0050-turk Dilleri -giris -(telet Tekin)(14.437kb)
This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA
Overview
Download & View 0050-turk Dilleri -giris -(telet Tekin)(14.437kb) as PDF for free.
More details
- Words: 45,201
- Pages: 104
Loading documents preview...
tsBN
9/5 7981 20 6
,lliliflltltilililtill|[il
Talat Tekin: 16 Temmuzl927 tarihinde Gebze'ye baflr Tavqancrl nahiyesinde dolan Talat Tekin, istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciltimii'ni.i bitirdi (1951). izmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat
Okutmanhlr yaptr. 1965 yrhnda "A Grammar of Orkhon Turkic (Orhon Ttirkgesi Dilbilgisi)" adh teziyle Kaliforniya Universitesi'nden doktor tinvanrnr aldr, 1965-1972 yrllan araslnda aynr iiniversitede Ttirk Dili ve Edebiyatr dgretim iiyelili yaptr. 1970'te istanbul'a gelerek "Ana Tiirkgede Asli Uzun Unli.iler" adh teziyle dogent tinvanrnr kazandr. 1972 gizi)nde Ttirkiye'ye dcinerek Hacettepe Universitesi'nde gdreve bagladr 1976'da "Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcasi' adh teziyle profesdr iinvanrnr aldr. 1982 yrhnda Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr B
Dr. Talat Tekin gahgmalannl v6 derslerini siirdtirmeye ederek 2003 yazrna delin Yeditepe Universitesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimti'nde
Kitaplarr: A Gramrnar of Orkhon Turkic, 1968; Ana Tiirkgede Aslt Ilzun 1975; Japanese and Turkish: Is Japanese Related to Turkish? 1985;
AnMkr,
Tuna Bulgarlart ve Dilleri, 1987; Orhon Yazulan, 1988; Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcast, 1988; XL Yiizytl Tiirk filri, 1989; Hunlann Dili, 1993; Japonca ve Altay Dilleri, 1993; Irk Bitig, The Book of Omens, 1993; Tunyukuk Yazttr, 1994; Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anlijler, 1995; Tilrkmence-Tiirkge Sdzlilk, 1995 (M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S. Eker ile); Tiirk Dilleri - Les Langues Turques, 1995 (M. 6lmez ile); Les inscriptions de l'Orkhon, Kul Tighine, Bilghd Qaghan, Tounyouqouq, 1995; Tarih Boyunca Tilrkgenin Yau.mt, 1997; Tilrkoloji EleEtirileri, 1997 (geniEletilmig 2. baskr); Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 2003 (1. baskr 2000).
Y
Talat Tekin
rldrz
Mehmet 6\mez Mehmet Olmez:31 Mart 1963'te Ughisar'da (Nevgehir) doldu. 1985'te Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyah Bijliimti'nii bitirdi. Aynr yrl bitirdili bijliimde yiiksek lisansa bagladr. 1985 ytltnda girdili srnav sonucu TDK'nda uzman yardtmcrh[rnr kazandr, 1987'de mezun oldulu
Tiirk Dilleri
b
gahgtr. 1988'de Eski Uygurca Altun Yaruk'un 5. bciliimii tizerine hazrrladllr
- Giriq -
metin gallgmasryla ytiksek lisans gahgmaslnt tamamladr. 1988'de bagladtfr doktora 6lrenimi srrasrnda Alman Akademik Deligim Prolraml'ndan (DAAD)
aldrlr bursla Almanya'ya gitti. Burada kaldtlr iig yrlhk siire igerisinde Prof. Dr. Klaus Rbhrborn'un gcizetiminde doktora gahgmasr olan Eski Uygurca Hst.ianTsang Biyografisi VI. Bciliim'ii hazrrladr. Aynr anda Mongolistik ve indoloji
bdliimlerinde, Prof. Dr. H. Bechert'in yantnda Sanskrit, Prof. Dr. G. Doerfer'in yanrnda Klasik Mololca elitimini tamamladt. 1994'te Doktor, 1995'te Dogent, 2001'de de Profescir tinvanrnr aldt.
delin Hacettepe Universitesi'nde galrgan M. Olmez 1998-2000 yrllarr arasrnda Tokyo Yabancr Diller Universitesi, Tiirkoloji Bciltimii'nde 1998 yrlrna
misafir cilretim tiyesi olarak gahgmrg, 2000-2001'de ise Mersin Universitesi'nde gahqmrq olup 2001 Kastm aytndan beri de Yrldrz Teknik Universitesi'nde ri[retim iiyesi, Bolazigi Universitesi'nde de misafir tilretim tiyesi
olarak gahgmaktadrr. Qahqmalarrnr Eski Uygurca ve Sibir grubu TUrk Dilleri iizerine yo!unlaEtrran M. Olmez'in yayrmlanmlq kitaplan gunlardtr:
Altun Yaruk, III. Kitap (= 5. Bdliim), l99l: Tiirkmence-Tilrkge Sdzllik' M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S' Eker Les Lttngues Turques, 1995 (T. Tekin ile); Die
1995 (T.Tekin bagkanhfrnda.
ile); Ttirk Dilleri -
alttilrkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Leningrad,
Paris, Peking
und
St. Petersburg sowie nach dem Transkript von
A.
v.
1
I
Gabain. Hrsg., tiber. u. komm. von Mehmet Olmez und Klaus Rdhrborn. Otto
Yrldrz Dil ve Edebiyat2 istanbul 2003
Harrassowitz ' Wiesbaden 2001. i ! 1
I
Tiirk Dilleri -GiriqTalat Tekin
Mehmet Olmez Yrldz Dit ve Edebiyat Dizisi:
2
Yayrmlayan: Mehmet 6lmez [email protected] isteme adresi: Sanat Kitabevi Karanfil Sok.5/60
06650 Krzrlay-Ankara
Tel.&faks: (90.312) 418 62 03 sanat@ sanatkitabev i.com.
tr
http://www.sanatkitabevi.com.tr
iletisim adresi: Mehmet Olmez Yrldrz Teknik Universitesi Fen-Ed Fak. T.D.E. Bciliimii Davutpaga Yerlegimi 3421 0 Esenler-ISTANBUL Kapak Resmi
Tunyukuk Yazrtr, I. tag, Kuzey yiizii OrhunlOrkhon, TIKA, Ankara 1995, 50. sayfadan
istanbul 2003 ISBN 975-7981-20-6 2. Baskr
(1. 1999 Simurg) O Talat Tekin - Mehmet Olmez Bu kitap "Kitap Matbaasl'nda basrlmrqtrr. Tet. (0212) 567 48 84
TALATTEKiN. MEHMET 6LMEZ
6
Nogayca................. .................ll2 Kumukga................ ................. l15 6.9.6.Karagayca-Balkarca.... ................. I lg 6.9.7. Ktrrm Tatarcast .....lLz 6.9.8. Karayca (Karayimce) ................... .................. 126 6.10. ayak/ tagftkgrubu: Ozbekge. yeni Uygurca. .......... l3l 6.10.1. O2bekge................ ................. l3t 6.10.2. Yeni Uygurca............................ .................. 136 6.11. aya[ / ta|h grubu: Salarca.......... ........................ 143 6.12. ayalg / dagh (Opuz) grubu........... ........................ 145 6.12.1. Tiirkmence... ......................... 146 6.12.2. Azeri ................. 150 6.12.3. Tiirkge ...............156 , 6.12.4. Gagauz Tiirkgesi ...................... 159 GENEL BA$VURU KAYNAKLARr.................. ............ 165 Ttirk Dillerinin GeliEim gemasr .................168 Konuyla itgiti fimi Baqvuru Kaynaklarr..... ................. 170 Temel Scizliikler............... ................... 170 TURK DiLLERi iEiN KAYNAK DERGiLEh ................. I7I 6.9.4.
suNUs
6.9.5.
Elinizdeki kitap 1995 yrh sonunda hazrrlanan Tiirk Dilleri / Les lnngues Turques adh kitabrn (Ti.irk Dilleri Aragtrrmalan Dizisi: 20) Fransrzca boliimii grkartrlarak yeniden diizenlenmig bigimidir. Kitabrn iki dilli ilk baskrsr giirdiilti ilgi dolayrsryla krsa siirede tiikenmigse de yeni bir baskrsrm haarlamak vakit almrgtrr. Bu yeni baskrda ge$itli defigiklikler yer almaktadrr. De[igikliklerin baqrnda kitabrn diizenlenig bigimi ve boyutu gelmektedir. ilk kitapta ttirhi dil ve lehgelere ait krsa bilgiler ve metinlerin ardlndan. slrasryla Tiirk dillerinin soyalacrna, alfabelerine, segilmi$ kaynakgaya ve Tiirk dillerini gtisterir bir haritaya yer verilmigti. Bu
yeni baskrda ise alfabeler ve seEilmig kaynakga ilgili dile ait bilgilerin hemen arkasma eklenmigtir. Bu da kitabrn kullanrmrm daha uygun hale getirmiqtir. Bunun drgrnda dnceki baskrda yer almayan Fu-yii Krgrzlanna ve dillerine bu baskrda yer verilmi$tir. Bundan bagka iinceki baskrda yqr alan kimi dizgi hatalan giderilmiq, yeni yaylnlar kaynakgaya eklenmiqtir. Aynca kitabrn boyu da bir
DOGRUDAN TURK DiLLERiyLE ir-Cit_i DERGiLER..... .................. I7I TURK DiLLERiNE AGIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGiLER.... I72 TURK DILLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN DoGUBiLiMLERi DERGiLERi ................ ...............177 TURK DiLLERiNi iLGiLENDiREN DiLBiLiMi VE
kriErilttilmtigtrir.
DERciLERi................ ............... 183 UNivensireLERiN TURKoLoJi DERGILERi.. ..........185 AyLrK yA DA iKi AyLrK DERGiLER... ...................... 186 DOGUBiLiMLERi
Bu baskrdaki bir bagka yenilikse "Genel Bagvuru Kaynaklan" baghfr altrnda kimi elkitaplanna, Tiirk dilleri iizerine gahgmalann yer aldrlr dergilere, kitap dizilerine, kurultay ve sempozyumlara yer verilmig olmasrdr. Kaynaklann taranmasl srrastnda en son 1997'ye delin olan gahgmalar, dergiler bu kitapta yer almrgtr. GerEekte bu gahqma 1998 yrh baglannda tamamlanmtgsa da yayrml gegitli nedenlerle bugtine kalmrgtrr. Dolayrsryla 1998 ve sonrasl yaprlan gahgmalara bu baskrda yer verilememiqtir. 1998 yltndan ancak bir
RUSYA'DA VE ESKI SSCB'DE YAYIMLANAN DERG|LER.............. I89 SAYrLAR..... .........................1s2 KURULTAY BiLDiRiLERi ......................1s4
ARMAdANLAR, OZEL
Bildiriler....... Kurultaylan Dilbilim Kurultayr Bilimsel
Altayistik
EK: Tiirk Dilleri Harirasr Trirkoloji Kongreleri..... Uluslararasr Tiirkdilbilimi Konferansr..... Uluslararasl Ttirk Dili Kongresi
KiTAP DiziLERi..... iNrBRNBrrerURKoLoJi.
.........................1g4 ....... 195
............
196
.....1g7
kag galrEma kaynakgaya dahil edilebilmigtir. Dergilerdense 1997 sa-
..................... lg7
yrlarr gciriilememiqse, ulagrlabilen son saylnln cildi ve ytlma yer verilmiqtir. Kugkusuz burada yer verilen dergiler, kurultaylar ve kitap dizilerinin sayrlan artrnlabilir. Biz burada en temel, en yaygrn
............... l9g ........1e8
....................200
\
TALATTEKiN. MEHMET
6T-usZ
8
6Nsoz
dergilere yer verdik. Dergiler arasrnda yaygrn krsaltmalannr bildiklerimizin krsaltmasma da yer verdik. Burada andrlrmz kaynaklann elegtirisinden ziyade bir-iki ciimle ile kapsamr belirtilmig, fazlasma yer verilmemigtir.
Tiirk halklannrn n[ifusuna ve dillerine ait bilgilerimiz gitgide artmakta, yenilegmektedir. Ozellikle eski Sovyetlerde yagayan Tiirk halklarrna ait en sa$lam niifus bilgileri 1989 sayrmlanna dayanmaktadrr. Bu tarihten sonra Ttirkiye'de yayrmlanan gahgmalarda, makalelerde yeni bilgiler, yeni rakamlar yer almaktadrr. Bu konuda Yeni Tiirkiye dergisinin "Ttirk Diinyasr Ozel Sayrsr" baqhkh l5-16. ciltlerine bakrlabilir (Mayrs-Haziran, Temmuz-Alustos 1997). Kitabrn boltimlerinin hazrrlanrgrna gelince, Ttirk dillerinin belli bagh ses ve yapl dzellikleri ile Tiirk halklannrn krsa tarihinin, ntifus
bilgilerinin ttzlii bir bigimde yer aldrlr boltimler, Fu-yi.i Krrgrzlan harig, Talat Tekin tarafindan; segme metin pargalan, kaynakga, Ttirk Dilleri gemasl, alfabeler ve harita da Mehmet 6lmez'ce hazrrlamrgtrr. Tiirk Dilleri'nin yeni baskrsrnda 1999 baskrsrna gcire fazla bir deliqiklipe gidilememigtir. Bir sonraki baskrda
)
Elinizdeki kitap baglangrgtan gtintimiize eski-yeni biittin Ttirk dil ve lehgelerini, baghca fonetik <jzellikleri, yayrlma alanlan ve konuganlan ile birlikte krsaca tamtmak amactyla hazrrlanmrgflr.
Ti.irk dillerinin Hsiung-nu'lann dilinden giintimiiz
dil ve leh-
gelerine kadar stiren aga$r-yukan iki bin yrlhk bir tarihi vardrr. Bu oldukga uzun siire iginde Tiirk dilleri daha baglangrgtan, yani Milat sralanndan baglayarak iki ayn ydnde geliqme g
Ana Bulgarcanrn bugiinkti tek temsilcisi baghca Rusya Federasyonuna ba$h Quvaq 6zerk Cumhuriyetinde yaklagrk iki milyon kiqi tarafindan konugulan Quvaggadrr. Quvagga drgrndaki di[er btittin Tiirk dil ve lehgeleri bir *z ve *g dili olan Ana Tiirkge'ye gider. Tiirk dil ve lehgeleri gerek tarihi dcinemlerde gerekse bugtin do[uda Pasifik Okyanusu kryrlanndan batrda Balttk Denizi ktytlanna, kuzeyde Kuzey Buz Denizi kryrlanndan gi.ineyde Basra Ktjrfezi kryrlanna kadar uzanan Qok genig bir co[rafi alanda konugulmuq ve konugulmaktadrr. Bu dil ve lehgelerin baztlan birbirine komgu alanlarda konugulmakta ise de cinemli bir krsmrnrn konuqma alanlan arasrnda btiyiik mesafe ya da arahklar bulunmaktadrr. Bu nedenle, gerek gegmiqteki gerekse bugiin konugulmakta olan Ttirk dil ve lehgeleri arasrnda cinemli farklar olacalr da agtktrr. Hemen belirtelim ki bu farklar yine de gok de[ildir ve daha gok fonoloji alanrnda, bir dereceye kadar da morfolojide griri.ili.ir. Sentaksa gelince, tarih boyunca Ttirk dil ve lehgelerinde sentaks yani s
TALAT TEKiN . MEHMET
6I-IAEZ
IO
gtitler yeterli olmakta, morfolojik olgtitlere gerek kalmamaktadrr. igte bu nedenledir ki elinizdeki kitapta da yalnrzca eski-yeni Ttirk dil ve lehgelerinin belli-bagh fonetik ozellikleri tizerinde durulmug, daha bagka
bir deyigle, eski-yeni Ttirk dil ve lehgeleri en karakteristik
fonetik ozelliklerine gcire struflandmlarak tanrtrlmaya gahqrlmrgflr. Talat Tekin
GIRI$ Ttirk dilleri, Altay dilleri teorisine gcire, bu dil ailesinin bir kolunu olugturur. Altay dilleri ailesinin obtir kollan Mongol dilleri, Mangu-Tunguz dilleri ve Kore dilidir. Genig anlamr ile Ttirk dili (Turkic) terimi, genel olarak, Tiirkge (Tiirkiye Tiirkgesi), Azei, Ttirkmence, Ozbekge, Yeni Uygurca, Kazakga, Kt gtzca, T atar c a, B a$kurtga, Altayca, Hakasga, Tuvac a, YakutEa vb. gibi soyca akraba olan epeyce kalabahk bir diller grubunu belirtmek igin kullanrhr. Ancak, Ttirk dili terimi Quvaggayr da igine alacak bigimde kullanrlacak olursa bu pek do!ru olmaz. *z- ve *rr- dili Qtinkti, Quvagga drgrndaki biitiin Ttirk dilleri bir olan Ana TtirkEeye (*tokuz"9", *lpS "krg") gittili halde, bir r- ve ldili olan Quvagga (tthhr "9", hil "kr$") yine bir *r- ve */- dili oldu[u anlagrlan Ana Quvaggayaya da Ana Bulgarcaya (*tokuf "9", *lpl" 'krg") gider. Bu demektir ki Quvagga ile Tiirk dilleri, dilbiliminde yaygln bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, "kardeg" delil, "kardeg gocuklan"dtr. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana Tiirkge ile Ana Bulgarcanrn, kendisinden grktrfr ve onlardan daha eski bir ana dil tasarlamak zorandayn. Bu en eski ana dile ilk Tiirkge (Ing. Pre-Turkic, Alm. Vortiirkisch) adr verilebilir. ilk Ttirkge, hig kugkusuz,bir *f- ve *l'- dili idi ve bir stire sonra iki diyalekte aynldr: Ana Bulgarca ve Ana Tiirkge. Bunlardan birincisi bir *r- ve */- dili, ikincisi de bir *z- ve *rs- dili idi.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
12
1. HUNLARIN DILI
l3
TURK DILLERI
frE. #RIE f*A siu-k6h thei-lei-karj
Qin kaynaklannda Ttirkler kendi adlan ile ilk kez VI. yiizytl ortalannda anrlrlar. Aynr kaynaklar Ttrklerin Hunlann (Hsiungnu'lann) torunlan oldu[unu kaydeder. Qinlilerin Hunlan ve Tiirk-
leri gok yakrndan tanrmrq olduklarrndan herhalde qiiphe edilemez. Bu husus dikkate ahnrrsa, eski Qin kaynaklannda verilen bu bilgilerin dofru oldulunu ve Hunlann eskicil bir Tiirk dili (Ana Tiirkge, hatta ilk TiirkEe) konugtuklarrnr rahatltkla ileri stirebiliriz. Ne var ki elimizde bu savt kanrtlayacak dil malzemesi yok denecek kadar azdn. Hunca dil malzemesi Qin kaynaklarrnda i.O. 3. y;dizytl ile I.S. 4. yid,zyrl arasrndaki dcinemlerden kalma bazt Hunca stizciiklerle i.S. 4. ytizyrl baglanndan kalma gok krsa bir Hunca beyitten ve 4.6. yizyilara aitbazr T'o-pa ya da Tabgag tinvanlanndan ibarettir. Qin kaynaklannda Qin yazrsr ile kaydedilmig en eski Hunca sdzciikler arasrnda king-lo (eski sciylenigi *king-ldk) "Hunlann tciren klhcr" dikkati geker. Bu scizctiliin Orta Tiirkge kaynaklarda (Kaggarh'run s6zlii[iinde) gegen kryraft "kasap brgalr, sattr" ile bir ve aynr oldufu ileri stiriilmii$tiir. Bu sozctik bugiinkii Tiirk dillerinde de yagamaktadrr: Yeni Uygurca kiUrak "btiytik brgak, saur", Altaycal.culrak "iki ytizlii biiyiik btgak", vb. Hunca king-lo scizciiliiniin i.6. |OZZ yrhnda meydana gelen bir olay nedeniyle de kayrtlara geEti[ini saptayan Hirth bunun ya ya gegmig en eski Ttirkge srizciik oldu[unu ileri stirmtigtiir. i.S. +. yiizyrl baqlanndan kalan ve Qince kaynakta anlamt da verilen Hunca beytin Eski Qince yaztgevrimi Pulleyblank tarafindan q
ll
EJhftH
bok-kuk glou-thuk-tatj
Bu yazrgevrimine gdre Hunca beyit Tiirkge olarak
qdyle
kurulabilir: silke nlrkang I Bulguk-gu tutang
"(Diigman) ordusuna kargt gtktn, Bukuk'u (lideri) tutsak altn!". Beyitteki ilk stizciik Eski Ttrkge "ordu" ve "savag" anlamrndaki sil ya daszu sozcti[tintin -ke ekli verme (datif) durumudur; ikinci stizciik Eski Tiirkge tastk- "grkmak" eyleminin ilk hece tinliisii *tali(-) daralrp /r/ya defiigmiq /- Ttirkgesi bigimi olan tilil7- 1a eylemidir, daha dofrusu bu eylemin buyurma kipidir ve Eski Ttirkge taSil.
lideri Liu-Yao'nun tinvantdtr ve Eski Tiirkqe metinlerde bukuk olarak saptanmrg tinvan ile bir ve aynrdrr; diirdiincii siizcii[iin ilk hecesi bukut.ctinvantntn belirli nesne (akuzati0 durumu eki -gr'dur (= Eski Ttirkge -g) ve Qince kaynakta yanhghkla son scizciifiin ilk hecesi sanrlmrgtrr; dcjrdtincii scizciik de son iki iqaretten olugan t'uk-tang, yani tutarl "tutun!" sozciiltidtir (= Eski Tiirkqe tutatJ ya
datutur). Bu beyitte gegen ve ET tastlgrl ya da taS*a7 stizctiklerine egit *nlrkari sdzctilii' Ramstedt'e olan t'rht-kang ya da t'i-li-kang (= gcire, Huncarun bir p- dili delil, bir /- dili oldufunu gtisterir ve bu bakrmdan gok dnemlidir' Son olarak Kuzey Qin'de kurulan Hun ktikenli T'o-pa Wei devletinde (4.-6.yy.) kullanrlan bazt T'o-pa (Tabgag) tinvanlan da T'o-pa'lann dilinin Ana Ttirkqe ya da ona gok yakrn bir dil ol-
TALATTEKIN. MEHMET
6I.TIEZ
14
dufunu go stermekte dir : p i- t e - I e n (eski stiylen iqi *py i - t i k- g in) "katip, sekreter" (= Eski Tiirkge bitiggi ay.), k'o-po-gen (eski sciylenigi k'a-pak-gin) "kapt muhaftzt" (= B5Li Ttirkqe kapagg4 kapryq ay.), hu- lo - g en (eski sdylenigi * g uo - lak-pin) "htikiimdan kugandtran saray gcirevlisi" (= *kurlagg4 krg. Eski Tiirkge f,ar "kugak", Orta Ttirkge kurla- "kuqandtrmak", Yak. kurda- ay.) vb. gibi. BAZIN, Louis, "Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique Hiong-nou du
I5
TURK DILLERi
fonemlerinin korunmug olmastdtr. Bu durumu Milat srralannda Ana Samoyedceye girmig en eski Ttirkge cidting scizciiklerden anlryoruz. Bu sozctiklefie /z/ yerine lrl, lS/ yerine de /U vardrr: Ana *kil"'samtJr" < Sam. *yar "l00" < iT *yaf 6ET yiiz), Ana Sam. ir *m' (> ET ki$, Ana sam. *kil "kl!" < iT *kil' (> ET kr,r, > Quv. hil ) vb. gibi.
3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yiizyrllar)
'Tsin-chou"', Oriens, 1, 1948: 208-219. BooDBERG, Peter
A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of
Asiatic Studies,
l,
1936: 167-185.
HInru, Fiedrich, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, II, I90I: 8I-9l. MAENCHEN-HELFEN, J. Otto, The World of the Huns, yay. M. Knight, University of California Press, 1973. NS,
c.lX,
Macarlann atalan o ytizyrllarda aynr bcilgede yerlegmig olan Bulgar
Tiirklerinin komgulan idiler. Bulgar Ttirkleri ile olan iligkileri sonucu o ddnemde birgok Bulgar Ttirkgesi sozciik Eski Macarcaya
PuLLEvBLANK, E. G., 'The Consonantal System of Old Chinese",l-l[' Asia
Major,
Ana Bulgarca, 5. ve 6. yizyilarda Kuzey Kafkasya'da ve Karadeniz'in kuzeyinde yafayan Bulgar Ttirklerinin dili idi'
1962: 58-144,206-265l'.
TerlN, Talat, Hunlarm Dili, Ankara 1993.
2. TURK Uir.iNiN TARiHi OONnUr,nni
gegti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Ttirkgesi sozciikler Ana Bulgarcanrn bir *r- ve */- dili oldulunu aqrkga kanrtlamaktadtr: Mac. dkcir"tikiiz" < AB *dki'ir (> Quv. vicir),Mac. borifi lboryii] 285): iiki;r F l4l: I 181/ Eterrr ON: 1259 l'kurd A. be!- ON: 1343 /&arrl A, ON; li44 l/krro A. ON: cln: | 5l'i bevlchehcn: tl!t9 hbchirh; 1629 b6csil nl372l uvkrewkewr; u 395 eker lhrk. oker', 1456 Oewketr,vtho ON (OklSz): mr i*lrr ll: L llEl/ [?U]; 1759]rilsiben:rnabiicsibeR:'Wiege'+ A: -de 1857 r Lehnw aus einer tiirk Spr tschuw ? 'Ochse' +, nl372i 'tis': 2. I l8li ? 'Stier', 157? Typs vor der Landnahme o lla51 beid: kiptsch 'ds': 3. [auch als Attr] 1649 'Durnmkopt' (NSz) oc"'*: osm icqi,(': r:srr: 'Wiege' [turk Herkuaft]. Ar iikriis 1344 ON r Lchnw aus eircr tiirk S1>r Voistui!': *beitl. Tiirk ausi t rvurde im Ung tschuw Typs vor der Landnahmc o Koktiirk crst zu ciren Spiranten, danr zu einem stimmiiki.iz: osm tikiiz: tschuw v5r;5r, za-rir: usw: 'Och*o/irisod loliro:'ds']. Entspr heflcrr Ko:rs (i). schlieBlich rvurde er vokaii59; Stier'[? < toch siert: .rcj nc.ci: -:1rep!i, -s:516 usw. Zum in derr mong Spr. Vorstufe: r,,krir. N4it SubstituLrut;aadcl rirk i > ung cx vgl: -hocsar, tiondesimUrungtbblendenodiirftedieliiilterc *rikrir gewesen sein; vgl: -ki)ktn.v. Zur -bicsi: zum unel anorg I vgl: -acs, -bi)lcs; Fom vel ruch -gyrimrilcs. Die auf gebogenen Kufen Bed 3 vgl: -barom. -marha r MNy 3: 310. 3l: sci:aui:einde Wicge hatten Tilrkviilker nach 36; TE l: 539: TESz; NyrEil I l(): o?: T
Tiirk dilinin tarihi donemleri g
2.1.
ilk
Tiirkge (Baqlangrgtan lVlilat srralanna kadar)
F:
12521 ? Bulchey'
1389 ? Reiciew
CN (Gy l:
ON; u1395 belclerr; s1405
I
Tori( ii4, l?i
ilk TtirkEe, Quvagga
da dahil olmak tizere biitiin Tiirk dillerinin
*f ve atasrdr. ilk Ttirkgenin en tipik cjzellikleri iindamaksrl
*l'
Macarcanm Kdkenbilgisi Sdzlii!il' ne gore balcsri' "begik" ve 6kiir "6kitz' ' maddeleri
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
16
"buza!r" < AB *buraga (> Quv. piru), Mac. nyar lfnrf "yaz" < AB*fidr (> Quv. iur "ilkbahar"), Mac. kr)lyrik "hayvan yavrusu, enik" < AB *kdlek (= Trkm. kdsek "deve yavrusu"), Maq dil "cifle" < AB *diil (= OT tiiS "6!le; giiney"), vb. gibi. Ana Bulgarcanrn baghca
3.2. Ana Tilrkge (1.-6. yiizyrllar) Quvagga drgrndaki tibiir biitiin Ttirk dillerinin atast olan Ana TtirkEenin baqhca seslik ozellikleri gunlardr: l. Scizigi ve sdzsonu l*f / fonemi //ye deligmigtir: iT *tokuti "9"
> AT *tolguz,iT *klf "krz" > AT *klz,vb.
2. Siizigi ve scizsonu /*l'l fonemi /E/ye deliqmi$tir: iT *&,/' "ktQ" > AT *klrr, iT *bAI"'s" > AT *Dip, vb. 3. Stizigi ve scizsonu /lg,lc/iinstiz giftleri /g/ye defigmiqtir: IT *alguk> AT *asulp "agrk kemili",iT *balg "bag, baglangrg" > AT *baS, vb.
4. Stizbagr lc,d,n,6/ fonemleri lylye de$igmiEtir: lT *ctit'tik> AT *yilziik,iT *dat'> AT *tliS "cifle; gtiney", iT *nudurul5,> AT *yudruk "yumruk", iT *fraf > AT *yd.z"ilkbahar", vb. 5. Siiz sonundaki krsa i.inliilerin dtigmesi: lT *kona- "konmak, bir yere yerlegmek" > AT *kon-,lT *btite- "(yara) kapanmak, iyi-
legmek" > AT *btit-,lT "gelmek", vb. gibi.
*ab > AT *al-,iT *keli- > AT *kel-
17
TURK DiLLERi
Tunyukuk Yazttt, 1. Bah Yiizii
(B 1) BilSe
TaE,
Tunfule,ule,, ben
dziim, Tab$ag ili1e fttlmttm. Tiirk bodun Tabgagka kdriir erti. (B 2) Tiirk bodun, kantn bulmaytn Tab$a7da adnln, l,
lg,odup
Tablagl.
tlmiS ering: (antym
"(an birtim, (B
3)
igikdirl." igikdtik iigiin "01!" Terlri ftmif ering. Tiirk bodun dlti, all9,mn, yo$ boltt. Tilrk Sir bodun yirinte (B 4) bod lSalmadr. lg,odup
(B 1) Bilge Tunyukuk, ben kendim, Qin ydnetimi srrasrnda doldum. Tiirk halkr (o zaman) Qin'e ba$mh idi. (B 2) Ttirk halkr, (kendi) hanrnr bulmayrnca, Qin'den aynldr; han sahibi oldu; (fakat) hanrnr brrakrp Qin'e yeniden bafrmh oldu. Tanrr gdyle demig olmah: "(Sana)
han verdim, (B
3)
hanrnr brrakrp
(yine) balrmh oldun." (Tiirk halkr yeniden) balrmh oldulu igin Tanrt "Oll" demiE olmah. Tiirk halkr 6ldti,
mahvoldu, yok oldu. Tiirk Sir halkr(nrn) iilkesinde (B 4) boy kalmadr.
TALATTEKIN. MEHMET OTVBZ
18
630) kalan vebize kadar gelen Ttirkge bir belge ya dayant yoktur. Bu drinemden kalma tek antt olan Bugut yaatl (dikiligi 581), ne
4.1. Eski Tiirkge Diinemi (6.-9. yiizyrllar) Eski Tiirkge, 6. yij,zyrl ortalannda Ban Mo[olistan'daki Altay dallarr b
diliydi'
Eski Ti.irkge hig de birornek bir dil de[ildi. Eski Tiirkgenin biri Orhon Tiirkgesi obiirti de Uygurca olmak tizere en az iki diyalekti vardr. Uygurcanln ise en az tig diyalekti bulundulu biliniyor' BAZIN, Louis,
les
systemLes
19 TURK DILLERI
chronologi,ques dans le monde Turc ancien,
Budapest 1991.
CLAUsoN, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
yazrk ki, Ttirkge delildir. Yaztttn iig ytizii So!d, bir ytizii de Sanskrit dilindedir. Eski Tiirk Runik Alfabesi
r
-,
I-II, A. R6NI-TAS'tn
sunuguyla, Szeged 1981.
DoERFER, Gerhard, Ttirkische und mongolische Elemente im
Neupersischen.l'
IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 197 5. ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden 1991. NADELYAYEV, V. M., D. M. NAslLov, E. R. TENI$EV, A. D revne ty urkskiy
M'
$qERBAK'
slovar', Leningrad I 969.
LIU MAU-TsAt, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken (T' u-kiie),
I-il, Wiesbaden
a,e
t(T6) k
Mo[olistan'da kurulan 1. Goktiirk devleti diineminden (550-
at, et,
v
eY, Y ok, uk,
I
i,t
N
uro ii, (i
,t (T J)
B
ab, b
+
oK
eb, b
H(TB)
ttK
D ad, d d ed, d
<(T rel="nofollow">)
1K
Y
ig
ie
G
aE, E
l
c
o b
e8, ak, k
ag, eg, g am, em, m
)
r[(ra) |)
x )(I G
rl
l J
(T'r')
D
I
al,
t
I
ko, ku, k b
I
K k ek, k L al, I
r+
(T D)
,
m
a
J
I
1
p
Y
I
el, I
Y
$
)
N
+r
z
# r{
n R
An, n en, n
T
r
ar, er,
r r
Y
S
aS,
S
I
s
EJ. J
1958.
4.1.1. Orhon Tiirkgesi (7.-9. yiizyrllar)
t
T t Y
U U
T
Turkish, Oxford 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish- Index Vol.
A
dk, iik, kd, kii, k tk, b, k
a6, e6,6 a(J, €4, a ap, ep, p
ag, e{, { az, ez, z
l'l
LT
alt,lt
) (U)(T(,)
Nq
anQ, enQ, n9
NT
ant, ent, nt
tr
a$
><
bas
AS
bas
Runik harfli en eski Tiirkge yantlar 2. Gtikttirk devleti dtineminden kalmadrr. Bu yazrtlann bagltcalan, strasiyle, gunlardtr: Qoyren yazrtr (yak. 688-692 yrllan arasl), Ongin yaz.u (720?),
TALATTEKiN. MEHMET
6LMEZ
20
Ktili Qor lihe-Htigc;tti) yazrfi (yak. 720-725), ihe Ashete yazrtr (724?), Tunyukuk yaan (720-725 arasr?), Ktil Tegin yanfi (732) ve Bilge Kalan yanu (735).
Mololistan'daki Uygur devleti (745-840) dcineminden kalma runik harfli baghca yazrtlar da qunlardrr: Tes yazrtr (750), Taryat (Terhin) yaafi (753), $ine-Usu (Bayan Qor) yazrtr (759-760), So[dca-Tiirkge Sevrey yazr:r (762-763), Sofdca-Qince-TiirkEe Karabalgasun yazttt (825), Suci yanu (840), Yenisey yantlan (9.10. ytizyrllar), vb.
2I
TURK DILLERi
9. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiilinin -srkl-sik eki ile kurulmasr: kiin tug-stk "gtindo[ar tarafr, do[u", kiin bat-s* "ginbatar tarafr, batt", vb. Tunyukuk Yazfti, 2. TaE (B I) Ttltt: keltirti. Sabt antag; "Yrtt'tS yauda o,t tiintett sii
rrnsa tir ncn, han Bilge Tuni'ukuk: Altun .rr,l! etsa keltitniz., ErtiS
Orhon TtirkEesinin baqhca rjzellikleri gunlardtr:
L Srizigi ve scizsonu /d/ foneminin korunmast: adak "ayak", nd- "engel olmak" vb. 2. Sozigi ve scjzsonu /b/ foneminin korunmasr: sebin- "sevinmek", sab "soz" vb. 3. Ondamaksi lnyl foneminin korunmast: afit!, "fena, kotii",
iigtiziig (B 3) kege keltintiz.. Kehnisi
'Alp!' tidi, Iuvnnth.
(B f) (Bu arada bir) habcrci getirdiler. Sozlcri qciyle: "Yanq ovasrnda yiiz bin askcr toplandr" diyor.
erya6 "yoksul", lqofi"koyun" vb. 4. Genizsil /4/ foneminin /!, gl ile ncibetlegmesi: bardnrc bard$rc "gittiniz", rilsikin - rilsikig "rileceksin", siirliikiirl s iin iikiig "kemiklerin" vb. S. itgi durumu (genitif) ekinin iinsiizlerden sonra -ry/-iry, rinltilerden sonra da -rur1l-nin olmast: ka11an-m "hakanln", beg-in "beyin", bayrku-ntr1 "Bayrrkulartn" vb. 6. Ayrr bir grkma durumu (ablatif) ekinin bulunmamast ve bu ad durumunun -da/-de eki ile kurulmast: bukarak uluS bodun-ta olullartnt zdan" vb. 7. $imdiki zaman srfat-fiilinin -gmal-gme eki ile kurulmast: bar-u[ma "giden", biti-gnte "yazan", kel-i-gme "gelen" vb. 8. Gelecek zaman srfat-fiilinin -dagtl-deqi eki ile kurulmasr: o/t e g i " olecek", ke l- t e g i "gelecek", y ar1 il- t ag t s i z " y antlacaks lntz", vb. "B uhara gehri halkr nd an",
o g I a rur1 rc-
tArilti" lir.
Ol safug eSidip begler koprn (B 2) "Yanalrnt; ang ubutr t'ig!" ttdi. "Ben
Bu haberi duyunca beyler hep birlikte
(B 2) "Donclirn; temizin (yani "savaqrp yenilmemiqin") utancl (savagrp
yenileninkinden) daha iyidir!" dediler.
(Ben de gdyle dedirn:) "Ben qciylc diyorum, ben Bilge Tunyukuk: Altay dallarrnr aEarak getdik, irtig rrmafirnr (B 3) geEerek geldik. (Buralara kadar)
gelenler "(Celiq) zor(du)!" dediler,
da "
(ama pek de zorluk) hissetmediler.
M
ALov, S. Ye., Prarrla
t
n ik
i
tl re
v
nc
t)' tu'ks koS' lt i s' m enno.rli,
Moskva-Leni ngrad
l95l.
-, -,
Yeniseyskaya pis'ntennost' lyurkov, Moskva 1952.
Pantyatniki drevneDturksku' ltis'ntenttosti nrongolii Leningrad 1959.
i kirgizii,
Moskva-
TALATTEK|N. MEHMET
Otrtpz
22
OnruN, Hiiseyin N., Esti Tilrk Yaatlan, I-IV,TDK 1936-1941, (19862). RADLoFF, W.,Atlas der Alterthiimer der Mongolei, SainrPdtersbourg 1892-
23
TURKDiLLERI
lagmrg. Bu insanlar korkmug. (Tanrr) "Korkmayrn!" demig, "kut verecelim" demiq. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir.
1899.
-, Die alttiirkischen Inschriften der
(I)
Mongolei, Neue Folge, Saint-
tu1
Pdtersbourg 1897; Zweite Folge 1899.
Ssnrxnvn, O.F., Gdktiirk Tarihinin Meseleleri, TKAE l3l, Ankara
1995.
9c7oa'
', Orhon Yazrtlan, TDK, Ankara 1988. Tunyukttk Yatu,TDAD -5, Ankara 1995.
V),
'flf;r:t2')9
Helsingfors 1896.
-,Turcica.
Mongolie et de la Sibdrie (= MSFOu XXXVII), Hetsingfors 1916.
-,
"Altttirkische Inschriften der Mongolei, in Ubersetzung und mit EinIeitung", Zeitschrift der Deutschen Morgenlcindischen Gesellschaft, (Almancaya gev. H. H. ScHAEDER) 1924-1925: l2l-175.
-,
Orhon Yautlart Arastrrmalart, Qev. V. Kciken, TDK, Ankara 2002.
4.1.2. Uygarca (8.-l 1. yiizytllar)
Mo[olistan'daki Uygur devletinin Ktrgtzlar tarafindan yrkrlmasrndan (840) sonra Uygurlarrn biiyiik bir kesimi gtineye, Tanm havzasrna yerle$ip Maniheizm, Budizm ve Hristiyanhk dinlerini benimsediler ve merkezi Kogo olmak tizere 400 yrl siirecek olan yeni bir devlet kurdular. Daha az sayrda Uygur kabileleri de Qin'in Kansu eyaletine yerlegtiler ve daha krsa
hafili
Uygurca
fal kitah lrk Bitig'in ilk iki
sanrr
otulup mutlr.r olurum. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir. Ala atlr yol tanrrslyrm. Sabah akgarn (atrmr) rahvan stirerim. (Yol Tanrrsr)
iki negeli insanla
karqr-
L+v "-HiPt'4+, Tt7' f *Y r
qJJ'i>7 ' 78'lf]'.
=::::':,?E ')7',t'L /aF
gin ilze merlileyilr men. Anga bilirller:
Edgii ol. (2) Ala atlry yol teryri men,
yartn kige
eSilr
men. Utru eki yal$ kisi oplm sokrymrE.
Ki-Ei Igorlg.mtS.
"
timig,
"
Korf;ma!
"
kut birgey men"
timiE. Anga bili1: Edgii ol
Biiyi.ik dinlere intisap eden Kogo ve Kansu Uygurlarr arasrnda az sonra biiy{ik bir geviri etkinli[i bagladr. Maniheizme ve Budizme ait gok sayrda din kitabr Sofdca, Qince, Toharca, Sanskrit ve Tibetgeden Uygurcaya gevrildi. Bu geviri yaprtlarla sciz konusu dillerden Ttirkgeye (Uygurcaya) birgok yabancr scizciik girdi. Manichaica
lll,
5. sayfadan
I. ...dindarka y(a)ra-- ..... 2. ...--larning ulug-- ..... 3. ...ftilndar bolgay " r(e)n[gri] 4. --- u--- bdgiilenntek lgutug 5. ktvtfi bulmts bolgay .'drrii 6. ol yek ogulu 'igiQ
Ben Ten-si'yim ("Gilgtin Ollu"yum). Sabah ve akgam altrn tahtrn iizerinde
:L "&
-:;:"r#L
j 7{.""+'7'tlfV'lJl7fz
Etudes conr"rnant I'interpretation des inscriptions turques de la
R,;atik
eo"o
Lloev
o . r,'SB -f lt i f*'i-t7 f1c''>49 'y i,ry"+},l'J-to f tl'2A47'
TEKIN, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968.
-, - , Orhon Yazrtlart: Kiit Tigin, Bilge Ka[an, Tunyukuk, istanbul 20033. -, Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 20032. THoMSEN, Y., Inscriptions de I'Orkhon ddchiffrdes (= MSFOu
OO c,(t
Tensi men.
Yann kige altun tir-
mitri[i]
ol Qindar(a'inge ay$a[y] 8. munEaSa beril t(e)ngrii ogultt 9. mitrii burfran kelgey tipen 7.
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ
24
25
TURK DILLERi bitigi ktrrti
(futrfiyen) yazlsr dogru, parlak;
1:aruk
savlTr tcuri bilge
sdzleri, tanrrsal bilgisi,
biligi bdliik bIdl]iik
tiirlti ttirlil
tuloilai txtnt yer suv
tatlr cigretisi. (ltafi'ive n1 yerin
)tertitl('iisi et'iiz
diinyasr, r,iicut (...)
suyr.ur
A. v. Le Coq. Khotscho, l9l3; ve yine A. v. Le Coq, Die Butldhistische Spiitantike in Mittela:;ien, Berlin 1923, tablo 8zlb, metin: s. 58.
So[d Kiikenli f]ygur Alfabesi sonda
ba$ta
ortada
yaa-
harJ'-
soncla
ortada
cevrinri cevrinri i,: ;t; i:.t .l '
.i ,
';:i
Flro* t'.
aa
,:
$ $
!,r
hI
I
.--l I
?2 a
o
lr
a
l
4a
a,a
*
I, l
a1
!t
I
,:
,.r ,
t:
s -U!
ot
L
ta a
J
--a 22
I
wy/ 'wy k,g,h q,q,q o.u
o
k
*
v
v r
t
;
,
t
6
6
r
harf-
cevrim
qevrirni
d
d
4.
!,
(
f
3
g
c
c
I
I
t
s,9
q/s
,)
j
t
$,s
$/s
z,i
zlj
n
n
m
ITI
11 11 11 .1
k,g
t
ilk
o,u
a
t
f {ffi$b;
aa
y l'y
yan-
baqta
-a
.1
I
a
a
I
*
6
,-'
a t
,6
t
3
hecede bir tinsiizden sonra.
Ortada, ikinci hecede GerEekte -p-/-b- ve -k-l-g- harflerinin ortadaki biEirnleri, birleqmig citeki har{lere gcire cizellegmiq olup "birleqik harfler (ligatiir)" ilzelligi taqtmak-
Manici Minyatiir Pargasl
tadrrlar, bunlardan bazrlart goyledir: g' (-pw-),
e
(pw-),
e
(-pl-), so (pl-),
., (-p'-),., (p'-), e' (-kw-), er (kw-), c' (-kyJ' a (ky-)' c' (-k'-)' c' (k'-)
TALATTEKiN. MEHMET OU'IIBZ
26
27
TURKDILLERi
Uygurca yazma yaprtlann pek azt So[d alfabesiyle, btiytik bir krsmr Sold yazlsrnrn iqlek bigiminden geligmig olan Uygur alfabesiyle, ki.igiik bir krsmt da Mani alfabesiyle yazrlmtqttr. Brahmi ve Tibet alfabeleriyle yazrlmq az sayrda Uygurca metin de vardrr. Uygurca yaprtlar bu dilin dndamaksrl /ny/ foneminin durumuna
gore baghca iig diyalekti bulundu[unu gdstermektedir: l. lnyl diyalekti, 2. lnl diyalekti,3. lyldiyalekti. Uygurca yaprtlann biiyiik gofunlu[u /y/ diyalekti iledir. Uygurcantn baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr: 1. Sozigi ve sdzsonu /nyi foneminin korunmasr (f- diyalekti), /n/ye de[igmesi (n- diyalekti) ve lylye deligmesi (y- diyalekti): a6ry, arug, aytg "kdti.i"; QIga6, gryay "yoksul"; l.
"beyin" vb. 5. $imdiki zarnan srfat-fiilinin -pltl-gli eki ile kurulmast: kdr-ilgli " goren", iinte- gli "ga$lran" vb. 6. -yukl-yilkekli kesin gegmig zamanbigiminin bulunmast: /ilEeyi)k men "rtiya gcirdti m" , sal.un-yu( sen "diiqtindtin" , kan-yul.c biz
.-rrrr1p-{golrJry. \r,Gb--er: S
(...) yarltkar "Burhanlar bilmis nom terirlde terirl, alp (2) uk{uluk' sdzlemiS nomlamtE nomlarnul ydrilgleri, (3) bangm alp bilgiililk titir, arhantlarlga pratikabud- (4) larlg,a yitgeli ugululg ermez" ftp ftdi. (..') (1) (...) der. "Buddhalann bildifi opteti (Dharma) gok derindir, anlamast giigtiir, (2) va'z ettikleri
-q^t)
D =.L--!r.-,.-
addhar map u n(arika- s utra'
-l
nrn yorumu'ndan
ADAM, Volker, Jens Peter Laur, Anreas WElss, Bibliographie ahtiirkischer Studien. Wiesbaden 2000.
ARAr, R. Rahmeti, Eski Tiirk $iiri, TTK, Ankara 1965 (1991). "Eski Ttrk Hukuk Vesikalan", Journal de la Sociiti Finno-Ougrienne,
-,
1964,65: 13-77.
AslrusseN, Jes. P., Xu dstvdntft. Studie s in Manichaeisrn, Copenhagen 1965. BANc, W. ve A. von GegRIN, Tiirkische Turfan-Texte,l-V, Berlin 1929-
t93t: t929 11,1929 II,
1930
III,
1930
IV,
1931 V.
-, Analytischer Index zu den filnf ersten Stiicken der tiirkischen TurfanTexte,Berlin 1931. BANG, W., A. v. GesalN ve G. R. R,qcHnart, Tilrkische Turfantexte,Yl, Berlin 1934. Berliner Turfan Texte,I, II, III, V, VII, VIII, IX, XIII, XVIII, XIX, XX Berlin
"yaglandtk" vb.
(t)
rr''1 Lt'l-1 A1
I --tr rrl"-- ffi
1971-2001.
Sdzlillii /-//1, istanbul 1934-38. Cnpenodru, Ahmet, Eski Uygur Tiirkgesi Si)ztiiEil. TDK, istanbul 1968. GABAIN, Annemarie von, Alniirkische Grammatik, Leipzig l94l (19502, 19743). lEski Tiirkgenin Grameri, gev. M. Akahn, TDK, Ankara 19881 Turfan-Texte, VIII, X, Berlin 1954, 1959. CAFERodLU AHMET, Uygur
-,Tilrkische
-
ve Werner WINTER, Tilrkische Turfantexte,IX, Berlin 1958.
TALAT TEKiN. MEHMET
6wez
28
HAMII-'foN, Jarrres Russeil , Le Conte Boucrtrhiclue tru brn et du ntttuvais priru:e
en versiort tui'g.oure, paris
197r . (Bucract if i ve Kdtii Kurpri prens Masuhrtrtt Ut,gurcast, Eev. E. Korkut, i. Birkan, Ankara l99g) -, MartLtscrits oui'gours tru IXe-XC siicle tle Toue,-houang. I-il, paris 19g6. LEcoe, Albert von, Tiirkischc Manicrnic'a ctus Crntscho.I-ilr, Berrin r9r2-
t922. Miir.r.ER, Friedrich W.K. lJiguritc,
o'vgz,
l90g_193L
Bakrg)", QulduS Tiirk Edebit,uturu Elestirc! Bir BuktS; Net,irt Ortberk Ar_ tnrrlanr, yay. M. Oln,lnz, Ankara 1997: 225_256.
C. R., i.ilrti.rr.hc Ttttlttrt-Tc.rte VII, Berlin lL)36. RADLoFT', Wilhelrn, I_/il4urische Spruchtlenktntiler, (ytry. Sergey yefimovig RAcHN.iATr,
MALoV), Leningracl I 928.
ogngonru' Klaus, urgr'is.hes wiirte rbuc.h: Sprat.rrnruteriu! trer wtrislattti.rt'hert tiirkist'hcn Tetre aus Z',ntntlusi.r,l--5, wiesbade n lgii_ 1994.
-,Xtmtrrutgs
Lcberr urrcl trVcrk.. lBand
l-nriN, Talat, Irk Birig
Tuna Bulgarcasrna ait dil malzemesi Eok srnrrhdrr. Bu malzeme goyle srralanabilir:
l.
Bulgar Hanlarr lis-
tesi diye bilinen Kiril lll-lV. Berlin
Mehr'et. "Kurzer uberblick iiber. tlie Bucrdhistische- ubersetzungsliterarur in Alrttirkisch (Eski rtirkge Budist Qeviri Eclebiyarrna Krsa Bir
R
29 TIJRK DILLERI
34_+ l, Wiesbadcn I991.
llook oJ Otnuts), Wiesbaden 1994. Nobuo Yenteo A, Sunmlung Lrigurische r Koutrcrkte (l 4 )" * yt11;l! Xirili,nt), yzry. haz. J. Oo,,r, H. UMrrMuRA, p. ZrEMr,,T. MoRryASU. Osaka I993. zlevp" Peter'. Dra Stubrcinre.rre dcr uiguren t,ort Ti,tJrtrt Lutd Durtrtuurtg. Akadinriai Kiad6, Budapest 1991. (T'hc
4.1.3. Eski Bulgarca (Tuna Bulgarcasr: g._9. yiizyrllar)
harfli Eski Rusga metinde (8. ytizyrl) geEen eski Tiirk takvimine iliqkin hayvan adlan, sayllar, tinvanlar ve kiqi adlan;
Bagatur Han Sikkesi
2. Nagy-Szent-Miklos
hazinesi diye bilinen altrn kaplar iizerindeki Runik harfli yazrtlarla (8. ytizyrl?) Grek harfli yazftlar (9. yi.izyrl?); 3. Orta Grekge Proto-Bulgar yazrtlannda ve Bizans kaynaklannda geEen bazr kiqi adlan ve tinvanlar; 4. Volga Bulgarcasrndan Eski Kilise Slavcasrna geEmiq birkag cidting sozctik; 5. Bizans kaynaklannda gegen cizel adlar ve tinvanlar.
Son derece srnrrh olmasrna kargrn bu dil malzemesi yine de Tuna Bulgarcasrnrn bir r- ve /- dili oldufu gergelini kanttlamaya yeter. Ornefin be!-tem "beginci" < *belb- < *bAfik "5" ( rel="nofollow"> Quv. pitlik;, tvir-em ltvir-im "dokuzuncu" < *togtr < *to(tr "9" (> Quv.
Baqka bir Eski Ttirk dili de Tuna Bulgarcasrdrr. Ana Bulgar_ cadan grkan Tuna BLrlgarcasr 679'cla Asparuh'un cinderli$inde Tuna
rrmallnr gegerek bugiinkLi Bulgaristan'a yerlegen ve orada bir devlet kuran Bulgar Trirklerinir diri idi. Bu di[e yazilt en son berge 907 tarihlidir. Bn,lo Qoban ig'iirgi attak Buylo Qoban'rn igki kadehi
tihhir), vb. Bulgar Hanlan listesinde yrl adr olarak gegen bazr hayvan adlarr da gunlardrr: dilont "Yian" < *'dildn < *dilan (> Quv. Silen), *stgur (= Orta Ttirkge ngrr), tob lt}bl "Tavuk" Segor "Srftn" << *tdguk (> Quv. gihi) vb. << Tuna Bulgarlan yazttlannda da boyla, kan "han, htiktimdar", tarkan, kolovr-os/kuluvr-os "6nder" < *kologur < *kolagur (= Orta
TALATTEKiN. MEHMET
6Tvez
30
Ttirkge kolawuz "kllavuz, rehber"), siibigi "kumandan" < *sii begi, igirgu "saraya mensup, has, sarayh" (krg. Orh. igreki ay.) vb. gibi i.invanlarla Bagatur, Bayan/Boyan, Sivin (< *sevin),Turdagi < *tur-
t
g (<
*o
ak " kartalctk" ; krq. Quv. imirt "kartal" < *omurt) vb. gibi Ttirkge kiqi adlarr gegdag
" dur acak"
),
O
mur
ta g / O
mo r t a
mur
31
TURKDILLERi
ogur "ak kabile"), Uturgur (< *otur ogur "30 kabile"), Kuturgur (< *tukurgur < *tokur ogur "9 kabile") vb. gibi Tiirkge Bulgar kabile adlan geEer.
t-
mektedir. Qatalar yakrnlarrnda bir kilisede bulunan Grek harfli Tuna Bulgarcasl yazlttan kalanlar:
Ellinskiy Letopisets adh Kilise Slavcasryla yazrlmrg Vakaniivis'te gegen Tuna Bulgarcasr ay adlan: AI4AOMbTBI4PEM "yrlan (yrl) dokuzuncu (ay)"
-'
Art.rn. 16fti6- e^n{4dn" ,iftk?^x'6 ".ffr..s*f €t+'t'A ' nX tfxtlrcri- :->ailr.r(ri6ru V i -i'f'h ft[/"'E$n 'X Qok az sayrda Tuna Bulgarcasl scizctk de Eski Kilise Slavcastna gegmigtir: beleg / bileg "igaret" (ET belgii ay'), belgug "bilezik", do!'tof "yasttk" (<*cogdar > Quu. siDar),kap'lkepi *kdp > Mac' "resim, put" < *kdp > Qw. kap drq goriiniig, figiir" < kdp "resim, put" vb. PRTTSAK, omeljan, P
Die bulgarische Fiit'stetrliste und die sprache der
rotobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden I 955.
TEKIN, Talat, Ttum Bulgarlan ve
Dilleri, TDK, Ankara 1987'
5. ORTA TURKQE-VOLGA BULGARCASI DONEMi (11.-16. YY.) OPIORI
OKATOKAT
(6'rave
kane
/ kilpesi / kiipesi / kiipesi
Nrouneor n('
(qrouneor ru/ OlXrouneor ze'
"han, ...zrrhr, ...zrrhr, ...zrrhr"
Bizans kaynaklarrnda Bulgar (< bulga-r "kanqtlrlr"), Onogur
(= on ogur
"l0
kabile); Saragur.f= {aragurl (< *far ogur <
Orta Ttirkge donemi kabaca I l. ve 16. (ya da 17-) yiizyrllar arasrnl kapsar. Orta Tiirkqe, beklenileceli gibi, Eski TiirkEeden gok daha az birornek bir dildir. Bu dtinemde $u yazl dilleri ya da diyalektleri vardtr: 1. Karahanh Ttirkqesi (11.-13' yizyilar),2'
Harczm Ttirkgesi (14. ynzyi), 3. Qafatay Tiirkqesi (15'-17' yiizyrllar), 4. Krpgak ya da Kuman lehgesi (13'-16' ytizyrllar; Memluk Krpgakgasr: 14.-16' yiizyrllar, Ermeni Krpqakqasr: 16'17. ynzyrllar), 5. Eski Anadolu Tiirkgesi (13'-15' ytizyrllar), 6' Volga Bulgarcasr (1 3.-14. yiizyrllar).
TALAT TEKiN . MEHMET
6wez
32
Orta TiirkEe doneminde bir Tiirk dili daha vardr: Volga Bulgarcasl. Bu dil, Volga trma[trun yukan havzastnda egemenli$ini 14. ytizyrl ortasrna kadar siirdiiren bir devlet kurmug olan Volga Bulgarlannrn dili idi.
ortada
LL
tL
baqta
it
valrn
itr
J
2
CJ
J
CJ
r
tt >
7=
G
t G
sonda
ortada
bagta
valrn
e,e
la
la
L
la
t
b
lA.
la.
l;
Ji
z
p
/ /
t
3.
F
t S
c
c
4 !, J.L
,,L,
s.
Parlak Bahar
CJ
o
ng
rl-i
lli
5i
5i
)
d
J
J.
J
.g
a
p
m
J
iJ
n
9
9
-o
o
h
x
la
)
r
Ll
z
+
+
a-
&
$
rJl
S
$
s
dlj
E
A
A
LF
S
4
s
h
lq
da
k
7
z
A
t9
d,2
)L
)L
Kutadgu Bilig'de
IqJ€, VJ
>
J
rtA
0
J
J
3
!
Kaggarlr Mahmud'un Divanii lugati't-tilrk (Ttirk Dillerinin Stizlti$i) adh Tiirkge-Arapga siizl{ifi.i (1073) ve Edib Ahmed Ytigneki'nin Atebetii'l-Hakay* adh kiigiik manzum yapfi (12. yiizyrl sonlan ya da 13. yld,zyrl baglarr).
Bulra Han ve
.<.
!
yazt dili Dolu Ttirkistan'da merkezi Kaqgar olan Karahanh devletinde konugulan TtirkEe idi. Karahanh Ttirkgesi ile yazrlmrg
"Tavgag
a-
J
Bt
f
.9
j
h
l.
ls
F
g
!
5.1. Karahanh Tiirkqesi (11.-13. yiizyrllar)
(
t4
TURK DILLERI
en onemli yaprtlar $unlardrr: Yusuf Has Hacib'in 6500 beyit gibi gok hacimli manzum yapl.Ir Kutadgu Bilig (1069), tinlii dilci
islami Diinem Tiirkge Eserlerde Kullanrlan Arap Alfabesi sonda
33
x
Ulu!
Mevsimi"nin 6viildtilii biiltim
I
v
Tugar&n ese keldi drldiin y4li
YaplSyandr bolgay yana orru1a
Ajun itgiike aQil u;tmak yolt Yagtz yir yrpar toldt kdfilr ketip
Bahl1.
Bezenmek
Iringig
lg,rSr.g
tiler diinye kiirkin etip
siirdi yaz(r esin
Yaruftyazyana lSurdr devlet yasm *Metin'. (ovurmry
Igu/nl,mdtn lpu burnt| a
KunmtS* y$aglar tonandt yaSil Bezendi yipiin al sang kdk
Ya!rc ydr yagil torl.cu yiizke badt Srlay arlgty yaQn tai$ag efli
lgul
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ
34
35 TURK DILLERi 4, ET olumsuz genig zaman ekinin -mas /-mes bigimini almasr:
"Do[udan bahar yeli eserek geldi, dtinyayr stislemek igin cennet yolunu aqtt'
ET bol-maz> bolmas "olmaz",ET bil-mez> bilmes vb. 5. Giigyetmezlifi bildiren uma- eyleminin asrl eylemin zarffiilli bigimiyle birleqerek -ttma- I -iime- biEimini almasl: ET rcr-u uma> tsr-uma- "lsrramamak", ktir-ii wna- > kciriime- "gcirememek", ET taptn-u uma- > tapnuma- vb.
Kdfurgitti,karatoprakmiskiledoldu;diinyakendinisiisleyerekbezenmekistiyor. yeniden mutluluk yayrnr kurdu' Bahar yeli eziyetli krqr siiriip gdtiirdii' parlak bahar burnuna d
Karahanlt Ttirkqesinin baghca ozellikleri $unlardlr:
l.SciziEiveSdZSonu/d/foneminincittimltidiglerarasrS: rclldl > to!fonemine defigmesi: ET adak> acJak "ayak"' ET tod"doymak" vb. eb > 2. Siizigi ve sdzsonu /b/ foneminin lnlye defiqmesi: ET "ev", ebir- > eiiir- "evirmek, dcindiirmek" vb'
U'&l
t f'rp-bptt - 4'"rffi3,63 "fr{/A: ^ "!a555,st$gJii,u;iflirdfi;s#i$i utru Lu gu t i' t -T ur k' te
ollu
Tiirk'ijn olullarrna verdifi addrr. ("') Kagan ant kdrse Bodwt
apr
Tiirk
aydagr
Munar tegir uluglul.< Munda naru kesliniir
I
1939,
ll
1940,
Ill
l94l
BRocKELMANN, Carl, Mitteltiit'kischer Wortschcttz. Budapest/Leipzig 1928.
Mahnud al-Kaiyarr: Contpendiunt of tlrc
Turkic Dialects (Dtn'dn luydt at-Turk). I-III, 1982, 1984, 1985. KAgcenrt MAHMUD, Dtvtinii Lfrgati' t-Tiirk. (Trpkrbasrm), Ankara I 990. TEKIN, Taldt, XI. Yiizy,l Tiirk,Silri, TDK, Ankara 1989.
Anar, Regid Rahmeti, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK, istanbul 1947 (Ankara 19913); II, Terciime, TTK, Ankara 1959 (19955); III, indeks, Yay. K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Ytice, TKAE, istanbul 1979.
-,
Atebetii' l-Hakal,rk,TDK,istanbul
l95l (Ankara
19922).
DANKoFF, Robert, Wisdont of Royal Glory' (Kutadgu Bilig), A Turko-lslamic
Ankara 1972 (19953).
Kutadgu
Bili!,
Ttphbasmu
I:
Vi1'ana Niishasr, TDK, istanbul 1942; II:
Fergana Niislns, 1943; III: Mtstr Niishas,1943. Bir TUrk'
ti
gordi.iklerinde
(yabancr) halk 'saltanat ve buytik-
liik buna Yara$rr ve bundan sonra biter' der.
bigimini 3. ET gart ekinin /r/ foneminin diiqmesi ile -sd /-sZ > kels7 vb' almast: ET bol-sar "olsa" > bolsu,ET kel-ser
,
IV Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, (19943).
Min'or for Princes, Chicago-London, I 983. DtlAgnn, A.,900. Yilddniinii Dolayrsryle Kutadgu Bilig incelernesi, TDK,
Tijrk adrnrn aErklandr!r b6liim:
Tanrt'ntn Nuh'un Ti.irk: Tanrr'ntn lutfuyla Nuh'un oflunun adrdrr' Bu'
Besim, Divanii Lfigat-ir Tiirk Terciimesi
DANKOFF, Robert ve James KgLLv,
ei
)Li: &F!V. t'n/;jrrtt' gfi$i ;rliutl;i,a Siirt'"# ,F41;g4[lJrii,Ei;urtb'f 6ri1iir4;itx{.;.,
D iv
AtalRy,
Owez,
Mehmet, "Qafdaq Ttirk Dillerinde Kutadgu Bilig Qevirileri", Kebikeg
l,1995:43-52. TEZCAN, Semih, "Kutadgu
Bilig Dizini Uzerine", TTK Belleten, XLV.2,
Nisan 1981, sayr 178: 23-78. BoRovKov, A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963. EcKMANN, J6nos, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Korart Trans latiott. Budapest I 976.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ
36
5.2. Harezm Tiirkgesi (14. yiizyrl) Harezm Ttirkgesi, Karahanlt Ttirkgesi ile Qagatayca arastnda bir geEig evresidir. Harczm TiirkEesinin baghca tizellikleri gunlardrr:
ilk hecedeki kapah /e/ tinliisiintin korunmasr'. ber- "vermek", bdS "5", ekki "2", kege "gece", td- "demek", yet(t)i "7" vb, 2. lil foneminin korunm ast: ai "av" , ei "ev" , tiike "ofke", teie "deve", yanlaft "pek, gok", yaiuz"koti" vb. 3. /d/ foneminin korunmax: aQak"ayak", aQt- "ayffmak", eQgil "iyi", koQ- "koymak", kiid- "beklemek" vb. f.
'
'4,r,,6(;,.ff;,1 '9:t*{1" 4 rp-ud},r Lq.,rt f, l:;": ry" {:t,n,F"'t, n
37 TURK DiLLERI vim", lgaim-um "kavmim", yem't)m "yiyece[im", tnm-ur1 "duvann" , di-iimtiz "evimiz" , nefs-timiiz "nefsimiz", kalam-ur1uz "kaleminiz" vb.; c) ilgi durumu ekinde: islam-nur1"islamln", kanndastm-nury "kardegimin", di-niir1"evin" vb.; d) zarf'ftil eki -p'den once: tap-u-p "bulup", en-il-p"acele edip" vb.; e) yaprmeklerinde: ;an db - lu g "sevaph", g a nb - I ul.< "gariplik", hab ib - lfik "do stluk", e deb- s iiz "edepsiz", h i s db - s uz "saylslz", e de b s iiz- liik "edepsizlik", y ap s ei - ii - g "sevi, sevgi", s ei - ii- ng "sevin g", t ap - u - n- "taplnmak", z-rs- "yaptgmak" vb.
5. Qrkma durumu ekinin korunmast: bctrii-din "kurttan", sag-tn-dm "sagtndan" , yiiz-i'n-din "yizinden" , ot-bdtn "ateginden" vb.
;tt,
ua
ksasii'l-Enbiya'dut bir parga:
frj:i::ftX:ei'ffiy,;#i
Kq;a-i A;hdbii'lkehf bu turur AynuSlar: "Rumda bir nrclik bar erdi. Yanlak cabbdr erdi, Dak-
Harezm Tiirkgesi ile yazrlmrg Husrev ii $irin'den bir parga:
yanus
atlt!.
Ulug
miilki bar erdi. QeGtiklerin Harekatlnln SOzti
Elldkharekannul sdzi
yar genriiliirler
Felek seyydl.tlart allar mu sen
Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin
Nedin yer Ka'btsini
etrafrnda dondtiklerini
bilir misin ey
sevgili? Bu mihrdb igre ma'bfidt
Ne ol kezmekde maksudt
bulamvl bularnul
Bunlann bu mihrap iginde mabudu ve gezmekteki maksatlan nedir?
(... )
4. Yuvarlaklagmalar: a) Stizciik tabantnda: soflft "so!uk" > saiuk,yalu"koti" > yaiuz, vb.; b) iyelik eklerinde: |i-iim "e-
rigi telim erdi. Yene bir metik birle ya14ilaStt, sangtpttlar. Ol melik hezlmer botdt, iiltiirdi. OI meliknil aln olh bar erdi. Ashab-r Kehf (Yedi Uyurlar) Oykiisii budur:
Anadolu'da bir hUkiimdar varmlq. Qok zalimmig. Adr Dakyanus imiE' Buytik miilkU varmrq. Askeri gokmug. Yine bir hUkiimdara dtigman olmug, savagmrElar.
varml9.
o
hiikiimctar yenilmig, (onu) oldiirmri$.
o huktimdann altr ollu
TALAT TEKiN. MEHMET
otvpz
39
38
5.3. Qafatay Tiirkgesi (15.-17. ytizyillar)
Harezm Ttirkgesi ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Rabguzi'nin Kt s asii' l- Enbiy a' sr ( I 3 I 0), Muinil' I -milrid (1 3 I 3), Kutb' un H usrev u $irin adh mesnevisi (1341-1342), Nehcii'l-Feradis (1360) ve
Qa[atay Ttirkgesi y a da Qa|atayca Ozbekler, Kazaklar,Uygurlar
vb. gibi Orta Asya Tiirkleri ile Tatarlar, Bagkurtlar, vb. gibi Altmordu devletinin asrl halkrnr olu$turan Krpgak Ttirklerinin ortak yazr dili idi. Qa$atay yazr dili, yiiz yrl onceki Hatezm yazr dilinin dofal bir devamr saytlrr. Bununla birlikte Qapatayca gu onemli farklarla Harezm Ttirkgesinden aynlr:
Harezmi'nin Mahabbetname (1353) adh 10 bentlik Ttirkge-Farsga manzumesidir.
Are, Aysu, Harezm - Altm Ordu
Tiirkgesi, istanbul 2002.
S6zler",Tilrkiyat
BURSLAN, KrvAmettin, "Nehc-iil-Ferddis'ten Derlenen Tiirkge
Mecmuast,
I,
1934: 169-250.
EcKMANN, J6nos, Nehcii'
l-
Feradis
II
Metin
(Q
evriyau). (Yayrnlayanlar:
III
Babiir'tin Amlan'ndan
(tn';'/.
Semih Tezcan veHamza Ziilfikar), TDK, Ankara [9831, trpkrbasrm ile: 19952;
TURKDILLERi
Dizin-Sdzliik, Aysu Ata, Ankara 1998.
Rama2an
FAZILov, Ergag ismailo vig, Starouzbekskiy yauk, $orezmiy skiye pamyatniki
xtv
veka,
Tagkent 1966.
8.N., Horezmi: Muhabbat-Nane, Moskva 1961. AL-RABGHUzI,The Stories of the Prophets: Qi;a; al-Anbiyd', An Eastern Turkish Version, I-Il, haz. H. E. BoEScHETEN, M. VeNoRvvr ve S. NADJiP,
"G.
r, ) v ),, ) i ) u: tt ; : r/-i(,1,.i r)
Ii,' ;,r,:,:: ::
Girig-Metin-Ttpkftastm,
II
il.
Orientalische Sprachen an der Friedrich-WilhelmsUniversitiit zu Berlin, Zweitw Abteilung, Westasiatische Studien), XXIX, 1926: l30-l'72; XXX, 1927: 1-57 (Tiirkgesi: Sabit Payh, Tiirk Dili-
fiir
Belleten, seri III, sayr 8-9, 10-11, 1946, 1947, TDK). fid b.' Ali
" I M ahm
el
-
Kerderi
]
N ehc ii' l- F e r ddis", T D AY-
B I99l,Ankara 1994: 155-161.
Yucr, Nuri, Ebu'l-Kdstm Cdrulldh Mal.tmud bin'Omar bin Al.tme
d Ez-Zama$S arl
El
-
fl v a r i zml :
M u kadd
im
etii'
l- Ede
Muhammed bin
b, TDK, Ankara
1988 (r9932).
ZAJ,q,czKowsKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka Susrtiv u Strfn gulba (= La plus ancienne version turque du flusrdv u Slrtn de Qutb),\ Tekst, II Faksimile, Warszawa 1958,
III Slownik
1961.
Bede!.Ednrur1 serlladdi
P ey gamb
ScHINKEwrrscs, Jakob, Rabyuzls Syntax (= MSOS, Mitteilungen des
TuLUcU, Siileyman,
dur. Ma'milreniy kend-
reside vdlgi' boluptur. $arkt
er ; a ;iil' I Enbiyd Dizin, haz. Aysu ATA, TDK, (
-
Ankara 1997. Seminars
r::,':'ii ri ii ;
KaEgar, garbt Semerkand, cenfrbt
NAgr nU' o-oiN siN B UnHANU' o-piN RescU zi: (r
I,
"::,"
boldum. Fergdna vildyeti bigingi
TEZCAN, Leiden 1995.
Krssalart),
ay tdrlfu sekiz yiiz
taglart
ve
Simdlide egergi burun Eehrler bar
ff!, ; r,,'1.r';' ) (' "'.'t i,7,1n,, y
/, h
)
Ai /. 4tV-/;
1'
t
t'. ?:l_'YL-::' ";: Otar kiin :,:::: :,::
iS
r
kiitilbde
ve Yagt tirler.
899 tarihinde, Ramazan ayrnda, (heniiz) on
bi-
iki
yaqrndayken .Fergana vil6yetinde padigah oldum. Fergana vilAyeti beginci iklimdendir.ve mamurenin kenanndadrr. Dolusunda Kdqgar, batlsrnda Semerkand, giineyinde Bedehgan'1n srnrr dallan ve kuzeyinde evvelce Almahk, Almatt ve Yangr -kitaplarda Otrar
yazarlar- gibi gehirler varrnr$.
dttimlii diglerarasr slzrct lA foneminin > biyik Qafataycad a lylye de[iSmesi: aQalg "ayak" > ayok, bediik vb. > toy"yiiksek", toQ- "doymak" 1. Harezm Tiirkgesindeki
TALATTEKIN. MEHMET 6Tuzz
4I
40
2. ilk hecede e, i > i defigmesi: kel- > Qa!. kil-, Qaft. bir- > &ir- "vermek" vb. 3. i > vde[igmesi: ei > iv "ev", sei- > siy- "sevmek" vb. 4. Zamft lnlsinin kaybolmasr: ei-i-n-de > iv-i-de "evinde" vb. 5. Gerileyici iinlti benzegmesi: egkil "kegi" > iigkii, esriik >dsriik "sarhog", eksii- > ciksii-, incii > iincfi, tilkti > tiilkii vb. 6. Yuvarlaklagmalar: kav-dum "kovdum", lgaws- > l.cavuS-, Saik-um "gevkim", dair-ur1 uz "devriniz", 7. p > f depigmesi: topralg> tofralg, "toprak", yapral.c> yafralg, "yaprak" vb, Qaflatayea ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Ali $ir Nevayi'nin (1441-1501) yaprtlarr ile Babiir $ah'rn (1483-1517) Vekayiname
TURK DILLERI
THACKSToN Jr., W. M., Zahiruddin Muhammad Babur
Mirza: Bdburndma l-(il,
Cambridge 1993.
VAunEnv, Herrmann, Cagataische Sprachstudien, Leipzig I 867 (Amsterdam 19752).
5.4.1.Krpgak (Kuman) Lehgesi (13-17. ytizytllar) Krpgakga ya da Kumanca gtiney Rusya'da, Ktnm'da ve Orta Asya'nrn batr bcilgelerinde yaqayan gogebe Ktpgak Tiirklerinin dili
idi. Krpgak ya da Kuman Ttirkgesi, aynca, Mtstr ve Suriye'deki Memluk devletinin (1250-1517) Tiirkge konugan yrinetici slntfi ile Ukrayna'da yagayan tiirkleqmig Ermeniler tarafindan da konuguluyordu. Bagka bir deyigle, XIII.-XVII. yijzyrl Krpgakgastntn iig diyalekti vardlr: 1. Kuman diyalekti, 2. Memluk Krpgakgasr, 3. Ermeni KrpEakgast.
adh hatrratrdrr. At-i-Sin NevAyi KULLIvATI, yay. K. Eraslan, TDK 1993 -+. ATALAY, Besim, Abupka Lfigati veya QiSo*y Sdzlii{ii,Ankara 1970.
Codex Cumanicus'
BoRovKov, A.K., Bada'i al-lugat, Moskva 1961. BRocKELMANN, Carl,
O
sttiirkische Crammatik der islamischen Litteratur-
CleusoN, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language, Dictionnaire turk-oriental. Paris I 870.
EcKMANN, I6nos, Chagatay Manual, Indiana University, Bloomington I 966.
FAZrLov,E., Starouzbekskiy yauk, I-II, TaEkent 1966, 1971,
Wii rte rbuc h,
Ali $ir Nevai, I-IV, Ankara
1298.
kowanq hem fristelernirt! I kakge seni uzatttlar rlap Teryrini
dgdiler I Ave
sd
Te7ri kimni otdan kegirip smadt; I Sugan kiimiisley balh-
dm
Yesusnt kagan
1965-68.
Eii), Ankara I 996.
$rvu SUlnvuAN
r
Ave sen ktz anlarruU
tdredin.
Olvnz, Zuhal Kargr, Ebulgazi Bahadtr Han: $ecere-i Terdkime (Tiirkmenlerin S oykiitii
.t-..,,.* [." rsr.= -
ti dr t'Hr{if,m;S l* ;, :r:Ii={'$sl,
Budapest 1902. LEVEND, Agdh Srrrr,
fl
f'6i,,, '?ii" :i'.?l' lgav ffg nrr r 114-rI"f r y lr$ittu li{,i,r1" 't.r.l
:-lrrc
s
;
.lclr{h _;r(c ^1...+_;
r*X'pflnt t :rlo .'r.: I ${i{, _+;Lf' -;ie.q r E r L l:r f 3y,r lcorgf
.(
Aliper navoiy asarlari tilining izohli lugati,I-IV, 1983-1985
Kanandaq, Giinay, Lutft Divan4 TDK, Ankara 1997. KuNos, lgnaz, S ejx Sulejman Efendi's i agataj -O smanische
l.{tt\sl{ forr'.pnl' r'r) rr+r5r{ .'*'fg*. ;S!;i j,r -, T1l3j"of,llJ., }E :t,:.. .luf trJ. lfot.t |:.inr ,r;{fi hcsr [s111b r ip frf,r,\r rii'r.|,' ' trigi'iditrrtetey iuga lrrlrrrtretgv rlhrr tr.eltrlrg hari -i ra,trr' '
*:!lilT*l J*'n;ff
London 1960.
-,
s{!,Ir
;'[rrc fnr .rrrr lr-rr hu Bli .tnteilrg.Hp ell.trflTrlf tpJft ll$ hrfl*l\r t,rql1}y
hi
sprachen Mitte lasiens, Leiden I 954.
COURTEILLE, Pavet de,
tan bir bdltim:
EFENDI,
Ligat-t
Qa!,atay ve
Tiirki-i Osmani,lstanbul
Temizlerin ve meleklerin sevinci olan ktz, sen yaEa! Tanrlyr
H.
Selam sana, Tannntn ategten gegirerek denedili; isa'yr dofurdugunda erimig g0mtiE gibi rgrldadrn.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 42. Kuman diyalekti ile yazrlmrg tek yaprt Krpgak hanr Ozbek'in izniyle Agafr Volga bolgesinde kendilerine tahsis edilen bir manastrrda yaqayan 17 Fransiskan misyonerinin 1303-1362 yldlan arasrnda yazdrklan Latin harfli Codex Cumanicus adh yaprttrr. Kuman Kodeksi dilinin en tinemli cizellikleri gunlardr: l. /d/ > /y/ defigmesi: adtr- "aylrmak" > ayff-, edg[i "iyi" > eygi, lgadgu "kaygl" > kayg4 kildegii "gtvey" > kilydv, trd- "engel olmak" > tty-, yldl- "kokmak" > ytyl- vb. 2. /g/ dngmesi: adtg "ayr" > ayu, artg "temitz" > art, bodag "boya" > boya, tanghg "tatlt" > tath, gerig "asket, ordu" > geri,
iiltig "olid" > 6lti, tirig "diri" > tiri vb,
43
3. lr!/> /ov, uv, u/, /ig/ > ldv, iiv, ii/ deligmesi: agtg"acr, tstlrap" > aguv, ang, "temiz" > arov, aruv, satry "satlg" > satov, tafig "tad" > tatov, bitig "yazt" > bitii, tirig "hayat" > tirdv vb' 4. la$tl > /av, ov, uv/ ve legil > /6v, iiv/ defigmesi: buzagu "buza[t" > buzav, buzov, yapry "orti" > yabov, kiidegii "gtivey" > ktiytiv vb. 5. ryt > {r/ deligmesi: dulS eb > yi$ ov "kilise", yaky - yab{t, ak- - a[-, og{a- - ohsa- "benzemek", 6. ilgi durumu -ru41-niy, -rugl-nig, yiikleme durumu -ru/-ni, grkma durumu da-danl-den eki ile kurulur. BALDAUF, Ingeborg ve Semih TEzcAN, "Zu einem Riitsel des Codex
Codex Cumanicus'ta"On Emir"in yer aldr$r bdliim: 1
.
Te1
rini sdwgil barga
Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994: 37 -51' BANG, W., Beitrlige zu Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhiingen:
2. Teyrinirl au bile
;# ,i;;f.-e+i
frHe*ffi*i.tin'F,,$l.'. rlu
b.::::n:
s$"t;flf'l
^ BtAr.rr. $taohr \'ofrraHeg:rl
-t'f' bivttt'
t 1 -b::1';:'*.:' r'*otsti !-*u:1..161g1t
r-,''".
.!t-Y*.1
bct11tg.l
J!.gRh tarr.lf
.]ll,I*;
i,..r
\-.lr ik ;tl4 r,t, bsrtrert €bn*"c1ii*_
4$il hrgrnro -rs.,rr,cir'i.,,r),l----l*l
b,t "
l'
No-
tizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Uber den komanische Na-
iktinde! -- r :.-,;.;^,"-
TURK DILLERi
men der Maiotis", Bulletin de I'Acaddmie Royale de Belgique,
ant
igmegil! 3. Ulu kilnni awurlagl!
4. Ata1ru anaum hiirmetlegil! 5. KiSini dltilrmegil!
-,
l. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Jesus, komanische Ubersetzung des Hymnus: Verbum 2. Die nostra redemptio.
"Komanische Texte.
caro factum est",Bul. de l'Acaddmie Royale de Belgique,
l9ll:459-473'
Qnonrev, Saadet, "Codex Cumanicus", Tiirk Lehgeleri ornekleri, VUI' yiizyildan XVIII. yiizyila kadar, (2. baskr) 1963: I I l-135 (1' baskt 1950)' ,,Miscellanea cumanica", l-lry', Revue Roumaine de LinguiDRTMBA,
6. Ogur bolmagil!
191l: 13-40'
Vladimir,
stique, 75, 1970: 455-459; 579-584; 16, 1971: 275-286; 17, 1972:3-21'
7. Hersek bolmagil!
8. Yalgan taruflrk bermegil!
*,
9. 0zge kisinirl
GRONBECH, Kaare, Codex Cumanicus, cod.
nemesi
senirl kibi!
(1) Tannyr her Eeyin iistiinde sev! (2) Tanrlntn adryla ant iEme! (3) Ulu g[nti (- Cumartesi) afrrla! (4) Anaya babaya saygr giister! (5) Insanlan tjldiirme! (6) Hrrstzhk yapma! (7) Sefih olma! (8) Yalan yere tanrkhk etme! (9) BaEkasrnrn mahna hasetlik etme! (10) Kardegini kendini sevdi[in gibi sev!
Marc.Lat. DXLIX
;
Faksimile,
Kopenhagen 1936.
suflanmagil 10. Sewgil seniq kanndast1
Syntaxe Comane, Bucuregti-Leiden 1973.
-,
Komanisches wiirterbuch. Tiirkischer wortindex zu codex cumanicus. Kopenhagen 1942.
KuuN, G., Codex cumanicus bibliothec& ad templum divi Marci venetiarum, Budapest 1880.
,,Uber das Volkstum der Komanen", Osttiirkische Dialekt' studien, Abhandlungen der kbniglichen Gesellschaft der wissenschaften,
MARKwART, J.
Neue Folge 13, Gdttingen l9l4:25-238.
TALATTEKiN. MEHMET
OTvnz M
5.4.2. Memluk Krpgakgasr (14.-16. yiizyrllar) Memluk Krpgakgasr Mtstr ve Suriye'de Eyyubiler iktidarrnr yrkarak bir devlet kuran (1250-1517) Krpgak Tiirklerinin dilidir. Bu lehqede yazrlmrg baghca yaprtlar Sarayi'nin Giilistan gevirisi (1391) ile Berke Fakih'in irSadii'l-miiluk'u, Kansu Gavri'nin, Sultan Kayrtbay'tn (1468-1495) ve onun oflu Muhammed bin Kayrtbay'rn giirleridir. G
$V
illis
tan
Terciime si'
n-
den bir parga:
45
TURK DILLERI
Memluk Krpgakgasrnrn bagltca ozellikleri gunlardr: 1. Qokheceli sozciiklerin sonundaki /g/ iinsi.izlerinin di.igmesi: sang > sart, tirig > tiri "diri", bulutlug > buluth, kilglilg > kilgli
"giiglii"
vb.;
2. Ugiincti kigi iyelik ekli adlann verme durumunun -al-e eki kurulmasr: Igulak-rn-a "kulaftna", yiiz- i-n- e "ytizi.ine" vb. ;
ile
3. Qrkma durumunun -danl-den eki ile kurulmast: yazul.c-dan "giinahtan", ei-i-n-den "evinden" vb.;
4. men "ben" ve biz zamirlerinin ilgi durumlannrn -im ile kurulmasr: menim "benim", bizim "bizim". 5. Olumsuz ad ctimlesi ytikleminin ermez I ermes yerine degill
"de[il" ile kurulmast; (I) Kannda bolsa
t(
6. Soru edail mu I
mil'nin mt I mi bigiminde dar tinltili.i olmast.
altun tag balsmas. (2) t.
aa
Cehdnga ifitiyfrr urgan
kim-irse
(3
) iizini
aprte>;-t66ttt-.1.6:,:::,:,f',';,;:;1,1i,, +!1ct;:t;S"rltri+*i*!:,:i;:;:';'lilo*,r'i,, $ {Ss i t62,rs}t L;r<s*LV' ;: #:;'r::;;:,:;':: -,tu€-;i'J1[26gt_rcxtg*Ffiu,'i#,'li,'i,,i;;'::;
ArALAy, Besim, Ettuhfet-iiz-Zekiyye fil-LAgat-it-Tiirkryye, istanbul 1945. BArrAL, Aptullah, ibnii-Miihennd LAgari, istanbul 1934 (19973). CAFERo6LU. A uvzr, Abfi - H ayy dn : Kitdp al - i drAk h - I i s 6 n a I- Arrd k. istanbul 193
HoUTSMA, M. Th.,
izsuoer,
'
$imdi g
Velet, El-idrak HaSiyesi, TDK, istanbul 1936.
Military Treatise, Cambridge
1989.
A t4th-Century Archery Treatise in Mamluk-Kipchak. K|TAB FI 'iLM ANNUS$AB. Memhk Krygakgasryla 14. yy.'da YanlmrE Bir Okguluk Kitah. istanbul 2002.
ToPARLI, Recep, M u' inii'
-,
iqin ateEe atmaz. Oykii: Btiytik bir Eeyhe 'Tasavvuf gerEe[i nedir?" diye sordular. "Gegmigte gcirtinUgleri perigan ama gdniilleri dtizgiin bir topluluk vardr.
tilrkisch-arabisches Glossar, Leiden 1894.
Ali Fehmi, Sayl-l Sardyt: Gillistan Tercilmesi (Kifib GilIistan bi't-tiirkr, MEB, istanbul 1978, TDK, Ankara 19892 (+trpkrbasrm). Ozrorqu, Kurtuluq, Munyatu'l-Ghuzat, A 14th-Century Mamluk-Kipchak
zfrhir(8)leri cem'dagt
YanlbaElnda alhndan da! olsa bakmaz. Dtinyayl segen insan kendini alttn
Ein
KARAMANLIoGT-u,
-, bdpnlan perlsan.
{
l.
i rg 6dil'
I
-
M ill
fik
v
e'
I
s -S
-
M iiri d, Erzurum I 98 8.
eldttn, TDK, Ankara I 992.
ZAJAczKowsKI, Ananiasz, Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (dpoque de t'Etm Mamelouk), Warszawa 1938.
-,Vocabulaire arabe-kiptchak muitaq
fi
lugat
at
de I'dpoque de l'Etat Mamelouk. Bulgat al-
-Turk wa-l- qijZaq, I-ll, Warszawa I 954- I 958.
TALATTEKIN. MEHMET
0rttez 46
TURK DILLERi 'I ?t
5.4.3. Ermeni Krpgakgasr (16.-17. yiizyrllar)
'-:: rt*
'-'
r rrr+-rjh'jll+ F -+Js-\}+rtll-
-r;..-u-,pt
,r*$i;4,ff{iiftEdf
ll. yiizyrl ortalarrnda Do[u Anadolu'daki Bagratid Ermeni devletinin Selguklu akrnlan ile yrkrlmasr sonucu Ermenilerin biiyiik Eolunlulu Krnm'a gcig edip orada uzun stire (13.-14. ytizytllarda) Krpgaklarla birlikte ya$amr$ ve onlann Rusya, Bizans ve Memluklarla olan siyasi ve ekonomik iligkilerinde Krpgaklara yardrmcr olmuqlardr. Krpgaklarla olan yakrn iliqkileri sonunda Kmm Ermenileri dinlerini ve yazianm korumakla birlikte Ermeniceyi brrakrp giinliik konugma ve kilise dili olarak Krpgak Tiirkgesini benimsemiglerdi. Bu Krnm Ermenilerinin bir ktsmt, Polonya krah I. Leos'un daveti tizerine, 1280'de Batr Ukrayna'ya (Galigya ve Lo-
Ar
+P ![;
HS SD
domer'e) gog etmigler ve baghca Kamenez-Podolsk gehrine yerlegmiqlerdir. Ermeni Krpgakgasr igte bu Ukrayna Ermenilerinin lehgesidir.
Ermeni KrpEakgasr metinleri 1559-1664 ytllan arastnda Ermeni kilisesi papazlannrn Kamenez-Podolsk gehri ile ilgili ttrlii olay ve anlagmalar iizerine tuttuklan kayrtlar ve resmi belgelerdir. Ermeni Ktpgakgasryla yazrlmrg Tarih kitabrndan bir bdliim:
Ermeni Krpgakgasrnrn baghca <jzellikleri gunlardtr: l. ryl > {r/ defigmesi: [aSufu "kagrk" < ka;uk, bu < ktz t'ofruz
"9" < tolSuz vb.; 2. ldl > /yi degiqmesi: kiyov "giivey" < kiidegii, ketboya < ketfioda, vb.;
"givey" < kiidegii, yazov "yazma" < yaug,yapov "6rtii" < yaptg, isitov "igitme" < isitig vb; 3. /g/ > /v/ defigmesi: aruv "temiz" < ang, kiyov
4. lol ve /ti/ tinliileri yerine lol ve lulkullantlmast: kora"gore" < kiire, torasizlik "haksrzhk" < tr)resizlik, yurak < yiirek vb.
(1)bazabkanemaetalmadiyo!'.esaharlqezt'ovuldu(2)evetnemigobozu tnvat etip de fiarp turmas-edi tek naprud obozda bar-edi biy te1riniu da andabolgan zaporoskiy [aza[ru4 6) baysi ki har tenrinitl kunu ol !.zazafu(6)Iar golo stavit etip dinsizga da bary turup
ne ki bar-edi kim-esanirl fiuvan-bln (3)
({)
zera
zvtts(7)enjit etiy-ed'ilar duSmanru da bermaslar-edi tas bolmaga
("')
Kazaklara higbir qey yapamadtlar, tersine, her kere(sinde) yenilgiye u[radrlar. Leh ordusu, bu haliyle, (dtigmana) kargr koyamaz ve tutunamazdl' Ancak ve ancak, Rabb(imiz) Tannnrn ve karargdhtaki Zaporozie Kazaklanntn
(l)
5. Unlti uyumunun yer yer bozulmast: biz-ga"bize", kisi-ga "ki qiye", t' e n g ri- g a "Tannya", ke g miS - lar "gegmigler", ke lt i r - g ay
giicii ile (bunu yapabildiler). Qtinkii, bu Kazaklar her Allah'rn gtnti dinsizlerle
"getirecek" vb.
(diigmamn Lehlileri) yok etmesine imkdn vermiyorlardr;
kargrlagryor,onlansavaEazorluyorveyenilgiyeulrahyorlardlveb
("')
TALAT TEKiN . MEHMET
OtTaez
48
49
TURK DILLERi
5.5. Eski Anadolu Tiirkqesi (f3.-15. yiizyrllar)
/ 1
Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu'ya yerleqen O[uz Tiirklerinin ilk kez kendi lehEeleri i.izerine kurduklan yazr dilidir. Bu yazr dilinin baqhca iiriinleri gunlardrr: Sultan Veled'in (1226-1312) ibtidaname ve Rebabnatne adh Farsga mesnevileri ile divanlndaki Trirkge qiirleri (13. yilzyrl), Yunus Emre'nin (1240-1320) qiirleri, Hoca Dehhani'nin qiirleri (13. ytizyrl), Ahmed Fakih'in Qarhname'si (14. ynzytl), $eyyad Hamza'ntn Destan-t Yusuf adlt mesnevisi ve qiirleri (14. yiizyrl), Ali'nin Krsscr-i Yusuf adlt mesnevisi (14. yiizyrl), Aqrk Paqa'nn (1272-1333) Gctribname'si (1330), Aydrnoflu Mehmed Bey (1339-1349) emri ile yaprlmrq Krsasii'l-Enbiya geviris| Yusuf'-t Meddah'rn Varka ve Giilsah adh mesnevisi (1369), Hoca Mesud bin Ahmed'in Stiheyl ii Nevbahar (1349-1378), Ferhengname-i Sadi xe Kelile ve Dimne adh geviri yaprtlan, Ahmedi'nin iskendernante adh mesnevisi (1390), Sti-
i
&-
leyman Qelebi'nin Vesiletii'n-Necat a'dh mevlidi (1409), $eyhi'nin
(1389-1430) divanr, Husrev u $irin mesnevisi ve Harname adh satirik mesnevisi. Eski Anadolu Ttirkgesinin baqltca cizellikleri qunlardtr:
l.
SoziEi ve scjzsonu /d/ foneminin lylye defiiqmesi: adak> ayak, kaQgu> kaygu, to!- > doy- vb.; 2. Qokheceli scjzciiklerin sonunda -g > -O: an{ > an, aru,l. katt, san{ > sarr, saru, tand > dan, dliig > dlii, tirig > diri, sevig > sevil vb.; 3. Birincil uzun iinltilerin krsalmast: at > ad, zttik > edi.ik "Eizme" , bir-> vir- , (lz > l.uz. iS > diS, rjt > od "ateq", 69 > dc, ug
> uc, kiiz> giizvb.;
4. Birincil uzun iinltilerden sonra gelen lp, t, k, k, gl tins{izlerinin ottimltileqmesi tup > dib, dt > ad, sdl.un- > sagm"diiqiinmek", kdker- > gdger-, aQry > au, kilg > gilc vb.
Yunus Divanr'nrn ilk saytast:
TALATTEKIN. MEHMET
6I-VEZ
50
PddiSatu1 hikmeti gbr neYledi Ocl u su toprag u
Yile sAYIedi
Bisnilldhii deyiip g()tiirdi topragt OI arada
hailr oldt ol da!,r
5I
TURK DILLERI
Siiheyl
cr(Tt5iG;
pw"v"g6 '$gi;;$.et vtgiA,{''li q:#rifr3+vs
ESit sa1a bir [oS hikdyet hlant Eger Tanndan uS cirriiyet bulam
Ki
Anelan
oldr cisnr-i Adem bil buttr
yele s6yledi' Padigahrn hikmeti gdr neyledi. Ateqe, suya, topraEa ve
€J$ttub&r,s,,!iji5:,8;f i,,
ic$FcW9
i€;6,q,rqfs,1
J!\:65qeW6
+j$qgqjt
..Allah'lnadryla''diyerektopralrkaldrrdr'oradakendidehazrrbulundu. stra Toprakla suyu birleqtirdi, onu Adem diye adlandrrdl' Yel gelip ardt (boyle) bil! krmrldattr onu, Adem'in bedeni de ondan oldu' Bunu
ikinci hece baqrndaki /g/ foneminin diiqmesi: bulga- > bula-, sariar-> sarar-, yalga- > yala-, bargan > varQn, edgii > eyii "iyi" ' kilga biz > kilavuz, bilge biz > bileviiz, kr)rgeli > gdreli' sargar5.
ba[rplayafursat vtre
vire
Katuntda benilm vandt bir kinb
Ohrdum am dayitnd bl-hisAb Dtdiim ger olaTanrutw yarisi Bu katnu hikal'et ki var PtTrsi
Ddne Tiirkiye oktya fids ti'anr 'itult'et ktlursa Hakk ola lamunt
Destan'ln Baglangrcr
iqit sana gimdi hog bir oykii anlatayrm Dedim efer olursa Tannntn yardtmr ElerTanrrdan
qu yardrmr
bulursam:
Bu btittin 6ykti ki ttimiiyle Farisi
Sallrk ba[rglasrn, frrsat versin; Dcinsiin TUrkgeye, okusun zengin ve yoksul
gmga < sarar-mca, vb.',
6. t- > d-'. tavar > davar, tam > dam, temir > demiir' $- > di-' vb'; trn- > dtn-, til > dit, t\l- > dol-, ttls > dt);, tun > diln "gece" > grir-, kilz> Siiz vb' 7 . k- > g-: ket- > gel-, k1t- > gid-, krir> b- > v-: yalntz bar > var, bar- > var-, bir- > vir-' karabas
Tamamlamaya izin
karavas,.cariye" sozciikleri ile -ben > -ven, -617> -vfiz l-vuz eklerinde; g. b- > p-: yalnz bol- > ol- sozctifiinde;
yoklu[u: giiri-, kun-, okt-' bulfi' unrt-'
dogn, gdrin-, bultS-,lgurtil- vb", temir > demiir' semiz > 1 1. Yuvarlaklagmalar: kaptg > kapu, "tatlt"' semiiz, yabtz > yavuz, atlry < atlu "atlf' , tatrylry > datlu ev-ii-m "evim", ev-i)-r1 "evin", ev-timiiz, ev-ilr1[iz, dirlle-r1il2' fulvb' ayum, ig-eliim, var-dum, gel-diim, sen-siiz, al-up, al-uban
versin
Yardrm ederse Hak olsun tamam.
Oniimde vardt benim bir kitap Okurdum onu stirekli bi-hesap
8,
10. Dudak uyumunun
sa14lrl5
Tanrdm q,lerneklige rul-tsat
dlme{i ad eYledi Yel geliip arclutca dePitdi ant
Nevbahar'dan
Agaz-t Dasttatl
Topra!ila suy biirtl'dfl sYlsli Ana Adem
ii
l-(y)Il olmast: lgapu-y-r, yoh vb.; 13. Gelecek zamanrn -tsar/-iser eki ile kurulmast: ol-tsar, gel12. Yiikleme durumu ekinin
iser vb.i 14. Gelecek-gereklilik kipinin -asil-esi eki ile kurulmast: giresi, gr)r-esi, yi-y-esi vb.; 15. Kesin geEmig zaman goful l. kigi ekinin -dukl-diik lle kurulmasr: var-duk (ET bardmuz yerine), gel-diik (ET keltimiz yerine) vb.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
AoeuovlC, Milan, Die Rechtslehre
de.e
52
Intdm an-NasaJi in ttirkischer
Bearbeitung vom Jahre /332, Stuttgart I 990.
Kellle ii Dimne: tiirkische Handschrift T
-,
G o t ha,
Hildesheim
1
189
G uny
a, i nc
eI
eme - M e t in
-
i nde ks, T rp h bas rm, -fDK,
Ankara 1978:413-431.
-, -,
Ankara 1995.
CeNpol-ar, Mustafa,'
Ome
r B in M ezid: M e cnru' atii'
n-N e zd'
ir. TDK, Ankara
1982, tlpklbasrmh yeni baskrsr: 19952.
CEMILocLU, lsmet,
/4.
Yiizytla Ait
Bir Ktsas-t Enbiya
Niishast Uzerine
Sentaks incelemesi, Ankara 1994.
DlLClN, Cem, geyyad Hamza: Siiheyl il Nev-Bahdr, AKM, Ankara 1991.
(yay.), Yeni Tarama S6zlii{ii, TDK, Ankara 1983. DlLElN, Dehi, Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1946.
-
ERGIN, Muharrem, Dede Korkut Kitab,,TDK, istanbul, t963 (t9973).
-,
I: 1958 (19943); II:
Kadt Burhaneddin Divaru,lstanbul 19ff0.
Ka& Burhaneddin Divant,I, Trpkrbasrm, TDK, istanbul 1943. KnResRN, Leyl6, Erzuntntlu Darir: Krssa-i Yfisuf (Ytfrsuf u Zilleyh|), TDK, Ankara 1994.
xvez,
Zey nep, S ad r u' d - dln $ e ), ho E lu : M arzu b dn
-
n
dme
Te rc
irne
s
i, A.lJ.
DTCF, Ankara 1973.
MnNsunodlu, Mecdut, Sultan Velecl'in Tilrkge Manzwneleri, istanbul 1958. "Mevlina Cel6leddin Rumi'de TtirkEe Beyit ve ibareler", TDAY-B 1954:
-,
207-220.
XIII. yiizyildan beri Tiirkiye Tiirkgesiyle yaulmry kitaplardan toplanan taruklariyle TAMMA SdZLaca. I-VIII, TDK, Ankara 1963-1977,19962. ONlpn, Zafer, Celdliiddin Hrur (Hact PaSa): Miintahab-r fry'i, I, Girig-Metin, Ankara 1990; II, S0zliik (baskrda). Cebliiddin Htur (Hau PaSa): Miintahabt gif6,II, Stjzliik (baskrda). -, Ozra.N, Mustafa, Mahmfid b. Kddi-f Manyds: Giilistan Terciimesi, TDK, Ankara 1993.
UysAL ve Warren S. WALKER, The Book of Dede Korkut, Austin, Texas 19'72 (19912)
SUMER, Faruk, Ahmet E.
-.
Stiheyl ii Nev-bahdr Uzerine Notlar,TDAD: 6, Ankara 1994.
"Kitdbu'l-Gunya, Harezm Ttirkgesinden Anadolu Tiirkgesine Aktarrlmrg Bir
ilmihal Kitabr", Tiirk Dilleri Ara;tu'nmlan 5, 1995: 171-210. "Manzum Kelile ve Dimne Uzerine Notlar", Tiirk Dilleri Arasnrmalan
6,
1996:81-121.
TIMURTAS, Faruk Kadri, Eski Tiirkiye Tiirkgesi, XV. Yilzyil. Gramer-Metin-
Siizliik, d. U. Ed. Fak. yay.) Istanbul 1977, (Enderunyay.) 19942. Ahmet, Muhammed bin Hamza, XV. Yiizyil BaSlannda YapilmtS
Topelodlu,
"Satv-Arast" Kur'an Terciimesi, Birinci Cilt (GiriS ve Metin), Istanbul 1976, ikinci Cilt (Sdzliik), Istanbul 1978. YUKSEL, Hasan, Ibrahim DELIcE ve Hakkr AKSoYAK, Eski Anadolu Ttirkgesine iliSkin Bir Metin: isbmi'nin Mesnevisi, Sivas 1996.
5.6. Volga Bulgarcasr (f3.-14. yiizyrllar)
ERSovLU, i. Halil, Cem Sultan'm Tiirkge Divan'r, TDK, Ankara 1989.
Kon
TURK DILLERI
TEZCAN, Semih, "'Marzubin-nxme Terctimesi' Uzerine", TDAY-B 1g77,
der Forschungsbibtiothek
994.
AKKU$, Muzaffer, K it ab - t
53
Volga Bulgarcasr, (uzey Kafkasya'da Kuban lrmaEl yoresinden kuzeye gcig ederek Volga lrmallnln btiytik ktvnmt civannda Volga Bulgar devletini kuran ve 10. yiizytl baglannda islam dinini kabul ederek Miisliiman olan Bulgar Tiirklerinin dili idi. Volga Bulgar devletine 1236 yll'nda Molollar son vermi$tir. Ancak Volga Bulgarcasrnn 14. yijzytl ortalanna kadar bu biilgede konugulmug oldulu anlaqthyor. Volga Bulgarcasr dil malzemesi birkagr 13. yiizyrl sonlarrndan, birEolu da 14. yiizyrldan kalma Arap harfli 100 kadar mezar ya trndan ibarettir. Volga Bulgar mezar yazltlannln en eskisi 1281, en
sonuncusu da 1357 tarihlidir. Qok srnrrh olmastna kargrn bu malzeme Volga Bulgarcastnrn, beklenildi[i gibi, Tuna Bulgarcast ile akraba bir dil, bagka bir deyigle, Tuna Bulgarcasl ve bugiinkti Quvagga gibi bir r- ve l- dili oldupunu agrkga gdstermektedir.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
54
55
TURK DILLERI
Volga Bulgarcastnrn baghca ozellikleri $unlardtr:
Volga Bulgarlanndan kalma bir mezar yazrtr (yanda):
l.
Genel Ttirkge
lzl
yerine /r/ bulunmav:
hlr "ktz", sekir "8",
tofiur "9" , iolur "30". cilr " 1 00" vb. 2. Genel Ttirkge /g/ yerine lll ve lgl bulunmast: cal yA$, biel-im "beginci" (= GT pr.ri) vb.
bdS
"yrl" (= GT
"5"), bag "baS" (= GT baS, Quv.
3. /d/ foneminin iinliilerden ve /r, l/ drqrndaki iinsiizlerden sonra /r/ye, /r, l/ iinsiizlerinden sonra ise /t/ye defiiqmesi: irne, erne
"cuma" < Farsga udine, kiigriini "gdEtii" <*ktlE-dtig-i, diinye-ren "dtinyadan", hicret-ren "Hicretten", bakuni "oldu" <*bdl-dug-i, nelti "oldi" < r;l-di vb.; 4. Stizbagt /y/ foneminin lclye defiqmesi: *yal"'ya* ytl" > VB cAt, xydti"7" > VB cieli, *yigirrni "20" > clrim, xyiir'"100" > ciir vb. 5. Birincil uzun i.inliilerin ikizleqmesi: *bdlim "beginci" > VB bielim, xyiti "7" > VB. cieti, xttirtim "dordiincii" > YB trietim vb.
huva' l- Il.ayyu' l-la4i la yamil t u
(Yalntz) O diridir t,e dliitrtsiiztliir.
mantilil aili ... a ll ziydrat i kii ralmatu [' l-l Ah i ] alayhi ral1malatt vd si' ata't ft1 nl
Mam(li) o$u .....
'
Ali' nin ziyaretidir. Al lah' rt rahnteti
'
otrtrrr tizerine (olswt). Gani gani rahntel
r
(evlesin). Fani dwryiiran bdlgl aftirata ril.tleu 1annfii muharam ayhi
[n]a[nl
eyledi. Muharrem ayr(nrn) on altrncr gtin(ti). Tarihte
alns kiiien tariha alrt clir tohur ndn
diinyadan baki ahirete 969
phu[r]
6. Sozbagrndaki yuvarlak iinliiler ontinde /w/ tiiremesi: idn "10" < *0n, ieqim < *iigim "iiEi.incii", iotur "30" < *otltr, iel- < dl- vb. 7. Ugtincti kiqi iyelik ekinin iinlii uyumuna girmemesi: ail-i "oflu", 'ayal-i "eqi", ayfi-i "ayf', iaf1tt-i "vefatt" vb. 8. Verme-bulunma durumunun -a/-e eki ile kurulmasr cal-a "ylllnda", tdrlb-a "tarihte", dfiirat-a "ahirete", Sfin-e "suyuna" < Sfi+in+e, iSne "iginde" < ig+in+e, bagne "baqndd' < bag+in*e vb. 9.-Q, -nQ > -rr defigmesi: iSne "iginde" < igine, ekis < *6king, altry "altrncr" < xaltmg (krg. Quv. ulttimis < *altrm-mg), cietis "yedinci" < )Etln7 ftrg. Quv. Siggimis < *ydti-m-ing) vb.
altr ytiz doksan dokuz
cala eti al-mavti
yrl(rn)da idi.dlanr
babun va kullu' l-nasi da(iluhu
(bir kapdu). Ve her insan (o kapdan) girccektir.
HAKIMCANov,F.5., Epigrafigeskiye voliskoy Bulgarii 1
i
ih yauk, Moskva
987.
TEKIN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK, Ankara l 988.
5'7
TURK DiLLERi
8.
OnblTi) CT(]BAPfl
6.
rUnx nir,r,nni ooNnui Ge . viizvrlDAN nucUNn)
YENI
fiOPIiI]I{MG HAPBqIii. B.BPasog& cOW
rcgrr::*-
bugtine delin siirer. Quvagga dahil olmak tizere bugiinkii Ttirk
dilleri
Di.W-tuloe
dlgiite grire srnrfl andrnlabilir:
rcEEN. D6 r@E
l. r = z ve / = rr ses denklikleri: Quv. tihhir Qw. hil=
= GT tokuz"9", cuE@tEE.
-
lEs8.
adak, atafi, azafi, ayak;
}iErfr.bcr.r r,hnaars!@,
3. S
r,rtdbb-w8..furrbs,
/t!/
cibefinin geliqimi: tagltg, tagltk, taih vb. 5. /a$lses cibelinin geligimi: tag, tai, t6, til vb. 6. Sozbagr /- foneminin durumu: tagl4 dagh vb.
W. Radloff'un scizliigiiniip kapagr
ses
Bu altr rilgtite grire Tiirk dilleri gu 12 gruba aynhr:
tagltk- ya da
Qapatay grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca
(yazt dilleri);
ayals;
4.
ca-Balkarca, Ktrtm Tatarcast (yazr dilleri), Karayca; 6zbekEenin HarezmKrpgak diyalektleri;
10.
GT&r,r;
2. Sozbagr /z- foneminin durumu: hadak
gtzca (yazr dili); 9. tailr- ya da Krpgak grubu: Tatarca, Bagkurtga; Kazakga, KaKumukga, Karagay-
VORTERBU{)HDS DDR TIJRK.DLIIECTE.
qu altr seslik
grubu: Krr-
rakalpakga, Nogayca;
VERSUCH
Tiirk dillerinin son dtjnemi kabaca 16. yiizyrldan baglayrp
t|lfr-
1 1.
ta{h- grubu: Salarca; 12. dagb ya da O[uz
grubu: Ttirkmence (yazr dili), Azeri Tiirkgesi (yazr dili), Ttirkge (yazr
dili), Gagauz Tiirkgesi (yazr dili); Horasan Ttirkgesi, Ozbekgenin Harezm O[uz diyalektleri. BAINBRIDGE, Margaret (yay. ), The Turkic Peoples of the World, London-New
r- ve /- grubu: Quvaqga (yazr dili); 2. hadak- grubu: Halagga; 3. atafr- grubu: Yakutga (yazr dili), Dolganca (bir stiredir yazr dili); 4. adak- grubu: Tuvaca (yazr dili), Karagas ya da Tofalar diyalekti (bir si.iredir yazr dili); 5. azafr - aza( grubu: Hakasga (yazr dili), Orta Quhm, Mrass, Taqtrp, Matur ve Yukan Tom diyalektleri; San Uygurca, Fu-yii Krrgrzcasr; 6. ta$\ry- grubu: Altaycanm kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu);AlaEr Quhm, Kondom ve Aqa[r Tom diyalektleri;7. tillu- grubu: Altayca (yazr dili); 1.
York, 1993. BuDAGov', Lazar', Sravnitel'nty slovar' turetsko-tatarski' naregiy. Sanktp6-terburg' I 869- 187
I
(
19602).
KarSilaStrrmah Tilrk Lehgeleri Sc;zlii{ii,l-II, Ktiltiir Bakanhlr, Ankara 1991.
Ozroegu, Kurtulug, Dictionary of Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek, London : Routledge, 1996. XV,361
s.
RADLoFF, Wilhelm, Proben der Volksliteratur der tilrkischen Stdmme, I-X., Sanktpeterburg I 866- 1904.
-,
Phonetik der ndrdlichen Tiirksprachen, Leipzig 1882.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ
-, -,
Versuch eines Wiirterbuches der Tilrk-Dialecte. Sanktpeterburg',
III:
I (l-lv Leiden
I:
1893,
58
59
II:
hri-, GT yasr "parlamak, rqrk vermek" = Quv. ,ft.f-, GT firuS-
Moskva I.ll2-lV.1121963). "Radloff" Index der deutschen Bedeutungen, haz. A. v. GesRlN ve W. 1899,
1905,
IV:
191
1960;
Materialien 7ur Inutgeschichte der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1949. Materialien zur Morphologie der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1957.
SEVoRTYAN, E. Y ., Etimologigeskiy
1974-1998
slovar' tyurkski$ yaakov. I-V, Moskva
+.
VAMBERY, Hermann, Etymologisches Wbrterbuch der turko-tatarischen Sprachen, Leipzig
Yaaki narodov SSSR;
187
II
8 (197
2\.
Tyurkskiye yauki,yay. N. A.
Basxnrov,
Moskva
1966.
Yaaki mira: Tyurkskiye yauki, yay. V. N. YARTsEVA, V. M. SoLNTSEV, N. i. Tor-srov, Biqkek 1997, Moskva 1997 @ym anda iki kez basrlmtgttr)'
I o a H I
r-
ve /-
grubu:
l.
IoAHH qUPHA TACA ESAHTEnIE. Clnax'[atr ManraHax nyp, Baa (-:6rrax 'l'yplipil, Qau :. l C5v31i trlii Typ:i. 'lypirpa I);Lr '$iiu Marrarlax nyp. Morr IIy,Iltlr nri) rc Yrl 1'pa:r rty.lrtlr. Vnc:ip IlYqllc llunOIl lo 4 trytMall. "\'-lliltt ;rur0tr5e 'tjll)oJt(ix llynlli!, qaD'licpcnox qt'lll' 6 ce u Ba,r,lll qy'ra nynlla. Iilur qy'l'ii ror'r'tlupo r;yraTai'; 16r 'tPIr :trra : tttiaca tt,'t,'iiltctt. c, ? Typl ,iauii Io:rttn iiatra (brrr rlynltii. Xtii r'p.lrl Q'y'r'-
]. l.
r[ nyp r'o dlten1;Top roco, sf,n f,)y'rt gul'5cH xa.laca E udnrcpMc llrrrrtc. lJiir Xrrii Qy'r':r xyJfias, (jyril guulerr rae ,'raca [6Jrcpve fiarrd gnrr aHTax ny:ruti. TcHSepo qypaJariaH qHHcfiHe IlypHe re qyraraKall T:iu Qyrir xliiuc rry,ru[. r0 Bf,, r€sliepe rituf,, renl;e Vn yp;ri n1'lHil, ren'50 ,\ua lncil'in l9l
6.1,
-
Quv. vlr.f-, vb.
VEeNrpn 1969-72.
RAsANEN, Martti, Versuch eines etymologischen Wdrterbuchs der Ttirksprachen. Helsinki 1969; II Wortegister 1971 (haz. L Kncsreltnrt).
-, -,
TURK DILLERI
1'de yaylmlanan Quvagga gevirisinden bir parga
Quvagga YUHANNA, l. Bdltim'den
bir z- ve p- dili olan Ana TtirkEenin kardegi Ana
Quvaqga Bulgarcanrn devamt ve bugtinkii biricik temsilcisidir. Ana Bulgarca
gibi bir r- ve l- dili olan Volga Bulgarcast (13.-14. yy.) Eski Quvagga sayrlabilir. Quvagqanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardr:
Simah gin maltanah
puine nimin te pulman. UnfuiSinge var olan hig bir gey O'nsuz olmadr.
Genel TtirkEe /z/fonemine karqrhk /r/ bulunmast: GT tol.euz "9" - Quv. tihhir, GT tiki)z= Quv. vicYr, GT ktrz"ktz" = Qu"v. hir
l.
vb. 2. Genel Tiirkge /q/ fonemine karqrhk genellikle
pur, BaElangrgta Stiz vardr. Sdz Vil Simah Turira, Sav Simah l/iy Tanrr'yla birlikteydi ve S0z Tanrr'ydr. Turi. Turira Wl gin maltanah pur. BaElanggta O, Tanrr'yla birlikteydi. Min pulni pur te IJn urli pulni. IJnsir Her Eey O'nun aracrhfryla var oldu, I. L-6.
/l/ bulunmast:
GT ydrl "yag, yll" = Quv. {ul, GT tdS "tag" = Quv. gul, GT taS "drg" = Qt,. tul, GT bES "5" = quv. piltik, GT 6Sik "kapt" = Quv.
alikvb. 3. Genel Ti.irkge /g/ fonemine kargrhk bir grup stizciikte iindamaksrl /(/ bulunmasl: GT bap = Quv' puf, GT ftapl- = Quv.
giritih pulni, lav girilih imsem valli YaEam O'ndaydr ve yagam insanlann iuti pulni. WI luti tittimre lutatat; rgr[rydr. Igrk karanhkta parlar ve tit 1im'ina huplasa
ileymen.
karanhk onu alt edememigtir.
4. Genel Tiirkqe /d/ foneminin lrlye defigmesi: Quv. ura"ayaK' *adak, AT *Adil-',ayrlmak" = Quv. uril-, GT Id- "gcindermek" = < Quv. yar-, GT ildr "uyumak" = Quv. Swir'vb. 5. Sozbagr /y/ foneminin tindamaksil lSlye defigmesi:
Stlih"ginah",
*yilnulg "un" > Sinih, *ydti
)druk>
"7" > Quv. Siggi, *ydl
rl TALAT TEKIN . MEHME'I'
OLMEZ
60
"yaq, yrl" > Qru. irtl, *yur " 100" > Quv. Jri vb. 6. Her durr"rmdaki /g/ foneminin genellikle dndamaksrl /S/ye
> Quu. ieike "Eigek", *gofla > Quv. iuna "krzak", 't'til;- > Quv. r,ii-, 'r'r7p > Quv. uli "ug" vb. 7. lt, il ontindeki isl foneminin /g/ye depiqmesi: *sinek > Sinct "sinek", 't'sirJiik > Sinti "kemik", *sdng > "siartg > qltn" "ak" vb. 8. lr, iloniindeki /t/ foneminin /E/ye de[iqmesi: x/r/ > Eilhu "r]i|", ,ktAl > *tial > ,r,yiti,,7,' > ,figgi, i.ye- ..yemek'. > jl_ Eul.,taq,,, Quv. defiqmesi:
't'gegck
61
TURK DILLERI
Eski Volga Bulgarlannrn torunlan olan Quvaqlar bugtin baghca Volga rrma[tntn orta mecraslnda bulunan Quvaq Ozerk Cumhuriyetinde yagarlar. Tatar ve Baqkurt Ozerk Cumhuriyetleri ile Rusya Federatif Cumhuriyetinin Kuybrqev ve Ulyanov bolgelerinde de ktiEtik Quvaq topluluklarr vardtr. Eski SSCB'de Quvagqa konuqanlarrn toplam sayrsr 1989 sayrmlanna gdre I ,839,228'dir. " Ti I
li Y wti
s
ent "
)'arintran
Qive ttnaringen pir gilitn turim, Kipgankirur e1t avrim gipikne, $altiniQa ta hlo,hiPtt ta turtrittl,
vb.
Sisnrerint te
kutt-lttlim iruine.
"Tilki $arktlart Viqne kiiktinden sigara yaPtrm i! alacrndan ben efdim alrzhfr Sevingte de kaygrda da iEtim Sezrnedim ya;amrn gcatigini
Tivan Atil "Dolan Etil" yani "Oz, Volga" adh Quvaq edebiyat, kiiltijr ve sanat ciergisinin kapalrndan, Petir Husankay, Quvag Halk $airi, 1.1997
nyMcMxTAs{(
l99l
Sulhi aka uyihinqe tuhma
l99l
pu(lani: Hresgen Sassi
yrlr Nisan ayrnda Erkrnaya baglarrrqtrr: Qiftginin Sesi
Itlarikunpa ernekun tuhat'
Salr ve Curna giinleri Erkar
28.03.9'l (ernekun), Hati 300 tenti
28.03.91 (Cuma), ederi 300 ruble
9. Uzun rinli.ilerden cince baqta /y/ tiiremesi 'kdt > yat "ad", 'FaQt- > -yljj- "acrmak. ekgimek". *Al "halk" > yal "kciy" , xrd"g yar-,'t'ikir "ikiz" > yicir, *ir "iz" > yir, *'uya > -yiva "yuva" vb. 10. Yuvarlak iinliilerden cince bagta /v/ tiiremesi: *'rin>vunni " I0",'t'urrr, > virim "uzun", dl- >vil-, *dlg- >vif-, *ort- > vit- vb.
Volga Bulgar-
Quvaglar Ortodoks Hrristiyandrrlar. Atalan olan lan ise Miisliimandt. Bu durum Quvaqlarrn kentli Bulgarlann
de[il
de krrsal kesimde ya$ayan, Miisltiman olmamrq pagan Volga Bulgarlanntn torunlan oldulunu gosterir. Rus misyonerleri aralarrna girdi[inde Quvaqlarrn yazrlan yoktu. Bu nedenle Quvaqga ilk kez 1730'lu yrllarda Rus alfabesiyle yazimaya baglamrqhr. ilk Quvagga gramer 1769'da yaytmlanmtgsa da Quvagga igin ilk alfabe 1871-1872 yrllarrnda i. Ya. Yakovlev tarafrndan hazrrlanmlg ve bu alfabe 1933'e kadar kullantlmtqtlr. 1933'te alfabede birkaE defigiklik yaprlmrg ve bu yeni alfabe 1938'e kadar yiirtirlilkte kalmrqtrr. 1938'de yaprlan yeni birtakrm deliqikliklerle Quvag alfabesi bugtinkti en son biEimini almtqtrr' Viryal ya da Yukart QuvaqEanrn baqhca iki diyalekti vardrr: l. diyalekt, 2. Anatri ya da Agalr diyalekt. Yazr dili Aqa[r diyalekte
t. ilt< /u/ yerine /o/ bulunmast: pur "var" = Yit. por, ultti "6" =
dayanrr. Yukarr diyalektin baghca seslik ozellikleri gunlardrr: hecede
TALAT TEKIN. MEHMET
otvez
62
63
TURK DILLERI
Yir. oltti;2. tinlii uyurhunun daha yaygrn olmasr: yal-sem "kdyler" = Vir. yal-sam, gul pek "tag gibi" = Vir. gol pak, 3. scizliiksel
PAASoNEN, H., Csuvas Sz6jegyzdk. Budapest 1908 (gevirisi: Quvas
farklar.
R6Ne-Tes, A., An Intoduction to the Chuvash language, Budapest 1978.
a
Aa
a
B6 Bs fr
6
Er Ee
+l .. -b,e
Xtre Xx 3e Vlu
htrt
a i b v g d e;ye yo
a z
a e e
i
Y-
e
j z r' Y
tc B
u
Kx il:l Mu HH Oo lln Pp Cc
K lt il H o n p c
Qs E
Tr Yy .!"vy OQ
m y y, fi
k I n
o
Xx x Uq4
b
q
I
r s
s
t u
tS
ta
q
u.q
$9
'b bt blu bt br b 3e o IOro ro fl.q fl
p
I
I t
e
yu ya
u
f
I. A. ve N. P. PETRov, Russko-guvasskiy slovar', Moskva 1971. ASMARIN, N. i., Thesaurus Linguae Tschuwaschorum / Slovar' guvasskogo yauka. l-XY ll, Qeboksan/Kazan', 1928-1950.
BIKov, 4.T., Kratkiy russko-guvasskiy slovar', Qeboksan 1933. CEYLAN, Emine, QuvaEga Qok Zamanh Ses Bilgisi, TDK, Ankara 1997. Knuncr,R, John R., Chuvash Manual.lndiana University, Bloomington 1961. Die tschuwassischen Lehnwiirter im Tscheremissischen, An Index to
-,
Rtisiinen's 'Chuvash Loanwords in Cheremish', Bloomington 1968.
yl,
L. 5., i s t ori
ge skay
a morfolo giy a
guvas sko
g
o y a4ka, Moskva
r976. Novry zavdtz
/
gini simah, Simbirsk' 1911
RASANEN, Martti, Die
ts
chuwas sis chen
(= MSFOU XLVIII) Helsinki 1920.
Studies
1968.
SlRorKtN, M. Ya., Quvassko-russkiy slovar', Moskva 1961.
Srvonrsov, M. Y
1., Quvassko-russkiy
EGoRov, Y . G., E t imo
I o g ig e s
slovar', Moskva
kiy s lov ar' I
1985.
uv a S s ko g o y aaka.
Qeboksan
I9
64'
YUce, Nuri, "Co[rafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakrmrndan QuvaElar", TDAY'B 1994, Ankara 1996:205-229.
6.2. hadalg grubu: Halagga Halagga Alman Tiirkologlarrndan Doerfer'in 1968 ylhnda ke$fettiEi, birgok eskicil dzellikleri olan bafrmsrz bir Ttirk dilidir. Halagga bugtin Orta iran'da, Tahran'tn 200 km kadar gtineybafisrnda, Hemedan ile Gom araslndaki btilgede, yaklaqrk 18,000 kiqi tarafi ndan konugulmaktadrr'
ANDREYEV,
Lnvirsrn
Chuvash Studies, Wiesbaden 1982.
in Chuvash Etymology 1, Szeged 1982. SERcEvEV, L. P., Dialektologigeskiy slovar' guvassko go yauka, Qeboksart
9.{ III rn UI rq
m
TDK,lstanbul 1950).
-, -,
QuvaE Alfabesi
Aa
Sdzlil!il'
Lehnwtirter im Tscheremis
s isc hen,
Eski Argu diyalektinin devamt saytlan Halaggantn baqltca rizellikleri gunlardr: l. Ana Tiirkge stizbagt /h/ foneminin sistemli olarak korunmasr: AT *hdr- "yorulmak" > Hal. harkdn, harkan "yorgun", AT*hark "dlqkr, gtibre" > Hal. harlp, AT *hiirk- "tirkmek" > Hal. hirk-, vb.; 2. AnaTiirkge idl foneminin korunmast: AT *hadak "ayak" > *l.cudruk Hal. hadak,hadal.c, AT *Adi "sahip" > Hal' eydi, AT
"kuyruk" > Hal. kudrulg vb.; 3. Ana Ttirkgedeki birincil uzun tinliilerin korunmasr ya da *En- "inmek" > Hal' ikizlegmesi: AT *dt "ad, tinvan" > Hal. at, AT l"n-, AT *klz"ktz" > Hal. l. *j'{ "i$" > Hal. ig, AT Hal. irt-, AT *Adi"sahip" > Hal. eydi, AT
TALATTEKiN. MEHMET
6TVNZ
64
65
TURK DILLERi
*hot "ate{'> Hal. hfrot, AT */rlil "rslak" > Hal. hl"l, AT *hug "uQ" > Hal. hilg, AT */rri- "grkarmak" > Hal. hl-, vb. 4. Ana Ttirkge cindamaksrl /ril foneminin lnlye geligmesi: AT *kdfiak "kaymak" > Hal. kAutnk, kunak, AT *koti "koyun" > Hal. kon, kr\n, AT *kiifi- "yanmak" > Hal. ki"n- vb. 5. Qrkma durumunun -danl-den yantnda, Orhon Tiirkgesinde oldufu glbi, -da/-de eki ile de kurulmasr elisinde "elinden", o14li kr)tinde "o!lu arkasrndan", ollarda be dte'rer "onlardan daha kcitt" D
vb.
ivanu Lugtlt' i-Tttrk' te Argu' larrn anlatrlclrlr bi;ltim:
6. Eski TtirkEe -1altl-gli srfat-fiil ekinin -1ailil-gili olarak korunmau: hi14la-gili "a$layan", kel-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen" vb. 7. Bulunma durumunun -qal-qe eki ile kurulmast: her-ge "adamda", meydan-ga "meydan da", Sum isti-ge "akgam tistti", osah ismai-l
Argular ortada ve sonda ycr aran her 5 r,n har|ini nrn'a gevirirrer. J ornegin Tiirkler "koyun"u to.i, cliye acllandrrrrlarkcn Argular kon derler. Tijrklcr "yoksul"u qrgc,r' diye acilandrrrrrarken onrar gt14an tJerrer. Aynca
Tijrkler "hangi qey" anlamrna kuytr
{;t )i r-/ #;4 al
:( ;t
;t
2z
t-/tt tl
c ,;/ g,f tf ttl
c9
5q&/ x iir; |
t
^ lt
l
' ,3vt
zi:t^
2*u
'{r':r:);rt
rteD clcrken onlar
:l
lr tn ile kanu cJerler.
ct;-'i v); )- , -/ -/'
a;,i _?t; t-z t t
./
(:tt {L, fet It- ii; ir'; frl;
;LrJz*liitt eu Eu a:ts
zamAni-ga "$ah ismail zamantnda" vb.
"depil" scizctifiintn korunmasr men SErke kelen da14am "Ben gehire gelmig defilim", yai havul dag ertti"yol iyi de[il idi" vb. 8. Olumsuzluk bildiren eskicil dag
,4;
-f 1.v
,/:f
.6.e
tl:,,
.,.l.t
)Ll; .frr jql clt?
Qa[rmrzda lran'da HalagEa s
bl ki'nf morclf'o'ldi,
FARSQA HALAQeA ,lze ni her
otTLt
kelin
a' gelin
"er, koca"
"gelin"
oldi.
tirdi bi yorl4anlan vdr-artt,
to14us
ki "Molla
1't1i4uS
oltli-vu kiirdi ser sedd keliyor, tir, yov, kp
na'faiar"-ar. Molld
vagar artt-j'u, tirdi ble'gedi 6ziye vclrdr ki
kiirit'e ne haiar-ar kij'da u bieg...
Bir giin
kargaqa grktt, d0!ii9 oldu. Giiriiltiiden ddlUg oldulunu anladr.
Hocanrn karrsr drqan Erktr ve dedi ki: "Hoca kalk, git, bak ne oluyor?". Hoca kalktl, bir yorganlan vardr, yalmur yafryordu, kalktr, (yorganr) topladr, gidip gOrmek, ne oldu[unu anlamak igin... HalaE fblkloriinden bir parga (DornreR/TEZCAN 1994, s. 57)
dillerden geqitli s6zcUkler liste halinde sunulmugtur.
Sevlrcr
tol4trS
Molltln p;ssi(hi),rr1i tasgar, haydi
ftissi (< ET &,rt "kadln" +si), hin- "ortaya qrkmak" (= ET iin-), taf gar
(<E'l
taSlaru "drEan"), fta)"
"t6t,.t.k"
(= ET a)-) gibi bigimler eskicildir!
TALATTEKiN. MEHMET 6t-vnz
66
A
Gtirten gab eg vielo Bdume, man hat da,'Kindbettkrankheit, biiser Geist, Zau' (sie) gefiillt'. Ob vgl ttii' Iwbire'stii{Lbet'. ill gepgilr'dot btlso Geigt soll ihn dig, in einem fott'*ho-bir'el heirnsuchen (fiihren)'. WohI-P. tlZ, rlafiir epricht die Labielitiit des c. Vgl. d'bi,atiin (1969. 544) 'schwanger" - P' dbitbn (dagegen SIi 8 tiad' Mu 85 ouch A. al (TMEN Nr. 624, mit Nachtr&g, vor ollem IV, 416); dial' auch Y€tfa uu-scam, Altiyan tZpis', Kahek luilezrirUol;an folkloru sntologijasi' zalcn, Amure uu'ist'iy, Zand uutinl' I, 268, BakI 1968, ed. A. Axundov). dblimbn 'weich, saftig-weich'' Vgl' P' dbtrambil', SK 234 uulumba, gewiB R" Weniger wahrscheinlich altererbt T. dbrg Sdqili 'ehrbegierig, Ehrerbietung oder -Ogh. (a;I). dar (36)r 'Schimpf, Schando, Schmoch'. heischend'' -P' db-ril 'Ehre, Wii'rde' Ansehen' (dagegen SK 4 iivur&l. *P.'dr (SK I dr). i.J- (3?) '(BergpeB) iiberqueren'. T. a"J-. AWt (61 'schwere Wunde'' daL 273 dt 'Name'. ciahrm 'mein Name', &umtl'k (6) 'Liindereien, Grundstiicke'' tti;or- 'bonennen',
o{l /ri' 'beriihmt . '
werden. sich einen Nemen machen' (viell. C.). T. o;1. da!!cr-
benenlen'. (14)'genamt, benannt',
datluT
-P.
db u milk'
dd 1eo euch 1969.513 und Tonband 53)
'hungrig' (63 'Ilunger'). T. a:C. iidhq 'Ilunger', adal 'Namemvetter'. Aber K 45 "d'S'
.nennen,
d'h' da^s P' Wort unlcingelt, dies dhdd v?.f .bowohntes, kultiviertes aber wohl nur r.rnprdaise. Nicht altererbt (dann w6'rs t&(t)fu! zu orwart€n), Land'. *P. dbdrl, twcb L. Mu 86 id.,
dbdd(9,1969.54?)r'kultivieri,besiodelt'. aber SK 4 duid. 'besiedelt€r Ort, Landechaft'. dMn iMonatename (23, 10.-21' ll')'.
&&lh4 *P.
6biin.
a6&ird (3) 'Abbasi (alte Miinzo)'. aooaat.Wasgerbohdltot'. dhaimbdr
*p.
-P. db-anbdr
(degogen SK I0 u'cnrbtirl. dbanvs Tayatl 'Ebenholz'. *P. d'ba'n/frs'
eondern -A. adan, fum 'Mensch'. d'Mm dggili' (: yegilil) 'Moruchenfreeser'. *P' dtdam' SK I id' ddAmak 'Puppe'.
-P.
Kerurzeichon des Tonb&ndes bzw. dsr
M,amPzld (33) 'Mensch (von Tieren aus gesprochen)'. -P. fumi'zd' SK I id. tMl iet-'gich an etwas gewiihnen'. -P.
'ddar (lnr&tn\, C.l Mi'l' (36\ 'gerecht'. -P.'Adil' gdrib'Adreeeo'.*P. ddris' ('dwwh' K 428)'Gerriirze'(P' ta' 'ad'il,ua
Halagga
Expedition f969 (s. 4'
persien",
ll8.
Ze it s c
hrift
de
r
D
e
ut s c he n M o r g e nkindi
s c he
n
inZentral-
G e s e I I s c haft, B
1: 79-112, 1968. ("HalagEa, Orta lran'da Arkaik Bir
and
Tiirk Dili", Qev.
:
S. Tezcan, TTK-Belleten, c. 34, sayr 133: 17-58)
DoERFER, Gerhard, W. HESCHE, H. ScsetNseRDT, S. TEzcAN. Khalaj M aterials, Indiana University, Bloomington I 97
l.
DoERFER, Gerhard, Semih TszcaN,Wrirterbuch des Chaladsch
(Dialekt von
Charrab ). Budapest I 980. DoERFER, Gerhard,
Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband.
Wiesbaden 1987,1-311.
-, *,
Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. Kartenband. Wiesbaden 1987,
312-534, 1987. Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4, Wiesbaden 1988.
CAJ 37. l-2, 1993:33-81.
extragottingensia", -, "Chaladschica TEZcAN, Folklore-Texte der Chaladsch, Wiesbaden 1994. - ve Semih V., "The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School of MINoRSKY,
Oriental Studies, Vol. 10. 2, 1940:417-439. (Tiirkgesi: F. Guley, "Halac Tiirk Diyalektf', TDED, C. 4. l-2,1950: 83-106). 6tuBz, Mehmet, "Halaglar ve Halagqa", QaddaS Tiirk Dili, sayr: 84, $ubat 1995: 15-22.
6.3, atab
grubu: Yakutga, Dolgan diyatekti
Adarrwk.
Alrgdmtd 'Bouillon' (P. itlcano, n*h K 299, 882 Eii-anifilz'Suppo mit Ei, Ddbill'*L'' vgl' SK 4 dfr'o'ddya'' !'ett' nnd Zwiebeln')' vgl' SK l0 zra' gar.ma; abor nicht L. (de sonst ruu. dl& (f 969. 38f) 'Ungliick'. *P. Alat, SK 2 id.' Mu 69 alle L. id' garma odet d.hnlich zu orwart€n, e. aladr (36) 'Eelft€r', a. qwadt, *P. atsdr. a. a. uodrtoy), wohl R.
r
TURK DILLERI
DoERFER, Gerhard, "Das Chaladsch - eine archaische Tiirksprache
aqtu- 'tiungng worden' (: d"E eI'). T' dbd (so euch f969' 56f) 'hellbl'ou'' -P' dbi, vgl. auch Mu 86 allo L' o-bi (dies a:6-, a:tig- (altosm. al-, alta', L. al'' obor wohl ehor P. odor Ii', denn vgi' alda-, nsnh Ra euch ofi.). \{ohl Ab' SK 4 d'vi, uil. loiiung von a:C'hungrig', g. &C. In don iibrigon Tiirkeprochon i. e. Nomen' ti@'ra (18\ 'viel, massenhaft'' b9 Myln'rEa @ro lwyal udr-drti, hnl,tibr'in dieson vorb: o.'d und a:C-.
trt
67
l-9)
siizltiltin ilk maddesi (Wiirterbuch des Chaladsch, s' 19)
Yakutlar Ttirk diinyaslnln en kuzey-dolu ucunda, Yakut 6zerk Cumhuriyetinde, yagayan bir Tiirk halkrdrr. Kendi cumhuriyetleri drqrnda Rusya'ntn Magadan bcilgesi ile Sahalin adastnda da ktigtik
Yakut topluluklarr vardlr. 1989 sayrmrna gdre Yakutga konuganlann toplam saylsr 382,255'dir. Kendilerine Sa[a (< *yal.ca) diyen Yakutlar resmi olarak Hrristiyan iseler de eski dinleri olan $amanizm hala aralannda yagamaktadrr. Yakutga birgok eskicil tizellili ile tek bagrna Tiirk dilleri ailesinin gok onemli bir kolunu olu$turur. Tiirk dilleri iginde en gok Tuvacaya yakrndrr. Buna kargtn Yakutga ile Tuvaca arasrnda an-
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
68
laqabilirlik oranr ytizde srfirdrr. Yakutgada Vo 50 civarnda Mo$olcadan ahnmrg
/d/ foneminin lt/ye deliqmesi: .AT xhadak> atab
"ayak", AT *adgt> attr"aygtr", AT *edgii "iyi" > iitiiri, AT *tod"doymak" > tot- vb. 2. Ana Tiirkge /agl ses grubunun /ral bigimini almasr: AT *tag "daf" > tta "orrnan" , AT *bAg > bta "ba!", AT *sag- > m- "sapmak" vb.
3. Birincil uzun iinltilerin sistemli olarak korunmasr ya da ikizlegmesi: AT *dt "ad" > at, AT *b6{ *5" > bies, AT *ktz> krs "klz", AT *b[r > blr "1", AT *h(it "ate1" > ttot, AT *tdrt > tiidrt "4",
foneminin diigmesi: AT *sen> en"sen", AT *sekiz > agts "8", AT *sijz > os,'
AT*sfrb>zvb.
TURK DILLERI
5. Siizbagr /y/ foneminin lslye defigmesi: AT *ydz> sds "ilkbahar", AT xy(il > suol "yol", AT *yat- > stt-, AT *ydSil "yegil" > sahil "tilki" vb. 6. Sdzigi ve scizsonu /s/ foneminin /tlye deligmesi: AT *rsrr- > fiff- "rsrrmak", AT *isin- > itin- "lstnmak", AT *yastuk > sfit* "yastlk". 7. Ana Tiirkge /g/, lg/ ve /z/ fonemlerinin tinsiiz yanrnda ve sonseste /s/ye defigmesi: AT *gerig "ordu" > serl"savag; ordu", AT *sag > as, AT *bi{ > bies, AT *yilz> rii:r "100" vb.
TPYAbI f KYTCKOI,I sKCNEA'{UIH, cH.\pfliHEHHoii g.r CprJcrtJA tl. rt. cllr;lIprrHoE.\ {1494r8oe...r ToMa III. I{acTE I.
(lJOBAPb fIIT YT CITAIO IIST,IIIA COCTTIT.']
O. H.
Ypen
orryri
Ul-een repAyrep Ypex guon aarraax e5erxrr o;rop6yra yhy. Kunn rogy 6rpua:uobe orryry r e;r6axrnr rtr,rprr,rSur. lirruu ip 6apga-g'au ovvo_ 6o.ryorIaax aarr,r cyrapa e6nre yhy. Itruru arrurap or\rrrg uaeen 6arur,rrurap ]\laran Xonnoo Arrou arrno aarup6'r.
xrrhlr 6aapa, YpeHrr e;rope_6apaapr,r o-rrocryrrrryra. O' b'rpopur."p or"rylrryH 6apr,rruu xr,rr,rpgup6r,rra 1lry. onrori 6rrirp oiiyyu ririLlpau: :ril-crrp rAt3, Toiiorryo:rr,6trrrp nrsriqupra rierarl rahLrpALa xannLrr
rtr'T
ypAyrap
{
EHTIbIII
rIEKAPCITI4M'b ,188?
Yakutga bir destantn giriginden
.r.
-1907
Uren Omuk
AT *biiz > mils
"brJz", AT *kilg > kfs "giig" vb. 4. Siizbagr /sl
69
xtn ri,u!'f,rililrEn'L r!tcfl
npor, A. A, nOIIOBA
lr
n B. M. IOHOBA.
BHnyclir,'ret sriPtr,tii,
0t6n t:ard4er lJren dien dttd[ ebegki olorbuta iihii. Kini
oggotogu
biriemege omugu elbefitik krgrbu. Kini er berde dien boguottdfi du siigere ebite iihil.
Kini atngar emie Ol6n batltrgar Magan floppo dien emie dnrbu kihi bdra, Ureni iilijrci bardn orlostumtnuta. Ol barangar sir-sir oyilnun banttn klrdty'bfta
IIsfaHie
rlrileprropcKU.r
.{Narewrrr Ha}'.%.
-,,a-9$-e'., trETPITIPAJ,b.
li[orprq{t trtlIlEPrloPcxoii lEr]l{ln ill!fia Br. r)crp.. ! ril{, S ll 1916.
E. Piekarski'nin hazrrladrlr Yakutga Sozln,t'tin kapaEt
iihil. Onton bir oyun klran:
...
Uren Halkr
Olenyok nehrinin kaynalrnda Uren adh bir Evenki yaEarml$ derler. O eski gaflarda halkr gok krrrlmrE. O, 'insanln iyisi' denen gerefli adr tagrmaktaymrg. Ondan bagka da Olenyok boyunca Manan Hoppo denen yine tinlti birisi varmrg (ve o kigi), Uren'i dldiirmeye niyet etmiE. ayin yapurmrg. Daha sonra Eamanlardan biri: ...
Gitti[i
her yerde qamanlara
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
7O
8. Ikincil /s/ foneminin tinltilerarast durumda /h/ye defigmesi:
AT *iig > i)s "3", *iigiing > tisiis > iihiis "iigiincti", AT *bES > bies "5", *b6;ing > besis > behis "beginci", AT *kilziln "gtiz{in" > kilsiin > kiihiin "giiz" vb. f . ilgi durumu ekinin yoklufu: safia til-a "Yakut dili", safia tilm grammntika-ta"Yak}t dili dilbilgisi" (-tn 3. kiqi iyelik ekinin asrl
bigimi) vb. 10. Birliktelik(comitative) ad durumunun bulunmasr: min aga' ltn "benbabamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb' 11. Genel Tiirkge -stzl-siz ekinin yoklufu: iie-te suofu ogo "okstiz gocuk" (harf. "annesi yok gocuk"),til'a suofi"dilsiz" (harf' dili yok"), frla suofiJir "susuz yef' (harf"'suyu yok yer") vb'
IOAHITTAII
I
Yakutga lncil'den bir bdltim
CBflT0R EBAHfEIIfl. f- t. ilr1rr*rrrtrnp Trr Tnr
rr llrgrpr 6qr
fru.
6rpr, ltbr
,tgryp
I. I.MarlnaygtngarTrl Teryep66ep1 bdra, Tl Tatlaraga bara, Til
d.aTayara bdra. 2. Til ma|Tq.LI Eini tp"f". .ntt-0.ta"., l. llerssr rrrep .itit-r 69t naysttt7arTaqaragabdra' 3' rcEutr rr rnrrp rici.rlprl *p{rt 6n11.. .5. C_ugns Banttn Kini aybtta; aytlltbtt r8plrrn cap.Iip, rrprEr rr rrrlrr f,iriri rrrde"srs' e. jol"" ti ri* i.irp.t,'" *oo.rn6rn.rioi 6rpr ere Kini suoguna aytllba7. EiEirrir dryru.pn irtr$'iqotp_ .pta riai cspurr figa. 4. Tinndh gmar ki-
6+r t
r.rc.va
f..
Brprtru f,igi rldlrq rtnrrrr6E? rpl
rlgcira Ei6h&
Eid 6r$rs crprrr 6yor6rcuprru rystrlp ttoci 6yoryoryr niehe bdra, tlnndh da gtnar 8.
tl"c ;rr riri srslrdrn, c. Ar rolryrr rrrrg. iap _6rpu rioiri orprrrep riprir crprrr 6qr Eiei tr ro!.ryn icie
kisilerge srrdtk bdra. Strdtk hararlaga nrdir, hararla da kwYan Kinini ilbatdga.
Sovyet devriminden sonra yazr dili olan Yakutganrn diyalektleri
l. Nam-Aldan diyalekti (fiatm "kadn", serln "serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (fiotun "kadln",
iig grupta toplanabilir: scirftn
"sein serinlik"),
3. Dolgan diyalekti (katun "kadtn", seriln
,.serin, serinlik"). Yakut yazr kurulmugtur.
dili Kangal-vilyuy diyalekti iizerine
7I
TURKDiLLERI
Yakutistan'dan gok uzakta, Taymtr yanmadaslnda konuqulan Dolgan diyalekti, giirtildti$ti gibi, daha eskicil dzellikler gcisterir: Sdzbagr /k/ foneminin korunmast (katun "kadln"), iinlti yuvarlaklaqmasr ve iinlii dtizlegmesinin yoklu[u (katun, seriln) vb. gibi. Dolgan diyalektinin bir bagka hil "ytl" , suol > huol
"yol",
sfrrbie > hilrbe
"20" vb. gibi. Yakut Alfabesi
Aa
a
a
E6 Bs fr
6 a ?
b Y
g
Do D s [n a d
da c e e;ye e yo x j a z
[sxr Ee *.Ee Xx 3g Vluui WA fi KxKk
AreNes'vrv,
y;9
JII Mu Hu I{.r Hb ur
Oo Oo
IIn" Pp Cc hh Tr Yy Yv
rl
tt H
ff Hb
o o
n
p c
h
m
v y
r
@s fi
m Xx nIIq4ts
rlq I n;6 IIIUr III ur o ci brb pblubtr r bb s 3s h Oto g.s. t
x
q tu u.t
f b g S
$9 l
b e to n
' e
yu ya
u i.i
P. S. ve L. N. HARiToNov, Russ&o-Yakutskiy
slovar', Moskva
1968.
AKSENovA, Ye. Ye., N. P. BEL'TyuKovA ve T. M. Ko$EVERovA, S/ovar' dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy,Sankt-Peterburg 1992. BoHTLTNGK, O., Aber die Sprache der Jakuten,
I. Teil Einleitung, Jakutischer
Text, Jakutische Grammatik; II. Teil Jakutisch-deutsches Wiirterbuch. l85l (Bloomington 19642)
St. Petersburg,
KALUZYNSKI, S., "Etimologigeskiye issledovaniya po yakutskomu yazrku" IY
lll, Rocznik Orientalistyczny,
39-45. ciltler, I 978- I 985.
TALATTEKiN. MEHMET 6Tvpz
-, -,
72
Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1962. utica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1995.
Iac
73
topluluklan yalar. Tuvalarrn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile $amartizm kangrfr bir dinleri vardr.
Knuscen, John R., Yakut Manual,lndiana University, Bloomington 1962. Oyrtrcz, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutga", QaddaE Tiirk Diti, Sayr g6, Nisan
bl!lAH ax. ByPyl(rytlyl( rtypllyllltn, rcoe '()'r"oyy cepre,o.eixe.lltn, Tc [tufiu3u arSPre uaururul: iy' pap uraraa J,ePrex 6llp yraarl" "'all qoPyn-
1995 29-37.
ryp
PEr,cnsriy, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar' . petrograd
-,
TURK DILLERI
Slovar' yakutskogo yauka l.
-lll,
I 9 1 6.
1907-1930 (1958- 19592).
N. N., Ugebnaya grammatika yakutskogo yauka, Moskva 1925. Slnprsov, P. A.,Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1972.
oo.
V::yr-6ir,re lioaa'rYp33ntlr, y'ryr'6tt'te .1ava'xyyPal(rlrr' NJalr r(ypY3YilYr( xcpg?H Y3Yn lullllr'ep lopr cYrYllAe ,topr y:rylrliir.iyrt. Ay)t(vltcrltr. xaatl 6otty r!3Hnu',ta:t ru:"' nac, aPara-.r,aa llurllcc, ynyr yfaill JpTcMtlllr, xYllllYlt''r'
a'XYl)9!3llllllll tlll3C'Aillt:lllitllll lil'lJl!lp rlltllJltil Xililll rlI'
PoPPE,
liO,T
SrecHowsrt, Marek,
Xaatt oh.,ra Ullqan \yPTTan Typna' lis.qulltl aaPaillll' e.lyn riaan-Tup. Ol xaautlr.att teptttt 6tt'ttltt \aul ooJla-vr' vvce-artp. Xaatrrtun yayr'6xre aYxiYrlerll' y.nyr'6ttve,:a;ra. 6iruxu:r,r qur;run qyraarautxau: <Ettcttrtt xaaxHr,l t'lull{afl ria.a,unroK o,typryprr }iaftHuH 6oop. Xaatt xypytlytt
-, -, -,
D
o Ig
D
o Ig
an
i s c he
r W o rt
sc
hat z,
Krak6w 1993.
ani s c he r W o r t s c hat z, S up p I e me nt b and, Krak6w I 998.
Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1993.
Ipnlll.
Tuvaca "$rnga Agtrrgan HEn" adh anlatrdan bir parga
Studien zum Wortschatz der jakutischen Abersetzung des neuen Testamentes, Krak6w 1995.
-, -,
llc3lr
Dolganische Wortbildung, Krakdw 1997. Konsonantenadaptation russicher Lqhnwdrter im Dolganischen, Krak6w 1997.
6.4. adak ldagh! grubu: Tuvacao Karagas diyalekti
$tydn am.
Bu-
rurJgunuu mumunda, teve kudurti gerge d6-
jelip,
te mryqt dZrge
{a;ttgtp turar
Sagda
dtirten bir ugdnnrg han goruptur d,
Ulug-bige kodahiirelig, ulug-bige lama-hurakng, hdn kii-
riiziinilrl her^n ilziip Sider ddrt gilgiinde ddrt ulug gundug dtiiiimettiS, hdn bodu tdkpt-di trrtpas, araga-dd iSpes (..').
GERQEdEULA$AN HAKAN igte boyle! Qok eskiden, deve kuyrulunun yere de[ip' teke boynuzunun g6!e uzandrlr galda krrk bir yagrnda akrlh bir hakan yagarmtg. lrili ufakh toplulufu, manastln, buytiklti kugiiklii Lama toplululu olan
Tuvaca, ona gok yakrn Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikte Ttirk dillerinin ayrr bir kolunu olugturur. Tuvalar kendilerine zrva
hakanrn, hiiktimet iglerini dtizenleyen, d
kij i y a da Tw alar derler. B ilimsel yaprtlarda U ry anhay lar, S oy o tlar, Soyonlar ve Tannu-Tuvalar diye de anrlrlar. Tuva adr eski Qin kaynaklarrndaki T'o-pa boy adrndan gelir.
Tuvacanm baghca iizellikleri $unlardlr: l. /d/ foneminin tinltileraraslnda korunmasl, hece ve sciz sonun-
Do[u Hun konfederasyonuna ba[h olan T'o-palar Kuzey ein,de 200 yrl kadar stiren T'o-pa Wei devletini (4.-6. yiizyrllar) kurmu$lardr.
Tuva dili baghca Rusya Federasyonunun Tuva Ozerk Cumhuriyetinde konugulur (bagkent Krzrl). 1989 sayrmlanna gcire eski SSCB'de Tuvaca konuganlarrn toplam sayrsr 206,924,tir. Kendi cumhuriyetleri drgrnda Kuzey Mofolistan'da, Buryat 6zerk cumhuriyetinde ve Qin'in Uygur 6zerk Bdlgesinde de kiigtik Tuva
AT *hada$ > adak"ayak", AT *adtg "^yr" > adry, AT *ildr > udu- "uyumak", AT *bedtik > bedik "ytiksek", AT *kud-> kut- "dokmek", AT *tod'> /o/- "doymak", vb. *ffig> dag, 2. /a$l ve h!, igl ses gruplarrnln korunmast: AT AT *bag > bag "kaytg, kement, ba!", AT *kdtg > kdtg "klyl", AT *bitis "bilim" > bilig, AT *tlrig> dirig "diri, canli' vb.
da lttye defigmesi:
3. Uzun tinltilerin ktsalmast, buna kargrhk krsa tinltilerin grrt-
TALATTEKIN. MEHMET
6Twz
74
*il > at "ad", AT *hat > a't "at'; AT *tii{ > diis "riya", AT *trrr- > dii'{- "inmek", AT *lgrz> kts "ktz", AT *ftls- > kt's- "klsmak", vb. 4. Sdzbaqr /y/ foneminin /g/ye deligmesi: AT *yd{ > gaS " geng", AT *yir > ger "yef', AT *yil > gil, AT *ydl > gol "yol" vb. 5. Sonses /g/ foneminin /g/ye defigmesi: AT *a-g > drs "a9", AT *brg- > &lrl- "bigmek", AT *hug > Agr "u9", AT *tig > tig "3" vb. 6. lzl foneminin hece ve scizsonunda lslye defigmesi: AT *dz> as "az", AT *lg,lz> kts "ktz", AT sbiz> bis, AT *tfrz> dus "tuz", AT *kilz> ktis "giz" vb. 7. Birincil ve ikincil /g/ foneminin tinltilerarasr durumda /j/ye de[igmesi: AT *dSur- > ajr "aglrmak", AT *dSik > ejik "kapf', AT *kirri > kiji, AT *hagul.<> *a{uk> ajrk "aglk", AT *lgiigalS> laksrl iinltiye drintiqmesi: AT
*ku{ak> kujak "kucak" vb. 8. ipl foneminin iinliilerarasr.durumda lvlye de[igmesi: AT *tapan > davan "ug, ayak", AT *topra( > dovurak, AT *ki)prilg > krivtirilg "kciprti" vb. Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yan dili olmug Ttirk dillerindendir. Tuvacantn dcirt diyalekti vardtr: Orta, Batt, KuzeyBafl ve Giiney-Batr diyalektleri. Yazr dili Orta Diyalekt iizerine kurulmuqtur. Yaklagrk 600 kigi tarafindan konugulan Tofalarca (Karagasga) da Tuva diline gok yakrndtr ve onun bir diyalekti sayrlabilir. Tofalar Sayan daflarrnrn kuzey yamaglannda, Uda ve Biryusa trmaklanntn yukarr mecralannda yagarlar. Tofalann tiirklegmiq Samoyedler olduklan santlmaktadtr.
isnerov, F. G., A, A. PAL'MBAH, Grammatika i morfologiya), Moskva 1961.
Tuvinskogo yauka (Fonetika
Joxl, Aulis J., "Wcirterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XlX, 1, 1953: l-47
.
KATANov, N., Oprr izslidovaniya uryanfiayskogo yaaka,Kazan', 1903.
75
TURKDiLLERi
Manual, Bloomington I 979. MENGES, Karl H., "Die tiirkischen Sprachen Stid-Sibiriens, III: Tuba (Sojoq und Karayas), 2", C entral Asiatic J ournal, V, 1959 I 1960: 97 - 150' MoNGU$, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1980. 6tuzz, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Qa{daS Tilrk Dili, sayr: 95, Ocak KRUEGER, J. R., Tuvan
1996: lO-17.
-,
"Tuvacantn
Eskilili Uzerine", Tiirk Dilleri AraEtvmalarL l0 (2000):
133-138.
PAL'MBAH, A. A., Rass&o4uvinskiy slovar', Moskva 1953.
-, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1955. PoMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian Loanwords in Tuvinian", P race J gzykoznawcze, I 17, 1995: 93-102. RASSADiN, Y . i., Fonetika i leksika tofalarskogo yaaka, Ulan-Ude I 971 . *, Morfologiya tofalarskogo yauka v sravnitel'nom osveSgenii' Moskva 1978.
-,
T ofal ar sko - r u s s kiy
s Io v
ar' .
Ru
s
sko
-t
ofalar s kiy
s I ov
ar', irkutks
I
995.
ScHONIG, Claus, "Das Tofa, eine neue tiirkische Schriftsprache in der Sowjet-
union", Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12,1993: 192-202STACHowsKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeinttirkischem Hintergrund", U ral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12, 1993: 99- 105. TENi$EV, E. Rahimovig, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1968.
Tuva Alfabesi
Aa E6 .Bs fr
[r
a 6 o z
a
a
b
v g d
JIn M tr,t Hn HrI Oo Oe
Ee e e,ye *.. fIn .be e yo Pp )Kx tc j Cc 3 z 3s Tr Vluui
itn Kr
il r
y
k
Yy Yy
rt I
O0
JtrmXxx IIq H n H rJ I{q IIIUI o o IIItq o o p br n p r blrt c s br m t 3?
y u y ii
IOro fl.s
0
f h
q
tS
q
I
ut
t
14
sc
"b
I
bt
I
b
,
e
e
rc
yu
s
ya
TALATTEKIN. MEHMET
6tl.lDZ
76
77
TURK DILLERI
6.5. azakltaghg grubu: Hakasga;
Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri; Sarl Uygurca; Fu-yii
coc AJIHbI 1960 ,lur.qAa 20 oxra6puqa Xaraccrafr asrorror{sair o6.nacrt rijcre.nrenlret( neep 30 qu.n ro,lrau. O,r orsrc qbrJlHtlrl apa3biHAa, .nerruncxali Hausorra.nsHaii no.lrtntKa qyprac\a xlpi,rrelr cbrrraauAa, XaxacHx.qa KynbrypHaii peno.'rrourrr no.[ napral{: xaKacrapHbrr( nncbMeHno3r,r nyaipi,rrrLir, HauuorranuHaii nlrreparypa na3a ltcKyccroo 6c,re, o6,'racrsra rrrxci oprulrax
Krrgrzcasr
yrpeAlt nnaHbl rorAbtpburla, xaKacrapHbl( nocrapbllbr(
Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yan dili olan Hakasgadan bagka gu diyalektler girer: Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri ile Qin'in Gansu eyaletinde konugulan Sarr Uygurca ve Heilongjiang eyaletinde konugulan Fu-yii Krrgrzcasr girer.
ff gu iicqe. ri.ni rrcpxcxati ri.nnep rpynnasuna xip.re
Xaxac
orapuuq npail. ri,r capHHarl naJrrarblcrbrr noaqa. Xaxac ri.nirrge (uHuge-1e .re ctcrepHi casra a.n6aaa. Ko3iAlMre an:a, xapndn isen, nro6cruexa6ap) apa6cxair na3a nepcnAct(aii rl.'r.repuirl apa.na3l,l uoru.n. Tyaa, alraft nhsa rKyr ri.l.nepirrerl rrrrlrrecrip:c, xaxac ri.nirr4e rrorrro.n ri,rilrirq apa"'la3br acxbnraFox. l7 eex rvcrapbtrrar\ cbtFapa xaxac ri.qirrilt nexcnxaauHa opuc rilirrirl.c,ticrepi xipilr._nacranqa. Opr,rc ri.'rirrerl a,tH.nraH x,lrr cocrep '{ooxxa. xip naprarrrrap (6o'tra, xHxra, rerpaAb, ropo,4, rparrop rlasa o.rapra ro6il nacxa llaa cocrep), Carav.qaa xaxac ri"'rirr nailsrrqarxai nasa
Hakasga Rusya Federasyonuna baflr Hakas Ozerk Bcilgesinde,
Hakasganrn baqhca cizellikleri gunlardr:
/d/ foneminin lzlye de[igmesi: ET adak> aza[,ET adtr- > aztr- "ayfimak", ET bediik > pazik "ytiksek", ET kudruk> fiuzurufi "kuyruk", ET udt- > uzu- "uyumak" vb. 2. /a!/ ve ltil ses gruplannrn korunmasr: AT *nglry > ta[hg "da[h, da!lrk", AT *bag > pag "bap, ip", ET katry > fuattg "katr", AT *sdng > sang vb. 3. Scizbagr /y/ foneminin Tuvacada oldulu gibi lglye defiqmesi: ET ya$y> gafin "iyi", ET yadag> gazag"yaya,yayan",ET yil> gil,ET yiigiir- > gtigiir- "koqmak" vb. 1.
naaa
3brHa( Aaa
6.5.1. Hakasga Yenisey, Abakan ve Quhm rrmaklannrn orta mecraslnda yaqayan halklarca konugulur. Bu halklar eski aragtrrmalarda Abakan Tatarlan ve Yenisey Tiirkleri diye anrlrrlardr. Hakas adr Sovyet dcineminde eski Qin kaynaklarrndan ahnmrgtrr. Ancak daha sonra Qin kaynaklannda bu adla anrlan halkrn Krrgrzlar oldu$u anlaqrlmrqtrr. Hakasga konugan Tiirk halklannrn asrl go[unlufunu SagayBeltir ve Kag-Koybal-Krzrl ve $or gruplarr olugturur. Yazr dili Sagay-Beltir diyalektlerine dayanrr. Hakasga konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna g
rrauHorra.nruaii
ltHTe.{.qtt reHuti
Rusga-Hakasga srizlUliin "tinsOz"iinden
1960 gilda 20 oktyabr'da Hakasskay avtonomnay oblast' tdstelgenneg pEr 30 gtl tolgan. (...)
Hakas tili tyurkskay tiller gruppazrna kirge paza olarrurl prayunarl dd til sarina7 patgattsng polga. Hakas tilinde (nince-de le sr)sterni sanga albaza, kazidimge alza, karmdn iiep, izvdstiye habar) arabskay paza persidskay tilterrirl aralan gogil. Tuva, altay paza yakut till"rir"rl tinnestirze, hakas tilinde mongol tilinirl aralazt ashmagoh. 17 vek tustartnarl ngara hakas tilinirl leksikauna ons tilinfu sasrcri kirip pastap7a. Ons tilineq atttgan ki;p si)ster gdhha kir pargannar (bogka, kniga, tetrail', gotod, traktor paza olarga t6y pasha s<)ster).
'
1960 yrhnrn 20 Ekiminde Hakas Ozerk Bcilgesinin kurulugundan beri 30 yrl
gegmiE oluyor. (...)
dili Ttirk dilleri
grubuna girer ve onlann tiimi.iyle de dil agrsrndan (her iligkilidir. Hakas dilinde ne kadar sayrya girmese de, izep "cep", habar Hakas
"haber" gibi sdzler gciz Ontinde bulundurulmahdrr) Arap ve Fars dillerinden ahnmalar yoktur. Tuva, Altay, ve Yakut dilleriyle kargrlaqtrnlrrsa, Hakas
dilinde Molol dilinden ahnma sdzciikler daha az sayrdadrr. 17. yizyidan baglayarak Hakas dilinin s
TALATTEKIN. MEHMET 6I-TIEZ
78
AT *Qak-> sah-"gakmak", AT *gap- "vurmak" > sap-,ET gerig "ordu" > sirig "savag", OT gt$- > stb', gtlgar' > stgar-, AT *dg > as "ag", NT *hag- > 4s- "agmak" vb. 5. Hece sonu ve sciz sonu /g/ foneminin lslye deligmesi: AT *ba{ > pas "bag", AT *bds > pis "5", AT *ulSsas > ofisas "benzef', AT *mrr > tas "tas", NT *yalgy > gafin "iyi" vb. *dSuru> azt6. Unltilerarast /g/ foneminin lzlye defigmesi: AT ra "agtn" , AT *fttf i > kizi, "aSvr- , AT xbdgik > pizik "beqik" vb. *bdr > par "vat'', 7. Siizbaqr /b/ foneminin lplye defigmesi: AT AT *basa "yeniden" > paza, lT *bES) pis, AT *b|r->pir"vermek", AT *bol- >pol- "olmak" vb. 4. /g/ foneminin iinltilerarasr durum drgrnda /s/ye defigmesi:
llarandas pece tuomazu
lki
kardeE, abla ve
AT *bir- > pir-, AT *bZs > pl.e "5", vb. *blr f . ilk hecedeki ii, ilfonemlerinin krsa /i/ye defigmesi: AT > pir " l", AT * hin > in, AT * ig- > is -, AT * irkek "erkek" > ir gek, AT *isig "slcak" > izig vb. 10. Art iinliiler tiniindeki siizbaqr /k/ foneminin klyadeligmesi: AT *l5ddm > fiaun "kayln, dtiniir", AT *lg.adry > fiaary "kaytn (a!ac")", AT *1. hts "ktz", AT *kol > hol "e1", AT *lgiiga('> [ucafi vb.
l\lya defigmesi: ET adal5,> azafi, OT gl$- > stb-,W yal. gafix "iyi", AT *ydlS> gofi"yok" vb. Hakas yazr dili btilgede 7944 yirna kadar bir yazr dili olan 11. Sonses /k/ foneminin
$orcamn yerini almtqur.
Hakas Alfabesi ollan,
adau gogul, icezi go$ul,
baba yok, ana yok,
icerge tabalg go$ul,
igmeye (bir) tabak (a9) Yok,
kezerge kep golul,
giymeye giysi yok,
segne, sargay gip
gadr.
zambakso[am, aytgiilii yer(ler).
Aa E6 Bn
fr Fr
P ecezi turlmd ayt-gadtr :
Ablasr kardeEine sdyler:
"US gil iiS gas$a gettre
"UE yrl, tig yagrna kadar
Ir
besleyip btiyiittiim seni kardegim,
Ee
zambaksofanryla, aYrgiiltiYle;
11E
azrab s er1
-
a
TURKDILLERI
Ay Bdke
Ay Mbki)
iki
79
ldt m s eni, tu6 mam,
nebile, s ar g aybila;
gagm segne golul,
yakrnda zambakso[anr Yok,
)Kx
parganlSaztb-aldm,
hepsini egeleyip grkardtm,
3s
galm sargay go$ul,
Yakrnda ayrgtilti Yok, hepsini egeleyip g*ar&m;
ItLn
pargan.lgzrb-aldm; ralr I.as
parar i a l.
uzafa gitmeye korkardrm,
kizibin.
Krz Eocu[uyum ben.
Radloff'tan Hakasga (SagaY) metin
8.
*kel- > ilk hecedeki le, tlfonemlerinin /i/ye defigmesi: AT
kil- "gelmek",ET keg- > kis- "geqmek", ET kes-> kis- "kesmek",
Ii itn
Kr r s L JIn -n 6 b M"rvI v .ilt 6 zgHnpr'9qug rEHqHrJ9'I1c Oo e a d e a,ya Oti d dyollnnPbra' PP p )tc j Cc 6 s z Tr m u i Yy y i i
il y
9y
fi f .x h 4 ts
k I m
oS Xx IIq
o it
IIIm w [Irq u4
r S t u
blu 61 br b 33 3 IOro n
! n
As e
$
$g
t ' e
Yu
ya
BAsKAKov, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yaaka,Moskva 1975' A. t. INrugrovn-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1953'
-,
I 961' QANKov, D. 1., Russko-hakas skiy slovar', Moskva
yauka, 1992. QtsptYAKov, E.F., Grafika i orfografiya gorskogo
TALATTEKIN. MEHMET 6TT'/EZ
Karfila
I.furn$a pergen
purung tdldifi
pergen
pdlnr,
Gegmig nesilden sonra,
emdegi tt)ldiirl aldmda polnr;
$imdiki nesilden cince; Ak denizin kryrsrnda,
al9
s6nda
talaydt lgastada
albaury Qon Qattr,
Ak doruklu dalrn etelinde
al sirgedi! mal turnr.
Ak sirkeli(bitli) mal varmrg.
albatttg gontun pdjtn pilgen,
Balrmsrz halkrn baErnr bilen,
maldn t6zut pilbEn
Ak mahn hesabrnr bilmeyen,
altut tiiktiig ak sar'att*.
Altrn tilyhi donu parlak-al ath Altrn Han varml$.
alun kdn pdlnr.
8I
TURKDILLERI
oldulu halde, Orta Quhm diyalekti, Hakas yazr dlli g1bi, bir aza( diyalektidir: azak (Ag. Qul. ayak), kazul "kayrn" (Aq. Qul. kayul), kozan "tavqan" (Ag. Qul. koyan), kuzuruk (AE. Qul. kuyruk), askrr ( Aq. Qul. aygr) vb. Mrass ve Tom rrmaklan vadilerinde yalayan $orlarrn diyalektleri, Hakas yau dili gibi, azak diyalektleridir ve bu tizellikleri ile Kondom ve Agalr Tom diyalektlerinden ayrrlrrlar: ET bedilk > Mrass mrizlik "ytiksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" > Mrass &es- (Kondom kiy-),ET lgudrul.c > Mrass kuzuruk (Kondom koyruk) vb. $orlar eski Tiirkoloji literattirtinde Kuznetsk ya da Karaorman Tatarlan olarak anlhrlar. $orca 1944 yrhna kadar bir yan dili idi. $orlann ttirklegmig Ketler olduklan sarulmaktadrr.
Bafimstz bir halk yagarmlg.
ak raskil& ttistede
ak
80
Drrenkova'dan $orca metin (s. g)
DlReNxovR, Nadejda petrovna, Crammatika Sorskogo yaqtka, Moskva_
Radloff'tan Mrass lehgesine ait bir metin ( l,331-332. s.)
Leningrad 1941.
MeNcss, K' H., 'The South-Siberian Turkic Languages, I", centrar Asiatic
-'
flypyu o5nak norrrbrp,
Journal I, 1955, 107 -136.
a6asu .roDyn,
"The south-Siberian Turkic Languages,
igiisi
II", cental Asiatic
Journal
I
1956, t61-175.
6tuzz,
Mehmet, "Hakaslar ve Hakasga,,, Qagdap Tf)rk Dili, sayr: 96, gubat 1996:6-21.
sTAcHowsKr, Marek, "Etymological studies on Khakas Food Names". r'olra
Orientalia,3l, 1995: 147-161
.
Talrruacegeve, N. N. Kurpegko, AKALTN, $tikrii Haluk, gor Sazli;gr;,TUrko_
loji Aragtrrmalarr, Adana
1995.
6.5.2, Orta Quhm, Mrass, yukarr Tom diyalektleri Ttirk dillerinin azafi/azal.cgrubuna gu diyalektler de girer: orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri. Quhm Ttirkgesi Obi rrmalrnrn sa! kolu olan euhm lrmaEr boyunca konugulur. Ancak Agalr Quhm diyalekti bir ayakdiyalekti
Purun oglalg, polnr,
abaz gogul,
uo5yu,
'l
6cric o5nak ron5an, riin uo6yn, qbrJlaril,
kep gogul, gilaS,
urpqli ra6ak vo5yn. On oDnakrr,rq qa5uc H?iriiqigi nonqau, iipi uoSyn
ticric kar
rroJran,
o5nakru ulirligisi ap3au qaAbrp, o5nak
icezi gogul, r;skils o!lalq pol$an,
uurdru vipr0n,
glrlge tabak gogul.
OI otlakna gagrs negecizi polgan, eri gogul iiskiis kat polgan, oglalu negecizi arzap gadrr, ollal7 gilAS gilrgdn,
uiiriigisin air uagup: riigip.
negecizin ayt gadrr:
Eskiden (bir) ollan varmrE
O oflanrn yalnrzca yengesi varmrf,
babasrz,
(yengesi) kocasrz dul (bir) kadrnmrg,
anaslz,
o!l anr yengesi biiyiitiip-beslemig,
yetim Gi;) o$lanmrg,
ollan grplak dolagrrmrg.
elbisesiz, grplak,
(Bir grin) yengesine sorar;
yemeye yemeli yok.
"Nasrl yaganz?" diye.
TALATTEKIN. MEHMET
otIrcZ
83
82
Quhm Alfabesi
Aa Aa
a a
E6 Bs fr Fr Ar Ee *.. .Ee )Kx 3g
6 a ? r d e e
a e
b v g p
IrLu
ftn Kx Kr JIr
u
il rt K ,n
M tr,t ,t
d
HH
e,ye yo
Hq Oo
o
fln
d n
crc
j
3
z
H H
6o
i y k k
2. lagl ve lryl
Pp p r Cc c s Tr m t Yy ) u
I 9! m O0 n Xx r: I{q
TURK DILLERI
br b blu u bb b 3e 3
i n Iorc n 6 f fl.s, n x h
ses gruplartntn korunmasr:
tagtrg,ET sang > sang,Vl t;liig > yiilug "6lii" vb.
'
Geng Shimin ve Larry Clark'rn yayrmladrklan metinlerden:
I
'
Men atlga St Zifuua diyik. Men buyfu dyordan ahldt Mende bes mula bar' Bezigi mula yigirmi ahldt. $iginci mula yigirmi bes. 0cinci mula yigirmi Siki' Dyordinci mula sagts yigirmi. Besinci mula yidigirma' Men Yuanlay oyila dogkan. Mende acam anam fiost bar. Mende riS a$a bar' $igi ftza$a bar' Mende
e
yu ya
fiS mr bar.
L( ts o r{q q Q ci III tu ta $ p III q u.( gg
Benim adtma He Zihua derler. Ben bu yrl klrk altr(yrm)' Benim beg gocugocuk yirmi beg' UgUncii [um var. Biiytik gocuk yirmi altr (yagrnda). Ikinci gocuk yirmi iki. Ddrdiincti gocuk on sekiz. Beginci Eocuk on yedi. Ben Yuanlay (Minghua) vadisinde dofdum. Annem ve babam safdrr' Benim Ug alabeyim
BiRYUKoviq, R. M., Leksika gultmsko-tyurkskogo yaztka, posobiye k
var. lki ablam var. Benim uq ktiEiik erkek kardegim var'
spetskursu, Saratov 1984. CEYLAN, Emine, "Orta Quhm, Mrass-Yukan Tom Afrzlarr", Qa$daE Tiirk
6-13. ' PoMoRSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", Idrk Dilleri Arasttrmalart, 11, 2001: '15-123.
Dili,sayr:88, Haziran
1995:
STAcHowsKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitenamen", J ournal de la Soc idtd F inno - Ougrienne, 1997, 87 : 243 -248.
6.5.3. Sarr Uygurca
Bu gruba giren baqka bir Tiirk dili de San Uygurcadtr. Sart Uygurlar Qin'in Gansu eyaletinde yagarlar ve toplam sayrlarr 1990 sayrmrna gore 12,297 'dir. Sart Uygurlarrn bir krsmt mofollaqmrg olup Mo[olca konugurlar ve kendilerini $ira Yugur "Sart Uygur"
diye adlandrrrrlar. Tiirkge konugan Sarr Uygurlar ise kendilerinden $ara Yugur "Kara Uygur" diye s
ET tagl* "da[lt" >
t nl /oftt ax!/ a! y3yHbl KaKblpMaca
Ma,
/ax!
Eclu 6s ero canaPFblIII ePe MOro n He npHfJIaCI,lnH, oH BCe pa*Io nouel 6ul/.
aalnmet (n paccxasax coorBercrByer c.lony alre)' Hepeaxo ynorpe6laerca roraa' Koraa loBopff' utuft ga6ul (Ha MoMeHT) HLTb Pac'
a,raw,
aa, Tenepb,
cKa3a.
rrga /oreu/ (e necHnx). I(us ana (1a'nsunft) /poactneHHnl( co croponbl HeBe' ctu ttJtn xeuH/; cM' . aBaH' aBaH'
PCl., l, 620; rrronr':
a6a'
rBaKa /noqressufil/ (o6Paurenne
K
crapmeuy); /ctaPux,,ueayurxa'; cM' agKa. PC.'I., l, 622,631' Cp' uour'-oftpor.: aBaFa /ctaputnft poacrBeHHI{K co .ropo"o, orqa/. PYA Ire B, 6l'
ar a tngl; ftorYPr nPau:r iu:re ara
ar
H'
tf,l;'i cM. ara.
.[ /aBop BHyrp]r 3aropoal-I Il oKoJIo Hee/; /ce.neuue/; ftu'r nYrYreE aFHn
a F bI
aap /ecrr nepenocnuuft aerpoll aaop/ (eoruoxoarficrao, us cxasxn); aFH'1
ara'Agg:g, aFuJIFaE
oAHoceJIbqaHI{H/; ueuauu
(( aru;lra? /Ha trBoP/)
AYpreK-Tpo
-crasrlnt/.
/neua'txy [phHoctr ]l CP. PC;r', I' 164'
San Uygurcanrn bagltca seslik tizellikleri gunlardrr:
/di foneminin lzlye de[igmesi: ET adal;,> azak "ayak", ET eder > eTer "eyer" , ET bediik > pezik "btiytik, ytiksek", ET ildr- > uzu- "uyumak" vb, 1.
Malov'un hazrrladrlr San Uygurca sdzli.i$in ilk sayfasrndan ava "baba" ' av aka
"
say
gtdeler; ya;h ",
ag a
ca;I
' /no,Ioxl,trb r4y s x6anvnx c MoJ'lOxotrl/; cll. aPu. M a ,r o g, 355' /ce,tegne, aepenun/. p a,t a aFA xa /nPat, uenPurte.nrl' Apvarga: Kouycuon ApuarHa nauon (lrua 6YPxana); clt' Fvaxcnau' cM' aFblp -' y F .a P' /xnoParl/; /6olegsr'; iccir arpuK /tl{S' (?)' u. pt r
" a!1 zehir",
a!
al' k6y" maddeleri'
YH' Bbl'
TALATTEKIN. MEHMET OTIInz
84
*bES > pes
"5", AT *ra,r > tas "tal", ET taS > tas "dtg", AT *ydSil > yasil "yegil", ET eSik > stk "kapt", ET ftlrl > tlJ "krg", ET kiSi > kisi, kise vb. 4. Scizbaqr /b/ foneminin lplye deligmesi: ET bag < pag, ET bar- > par-,ET baltk "gehir" > paltk, paluk 'kerpig duvar", ET bnr> per- "vermek" vb. 5. Srizbagr /y/ foneminin korunmasr ET ydSil > yasil "yegil", ET yag > yag "diiqman; sava$", ET yaryt "yeni", ET yer "yer,,, ET ytgla- > yigla- "a!lamak", ET yultuz> yiltus "yrldtz",ET yurl > y[iry "yin", ET yiiz > yus "100" vb. 3. /g/ foneminin /s/ye deliqmesi:
AT
GeNc SsrlttN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLYI, 1992-93: 189-224. CHEt't ZONczHEN, LEI XuANcsOw,
Xtbil Yngiyi Jidnzhi, BEijrng (pekin)
1985.lBan Yugucarun (San Uygurca) Ksa Kaydl
LEr XuANcH0N, CHEN ZONczuEri; Xtbil yign Hdn Cididn. Zhiingu6 Shaoshi Minzfi Yilydn Xilii Cidian C1ngshfr. Zhdnggu6 Shdhui . Kexu6yuin Mfnzri Y6nji[su6 Zhibidn. Sichudn Minzri ChlbanshB. Chdngdu 1992 [Bau Yugurca-Qince Sdzliil<].
Melov,
Sergey Yefimovig, Yaz* Jyolnh IJygurov: slovar'
i grammatika.
Alma-Ata 1957.
jyoltth uygurov: Teksfi i perevodr. Moskva 1967. MaNNnnHsIu, C. G. E., "A Visit to the Sar6 and Shera Y6gurs", Journal de la S o c i6 td F inno -O ugrie nne, XXYll, 2, 19 I 1 : I -7 2. Oruaz, Mehmet, "Sarr Uygurlar ve San Uygurc a", Qa(dag Tiirk Dili, sayt: 98,
-,
Yaztk
Nisan 1996: 31-37.
-,
"Potanin's Yellow Uigur Material and its Importance Today", Studia Turcologica Cracoviensia 5 f= Languages and Culture of the Turkic Peoples, ed. M. Stachowskil, Krak6w 1998:149-182.
PoTANIN, G. N., 1893: Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya M on g oliya,
I
Sankt-Peterburg.
TENI$EV, E. R., Srroy sartg-yugurskogo yauka, Moskva 1976.
-,
B. H. ToDAvEVA, Yauk Jyolnh Uygurov, Moskva 1966.
i tsentral'naya
85 TURK DILLERI 6.5.4. Fu-yii Krrgrzcasr azak grubtJna giren son dil ise, Hakasgaylabenzff ses 6zelliklerini gcisteren, Ttirkoloji Eevrelerinde gcizden kagmrg bir dil olan Fu-yii Krgtzcastdtr. Fu-yii Krrgtzlan bugiin QHC'nin Mangurya bdlgesinde, Harbin'e 160 km uzakhkta yagayan bir Tiirk halkrdrr. Sayrlarr Hu Zhen-hua'nrn verisiyle 614 (1987), J. Janhunen'in verisiyle 900 kigidir. Yine Janhunen'in 1988 tarihli verisiyle bu dili akrcr olarak konuqup anlayan 70 yaq iizeri olan dokuz kiqidir. 50 yaq tistii ise Fu-yii Ktrgtzcasrnr anlamakla birlikte tam olarak kullanamaktadrrlar. Orta yaq kugalr ise gofunlukla iki dilli olup yorede baskrn olan Oyrat (Oto$ Mo[olcasrnr bilmektedirler. Fu-yti Krrgrzlan kendilerinin Yenisey bcilgesinden, Giiney Sibirya'dan Mangurya'
y
a l7 55-57 yrllannda geldiklerine inanmaktadrrlar.
tah tipen;aptm am,
Daldan aqalr kogturuyorum gimdi
tapendar parsen Kahen cap
Taprnlann hepsi bana sesleniyor
Karen calqe pilrul atim
Benim giizel krr attm
Nerede olursa bulayrm gimdi Kdneg tipes tapim am? Hu Zhen-hua'ntn 1987 yayrnrnda yer alan giirden bir ddrtltik
Hu Zhen-hua'ntn stntrlt verisine dayanarak Fu-yti Krrgrzcaslnln HakasEayla hemen hemen aynr oldufunu soyleyebiliriz. Din olarak $amanizm ve bir olgiide deLamaizmin etkisi altrndadular. Ktsaca Fu-yti Krrgrzcaslnln ses azth"ayak",Vl bediik
> biizih "y{iksek", ET kudru( > kuzruh "kuyruk", ki}degii "gtiveyi" > kiizi "niqanh", ET udt- ) ttzt- "uyumak". 2. StiziEinde iinliiler arasr I sesinin kimi cjrneklerde kaybolarak kendinden ar "a$tf',ET agtz> dz"aprz",ET sryun > sln "geyik",ET yigit > clt "geng".ET yogun > y1n "kaba, sert". 3. Sozsonu -g seslerinin h olmast: ET tag > tah "dap", sang >
sarrh " safl", ulug > uluh "bidYik"
.
TALAT TEKIN . MEHMET
ol-uez
86
4. unliiler arasr cittimsiiz k, p, s, E iinsiizlerinin kimi cirneklerde srrasryla g, b ve 2,7 olmasr: ET apa > aba,,baba,', *be{ on > bijin "elli", ET bryur- > bijir- - biSir-..pigirmek, kaynatmak", ET / kryi "insan, kigi", ET isig> izih..slcak,', ET esijr- > izir-,,sarhog
olmak", Qap. rcrga = etrga ',ktipe", ET yaka > yaga,,yaka", ET yokaru > yogor "tist, yukan". 5. Hakasgadan farkh olarak y-'nin g- defil de onun dttimlti kargrlrfr olan c-'ye dontigmesi: E! yarya,MKyarlan, yagan cdn .,ulag_ "fil", ET yap- > cap- "ortmek, kapatmak,,, ET yit_ > clf_ = mak", ET yay > cay "yaz",ET ye- > ce- *yemek". 6. Hakasgada oldugu gibi kimi nd,,yeni,', MK yaryak > ndh "gene", ET yagmur > namff,,ya[mur", ET yan- > nan- "geri d6nmek',, ET yumurtga > nomurtga "yumurta". 7. Hakasgadan farkh olarak sozbagr p- tinstizi.iniin s-'ye delil de g-'ye d Eap- ..vurmak, garpmak" ,ET tasrk_ > OT g*- > Erft- "grkmak"; aynr degigiklik Mololcadan ahntr olan
Sah"vakit, zaman" (< Mo. pag) sriziinde de g palgr- ..ba!lamak", ET bar_ > par_ "gitmek", ET bay > pay "zengin", ET bil- > pil-..bilmek',, ET bultt > pult "bulut", W burun > purun..cince, eski, evvel". 9. Sdzsonu -z tinsiizlerinin -s olmasr: W ya7> cds .,ilkbahar", ET yez > ces "bakrr", ET yultry > ytlus ,,yrldtz" , ET az > as ,,a2,, , ET kilz > kiis "giz, sonbahar',, ET lgtz > kts ,,ktz',, ET semiz > sirn is "semi z, yaplf' , ET sr)z > .sos ,,s62',. Hu Zhen Hua, "HEi
-,
l6ng jiang Fi yi xiin de K€ dr kd, n zijf qf yI y6n td didn", Zhang ydng min ai xud yuiin xud bdo, l9g3: 65_69. "HEi ldng jiang shEng Fir yi xiirn de K6 Er kE a ni ji qi yi yrin tb didn,,, Zhong ydng min zrt xud yudn xud bdo, l99l:253_263.
8'I -,
TURK DILLERI
Guy IMART, Fu-Yii Gi'rgi's: A tentative description of the easternmost Turkic language, Bloomington, Indiana 1987.
JANHUNEN, Juha,
"A
Sino-Finnish Joint Expedition
to the Minority
Nationalities of Northern China", .lSFOu 82, 1989:277-279.
6ruEz, Mehmet, "Fu-yti Krrgrzcasr ve Akrabalarr", Tiirk Dilleri Aragnrmalart, I 1, 2001: 137-152. ScHoNIG, CIaus, "Bemerkungen zum Fu-yii-Kirgisischen", Bahy Ogdisi: Festschrift fiir Klaus RbhrbornlKlaus Rdhrborn Arma{ant, hrsg. von J. P.
Laur,
M.6utr4
Freiburg/istanbul 1998: 317-348.
TENi$EV, E. R., "O yazrke krrgrzov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosr yaztko-
-,
Tnaniya, 1966, l: 88-96. "K voprosu o proishojdenii kirgizov
i ih yazrka", Sovetskaya Tyurkologiya, 1989, 4: 3-17 (Tiirkgesi: "Krrgrzlann ve Krrgrzcanrn Kcikeni Sorunu Uzerine", gev. C. TuncuNsavev,Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatr
-,
Dergisi, sayr 1 l, $ubat 1997: 56-71). "Fuyuyskih krrgrzov yazrk", Tyurkskiye yczrftl, Biqkek
1997
:
455 -459.
6.6. ayaklta$hP gnubu: Altaycanrn Kuzey diyalektleri; AEa$ Quhm, Kondom ve AEa$ Tom diyalektleri $imdiye kadarki Ttirk dilleri srruflandrmalannda bulunmayan bu gruba Altaycanrn kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu) ile Aga$r Quhm, $orcanrn Kondom ve Aga$r Tom diyalektleri girer. . Altay yazr dili, bilindili gibi, Altaycanrn giiney (asrl Altay, Teleiit
ve Telengit) diyalektleri iizerine kurulmuqtur. Ancak, bu diyalektlerle kuzey diyalektleri arasrnda cinemli farklar vardrr. Bu farklarrn baqrnda Tiirk dillerinin srnrflandrrrlmasrnda kullanrlan ve gok iEe yarayan bir dlgiit olan laSl ve lrfl ses gruplannrn durumu gelir. Altay yazr dilinde bu ses gruplannr igeren taghg sozcij;$;j tulu bigimini aldrfr halde, kuzey, diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dil gruplannda oldufu gibi, taghg olarak korunur. Quhm Tatarcasrnrn Aga$r Quhm diyalekti ile $orcanrn Kondom ve Agalr Tom diya-
TALATTEKIN. MEHMET
oLI/lEZ
88
lektleri de Altaycanrn kuzey diyarektleri ile benzerrik g
gerekmektedir.
Ayak /taglry grubunun baghca <jzellikleri gunlardrr: 1. lN foneminin lylyedeligmesi: ayak, aygrr, toy_ vb. 2. /a$/ ve hSl ses gruplannrn korunmali,: tag,,dap,, (Alt.
tu),
tagltg "da$h" (Alt. tulu), Serig.,savag,' (Alt. gerii), koytg ,,koyu,, (Alt. koyu) vb. 3. IIk hecedeki le, e/ tinliilerinin lilye deliqmesi: ET semiz.> sibls (Alt. semis),ET berk..sa[lam" > pik (Alt. bek),ET bet > pit (Alr. bel) vb. 4. Yuvarlaklagman rn yokluSu : ko r g e n,.gcirmtig " (Alt. kri rg d n), polgan "olmuq" (Alt. bolgon) vb.
II.
rI0p.qxex
l. Ar-Kaan anuruftar AbarKaH. 6nne apnuxu rcapu?:.(:pl:y Tbr-KaaH anuuftar gKeene Hail, cyynan 5apgunap. B.
ant_
{re-
.
qoRCEK
(1) Ak-KAn apSryak catkan. (2) Ktirtiji bile argfu Karan-Kdn
Aep Abepj.rHe AbeAHn oAoHb can_ Abr. +. upreHee xiH 6ae aut- apStyak ekEle alnap, siilap Han-Cyyn_an rrrbrra canAbr rahra_ bardilar. (3) Ceder cerine cedip
saa.
5. Knurrast non3o, KaDa-
odoy saldt (4) ErtenE kiin
3brHula d,rrdpAa, rnftr.rrrnnt nbn_ so, ceBft3Hsqe o,rrdpAft. 6. Osp_ unnap-sLlap Stga saldt
ble
taygazd. (5 )
Ae HbaHbrr KoHAbr. T. KoHyir, KiSrirl polao, karaunfga dlt(jrdi, Typyr arrbrn, Arc-KaaH anurufrar kiyiktfu polzo sevizinge ijltijrdi. tixnue AbooKror rypAbr. g. uTt_ )Ken nap3alr, Kapa naftran raia KbInbIH ca.rlTblp,_ TuftT,_ aaa Kumandr-Kijilere ait bir metin ilaarall ana KbI.,IbIH CanTbIp,_ (127. s.) (1)
Yagh Ak-Kdn yalarmlg. (2) Dostu ve arkadaEr olan yagh Karah-K6n,la birlikte avlanmaya gitmiEler. (3) (Av) yerine ulagtrklannda ateq yakmrglar, (4) Ertesi gUn ormana avlanmaya gitmi$ler. (5) Samurlarrn siyahla'nr, geyiklerin
semizlerini 6ldiirmUEler.
89 TURK DiLLERi 5. Srizbagr /y/ foneminin Tuba diyalektinde korunmasr, Kumandr ve Qalkandu diyalektlerinde ise Tuvaca ve Hakasgada oldufu gibi lglye deligmesi: gakSt "iyi" (Alt. cakSt, Tuba yakS), gap- "kapamak" (Alt. cap-, Tuba yap-), gil "ytl" (Alt. cll, Tuba yil), Crt "koku" (Alt. ctt, Tuba yrf) vb. 6. Stizbagr /y/ iinstiztintin kendinden sonra bir /n/ ya da /g/ varsa cindamaksrl /n/ye deliqmesi: ET yalryas > rtagts "tek" (Alt. carlts),ET yarlak> ftdk"yanak" (Alt. cdk),ET yerl > fier1"y"n" (Alt. cerl), fiepil "hafif' (Alt. cerlil) vb. 7. Scizbaqr /g/ rinstiziinrin lglye defiqmesi: S'anak "krzak" (Alt. ganak),5'apkan "kogan" (Alt. gapkan), S'*- "grkmak" (Alt. glk-) vb.
8. Stizbagr lblnin /m/ye defigmesi: miirii "kurt" (Alt. bdrii), mursak "porsuk" (Alt. borsok), malkts "gamur" (All balka$ vb. 9. Unliilerarasr /m/ foneminin /b/ye defiqmesi: tabak "bo$az" (Alt. tamnk), tebir "demir" (Alt. temir) vb. 10. Qtkma durumunun -dar1l-dery yerine -dml-din eki ile kurulmasr: mendin "bendeni (Alt. ntenerl < menden), iigdin "evden" (Alt. iiyderl) vb. BASKAKov, N. A., Sevemrye dialektr altayskogo /oyrotskogo/ yaaka, dialekt gernewh tatar /tuba-kiji/, Moskva 1965.
-, 'Severntye dialekn almyskogo /oyrotsktgo/
yauka, dialekt kumandintsev
/kumandt-kijrl, Moskva 1965.
Csyl,qN, Emine, "Agafr Quhm, Kondom-Agalr Tom Afrzlarf', Qa{daS Tiirk Dili, sayr 94, Arahk 1995: l3-18.
6.7. ayak
ltilIu grubu: Altayca
Altayca, Daflrk Altay Ozerk btilgesinde ya$ayan Oyrot, Telengit ve Teleiitlerle kuzey Altay diyalektlerini konuqan Tuba, Kumandr ve Qalkandulann yazr dilidir. Sovyet Devriminden sonra,l92Z' lerde yazr dili olmugtur. Altaycaya 1948'e kadar Oy-
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
9I
90
yan dili giiney diyalektleri (Oyrot ya da asrl Altay, Telengit, Teleiit) tizerine kurulmugtur. Yukarrda da belirtildifi gibi, Altaycanrn kuzey diyalektleri Altay yazr dilinden
VIll. H0pv0r
rotga deniliyordu. Altay
gok farkhdrr ve bence ayn bir dil grubuna girer. Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komgulannca
Da! Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de gafrrhrlar. Katun trmalr vadisi ile Qarrg (eski Yanq), Anuy, Peggenaya ve Urusul trmaklannrn yukan havzalannda yagarlar. Oyrotlar gamanisttirler. Telengitler baqhca Quhgman ve Bagkauz rrmaklan havzasrnda yagarlar. $amanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler. Teletitler Telengitlerin yakrn akrabalandrr. Teleiitlerin biiyiik Eofunlulu Kuznetsk'te, bir krsmr da Altay Ozerk brilgesinde
TURK DILLERI Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.)
Ar-II0c-KyYPqblH
l.
qoRqoK
6ypyH-6ypyH, o3o-o3o Arc-[l6c-
3pu'filn#t-!;?:'lh I )
KyypinH Ar-Kaan yynbl na
;:tffi%';fi
(
Kapary-KaaHHbtH'b Kbl3blHbl
Ak-pds-Kfirsm B
urun-b urun, ozo- ozo Ak'
ailap' Kilrgtn
ra 6apun Abel. q. Ax-l-loc-KyyPqbrrr arKa uinopad xiuHnut
pi)s -
Ak-Kdn frh la Erke-Mdndii
ny,z, curtagan. 12) Bir katap Ak-p6s-
aIbtHAa 6y,ryi xoNo aNap, Ke- KurQm Karatu-KAnnrrl ktztnt alarga x(o qarap. 4. AHacu KoxoHHaaH: barry cet. (3) Ak-Piis-Ktirgm atka ,nunarda kanniy altnda bulut kojo 'ot"to1 frepAe ory3 Karrlap^ lw 6ap. 5. fiaprart fio.ryH'u 6aP 6oaop, 6ofiynr fiox 6o.top, o.r oiior- aJar' koJo cagar'
ya$ar.
(1) Evvel zaman iginde Ak-Kdn ollu Ak-Pds-Krlrgln ve onun daytsr Erke-
Altayca konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna grire 70,777'dir. Bu sayrya kuzey Alt4y diyalektlerini konuganlar da
Mdndii yagryordu. (2) Bir gtin Ak-Pos-Kiirgln Karatu-Kan'tn krzrnr almaya
dahildir.
birlikte agrlrr, birlikte batar.
Altaycanrn baghca rjzellikleri gunlardr:
l. ilk hecede laftl > lnt /u/deliqmesi: ET tag > til "da!",ET ba! > bil "ba!",ET yag > d'fr "ya!" vb. 2. Scizsonundaki hpl > /u/ ve ligl > lnldefigmesi: ET taglry < tillu "da$Lt", ET ang > aru "temiz", ET katry > katu "katt", ET yiltg < dilu "rhk" (Alt. yulil), ET tirig > tirii "canh" (Alt., Tel. tirii),ET isig > iizii "slcak" (Alt.,Tel. iizil) 3. Bagta lyl > /d'ldefigmesi: ET yaS > d'o{ "geng", ET yil > d'il,8T yilan > dilan "yllan", ET yiltg > d'ilu vb. 4. Geniz iinsiizleri komgulu$unda bagta lyl > lfi/defigmesi: ET yan- > fian- "donmek",Ei[ yarlalg,> fialak "yanak" vb.
5.
ilk
hecede /og, ov, ug, uv/ >
/ii/ deligmesi: ET bog- > bfi-
"bo!mak", ET lgov- > ftt- "kovmak", ET tug- > tfr- "do$mak",ET suv > sfi "su" vb.
gitmiS. (3) Ak-Pcis-Kurgrn ata bindilinde giineEin <jnijndeki bulut da onunla
6.
ilk
heced
e lde!,
'd,g/
> lil, /ti/
deligmesi: ET cigren- > ilren'
"6!renmek",ET iig- > il- "ytpmak" vb. 7. Ilk hecede /r$l> /ryl defigmesi: ET ryla- > ryla- "aplamak" vb. 8. ilk hecede /eg, dg, igl > liylde[igmesi: ET beg > biy "bey, . efendi", El teg- > tiy- "de$mek", ET yigne > iyne "i$ne" vb. 9. Sdzsonu lagul > /u/ de[iqmesi: ET buzagu > bozu "buzafif', ET kragu> kuru "ktra!I" vb. 10. Siizsonu legil> /tii defiqmesi: ET bilegil > bilii "bile!i" (Alt., Tel. pillil),ET kiidegil> ktiyti "giivey" vb. 11. Dudak gekimi (o-a > o-o, ii-e > ti'ti): bolgan > bolgoit "olmug", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", kogkar > kogkor "kog", kdller > kt)ldrir "goller", kr)rgenler > ktirgdnddr "giirenler" vb.
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvpz
92
93
TURK DILLERI
xnpr cbc 1962 ju'rraa "6epr Tyyay
rdxnser
AlrafiaH,.
aBroHoMHufi o6aagu
6ri<6n" roproH lualunu"-le'ui.*re.e". ni rypKyHbrHa, .nenuscxrrfi naut,toHarbHbrfi noJlHTHKa3bl iafinHva tinl"r Tyy,ly iio_"t npoMbrurrerHocrbrbrr tra, ; yprio."r.'r""o,il#-'oJv"il" o"
llT rbrr
cypyn_ ryra.naH6aras jep.nepqn -ae r
repelrxrTxeunner ynaM, aarafi aa_opyc rnrne quxiiH ipeayre y,ryp_ taJrrafi, o6ulecrse'H_o.no.nrrsqecruf,,' -rayuHufi ta rrreparypa ,[a x6nr6n xe.n,qu. "vibriii.r".i""'"a _Munaufi aitaaratrat ylau aarafi TuJr,[eF opyc rlnre, opycrar anralra x6uiiprrarer c6grtr*reput anrafr xu,rupaauuaap KepeKc[rn rypy. Rusga_Altayca scizliigiin .,cinsciz,, bciltimiinden:
Kire 1962
Sds
cilda Tulu Altaydul
altayga kdgilrilgen
.
1962 y.unda Dagrrk Altay ozerk bdlgesi kururugunun krrkrncr yrrrnr idrdk etti. (...) Bununla ilgiri orarak, Altay okuyucurar iEin Altay dirinden Rus diline, RusEadan Altaycaya scjzliiklere gereksinim duyuldu.
BASKAKov, N. A., T. M. Toggerov A, Oyrotsko_russkiy slovar,, Moskva 1947. (Alrayca-Tilrkge Srizliik, Emine Gi.irsoy_Naskali, Muvaffak Duranh, TDK, Ankara 1999) , Altayskiy yaerft. Moskva 195g. Russko-altayskiy slovar', Moskva 1964.
DIRdNKovA, N. p. Grammatika oyrotskogo laztka, Moskva_Lenin grad 1940.
Zuhal,,,Altaylar ve Altayca", QafdaS Tiirk Diti, Sayr 99, Mayrs
1996: 12-21.
Stvpsox, C. G., Some Features of the Morphology
oJ.
Ahai) lnnguage, London 1955. P. P., Russko-altayskiy
Is
Jj* Ee
slovar', Moskva
3:
Mu
fin Kx
aaIIlJtl 6bMu./trm Hu e v Ffrr ? g Oo a d jc'6tidtt e a,!a IIn A yo PP Cc Jtc j Tr s z i Yy u
il y r k
Xx IIq
H r o
n
n p c m y
p
tl o
r s
t u
9y t ii oO fi f
x
h
q
ts
tlq u III ur a IJIq ry bt a blu u br 3s e IOro n flss
E $
$9
b
*
1960'lara kadar
e
yu ya
[r
gr.
6.8. ayalS/tdlfi gr.ubu: Krrgrzca
Girig
Tlntrov,
fr
)Kx
sdzlikterdi altay ktgrrdgilar kereksip turu..
6runz,
Aa E6 Bn
ne
avtonomruy oblazr boytnry tdzolgonineA beri dtki;n tc,rt6n cildtgm temdektegen. (...) Mmdry ayalgadarl ulam altay tilderl orus ti[ge, orustary
-,
Altay (Oyrot) Alfabesi
6ofiunur -iiii,ii r6afu.
1926.
the
Oirot
(Gorno-
Ktrgrzlar adlan Orhon yazrtlannda srk srk gegen eski bir Ttirk halkrdrr. Kngrzlar 8. ytizyrl baglarrnda Kogmen (Sayan) daflannrn kuzeyinde yerlegmig bulunuyorlardt. Once Ttirklerle, daha sonra da Uygurlarla iktidar iEin srk srk miicadele eden Kngrzla49. yiizyrl ortalanna do!ru, 840 tarihinde, Mofolistan'daki Uygur egemenliline son vermiglerdir. Ktrgtzlann egemenliline de 12. yiizyrlda Molollar son vermigtir. Uzun siire Altay daflarr bolgesinde ya$ayan Krrgrzlar nihayet 16. ytizyrlda Isstk Kol bolgesindeki bugiinkti yurtlanna g
TALATTEKIN. MEHMET
A aexefi
6Ivez
94
n o"rr"rn 6up niaxxa ,(or niypopAo, MeB !'ru).r a.lriar' r$oNiacaJrarr cTperrl'tr anlEura xeann rypau. lh,rna
xuraqrar
rpreq Aa ar-ru:rra xenoiluyn. Cyporry Fapan, nen aHAaE xio.r)'Ma 6ara a.rrru xarxan o4lt-yr aErr xonxo xos airup6ail rrrrefix. _ )'urya xyare ver'rrrR 6y:r c;perry av 6np xeproaueropro Ia 6epren rr
!x rrrrex
C1'porryu ra3 ltqr[ repeqrtnAe xl'Brl ac]ranAbrtr a.ra-61'pxex qer tiariacu. IIIaua:r 6npnll-ceprlrr- 6ylyrrapgu 6rrp alarixa 6er atAupbrn, arLrc?a tiu.trrrrfirax rtox)tapra riarAarunr riunJara al-lgan 6apa ,(arar. Anlan 6epxn xopynl-luro capbr ra- 6oaopron Jaa, req esel. Yer-gerres vtu-tlep btrratrrun, ,iaau-qaqbrlfau nnfiun tonyparu 6opnoq ro6opcyn xapar"rrax riojrAo, xarap.ta& 6aexaa EKlr ?xoJq)q]'E]r rrln ininrAen 6epn ry6aI'ir. Tlio.roovylap !-nar'r,'axDrrtraralr caiir,ilr ajrapArrll ntAepn'riepre Aaaua Tl'ruyn.
Unlii Krrgrz yazan Qngtz Aytmatov'un Camtyla adh romantnln ilk sayfasr:
95
TURKDILLERI
Her (ne) zaman bir tarafa (do!ru) yola gtksam, ben bu gergevesi basit alagtan
yapllmlg tablonun karErstna gelip dururum. IEte yarrn da kciye hareket ediyorum. Tabloya bakrp, (sanki) ben ondan yolum igin iyi dilek (ve hayrr) dua alacakmlglm gibi, onu uzun stire 962 aylrmakslzrn dikkatle stiziiyorum. Bugtine kadar bu tabloyu higbir sergiye (harf. setgilere) de vermig delilim, o (Edyle) dursun kciyden akrabalanm geldifinde, gcizlerden gizleyip sakhyorum. O kadar da gizlenecek nesi var, utanllacak (bir gey mi) diye' boguna akltntza takrlmasrn, -hayrr bu tablonun hig bir yakrgrkslz yanl da yok' veya, (sonra) ona "nazar deyip" gider denilecek (cinsten) tisttin bir sanat eseri de defil. llk bakr$ta basit ve srradan bir tablo bu. Yuzune resmedilmig toprak ne kadar basit ise, tablonun kendisi de o kadar basit. Tablonun en arka planrnda -sonbahar gii$tinun yer-yet kapah ve donuk bir parEasr (var). RiizgAr tek-ttik bulutlan (tek) bir istikamete (dofru) sevk ederek, uzakta belli-belirsiz gdrtinen doruklara yiineltip, yamaqlar boyunca stirtip gdttiriiyor. Ondan (daha) beriki planda-solgun san bozklr ve geni5 nehir yata$. Kenarlannt pelinler kaplamrg, yafmurlardan sonra toprafr yumu$aylp kabarmrg kara yolda ard ardd yi.iriiyen iki yolcunun (ayak) izleri dteden beriye vzaytp geliyor. Yolcular giderek yaklaghkga onlarrn (ayak) izlen yere (daha) belirgin diigUyor ve (...).
Krrgrzlarla birlikte bu dili konuqanlann toplatn saylslnrn 3 milyon Ar daytm bir cakka col ciirt)rdti, men usul alkag cbndkdy ctgagtan casalgan siirdttiin aldma kelip turam. Mma erte7 do ayilga cdndymiin. Siirt)ttii karap, men andan columa ak tilek bata altp catkan dr1d|, ant ki)pkt) kdz aytrbay tikteym. USul kilngd geyin bul siiriittfi eg bir kcirgdzmt)ldrgd da bergen cokmun, al turgay ayildan tilgandanm kelgende, kdzddn daldalap bekitip koyom. Anga ele caprganday emnesi bar, uyattiibu dep, kokus oyuuarga ketip ciirbdsiin, - cok bul silriittiln eg kanday *stz cayt dele cok, ce bolboso, aga "kbz tiyip" ketet degendey al bir askan ukmus da emes. Biringi kdril$kd cdndkt)y ele kadrese
siiriit. Betine tartilgan cer kanday cdndkdy bolso, siiriit iizii dag ogondoy conoKoy.
Silrdttiin tE igki tereginde -kiizgii asmandm ala-bArkilk get cakas. $amal birin-serin buluttardr bir cakka bet aldtnp, altsta krltrygan gokularga candatry, hyalata aydap bara catat Andan berki kdriiniisti-boprgon san tald, ke7 dzdn. Qet-getten giyler *taStp, cdn-gagmdan kiyin topuragt borpoq toborsup karaygan
coldo, katarlag baskan eki coklgunun izi tiginden beri gubayt. Cologular ulam cakmdagan saytn alardrn izderi cerge ddna tiisiip, ...
civannda oldu[u soylenebilir. Ktrgrzca, Tiirk dilleri iginde en gok Altaycayayakrndrr' Ancak,
bu iki dil arastnda yine de ayak,ET tod- > toy- "doymak" vb. 2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki hi4/ ve /u$/ ses gruplannrn uzun lalya,ligl ve /iig/ ses gruplannln da uzun /ti/ye deligmesi: ET ta,hg > tOlfr "da[h", ET yilt! > cilil:"thk, slcak", ET ulug > ulil "ulu, btiyiik",ET bilig > bilil "bilgi", ET gerig > gerfr "",ET oltig > dlfr "6lii",ET tirig "canll" > tirii vb. 3. Sdzbaqr /y/ tinsi.iztiniin lclye defigmesi: W yaf > ca{ "geng", ET ytl > ul, E:I yel > cel, ET yol > col, ET ydtel "dksi.irtik" > cdtdl,ET yugur- > cilr- "yofurmak" ,ET yiirek > ctiriik vb' 4. B azr birincil uzun tinliilerin korunmas r Vl b an lb:ari > b dr t
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvnz
96
"hepsi", ET ya [y-a] > cd "yay",ET yu- [yU-] > cl- .,yrkamak', vb. 5. Tiirlti ses gruplannrn biiztilmesi sonucu pek gok ikincil uzun
iinliiniin olugmasr: ET tag > t{} "da!,', ET agtz > 62, ET agr > 6r, ET ba! > bo "ba!", bagr > b6r..karacifer" , ET yagt > c6 "diigman", ET buzagu> mu7r\,ET ktragu> ktrA,ET biregii> bir6 "kimse", ET kiidegii < kiiy6 "giivey,,, ET bog- > bfr-,ET tug_ > tti- "do$mak" , ET aguz > uz "ilk stit", ET yaguk > cuk, ..yakln", ET yegen > cEn, ET yogan > c1n "kaltn, gigman,,, ET yugur- > cilr- "yopurmak", ET yarlak > cdk .,gene", ET edi > eye ) E "sahip", ET eder> eyer> Er"eyer",ET eqek> Ek,,gene,,,vb. 6. Dudak gekimi (o-a> o-o, d-e > (j-(j, ii-e > ii-d): col,,yol,', coldor "yollar", coldordo "yollarda", kdl ,'96l',, kcrtdrir ,,g6ller',, krilddrdc,n "g{illerden", yilrek> ciirrjk, ciirtjktcjr..yiirekler", ciiriiktc)rdr) "yireklerde", cilrriktrirdti gfi "ytireklerdeki" vb. Krrgrz Alfabesi
Aa E6 Bs fr
[r
Ee
Ee
a
6 B ?
d e
a b v I d
t I
JIn Mrra
Hn Hq Oo e,ye Oe
yo flu )Kx tc c;j Pp 3s Cc 3 z VIU u i Tr ftn il v vy Kx K k Yy a
ABDULDAYEV, E., D. Iseypv,
x
w ry u b s p
A. TuRSUNov ,Grammatika kirgiukogo literaturnogo yaaka,Frunze HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1964'
krgrz tilini7 tiisiindiirnd sdzdtigi' Frunze 1984' I-. 6ruez,Zuhal,"Ktgtzlar ve Ktrgtzca", QoEdoS Tiirk Dili, Say
-,
I
XO}IOK EAIUbI
Krgtz tiliniry ttisiindiirm, sdzdiigi,
coMoK BA$l 8... e... e...y, baytrktntn Icomogu Ba{tasa l
... a... e...ii, 6aiistpi:uauH xiovorv'
Evelkinin comogu,
33:.rxlrnuH xor!or\'
Cannt tdgiin, canru 9,n'
Eauraca ue.tep olo.:)',
Eaura6acer 6oao6Y? AranapAur xoMory Alrnat xercex 6oao6vi'
yu
Estese keler orolu.
Carandardm
kinil tigiin,
Cabratry aytabtz Colbors Manas cdnii t)giin. Kabii tiigiin, kbbii gtn, Kbpgiiliiktiin kdnii iigiln DESTAN BASI Heeey ... eski zaman destant Baglansa gelir arkast
Ewel zaman destant DiiElense gelir arkast
Yan yalan yan gergek Yaranlann gOnlu igin Qene gahp sdyleriz
Kaplan Manas soyu igin
Qolu yalan, golu gergek
Toplululun gdnlii igin Frunze
t969. ABDULDAYEV, E., S. KuoeyBERGENoV,
101' Temmuz
Russko-kirgizskiy slovar'. Moskva 1957
ba6anapAxn xoMony
$g
o. V. ZeH,qnovn, A. onusnnyev,
-
1996:25-33.
e
$
1987
YuDAHIN, K. K. 1940 Kirgizsko-russkiy slovar', Moskva 1940 (19652); fKrgtz Sbzli)Pii LII, gev. A. TAYMAS, TDK, Ankara 1945-48 (19882)l'
'
h
tll9qttg
o o IIIrn e d IIIIII nPbta' p r blu c s br m t 33 y u IOro ynfl.flsya
TURK DILLERI
3crece iie.:rep opo,'r)'. Xlpr:si roa'r'it, iraP\iu qbill. Xirpan:tap:utu Koeuf TtiYH, )trl6uparun aftra6us Xa.r6opc MaHac xsHY YcyH. Ke6y reryH, re6Y vr'lu, Keuvyayxryx xaeHY YIiYH, F 1uya.ler1 n aftra6us Kex xaa opAEX xeEY YqyH. XasuxAa 6oaron xfirltt xox, Il,erg xatrauu veueu HIuIl xor; Iepys,u,e r(arKan trHltr! ixoli, Myayx reryny MeHeH Hluii xori.
oO fi f
Ju m Xx HnIIquts
97
Unlii Krrgz destam Manas'rn "Girig" bOliimiinden
TALATTEKIN. MEHMET 6I-VTBZ
98
6.9. ayakltai,h (Ktpgak) grubu Krpgak grubuna qu Tiirk dilleri girer: Tatarca, Baqkurtqa, Kazakga, Karakalpakg a, No gayc a, Kumukga, Karagayca-B alkar c a, Krnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca. Bu grubun genel ozellikleri ET ldl foneminin lylye, lall ses grubunun lawl ikiz
iinltisiine defigmesi ve gok heceli sozciiklerin sonundaki /g/ foneminin dtigmesidir: ET ada(> ayak,ET tod- ) toy-,ET tag > tai,l]:l taglry > tall4Bl sang > san,ET tirig > tiri vb. Yazr dili bakrmtndan oldukga kalabahk olan Krpgak grubu ilk hecedeki genig yuvarlak tinltilerle /q/ iinstiziiniin durumu baktmtndan,
99
TURKDILLERI
Kazan Tatarcast ile yazma$a baqlamrglar ve bugiinkii Tatar yazt dilinin temelini atmrqlardrr. 1927'ye kadar Arap alfabesiyle yazlan Tatarca 1927 -1939 yrllan arasrnda 12 yi kadar Latin alfabesiyle
yazrlmrg, 1939'da bu alfabe yerini
Kiril asrlh yeni alfabeye
brrakmrgtrr.
Tatarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bunlar baqhca tig grup altrnda toplanabilir: 1. Batr (Miger vb.) diyalektlei,2. Orta diyalekt (Kazan Tatarcast vb.), 3. Dolu diyalektleri (Batr Sibirya.diyalektleri: Tobol, Teviz, Kazanhk, Baraba, Tiimen, Tara, Tom ve Buharlrk). Yazr dili Orta diyalekt (Kazan Tatarcasr) tizerine kurulmuqtur.
EKHgTNEP. I(AMbIP 6ATbIP.
Eooun-6opgn saMaHAa, xa:r(e Noxasas' a6n'6a6al HKaY rella ropraH qarHgaa, 6ap rae 6ep iapr 6e.lcH xaprlblx. .{.lrapttutn 6aaaaapu tox HAc' ruynap rafirtgrapu 6xr 3YP HAe. 6dp saran 6b,lap uccnaaaerop, yfi.la,rrHnap rs xaMHP'
tvxac'6opun, srn 6erctt
aan 6cp 6ana currir ncan xyfiruaap' O6u qurun xurrr! cuep caBapra, 6a6a!r qurun KHrre yrbln tPtiPrs.
6.9.1. Tatarca Tatar adtna ilk kez Orhon yaatlatnda rastlanrr: Otuz Tatar, TolguzTatar. Ancak, yantlatdaki bu etnik adlann, Ttirk boylanntn defil de Molol boylannln adlarr oldulu santlmaktadr. Tatar adrna ikinci olarak Kaggarh Mahmud'un tinlti sozliifitinde rastlantyor. Kaggarh Tiirk halklan haritasrnda Tatarlan, Baqkurtlarla birlikte, Hazar denizinin kuzeyinde, Bulgarlann kuzey-do[usunda, agaltyukarr bugtin oturduklarr lAit-Ural bdlgesinde giisterir. Ttirkge konuqan Tatarlann kendi adlarryla ortaya grkrqlarr Altrn Ordu dcinemine rastlar. Bugtinkti Tatarlar, bi.iytik bir olasrhkla, MiisItiman Volga Bulgarlarrrun Qingiz ordulanndaki Krpgak ve boylarr ile karrgmalarl sonucu oluqmuq bir Ttirk halkrdrr' Gegen yiizyrl ortalanna kadar yazr
dili olarak
Mofol
Qafataycayt kullanan Tatarlar 19. ytizyrl sonlannda kendi diyalektleri, yani
Ekiyatler
Anlatrlar
Kamtr Battr
Hamur Bahadrr
Bdrm-bdrm zamand.a, kece ko-
eti bo, idi
manda, ebiy-babay tuwmas bdrm, bilen ikev gine tdrgan gagmda,
bir kart bilen kargtk. Alardr1 balalan
Evvel zaman iEinde' kegi kumandan' ebe-dede dolmadan
vok idi' bundan idi. ?ltut'l ::"*lu" gok idi. buYtik dertleri dolayr Bir zaman bdlar iseplediler, ni, gtin bunlar dlgttiler-bigtiler,
yuk idi, susar kaysrran bik zur
uylahlar da kamvdan bir bala s,tr, dugiindiiLr tagrndrlar, (sonra) hamuryasap kuydtlar. Ebiy gtgrp kitti srytr dan bir gocuk vticudu yaptrlar. Ana sawarga, babay qgrp kitti unn grkrp gitti inek safmaya, baba grktp
yanrg&
gitti odun Yarmaya' Tatarca Metin
(Tanr H ahk Avrz ican' ndan)
TALATTEKIN. MEHMET 6TVNZ
IOO
Tatarca konuganlann biiyiik golunlufu Tataristan 6zerk Cumhuriyetinde yagamaktadrr. Tataristan drgrnda, Bagkurt, Quvaq ve
Mordov Ozerk Cumhuriyetleri ile Gorkiy, Tambov, Penze, Ryazan, Ulyanov, Kuybrgev, Orenburg, Volgograd, Saratov, Astrahan, Qelyabin, Novosibirsk, Om ve Tom, Ttimen, Perm ve Kirov oblastlarrnda da cinemli sayrda Tatar topluluklan vardrr. Eski SSCB'de Tatarca konuganlarrn toplam saylst, 1989 sayrmrna gore, 6,645,588'dir. Rusya Federasyonu drgrnda, Romanya (24,000), Bulgaristan (11,000), Ttirkiye (10,000), Finlandiya ve ABD'de de ktigiik Tatar topluluklan bulunmaktadrr.
IOI
TURK DILLERI
Ilk hecedeki /r!/ ses grubunun lry/aya da ltlya defigmesi: ET srg- > sry-, ET sryr > Jlylr "inek",ET yrg- > cty-,ET yryla- > yila- "allamak" vb. 7. legl ve liglses gruplannn liyle de[igmesi: ET beg > biy,ET eg- > iy-,W teg- > tiy',ET yigren- > ciyren- "ifrenmek" vb' 8. Daha gok hl, /i/, seyrek olarak da /dl, lel ve /a/ tiniindeki stizbagr /y/ foneminin lclye defigmesi: ET yr!- > cty-,ET yilry > cilt "tltk, slcak", ET ytr > clr "garkt, tiirkii", ET ytp > cip "ip", AT *y\ti> cidi"7",ET yel> cil"yel",ET yer> cir,ET yerl> cirl "yen", ET yay > cey "yaz",ET yay- > cey-,ET yadag > ceyew 6.
"yayd',W ya [yd] "YaY" > ceYe vb. Tatarcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:
. ilk hecedeki genig yuvarlak iinltilerin daralmasr: ET bot"olmak" > bul-,ET okt- > ukt-,ET tok> tuk,ET b6l- > biil-,ET kciz> k[iz,ET sriz> siizvb.
Tatar Alfabesi
f
2.
ilk
hecedeki dar yuvarlak iinli.ilerin genigleyip zayrflamasr:
ET kuS > kd{,ET tur- > tor-,ET yut- > ydt-,ET kiin > kdn, ET kiiz > kdz, ET yilz > ydz vb. 3. ilk hecedeki agrk /e/ vekapah/e/ iinliilerinin lilye defigmesi: ET bdr- > bir- "vermek", ET biS > biS, ET kel- > kil- "gelmek", ET simiz> simiz,ET kEg > kig "geg",ET ket- > kit- "gitmek", ET kirek > kirek " gerek" vb. 4. Uzun ve krsa /i/ iinltisiiniin her yerde zayrflamasr (bu zayrf iinlii yazrmda lel ile gristerilir): ET bir > bir,ET biz> biz,ET ilk> itit ,Bf isig > issi"srcak", ET ,rr > ,ir, ET kigig > ftr-"grt"ktigtik", ET kis;i> ki{i,ET nt > ill> tit "dil" vb. 5. lo!, ug, ov, uv/ ses gruplannrn /u/ya defigmesi: ET bo{- > bu-,ET sofitk> su*,ET tug- > /a- "do!mak",ET kov- > ku-,ET suv> su,ET uv- > a- "ovmak" vb.
Aa E6 Bn
a
a
6
b
e
fr
2
g b
Au
d
d
Ee
e
Ye' Yl'
Ee Xx 3g
I/Iu it,n Kr JII
Mu Hs Oo flu Pp Cc
Jtt
m
IJIu
H
n
bta
o
o
n
p
p
r
c
S
yl, I, e a
yo
ilc
j
3
z
u
i;iy
il
v
K
k
rt
I
Tr Yy
os Xx IIq
9q III tu
m
y
t u;w
6 f x
b
q
tS
u
I
tu
$
blu
w
$9 I
u
I
t br b 3e 3 €'1 IOrc n yu,yii
fl.s. ee t)o Yy
e y^ a e,d e o y ii,w
Xx w Hqryr hh
h
c
h
BoRHANovA, N. ve G. YAKUPovA, Diatektologik sazlik,Kazan 1953'
BoRHANovA, N. B., L. T. MAHMUTovA, Z. R. Snntvrova, G' K' PovA,Tatar tilinin diatektologik siiztigi, Kazan 1969'
Ynru-
TALATTEKIN. MEHMET
oTvnz
rc2
103
TURK DILLERI
CEYLAN, Emine, "Tatarlar ve Tatarca", QaddaS Tiirk
Dili, Mart
1998, sayr
121: l1-18.
CY3 EATIIbI
DMITRIYEV, N. K., Rnssfto-tatarskiy
slovar', I,Kazan' 1955.
DMITRIYEVA, L. Y ., Yaak barabinskifr tatar, Leningrad 1981
Tere sru 6y reauerl JlOHl,f,
ra
artJr:lrMaJrbl cy3JrereH to3en qblrapy..xanbrKHbrq r(ynbTypa yceue TapfiXbrH,qa
oheMrrrne sarbriira 6y,rsrn roph, qeHxn uonlufi cyaner
ruyr xarbrKHblI rxTflMarHfi-nolnrnr ?opMbllxHHtra, tel oJllrJCeil4a npeluKatr yllbt[rnapHH
l(yrbTypa hau aepMa
qHr(
rta
rbrttrHpa,
Bu,rrere 6yrraHra, B. h. fienrH lg20 enaa y,i n"1u pyc reneHell l-lyrurnHuan alun loprrrfira t(atrapre
rropta xaparaH a[JlaTMarH cy3nefett Te3yHe oerrTblpyra Taxr,4nu HTeJre TopraH a(Jraruarbl c|3JleK xnrt Karr. nay yrysbrrap.oqeH gbrtapblna, Vr es ?oMHaH Topa: I rou A * fi, lt rou l( C, III rou_T_h xa- peQlapeu eqera ara. 6y cyslerHert ren 6ypu.ru_rarap aAa6r releuerl XIX racurpHurl axHphrHHau anhrfl xa3epre r(6Hra KaAep roMyMrynnaHHura 6ylran reKcnr haM rlpareo,rorxr 6aiinHrdH rynnan 6npy; cyu-opnet MatruarapeH hot( Morltra TecMepnJpeH aqy, anapra rpaMMarHK-cr[nIcrHK
Tatar tiliniry anlatmah siizlikinden Tatar Dilinin Aq*lamalr S\ztiilii,nden
Tigi yeki bu titnirl atllatmah
silz-
gu ya da bu dilin agrklamah s6ztigin tiizip ddnyaga qgartw fialtknnl lufiinu hazrrlayrp ortaya grkarmak kul'tura tisisi tarihtntla ehemmiyetli halkrn aydrnlanma tarihinde rinemli waktyga bulry tdra, gdnki mdndry bir olaydrr, Eiinkti bdylesi bir s<jzliik siizlik Sut !.altkrur1 ictimagry-polirll< o halkrn toplumsal-siyasal yagamrn-
ve dil alanrnda erigtili iriskin uryrylarrn ayrmagtk gagildrra. baganlannr agrk bir gekilde gOsterir. (...) Tekdim itile tdrgan arllatmah Size sunulan aErklamah scizliik rdrmtstnda, kul'tura hem ril dlkesinde da, kr-iltiir
stizlik kin katlaw ukwgilar dgin genig okuyucu kitlesi igin grkantgtganla. Ul dg tomnan tdra: I tom mt1tfi. Ug ciltten oluqur: I. cilt A-y,
-A-Y, II tom-K-9, III tom- II. cilt K-S, III. cilt T-N T-H leriflerin igine ala. kapsamaktadrr.
harflerini
.
GANlyEv, F. A., Rass&o-tatarskiy slovar', Moskva 1984.
Y.N.,Tatar tili grammatikasl, Kazan 1959. MAUMUTOVA, L. T., M. G. MOUEMMEDIYEV, K. S. SABIRov ve g. HANGIL'DIN,
HANBIKovA, Tatar titinirl a1latmah sazligi,
t-lll
S.
1977-1981.
Poppe, Nichol as,Tatar ManuaL Bloomington 1 968. Sovremennry tatarskiy literaturnry )aert, Moskva 1969.
Tatarsko-russkiy slovar', Moskva 1966.
6.9.2, Baqkurtga Bagkurt etnik adrna ilk kez Kaggarh Mahmud'da BaSgfi bigiminde rastlanlr. Kaggarh Ttirk halklan haritasrnda Baqgrrtlan Hazar denizinin kuzeyinde ve Tatarlarln batrsrnda, aqafr-yukan bugrinkri idil-Ural b
TALATTEKIN. MEHMET
6I.uez
rc4
Baqkurtganrn Tatarcadan farkh baghca seslik cizellikleri Eunlardrr:
L Siizciik ve ek bagrndaki /s/ foneminin /h/ye deligmesi: Tat. san = BEk. han "san", T at. s in = B$k. hin " sen", T at. sdrl = B gk. ha^{ 6xn4aneaeKrer{ aprr Eapsyu xne6e;ier1 - tr,exorparxr oaujr€ Aoyrar?ap haa xrrFarap l{eHaH sxoHoMxK, caiacx 6?ixx4eiren x€fl9 tarMa,*b,, e aiHpH^{ npcAnpkrrre,ap, oigu^4anap, yqpex(AeHnenap, rarra fieujenap apahur.qa reir^arTaurnex ypbtxnaurbrpbrpta, 6rrn xerace6.errapre rNnexne rcg 6rpepre fioLxxnrer rtty?blp?br, EbrHAai $aiianu 6ainaHeur?ap ,{aloHxer enxahen,qa aa apra 6apa, 6blHa 3ne ouo xoxAap?a CCCp rDex4ap axa,qeAltfru ypaa 6ynexcahe Fauroprocrafl CaHHX y?3reBeq Tapxr, re! heA e;a6rar xH€rtrytrtxa Topxxare4 xypeHerrle rarxlau npo(per€op TAtFaT TEKl.lH a+aHAe r{hrAe. SblHAa yil xy.cfufw rdrllrEapbr aeHaH ocpauj. tLr, tlrut xoAl}pyxunaplbt{ tgr| Hgcx3nape AeHOH ra,{uUa. naFEurtopeH
pecrySnxxaxulq
IO5
TURK DILLERI
hur1"son",Tat. bul'sa= B$k. bul-ha "olsa", Tat' kdg-siz= B$k' kils-hil4,Tat. ata's = B$k. ata-hl "babasl" vb' 2. lgl foneminin her durumda /s/ye deliqmesi: Tal 7aP- =BEk' rap- "ko$mak"n Tat. g*- -- Bqk' sr&-, Tat' 6gin = BSk' dsdn "igin", Tat, kig - Blk. kis "akqam" ,Tat' geg = Bqk' JeJ "saE" vb' 3.Stizigivesdzsonulzlfoneminin<jttimltidiglerarasrstzrctlT/ ye defiqmesi: Tat. aztk = Bqk' a4k "aztk" , Tat' dzak = B\k' dZak l.uzun,,, Tat. biiz= B$k. buz"boz",Tat. siiz= B$k. hii?"soz" vb. 6aurxopr renelteq aqJrarMa"rbl hy3,rere raYnan ,f,oH.brra curra.
yxuy iop1apuxAa 6yna.' Ee?te{ ra6apce-
3arbrurrapbl Harrxahegaa reHa MoMKHH 6yaau. TerAeR hy9 6afinurruH rynnay, hY9gap9eq naraHanapeH aCbly Tynbr,{bIrbI' 9lrlKepreY KHMe'Ie, arbrHraH,neKcHK har.r Spaaeoaornx MarepnanAblrl
Demokratiya hem btldelitiktitl Demokrasi ve bilimin ileri gitarta barrwr ilibiZZin basga dewletler mesi iilkemizin bagka devletler ve krhem tg.itgalar minen ekonomik, seya- titar ile (olan) ekonomik, siyasi ba!lglnanr,
e aytnm
kig
ri-
"r",',ta* HKe iie? fiu.naux
girigimler, kurumlar, enstitiiler, hatta
TOpa.
kisiler bireyler arasrnda ahE-veri; olu$tu-
arahmda fii4metteSlik unnlagunrga rulmasrna, bu mtnasebetlere etkin bir brl mdnesebett"rge ifti*ti d; birirge grirtiniim verilmesine de imkdn sa!h-
mdmkintik twprzr. Bmday fay7ah beylenister me4eniyet dttcetinde le arta bara. Bma eli dSd kdnder4e SSSR Fender akademiyah Ural bii-
yor. Bu tiir yararlt iliEkiler kiiltiir alanrnda da artryor. lgte Eimdi bu gtinlerde SSCB Bilimler Akademisi Ural Bciliimii Bagkurdistan Bilim
Dil ve Edebiyat Tarifi, til hem e4ebiyet institunna Enstitiisii'ne Ttirkiye'nin tanrnmr$ Tdrkiyenip kurinikli galimr professor bilim adamlarrndan Prof. TALAT tiksehi Baglgdrtdstanfenniy tiaeginirJ Merkezi'nin Tarih,
*iUi.
TEKIN bey geldi.
T. Tekin'in Bagkurdistan'a yaptr$ seyahat strastnda BaSl
"Bagkent Konuklan: Tiirk Alimi Ufa'da" baghkh haber
6ahalauuturu 6yfiotrca ratAHM
hy?ner 6aruxopr reKcHKorpaSnxhurxur4
lannr sadece arhrmakla kdmryor,6zel
ydEmalar, ugrejdeniyelar, fiatta
TELGETTEKTN e1enai
Hopr'ra fraharenaH
eytip kin e
predpriyatiyelar,
KI'IneYe pecny6,ru-
*urrp"""y"*, roMyltaH, OeHAeq heu ry:ruryparuq yieyln xvphete. 6ua hygnexre agepaaY Coser a,lacur ituaaapblHAa oa$topr re, rt{teMeHeq xa-
be? ranka MexaH ocpautu he}'{, 6ep xxca hopayra *yon 6xpe. yeH y;eH6e. yfibrycHnaF;a otrto a{rar,{ot{e rgxAxx- xre6e?.
siy beylenisterin
Vxuq ralra,'Ire
ta6srggsrq Kynbrypa ropxortronAa 9yp Bal(t{ra 6v,rorn ropa, xanblrrbttl ,qefieu 6e'nert KHMereHeq
B a s 196rt
rapnxblH.qa eqat 6aq, B a S kur
titiniu h uzlisi
Baslgdrt rilini,J anlatmatr
hiialigi
tewlep ddn'yaga s$a. IJnq gemelge
tD
uc 6yaun
ilinin
S 6zI
iigii' nden
BaEkurtEanrn aqrklamah
sozliilii
ilk kez ortaya Elklyor' Onun hazlryaqamlnda
kiliwi respublikabtzztu kul'tura rdr- lanmasr tilkemizin kiilti.ir olay olup' halkrn ortak mdsdnda7urwatsiSa bulrp tdra, fiahll- biiyilk bir yiikseligini' genel ttq ddydm bitim kimelinirl kii- bilim diizeyinin
terili*in,
bilim ve ktiltiirtin ilerlemesini !,dmtimen, fendia hem olank
kul'turarut1
6iwin
karhete.
(.'.)
gosterir'
4.SozigiVesozsonu/s/foneminindtiimsuzdigleraraststztct Tal bas'= iglye de[iSmesi: Tat. asra- = Bqk' cgra- "korumak"' Bqk. bag-, Tat. kis' = Bqk. rtig- "kesmek" B$k' bdldt ."bulut" ' 5. Dudak qekiminin bulunmast: Tat' bdht = Tat' *{;timsiri- = Bqk' 1rl-r. Atrt i- = Bqk. bdrk6- "piisktirtmek",
tfTALATTEKiN. MEHMET
6Tvnz
106
kdldmhdre- "giiltmsemek", Tat. dgin = Bgk. otsotn "igin", Tat. ydhsu = B$k. ydkdhda "uykusuz", Tat. ydldu = B$k. ydndd4 "ytldtz",Tat. ydriy = Bqk. ydrdy "y';11;yor" vb. 6. Bagta y- > c- deligiminin bulunmamasr: Tat. cidi = Bgk. yiti "7", Tat. ciber- = B$k. yiber- "gcindermek", Tat. cilt = BQk. ytlt "slcak" vb. 7. Arapga ve Farsga ahntrlarda sdz bagrndaki /c/ foneminin de /y/ye deliqmesi: Tat. cawap = B$k. yawap "cevap", Tat. comga = BSk. yoma "cuma", Tat. cemegar = B$k. yemeget "cemaat", Tat. can =BQk. yen "can" Yb. 8. Bulunma ve grkma durumu ekleriyle gegmig zaman ekinin sozbagr idlnin iinliiden sonra /n/ye depigmesi: Tat. kala-da = B$k. kala-na "gehirde", Tat. bala-dan = B$k. bala-nan "gocuktan", Tat. ukt-dt = B$k. ulp-nt "okudu" vb.
Ir 9E Ee *..
.tre )K;r 3g IrLtr
a a 6 b e Y e g r !
Kr JIn
Mu Hu
d
Hr{ Oo
z
Oe
e,yej,yi
IIn
e
yo,o
3 u
z
Pp Cc Qg
d ? e
Jtc j
it"n il Kr r
i
Tr
y k
Yy Yy
Kk
rt I n4 m H n H q o o a o n p p r c s g S m t y u;w f ii; w
TURK DILLERI
9. Ek bagrndaki ldlfoneminin lzl, lwl, hl ve lylden sonra //ye deligmesi: Tat. hzdan = B$k' kry
/l/ foneminin lvl,lwl, lrl ve lylden sonra lvlye defiqmesi: Tat. ktzlar = B$k. $rz4ar,Tat. tawlar = B$k' tawzar, Tat. sryr-lar = BSk. htytr4ar,Tat. tay'lar = B$k' tay4ar vb' 10. Ek bagrndaki
Acl$EV, l. M., A. G. Bll$EV, G. D. ZAYNULLINA, Z. K. ISuugeuErov, T' Baskort teleneg U. KuslMovA, Z. G. UnerslN ve U. M. YARULLINd', hii4lege, I-lI, Moskva 1993.
AHMERov,
K.2.,T.
-,
$
I
Moskva I 958.
U. M. YARULLINA, T. M. GARlPov,Z.K. lsnaugevErov ve M' L' RAFlKov (yay. ), Russfto-baskirskiy slovar', Moskva 1964'
DMITRIYEV, Nikolay Konstantinovig, Grammatika baskirskogo yaztka, G
o{ fi f Xx J b hh h h q IIq ts r{q u I IIIm ru IIIIII w SC br b blu u I br b 3a e e;l ee a e$rr IOro n yu fl.s. e ya
G. BAI$EV, G. R' KARIMovA ve A. A' YULDA$EV'
B askirsko' rus skiy s lov ar"
Moskva-Leningrad
BaEkurt Alfabesi
Aa E6 Bs fr Fr
107
1
948'
ika s ov r em e nn o I o b a ki r s ko g o I i t e r a t urno g o y aA ka, lnstitut i storii yaakai literatun Bagkirskogo filiala AN SSSR, Moskva 1981'
rammat
Poppg, Nichol
S
as,
Bashkir Manual. Bloomington 1964'
6.9.3. Kazakga; Karakalpak diyalekti Kazaklar orta Asya'da Molol istilasrndan sonra olugmuq TiirkMolol kangtmt bir halktrr. Kazaklann biiytik golunlufu Kazakistan Cumhuriyetinde yagar. Kazakistan dtgtnda, Ozbekistan, Ttirkmenistan, Krrgrzistan, Tacikistan ve Rusya cumhuriyetlerinde de Kazak topluluklarr vardrr. 1989 sayrmrna gtire eski SSCB'de yagayan Kazaklann toplam sayrsr 8,137,878'dir' Bunlara Mo!olistan, Afganistan, Qin ve Tiirkiye'de ya$ayan Kazaklar da dahil edildilinde Kazakga konuqanlann toplam sayrsr yaklagrk 10 mil-
yonu bulur.
Kazakgalg.ytizyrlsonlanndayazrdiliolmu$tur'1929'akadar Arap alfabesiyle yazrlan Kazakga 1929-1940 yllan arastnda agafr-
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
108
IO9
TURK DiLLERi KORUGUNIN KIZILBAS
[A8Att Ttflt
oPIAI a
EreaexAlkxe Ne 6oraatxat
xeiits excrtl (n3tr( rearex€ri
ltilt
ilpt{
KALDARUANNIN BAI-A,SI
xAnfiuHbtfr{
60flA AfiA
T(O PYFJ'I
tikr..i
pvnap
-,i
acr
H KbI3bI JIEAC
nAIAAPXAHHbTH
MA?
rbl(rapuEd opra( ar eMec,6iDcLt-
rupr
bIHbI
cvr6anacvuu xvp' ra;";;;;'6;;;::. l:L.1.:.-''"u Harr(ri4 ilryp( rnrsr{1.p6rHu{ ;;-:-::i:,";
.^_
6A.,IIACbI PAftXAHNTEH COFbICbI Afi.na rreger
xa4,
Kazak
tili rtirk
$allgrug ortalS tili bola aln ma?,,Kazakdili rurk halkrmn ortak
dili olabilir mi" baglkh
yazr
yukan 10 yrl kadar Latin alfabesiyle yazrlmrg, bu alfabe l940,ta yerini Kiril asrlh yeni Kazak alfabeqine brrakmrghr. Kazakgarun belli-baql seslik rizellikleri qunlardr: 1. Srizbagr /y/ foneminin
jet-, ET yil jiiz vb. rel="nofollow">
>
jil,
/jlye defigmesi: ET yat_
>
jat_,W
yet_
2. /E/ foneminin ls/ye defigmesi: ET baS > bas, AT b6S > bes, ET kuS > kus,ET kisi > kisi,ET ydS > jas ,,geng,,,ET ydSil > janl
"yegil" vb. 3. /9/ foneminin /g/ye deligmesi: ET dg > ap, ET lq_ > rrr_, ET kag > ka{, ET ug- > urr-, ET iigiin > iisin vb. 4' Qokheceli ad soyundan scizciiklerde sonses lglnindi.igmesi, eylem adlannda ise /w/ye de$igmesi: ET katry ) kattt,ET sarry > sart, ET siigig > tuSSt ',tatlf,, ET urug > uruw .,boy, kabile,,, ET tirig > tiri "diri, canh", ET bang > baruw ..gitme", ET kelig > keliiw "gelme" vb. 5. /t!/ ve /ig/ ses gruplannn lryl ve liyle deligmesi: ET.ug_ > sry-, ETsrgl r > sryu,ET yry- > jry-,ET eg- > iy-,ET teg- > tiy_ vb.
By.o ,q," )nypAi KeK aJlbrn. .fl,yurnaulreueH r(brnAbr ypbrc, Ep,riri lryu6rt1 cbtHar'rbtl. lliurranusur{ 6anacbr flaT ura 6onAu Nlyrurrrn6en.
l.
Nege bolrp
tara$an
Bul dzbektirl balast. I(azal.penen bulardul Evelinde bir eken Atasr men.babas.
Kiiro!lunun
Krzrlbag
Kaldarhan'rn Qocufu Rayhan ile Savaqr
Oyeainqe 6ip enen Aracrr neH 6a6acrr.
,(yrunaHrteHeH air6ac4ax
ir
Jar bolsa eger arwalg.
}{,aoarueHes 6y;rap,autt
Tynnap rriuin, Tv axbrn, Ep,ririniq yaKbrrbrrrAa XaaKrr FypAi KyaHbrrr. Nlynur4 orarr i*{urraau,
Berip edi til men ja( Tarnam etip keteyin,
TypinueHHeH urbr\Tbt Tqrrrr6afi
ET yok > jok, ET yugur_ > juwtr-, ET yiiz >
Sdylesin dep bizderge B
6ia.qepre Aer'Kannap Eepin eni Tin ilreH xa6. Bip rurccanbl aflKTafi, Taiualr erin nerer"tiH, ?I{ap 6o.'rca erep apya(. Heure 6oruln rapanFaH Bya ee6enriq 6aaacrr, TypinlreH xanbrri iuinAe Al'rupap epAiH capacH.
Cel"raecin
Kazakistan'da lgg0'den beri yayrmlanan ANA T1LI gazetesinde
RAYUANMEN SOGISI
Ayla medet jappar bak,
Medet bre cabbar Hak, Konuqsun diye bizlere
Vermig idi dil ile gene.
Bir krssayr bitirip, Tamam edip gideyim, Kazaklarla bunlann Oncesinde bir imig Babasr ile dedesi. Yar olursa eler ruhlar. Ne kadar da$lsa da Bu Ozbek'in gocugu.
Kazakgaya gok yakrn olan ve bu nedenle Kazakganrn bir diyalekti sayrlmasr gereken Karakalpakga Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlmrgtrr. 1924'e kadar Arap alfabesiyle yazrlan Kara-
kalpakga 1928-1940 yrllan arasrnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1940'tan beri de Karakalpakga
Kiril alfabesiyle yazrlmaktadrr.
Karakalpak diyalekti baghca Ozbekistan'a balh Karakalpak Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. dzbekistan'rn Harezm ve Fer-
TALATTEKIN. MEHMET
luvrcz
l10
l
Astrahan brilgesinde de kiigiik Karakalpak topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Karakalpaklarrn toplam sayrsl, 1989 sayrmrna gcire 423,436'dr. Bu sayrya Afganistan'daki yagayan Karakalpaklan da eklemek gerekir.
Kazak Alfabesi a
Kt<
4k
o0
a
e
JIn
rxl
Xx
6
b
Mu
.)14 m
HN I1
hh IIq 9q
?
o
F
6
Au
D
Hu Hq Oo
d
d
Oe
e
Ye'e
fIu
e
yo
Ee *.. tre Xx 3s llvt
B
fr,n
Kr
"diqler" (Kzk. tister) vb.
a
Bs fr Fr
Jrc
j
Pp Cc
3
z
Tr
u
I,iyJy
il
v
K
k
Yy Yy Yy
TJ
oo e ',o np pr CS
mt y yu yi
v,uv,tiv
TURK DILLERI
3. Kimi sdzciiklerde scizbagt tjndamaksrl /k/ foneminin lgye ddliqmesi: gez- (Kzk' kez'), giizet- "grizetmek, korumak" (Kzk' kiizet-), giimis "giimtig" (Kzk. kiimis), giire- (Kzk' kiire-), Stiz (Kzk. kiiz) vb. 4. Ek bagrndaki lll{instiziiniin kendini korumast: atla' "adtm atmak" (Kzk. atta-), ath (Kzk. att), ktzlar (Kzk. hzdar), tisler
gana brilgeleri ile Ttirkmenistan Cumhuriyetinin Tagavuz bolgesinde, Kazakistan'rn bazr bcilgelerinde ve Rusya Federasyonu'nun
Aa ea B6
II
III ur III q
6
f
x
b
h
h
4
tS
tl
c
LU
S
t4
$9
br
b
I
bIu
u
I
Ii
i
i
br
b
3a
3
e
n
yu
I
ya
lO fl.
ro
g.
]{APAKAJInAK nl'}o3^cblllbltt TAJIMAC H3EPTJIEytllHcll
Mapar l(oltrlt.nciolrll't I{yptuy4auc4on
nbl{ /t}tccepraulltlcblllAa x.oNl f. Ec-cuyparoBrLII.( <> lttt'ta(rut Il4a Ila P cbr a3JILI-l(onJlII co3 6o,qrattlt 6onr'laca, M' I(' I-lyptltyxaM(:,rlonTatt 6ypr,rlr Ill)o3a lapajil,tlt aptlay'nlt Il3cprJlcrclt
trJlyM1143 6o.nVarattht, ctittrtUltt TOI)CIITCII' OIIt,llI I1JII{trrltii >tiy-
" (aralgalpalS
likleri gunlardrr:
l.
/y/ foneminin lclye de$igmesi: AT *ydS > cas "geng", ET yil > ctl "ytl", ET yOl > col "yol", ET yigit > cigit Scizbagr
"geng" vb, 2. Kimi srizciiklerde sozbagr /t/ foneminin /diye de$igmesi: diz(Kzk. tiz-), dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk. tuz), diiz- (Kzk. tilz-) vb.
"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz
Prozasrnry Talmas
Aragbnctsl"
izertlewSisi"
Marat Kbptilewovig i.
Nurmufia- Marat Ktiptilewovig
medov [nral.
teksi izertlewSisi bolry tabiladt
Karakalpak diyalektinin Kazakgadan farkh baghca seslik
I{apaliarnali
.coBcT rrp03acbiltbu( )t(c'tcriuJlr lracpr.ncyrurrclt 6olutn ra6lt.1ailrrr. 6yttr,l, 6ltp rcpcllrcll' II. Acjiliapacllrblll. /loKrol)'
I I t 1
I
j :
Besrerov,
-, -,
N. A., Karakalpakskiy yauk,
-
karakalp
I-il Moskva 195l-1952'
lovar', Moskva I 95 8' aks kiy s I ov ar', Moskva 967'
K araL'alp aksko - r us s kiy R us s ko
ce-
(..')
Nurmu-
\amedov Karakalpak Sovyet nesrinin dncti araEttnctsrdtr'
s
1
Bol-cnNn.qve v,E., Kazak tilindegi sinonimder sdzdigi, Almal 1962' H anzuS a- Kazalcg a S dzdi k. $incia4 hahl.< baspasl' (tari hsiz ?) INDJOUDJTAN,
Dominique, Dictionnaire Kazakh-Frangais. Paris: Publications
Orientalistes de France 1983.
IsKAKov,
A'Abay tili siizdigi, Almatr
Kazak tiliniu tiisindirme s 6zdiigi,
I-
1
1968'
0, Almatr
19'7
4-1986'
TALATTEKiN. MEHMET
6tvnz In
I13
TURK DILLERi
yiik go$unlulu Kuzey Kafkasya'da Stavropol bcilgesinde ve Kara-
Kazak tiliniU fr,tslsaSa etimologiyal* sdzdigi. Almatr 1966.
MAHMUDoV, H., G. Musas AYEv, Kazabs ko-russkiy slovar', Alma-Ata I 954.
gay-Qerkes ozerk bdlgesinde yagar. Bu b
Musanevrv, G. G., Rassko-kazahskiy slovar',1, Alma-Ata
toplam sayrsr 1989 sayrruna gdre75,564 kadardrr.
5.K, tilinfu tilsindirme sdzdigi l-ll. Almau 1959-61. A. Isregov, K. AUANov, Kazak tili grammatikmr, /, Almatr 1955. (azalg,
KETEsBAYEV,
-,
1978.
N. T. SeunnNsayEv, Russko-kazahskiy slovar', //, Alma-Ata 198L
-,
T.5., Kratkiy russko-karakalpakskiy slovar', Moskva
SAFIYEV,
1962.
SeunnNn.qygv, N. T. Russko-kazahskiy slovar', Moskva 1954. SHNITNIKov, Boris Nikolayevig, Kazakh-English Dictionary, The Hague
cob3
KoaHHtuglaru Horafiura-ophrcua
tnxrn
cob3nnK MyH.[aii o6teMAaru cossryb3ybB.q,e 9H6 6upunurn KynnbrK 6o.na,(u. Honafi ru.nu 6ofturHrua
cobJlere ,[,eftnu uruxxaH neKcr.rKorpa$uuecxufi KynnHKrrap:
1966.
6acxacu-xorurupunybB cobgJlnrlr 6o.nrausag ce6en, o,rap uorai.i nercura-
cun rufigcusrue
ee E6 Bn fr Fr
Ar
Ee
Be
a a
6 s ?
r d e
a
a
e b v
s B
Kx JIrl
Mt'l Hn Hq
oo
dOe
Ya,€ fI u yo Pp
)Kx< lc c,j cc
3s VIU
frn Kr
g u
il K
z Tr i,iy Y y y YY t vy
ry
q, oo fr
rt I Xx ,t m Xr HnIIqqts tl I) 9q o o IIIm e o IIIIq n P bt p r blu c s br m t 33 ) u IOrc y ti ts. j v'w
A. lII. A*u-
Du6exosruHt Tepuuuo,rorauecxufi cous.nl.rx.neprl, FI. A. Eacxaxoeruut 2 rucKar[a soraftura-opbrcua r.noccapniiu au Opucrua-uoraftrua cob3.rruK 3. 6y coraanKnepAnHt 6up receru rap cneq[a.rrusupoeaunuii,
Karakalpak Alfabesi
Aa
EAcbI
x 4
f b h
roJrbr KerrreKobpcersn 6oauarasaapu 6e,rrulH.
Couerr
Horaftua-opncua cob3JrHK norafi ru.nusuHb 6abprl 6onraH 6aiirurtrn fiurfiun aras .u,en afirun 6ollracar ra, oJr soraji aerorraauxt tfinr
xecerHH ob3t He KItprIrcTKeH.
Koltrludag NogayEa-Onsga sdzlik munday ob'yemdagt sdzlikti tilzilvde tili boytnEa sdlege deyim g*kan leksikografigeskiy kull*lar: A. $. Djanibekov'tv1* terminologigeskiy sdzlikleri, N. A. eg biringi kullrk boladt. Nogay
u I ta w $9 T' a I o ' e e n yu fl, ya $
6,9.4. Nogayca Nogaylar etnik bakrmdan, Kazaklar gibi, Altrn Ordu birlili iginde olu$mu!, Tiirk-Mofol kangtmt bir halktrr. Nogaylarrn bti-
Baskakov' tr1 hskasa NogaySa-Onsga glossariyi em OnsSa-NogayEa sdzlik.
Bu sdzliklerdirl bir kesegi tar spetsializirovannty, baskau-kdEirililv siizligi bolgannan sebep, olar Nogay leksikastn tiyisinge toh kepte kdrsetip bolmaganlan belgili. Sdlegi NogayEa-OnsSa siizlik Nogay tilini1 bdri bolgan bayhgtn ytyry aldr dep aynp bolmasak ta, ol Nogay leksika&4 iygi kesegin dzine kirgistken. *Canibekov
Nogayca-Rusga s
Elinizdeki Nogayca-Rusga Sdzlilk bu gapta bir scizlii$i.i hazrrlamakta ilk dili iizerine bugiine delin yapilan stizliik gahgmalarr qunlardrr: A. $. Canibekov'un terminoloji stizliikleri, N. A. Baskakov'un Nogayca-Rusga krsa scizciik listesi ve Rusga-Nogayca Sdzliik'tir. Bu sdzliiklerin bir bciliimti dar alan srizliikleri,
r1 TALATTEKIN. MEHMET
olvnz
114
Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlan Nogayca Kazak_ gaya ve Karakalpakgaya gok yakrndrr. Nogaycanrn bagkca seslik ve bigimlik iizellikleri gunlardrr:
l.
Stizbaqr /y/ foneminin kendini korumasr: ET yapuk rel="nofollow"> yabtk
"kapah", yagl*, > yawl*
"mendil", yaky > yahsr ,,iyi,,,
yigit
"geng" vb. 2. lSl foneminin /s/ye deligmesi: ET baS > bas,ET kry > |r.;,s, ET kisi > kisi,ET yaS > yas "geng", AT ydgil > yasil "yeqil', vb.
I
15
TURK DILLERI
BASKAKov, Nikolay A., Nogayskiy yauk
-, -, -,
i
ego dialekn, Moskva 1940.
Nogaysko-russkiy slovar', Moskva 1963. Russko-nogayskiy slovar', Moskva 1956. Grammatika nogayskogo yatka, Qerkessk 1973.
6,9.5. Kumukga
4. Arapgave Farsga ahntrlardaki scizbagr lclnin, Baqkurtgada oldu[u gibi, /y/ye defigmesi: cawab > yawap "cevap", cdn > yan "can", cennet > yennet, cutnca > yuma "cumg.", c^mart > yumart
Krpgak grubu Tiirk dillerinin fto'r'- altgrubuna giren Kumukga baghca Rusya Federasyonuna ba[h ve bagkenti Mahagkala olan Dalrstan Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. Kumukga konuganlann toplam saylsr, 1989 sayrmrna giire, 282,178'dit. Kumukga Sovyet Devriminden sonra yazr dili olmugtur. Kumukga 192l-1.928 yrllarr arastnda Arap alfabesiyle, 1928-1938 yrllarr arasrnda da Latin asrlh bir alfabe ile yazrlmrqtrr. 1938'den
"cdmert" vb.
bu yana ise
3. /g/ foneminin /q/ye defigmesi: ET gap- > {ap-,,kogmak',, OT gilpar- > {rgar- "glkarmak", ET sag (> gag) > pa;t "sag", ET keg > kerr
"akgam",ET ogaft> oSak "ocak" vb.
5. Gelecek zamanln -ayakl-eyek eki ile kurulmasr: barayakpan "gidece[im", be reyelcsirl "vereceksin", Sabayak "kogacak" vb.
Nogay Alfabesi
Aa a Ar ar ab E6 6 Bs I fr a
Er
d
Eti
a
Ee
)K:r 3g VIU
e
ilc g u
fi,n
il
Kr
K
a JIr d,e Mu b Hn v Hrrru g oo
d
Oror
e, ye fIn yo Pp j cc z Tr i Yv y Yryr
k
oo
.n
.ilt
I Xx x mllquts
v
n t{q rJ IIIU o III rq ri br p blrr r bb s 3e t IOrc ufl.seya
yb
ii
H
Hb
o ob
n
p c m
6 f
u ut u.t.
v' u t 3 p
h g $
$q
I
' e
yu
Kiril
asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kumukgantn tig diyalekti vardtr: l. Kuzey (Hasav-yurt) diyalekti; 2. Ortadiyalekt (Buynak); 3' Giiney (Haydak) diyalekti. Yazr dili Buynak diyalekti tizerine kurulmugtur. Kumukgamn baghca seslik tizellikleri gunlardr: l. Artdamaks:J /$/, bazen de /g/ iinsiiztiniin /w/ye deligmesi: ET agtr > awur, ET agu > awuz, ET aguz > uwuz "ilk siit", ET agng > awruw "a!rt", ET ang > aruw "gid.zel, iyi", ET aytrg > aytuw "konuqma", ET ketig > Setiiw "gidig", ET sebig > stiyilw "sevgi" vb. 2. Ondamaksrl /g/ iinsiiztintin /y/'ye defigmesi: beg > biy,ET eg- > iy-,ET egir- > iyir- "e[irmek", ET kigiir- > kiyir- "sokmak", ET teg- > tiy-,ET tiig'> triy- "dtiEtimlemek", ET tigren'> tiyren-, ET dgret- > iiyret-,ET tigiir > iiytir "siirii" vb. 3. Dudak iinsiizleri nedeniyle yuvarlaklagma:ET agztmu> aw-
zubuz,ET avg > awgu,ET bag-mtz> bawubuz "baptmtz", ET kamrs > knmug, OT birten > bulan "ile", ET yapry' > yabuS' vb' 4. Siizbagr /k/ iinsiiztintin kimi sozctiklerde /g/ye defigmesi: ET
TALATTEKIN. MEHMET
oI-Iwz
.116
II7
TURK DILLERI
keQ- > geg-,ET
kig > geg,ET kige,,akgam" > ge7e..gece,,, ET kel- > gel-,ET kirtii> gerti "gergek, do!ru',, ET ket- > get"gitmek", ET kiter- > geter- "gegirmek',, ET kiSi > gilli,ET krjtiir-
(TtOJI KtO-T I'OJI K IO T IO f
> gdter- kaldrrmak" vb. 5. Stiz bagrnda /e, el >
/i/ defigmesi: ET eder- > iyer- ,,izlemek", ET eg- > iy- "eftmek", OT edle- > iyle- ,,(deri vb.) rslatmak", ET eri-> iri- vb. 6. Srizbagr /y/ foneminin /r, i ve u/ tintind e bazr srizciiklerde /c/ye defigmesi: ET yigren- > cirgen-,ET yu- > cuw-.,ylkamak", ET yry- > cty- vb. 7. /p/ foneminin tinliilerarasr durumda lblye defigmesi: ET kapar- > kabar-,ET kr;pilk> gtibiik,ET tapa> taba,,-a do!ru", ET tapry- > /aDrrr- "bulugmak", ET tdp() > tdbe "tepe,,,vb. 8. Stizbagr /d tkl tinstiztintin bazr srizciiklerde grrtlak slzlcrsr /[/ya defigmesi: ET konSt > bon*! "komgu", ET kum > fium, ET kurt> fuurt vb. 9. Qokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-ytikleme ve venne durumlan eklerinden tince dtigme si: g iggiler "kiigtikler", g ig g ile ni "ktigtiklerin, kiigiikleri" , ullular "btiyiikler", ullulant.,biiyiiklerin, btiytikleri", b alalar "gocuklar", b alalag a' locuklara", iiy le r,, evlef ,, tiylege "evlere" vb. 10. qift tinstizle biten ahntr srjzciiklerde sonda tinlii tiiremesi: asl > aslu, ftkr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb. Are, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Tiirkgelerinin Kargrlagtrrmah Ses Bilgisi", Tilrkotoji, A. u. DTCF, t0, 1992:227-269. BAMMATov, Z.2., Russko-kum*skiy slovnr', Moskva 1960. Kumtksko-russkiy slovar', Moskva 1969. DMlTRlyEv, N. K., Grammatika kum*skogo yauka, Moskva-Leningrad 1940. NEurru, Gyula, "Kumiik 6s Balkrir Sz6jegyz€k,, Keleti Szemle,Xll, l-2,
-,
1911:91-153.
lo
AJIT bl'HD
rrclxro, 6Np rna6aH, 6up qarbaH' 6rp 6dpto' 6up *opul'6on"oaH. Byaap xufiullrn 6npue uIrIJIen, 6upve aillan flIxapl'a K'bapap rrblrbaprb.aH;13,p. Arcr 6y.nauu Haprbl 6o'na, xla6aH KtapTbI 6ola, 6Epn rbaBqycy 6o;la, ranuan xlofiuycy 6ona, rlarbaH qaByluy 6ona, xopas Aa Mo.flJracbr 6o.na. flHrue 6rp rlonrrcre HrI ranruipy.lluaft x'baJra. Synup rbap K?tM ols 6opuytt KIorPn fiIxan rypaJlap' Enp trcll Exp arca,
6H'p
a[raMa 3ar ,rla raniMaii, 'arl Aa 6onyn TIoJIK]o 6y"larr,a aftra:
Kumuk Alfabesi Aa E6 Bs
fr frru fr rr
Ir
a,? 6b eV ag zbg zbh
Kr rr JIn M
t"t
,a
I
Xx
x
h
J4
m
Uq
4
ts
u
I
k
K'b
ii
fi f
Htt
H
n
Hr ur
H2
rl
III ul
w
$
Oo a,Ya Or ot
o
o
[IIII
u.l
$9
ob
it
br
b
fIn
n
p
bIn
u
Pp Cc
p
r
br
b
c
S
3e
I
m
t
IO to
n yu'
v
u
fl.s
n
ad e A
)Kx
Jtc j,c
3s
3Z
ui ily
yb
k
Yr yr o(D
K
9q
Ee Ee
I4u ir,n
Kr
o,yo
T'r
Yy
I
I ,
e
ya
YU,U
I TALATTEKIN. MEHMET Tiilkii
-
filkil
6LMEZ II8
19
TURK DILLERI
KI{PHIII
Tii g i; A I t m
Tilki-Tilki
Tr.iyu Attrn
CE3
I
Bir ayuv, bir tiilkti, bir gaban, bir Bir ayr, bir tilki, bir yaban do_ gagan, bir biirii, bir loraz bolgan muzu, bir gakal, bir kurt, bir de bir Bular cryilry birge iStep, birge asap horoz varmrg. Bunlar bir araya gelip, yasarga ft.arar gtgarganlar. Ayuv birlikte gahgrp, beraber yiyip yagama_ bulant narfi bola, kaban karn bola, ya karar vermiqler. Ayr bunlarrn !:arii havgusu bola, tavSan koygusu yilidi, yaban domuzu yagltsr, kurt bola, gagan gavuSu bola, fioraz da avclsl, tav$an gobanr, gakal gavuEu, mollasr bola' Yangq bir tilr'kiige irs horoz da hocala' imig. yarnrz tilkiye tapsurulmay kala. Burar har kim i)z bir ig verilmemiEmig. Bunla'n her
borgun kiitiip yagap turalar. Bir
grin biri kendi iEini gdriip yagryorlarmrg. a[arna zat da tapmay, ag da bolup Bir gtin yiyecek bir gey bulamayrp ag
tillkii bulaga ayta:
I
kahnca tilki bunlara (g6yle) demiE:
I(rapavafi-uaar(bap rHJr 3Ku KaayyMrba roJle[HHHreH 6up I(rapauaft.nula 1959 Ax. 8l r*lunr aAaM, MaJlrcbap.nbrna ya-42 MrrHre .qxyyyKa aAaM 6o;laAu,ra, Ma.nxtap,rrur,ra Cenep I(anxasAa I(ta6aprsr-Ma.nxtap AeroHoM Coser Cbr{rr a.n I cr Peccy6,rux ana, xra p ava ii.n tr na y a - I(ra pava ir-tlep xeccx o6.tacrAa AxatrafiAu,ra. (rapauaiinurnausr 6na ManKrapflHJIaHn ANarua6 TyprraH nxcp"repHHe xdpe, xec.lepnrli rropnro-rropnro arnapbr 6o.nrraHAur. Ciis roqroH, uarr('bapJbrJraHn 6aptrclrnu Aa ar,'rapbr 4e6 ,'{xrop,orre}rneft, a,ra xecneprr AxaularbaH ray ayy3nanbr aTraxorraMlbr, 6urgnsrurnu, qereM,'m, 6axcaH'rsr rrrrJr,qernu THnrrAH.
i
l:t;l
.
t T
f.*roPtr".eHAfirre:
KiriS
Si)z
Onsriz
Karaqay-Balkar dili iki kola ayKaragay-mattgar tit - eki kawumla ),iilefinuen bir milletni tilidi. tian tek bir halkrn dilidir. Karagaylar I(aragaylila 1959 c. 8l mfu adam, 1959 yrh itibanyla 81 000 kigi' 42 mirle cuwulg a- Balkarlar da 42 000'e yakrndlrlar. malkarltla wa
-
dam boladtla. Malkarlila sever
Kumukga bir,.fabl|, (metin yanda)
Kav-
Balkarlar Kuzey Kafkasya'da, Kabar-
Sovyet Sosyalist Kabarn-Mal(nr Avtonom soue! tay-Balkar ozerk da Karasots ialist Respub likada, (aragay lila cumhuriyetinde, Karagaylar
kazd.a
6.9.6. Karagayca-Balkarca
wa
Karagaylar ve Balkarrar diyarektreri birbirine gok yakrn iki rtirk halkrdrr. Karagaylar baghca Karagay_Qerkes Ozerk B
mtqlardrr. 1936'dan beri ise Karagayca-Balkarca alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kiril asrlh bir
-
(aragay-Qerkessk oblsstda gay-Qerkes bOlgesinde yaEarlar'
caSoy&ln.
Karaqayltlanr bla malllarlilant
ca-
Karaqay ve Balkarlann yagadrklan
yerlere gore kendilerinin Sab turgan cerlerine kijre, keslerini
tiirlil-tiirlii atlart bo$andt.
Sr;z
tiirlti ttirlti
iigiin, adlafl vardrr' Ornefin' Balkarlann
(da!hlar)" denildili malkarltlant bartsmt da atlan
la>,debciiriitgenley,alakeslericasa-gibionlarkendileriniyagadrklarl ciiriitgendile: dallarln adlafl ile anarlar: Holamlt'
gan taw awuzhnt atlarm
fiolamlr, btu7ilr, gegemli,
balsanq.'
Brzrngrh, Qegemli, Bahsanqr
("")
Karag ay ev o-balkars ko - rus skiy slov ar " dan
Karagay-Balkar diyalektleri baEhca tiq gruba aynltr: l ' Kara(g'leyen diyalekt: gag "szg", cer "yer" ' Eay-Baksan-Qegem diyalekti ktigiib "g
g
ag I t s at s, ze r Ij e r I c e r "
y
kii giib I H) g ilf
ef
"
II TALAT TEKIN . MEHMET
6TuBz
T2O
'?cigiip"). Yazr dili Karagay-Baksan-eegem diyarekti iizerine ku-
rulmugtur.
hluHru
TAgan Cunubuznu iisiinden Ctrla
TAY
Mingi rav
UHfiUXCe yyal(braynaHHHqtrH.[e. CeH X€xre .U,XeTe
Uwaknwlaruiginde. Miyata kibik cttnray
rccburAe.
P.:-t:11.. 6apau axt, ronyHr , Aa Kbbnu Aa
i::.ryy! oy3ynypraa re6pece, cpece. qyyaK'b rypca
6opaHs
.{a
Kiin ariw,
.K""'';;;;;#ol"lll".,r, 6ysnapuir. " giile
erigircesine
Iyiicesin
Kiigiik dallar iginde Cam gibi panldryor Koca buzlann tistiinde
Ustiinde var ak Yaz ve krg onu
tonuy,
da kiyese.
suwate,
T:b'yro,
nrsa da
loran,n
f;:f;,7;f;:f-, giysin giyersin
GUneE kararmaya
Ftrtrna
at5,
ts,ts
Boran eterge siiyese.
rucrcurAeru Sen
Sen cdy da
Kiinbuzulurgatebrese,
^rc-H 3Tepre bopaH
5:.:^ lt,:t' i OXrai'lafiAU
KaUa buzlart7 iisii4dc. Usiiude bardt
xiece.
yiiz
tutsa
grkarmayr
Gun agrk, sakin olsa da
Bir tiirlii durmaz firtrnan Ktgrn da yaan da erimez Ust0ndeki buzlann.
[seversin. '
Anayurr,,u 6ven ..Bengti
o"ffil;I;?tP#ffi,.
Karagay-Bakar yazr dilinin baghca seslik cizellikleri gunlardrr: la|l > /aw/ defigmesi: ET tag > taw, ET yag > caw, ET tagutg > tawuk,ET yadag > cayaw,,yaya,, vb. 2. la!il > lawu, aw/ deligmesi: ET agr > awur, ET agu > awuz, ET yagt > caw,drigman,' vb. ,l .
3. la$u/ > /uw, uwu/ defigmesi: ET yaguk> cuwuk ',yakln" vb.
a|u> uw,,zehir,,,
&*o 93ou" 7'48p/2' 'a
TURK DILLERI
-
5. Sonda legul > /ew/ deligmesi: ET bilegii> > kiiyew (Blk. kryew) vb. 6. /aw, awu/ > uwu defigmesi: ET
bilew,W ktidegii
aw> uw,ET awg>
uwQu,
awug > uwug,ET tawar > tuwar vb.
Sen kr)kge cete miyikse
xu6urc Axu.nrupari Y:!!! t\laHla 6ys.napuur
I2I
ET
4. Sonda /a$u/ > law, ow/deligmesi: ET buzagu > buzow,ET furagu> ktraw vb.
7. lo!, u$, ow/ > /uw, ui defiqmesi:ET bog- > buw-,ET tug> tuw-, OT kow- > kuw-,ET so!*> suwulg,ET bugday < buday, ET ogul> ul,ET ognla- > urla- '!almak" vb. 8. /tig, iig, ciw/ > /iiw, ii/ deliEmesi: ET dgren- > tiren-, ET cigret- > iiret- vb. 9. logi, tigti/ > /tiyti/ deligmesi: ET rigtir > tiy[ir "aile", tiigiim > ttiytirn vb. 10. Stizbagr /y/ iinsiiziinin lclye deligmesi: ET yaga- > ca{a-, y$ET > cty-,ET yil > ul,ET yff > cr,ET yigit > cigit vb. 11. Qokluk ekindeki /r/ foneminin diigmesi: tawla "da$lar", cigitle "genqlef' vb. 12. Bildirme eki /-Dlr/daki lrl foneminin diiqmesi: aman-dr
"kdttidtir", casfirdr "iyidjr", curtu-du. "yurdudur" vb. 13. -menl-mdn, -senl-saz kiqi eklerindeki /n/ foneminin dtigmesi: keleme "geliyorum", tewlumn "dafhyrm" vb. 14. Gelecek zamanrn -1il9/-lik, -ntlp/-nik, -rilg/-rik eki ile kurulmasr: bar-l*-ma "gidecefim", m in- nik-me "binecefim", a$dnk-sa"yiyeceksin" vb. Arn, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Ttirkgelerinin
KarErlagtrrmah Ses
Bilgisi", Tiirkoloji, A. U. DTCF, 10,1992:227-269. B
ASKAKov, A. N.,
G
rammatika kar ag ey ev o - b alkar s ko g o
GoCIYAYEVA, S. A. ve
y azt
ka, N a|' gik 797 6.
$. l. SuvuxgEv, Karagayevo-balkarsko-russkiy
slovar', Moskva 1989. PRoHLE, Wilhelm, "Karatschajisches W6rterverzeichnis", Keleti Szemle,
X, l-
2,1909:83-150.
-,
"Balkarische Studien", Keleti Szemle, XV, 1-3, 1914-1915: 165-276.
SuyuNqEV, H. t., L H. URUSBIvEv, Russko-karagayevo-balkarskiy slovar',
Moskva 1965.
#l TALATTEKIN. MEHMET 6I-UBZ
122
Karagay Alfabesi
Aa E6 Ba fr frru
a 6 e
a b
v
a g
Kx Kr xt IIn
Jn m Vq zb I Hu H n IIIur As a d HrHr* III q Axrur dx c oo ooBra' Ee e,ye IIn e n p blu E,e d o,yo Pp p r bh )K;r Cc nc j c s 3s 3s Tr 3 z m t IOro 14u Yy u i yufl.snya ftn y 9y il ). w * Daha onceki alfabede, 1965'te yayrmlanan sdzliikte
Tatarcasr kanqrk bir yazt dilidir ve gergekte birbirinden oldukga farkh tig ayrr diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca), h
q g w u4 $g
Orta diyalekt (Tatarca) ve Gtiney diyalekti. Giiney diyalekti gergekte Tatarca defil, Tiirkgedir. Bu nedenle bu diyalekte Ttirkoloji literatiininde trknm Osmanhcasr adr verilmiqtir. Krnm Tatarcasr
$
u I 6 ' 2 e tu ii,yu
$u l.
$u koynumun iginde Bir sevgilim var benim
verilen Krnm yahudilerinin de dilidir. Romanya'da Kcistence,nin kuzeyinde konugulan Dobruca Nogaycasr ile aynr kentin gtineyinde konugulan Dobruca Tatarcasr da Krnm Tatarcasr diyalektlerinden sayrhr.
Ikinci diinya
sava$r sonlanna kadar Krnm'da 200,000 kadar Tatar yagryordu. savaE sonunda btittin Krrm Tatarla'ozbekis-
tan'a siirgtin edildiler ve uzun yrllar orada yagadrlar. Krnm Tatarlannrn anayurtlan Krnm'a dcinmelerine ancak son yrllarda
Bilmeceler
Qafaralg,ta kiyizyulg
Bacada kege yok
Qal tekede mryrz yuk
Boz tekede boynuz yok
(Kiik)
(G6k)
ur /4/ geklindedir. Yary
Krnm Tatarcasr ikinci binyrl baglarrndan beri Krrrm'da
tu[ay bir bala
Yeni doluyor bir gocuk Krrkrna vannryor
$vfuma cetmiy AHy deserl almiy
Oltiyor desen cilmiiyor
Tiinyadan ketmiy
Diinyadan gitmiyor
(Ay)
.
"mani"
Bilezi!im var benim Bilelim dardrr benim
Tapmacalar
yagayan Krpgak (Tatar, Nogay) kcikenli Tatarlann diline verilen genel bir addrr. Krnm Tatarcasr aynt zamanda Krrrmgak adr
bir
Bilegim tardtr benim
Bilezigim bar benim
6.9.7. Klrrm Tatarcasl
izin verilmigtir.
TURK DILLERI
Knm
r k Xx x KbkUq4ts J,tlO+fif
Mtrl
123
(Ay)
Kuzey, Orta ve Gtiney Krnm diyalektleri qu
birbirinden aynltr: 1. Siizbagr /y/ Giineyde korundufu halde Kuzeyde lclye deligir: yol - col;yel - cel;yayaw - cayaw "yaya", ytg- - cty-; yofi - colg "yok" vb. 2. Siizbagr ltl Kuzeyde korundu[u halde Gtneyde ldlye deligir: taw - dag, tat - dat "tad", tur- - dur-, tiS - diS, tiis- - diis- vb. 3. Dudak uyumu Giineyde tam olarak, Orta diyalektte de ikinci heceye kadar korundulu halde, Kuzeyde tfimiiyle kaybolmuEtur: G. tuzlu!., O. tuzlu$,K. tuzl*; G. gilriikliik, O. giiriiklik, K.
F TALATTEKIN. MEHMET
6TUNZ
N4
Ciiriklik: G. fiuruluS, O. kurults, K. kunlry; G. koylti, O. kdylii, K. koyli "kiiyl{i" vb. I{npro c6s Texnr(p grnnbreH JryrsarHburb Hrl4He oKLyB pyc rr.truage
aJrbrHHn
dapuarran Jrpaun CCP-wtm MexTennepfiHAe KtpHMTarap ruruln orpeHMeK xqDH qHKaApUnrEaH AepcnrKJtep JreKcHKacH xt{pceffitbreH. Ortys tercraeprnrt aKceprterh eAe6xl rtapaprba alAanrr{pJ{eHMereHH ce6e6ntq4eft , rcbonylrbuoAaft ,{ nyrtar onapHhr}rb HopMarH B on*rrban rpa$ofuHernracuHbr atrtc 9Te, onbr]G nqEH Aa HopMarr{B oaa 6nasuef,. fl srurburbr rnpnrrnprlo oJrrbaH c6saep KtpHxrarap rr,otrr(4e Aaa .
uorr.
Oaapru "JIeHtH 6afipqrtu" raoetacuHgaH, t'llbuglHg",tq{pHanbrHAai{, He[rpr{ar qbtrrbapr%aH rHraruapAaH aJrHHrbaH TeKcErepAe KopbMeK rO/MKpH. 0aaprorrr rr,trbAe nefiga onmainnrurm cede6n He$rp? Mucalu r,r,ncn "JIeHnH 6af,partu" naaeraouEg araRMG. Orep cne nageraxurb 25 firur uqnr{qe q[rKEKbaH HoMeI]JrepHH!{ Ko3bAeH Keqnlrerbrs, r,6&(4a afirot c6saep ltua-f,u44an AerrggtrTxpr.tJrxn, r{eur{! uterxJrbAe aguJrr,ganbrHLr Kopepcunbxs. Meceas, gpgq, pasfteqeli, I3€II!,
,!3gI!,
999Jg_?,
!,4jj'ld,.33!U€'r, QpptBlKr ,ygg,
EEnqiggl{,
€nnn ep,repnHe Enr{qn gpElr, ggeggr, lggleSUgr,
!H03p,
ryglgI,
g-e-g,
Ililgg, I$Ip9,
nSblrrbrP.
KiriS
sdz
Onsdz
o-
Sunulan s
Ukrain
dilinden ahnmrg ve Ukrayna SSC'nin
Teklif etilgen lugatntl igine lg,uw
rus tilinde almtp banlgan
ri-
okullannda Krnm Tatar dilini 6!ren-
ders-
mek igin yayrmlanmrg ders kitaplann-
SSR-niry mekteplerinde lg,nmtatar
lini
ogrenmek igiin gftanQan
likler leksikast kirsetilgen. okuw daki scizctikler dahil edilmigtir. okutekstlerniy ekseriyeti edebiy kararga ma pargalannrn golunlulunun belli adaptirlenme geni sebebinden, kolu7 u- bir standarda uydurulamamrg olmasrn_ daki lugat olnrrurl normativ olmagan dan dolayl elinizdeki srizliik onlann grafofonetikasmt akis etb, oru7 igtin kuralu olmayan sesgil yazlmtnr yan-
da normntiv ola
bilmey.
srtmakta, o nedenle mamaktadrr.
Kln m Tatarcasr s
g
Scizii"nden
de
kuralcr ola-
125
TURK DILLERI
Krnm Tatarcast 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928'1938 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yaalmrgtlr. 1938'den beri ise bu dil Kiril asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr. Kangrk bft yazt dili g
mtznt, yuzumiz vb. 5. Sozsonu h$/ veligl ses gruplarmrn luw/ ve /ude deligmesi: aluw "alma", baruw "gitme", beruw "verme", bitiruw "bitirme"' etl.tw "etme", keluw "gelme" vb. 6. Vurgusuz orta hece iinliisiiniin kendini korumasr: alplmda
"akllnda", gevirilip, episi "hepsi", yaltrl& vb' 7. O$uzca tigelerin bulunmast: adtm, dag, degil, gece, ISadtn, ocak, oda, ol- vb. AsANov,$.A.,A.N.GARKAVETS,S.M.UsElNov,Knmtatarsko-russkiy slovar',Kiyev 1988. Ekleri, gev' Mustafa ARGUN$AH' QENELI, llhan, Ktnm Tatarcastnda Yapm TDK, Ankara HESCHE,
1997.
wolfram ve Hartwig
SCHEINHARDT,
"Eine krimtatarische worter-
liste", Central Asiatic Journal, XVUI, 4' 1974:.227-250'
F TALATTEKIN'MEHMET
oLMEz
126
127
TURK DILLERI l1):1.-,
JeNrowsrt, Henryk, Gramatyka J gzyka Krymskotatarskie go.Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznaf 1992.
llOK
t916.
11',1
Krrrm-Tatar Alfabesi
[r
a
6 e e
?a
d
Ee
Ee )K :r
3g ILu
ftn Kr
e
e Jrc
3 u rt rc
a b v gHn g d e, ye O, yo
j z i
v
k
Krrt IIn Mu
Kbh rtl Jum HN
HrHr Ha
Yv
oo np pr cs mr yu
Xx
xh
Oo
fIn Pp
cc
Tr
o+
fif
tl
9.r III III
i\
llA,l
1'l
l,l)li
ax dcrc c nr
q r,r
br 3a IO ro
f,s
K
t4g
br hI
r:l[f i.Y Ii
ryts
IIU
Ix
zus7.\"t (,sIlY
KARAJ AWAZY -
sAMoylovlq' A. N., optt kratkoy knmsko-tatarsko grammatiki, petrograd
Aa E6 Bs fr lrrr
sl:ClZl]-('l 8l'l'lK
Qe'knchynv'n basitici iilY.
ru$ t4 $9 b
I
ul b' 9e
to a
.t
u,yu,yu
.lr.\l{.\.1
Halicz kentlerinde) yagamakta idiler. Vaktiyle Krnm yanmadasrnda Evpateria kenti yakrnlarrnda da Karaim topluluklan vardr. Eski SSCB'de yagayan Karaylann toplam sayrsr,l959 sayrmrna gdre, 5,900 idi. 1989 sayrmrnda ise bu sayr 2,803 olarak verilmigtir.
Al.l'.KS1\..r)li{ rliRi)Ko\\ lcz li.\l)r\
\\\ \/.\'(t;t.{rS li,\li.\l\1.\). l'lsll{} N llll'tlit li \l( \l\lSlilll \\'\ lr \\\'r"\ \l.l:Ks.\\lrl:il \1.\llllKo\\',i{ z ' | "lt
6.9.8. Karayca (Karayimce)
halkrdrr. Karaylar, son zamanlara kadar kiigiik gruplar halinde Litvanya'da (Troki ve Peniewiez kentlerinde), Ukrayna'da (Lutsk ve
\al)\' l.tl(
Ya,d
Karaylar ya da Karaimler (Karaim srizctilti ibrani dilinde ..kutsal kitabr okuyan" anlamrna gelen Karay scizctiliintin golul bigimidir) Hazarlar dtineminde Musevilifi kabul etmig kiigtik bir Tiirk
\RYK',{.\ CYll
l'\rlll
Strona tytulowa czasopisna
Karay Awazt
l'l'r\5h\'r'
,,Kuaj Awuy"
(Glos Kuaima)
Karay Sesi
Wafitltk Karay Tilde
Qaldag Karay Dilinde
Tstkmahtrun besintsi Yilt
Qrkmaslntn beginci Yrlt
Segizintsi Bitik
Sekizinci Kitap
1930'larda Polonya Karaylannrn grkardrlr Karay Awaa dergisinin kapalt
Karaylar dillerini 1930'lu yrllara kadar ibrani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmrglardrr. Pek golu dini metinler (geviriler) olan eski elyazmalan ise, dolal olarak, Ibrani alfabesiyledir' ve Karaycantn tig diyalekti vardr: Troki (Trakay), Halig-Lutsk Krnm diyalektleri' Bunlardan Ktnm Karaycast gok once Ktnm
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvzz
128
129
TURK DILLERI
Tatarcasr tarafindan srimiirtilmiigtii. Troki ve Halig-Lutsk diyalektlerinin de bugiin Slav dillerince hemen tiimiiyle scimiirtilmiig
Ibrani Harfli Karay Alfabesi
h D mEm1 * dlef elf n het t : nun n a bet b,v It tet \ gimel 8,12 ' yod rli, ya 1 nun5 k osdmeh s tddlet d:kaf 9 cayin ', u t he g3 I kaf p v )lamed I opE lvav I zayin z nmEm m lpZs
oldulu sriylenebilir.
'llb:Bnb !')l!ij'll '1il 'l=rp11 ''l').lP )D:l|J il"allDblN iltli:l; iD!')N'-'lll : i'b."l': it3)1lD -'; i.DilFlu.r ' N);l']'1: .J).t3'lN: i.l)tjt.1:.t: N')$r')l"l l3)itr-']Nl'f
'f
x':cx "rb:-'r-. i'!-r':',iio :Nil"rBli: i.c:tp E.: i...Dt)5N
Nlrr;'-lN :
s?': r5:lo iF)l:T
t{pF'!I)'E
D'J),-'IN }tJ '"1'l.i?Fl'
.)
Ma[tawludur yaratuwgu dunydnt, ela
adamnt; gikir etme harvafitnt.
oyantpmen yukwndan: umsunamen :
hatqahasm,sawagatmkdremen.
Buvrulundanvaranlfibar&nvd
I sdde
$
Y ;ades P kof
!.
lreSr ut {in nffiv
$
f
I a/a, o/ti, r/i, ve ii'niin yaztmtnda 2 4'nin yazrmrnda bazen nun ve gimel birlikte kullanrhr.
telmererlerprathnanya
3 yabancr siizciiklerde
ullu stytn, kip lguwaun kotarma.
4 iin Unliilerden,
Yuwunamen suwlar bila ar,nma, ki yatlgrdr da oyandrm ungltlgta.
yaratanr, vakit. Uyanrp uykumdan umuyorum Ovmelidir Diinyayt
ve insanr; giikretmeli her
yiice saygrnhfrru, btiytik kuvvetini
liitfunu ve inayetini
gdrUyorum.
Buyrulunla yarahldr biitrin
diinya:
3. /9/ fonemi Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise otiimstiz kahgrk /ts/ iinsiiztine defiqir: T iig - H its "3", T gag (< sag)
[anlatmak igin. Yrkanlnm sular ile annmak igin, ki uyutur ve uyandrnr [beni] huzurla.
'H
tsats "saE", T kilg =11kits "EiJig" vb.
4. /c/ tinsiizii Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise tjns:d.z;jrne deligir: T can =H dzan "can, ytirek", "cins", T terece =H teredze "pencere" vb. T cms =H dztns 5. /e/ iinltisii Halig diyalektinde korunur; Troki diyalektinde ise
Troki ve Halig diyalektleri arasrndaki baghca farklar gunlardr: l. /ii/ ve /ti/ tinliileri Troki diyalektinde /o, ol ve /ti, u/ olarak korunur, Halig diyalektinde ise srrasiyle /e/ ve /i/ iinliilerine deligir: T k'ok' "mavi" = H kek,T k'orkl'u "gizel" = H kerkli,T k'oz "koz" =H kez,T tig =H. ets "oc",T ripk'a "akci[er" =H epke,T oz "kendi" =H ez,T t'ug'al "tam, tamam" = H tigel,T t'uv'ul "de!il" =H tivil, kivil; T yur'ak, yilr'ak =H yirek,T yuz" "yiz" = H iz vb. 2. lgl ijnsijzti Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise, Kazakga ve Nogaycada oldulu gibi, lslye deligir: T tag - H tas,T kiSi = H kisi,T yastnn "gizlice" = H yasrm,T iiliiS "pay,
t'br'a vb. 6.
lql > /n, y/ de[igimi:
14/ iinstizii Halig diyalektinde
lnlye,
Troki diyalektinde ise lylye deligir: H atan =T atey "baban", H banntz "gidiniz" = T barry u, H mana "bana" = T maya, H sana = T sayavb.
7. Artdamaksrl /k/ iinsiizti Halig diyalektinde birkag sozciik drgrnda korunur, Troki diyalektinde ise stzrct /!r/ya de[iqir: H ank "yorgun" = T artb,H aksak =T absab, Hkasuk "kagtk" = T kagufr,Hyabuk "kapalt" =T yabub,Hyrak"vz*" =T yrrabvb.
hisse"=Hi/isvb. t-
TALATTEKiN.
MEHME-T
OLMEZ
130
8. S
Karay Alfabesi
Aa
E6 Bn fr
Ar
a
a
6
b
a z
o b
d
d
Ee e e +i .tre e yo )K xr Jtc j 3s 3 z ,.
IIn n p q.{ it.n il y Pp p r IIIUI Kr r k' Cc c s IIIIII JIn ,4 I Tr m tbr:a' Mt"r il m Yy y u blu vy t ii br HuHn Hq ryl o4 fi f 3e Oo o o Xx x h IOrc 4.. uo o o IIq u ts fl.s IrLu u i
,a a u4
u b s rc s
g $
9E
I ' a
yu Ya
BAsKAKov, N. A., A. ZAJ,\czKowsrt, S. M. Sznpsz,ql, Karaimskopols'kiy slovar', Moskva 1974. DustNs xt, Aleksander, C araimic a,
FrnrOvrerUS, Mykolas,
Vilnius
P rac e
karaimo znaw c ze, W arczaw a 799 4'
Miei Karayie 'tirianiam / Ai Mokausi KaraimiYkai,
1996.
Henryk, "A Bible Translation into the Northern crimean Dialect of Karaim", Studia Orientalia,82, 1997 1-84. KOWALSKI, Tadeusz, Karain'tische Texte im Dialekt von Troki. Krak6w 1929.
JANKOWSKT,
MARDKowcz, Aleksander, Karaj Sez-Bitigl. Luck 1935.
I31
TURK DILLERI
6.10. ayakttaglrs grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca
6.10.1. Ozbekge Ozbekler adlannr Altrn Ordu emirlerinden Emir Ozbek'ten alan Ttirk, Mo[ol ve iranh kanqtmt bir Trirk halkrdrr. Ozbeklerin biiyiik gofunlufu merkezi Tagkent olan Ozbekistan Cumhuriyetinde yagar. Ozbekistan drqrnda Tacikistan (450,000), Krrgrzistan (220,000), Kazakistan (140,000) ve Ttirkmenistan (125,000) Cumhuriyetlerinde de oldukga kalabahk Ozbek topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Ozbeklerin toplam sayrsr 1989 sayrmrna gcire 16,686,244'tir. Bu saylya Afganistan'da (1,390,000), Qin Halk Cumhuriyetinde (15,000) ve Ttirkiye'de ya$ayan Ozbekler de katrldrfrnda Ozbekge konuganlann toplam sayrsr l9-20 milyonu bulur. Modern Ozbekge eski Qafatay ya dilinin bir devamtdtr. Qapatay yazr dilinde OzbekEe iigeler daha 18. ytizyrldan baqhyarak gcirtinmeye baglamrqtr. 1930'a kadar Arap alfabesiyle yazian Ozbekge 1930-1940 yrllarr arastnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1940'tanberi ise Ozbekge Kiril asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Ozbekgenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar baghca dtirt grupta toplanabilir: l. Harezm-Krpgak diyalektleri;2. Kuzey Ozbek diyalekti, 3. Gtiney Ozbek diyalektleri, 4. Harezm-Ofuz diyalektleri (a. ikan-Kara Bulak, b. Hive). OzbekEenin Harezm-Krpgak diyalektleri gergekte Tiirk dillerinin Krpgak grubuna, Harezm-Ofuz diyalektleri de Tiirkmenceye aittir. Buna giire Ozbekgenin asrl diyalektleri 2 ve 3 sayrlt Kuzey ve Giiney diyalektleridir. Giiney 6zbek diyalektleri qu alt gruplara aynhr: l) irancalagmrg diyalektler: a) Semerkand, Karqi, Katta-Kurgan, Buhara vb.; b) Tagkent, Ura-Tiibe, Cizzah, Leninabad vb.; 2) Yarr-irancalagmtg diyalektler: a) yerel alrzlar, b) Fergana Ozbekgesi: FerganaAndican, Hokand; Namangan vb.
TALATTEKIN. MEHMET OTWBZ
133 rUnr olu.nnl
132
alzna dayantyordu.1937'de yrhnda Ozbek yazr dilinde esash defiqiklikler yaprldr. Yazr dili fonetik ve yazrm baktmlanndan cY3
irancalagmrg Tagkent a$zna, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Fergana vadisi diyalektlerine dayandrnldr
EotuH
'Vg6er rlrJnsr.rHr u3oxJrr{ Jlyraru !s6ex xa.n4n rapux}r.qa ,rlyrar renr j4ya,ruaap ou"riln1u. jpra aa oanfi uaxra6 j4yovu;rapr vacu.ra - runuynocnap, Ba yr(HTyBqHnapu, e3yBqnnap, xypHaJrficrnap, nasera Ba uaiupu6r xoAr.Mnapn na !s6ex runnra {nsnr{ynvu 6apva
Saz bast
6upuuuu Mapra Harrp
Takdm krlma turgan, basbb A. Ehmedcanov tamarudan 1926-7 yillard.a tii-
Sez oagr.
xaro6xonnapra ufaxaaaaHrau. I970 fiHa,qa MaMJraKarHMu3,qa lrxasu,rran axo;ra p!fixarn ]rarryMorJrapnra x!pa fs6ex ru,'rua cfs,raruyavu,'lap coHH 9,2 vu.ranoHnu rauKrrr (nna.[H, Illyunnr !'sa€q ]a6ex rulu rJ30x,1u nyFaTrrHr{Hr (aHqanuK 3apyp gKaHrr.lu{Hn rI(40n xy'pcaragu. Eaporl, 6y uyxnu aasuQanu aManra orul,tpnur yqyH 3apyp 6farau HMxoHurrrnap Qartrar clnrru 20-30 fis,r lro6attrnuAa ls6ex runuyHocJruru,(a gpurtnnrau aa !s6ex ,rexcuxorpaQxncunn runuryHocnuKHugf re3 puaoxaant6 6opa€trau Mycra(r{n coxacfira afi,ranrupran yaran myaa$ Qa4nar,rapx ryQarlan ro3ara Ken,(H.
Taqdr,m qrlrna turqan, Rilrrn
/.
Ohmedganov tamanr'dan 1926-
,7
tyzllin, aran grafikasb BIlan Bxsmaqa tajjarlancl;rn ulnu luq;rl, Oznagrnlrl tapgrruvn eojsnca mcnltn tananrnrdan asnslr ravgda ea;qltdan r;lanln, anca rnr'qdarda jaql .materlal Bilon kenojtirllgant halda, latiirgra1r,llarda
l9l9
Jblnur\ sa;rda-jaq orsmaqa tajjarlanqan cdi. rlliasb Bllan
zilib, ereb grafikau bilen basmala nyyar' lanlan usbu lugat, OzneSrnirl tapfrruvt boyutga menim taman mdan asash revSde baslg,atdan islenib, anga mil1.darda yegi material bilen kipeytirilgeni halda, latin graJikast biten 1929 yrlnttl bayda-yaly b a s ma
g a t aty ar lan
! an i di. Onsdz
keclgln cr-
Takdim edilen, baglangrEta U. Ehmedcanov taraflndan 1926-27 yrllarrnda dti-
quvbqa, naglsca, naJdanda tuturiaqlr
zenlenip Arap harfleriyle bastma haztr-
Luqatnrq su
qad
rr
Dir smhnrn Joqluqr sasos sold!'; lanan iqbu scizltik "Oznegr"in
Sdz
BdSi
Onsijz
Ozbek tilinip izAhli Lugati
[alki tarilide biringi
merte negr
rizbdk
"Ozbek Dilinin Agrklamah Sciz-
etildi. liilti" Ozbek halkrnrn tarihinde ilk
nigletilerek, Latin harfleri ile 1929 yltntn
LuSat kdp oKuvgilar Ammesige - kez yaylmlanmaktadr. S6zliik geniE tilgunAslar, urta ve Aliy mekteb okuyucu kitlesine, dilbilimciler, orta o\uvgilari ve okituvgilari, yAzuvgilar, ve yiiksek okul ri[rencileri ve 6!ret-
tam baErnda bastma haztrlanmrg idi. Ozbekgenin Latin alfabesi ile yazrldrlr ddneme ait Ozbekqe sozliilun "6nsdz" iinden
jurnalistlar, gazeta ye negriyit menleri, yazarlar, gazeteciler, basrn h6dimlari ve
zb d k t ilini,J
izdhli
lu g ati' nin
Bugi.inkii 6zbek yazr dilinin baqhca seslik cizellikleri qunlardrr:
l. ilk hecedeki
"6nsriz"Unden
ya
dilil929-1930 yrllanndan 1937'ye kadar fonetik ve yaztm baktmlarrndan iinlti uyumunun korundulu Kuzey Ozbek diyalektlerine, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Taqkent Ozbek
gcirevlen-
Qymhyrtjat nasgtansd6.ga qt'rt - dirmesiyle benim redaksiyonum alhnda tagaq srnla konferensljast Betyvga yeni bagtan galtErlp, tcgi5 edl. (Bu ko::ferenslja l9J9 jul- esash bir Eekilde epey bir miktarda yeni malzeme ile genr.n maj ajr'da uolr'o etdl). runr,
t il
lat'4/ses grubunun korunmast
tdg"da|",
bdg
"bap", sdg "sa!, esen", ydg- "y a$mak" vb' 2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki h$l ve /igl ses gruplannln liV veliV ses gruplanna defigmesi: W agry> a99ik"act",Yl adtrg > ayik "ayr", ET sang, > sarilg"sar:^",W ta$l$.> tdglik "da$h", ET *oli",W tirig > tirik "canh". bitig > bilik "bilgl",W dltig > olik
fl TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
135
134
TURK DILLERI
Ozbek Alfabesi
3. /a/ iinliistintin dudaksrllagmasr (daha gok
ilk hecede): ET altt dle,ET at> dt"ad",ET ata> Arc,ET ara> dre,ET adak > dydk, bala > bdle, ET baS > briS, barmak > barmdk, oyingdlg "oyuncak" vb.
4. /r/ iinliisiiniin, artdamaksrl /k/ ve /!/ komgulufu drgrnda, /i/ye deligmesi: ET altm> dldin"once",ET altun> dltin,OT asur> dsir-, pigdk "brgak", fakat bdlilp fb6lkl, kiz [\rz], dgir fifirl, dgiz fkprzl, aygir laygrl vb. 5. /d/ ve /ti/ iinliilerinin, cindamaksrl /k/ ve /gl komqulu$u drqrnda, artsrllagmasr: &a/ lkcjl] "gol", koz fki>zf "gdz", kug lkngl "giig", mangu [mengti] "ebedi", fakat ET bdl- > bol-, ET ril- > ol-, ET tiliim > olim,ET tiis > tLtS "riya",ET tiiz- > tuz- vb. 6. Damak ve dudak uyumlannrn genig cilgiide bozulmasr: agimd( "aclmak, ekgimek", dte "baba", bdle "gocukluk", dre "ara", bdgli "bafih" , birdw "biri, birisi" , tagri "do[ru", pigd$ "bryak" vb.; boldirmdk "oldurmak" , boyin "boyun", oyin "oyun", buzilmdlS, "bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bolii,m", bukik "bi.ikiik", vb. 7. 3. kiqi iyelik ekinden sonra beliren zamir lnlsinin dtigmiig olmasr: dre- s i-den "araslndan", dte-s i- ge "babaslna", bdgg e-si-de "bahgesinde", to g r i - s i - de "hakklnda", uy - i- de n "evinden" vb. 8. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisiiniin korunmasr, /e/ tinltstiniin de I €ly e deligmesi : edi > i ge "sahip", i I "halk", elt- "iletmek", erte "erken", bdr- "vermek", kege "gece" vb; ek- > dk-, er > ir "koca, erkek", eski > eski, et > it, etek > etek, kil- "gelmek", kerek > kirek"gerek" vb.
fr
Iu Ee Ee
ko
slovar', Tagkent I 989. AnounAglt.A,Nov, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954. U zbeks
Rus skiy
AHvAoceNov, Umdr, Burhan llyazov, Ozbekgii-Rusga BERDAK, Yusuf, Mehmet MAhur TULUM, Siizliik:
ye Tiirkgesi
/ Tiirkgesi-Tiirkiye
Lu14at. Tagkent 1931.
)zbekistan Tiirkgesi-Tiirki-
dzbekistan Tilrkgesi, lstanbul 1994.
BOROVKOV, A. K., S. F. AKABIRoV, Z. M, MAGRUFOV, A. T. HODJAHANoV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1959.
.n I .tut m ylrrbtb
o o,e bb 3e 3 n P IOlo n p r
0rd
ye;yo
65fl.s.fl
ya
Cc
Tr
3s
YY
s z u i il y rkIIq
itn Kx
I{q III nr
&,a JIn Mu b Hu v oo g fln d d,ye PP
)Kx nc j I/In
oO Xx
Lt
I
w
$ I
,
b
mt
YY t
1l u,ti KK FF 6 f
x b 4ts
Xr
yu
o, ti
ry
B
r
b
4
h
6
FAzILov, E., Ilzbek Tilining Tarifiiy Morfologiyast, Tagkent 1965' 1945' GABAIN, A. v ., Ozbekische Grammatit, Leipzig-Wien Gunnar, The (/zbe! Dialect of Qitich (Russian Turkestan)' JARRINc,
-,
Ltnd
193'1. Lund-Leipzig 1938' Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary' Tamdn Ilzbek Tili, Tagkent 1957' Fahri, vd.,
KEMAL,
Sdzirgi
KoNoNov, A, N., Grammatika sovremennoSo uzbekskogo literaturnoSo yauka,Leningrad 1960.
t I
i J
I ;
I
t !
Azlzov, O., Z. Rizay eva,
a 6 e e d e d
Aa E6 Bn
MRuvur, Nizamettin, Ertulrul YeueN,
'
Tiirkge- Ozbekge
/
dzbekge -Ttirkge
Siizliik, Tagkent 1993.
MA'RUFov, 2.M., Uzbek tilining izdhli lu$ati,I-II' TaEkent 1981' MIRZAYEV, M, vd., UzbekTili, Tagkent 1966' Olvnz, Zuhal, "Ozbekler ve Ozbekqe", Qa\dag Tiirk Dili' Sayr 108' $ubat 1997:24-32
ReuN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1969' TaEkent 1959' RESEToV, Y.Y., Ilzbekskiy yaztk, Qast I, wedeniye, fonetika' RE$ETov, V.
V.,
Russto -uzbekskiy slovar', Tagkent 1972'
SJoBERG,Andr€eF.,UzbekstructuralGrantmar'Bloomingtonl963'
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ $AABDURAUMAwov, g.
g.,)zbek Salk geu,riltiri Lugati,Tigkent
136
137
TURK DILLERi
1971.
TURSUNOV, U,vd., gdzirgi uzbek Acttibiy tili, morfologiya, leksikologiya, Tagkent 1965. WATERSoN, Natalie, Uzbek-English Dictionary,, New
york
19g0.
6.10.2. Yeni Uygurca Urtimgi'de
Uygurlar, biri 8. yljzyrl ortalannda Mololistan' da (745-g40) cibtirii de 9. y'jzytl ortalannda gimdiki iilkelerinde (s50-1250) olmak tizere iki devlet kurmug eski bir Ttirk halkrnrn torunlandrr. Uygurlann biiyi.ik go$unlu[u bugiin ein Halk Cumhuriyetinin Uygur 6zerk Bdlgesinde (Sinkiang eyaletinde) ya$ar. ein'de yagayan Uygurlarrn toplam sayrsr yaklagrk olarak 6 milyondur. Qin drgrnda Kazakistan, Krrgrzistan ve ozbekistan ve Ttirkmenistan cumhuriyetlerinde de uygur topluluklarr vardrr. Eski sSCB'de yagayan Uygurlann toplam sayrsl 1989 sayrmlna gore 262,199 olarak verilmigtir. Yeni Uygurca, Ozbekge gibi, eski Qalatay yazr dilinin bir devamrdrr. Ti.irkoloji literattiriinde "Do!u Tiirkgesi" olarak da anrlan Yeni Uygurcanrn pek gok diyalekri vardrr. Bunlar baqhca iki grupta toplanabilir: Giiney diyalektleri, Kuzey diyalektleri. Gtiney grubu gu diyalektlerden olugur:
1. Kaggar-Yarkent diyalekti, 2. Hotan-Keriya diyalekti,
3.
Aksu ya da Maralbagr-Karagar diyalekti.
Kuzey diyalektleri Qin Tiirkistanlnln kuzey-dolu ve do[u brilgeleri ile Batr Tiirkistan'da konugulur. Bu diyalektler gunlardrr: 4. Kuga-Turfan-Hami diyalektleri (Qin'de), 5. Tarangi diyalekti (Kazakistan, Krrgrzistan, Ozbekistan ve Ttirkmenistan,da). Bunlardan bagka asrl Uygur bcilgesi drgrnda kalan qu diyalektler de vardrr: 6. Lobnor diyalekti (Lobnor vahasrnda, earhahk
ve Miran'da), 7. Hoton (Busurman "Mtisliiman") diyalekti (Batr Mololistan'da Ubsu-Nur ve Qirgis-Nur golleri arasrnda).
1990'da :,!+u :pr.e:y fqqB .si{l,Li e(ALU,eril oi.lrqg ,,:iry J- y. ; -L .:j- gi.:t,B -'t)f ,o@ra t)L .ua)+ jt 6r& 1 6-J ..J,, dq ;g s;-LU :iti .gLlr:tru .rY;l;"t! 3 ;tiol5 .12LL!
1-1LLl.3
.,r^ lr,i,+ijo Ig !-?-tg 4oc [email protected] ;J-+)o i5 @.dJ6 \u)rf nZ*'r-:iid Jlllrii .u :rL)rJ! (j4-', ii[..-'.! .ilt'J c.- .u lir;U .!L))lL+ .Jjc rl 6 rJi .t+3tr !ir,jrL :i!)iJ- g!.]l;d !l+F.) ou$ - .trJu i.Jl
yayrmlanmala baglanan Uygurca
s
Yeni Uygur yan dili Gtiney diyalektleri tizerine kurulmugtur. Uygurca Qin'de 1960'a kadar Arap alfabesiyle, bu tarihten sonra on yrl kadar siiren Ktilttir Devrimi yrllannda da Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmrgtrr. Ktilttir Devriminden sonra ise, 1983'ten beri Uygurlar dillerini yine Arap alfabesiyle yazmaya baglamrglardrr.
Latin Harfli Uygur Alfabesi (Eski) Aa Bb Dd Ee
Ff Gg Hh
Ii
rj KK
LI
a b d e f
a b d e f
s g h b
Mm Nn Oo Po Qq
m n o o q
Rr r Ss r
Tt t i i jcUuutrUtiii'd k k Vv v Ww w I I
m n o p e
r s t
v w
Xx Yy Zz Olq Hq
x y z q h
Kk & ea a
$
y z E
h
k e
Os o
o
Zz 7,
i
TALAT TEKiN. MEHMET
0tIIIBz
138
I39
TURK DILLERI
2. Qok heceli stizctiklerin sonun daki
)i-
'*f
,-il);'t,,3Lj-:;;l J-l^|ts .if..j* r;+ii, -,J-^r *f etJ-.1,r.: lltri ,i y-Jt3 .)}ttri.llj ,,*rF -s6'l ,fiu .G.3, Jf+ _",it .*lf;t* ..5-Jrrt; o!.-r:e; ,olr\-itt ,,sy4'iitf ,6r+iltl;rl ,+,Sb .r.o ;;r;r;ti ;"ki AL))iti,U,s -Zi;;;u t"; ,F.'i \iJ)tf .eo r)ll.3 ..5r.:J.i ue-is
,,:irjs$
KiriS Sdz
tiiziililEi Uygur ril-yizik tarifiida tunci l1,itimlifr,
iE.
u;.1;
*.t.3 ,i4';
Ons
Uygur tilini1 izahlilg lugiti>nir1
ve /g/ tinstizlerinin /k/
ve lklye defiigmesi: ET taglry> taglik "da!h", ET ang> irik "temiz",Vl sang > siril.< "sarl", W bilig > bilik "bilgi", ET tiliig >
r*t' lu;,.,b d-ii{
<
l!/
"Uygur Dilinin Agrklamah Sriz-
tifii Itilti"niin haztrlanmasr
Uygur dil-yazr
Mezkur lugetni tii- tarihinde daha ilk kez ele aLnan bir iq.
ziiEte, tilEunaElar, aliy ve ottura Anrlan scizliiliin hazrrlanrErnda dilbidericilik mektepler okutkugiliri, oku- lim'ciler, yiiksek ve orta dereceli okulgugiliri, afibarat, neSriyat fradimliri, lann Ogretmenleri,
dliik, ET tirig > tirik vb. 3. /r/ iinliistiniin, A5l ve /g/ komqululu drgrnda, /i/ye defigmesi: ET yil> iil,ET ytlan> iilan,ET ytrak> iiralg "rrak" vb' 4. Zamir /n/sinin diiqmesi : a s t - i' da "altlnda", o rn- i- g a "yerine"' otturu-si-da"ortastnda", tiy-i- ge "evine", iist-i-din "iistiinden" vb' 5. Agrk ilk hecedeki kapah /e/ tinliisii korunmast: ET idi> ige "sahip", ET kige "akqam, ET gece", Yl kddin> kiyin "sonra" vb' 6. Kapah ilk hecedeki /e/ tinltistiniin lelye defigmesi: ET bir- > ber- "vetmek", ET beS > beS "5", ET drte > erte "erken", El eF >
et-,El kit- > ket' "gitmek", ET yeti > yette "7" vb' 7. Agrk ilk hecedeki /e/ tinliisii de ld'lye defiqmesi: ET etek> itek,ET esen> isen,ET bezek> biz.ek,ET kerek> kirek,ET teri
yazgugi, Sairlar hemde barlik Uygur yayrn galrganlan, yazarlar, gairler ve t i I i ! a ( izi ft l.cu g i kit ab hanlarnirl e ht i Uygur diline ilgi duyan biiti.in okuyu-
> tdre "den" vb. 8. Gerileyici iinlti bqnzeqmeleti: baS+i > biSi "(onun) baql"' yan+i > kaS+i > ftepi "(onun) oni" , nan+i > ndni "(onun) ekme!i",
yacini kanduruE hemde Uygur culann ihtiyacrnr kargrlamak ve Uyedebiy tilini keliplasturug me(set gur edebi dilini standartlagttrmak a-
ydni "(onun) Yant" vb.; er*i > i:ri "kocasf',
kilindi.
maglandr. I
990' daki Uygurca scizli.i!iin "Onsciz"iinden bir
bcil
iim
Eski SSCB'de konugulan Uygurca ise 1930'a kadar Arap alfabesiyle, 1930-1947 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1947'den bu yana ise Uygurca
Kiril
alfabesiyle yazrl-
maktadrr.
Yeni Uygurcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr: l. ilk hecedeki lapl ses grubu korunmasr: agri-, bag, tag, yagvb.
et*i > iti, bel+i > beli vb'
aqu$ > oguk
"agrk", aruk > orulg "yorgun", yarul.< > yoruk "tgtk" vb'; etiik > i)tiik "gizme", temiir > tdmiir vb. 9. Orta hecede tinlti daralm ast: bala+lar > balilar "gocuklar", bala+niq > batinirl '!ocu[un",pargala'> pargila-, sal5al+i4 > sakijiirek+im> /i7 "(senin) sakalln", u7ra;-ry > u7rutu{ "karqtlagma" ' j ii r ii g iim "kalbim", s d zl e' g in > s d zlti g iin "konuqun " vb' yawa{ > 10. Sozbaqrndave li, u, ii/ ontindelyl> ljldeliqmesi: juwaS "uslu", yryta- > iigla- "a[lamak", yil > jil' yilan > iilan' ytralg > iiral.< "rak" , yipek > jipek "ipek", yu- > iuy- "ylkamak"' ytigiir- > jiigfir- "kogmak", yiirek > jiirek, yiit- > iiit' yurt > !
iurt,
"yitmeK'vb.
TALATTEKIN. MEHMET Ouvnz
I4O
KIRIX SEZ "Zhongguo-nurqun millettin tarkip tap\an, na[ayiti kep a\alige ige bir memlikat." Zhonghua rnillatlirining tarihini, Zhongguo [er millat hel(i orta\ yarat(an. Xinjiang rayoni, tarihtin buyan memli-
I4I
TURK DILLERI
ONsoz "Qin, birgok ulustan olu$an, son derece gok ntifusa sahip bir iilke." Qin uluslarrnrn tarihini, Qin(deki) btitiin uluslar(rn) halkr ortak (olarak) yarat-
kitimizdiki nurqun \erindax milletlor topluxup oltura\lax(an rayon. Bu (erindax millatler uzun zamanlar muxu giizal keng ziminda amgek \ilip, yaxap kalgan. Ular neqqe ming yilli( uzun zamanlar mabeynide, ezltiksiz halda tajribe
mrg(trr). Sinkiang bdlgesi, tarihten bu yana Ulkemizdeki birgok kardeg ulus-
almaxturup, bir-birige tesir kersitip, bir-birini ilgiri siiriip, Xinjiang rayoni we wetinimiz tarihining tare\(iyatiqa orta( tefupe koxkan.
binlerce yrlhk uzun zamanlar igerisinde, ortak bir gekilde tecr0be ahg-veriginde
Xinjiang rayonining mamlikitimizning bax\a \isimliri bilan bolqan siyasiy, i(tisadiy wa medini ala\iliri ang kam digandimu ikki ming yildin
bdlgesi ve vatanlmrz tarihinin ilerlemesine ortak katkrda bulunmuglar(dlr).
lar(rn) bir araya gelip yerlegtikleri (bir) bdlge(dir). Bu kardeg uluslar uzun zamanlar igte bu giizel (ve) geni$ yerde gahgrp yagaya gelmiqler(dir). Onlar
bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri gdtiiriip, Sinkiang b6lgesi
keprak tarih\a ige. Miladidin burunla delitimizning Hen sulalisi Bal\ax kelining xer(i llem jenubidiki keng rayonlarda memuri organlarni tasis \ilqan. 8- esirde delitimizning Tang sulalisi dewridiki mexlur xairi Li Bey Bal(ax
Sinkiang bdlgesinin iilkemizin bagka krsrmlan ile olan siyasi, iktisadi ve kiiltiirel ilgikileri en az iki bin yrldan daha gok (bir) tarihe sahip(tir). Mildttan
kelining jonubidiki Suyap deryasi buyiqa jaylax(an Suyapta tuqulqan. Bal(ax
bOlgelerde y0netim organlart kurmu$(tur). 8'inci yiizylda devletimizin Tang
kolining xer\iy [em jenubiy rayonliridiki Jungqarlar delitimiz Uyrat Mongqullirining koqmen \ebilisi idi. Qine sulalisining Jungqar \ebilisini tinjitkanliqi delitimizning iqki mesilisi. KiRiS soz
"Jogguo-nurgun millettin terkip tapkan, nahayiti kiip ahalige ige bir memliket." Jotlfiua milletlirinfu tarifiini, Jorlguo her millet fielki ortak yaratkan. $incian rayoni, tarifitin buyan memlikitimizdiki nurgun klrindag milletler toplusup olturaklasft,an rayon. Bu lserindaS milletler uzun zamanlar muSu gilzel ke| ziminda emgek lg,ilip, yasap kelgen. Ular negge min yillik uzun zamanlar mabeynide, dzliiksiz halda tecribe almasturup, bir-
birige tesir kdrsitilt, bir-birini ilgiri siiriip, $inciarl rayoni ve vetinimiz tarifiinfu
te
re(lg,iyatiga ortalg tdhpe koSkan.
$inciarl rayonini1 memlikititniznfu baS(a lg,isimliri bilen bolgan siyasiy, ilg,tisadiy ve medini alal.ciliri et1 kam digendimu
ikki mirl yildin ki;prek tarifl1,a ige. Miladidin burunla dtilitimizni7 Sen sulalisi Ballgas krilinirl Serki hem cenubidiki ketl rayonlarda memuri organlani tesis lgilgan. 8-esirde ddlitimiznirl
Tag sulalisi devridiki meghur Sairi Li Bey Ball.ap kdlinirl cenubidiki Suyap deryasi buyiga caylasgan Suyapta tugu$an. Balkag kdlinirl Sergiy hem cenubiy rayonliridiki Cuggarlar ddlitimiz Uyrat Morlgullirinfu ki)gmen kebilisi idi. Qirl sulalisinfu Curl lar kebilisini tincitkanligi ddlitimianirl igki mesilisi.
once devletimizin Han siilalesi BalkaE gdliiniin do[usu ile giineyindeki genig
stilalesi d6nemindeki iinlfi gairi
Li Bey,
Balkag gdli.iniin giineyindeki Suyap
rrma[r ktylsrnda kurulmuq Suyap'ta dofmug(tur). Balkag g0liintin dolu ve gtiney b0lgelerindeki cungar'lar devletimiz oyrat Molollanmn gcigebe kabilesi
idi. Qing siilalesinin
Cungar kabilesini zatarctz hale getirmig olmast
devletimizin ig sorunu(dur).
lntin ha(lerinin kullaruldt[t
dijneme
ait Yeni uygurca bir kitabm tinsdziinden
Enpa6l, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", QafdaS Tiirk Dili' sayr: I19,
,
Ocak 1998:25-33.
flhnzuge-IJygurge Luget; $incia4
UAMIr TOMUR, Hazirlg,i zaman
$el\
Negriyati 1974.
uy|ur tili grammatikisi, (Morfologiya)' Beijing
1987.
lvut LnYnv,l, 2., IJygur tili sinonimlirinirl lu$iti, Almuta 1997. JARRINc, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary' Lund 1964'
MALov, S. Ye., Uygars kiy yaak (flamiyskoye naregiye), Moskva-Leningrad 1954.
-,
Lobnorskiy yaa.k,Frunze 1956.
NADJIP,
8.N.,
IJygursko-russkiy slovar', Moskva 1968.
TALATTEKiN. MEHMET
OtIInz A2
143
Arap Harfli Uygur Alfabesi
Ortada Sonda Yalrn L
J
v 4
L
4i
J
a
,$
-4,
e
el_
s
-s
el
s,
3 '3 3 el
n
,L
I
J
J
I
(q
,4
b J
g
>
.;-
..>
CJ
6_:
r
x7r A
J
t
g-
r J
r
-llt
-t-
A
4-
a
h
d-
d
+
A.
L
A
m
r'!
n
-6
o
h
+
+,
CJ
o
+.'
+J
4J
u
o
c-,
I
I,
I,
I
L9-
6 t,
$
!
&J o
+J
J a.t
OzrUnx, Rrdvan, Yeni Uygur Ti)rkgesi Grameri,TDK, Ankara
6
l. lall
v
KaynakEa,,,
Dilleri Arasttrmalarr, 3, 1993: 167 _\j4.
4. Zamir /n/sinin korunmasr: tasinda "dlglnda", isinda "iginde", ydruna "yanlna", ilinda "{intinde", sustnten
Dictiottary Based on the DiaLects of Kashgar
and Yarkand, Lund 1927.
SHAw, Robert B., A Sketclt of the Turki Language as Spoken in Eastern Tur kistan ( Kdshghar and Yarkantl). Part II. Vocabulary, Turki-Engtish, Calcutta 1880. Scuwa,Rz, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washingto Uygurge -genzuge Luget; ginciaq Helk Neqriyati 19g2.
,i
fi. ,]
n
agrc, bapla-lpagla-, tag, yag-
2. Qokheceli sozci.i[ dci "acf', ET sarry > sdn lsari lsdrd "san", W ulug > ulh lulli luli":ulu",El kiigliig > kuSli "g[iglii", ET kigig > ftlpi "kiigiik" vb. 3. Asli uzun iinliilerin kimi cirneklerde korunmasr: dci"acf'o agtfr- "actkmak", ottn "odun", 6gul3 "ocak", putab "budak", sdrt 'lsafl", ydnina "yantna", vb.
Ti.irk Dilleri AraEttrmalan 1992, Ankara 1992: 155-1.10. "uygurca'nrn Yazr Diri orarak Geligmesi ve uygurca sozriikrer,,, Tiirk
RAeUETTE, G., English-Turki
ses grubunun korunmasl:
vb. e
1994.
Ozrotgu, Kurrulug, "Modern Uygurca ile ilgili Agrklamalr Bir
-'
Salarcanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardrr:
u
q
J ,)
grubt: Salarca
Tiirkologlarca Krpgak-Ti.irkmen (ta{h) grubuna sokulan (Samoylovig) ya da Yeni Uygurcanrn bir diyalekti sayrlan (N. Poppe, K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca TLirk dillerinin tasnifinde kullanrlan adalg ltaghg cilgiitlerine gcire baglr bagrna bir grup olugturur. Qiinkii olgtit olarak kullan/'an tagltg scizctifti bu dilde tagltk ya da tawh ldagh de$il, tagh bigimindedir. Salarlar Qin Halk Cumhuriyetinin Hstn-ha Ozerk Bcilgesinde ya$arlar. Salarca konuqanlartn toplam saylsl yaklaErk 30,000'dir. Salarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bu diyalektlerde O[uz-Krpgak gruplanna tizgti tizellikler bulunur.
o
J
+,.
$,
f
k
I
+
!3
.:J
qJ
S
o
k
Y
L,
lll
i.
L.
,q
Y
$
t
rHr.
J
c
z
.,.
t J
p
r
F
6.11. ayafu ltagh
Sonda Ortada BaSta yalln A
TURK DiLLERi
1992.
Uygur Tilinfu izahtitl. Lugiti I: A-p. Milletler Negriyatr, pekin, 1990; II: T_H.
i t
"suyundan" vb. 5. Uzun ijnlijlerden sonra gelen ltl ve lgl iinstizlerinin korunmasl. dtm "odun", puta[ "budak", tota[ ltotd$ ltottb" dudak", agfu-Iagifi- "acrkmak", 1gfu Iagufu Iogafu"ocak" vb. 6. Srizbagr itl foneminin korunmasr tag,tolgos "9", timur "demir", tegiifi lteSu! "delik", tdve o'deve" vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ V4 Pir b(istr vumip, ninsur viymiS. Nene
vumiS. A4t l1.tz' iSki vumig.
Pir lgrune bar gufuga
pir ktane yoh kuhuga viymip. Bar gufune tafieq e'mip.
Yo|t
gufune tayjerl e'mimiS. Yob giifii kilenmig. Bar g,ufuga siit'ga viymiS, pilmal.t viymis. Yoll kufuga yucica viymis, arwt kdten viymig. Mune viykutane yol.t kufu yiriginta teySin sa$mmiS. Bar gufune suguda yatrmr;. Ruzurti pula biymiS, tonzt yorganne dt'ip ptymtf , ciceh yatuhne
lpy
biymrs.
Yagh bir kan-koca varmt$. Onlarrn iki krzt varmrE. Krzlannrn birini zengin kocaya vermiEler. Oteki krzlannr da yoksul kocaya vermi$ler. Zengin damada izzet-ikramda bulunurlarmrg. Yoksul damada iltifat etmezlermig. Yoksul damat (bu duruma) Uziiliirmiig. Zengin damada srit, gay, yaflr ekmek verirlermig. Yoksul damada bulday gayr, yulaf lapasr verirlermig. lgte bundan dolayr yoksul damat ytirelinde kin beslermig. Zengin damadr ocakbagrnda yatlflrlarml$. Altlna minder serer, ipek yorgan
KAKUK, Zsuzsa, "Textes salars", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XIII, l-2, 196l: 95-1 17.
-, -,
"Un vocabulaire salar", Acla Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,
XIV,2, 1962:173-196. "Sur la phonetique de la langue salare", Acta Orientalia Academiae S cientiarum H un garicae, XY, 1962: 1 61 - 17 2
Poppr, Nicholas, "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal of Asiatic Studies, XVI, 3-4, 1953:438-477.
PoTANIN, G. N., "Sobraniye slov salarskago nareEiya (Co6panie cnonr
uaptuir)", Tan gut s ko - t ib e t s kay a okraina Kitay a i t s e ntral' naya M ongoliya, //, Sankt-Peterburg I 893: 426-434. canapcKaro
LIN LIANvUN, Sala-Han, Han-Sala cihui. Zhdngu6 Shaoshi Minzrt Yilydn
Xilii Cidian
C6ngsha. Chdngdu: Sichuln Mfnzri ChtibanshB, 1992.
TENI$EV, E. R., Salarskiy
-, -,
yaak, Moskva 1963.
Salarskiye teksn, Moskva 1964. Stroy salarskogo yauka, Moskva 1976.
145
TURK DiLLERI
6.12. ayakldagh (Opuz) grubu OSuz grubuna $u Ttirk dil ve diyalektleri girer: Ttirkmence, Azeri, Tiirkge, Gagauz Ti.irkgesi, Horasan Ttirkgesi, Harezm O[uz
diyalektleri. Bu grup sozbagr i\/ foneminin geligimi ile asli uzun iinliilerin durumu olgtit ahnarak ve her iki dzelligi igeren *kdl"kalmak" eylemi anahtar sozciik olarak kullanrlarak gu dort altgruba aynlabilir: L kdl- altgrubu: Harezm O$uz diyalektleri; 2. gAl- altgrubu: Tiirkmen yazr dili; Truhmen diyalekti; Horasan diyalekti; 3. gal- altgrubu: Azeri yazt
dili; Kagkay ve Eynallu diyalektleri; Tebriz diyalekti; Kerktik ve Erbil diyalektleri;Dolu Anadolu Azeri diyalektleri. 4. kal- altgrubu: Ttirkge, Gagauz Ti.irkgesi. Div anu Lu g at i' t -T urk' ten 22 Opuz boyunun adl an ve dam galan
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
146
147
TURK DiLLERi Giiniimiiz Ttirkmen giirinden bir 6rnek:
6.12.1. Ttirkmence Ttirkmen adr ilk kez Kaggarh'nrn siizliifiinde geqer. Kaggarlt Tiirkmen ad:rlr Oduzetnik adr ile eqanlamlt olarak kullanrr. Tiirkmence bagh bagrna Oluz grubu Ttirk dillerinin Dolu kolunu olugturur. Batr kolunda ise Azeri, Tiirkge ve Gagauz Ttirkgesi vardtr. Tiirkmence bugiin baqhca Tiirkmenistan Cumhuriyetinde konugulur. Ttirkmenistan drgrnda Ozbekistan, Karakalpakistan, Kazakistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu'nun Stavropol biilgesinde de Tiirkmence konugan topluluklar vardtr.
Eski SSCB'deki Tiirkmenlerin toplam sayrsr 1989 saytmtna gcire 2,718,297 olarak verilmigtir' Bu sayrya lran (590,000), Afganistan (330,000),Irak, Suriye (243,O00) ve Ttirkiye'de (92'000) ya$ayan Ttirkmenler de katrldrlrnda Ttirkrqence konuganlann toplam sayrst yaklagrk olarak 4 milyonu bulur. Tiirkmence daha 18. ytizyrlda yazt dili olmultur. Bu ytizyrlda yetigen tinli.i Ttirkmen gairi Mahdumkuh giirlerini, bilindili gibi, kendi Ttirkmen diyalekti ile stiylemig ve yazmr$tl. Ancak Ttirkmencenin yazr dili olarak geligmesi sovyet Devriminden sonra olmuqtur. Ttirkmence 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928-1939 yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939'dan beri de Kiril asrlh alfabe ile yazrlmaktadrr. Ttirkmencenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar iki biiytk grupta toplanabilir: l. Teke, Sank, Salrr, G
'PATUAP 6apr ypnp ar-sulbtr r\'JLT€pr .Fya,rep ryn aeK rH3napbrMa f,pauap.
YARAsAR
Ear.nap.n,a
.D,erlHsAeH eaycftaH n st.nairstlr exrrep,
Ea..rep 3rreK Ay3nepuue spauap.
Bdglarda bdrk urydr dl-yaSil giiller, Giiller giil dek gtzlanma yararar. Deryizden civilsyEn mtldytm yeller,
,Fonruuna rarHacbrH roHubr ta6arnap, Asap vexnn, erJreH[recnH ra6ax;rap, Ar rynqarga, aK rylu s,rbr 6e6eKxep, Ar ry'e f,Jbr y3napbrrra fipauap.
ler.q,e 6ynyr ofiHan, f,rMbrp rraH,[,a, flJar.na'r, uHpHH co3.Tep 6o,rca raxal1a, f ruu 3aAbl repveK flrrbr xaxaH.la CesuH luaxblp re3nepHHe rpauap.
Yeller epgek dilzlerime yara$ar. BahEelerde parhyor al-yeqil
giiller,
Gtiller gi.il gibi (olan) krzlanma yakrgrr, Denizden esen hafif yeller,
Yeller kurak ovalarrma yakrqrr.
Ttirkmen Alfabesi (Kiril)
Aa E6 Bs
fr
JIn
b
Mv
,um
IIq
I
V
Hn' Hq
HN
Vq III u III ur
-be
Oo dd e e,ye Oo IIn dyo
)Kx
Jtc
Ee
g
Xx uac 3s
3Z
ir.n
ui ily
Kx
rck
Mvi
Xx
a
6 ?o
Aq
rtl
a
Pp Cc
Tr Yy Yy
o6
4rJ oo oo np pr
bt, bIu
x h,b 4ts u9 w$ t4 7r'
$g
u
I
br
b
CS
ee
a
e,e
mt yu vii 6f
3g
3
e
IO ro
n
yu
f.s
I
ya
Tiirkmencenin baghca seslik cjzellikleri gunlardrr: l. Asli uzun tinli.ilerin sistemli olarak korunmasr:
at"ad", iit
TALATTEKiN. MEHMET
"koca", glz "krz", il *halk", "giiE" < *kilg vb.
t7t "ateg",
6UINZ
I48
ddrt "4", fig "t)c", giiyg
dili gmesi : bl I *bel" < * b A L ll "halk" < *Al, ir "erken" < *dr, iy- < *y6- "yemek", diy- <x152. lJ zun kapah i6l tinlti sttnti n
/-rl y
e
"demek" vb, 3. Asli uzun {inliilerden sonra gelen /p, t, h, k, g/ tinsiizlerinin arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: gdp, gdbr
iki tinlii
"kabr"; ot, 1dt "ategi"; dk, ddt "akf'; gtik, gdger- "gcilermek"; giiyg, giiyci "gticti" vb.
*t rr& )
Mahdumkuh Divanr'ndan
r4ttJijb
A+,ajnJ,*tc.)l r*Qae/ LlYr/..; .{a tEr.f ,!)rtl t>.rJ./
Turgil Diydiler
/ ).t U!!4 tre{^lJ "e*
t'r7 t i
) li ) UruQ
clal t
l6F
:
J
/
> oka-, AT *bdyu- > gl tdriibaya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek", > dtire- "meydana gelmek" vb. 8. Ad k6k ve govdeleri sonundaki yuvarlak lul ve l]ijtl tinliilerinin ll ve lilye defigmesi: W tolu [t6lu] > ddh"dolu, dolmug", tolu >
ii/ linltilerinin de /e/ye de[iqmesi: W
"temiz"
"yatsl" vb.
Ttrkmen Alfabesi (Latin)
bir t4rt ath gelip turgil diydiler Sabar birmez sa1afursat cdytnda Sol yerde Erler bdr gdrgil diydiler.
;Jffi
?j,T[i-',::H;:-'*'
,,Haber
uerniez sana rrrsar ycinunden
o yerde
yifitler var, gcir" dediler.
4. lzl foneminin dtiimlii diglerarasr l7/ye, /s/ foneminin de otiimsiiz diqlerarasr /g/ye de[igmesi: ;d4"saz", ;t1- "sezmek", Eoz, gnv "su" vb, 5. Sozbagr lkl foneminin lglya deligmesi: AT 'rkaL > gal"kalmak", AT *l5,lz> glz,ET kork- > gork-,ET kuS > guS vb. 6. Sdzbagr /t/ foneminin ldlye deligmesi: AT */af > daS "tag", AT *tln- > dln- "soluk almak", AT *rirr > dlS,ET toguru >togn > do{n, AT *tdrt > ddrt, AT xtuz> dil<, AT *tt$ > dtiy{ "riiya" vb. 7. Eylem kok ve gcivdeleri sonundaki /r, u/ tinliilerinin lalya, /i,
ol.
doh "dolrJ", ET kudug > guyt "kuyu", ET ulug > uh,ET kilgliig tkfrgliigl > giiygli,ET dliig> 6li, sevgil> stiygi "sevgi" vb' 9. Sozigi /st/ ve /ts/ iinsiiz giftlerinin /99/ye de[igmesi: araqqa
Bir glce yanrdtm tinirl ydnnda
Kalk Dediler
-
t4s rUnr oillEni
AaaaJj Bb b b Ji Cc c c Kk
QE a s Dd Ee Aa Ff Gg Hh ir
d e (i f I h i
d e e f g h
Ll Mm Nn NIR
Oo Oti PP
j c Rr j j Ss ft k $q I I Tt m m Uu nnUtiiin fi q Ww ooYyYr doYyYY ppZzzz
r r ,s s $ ; t t tt u w
v
i
ALIYEV, A., K. BooRIYnv, Onsga-Tilrkmenge Sozllft, Aghabad 1929' ARAZKULIYEV, S., S. ATENIYAZOV, R' BERDiYEV VE G. SEP.qNOVp.,
19.1.1:
Tilrkmen Ditinirl Gtskaga Dialektolo gik Sdzlilgi' Aggabat' ..Tiirkmen Halk Edebiyatr Hakkrnda'', Regid Rahmeti Aral YUSUF AZMUN,
igin, TKAE, Ankara 1966: 32-83. BASKAKOV, N. A., B. A. KERNIYCV, M. YA. HAMZAYEV, TUTKMCNSKOrusskiy slovar', Moskva 1968.
TALATTEKiN. MEHMET
6rvpz
l5o
I5I
TURK DILLERI
KV? 1I\
BASKAKov, N. A., M. Ya. HAMZAvEv, B. Qenrvl'rov,Grammatika turkmenskogo yauka, Aghabad 1970,11: 1977
BozKURr, Memet Fuat, "Afganistan'da bir Ti.irkmen Apzt", Tiirk Dili AraEttrmalart
hllrlr
- Belleten 1978-1979, l98l: 39-79.
Qenrvlnov, B.,Tiirkmen Dilini7 Orfuepik
-
AHnqhnhK qo€pap,unuunniua hHKhr'!aQbrHb't .-Yut1l. ::ll"ntt' hna xapaKreph3a onvejl'l:,:,t' hcrhqaAa^ xeHHLIr
Sr;zlilgi, Aggabat 1978.
ve S. ALTAvEV, BolSoy russko-turkmenskiy slovar',
/. Moskva
1986; Il:
1987.
;ENELi, ilhan, "Ti.irkmen Tiirkgesi S6zliigii", Tilrk Diti Arasnrmalan yilltfit - Belleten 1982-1983, 1986:29-84.
HAMZAYEV, M. Ya., S. Alraypv, G. ArAyEV, G. AqiLovA, V. MEScuDov, A. MpnErcelDNEv,Tiirkmen Dilini\ Sr)zlilgi. Aghabad 1962.
qt jTcur YcynyHAaH arnacJldPblHbrx rapra6' Hyp. VHA^ MAnnu AHnnaPhH Ahd'leKronoxl AhaneKronox{h dIAH'I-L{hnHKYMyMs Ba enaqa Aa rYPK AhnnaphHhH rypxonoxxia enMhHhH rdPLlJbicblHAa io"tt nacbrHbtH iapagurnxacs' 6:l:A:.1', n"u racaAYQH Ael%n (i' nvoaH aH aKryau npooneMnaPA"" coFpaQhldcbr rYpK AhnnaphHhH AHncHnHK :J;"r";;"i-cci'll-ot xepYnYp' qox xunap 6eiyx Aa ycyny Hna eipa"nn^^al' tui"t'*A"rypx4l.n::. p"t"'6nHKa 8a annalar6yryn nut"'iO" N,eua< o^ap KH, raprx6x hra MaLuFyn onypnap napAa AhaneKTonolKH' u'n"tnupo'"
HauznyBv, M. Ya., S. ALTAyEV, Kratkiy russko-turkmenskiy slovar', Aghabad 1968.
HANSER, Oskar, Turkmen Manual. Wien 1977. (Ttirkgesi: Ziihal Kargr 6ruzz, Ti.irkmence Elkitah, istanbul 2003.) MESKUTov, Y, Turkmensko-russkiy ugebnry slovar', Moskva 1988.
TEKiN, Talat, M. Or-vpz, E. CEyLAN,
Z.6ntez,
S. Eren, Tiirkmence-
Tiirkge St)zlilk, TDAD: 18, Ankara 1995.
6.12.2. Azeri Azeriler ll. yizyrl sonlannda iran'r, Azerbaycan'r, Dolu Anadolu'yu ve Kuzey Irak'r fethedip buralara yerle$en Ofuzlann torunlarrdrrlar. Azerilerin atalan daha Selguklular dcjnemi nde (12.-13. ytizyrllar) etnik ve ktiltiirel bakrmdan baghca iranhlarla kangarak Eski Anadolu Ti.irkgesinden oldukga farkh bir diyalekt olugturmuqlardrr. Azeri lehgesi ile olugmug ilk anonim halk edebiyatr iirtinii Dede Korkut destanrdrr. Bu diyalekt ile yazrlmrg ilk edebi lirtinler de Hasano$u (oliimti 126l) adh bir gairle Nesimi'nin (1369-1404) ve Sivas hakimi Kadr Burhaneddin'in (1345-1398) giirleridir. Azerilerinin en iinlti qairleri ise Hatai mahlasr ile yazan $ah ismail (1485-1524) ve Irak'L Fuzuli'dir ( 1498-1556).
ga[daq deDilgiliyin inkigaftntn miiasir Dilcililin geligmesinin yontemlerinden merhelesi dilgilik cografiyau fisa- recesi dilcilik alarunrn
ile niteleIundan glnis istifade tdilmesi ite [a- geniq Olgiide yararlanllmast dillerin lehge atlasrakterize olunur. indi milti dillerin nir. $imdi ulusal
dialektolojiatlaslarmmtertibivelartnlndtizenlenmesivebdylecede genel dilcilik-lehge\lece de tiirk dillerinin amuii ditgi- Ttirk dillerinin tik.dialektolojiatlasmtnyaradilmastbilimiatlasrntnyarattlmaslSovyet SovettiirkologiyaelminingarslsuldaTtirkolojibiliminin
S|Ri.detiirkdillerinindilgilikcolra-cilikalanrnaaity
mesi konusunda gok biiyiik ilerlehiq de tesadiif de go[. bdyiik igler gdriili)r' D\mek meler kaydedilmesi sahesinde fiyasr iisulu ile dyrenilmesi
olarki,haztrdabiitiinttirkdillires-defildir'$uanbtitunTtirkdillicumlehge atlaslapublika ve vilayetlerde diatektoloji huriyet ve bdlgelerde
atlaslanntertibiilemes!'ulolurlar.rrnlndUzenlenmesiileulragrlmaktadtr. Azerbaycan
Dil Atlast'nrn "Giri9" btiliimtinden
AzerAzerilerin biiyiik golunlu[u bugiin bagkenti Bakii olan
TALATTEKIN. MEHMET OTVNZ fi2 baycan Cumhuriyeti ile iran'da merkezi Tebriz olan Azerbaycan vilayetinde yaqamaktadrr. Giircistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinde de kiigtik Azeri topluluklan vardrr. Eski SSCB'de yagayan Azerilerin toplam sayrsr 1989 saylmlna gore 6,791,106'drr. iran Azerilerinin toplam sayrsr ise yaklagrk 6,646,000 olarak verilmigtir. Bu sayrya $iraz brilgesinde gcigebe ya$aml siirdiiren Kagkaylarla Eynallularrn dahil olup olmadrlr bilinmiyor. Kuzey Irak'ta, Kerkiik ve Erbil'de yalayan ve kendilerine Ttirkmen diyen Azerilerin sayrsr da yaklagrk 200,000'dir. Daha ktigtik bir Azeri toplulufu da Afganistan'da baghca Kabil civannda yalayan ve sayrlan 45,000 kadar olan Afgarlardrr. Do[u Anadolu,da,
vardrr: 1. Dolu grubu (Kuba, Bakii, $amahr, Mu[an
ve
Lenkoran), 2.Balu grubu (Kazak, Gence, Karaba! diyalektleri ile Ayrum apzl,3. Kuzey grubu (Nuha diyalekti), 4. Gtiney grubu (Nahgivan, Ordubad, Tebriz diyalektleri ile Yerevan apzl. Azerbaycan drqrndaki Azeri diyalektleri ise Irak'ta konugulan Kerktik ve Erbil diyalektleri, iran'rn $iraz btilgesinde konugulan KagkayEynallu diyalektleri ve Afganistan'da Kabil kenti civannda konugulan Afgar diyalektidir.
I53
TURK DILLERI
Azeri Alfabesi (Kiril)
Aa B6 Bs fr Fr
a 6 I e r
Eu a
a
b
v g
! d
Ee e ee a e )K:r< J,c j 3s 3 z Muui
6,
blu
rj
a
j
Kx K Kx K JIr ,4 Mvr ]l Hu H Oo o Ooo fln n Pp p
r y k g
Cc Tr Yy Yy
c m y y
r oo 6
m Xx x n hh h o r{.r u
o p
rilq ry IIIm tu
s
t u
ii
f b h g
c $
r
Azeri Tiirkgesinin baghca seslik tizellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *l.cdl-> gal-, AT xklz> gtz, AT *Er > ir "erken",'AT *b|r- > vir-, AT *6t > od "ateq", AT *69 > tic, O7 xyut- > ud- "yutmak", AT *kfrg > giic vb. 2. Kapah /e/ foneminin korunmasr: AT *El > il "halk" (krq. e/ "el"), AT *Er> ir "erken" (krq. er"koca"), AT *irt > iS, AT xit(krq. et "et"), AT *bEr- > vtr-, AT *b6; > biS, AT *ydti > yiddi ,r7" vb.
'
3. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, t, k, g/ iinsiizlerinin srrasiyle /b, d, g, !, clye defigmesi: AT *(ap > gab "kap", AT *at > od "LteS", AT *dk> ag "beyaz", AT *kdk > goy "gcik" , AT *kilg
> gilc vb. 4. Krsa iinliilerden sonra gelen artdamaksrl /1. a[- "akmak", brak- > burafi- "btrakmak", gtft> gtb- "glkmak", ET ok> oh"ok",ET bukagu> bu[ov "buka!I", ET yol.<aru> yuban "yukan" vb. 5. Stizbaqr /t/ foneminin genellikle /d/ye deligmesi: ET *taa >
l* TALATTEKIN. MEHMET
oILVqZ
154
> daS "tag", AT *til > dad ,,tad,,, ET tvryak > dtnag "tlrnak", ET tut- > dut-, AT *tilz> duzvb. dan "tan", AT
155
TURK DiLLERI
*/a-rr
A)-r:Jk
-r-!. rryr
Jr-ri
Varhk dergisinin kapalr
rL!..ir.r cjt+J<-r-J lt-rlrJtn- ri' -"l.lrl::;i:;:l
AOfl il-rl irt4 Jli- tt.l rg-r *!, J:lJr -J:
rlL::;!: s, j ! q- )ti, jEa jt n+ aArJ\a _ll-
/ilye defigmesi: ET ralS> irah "lrak",
nlak> islag,yry* > i,rrf vb. 11. Sozbagr /b/ foneminin gu tig sozci.ikte /v/ye defigmesi: ET
lran Azerbaycarunda Arap harfleriyle yaytmlanan
)l t
10. Srizbagr /r/ foneminin
bar- > var-, AT *bar > var, AT *bdr- > vir12. Geniz /n/sinin normal /n/ye defigmesi: ET sory > son,ET tary > dan "tan", ET terliz> deniz,ET touuz> donuz "domuz" vb.
Azeri Alfabesi (Latin) 6. Srizbaqr artdamak-
/k/ foneminin lglya deliqmesi: AT xkdl- > gal-, AT x(lz> grz,ET
Aa Bb Cc
kork- > Eorb-, AT
QE
srl
a a b b c c
Xx Ir ii
a e Jj
x t i
b I i
i
e
k k d d Kk e e Qq q E I I a e Ll f f Mm m m C C Nn n n E E Oo o o hhOti(to
Pp Rr Ss
P r r
$q
r
P
r s $
t t u tr i'i i v v Y Y z z
Tt Uu Uti Vv YY Zz
*kfrrt> gurd"kurt" vb. 7. Ondamaksi /g/ foneminin her durumda /y/ye defigmesi: ET yl-
Dd
girmi > iyirnti "20", ET yigne > iyne "i!-
Gg Cg
ne", ET eg- > ey- "epmek", ET teg- > dey-
Hh
"de[mek" vb.
AguNrov, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yauru Ornekleri, TUrk gevri. yazrsrna aktaran TEZCAN, Semih, TDK, Ankara 1978.
8. Qokheceli stizciikle-
rin sonundaki /k/ foneminin dtiimlii artdamaksrl /g/ya de[igmesi: AT * bdltk > balry "bahk", barmak > barmag "parmak", ET konak > gonag "konuk", AT x6gak> ocag "ocak", AT *kugak> gucag "kucak" vb. 9. Srizbagr /y/ foneminin diigmesi (genellikle /r/ ve lilden once):
ET yry > ip,ET yd> iy "koku", ET yigit > igid "geng", ET yilan > ilan, ytrak > irag "uzak", yt;tk > l,slg '1grk" ,ET ylnpge > ince
"ince", ET yultuz> ulduz"ytldtz", AT *yilz> iiz"yiz, gehre", ET yiirek > iirek vb.
Ee
ee
Ff
AHUNDov, R., Russko-ryurkskiy slovar',1 Baku 1928. Russko-tyttrkskiy slovar', II,Baku 1929.
-.
Azerbaycanca-Farsca St)zliik. Tahran 1369, I 144 sayfa. AzlzBEKov, H. A., Aze
r b aydi an s ko - r us s
kiy s lov ar',
B
aku 1 965.
BozKURr, Memet Fuat, "Kabil Avgar Apzt", Tiirk Dili Arasnrmalart
Ythfi
-
Belleten I 977, 197'l : 205-261. HousEHoLDEn Jr., Fred. W. ve Mansour Lotnl, Basic Course in Azerbaijani,
Bloomington 1965. HUsEYNov, H.,Russko-azerbaydjanskiy 1941,
IV:
1943.
slovar', /, Baku 1940;
II:
1941; III:
* TALAT TEKiN. MEHMET
6u,Ipz
156
isuuov, M. i., E. G. AcAyEV, S. M. BEHBUDov, T. M. Euvnoov, N. H. Mriravroov, B. M. TnGyrv, Z. E. HASlyEv,Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlasu Bakr 1990.
MrltvtEoov, ismayrl ve Hesret Liigeti, Bakr
HESENov, Azerbaycan
Dilinin sinonimler
1990.
RUsrsruov, R. E., M. $. $rnelrvrv, Aqerbaycan Dilinin Dialektoloji Liigeti. Baku 1964. Onucov, A. A., Azerbaycan Dilinin izahh Liigeti,l, Baku 1964:II: l9g0; III: 1983;
IV:
1987.
Onuornv -+ Onucov Onuornv, A., Russko-azerbaydjanskiy slovar',1, Baku
197
157
TURK DILLERI
donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap iilkeleri (Suriye vb')' Avrupa tilkeleri (Almanya vb.), Amerika Birle$ik Devletleri, AvusturalYa vb' Tiirkiye cumhuriyetinde ana dili Tiirkge olanlann toplam sayrsr 50 milyon kadardrr. Bu sayrya Tiirkiye drgrndaki Tiirkler de katrldr[rnda Tiirkge konuganlann toplam sayrsr yaklagrk 60 milyonu bulur.
2,8, lBr'
l; ll: l9j5: Ill:
Ti.irkiyede Latin
1978.
Onuorsv, A. G., S. D. MELiKov, A. A. djanskiy slovar, I, Baku 1956; II: 1959.
harflerinin
EFENDiyEV, Rassfto- Az.erbav_
kabultinden iki ytl sonra, 1930'da Gazi
Ozronqu, Kurtuluq, Elementary Azerbaijani. California / istanbul 2000
Mustafa Kemal'in
SONMAz, l1tq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradag, Mugan und Ztincan, Pontus Verlag, Gcittingen 1998.
Sadri Maksudi'nin
$iRELiyEV, M. $., E. V. SEVoRTvAN, Grammatika azerbaydjanskogo
Tiirk Dili igin adlt
yaz*a, Baku 1971. TuNe, Osman Nedim, "Ebi Verdi: iranda, Bir Tiirk Diyalekti',, Tiirk Dili Aratnrmalan hlltgt - Belleten 1984, 1987:215-245.
kitablna kendi eliYle yazdr[r sunug
6.12.3. Tiirkge
Ttirkge, bugiin baghca Ti.irkiye Cumhuriyetinde yagayan Ttirk halkrnrn konugtu[u dildir. Bu dil, 11. yizyrl sonlanna do!ru Anadolu'yu fethedip once Selguklu devletini (11.-14. yy.) daha sonra da tig krtaya yayllan Osmanh imparatorlu[unu (1299-1920) kuran Oluz Tiirklerinin dilidir. Tiirkler, cizellikle imparatorluk dcineminde,
Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Ktirt, Arap, Fars, Laz, Qerkes, Arnavut, Bognak vb. gibi ttirli.i etnik gruplarla kangmrglardr. Tiirkge, Tiirkiye Cumhuriyeti drgrnda gu iilkelerde de konugulur: Krbns, Balkan i.ilkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make
f-17
Millihisiledilarasmdakiba(gokkuvvetlidir.DilinmilltveZenginolmasL mitli hissin inkisafinda basltca miiessirdir' Tiirk dili' dillerin en iSlensin' zenginlerindendir; yeter ki bu dil, Suurla
Tark milleti' dilini de Ulkesini ve yilksek istiklillini korumasmt bilen
y ab anc t dille
r
b
oy unduru
lundan kurtarmahdtr'
TALATTEKIN. MEHMET
0txIBz
I58
Anadolu'da Selguklular doneminde (13. yiizyrl sonlanna do!nt) yazr dili olan Tiirkgenin birgok diyalekti vardr. Bunlar baghca
iki
grupta toplanrr: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri. Anadolu diyalektleri de kendi iginde baghca gu altgruplara aynlrr: Karadeniz diyalektleri, Dolu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu diyalektleri, Batr Anadolu diyalektleri. Ttirkge 13. ytizyrldan 1928 yrhna kadar Arap alfabesiyle yazrlmr$tlr. 1928'den beri de Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Tiirkgenin baqhca seslik ozellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *bdr > var, AT *kdl- > kal-, AT *ktz> hz, AT *k6g > geg, AT *tlS > dis, AT *6tury > odun, AT *69 > riQ, lT *kiig > gilg vb. 2. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, g, B, k/ tinstizlerinin iki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: AT *kdpa > kaba, AT *kepe > gebe, AT *dt > ad, AT *tdt > tad, AT *6t > od "ateg", AT *dqtk-> actk-, AT *kEge\ gece, AT *kilgak> kucak, AT *dkar- > adar-, AT *bdhr- > badr-, AT *kdker- > gd{er- vb. 3. Geniz /g/sinin normal /n/ye degigmesi: ET bu1> bin, buryal> bunal-,ET c;r1 > cin,ET sorJ > son,ET tarl > tan,ET terliz> deniz,ET yallt> yeni vb. 4. Srizbagr /t/ foneminin /d/ye defiqmesi: ET taS > dry, AT xtE> de-,ETnl > dil,ETiS > diS,ETtur- > dur-, AT */rJ > diis vb. 5. Scizbaqr /k/ foneminin /glye deliqmesi: ET kel- > gel-, ET kdqe > gece, AT *kdt- > git-,ET krir- > grir-, AT *kilz> giiz vb. 6. Scizbagr /b/ foneminin gu iig scizctikte /v/ye deliqmesi: ET bar- > var-, AT *bdr > var, AT xbEr- > ver7.W b1l- "olmak" eylemindeki scizbaqt /b/ foneminin diigmesi: bdl- > ol8. Yiiklem baflayrcrsr gEAT -ven> -vem> -em> -im, -biz> -viiz> -iiz/-uz, -izl-tz
159
TURK DILLERI
9. Qokheceli s
1974 (Ankara 19862).
DgNv, Jean, Grammaire, de langue turque, dialecte osmanli,Patis Dili Grameri, Qev. : Ali Ulvi El6ve, lstanbul 1941-531 DEVELLIo6LU, F erit,
O s manlrc a
ERGIN, Muharrem, Tiirk
-T iir kg e Ans i klop
Dil Bilgisi,lstanbul
e
dik
LA g at,
l92l' lTilrk
Ankar a e 7990'
1980.
KoRNFLIT, Iak\in, Turkish, London 1997.
$. SAMI, Kdmus-t Tiirkf,istanbul l3l7-1318. Tiirkee Sdzliik TDK 1945 (+)' Tiirkiye'de Halk A{andan Derleme Sdzlildti I-XIL TDK' Ankara 1963-1982'
6.12.4. Gagauz Tiirkgesi Ttirkge konugan Hrristiyan Gagauzlar bugiin baqhca Moldavya Cumhuriyetinin giiney bSilgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa bolgesinde yagamaktadrrlar. Eskiden Besarabya adr verilen bu btilgeye Gagauzlar 18. ytizyrl sonlan ile 19. ytizyrl baglarrnda kuzeydolu Bulgaristan' dan gog etmiglerdir. Eski SSCB'de yagayan Gagauzlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna gore 197,164'tiir' Moldavya drqrnda, Bulgaristan Cumhu-
riyetinde yaklagrk 5.000 kadar Gagauz yaqamaktadr. Kazakistan Cumhuriyeti ile Orta Asya'da da 1908-1914 ylJ'lan arastnda Besarabya'dan buraya grigmtig kiigiik Gagaguz topluluklarr vardrr. Gagaguzlann toplam saylsr, btiylece, 200,000' i gegmektedir' Hrristiyan Gagauzlar adlannr btiyiik bir olasrhkla Selguklu sul-
Keykavus'un adtndan altrlar. II. Keykavus 13' ytizyrl ortalannda Bizans imparatoru Mihail Paleologus'un isteli tizerine Bizans'a yaprlan Slav akrnlannr durdurmak iizere Balkanlara Anadolu'dan birkag bin kiqilik bir kuvvet gondermiqti' Keykavus'un
tanr
II.
TALATTEKiN. MEHMET
6I-|/EZ
160
161
TURK DILLERI
gcinderdi[i bu Selguklularrn din de[igtirerek Hrristiyan olduklan,
Bilk
Keykavus adrnrn da zamanla Gagauz bigimini aldr[r sanrl-
Kr Masal gibi gelir,
maktadrr. Slav ortamr iginde Hrristiyanhfir kabul eden Gagauzlar zamanla Bulgar, Romen, Slav vb. gibi ttirlii etnik gruplarla kanqmrglardrr.
Sovyet Tiirkologlan (Baskakov, Pokrovskaya vb.) "Gagauzca"yl "dil" saymrglardrr. Doerfer'e ve baqka Batrh Ttirkologlara gcire ise " Gagauzcd' Tiirkgenin Rumeli diyalektlerinden biridir.
yilna kadar Gagauz Ttirkgesinin resmi bir alfabesi ve yazrsr yoktu. Bu tarihte Moldavya SSC Yiiksek $ura Bagkanhlr Gagatz Tiirkgesi igin bir alfabe dtizenlemigtir. Kiril asrlh olan bu alfabede yalruz 16/, liil ve /e/harfleri Latin (Alman) alfabesinden a1957
Itnmtqttr
svvx
ama masal
diyildir...
ba dedti, ifitiyar kauggu-piyetgi, bizim fialhmtan o derin gegmig zamannan igin neler aklmda tutersm. Nendan biz gekileriz? Kintmis -Annatsana,
bizim dedelerimiz? Nenda, nice yasamrglar onnar?
Ae, dostlanm, bizim halktmrun kijk-senseleleri yeskiden, pek yeskiden gtkaceklar. )le yeskiden, ani unuduler sansora da hig inanamarsmtz, ki ne gok
-
ash isler olmuSlar, deycez iki bin yildan zeyede geri o goktanh Tilrk-oguzlarda, angtlan peyda olmuglardr yeski Altaym legendah yerlerinde o zamannar'
Biiyiik Bozkrr Masal gibi gelir,
Kbrp .
ama masal
Macal rH6rr re.rrp, ailra uaca.r ,'lrrii,rAup.
..
delildir...
be dedi, ihtiyar kemancr, bizim halkrmtzln o derin gegmiE
-Anlatsana, zamanlan igin neler akhnda tutarsln. Biz nereden geliriz? Kimmig bizim dedelerimiz? Onlar nerede, ne ktdar yagamlglar?
ltxrltap Kayurly-nltetttll, 6ll' 3aMaHHapbI lltlIIII }le.ndp ar.rlrrrrrAa ryr3pcritt. I Iiitt/(iitt (rrrs 'tclitii iiatuauuu.lap 6a
AHnarcaua, Ad,qy, 3ll[r- xa.qKbrMbl3blH o /q,epI{l{ reqMllul
ouna;l?
Ee, AocTJIapbtM, 6usllrtr xaJII(blMbI3l,ltt - ecKr.rAdx, Jrcprr nex ecxnAdu .luxa>i<9rrap. O.r?i ecxrti.iiu, tioli-cegce,rc-
aHrr yIIyAy,l3p IxaIIcopa Aa xrrtr r(II Ilc -r.rHaIraMapcbrlrbr3,iir,r.qaarl tror( acJrbr rrurndp oJrMyurJrap, leii;i<es, rrxlr 6rut :cc;1ri repu o troKTaHKbr Tjiprt-orya.napAa, arrrbr.rrapu rreii4a onMyunapAbr ecxn A.nrariuu .qerelrAaJrbr epneplrrAd osu-
MaHHap. Macan ru6n lelei'<eri. aMa Maca"n ;1lriil4llir. . . <6ttp nautrrJrap Baprvrbrur... 6rrp nartr,rr.nap iioxvyut...>. Eo.n:i qexeAlrJrep caHcbr 6nglru MacaJlJrap. E, 6drr a?i 6o"'ri ,texeAeiinm, aMa acJrbr rn6rt rru,reprr aurra4aiisrr"r. Gagauzca bir romandan
ilk sahrlar
-
Ee, dostlarrm, bizim halktmtztn k
Erkacaktrr. Oyle eskiden
ki onu unuturlar, bundan sonra
da hig inanamazstntz,
ki ne gok gergek igler olmug, diyeceliz, iki bin kiisur yrl
o gok eski
zamanlarda eski Altay'rn efsanevi yerlerinde ortaya qtkan Turk-Oluzlarda.
. Moldavya ve Ukrayna'da konugulan Gagauz Tiirkgesinin iki diyalekti vardr: 1. Orta diyalekt ya da Qadrrlung-Komrat diyalekti,
2. Giiney ya da Vulkane$t diyalekti.Yazr dili orta diyalekt iizerinedir. Gagauz Ttirkgesinin baghca seslik tizellikleri qunlardrr: 1. Asli uzun iinltler bazr siizciiklerde korunmuttur: dC "a9", drt "yaban attsl", art"ard", AT *bErii> beri "beri", AT *kdrii> gEri "gei", AT *l kdr "kaf" AT *lgdz> kaz"kaz", AT *l.c6r > k6r "kor", AT *toru > daru "doru", yertn "sabah", AT *yilr1 > iln
"yiin'l vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
162
2. odtinglemeler de dahil ormak iizere, scizba grnda /y/ triremesi: ET ek- > yek- "ekmek',, ET el > yel *yabancf,, eri_ > yeri_,
ertesi > yertesi, emir > yemir ,,emir, hepisi > episi > yepisi, hesap > esap > yesap, esir ) yesir, ev > yev ,,ev,,, iftira > ytfttra, insan ) ymsan, rcla- > yula-, $m- > y$tn-, iiziim > ytizilm vb. 3' ses gruplannrn btiztirmesi sonucu uzun iinliilerin orugmasr: agu> dz, agla- > ala-, agn- > dr-, asagt> a{A, bagct > bdct
"baflcr", bahis > bas, begen- > ben-, brigrek > bilrek,.b6brek,, briytik > biik, degil > dft, degis > d;rr ,.aegig me,,, dog_ , aA-, aA;g_ > dil-, gr)vde > gilde, gogiis > gfrs, kdy > kfr, ogren_ > ilren_,
dgret- > ilret-, rigsiiz > iistiz "oksiz,,, ogiin- > frn_, cigey > tive "iivey" sagr > sdr, sagl* > sal*, soguk > sfik, sog_ > sii_ "sri!mek", sdgtit > sfrt, si;yle- > s6le-, sdyiin_ > siln_, yogurt > ylirt, yugur- > yilr- vb. 4. Sdzbagr lyl foneminin diigmesi.(genellikle /i/ onnnde): yiigsek > ilsek, yiigstik > risilk, yiik > tik, yilry > frn, yiirek > uru"k, yiiz> iiz "yiiz, gehre", yilz) tiz"100,', yiiz- > iiz-, yiiziik> iiziik vb.
5. Onses /h/ (bazen igses) tinsrizrinrin driqme si: hafta ) afta, haklkat > akikat, hani > ani, hagan > agan ,,ne zaman,, hangt > angr "hangi", heva > ava, anahtar > anatar, pahatt ) pdlt, sahib_i > sdbi "sahip" vb. 6. /a/ ve /u/ iinltileri arasrndaki lpl ve lvltinstizlerinin dtigmesi: avu7 > aug, agil ) avul > aul, bogaz> buaz, sogan > suen, kavun > kaun, tavuk > tauk vb. 7. lnU > /nn/ benzegmesi: anla- > enna-, dinlen- > dinnen_. onlar > onnar, yanlry > yannry vb. Gagauz Tiirkgesinin en onemli rizelliklerinden biri sozdiziminin
Slav dillerinin etkisi ile bozulmug olmasrdrr: pdsr bufistantn*bu giysinin fiyatf', yapraklan kiyadm,,kitabrn yapraklan", di-t lezm
163
TURK DTLLERi
"laztm de[il", lEam lafedeyira "konugrnamlaztm", annader cenk lgin "savagr anlatryor", usak gek etti dlamd "gocuk aplamaya bagladr", laflanmslar gitme "gitmek iEin anlaqmrglar", biz gdrdilk, ani yavas iSlemekten var nice g4ri kalalm "Yavag gahgrnca nasrl geri kalaca[rmrzr gordiik", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardr", tutunduk yeniyce iSe, neginki yeskiycesine biln yok nanl yasama "Buguin eskisi gibi yaqamak miimkrin olmadr[r igin yeniden iqe girdik' vb. vb.
Gagauz Alfabesi
Aa
Kr
Aa E6
IIn Mu
aa de 6b Br av fr ?g Ar dd Ee ee BE dyo X;x JrcJ *c 3g 3Z
*x Mu
frn
ui ily
Hn Oo Oo
fIn Pp Cc
Tr Yy
9y
os
rk nl
Xx IIq
ilm HN
Vq III ur I]I tq
w
$
14
br
!E
a
oo oti np pr cs mt )u )u 6f
DMITRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre",
x
h
4
tS
q
I
bIu br
a
3s
3
er€
IO ro
IO
yu
f.
fl
ya
s.
I
b
l-ill, Archiv Orientdlni,IY:
208-224, 349-362; V: 96- I 13, 1932.
GAYDARCI, G. A., Ye. K. KOLTSA, L. A. POKRoVSKAYA, B, P, TUKAN, Gagaulsko - rus s ko -moldavskiy slovar', Moskva 197 3. [Ga gauz Tilrkg esinin Sdzlii(ii,gev. Ismail KAYNAK, A. Mecit Dodnu, Ankara 19911 OzrnN, Nevzat, Gagavuz Tilrkge si Grameri,TDK, Ankara 1 996.
PoKRovsKAye, L. A., Grammatika gagauzskogo yaaka, Fonetika i morfologiya, Moskva 1964.
GENEL BA$VURU KAYNAKLARI
Agafrda, Tiirk dilleri konusunda temel bagvuru kaynaklannrn krsa bir listesi ile bu kaynaklar hakkrnda krsa bilgiler yer almaktadrr. Bu
kaynaklarrn drgrnda kimi
QacRrRv, Saadet, Tiirk Lehgeleri drnekleri, I: VIII. yiizyildan Xvill. yilzyila kadar yan dili, Ankara 1950 (370 s., 19773). Tilrk Lehgeleri drnekleyi, II: Yasayan A!rcve Lehgeler,Ankara 1972. Hanrlandr[r drinem igin Tiirkiye'de ilk olan bu delerli elkitabr bir gok yonden bugiin de gtncellilini hala korumaktadrr. Kitabrn ilk cildi tarihi dcjnem Ttirk dillerine seEilen metinlerin trpkrbasrmlan , yazrgevrimleri, srizltikleri ve ilgili d
Giiniimiiz Tiirk dillerini ele alan ikinci cilt ise beg ayn b
TALATTEKiN. MEHMET
lrtvrcz rc6
DeNy, Jean, Kaare GRONBECH, Helmuth SCHEEL, Zeki Velidi TocAN (yay.), Philologiae Turcicae Fundamenta. I, Wiesbaden 1959,814 s. + I harita. Tarihi Tiirk dillerinden gtinrimrize delin her bir dilin ayn ayrt yazilarla ele ahndrlr bir kitaptrr. Her boli.imde ilgili dilin krsa tarihi, metinleri, ses ve yaprbilgisi tanrtrlmrgtr. Aynca ilgili dile iligkin krsa kaynakga ve metin pargasrna da yer verilmigtir. Kitabrn bagrnda Ttrk dillerinin bir de tasnifi vardrr.
167
TURK DILLERI
mr"nt, ddrdiincii bciltim Altay dilleri arasrnda kargrhkh etkilegimleri, beginci boliim Altay dillerinin oteki dillerle etkilegimlerini, ilgilerini, altrncr boliim Altay dillerinin 6teki dillere etkilerini, yedinci biiltim Altay dillerinin belirleyici ses ve yapr ozelliklerini, sekizinci bciliim ise bu dillerden segilen tjrneklerle kargrlagtrrmah bir sesbilgi sini i germektedir. Kitabrn Zeh,t Kay maz'ca hazrrlanan bir gevirisi olup elinizdeki gahgma hazrlamrken hentiz gcinilememigtir.
TDK, Ankara 1964,270 s. Ural ve Altay dillerine krsa birer girigten sonra Tiirk dilleri ve bunu takiben de opuz Ttirkgesi ile bunun bir kolu olan Tiirkiye Tiirkgesi iizerinde durulur. ozetle krsa bir Tiirk Diti rarihi diyebiliriz. Kitabrn sonunda Tiirklerin tarih boyu kullandrklarr alfabelerin birer tablosuyla genig bir kaynakga yer alrr.
A. R6Ne-reS, An Introduction to Turkology, Szeged 1991,170 s. Tiirkolojiye Giriq baghfrnl ta$lyan kitap esas olarak Tiirklerin islamiyeften cince kullandlklan kimi alfabeler ve yaztmkurallan tizerinde durmaktadtr. Kitapta cizellikle ele aknan alfabelerle ilgili uzun bir de kaynakEa yer alr, krsaca delerlendiriligi igin bak. M. 0ttrrcz,TDA 3,1993:322. s.
JoHANsoN, Lars, Eva A. Csero, The Turkic Ittnguages,Routledge, London and New York, 1998, 474 s. Fundamenta,nrn gtincel
SINoR, Denis, Introduction d l'itude de l'eurasie Centrale, Wiesbaden 1963. 371 s. Eskigafdan gtintimtize Avrasya halklannrn (Ural, Altay ve oteki eski Ortaasya halklan) dilleri,
DiLAQAR,
A.,Tilrk Diline Genel Bir
BakrE,
ama daha krsa olarak yeniden hazrrlanmrg bir biEimi sayabiliriz. Trirk dilleri tizerine en giincel bilgileri igeren derleme gu an igin kullanrlabilecek en kapsamh, en yeni kitaptrr. Makaleler ge_ leneksel bakrgla delil de, dilbilimci bakrgryla kaleme ahnmrqfir.
PoPpE, Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden 1965,212 s. Kitabrn ilk bciltimrj "Altay Dilleri" baghfr altrnda
Mo$ol, Mangu-Tunguz, "Quvag-Tiirk,' dilleri ve Koreceyi tek tek ele almaktadrr. Her dilin ele ahndrfr maddede krsa tarihi, konuyla ilgili belli bagh gahgmalar verilmigtir. Kitapta aynca kimi ortak tablolar aracrhfryla eski ve yeni dillerin alfabeleri de yer ahr. ikinci bollim de "Altay Dilleri Araqtrrmalarr Tarihi,' bagh$r altrnda sciz konusu dillerin uzmanlannrn krsa ya_ qam
tarihleri i.izerine yaprlan gahgmalann agftlamah kaynakgasrdrr.
TKAE, Ttirk Diinyan El Kitah,Ikinci Cilt, Dil-Kiiltiir-Satt'at,2. baskr, Ankara 1992, 536 s. ilki 1976'da tek cilt olarak yaylm' lanan TDEK'in ikinci baskrsr iig cilt olarak grkmrgtrr. Kitabrn birinci biiltimti konumuzu ilgilendirmekte olup ilk baskrya giire bu boliimiin tek bir farkr'Altay Dilleri Teorisi" boliimtinde T. Tekin'in yaasr yerine O. N. Tuna'run yazlslnln yer almasrdtr. Kitabrn "Tiirk Dili" baghkh bu briliimtinde Ural-Altay dilleri ve Altay dilleri konusu ile anahatlanyla tarihi Tiirk dilleri, Trirk dillerinin tasnifi ve gtiniimtiz Tiirk dilleri ele ahnmaktadr.
Tiirk Ditlerini
San lJygurca
GeliEim $emasr
TALAT TEKIN. MEHMET
Konuyla itgin BASKAKOV, N.
4.,
Vv
6twpz
I7O
t7t
fimi Bagvuru Kaynaklarr
TURK niLLEni
yanl srra, kimi Do[ubilimleri, dil, edebiyat ve arkeoloji dergilerinin de listeleri
verilmiEtir. $tiphesiz bu listede bir hayli eksrklk vardrr. Liste ulaqabildilimiz ki.itiiphanelere dayanmaktadtr. Listede bir derginin ilk saytst ile giiri.ilebilen son sayrsl, sotl cildi belirtilmiqtir. Yine derginin grktr[r iilke ve gehir, biliniyorsa derginin ktsaltmast listede yer almaktadrr.
P.8., An Introduction to the History of the Turkic
Peoples, Wiesbaden 1992. GRONBECH, Kaare, Der tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936.
fThe Structure of the Turkic Languages, gev. J. R. Krueger,
DOGRUDAN TURK DiLLERiYLN
Bloomington 19791' Tilrkgenin Yaprst, Eev. M. Akahn, TDK,
pesr 1990.
Tiirk Diti Arastrmdlart Yilh{t - Belleteu 1953'ten beri yrlda. kimr zaman da bir kag lrlda bir cilt r;eklinde Tiirk Dl
MENGES, K. H., The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden
1968,19952. RAMSTEDT, G. J., Einfilhrung in die altaische Sprachwissenschaft,
II:
Formenlehre, 1952; III:
Register,1966 (yay. P. AALTO).
TnKiN, Talat,Tilrk Dillerinde Birincil (lzun Unliiler, TDAD 13, Ankara 1995. -, Tarih Boyunca Tilrkgenin Yanmt, TDAD 19, Ankara 1997 . -, Tiirkoloji EleStirileri, Ankara 19972. Temel Stizliikler Sdzltiklerle iligkili aynnfih bilgi igin Kebikeg dergisinde yer alan "Tarihi Tiirk Dillerinin Stjzltikleri" (Kebikeg, 6, I 998 : 109 -245) ile "Giintimriz Tiirk Dilleri ve Scjzliikleri" (Kebikeg,7-8, 1999:44154) adh yazt dizileri ve kitabrmrzn ilgili b
DERGiLER
hlolojik Eahqmalara yer verilmiqtir. Macaristan, Szeged' 1.1: 1993' 1.2: 1993,2.1: 1994,2.2: 1994.
KARAMANLIo6LU, Ali Fehmi, Tilrk Dili,istanbul 1972 (1984\. Lt, Yong-S6ng, Tilrk D ille rinde Akrabal tk Adlan. Ankara 1999.
Lautlehre, Helsinki 1957;
iICiT,i
Jountul of Turkology; Yrldaiki sayr ve tek cilt olarak yaytmlanmasr cliiqiiniilen dergi bugiine clegin iki cilt (ddrt sayr) olarak grkn-uqtrr. Dergicle golunlukla eski ve yeni Ttirk dillen i.izerine
19951
HAzAt, Gy., Handbuch der tilrkischen Sprachwissenschaft, Buda-
I:
DERGiLER
Tiirk dillerine ait yaztlara yer veren dergilerin seyrek de olsa Tiirk dillerine iliqkin yazrlara yer veren
BozKURT, Fuat,Tilrklerin Dili. Ankara 20023. ERcit-RsuN, Ahmet 8., drneklerle Bugilnkii Tilrk Alfabeleri, Ktiltiir Bakanhfir yay. Ankara 1996s.
Ankara
iein rnvNAK
Aqafirda, dolrudan
edeniye v izug eniye tyurkskih yaztkov, Moskva
1962.
GOLDEN,
TURK DiLLERI
{
I
i It
f
Kurumu'uun yayrn organt olarak Erkmaktadrr. Bugi.ine degin 38 cilt grkmrqtrr, derginin yayrn yeri Ankara'drr. Derginin tizerinde kagmcr cilt oldufu degil de ait oldupu yl y"r alr. Ankara. TDAY-B ya da TDAY-Belleten []: 1953, [38]: 1995 (yayrm yfi1997).
Tiirk Dilleri AraEhrmalurt: Eski ve yeni
Ti-irk dilleri iizerine
yazrlann yer aldrlr dergi yrlda bir kez grkmaktadr. Ankara.
TDA
[1]: 1991,1:1991.
Tarkic Languages;
Yrlda ikr sayr, bir cilt olarak yaytmlanmast
dtgiintilen derginin heniiz 1. sayrst Erkmrqtr. 1. cildin 2. sayrsr da bi.iytik bir olasrlftla bu kitap baskrda iken grkmrg olacaktrr. Almanya, Mainz ve Wiesbaden. l.l: 1991.
TALATTEKIN. MEHMET OTUEZ N2
rUnr oir,r,nniNn lcrnr,rKlr
oLARAK yER VEREN
nnncilnn
Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae: Macaristan Bilimler Akademisinin do[ubilimleri konulannda yazlara yer verdili yrhk yayrn orgarudrr. Yrlda tek cilt olarak grkar. Uzun yrllar yrlda bir-kag fasikiil, tek cilt olarak grkmrgtrr. Son sayrlannda ise yrlda tek sayr, tek cilt olarak grkmaktadrr. Dergi her ne kadar do[ubilimleri dergisi ise de Altayistik, ozellikle de Ttirkolojiye iliqkin yazlar dergide rinemli bir bciltimti olugturur. Macaristan, Budapegte. AOH l: 1951,48:1995.
Altorientalische Forschungen: Eski Demokratik Alman Cumhuriyeti, Bilimler Akademisi, Eski Tarih ve Arkeoloji Enstitiisii yayrnr olarak 1974'te yayrmlanmaya baglanan dergi daha gok eski Mrsrrbilimi, Anadolu'daki giviyazh metinler ve ipekyolu'nun tarihi dilleri iizerine yaprlan gahgmalara yeli verir. Baglangrgta yrlda tek cilt, tek sayr halinde grkan dergi 10. ciltten sonra yrlda iki sayr grkmaya baglamrgtrr. Hemen her sayrsrnda Eski Uygurca ve Uygur-
lann dil-ktiltiir ahg veriqi iginde bulunan ipekyolu halklannrn tarihi,
dili iizerine yaziar bulunur. Derginin son durumu, Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin Federal Alman Cumhuriyeti ile birlegmesinden sonraki dtinemi bilinmiyor. Demokratik Alman Cumhuriyeti, Berlin; Federal Alman Cumhuriyeti, Berlin. AoF 1: 1974, [18:1991]. Central Asiatic Journal: Baglangrgta yrlda bir kag sayr, tek cilt olarak grkan dergi uzun stiredir yrlda iki sayr bir cilt geklinde grkmaktadrr. Ortaasya halklarrnrn dili, dini ve tarihleriyle ilgili konulann afrrhkta oldufu dergide Ttirkolojiyle, rjzellikle de Eskli Ttirk dili ve Ortaasya Ttirk dilleriyle ilgili yaziar rjnemli bir yer tutmaktadrr. Almanya, Wiesbaden. CAJ l: 1955,41: 1997.
173
TURK DILLERI
Folia Orientalia: 1959'dan beri, yrlda bir cilt olarak Krak6w'da yayrmlanmaktadrr. Ozeilikle son sayilannda Ttirkoloji ile ilgili yazrlann sayrsr artmrltrr. Baqlangrgta Tiirkolojiyle ilgili olarak dergide Krpgak dilleri iizerine yazrlar yer almrqsa da sonraki sayrlar yerini Osmanhcaya, gtiniimiizde de galdag Tiirk dillerine, ozellikle de Sibir grubu Ttirk dillerine brrakmrqtrr. Polonya, Krak6w. FO 1:
1959,33: 1997
Journal of Turkish Studies / Tiirkliik Bilgisi Arastrrmalart: Turk dili, edebiyatr ve tarihi konusunda yaztlarrn yer aldrlr dergi yrlda bir sayr bir cilt olarak grkmaktadrr. Derginin yayn dili esas olarak Tiirkgedir. ABD, Harvard. JTS = TUBA 1: 1977,21: 1997
Keleti Szemle / Revue Orientale: Macaristan Bilimler Akademisi, K6rcisi Csoma Toplululu, Asya Komitesi'nin yayrn organl olan dergi tam 31 yrl yayrn yagamrnda kalmrqtr. Dergide Tiirkoloji ile ilgili konular afrrhk noktasrnr oluqturmugtur. Esas olarak yrlda bir kez grkan dergi kimi yrllar bir-kag yrl bir arada grkmrgtrr. Dergi bir kez de trpkrbasrm olarak ABD'de yaytmlanmtqtrr. Derginin iginde yer alan yazlJarrn dizini de yine ABD'de An Analytical Index Including a Complete Index to Keleti Szemle baglt$yla yayrmlanmrgtrr. Macaristan, Budapegte. KSz l: 1900,21:1.932.
Materialia Turcica: Kurucusu Hermann Vi4ry, kuruluqu
ise
1975 Bochum'dur. Konular genelde Tiirk dilleri, edebiyatlan ve tarihidir. 17. cllde delin bir stire yaymtna ara veren dergi, bu sa-
yrdan itibaren yeni boyut ve bigimde Milan Adamovii'in yiinetiminde grkmaktadrr. Almanya, Gottingen. l: 1975, 18: 1997.
Oriens, Milletlerarasr $ark Tetkikleri Cemiyeti Moc. tnuast: Altbaghfrndan da anlagrlacafr iizere dofubilimlorl
TALATTEKIN. MEHMET
OTvez n4
konulanna yer verilen bir dergidir. Dergide Tiirkolojiye iliEkin yaz;Jarn cinemli bir yeri vardrr. 1967'de ilk on ciltte yer alan yaziann dizini yayrmlanmrqtrr. Hollanda, Leiden. Oriens l: 1948,34: 1994.
Sovetskaya Tyurkologiya.' Eski SSCB drineminde SSCB Bilimler Akademisi ve Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'nin ortak yayrnr olarak grkan dergi yrlda bir cilt, altr fasiktil olarak 1990'larrn bagrna delin diizenli olarak grkmrgtrr. Salt Ttirkoloji tizerine (dil, edebiyat, tarih, halkbilimi vb.) yanlann yer aldr[r dergi 1990'lardan sonra dtizensiz arahklarla, Tiirkologiya adryla grkmaktadrr. Azerbaycan, Bakti. ST 1: 1970, lTilrkologiya 19901. Studia Etymologica Cracovensia.'Esas olarak hemen her dille ilgili ktikenbilim yazrlarrnrn yer aldrlr dergide daha ilk sayrdan itibaren Tiirk dillerini ele alan galiqmalann alrrhkta oldulunu gcirtiriiz. Derginin 1997 sayrsrndan itibaren o yrl igerisinde defigik gahqmalarda kcjkeni ele ahnan Trirk dillerine ait sdzctiklerin bir listesine yer verilmektedir. Polonya, Krak6w. SEC 1: 1996,2: 1997.
Studia Orientalia: Ortaasya ve Sibirya halklarrnrn dilleri, edebiyatlan, etnolrafyalan iizerine yazlJarn yer aldrlr dergi "Societas Orientalis Fennica"nrn yayrn organrdrr. Derginin kimi ciltleri miistakil konulara aynlmrgtrr. Ornefin M. Rtisiinen'in "Tiirk Dillerinin Sesbilgisi Uzerine Malzemeler" ve "Tiirk Dillerinin Yaprbilgisi Uzerine Malzemeler" kitaplarr bu dizinin 15 ve 21. ciltleridir. Finlandiya, Helsinki. StOr 1: 1925,70:1993. Studia Turcologica Cracoviensia: Krak6w Jagiellonian Universitesi, Do[ubilimleri Enstittisii, Tiirk Dili ve Edebiyan Bciliimiiniin girigimiyle grkah dergi 1995 yrhndan beri grkmaktadrr.
175
TURK D1LLERI
Yrlda bir sayr grkan dergi kimi sayrlannr kitap gahgmalanna ayrrmaktadr, ornelin 3. cildinin iiteki baghfr The Formation Substantives in XVIhh Century Ottoman-Turkish adln, tagrmaktadrr (E. Siemieniec-Gola6). Polonya, Krak6w. STC 1: 1995,3:1997.
Studies on Inner Asian Languages..
ilk sayrsr 1985'te grk-
maya baglayan dergi o gtinden bugtine 12 sayt grkmrgtrr. Baqlangrgta Kobe Yabancr Araghrmalar Universitesi yaylnl olarak grkmaya baglayan dergide qofunlukla Ortaasya halklannrn dilleri ve tarihleri
iizerine olanyaziar yer almaktadrr. Dergi bugtin Osaka'da Avrasya Aragtrrmalarr Merkezi yaylnl olarak yayrntnl siirdiirmektedir. Dergide, tahmin edileceli iizere Sofdca ve Uygurca iizerine yazilar alrrh$ olugturur. Derginin bir baqka dzellili hemen her sayrda bir bilimadamrmn krsa yagamciyktistine ve gahgmalanmn listesine yer verilmesidir. Japonya, Osaka. SOIAL 1: 1985, 12: 1997.
Turcica, Revue d'Endes Tarques: Yrlda tek cilt olarak grkan dergi alrrhkh olarak, Osnlanh-Tiirk tarihine, tasavvufuna, Tiirk dili ve edebiyatrna ait yaziara yer verir. Fransa, Paris. 1: 1969,26: 1994.
Turkologischer Anzeiger.' Tiirk dilleri, edebiyatr, halkbilimi, tarihi, krsacasr Ttirkolojinin hemen ttim alanlanna ait o yrl igerisinde yaylmlanan makalelerin tasnifini ve dizinini igeren bir kaynak Eahgmasrdrr. Andreas Tietze'nin ydnetiminde grkmaktadrr. itt iti sayr Wieryer Zeitschrift fiir die Kunde des Morgenlandes'in 6'/ ve 68. ciltlerinin sonunda (1975, 1976) yer ahr. Avusturya, Yiyana. TA 1:1975,20:1994.
Tiirk Diiryasr Dil ve Edebiyat Dergisi: Yrlda iki sayr grkan dergi 1996 baharrndan beri TDK yayrnr olarak grkmaktadrr. Dergide gtiniimtiz Tiirk dilleri ve edebiyatlan rizerine yazilar yer alrr. Ankara. l: 1996,4: 1997.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
176
Tiirk Kiiltiirii Arasttrrnalart:Tirk Kiilttirtinii
Araqtrrma Enstittisti'ntin yrlhk yayrn organr olan dergide Tiirk dili, tarihi, kiilttirii, edebiyatr, sanatr tizerine yaziar yer alr. Kimi ciltleri bir kag yrh birden kapsamaktadrr. Derginin bazt sayrlan da Tiirkologlara armafan sayrsr olarak grkmrgtrr. Ankara. TKA 1: 1964,32: 1994fyayrmyrh 1996]
Ungarische lahrbiicher: "Macar Yrlhlr" adryla Bilimsel Yayrncrlar
Birlili'nin ve Walter de Gruyter yayrnevinin yaylnr
olarak grkmaya baglayan dergide Ttirkoloji ve Altayistik konulanna ait yanlar dnemli bir yer tutar. ikinci Savaq sonrasnda dergi UralAltaische Jahrbilcher adryla yayrnlnl stirdiiriir. Derginin yayrn yeri
Berlin (Almanya)'dir (bak. Ural-Altaische Jqhrbticher ve (JralAltaische Jahrbiicher, Neue Folge). UJb 1:7921,21:1941. Ural-Altaische Jahrbiicher: ikinli Savag sonrasrnda Almanya'da Ungarische Jahrbilcher'in devamr olarak grkmaya baglayan dergide UJb'e gore, Ttirkoloji ve Altayistikle ilgili yazrlann oranr daha da artar. 48. sayrdan itibaren dergi Amerika'da Ural-Altaische
Jahrbilcher / Ural-Altaic Yearbook olarak grkmaya devam eder. Dergi Almanya'da iken yayrn yeri Hamburg ve Wiesbaden'dir. Amerika'daki derginin yayrn yeri ise Bloomington'drr. Almanya'daki ciltleri "Societas Uralo-Altaica"nln yaytnl olarak qrkan dergi, Amerika'da hem ozel yayn hem de "Inner Asian and Uralic National Resource Center" yaylnl olarak grkmrgtrr. Dergi yine Almanya'da Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge adryla grkmaktadrr (agafrdaki maddeye bakrnrz). UAJb Almanya: 24: 1952, 48: 1976; Amerika 51: 7979, 67: 1995. (1995 sonrasr gciriilememigtir, yeni adr da Eurasian Studies Yearbook olup Continuation of Ural-Altaic Yearbook / Fortsetzung der UraIAltais c he J ahrbiiche r altbaqhlryla qrkmaktadrr.).
177
TURK DILLERI
Ural'Altaische Jahrbiicher, Neue Folge" Societas UraloAltaica (UralAltay (ururnu)'nln yrlhk yaylnl olan dergi Altayistik, Mongolistik, Uralistik ye Tiirkoloji alanrndaki yazrlara yer verir. Bununla birlikte yeri geldikge titeki Asya dillerine, kiilttirlerine ait yazrlar da dergide yer altr. Dergide grkan yazizrda Ttirkolojinin
iinemli bir yeri vardrr. Almanya, Hamburg & wiesbaden. UAJb' NF 1: 1981, 14: 1996.
ilmi Arasnrmalar: ilim.{ayma Cemiyeti'nin yayrnl olarak grkan dergi yrlda bir ya da bir-kag sayt olarak grkmaktadrr. Dergide Ttirk dili, edebiyatr, tarihi konulannda yaziat yer alrr. istanbul. l:1995,
5:1997. TURK DiLLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN
uo(.unlLiMLERi DERGiLPni Acta Orientalla; Dofubilimlerinin defiqik alanlanna ait yazrlarn yer aldr[r dergide Ttirk,dilleriyle ilgili yazilar da yer alr. Danimarka, Kopenhagen. AO (Kobenhagen)' l:7922-23,58:1997 ' Altai Hakpo,: Kore Altay Kurumu'nun yayrnr olan dergide Altay
dilleri ve Altay dilbiliq;pe, dolaytsryla Tiirk dillerine ait yaziat da yer altr. Kore, Seul: 1:1989, 7:1997.
Archivum Ottomanicuflr.' Esas olarak Osmanh aragttrmalanna yer verilen dergide Ttirk dilleriyle ilgili yazlar da yer ahr. Almanya, Wiesbaden: I :19XX, 15:1997'
Asia Major,: Qofiunlukla Asya halklartnrn dilleri ve tarihleri iizerine yazrlann yer aldrlr dergide az da olsa Tiirkolojiyle, ve Ttirkolojiyi ilgilendiren konularda yazl/lLaf. yer alrr. Derginin ilk yayrn yeri Leipzig (Alrnanya)'drr' ilk sayrsr numaraslz ve Hirth Armalam olarak yayrmlanan derginin "cilt l" numaraslnl ikinci yrl
TALATTEKIN. MEHMET OLIVIEZ glkan sayrsr ragrmaktadr. seri l: l94l,lB:1973
178
AM 1: lg23 tlgz4;l, g_10: 1g33; yeni
Belleten: Tiirk Tarih Kurumu,nun bilimsel yayml olarak grkmaya baglayan dergi yrlda iig sayr, bir cilt olarak yayrmlan,,,aktudrr. Dergide seyrek de orsa Tiirk d'iyre ilgiri inceremerer yer alrr. Ankara. l: 1937, sayr 232: Arahk lgg7.
Bir, Tiirk Diinyan inceremereri
Dergisi:
yesevi yayrncr'k'
m grkarrtrlr dergide Tiirk iirkereri, edebiyatlan, dileri vb. konularda y aziln yer almaktadrr. lstanbul. t : 1994, g: 1997 .
Qevren, Toplum,
Bilim, yaztn ve Sanat Dergisi:
donya'da Tiirkge orarak grkan derginin kimi sayrrannda Tiirk
ilgili yazilar l6: 1989.
da yer almrgtrr. Kosova, prigtine.
Make-
eevren l:
d'iyle 1973,
Erdem: "Atattirk Kiiltiir, Dil ve Tarih yiiksek Kurumu,,na balh 'Atanirk KtilttirMerkezi"nin yayml oran dergi yrrda tig sayr, bir irt olarak grkmaktadrr. Dergide edebiyat, tarih, sanat tarihi, kiiltiir,
felsefe vb. konulard a yanlmrg yazitarn yanr srra dil yazilan da yer ahr. Ankara. c. I:1985, sayr27: 1997.
Finnisch-Ugrische Forschungen: Fin_Ugor halklarrnrn dil_ leri, edebiyatlan, etnoprafyasr konusunda yazilann yer aldr$r dergide Ttirkolojiye iligkin yazrar da yer arrr. Ttirkoroji agrsrnda:n tizellikle Fin-ugor halklanna komgu volga ve sibir brilgesi Tiirk halklanntn dilleri, golu Fin dergisinde oldulu gibi, cin plandadlr. Yrlda bir cilt ve bir-kag fasikril olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Leipzig (Almanya) ve Helsinki (Finlandiya),dir, sonraki yittu, ir" yaluzca Helsinki'dir. FUF l: 1901, 54: 1997.
Journal Asiatique: Baglangrcrndan beri .,Soci6t6 Asiatique,,
179
TURK DILLERI
yayrnl olarak grkan dergi, Fransa'nrn ve Avrupa' ntn en eski do[ubilimleri dergilerindendir. Derginin kimi sayrlannda Ttirkolijiye, cizellikle Eski Trirkge ddnemine iligkin yaziar yer ahr. Derginin tiikenen eski ciltlerinin trpkrbasrmr da yaprlmrgtrr. Fransa, Paris. JA l: 1822,284: 1996.
Journal de la Socidtd Finno-Oagrienne / SuomalaisUgrilaisen Seuran Aikakauskirja: Finlandiya Fin-Ugor Kurumu'nun yayln organrdrr. Esas olarak Fin-Ugor halklan iizerine yaziaru yer verilen dergide, Volga ve Sibir bdlgesi Trirk halklarnrn dillerine iligkin yaziar da yer ahr. Finlandiya, Helsinki. JSFOU 1: 1886,86: 1995. Kebikeg: 1995 yrhndan beri Ankara'da grkmaktadrr. Tiirk tarihi, edebiyatn ve kiiltiirii derginin aprrhk noktasrnr olugturmaktadrr. Dergi yrlda ortalama iki ya da tig sayr olarak Erkmaktadrr. Dergide az sayrda da olsa Trirk diliyle ilgili yazrlar yer alr. 1998'de grkacak olan 6. ve 7. sayrlarr Tiirk dillerinin gegmigten giiniimtize gegitli s
Kdriisi Csoma - Archivumr Her bir cildi bir-kag fasiktilden olugan dergi yalnrzca iig
cilt grkabilmigtir. Dergide Tiirkolojiyle
ilgili cinemli yaziar yer alrr. Derginin 1967'de Hollanda'da E, J. Brill yayrnevince tarpkrbasrmr da yaprlmrgtr. Macaristan, Budapeqte. KCsA 1: 1921-1925, 2: 1926-1932, 3: 1941-1943, ek cilt 1935-1939 (hpkrbasrmlan:7967, E. J.
Mdrnoires de
la
Brill, Hollanda).
Soci6td Finno-Ougrienne
/
Suornalais-
Ugrilaisen Seuran Toimituksia: Dergide esas olarak, JSFOu'da oldulu gibi, Fin-Ugor halklan tizerine yaziara yer verilir. Yrlhk bir dergiden ziyade, kimi zaman gegitli kitaplara, scjzliiklere yer verilen bir yayrn dizisidir. Bu nedenle de 1890'dan bugti-
TALATTEKIN. MEHMET ne, yaklagrk ytiz yrlhk bir stirede
6uwz
iki ytiz cildin tizerinde
I8O
grkmrgtrr.
Ornelin ciltlerden 104'iinciisti (1,2,3. sayrlar) J. Ramstedt'in "Kargrlagtrmah Altay Dilbilimine Girig" kitabrdrr. ilk cildi de LuleLap dili Scizlti$ii'diir. MSFOu 1:1890, 222:1996.
of the
Research Department of the Toyo Bunko: Japon "Dolubilimleri Kurumu" Toyo Bunko'nun Batr dillerinde yaziara yer verdili yayln organrdrr. Dergide zaman
Memoirs
zaman Altayistik ve Tiirkoloji iizerine yazrlar da yer ahr. Tokyo. 1:
7926,51: 1993.
Mittheilungen des Seminars fiir Orientalische Sprachen an der Kiiniglichen Friedrich Wilhelrns-Universitiit zu Berlin: Yrlda bir cilt olarak grkan dergi Ostasiatische Studien, Westasiatische Studien ve Afrikanische Studien olmak iizere tig bcjltimden olugmaktadrr. Her boliilnde sayfa numarasr 1'den baqlamaktadr. 1936'yakadar bu adla grkan deryi 1936-39 arasrnda Mittheilungen der Ausland-Hochschule an der Universitcit Berlin (c. 39-42) olarak grkar. Ttirkolojiyle ilgili yanlar ilk iki bcihimde, ozellikle de ikinci bciltimde yer alrrlar. itt< Ucittimae yer alan, Ttirkolojiyi ilgilendien y azilar ise Altayistikle iliqkili y aziardtr. Daha ilk sayrda Ttirkolojiyle ilgili olarak Karl Foy'un "Der Purismus bei den Osmanen" yazlsr yer ahr. Almanya, Stuttgart ve Berlin. MSOS 1: 1898, 42:1939.
Minzu Yuwen
EF-#lr
Qin Halk Cumhuriyeti'nde Qinliler
drgrndaki halklarrn dilleri, tarihleri, edebiyatlan vb. tizerinde duran
bir dergidir. Baglangrgta ytlda iig sayt gtkarken 1982'den beri her iki ayda bir sayr grkmaktadrr. qHC srnrlan igerisinde kalan Ttirk halklarrnnn dilleri, ozellikle Yeni Uygurca tizerine yazrlmrg inceleme yazrlan, Eski Uygurca metinler Minzu Yuwen'de yer ahr. Beijing. 1: 1979, 1997.
181
TURK DILLERi
Le Mus6on' Arulan dergide W. Bang'tn gok sayrda ya s yer almrgtrr. Yaziar genelde Maniheist Uygur metinleri ve dili iizerinedir. Belqika, Louvain. Biitiin saylamn g
Orientalia Suecana: Upsala (isveE) Universitesi'nin Dofubilimleri igin yayrn organr olan dergide Tiirkolojiye iliqkin yazrlar da yer alrr. isveE, Upsala. l:1952,45-46: 1996-1997.
Orientalische Literatur-Zeitung.' Afrrhkh olarak Dolubilimleri alantnda grkmrg kitaplarrn tanrtrmlnr, elegtirisini igeren yaziarayer veren dergide yine do[u dilleri ve edebiyatlanna iliqkin yazlar yer alr. Baglangrcrndan beri iki stitun halinde ve siitunlan sayfa numarah olarak Erkmaktadrr. Almanya, Berlin. OLZ l: 1898, 84: 1989.
:
Sonraki yrllar O r i e ntali s ty c zny. yer verilen dergide Tiirk yazianna Polonyalr Dofubilimcllerin dilleri iizerine de bir hayli yazr yer almtgttr. Dergi, baglangrgta Polonya'ntn defigik kentlerindeki aragttrma merkezlerinin ortak yayml olarak grkarken daha sonralan "Polonya Bilimler Akademisi, Dolubilimleri Komitesi" yayrnr olarak grkm4tr. Yrlda genelde iki sayr olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Lw6w, bugiinkii yayrn yeri ise Vargova'drr. RO l: 1925,50 1996.
Ro
c
znik
Orj entalis
ty
c
z,ny
T'oung Pao |iFffi,, Archives pour servir d l'6tude I'histoire, des langues, de la 96ographie et
de
de ve Do[u Uzak Ottaasya l'ethnographie ile l'asie orientale: halklannrn dilleri, tarihleri, kiiltiirleri ve siyasi-ekonomik durumlan hakkrnda yaz:lrar:rl' yer aldr[r derginin kimi sayrlarrnda Eski Tiirkgeye iliqkin yazlar da yer almtgtrr' Hollanda, Leiden' TP l:
1890,82: 1996.
TALATTEKIN. MEHMET
0urvpz
182
The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and lreland: JA'in ingiltere'deki dengi olan dergi yine Avrupa'nrn en eski do[ubilimleri dergileri arasrnda yer ahr. Dergide az sayrda da olsa Ttirkolojiyle llgili yazilar yer alrr. ingiltere, Londra. JRAS 1: 1834, 1983.
Tiirk Diinyast Arastrrmalart Dergisi.. Trirk Dtinyasr
verilir. Dergi yrlda bir-kag sayr olarak grkmaktadrr. istanbul. sayr 1:1979,117: 1998.
/
Revue de Turcologie: Dr. Rrza Nur'un iskenderiye'de grkarttrpr dergide .edebiyat, tarih, dil ve halk edebiyatr konulannda yaziar yer almrqtu. Mrsrr, iskenderiye. l: F6vrier [$ubat] 1931, 8: Fdvrier lgubat] 1938.
Die Welt des Islams. Zeitschrift der Deutschen Gesell-
fiir
Islamkunde: Esas olarak islam aragtrrmalarrna yer verilen dergide Tiirkolojiye iligkin yazrlar da yer alrr. I 95 1 'de dergi yeni seri adryla Erkmaya baqlamrqhr. Hollanda, Leiden. Die Welt des Islams 1: 1913,24, 1942; Die Welt des Islams N. S. 1: 1951,34: 1994. schaft
Wiener Zeitschrffi fiir ilie Kunde des Morgenlandes: Do[ubiliminin gegitli konulannda yazrlarrn yer aldrfr dergide Ttirkoloji yaziarna, tizellikle de Anadolu sahasrna ait yanlara yer verilir. Avusturya, Viyana. WZKM 1: 1887, 86:1996.
da
Zeitschrift der Deutschen morgenliindischen Gesellschaft: Almanya'nrn ve Avrupa'nln en eski Do[ubilimleri dergilerinden olan ZDMG'de Dolu dillerine, edebiyatlanna ve benzer
TURK DILLERI
konulara ait yazil'arn yanr srra Tiirkolojiye ait yaziar da yer almaktadrr. Almanya, ilk yayrm yei:Leipzig: bugiinkti yayrm yeri: Stuttgart. ZDI{G l: 1846,146: 1996.
TURK DiLLERiNi iT,CiT,TNOiNEN DiLBiLiMi VE
DO6UBiLiMLERI DERGiIBNi
Araq-
nrrmalarr Vakfi'nrn yayln organr olan, genelde Ttirk tilkelerinin politik sorunlan, tarihleri ve edebiyatlanyla ilgili yazilann yer aldr[r dergide Ttirk dilleri konusunda yazrlmrq yazrlara, Eevirilere de yer
Tiirkbilik Reviisii
183
Annali: Napoli Universitesi, Dolubilimleri yayrnr. Roma, italya. Yeni Seri, l:1940.
Archiv Orie ntdlni : Prag' daki Qekoslovak Dofubilimleri Enstitiisil yayrnrdrr. Ti.irkolojiye iligkin yaziar da yer ahr. Prag, (Qekoslovakya) Qek Cumhuriyeti.
1
: 1929,
57
: 1989.
Dilbilim Arasttrmalaz.' Dokuz yrldan beri yayrmlanmakta olan dergi her yrl bir sayr olarak grkar. Dergide cilt ya da sayr numarasl yer almaz, yalntzca yll belirtilir. Dergide yer alan yazrlar gtintimtiz Ttirkdilbilimine ait konulardan oluqur. Ankara. [1]: 1990, [9]: 1998.
Dilbilim Yaztlart: Ttirk dilleriyle ilgili yaziara da yer veren bir dergi olarak yayna baglamrq, iki sayr grkmrgtrr. Ankara. 19891990.
ilk
akademik dilbilimi dergilerindendir. Istanbul Universitesi, Yabancr Diller Ytiksek Okulu yayrnt olarak grkmrgtrr. istanbul. l: 197 6,6: 1981.
Dilbilirn : Ttirkiye' nin
Genel Dilbilim Dergisi: Ankara Dilbilim Qevresi Derneli yayrnl olarak yrlda bir-kag sayr grkmrgttr. Ankara. l: 1978,7-8: 1980.
TALAT TEKIN. MEHMET
OLMEZ
I84
Limba Romtnd: Romanya'da grkan dil dergilerindendir. Romanya, Biikreg. 13: 1964,42: 1942.
Orbis: Uluslararasr dilbilimi dergisidir. Belgika, Louvain.
l:
1952,
38:1995.
Oriente Moderno: italya'da yayrmlanan Dofubilimleri dergilerindendir. Roma, italya. l: 192l-1922. ntali s tycezy.' Polonya' da y aytmlanan Dolubilimleri dergilerindendir. Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, malzemelere de yer verilir. Vargova, Polonya. l: 1955,1996.
P rze glqd O rie
185
TURK DILLERI
UNivnnsirELERiN TURKoLoJi opncilBni
Atatiirk aniversitesi Tiirkiyat Araptrmalart Enstitiisii Dergisi: Erzurum Atatiirk universitesi Tiirkiyat Araqttrmalart Enstirtisii'ntin yrlhk yayril olarak grkan dergide Tiirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer alrr. Erzurum. AUTAED 1: 1994,8:1997. Bilig: HocaAhmet Yesevi uluslararasr Tiirk-Kazak universitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isii' niin igbirliliyle yayrnlanmaktadrr. Tiirk dili ve edebiyatrnrn gegitli alanlarma ait yaziar yer alr. Ankara. 1: Bahar 1996;4: Krg 1997
Edebiyatt Araptrmalart Dergisi; Ege Universitesi, Sosyal Bilimler Faktiltesi'nin yayml olarak Erkmaya baqlayan dergi, sonraki yrllar fakiiltenin adtntn de[igmesiyle Edebiyat
Tiirk Dili ve Revue Roumaine de Linguistique: Romanya'da grkan dilbilimi dergilerindendir. Dergide zaman zamap .Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, ozellikle V. Drimba'nrn yaalanna da yer verilir. Romanya, Biikreg. 10:1965, 16:1972.
Studia
et
Acta Orientalia: Romanya'da yaytmlanan Do[ubilimleri
dergilerindendir. Btikreg, Romanya.
l:
1957,
Voprost Yaztkoznanic.' "Dilbilim Sorunlart", eski SSCB'nin en eski, en onemli dilbilimi dergilerindendir. Zaman zaman dergide Ttirk dilleriyle ilgili yaziar da yer almrgttr. Yrlda bir-kag fasiktil olarak grkar. Dergide cilt numarasr kullanrlmaz,yalnncayaylm yrh ve fasiki.il numarasr vardr. Onceden SSCB Bilimler Akademisi yayrnr olarak grkan dergi qu an Rusya Bilimler Akademisi yayrru olarak grkmaya devam etmektedir. SSCB/Rusya Federasyonu, Moskova. 1952, 1997.
Faki.iltesi' nin yaylnr olarak grkmrqtrr. Dergide Tiirk edebiyattntn qegitli alanlan, Ttirk dille{r ve Altayistik konulannda yaziar yer ahr.
izmir. 1:1982,8: Aralk 7994. baghfa aldrfrmrz derginin tam adr istanbul universitesi Edebiyat Fakiiltesi Ti)rk Dili ve Edebiyatt Dergisi'dir. 1950'den beri istanbul'da
Tiirk DiIi ve Edebiyatt Dergisi: Yaygtn, ktsa adtnt
yayrmlanmaktadrr.Yrllrkgtkmastgerekendergininsonyrllardabir kag saytst birleqtirilerek grkanlmrqtrr. istanbul' TDED l: 1950'26: 1986-1993 (yayrm Yrh 1993)'
Tiirkiyat Arapttrmalart Dergisi: Konya Selguk universitesi, Ttirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii'niin yrlhk yayrnr olarak grkmaktadrr. Yrlda tek cilt olarak grkan dergide Ttirk edebiyafl, halkbilimi, tarih, dinbilimi ve Tiirk dili konulannda yaztlar yer ahr. Konya. l: 7994,4: 1997.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
186
I87
TURK DiLLERi
Tiirkiyat Mecmuasr: ilki 1925'te Ttirkiyat Enstittisii'niin yrlhk yayrn organr olarak grkmaya baglayan ve Ttirkiye'nin ilk Tiirkoloji
yrlhklanndan olan dergi, gimdiye de[in dtizensiz arahklarla yayrmlanmrgtrr. Dergide Ttirk dili, tarihi, edebiyatr, sanatr konulannda kaleme ahnan yaziar yayrmlanmaktadrr. istanbul. TM 1: 1925,20: 1997.
Tiirkoloji Dergisi: Ankara Universitesi, Dil ve Tarih-Cofrafya Faktiltesi, Ttirk Dili ve Edebiyatr Bciltimti' ntin yrlhk yayrn organr olan dergi yrlda iki sayr olarak planlanmrq, ancak bagtan beri dtizenli olarak yrlda bir sayr (tek cilt) grkmrgt:r. 1979'da 8. saytsrndan sonra bir siire yayrnrna ara veren dergi 1991'den beri daha srk arahklarla grkmakta&r. Ankara.
l:
1964,8: 1979;9: 1991,
12: 1997.
Dil ddretimi Dergisi / I'anguage Teaching Journal adryla grkmaya baqlayan dergi sonralan adnt Dil Dergisi / Language Journal olarak deligtirmigtir' T6MER'in ayhk
Dil
Dergisi / Language Journal:
yayrnr olan dergide konu olarak genel dilbilimine ve dil o[retimine
ait yazlar alrrhkta olmakla birlikte gtintimiiz Tiirkgesiyle ilgili yaziar da yer ahr. Ankara. 1: Temmuz 1991,62: Arahk 1997' Kardaq Edebiyatlar.'Ortalama olarak iig ayda bir sayr grkar. Kimi sayrlannda Ti.irk dilleriyle ilgili yanlar da yer altr' Erzurum -Izmit'
l:
1982,4l:
1997
.
Nlrn 1933
Tiirk Dili, Tiirk Dili Tetkik Cemiyeti Biilteni: 1932'de ba[rmsrz bir dernek olarak
Tiirkliik Arastrmalart. Dergisi:Niarrnuru Universitesi,
Fen-
Edebiyat Faktiltesi'nin yaylnl olarak grkan dergide Ttirkolojinin
deligik alanlanna, dolayrsryla Ttirk dillerine alrtyazilar da yer alrr. istanbul. I :1989, 6:1991.
Tiirkliik Bilimi AraStvmalaz.. Sivas Cumhuriyet Universitesi, Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimii rilretim
kurulan, baqlangrgta Ti.irkgeyi
Ttirk Dil Kurumu'nun laytnt olarak dort-beg ayda bir grkan
dergi sonraki sayrlarrrnda Tiirk Dil Kurumu Biilteni
bu adla grkan dergi bu sayrdan sonra Tiirk Dili,
1997
Tiirkge Fransuca Belleten I Bullctin publii par la Soci'ite Linguistique Turque adryla
iTi AYT,TT
DERGiLER
Qa{daS Tiirk Dili: Dil Derne[i'nin ayhk yayrnr olan dergide gtiniimtiz Ttirkgesi bagta olmak tizere Tiirk dilleri ve Ttirk edebiyatr konulannda yazrlara, giir, ciykii, deneme vb. edebiyat tirtinlerine yer verilir. Ankara. QTD
l: Mart
1988, 118: Arahk 1997.
- t0*
Olll
ffir
C.nird aolbi -
adrnr alm4fir. 20. sayrya kadar
iiye ve yardrmcrlannrn giriqimleriyle yayrmlanmaktadr. Tiirk dili, edebiyatr ve folkl<jrii alanrnda yanlara yer verilir. Sivas. l: 1995,5:
AYLIK YA DA
Iu,L Dili
ANKARA r 933
Erkmaya baglamrgtrr. 33.
saylya kadar boyle devam eden dergi, 33. sayrdan sonra Seri
III
II, Seri
adryla 1950'lerin bagrna defin yayrn yagamtnda kalmrgtrr. 1950'den sonra ise TDK birisi ayhk (-+ Tiirk Dili) birisi de yllhk (-+ TDAY-B) iki ayn dergi grkartmaya baglamtgttr. Tilrk Dili
TALATTEKiN. MEHMET
6uwz
188
dergisinin bu ilk dcinem sayrla'nda "Dil Devrimi" ve "Gtineg-Dil Teorisi" konulan alrrh[r olugturmaktadrr. Ankara. Tiirk Dili, 1: Nisan 1933,20 ilktegrin lEkim] 1936;
Dili, Tiirkge Fransuca Belleten / Builetin pubtid par la socidte Linguistique Turque 2l-22 : $ubat-F6vrier 1937,33: ilkkdnun_
Tiirk
Ddcembre [Arahk] 1938; Tiirk Dili Belleten Seri II, l-2: 1940,18-20:1940; Tiirk Dili Belleten Seri III, l-3: Haziran 1945, 14-15:1951.
Tiirk Dili: TDK'nun
ba$rmsrz bir dernek olarak etkinliklerini siirdiirdr.i[i.i 32 yrl boyunca defigik altbaqhklarla (ayl* dergi ya d,a
ayl* dil
yqun dergisi gibi) yayrnlannr siirdiirmi.ig olan dergi genel okuyucu kitlesine yonelik yazlarnyanr srra akademik diizeydeki yazrlara da yer vermigtir. Dergide Tiirk edebiyafinrn cinde gelen yazarlarnn ve dtigtin adamlannrn iiriigleri, denemeleri de yer almr$trr' Ba[rmsrz bir dernek olan Ttirk Dil Kurumu lgg2yfusonunda kabul edilen yeni anayasa ile bagbakanh[a balh olarak kurulan "Atattirk Ktilttir, Dil ve Tarih yi.iksek Kurumu"na baph bir kuruma dontigttirtilmiiq yeniden yaprlandrnlmrytr. Tiirk Dili dergisi de bu yeni kurumun ayhk yayril olarak yazar kadrosu tamamen de[igerek ve
grkmaya devam etmigtir. Dergide gegitli yazar ve gairlerin edebiyat
iiriinlerinin yanl srra akademisyenlerin dil yazilan yer almaktadrr. Baglangrgta "Ayhk Dil Dergisi" altbagh$ryla grkan dergi son donemlerinde "Ayhk Dil ve Edebiyat Dergsi" olarak grkmakltadrr. Ankara. TD l: 1951,383: 1983;385:Ocak 19g4, 552: Aralk1997.
Tilrk Dili Dergisi: Ahmet Miskiollu'nun girigimi ve gayretleriyle ayda bir yayrmlanan dergide Ti.irk edebiyatr ve edebiyat
iki
tirtinlerinin yanr srra giintimtiz Ttirkgesine ve sorunlann a ait yaziar TDD 1: Temmuz 1987, 54: Mayrs/Haziran
da yer ahr. istanbul. t996.
I89
TURK DILLERI
Tiirk Kiiltiirij.' Ttirk Kiilt{irtinti Araqttrma Enstittisti'ntin ayhk yaylnl olan, Tiirk tarihi, edebiyatr, halkbilimi ve siyaset alanlannda yazrlara yer verilen dergide Tiirk dilleriyle
Ankara.
TK
ilgili
yazlJ.ar da yer alrr.
1: 1962,416:1997
Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatlart Dergisi: Iki
ayda
bir
grkan
dergi TOMER'in yayrn organrdr. Adrndan da anlaqrlaca$r izere dergide Tiirk dil ve lehgeleri konulannda yazrlmrg yaziar yer alrr. Ankara. 1: Alustos 7995,16: Arahk 1997.
Varhk: Iran'da grkan dergi alrrhkh olarak Azeri edebiyatr, dili ve ktiltiiriine yer vermektedir. Genelde yrlda dtirt sayr yayrmlanmaktadrr. Iran, Tahran . l: 1979, X, 1997 . RUSYA'DA VE ESKi SSCB'DE YAYIMLANAN DERGiLER Qarhk Rusyasr ve eski SSCB'de kimi arkeoloji, dilbilimi ve dil dergilerinde Ttirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almrqtrr. Bu dergiler
golunlukla izvestiya "Haberler" adryla grkmrgtrr. Bu dergilerin ilk ve son sayrlanna, her cumhuriyettebenzet adla grkan dergilere, tizellikle Tataristan, Bagkurtistan vb. cumhuriyetlere ait dergilere tam olarak ulagtlamamrgtrr. Agafrda bir bciliimtine yer verilen dergilerin drgrnda ayrrca hemen her cumhuriyette genel okuyucu kitlesine y
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
I9O
19I
TURK DILLERI
Azerbaycan SSR
Elmler Akademiyaslntn Heberleri, Edebiyyat, Dit ve incesenet Seriyast / izvestiya
Kazak SSR
Akademii Nauk Azerbaycansftoy SSR, Seriya Literatun Yaa.ka i iskusstva: Yrlda dtirt kez grkan dergide, adrndan da anlagrlaca[r gibi edebiyat, dil ve gtizelsanatlar alanrnda yazrlmrg yazilar yer alr. Azerbaycan, Bakt. 1966, 1988.
SSR, Seriya Filologigeskaya: Yrlda dort kez grkan dergide, adrndan da anlagrlacapr izere toplumbilimleri alanrnda yazrlmrg yazrlar, dolayrsryla Tiirk dillerine ait incelemeler de yer altr. Kazakistan, Almatr. 1: Ocak 1974,65: Mart 1990.
Dil ve Edebiyyat / Yaak i Literatura.'Azerbaycan
Tiirkrnenistan SSR Iltmlar Akademiyasmty habarlart, Cemgryetgilik iltmlannry Seriyast / izvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SS& Seriya Obsgestvennth Nauk:
SSC ytiksek ve orta6lrenim bakanhlrmn yayrnl olarak grkan dergi, yrlda altr fasikiil yayrmlanmrgtrr. Azerbaycan, Bakt.
Epigrafika Vostoka: SSCB Bilimler Akademisi yaytnt olan dergide Eski Tiirkge metinler, yantlar iizerine de gahgmalar yer alrr. SSCB, Moskova/Leningrad. 1 : 1947, 22:1'984.
izvestiya: izvestiya imperatorskoy Akademiy Nauk / Bulletin de I'acaddmie Impdriale des Sciences ya da izvestiya Akademii Nauk, Soyuza sovetskih sotsialistigeskih Respublik / Bulletin de I'acaddmie des Sciences, de l'union des Rdspubliques Sovi4tiques Socialistes ya da izvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk, Seriya literatura i yaak. Yayrn yagamlna Qarhk Rusyasr doneminde St. Petersburg'da baglayan derginin kuruluqu 1852'ye defin gider. Dergi, tarihi igerisinde deligik seriler altrnda, seri V, seri VI gibi' grkmrgttr. Bu tiir akademik dergiler genelde "toplumbilimleri" ve "fen bilimleri" olmak iizere iki ayn konuda, aynt adla grkmaktadrrlar. Dergi bugtin yrlda altr sayt, bir cilt olarak Erkmaktadrr. Defigen politik yaplya, ytinetime gore derginin adrnda kiigtik degigiklikler olmugsa da yayrmtna bugtin de devam etmektedir. Derginin 50. cildi SSCB (1990), 51' cildi de Rusya Federasyonu yayrnr (1991) olarak grkmrqhr. Dergide Tiirk dilleriyle ilgili yanlar da yer almtqfir. Rusya Federasyonu, Moskova. l:1852' 55:1996.
Giltm Akademiyastnt.A flabarlart, Til Edebiyat Seriyasr. / izvestiya Akademii Nauk Kazahskoy
Yrlda altr kez grkan dergide, adtndan da anlagrlaca$rizere toplumbilimleri dolayrsryla dil alanrnda yazrlmrq yaziar da yer altr. Tiirkmenistan, Aqgabat. 1960, 1992.
dzbek Titi ve Edebiydti:Ozbekistan SSC Bilimler Akademisi yayrnl olarak grkan dergi yrlda altr sayt, bir cilt olarak yaylmlanmrqtrr. Dergide edebiyat konulanntn yanr srra Tiirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almr$ttr. Dergide cilt sayrsr kullanrlmamrqtrr. Ozbekistan, Taqkent. 1958, 1993.
Zapiski Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russka' go Arheologigeskago Obsgestva: Esas olarak arkeoloji dergisi olan bu yayrnda Ortasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle ilgili yazrlar da yer alr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].
Zapiski imperatorskoy Akademii Nauk: Yine bir arkeoloji dergisi olan bu yayrnda Ortaasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle ilgili yazrlar da yer alrr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].
Zapiski instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk
SSR:
Dolubilimlerine ait inceleme yaziarna yer verilen dergide tarihi Tiirk dillerine, Uygurca belgelere iligkin yaziar da yer ahr. SSCB, Leningrad. I :1932, 16:19371.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ Ig2
ARMAGANLAR, OZEL SAYILAR
L'Harmattan, Paris 1992,353 i c a, P
rac e karaimo znaw
c ze,
Muharrem Ergin'e Arma{an, bak. TKA 28.
Bahy Ogdisi: Festschrirt filr Klaus Rdhrborn ank)J3lich seines 60. Geburtstags / 60. Dodum hh Dolaytsryla Klaus Rr)hrborn Arma{aru. Yay. Jens Peter Laut / Mehmet 6lmez, istanbul 1998 448 + XXIV s. Bilim Kiiltiir ve Ofretim DiIi OlarakTiirkqe, TTK, Ankara 1978, 598 s. Gegmiqten giintimiize, Islam cincesinden Osmanhya bilim dili olarak TtirkEenin geligimi geqitli yazrlarla ele almmaktadr. Konusunun
Do[an Aksan Arma[aru, yay. bat..Kdmile imer, LeylA Subagr Uzun, A. U. DTCF yay., Ankara 1998. nia s i e d e mdzi e s i g c io I e c ia P r ofe s o ra Edw arda Try jarskiego, (Edward Tryjarski Armalanr) bak. RO 69, 1994 (1995) uc zc ze
Gedanke und Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag von Nikolaus Poppe, yay. W. Heissig, K. Sagaster, Wiesbaden 1989, 372 s. Gerhard Doerfer Festschrift, bak. JTS
13
S. Levend,
/ Mdlanges Jean Deny,haz.
Ndmeth Arma[am,haz. J. Eckmann, A. S. Levend, TDK, Ankara
1962,394
s.
Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armadaru, $. A. Bozkaplan, G. Giilsevin, Z.Kaymaz, M. Yardrmcr, Malatya 1989, 188 s. ReSid Rahmeti Arat
igin,TKAE, Ankara 1966,454
J. Eckmann, A.
M. Mansuroflu, TDK, Ankara 1958, 356
s.
s.
Studia Turcica, yay.L.Ligeti, Budapest 1971,498 s. Kitap, Budapegte Universitesi, Ttirkoloji btiliimtintin kuruluqunun I 00. yrh dolayrsryla yirmi Macar, yirmi de Macaristan dtqrndan Ttirkololun, Altayistin yazilanndan olugmaktadrr. Kitapta Eski Ti.irkgeden Osmanhcaya defin Tiirkolojinin farkh alanlanna ait yazrlar yer ahr.
Talat Tekin Armafiant, bak. TDA 3
Tatarica, Edendum curavit Abdulla Tukain kulttuuriseura r.y. Studia in Honorem Ymcir Daher, 1987 ,376
Harf Devrimi'nin 50. Yfu Sempozyumu, TTK, Ankara 1981,234. Ttirkiye'de Arap yazrsrndan Latin esash yazrya gegigin 50. yrh dolayrsryla dtizenlenen toplantrya sunulan bildiriler yer almaktadrr. Kitapta Ttirklerde yazr ktilttiriintin geliqimi, gegitli donemlere ait Ttirk alfabeleri ele ahnmaktadrr. Jean Deny Armadaru
s.
Vargova
1994,288 s. + resimler.
K s i g g a dla
TURK DILLERI
Milanges Offirts d Louis Bazin, haz. Jean-Louis BncQu6GRAMMONT, R6my Don, Frdddri c HlTzEL, Aksel TIsnt, Editions
Ahmet Temir'e Armadan, bak. TKA 30. Aleksander Dubir(ski, C ar aim
193
/
s.
Turfan, Khotan und Dunhuang. Vortrcige der Tagung ,,AnnetnorlG von Gabain und die Tu anforschung", veranstaltet von der Berlln
Brandenburgische Akademie der Wissenschaften in Berlin (9,12.12.1994), yay.R.E. Emmerick, W. Sunderrnann, I. Warnkc u. P. Zieme, Akademie Verlag, 1995, 418 s. 1993 yrhnrn bagh. nnda olen Eski Uygurca ara$tlrmactlanndan Annemarie von Olbain'in anrsma Berlin'de dtizenlenmig olan toplanunrn bildirilcri yfr
TALAT TEKiN . MEHMET
}tTvIEZ
l9s runr olu.nRl
D4
almaktadrr. Bildiriler Ortaasya, ipekyolu halklartnrn dili, ktiltiirii, sanatl ve tarihi iizerinedir.
Bildiriter (Ankara, 27-29 eyliil 1972), Ankara 1975,576 s.
Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift fiir Peter Zieme antci!3tich seines 60. Geburtstags, Htgg. von M. 6lmez / S.-C' Raschmann, istanbul / Berlin 2002,418 + XXII s.
(PIAC) Permanent' Internattonal Altaistic Conference ((Iluslararast Siirekli Altayistik Kurultayt: 1997' ytltnda
AltaYistik KutuliaYlart
krrkrncrsr dtizenlenen PIAC'rn baqlatrcrst ve stirdiiriiciis{i Denis
Tiirk Dili ve Tarihi Hakhnda AraEtrmalar, I, F. Kdpriilil'niln Dofiumunun 60. htdr)nilmtinii Kutlamak igin Tiirk Tarih Kurumu ve Tilrk Dil Kurumu Tarafindan QtkarilmtSttr, derl. H' Eren, T. Halasi Kun, TTK, Ankara 1950,248 s.
Sinor'dur. Kurultay bildirilerinin Epfiunlu[u basrlmtgttr' Kurultaylar hemen her yrl ayn bir tilkede diizenlenmektedir.
fiir
XVI. Milletlerarast Attaistik Kongresi (21-26'X"1973 Ankara) xvl. B ildir iteri, P e rmane nt International Altaistic c onfe re nc e, Ankara TKAE, Toplanfi - XVIth Meeting 21-26.X.1973 Ankara,
Varia Euraiatica: Festschrift Szeged 1991,270
sondan baglayarak Kurultay kitaplannrn birkaErmn adrnr q
Professor Andrds R6na-Tas,
s.
Zeynep Korkmaz'a Arma!,an, bak.
TKA
32.
1979,256
Altaica Osloensia. Proceedings of the 32nd Meeting of the
KURULTAY SiLOiNiLNNi Bilimsel Bildiriler Ttirk Dil Kurumu'nda, yerli ve yabanct Ttirkologlann katrltmtyla Ti.irk Dil Kurultaylarrnda okunan bildirilerin yayrmlandrlr kitaplara verilen ortak addrr. Bugiine de[in yayrmlanan bildiri kitaplarr
Permanent International Altaistic Conference Oslo, June 12-16, 1989,yay. B. Brendemoen, Oslo 1991' Researches in Altaic lnnguages. Papers read at the L4th Meeting
Ankara 1960,256
1957,
s. I
X. Tilrk Dil Kurultaymda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankata 1964, tr48
s.
XI. I.Tilrk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1966, Ankara 1968,272s.
of
the Permanent International Altaistic conference Held in s'zeged, August 22-28, 1971, yay. Louis Ligeti, Budapest 1975'
gunlardrr:
VIII. Tiirk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler,
s.
'l
rl
ii
i
nq,
proceedings of the 38th Permanent International Altaistic Conference (PIAC) Kawasaki, Japan: August 16'21, l995iyay' G. Stary, Wiesbaden 1996.
Historical and linguistic interaction between lhner-Asia and Europe, Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic Cbnference (PIAA) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, yay' Arp6d Berta, Edina Horv6th; Szeged 1997 .
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
196
Deutschen Turkologen-Konferenz.'Hemen hemen her iki ya da tig yrlda bif Alman Tiirkoloji okulunda yetiqmig Tiirkologlan, dilcileri bir araya getiren toplantrlara verilen addrr. ilki Bamberg'de dtizenlenen konferansrn iigiinciisii Leipzig' de diizenlenmig olup bu
konferanslann bildirileri VSUA dizisi igerisinde yayrmlanml$tr. VSUA 29 (1991), 37 (1993) ve 48 (1998).
Dilbilirn Kurultayt Itt
1. Ditbilimi Sempozyumu. Dilbilimin Diinii, Bugiinti, Yanru, 1819 haziran 1987,yay. Ahmet Kocam'an, H' U., Beytepe Ankara (baskr tarihi yok), 120 s.
IV. Ditbilim Sempozyum Bildirileri, l7-18 Mayts 1990, yay' A' Sumru Ozsoy, Hikmet Sebiiktegin,Istanbul [1990],292 s'
Dilbilim Kurultayr Bildirileri, l3-14 Mayts 1993,yay' Kdmile imer, N' Engin Uzun, Ankara 1993, 210 s. VI.
VIII. Ditbilim Kurultayr, 26'27 Mayts 1994,U9941, 190 s' IX. Dilbitim Kurultayr, 25-27 Mayts 1995, Bolu 1995, 370 s' X. Ditbilim Kurultayt Bildirileri, 22-24 Mayts 1996 (izmir), yay'
Liitfiye Oktar, Aygen Cem Defer, lzmir 1996,252 s' XI. Dilbitim Kurultayt, Bildiriler, 22-24 Mayts 1997, haz' Deniz Zeyrek, $iikriye Ruhi, ODTU, Elitim Fakiiltesi, Yabanct Diller Elitimi Btiliimii, Ankara t997,320 s.
t,
ir. I
_ -l .,
1
:.1
''.
/L|
'
-
..
\,.^..a ...) /.\. i t' '.L .)r' .\
.-i!
"t
!'' t-
-'la-
s:
\ _. \r \nr.1 ,tI:
,)
\\A\
|
1.
l-'
.'
).,,,,. I
l. (.,,\rstrx
1.:. 1.
'
Itngin l( l|(1'r lir\r.n, l\.i.':tr\(r
('. I
. 'r.
KnL!r(:t\r Lrhnr. \lri.'.
'r'ir
7. ()11ir
\llI(rn& h!/ir
1
|l.rrr lixn
.l
..
,
,' ,.,io',,.,''
iL r,.
-s
s ' ,r.,.r.", t, I
i.
I
li.r,,l..r
Krir.., rj.l rltrr' I i \ii,,.r,r .. , I lr, I't ,iuk!:L I 'liL...\ Ir.LLl'r,u r" I I l\ l:rrir Lrrrrcr\r
t,,
,:
el
1.,
lrh{alr.i
ll
Zlt.l\r-:lz.a
! 1
I ,l
)
rt
,l ,
J-,
.i'.
-i"-
I
'r,
197
TTTRK
DILLERI
Tilrkoloji Kongreleri
,
1973 yrhndan beri istanbul'da, Ttirkiyat Enstitiisi.i (daha sonra Ttirkiyat Aragtrrma Merkezi ve qimdi Tiirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii) tarafindan diizenlenmekte olup esas olarak her tig yrlda bir uluslararasr (Milletler Arasr Ttirkoloji Kongresi), yrlda bir kez de ulusal gapta (Milli Ttirkoloji Kongresi) dtizenlenmektedir. Bugiine delin (1973-1987) sekiz uluslararasr, (1978-1997) yedi de ulusal kongre dilzenlenmigtir. Kongreler Tiirk dili, edebiyafl, tarihi, kiiltiirti, sanat tarihi alanrndadrr. Kongrelere sunulan Ttirk diliyle ilgili bildirilerin bir krsmr basllrru$flr:
I. Milletler Arav Ttirkoloji Kongresi (istanbul, l5-20 X. Teblidler, 2. Tiirk Dili ve Edebiyan, istanbul 1979, 608 s.
1973,
Aran Tiirkoloji Kongresi, istanbul, 23-28 Eyliil Tebli[ler, ]. Tiirk Dili, cilt /, Istanbul 1985, 288 s.
BeSinci Milletler 1985,
Illuslararast Tiirkditbilimi Konferanst Her iki yrlda bir toplanmakta olan kongre, hemen her yrl ayn bir iilkede diizenlenmektedir. $imdiye defin sekiz kez diizenlenmig olan kongrenin gegmiq yrllara ait toplantr bildirilerinden gofunlulu ba5rlmrgtrr.
Studies on Turkish Linguistics, Proceedings of the Fourth International Conference on Turkish Linguistics, l7-19 August, 1988, yay. Sabri Kog, Ankara [1988], 596 s. Modern Studies in Turkish Linguistics, Proceedings of the 6th International Conference on Turkish Linguistics, 12-14 August I992,yay. Ahmet Konrot, Eskigehir 1996, 366 s.
TALATTEKIN. MEHMETOt-urz
198
VilI. Uluslararan Tilrk Dilbilimi Kurultayt; 7-9 A$ustos 1996 ll Proceedings of the VIIIth International Conference on Turkish Linguistics, August 7-9,yay. Kdmile imer, N. Engin Uzun, Ankara
lgg
kitaplar yer alrrsa da go[unlu[u Tijrk dilleriyle ilgili gahgmalar olugturur. ABD, Harvard' udia uralo - altaic a : szeged (Macari stan) Altayistik bcili.imiini.in yayrmladrfr kitap dizisinde, VSUA'da oldu[u gibi, Ural ve Altay halklarrnrn dillerine, edebiyatlarrna iligkin kitaplar grkmaktadrr. $u ana kadar 40'm ilzerinde kitabrn grktrfr diziyi A. Berta, P' Hajdf, T'
s
1997, 380 s.
Ulaslararasr. Tiirk
Dili Kongresi
1988 yrhndan beri her d
Ttirk Dil Kurumu
tarafindan di.izenlenmektedir. Bugi.ine de$in iig kongre diizenlenmig (1988, 1992,1996) olup ilk iki kongrenin bildirileri basrlmrgtrn
(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1988, (26 1988), Ankara 1996,488 s.
Eyliil
1988
- i Ekim
(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1992, (26 Eyliil 1992 1992), Ankara 1996,696 s.
I
TURK DiLLERi
t
Mikoia ve A. R6na-Tas yonetmektedir.
Turcologica.. Frankfurt Tiirkolojisince kurulan dizi gu an Lars Johanson'ca stirdiirtilmektedir. Yalnrzca Ti.irk dillerine ait kitaplara yer verilen dizide 30'a yakrn kitap yaymlanmtgilr.
urkologie und Tiirkeikunde : Bamberg universitesi, Ttirkoloji Boliimti'nce Erkartrlan dizide heniiz bir-kag kitap yayrmlanmtgttr. T
Ekim
KiTAP nizir,pni Yukanda sayrlan dergilerin drgrnda Tiirk dilleriyle ilgili konulara yer veren kitap dizileri de vardtr. Bunlardan en tinemlilerini gciylece srralayabiliriz:
Bibliotheca Orientalis H:angarica: Macaristan Bilimler Akademisi'nin bu dizisinde Tiirk dilleriyle ilgili kitaplar da
Almanya, Bamberg.
Tiirk Dil Kurumu Yaytplan: 1932'de kurulugundan bugiine TDK Ttirk dilleriyle ilgili 600'tin tizerinde kitap yayrmlamr$trr. Ankara. Tiirk Dilleri Aragtmnalan Dizisi: Baqlangrgta Ankara'da Simurg yaymlanrun deste[iyle grkan dizi bir siireden beri yayrnevsiz olarak devam etmektedir.Dizide krrka yakrn kitap gftmrqtrr. istanbul'
Tiirkotoii AraEtrmalan; Qukurova Universitesi, Ttirk Dili
ve
yayrmlanmaktadtr. Macaristan; Budapegte.
Edebiyatr Bciliimii'nce yayrmlanmaktadr. Adana.
Simurg Dil ve Edebiyat Dergisi: Simurg yayrnlan arastnda gtkan dizide Ttirk edebiyatlrun yanr srra Tiirk dilleri iizerine de kitaplbr
'VS(LA: Verdffentlichungen der Societas Uralo'Altaica:
grkmr gtr. Ankara/istanbul.
adrdrr. Dizide Fin-Ugor ve Altay'dillerine ait kitaplara yer verilmektedir. Ttirk dilleriyle ilgili kitaplar da dizide
Sources of Oriental Languages and Literatlrres.' $inasi ve Gtiniil Alpay Tekin tarafindan grkartrlan dizide bugiine de[in (1977) 43 kitap grkmrgtrr. Dizide Tiirk edebiyatr ve tarihiyle ilgili
Hamburg'da bulunan "societas uralo-Altaica"ntn yaytn dizisinin
% o '{'r-a '€?-
TALAT TEKiN . MEHMET
ol-upz
2oo
o-?
Rcihrborn'ca stirdtirtilmtigttir. $u an diziyi Klaus R
Ozel yaytnevleri: Tim bunlann drgrnda Tiirkiye'deki kimi tizel yayrnevleri de T{irk dil ve lehgeleri tizerine kitaplar yayrmlamaktadrrlar. Bu yayrnevleri arasrnda alfabe srrasryla Akga$, Enderun, .Engin, Simurg yayrnevleri bagta gelmektedir.
iNrenNnrrE TURKoLoJi Bilgisayarla iletigim ddneminin baglamasrndan beri artrk kitaplar, s
kitaptan haberdar olunabilmektedir. dzellikle Eski SSCB srnrrlarr igerisinde kalan, konuguru az, ancak bizce tjnemi gok olan Tiirk dilleriyle ilgili gtincel sayrsal bilgileri internet aracrhlryla
gok hrzh bir gekilde artacapt kesindir. Yakrn zamanda internet aracrh$ryla yayrna baElayacak olan bir de Ttirkoloji dergisi vardrr: Sanal Tiirkoloji Arasnrmalan Dergisi, haz. $iikri.i Haluk Akahn, Qukurova Universitesi, Adana. STAD'ne ve Tiirkoloji ile ilgili adreslerin aynntilanna $tikrti Haluk Akalm'm sayfasmdan ulaqrlabilir: http ://turkoloji.cu.edu.tvhisiseUakalin/index.html Aynca $.H. Akahn'rn hazrrladrfr "internette Ttirkoloji Dtinyasr"na
Ttirk Dil Kurumu'nun http://www.tdk.gov.trl ulagrlabilir.
sayfasrndan
9/5 7981 20 6
,lliliflltltilililtill|[il
Talat Tekin: 16 Temmuzl927 tarihinde Gebze'ye baflr Tavqancrl nahiyesinde dolan Talat Tekin, istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciltimii'ni.i bitirdi (1951). izmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat
Okutmanhlr yaptr. 1965 yrhnda "A Grammar of Orkhon Turkic (Orhon Ttirkgesi Dilbilgisi)" adh teziyle Kaliforniya Universitesi'nden doktor tinvanrnr aldr, 1965-1972 yrllan araslnda aynr iiniversitede Ttirk Dili ve Edebiyatr dgretim iiyelili yaptr. 1970'te istanbul'a gelerek "Ana Tiirkgede Asli Uzun Unli.iler" adh teziyle dogent tinvanrnr kazandr. 1972 gizi)nde Ttirkiye'ye dcinerek Hacettepe Universitesi'nde gdreve bagladr 1976'da "Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcasi' adh teziyle profesdr iinvanrnr aldr. 1982 yrhnda Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr B
Dr. Talat Tekin gahgmalannl v6 derslerini siirdtirmeye ederek 2003 yazrna delin Yeditepe Universitesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimti'nde
Kitaplarr: A Gramrnar of Orkhon Turkic, 1968; Ana Tiirkgede Aslt Ilzun 1975; Japanese and Turkish: Is Japanese Related to Turkish? 1985;
AnMkr,
Tuna Bulgarlart ve Dilleri, 1987; Orhon Yazulan, 1988; Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcast, 1988; XL Yiizytl Tiirk filri, 1989; Hunlann Dili, 1993; Japonca ve Altay Dilleri, 1993; Irk Bitig, The Book of Omens, 1993; Tunyukuk Yazttr, 1994; Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anlijler, 1995; Tilrkmence-Tiirkge Sdzlilk, 1995 (M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S. Eker ile); Tiirk Dilleri - Les Langues Turques, 1995 (M. 6lmez ile); Les inscriptions de l'Orkhon, Kul Tighine, Bilghd Qaghan, Tounyouqouq, 1995; Tarih Boyunca Tilrkgenin Yau.mt, 1997; Tilrkoloji EleEtirileri, 1997 (geniEletilmig 2. baskr); Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 2003 (1. baskr 2000).
Y
Talat Tekin
rldrz
Mehmet 6\mez Mehmet Olmez:31 Mart 1963'te Ughisar'da (Nevgehir) doldu. 1985'te Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyah Bijliimti'nii bitirdi. Aynr yrl bitirdili bijliimde yiiksek lisansa bagladr. 1985 ytltnda girdili srnav sonucu TDK'nda uzman yardtmcrh[rnr kazandr, 1987'de mezun oldulu
Tiirk Dilleri
b
gahgtr. 1988'de Eski Uygurca Altun Yaruk'un 5. bciliimii tizerine hazrrladllr
- Giriq -
metin gallgmasryla ytiksek lisans gahgmaslnt tamamladr. 1988'de bagladtfr doktora 6lrenimi srrasrnda Alman Akademik Deligim Prolraml'ndan (DAAD)
aldrlr bursla Almanya'ya gitti. Burada kaldtlr iig yrlhk siire igerisinde Prof. Dr. Klaus Rbhrborn'un gcizetiminde doktora gahgmasr olan Eski Uygurca Hst.ianTsang Biyografisi VI. Bciliim'ii hazrrladr. Aynr anda Mongolistik ve indoloji
bdliimlerinde, Prof. Dr. H. Bechert'in yantnda Sanskrit, Prof. Dr. G. Doerfer'in yanrnda Klasik Mololca elitimini tamamladt. 1994'te Doktor, 1995'te Dogent, 2001'de de Profescir tinvanrnr aldt.
delin Hacettepe Universitesi'nde galrgan M. Olmez 1998-2000 yrllarr arasrnda Tokyo Yabancr Diller Universitesi, Tiirkoloji Bciltimii'nde 1998 yrlrna
misafir cilretim tiyesi olarak gahgmrg, 2000-2001'de ise Mersin Universitesi'nde gahqmrq olup 2001 Kastm aytndan beri de Yrldrz Teknik Universitesi'nde ri[retim iiyesi, Bolazigi Universitesi'nde de misafir tilretim tiyesi
olarak gahgmaktadrr. Qahqmalarrnr Eski Uygurca ve Sibir grubu TUrk Dilleri iizerine yo!unlaEtrran M. Olmez'in yayrmlanmlq kitaplan gunlardtr:
Altun Yaruk, III. Kitap (= 5. Bdliim), l99l: Tiirkmence-Tilrkge Sdzllik' M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S' Eker Les Lttngues Turques, 1995 (T. Tekin ile); Die
1995 (T.Tekin bagkanhfrnda.
ile); Ttirk Dilleri -
alttilrkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Leningrad,
Paris, Peking
und
St. Petersburg sowie nach dem Transkript von
A.
v.
1
I
Gabain. Hrsg., tiber. u. komm. von Mehmet Olmez und Klaus Rdhrborn. Otto
Yrldrz Dil ve Edebiyat2 istanbul 2003
Harrassowitz ' Wiesbaden 2001. i ! 1
I
Tiirk Dilleri -GiriqTalat Tekin
Mehmet Olmez Yrldz Dit ve Edebiyat Dizisi:
2
Yayrmlayan: Mehmet 6lmez [email protected] isteme adresi: Sanat Kitabevi Karanfil Sok.5/60
06650 Krzrlay-Ankara
Tel.&faks: (90.312) 418 62 03 sanat@ sanatkitabev i.com.
tr
http://www.sanatkitabevi.com.tr
iletisim adresi: Mehmet Olmez Yrldrz Teknik Universitesi Fen-Ed Fak. T.D.E. Bciliimii Davutpaga Yerlegimi 3421 0 Esenler-ISTANBUL Kapak Resmi
Tunyukuk Yazrtr, I. tag, Kuzey yiizii OrhunlOrkhon, TIKA, Ankara 1995, 50. sayfadan
istanbul 2003 ISBN 975-7981-20-6 2. Baskr
(1. 1999 Simurg) O Talat Tekin - Mehmet Olmez Bu kitap "Kitap Matbaasl'nda basrlmrqtrr. Tet. (0212) 567 48 84
TALATTEKiN. MEHMET 6LMEZ
6
Nogayca................. .................ll2 Kumukga................ ................. l15 6.9.6.Karagayca-Balkarca.... ................. I lg 6.9.7. Ktrrm Tatarcast .....lLz 6.9.8. Karayca (Karayimce) ................... .................. 126 6.10. ayak/ tagftkgrubu: Ozbekge. yeni Uygurca. .......... l3l 6.10.1. O2bekge................ ................. l3t 6.10.2. Yeni Uygurca............................ .................. 136 6.11. aya[ / ta|h grubu: Salarca.......... ........................ 143 6.12. ayalg / dagh (Opuz) grubu........... ........................ 145 6.12.1. Tiirkmence... ......................... 146 6.12.2. Azeri ................. 150 6.12.3. Tiirkge ...............156 , 6.12.4. Gagauz Tiirkgesi ...................... 159 GENEL BA$VURU KAYNAKLARr.................. ............ 165 Ttirk Dillerinin GeliEim gemasr .................168 Konuyla itgiti fimi Baqvuru Kaynaklarr..... ................. 170 Temel Scizliikler............... ................... 170 TURK DiLLERi iEiN KAYNAK DERGiLEh ................. I7I 6.9.4.
suNUs
6.9.5.
Elinizdeki kitap 1995 yrh sonunda hazrrlanan Tiirk Dilleri / Les lnngues Turques adh kitabrn (Ti.irk Dilleri Aragtrrmalan Dizisi: 20) Fransrzca boliimii grkartrlarak yeniden diizenlenmig bigimidir. Kitabrn iki dilli ilk baskrsr giirdiilti ilgi dolayrsryla krsa siirede tiikenmigse de yeni bir baskrsrm haarlamak vakit almrgtrr. Bu yeni baskrda ge$itli defigiklikler yer almaktadrr. De[igikliklerin baqrnda kitabrn diizenlenig bigimi ve boyutu gelmektedir. ilk kitapta ttirhi dil ve lehgelere ait krsa bilgiler ve metinlerin ardlndan. slrasryla Tiirk dillerinin soyalacrna, alfabelerine, segilmi$ kaynakgaya ve Tiirk dillerini gtisterir bir haritaya yer verilmigti. Bu
yeni baskrda ise alfabeler ve seEilmig kaynakga ilgili dile ait bilgilerin hemen arkasma eklenmigtir. Bu da kitabrn kullanrmrm daha uygun hale getirmiqtir. Bunun drgrnda dnceki baskrda yer almayan Fu-yii Krgrzlanna ve dillerine bu baskrda yer verilmi$tir. Bundan bagka iinceki baskrda yqr alan kimi dizgi hatalan giderilmiq, yeni yaylnlar kaynakgaya eklenmiqtir. Aynca kitabrn boyu da bir
DOGRUDAN TURK DiLLERiyLE ir-Cit_i DERGiLER..... .................. I7I TURK DiLLERiNE AGIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGiLER.... I72 TURK DILLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN DoGUBiLiMLERi DERGiLERi ................ ...............177 TURK DiLLERiNi iLGiLENDiREN DiLBiLiMi VE
kriErilttilmtigtrir.
DERciLERi................ ............... 183 UNivensireLERiN TURKoLoJi DERGILERi.. ..........185 AyLrK yA DA iKi AyLrK DERGiLER... ...................... 186 DOGUBiLiMLERi
Bu baskrdaki bir bagka yenilikse "Genel Bagvuru Kaynaklan" baghfr altrnda kimi elkitaplanna, Tiirk dilleri iizerine gahgmalann yer aldrlr dergilere, kitap dizilerine, kurultay ve sempozyumlara yer verilmig olmasrdr. Kaynaklann taranmasl srrastnda en son 1997'ye delin olan gahgmalar, dergiler bu kitapta yer almrgtr. GerEekte bu gahqma 1998 yrh baglannda tamamlanmtgsa da yayrml gegitli nedenlerle bugtine kalmrgtrr. Dolayrsryla 1998 ve sonrasl yaprlan gahgmalara bu baskrda yer verilememiqtir. 1998 yltndan ancak bir
RUSYA'DA VE ESKI SSCB'DE YAYIMLANAN DERG|LER.............. I89 SAYrLAR..... .........................1s2 KURULTAY BiLDiRiLERi ......................1s4
ARMAdANLAR, OZEL
Bildiriler....... Kurultaylan Dilbilim Kurultayr Bilimsel
Altayistik
EK: Tiirk Dilleri Harirasr Trirkoloji Kongreleri..... Uluslararasr Tiirkdilbilimi Konferansr..... Uluslararasl Ttirk Dili Kongresi
KiTAP DiziLERi..... iNrBRNBrrerURKoLoJi.
.........................1g4 ....... 195
............
196
.....1g7
kag galrEma kaynakgaya dahil edilebilmigtir. Dergilerdense 1997 sa-
..................... lg7
yrlarr gciriilememiqse, ulagrlabilen son saylnln cildi ve ytlma yer verilmiqtir. Kugkusuz burada yer verilen dergiler, kurultaylar ve kitap dizilerinin sayrlan artrnlabilir. Biz burada en temel, en yaygrn
............... l9g ........1e8
....................200
\
TALATTEKiN. MEHMET
6T-usZ
8
6Nsoz
dergilere yer verdik. Dergiler arasrnda yaygrn krsaltmalannr bildiklerimizin krsaltmasma da yer verdik. Burada andrlrmz kaynaklann elegtirisinden ziyade bir-iki ciimle ile kapsamr belirtilmig, fazlasma yer verilmemigtir.
Tiirk halklannrn n[ifusuna ve dillerine ait bilgilerimiz gitgide artmakta, yenilegmektedir. Ozellikle eski Sovyetlerde yagayan Tiirk halklarrna ait en sa$lam niifus bilgileri 1989 sayrmlanna dayanmaktadrr. Bu tarihten sonra Ttirkiye'de yayrmlanan gahgmalarda, makalelerde yeni bilgiler, yeni rakamlar yer almaktadrr. Bu konuda Yeni Tiirkiye dergisinin "Ttirk Diinyasr Ozel Sayrsr" baqhkh l5-16. ciltlerine bakrlabilir (Mayrs-Haziran, Temmuz-Alustos 1997). Kitabrn boltimlerinin hazrrlanrgrna gelince, Ttirk dillerinin belli bagh ses ve yapl dzellikleri ile Tiirk halklannrn krsa tarihinin, ntifus
bilgilerinin ttzlii bir bigimde yer aldrlr boltimler, Fu-yi.i Krrgrzlan harig, Talat Tekin tarafindan; segme metin pargalan, kaynakga, Ttirk Dilleri gemasl, alfabeler ve harita da Mehmet 6lmez'ce hazrrlamrgtrr. Tiirk Dilleri'nin yeni baskrsrnda 1999 baskrsrna gcire fazla bir deliqiklipe gidilememigtir. Bir sonraki baskrda
)
Elinizdeki kitap baglangrgtan gtintimiize eski-yeni biittin Ttirk dil ve lehgelerini, baghca fonetik <jzellikleri, yayrlma alanlan ve konuganlan ile birlikte krsaca tamtmak amactyla hazrrlanmrgflr.
Ti.irk dillerinin Hsiung-nu'lann dilinden giintimiiz
dil ve leh-
gelerine kadar stiren aga$r-yukan iki bin yrlhk bir tarihi vardrr. Bu oldukga uzun siire iginde Tiirk dilleri daha baglangrgtan, yani Milat sralanndan baglayarak iki ayn ydnde geliqme g
Ana Bulgarcanrn bugiinkti tek temsilcisi baghca Rusya Federasyonuna ba$h Quvaq 6zerk Cumhuriyetinde yaklagrk iki milyon kiqi tarafindan konugulan Quvaggadrr. Quvagga drgrndaki di[er btittin Tiirk dil ve lehgeleri bir *z ve *g dili olan Ana Tiirkge'ye gider. Tiirk dil ve lehgeleri gerek tarihi dcinemlerde gerekse bugtin do[uda Pasifik Okyanusu kryrlanndan batrda Balttk Denizi ktytlanna, kuzeyde Kuzey Buz Denizi kryrlanndan gi.ineyde Basra Ktjrfezi kryrlanna kadar uzanan Qok genig bir co[rafi alanda konugulmuq ve konugulmaktadrr. Bu dil ve lehgelerin baztlan birbirine komgu alanlarda konugulmakta ise de cinemli bir krsmrnrn konuqma alanlan arasrnda btiyiik mesafe ya da arahklar bulunmaktadrr. Bu nedenle, gerek gegmiqteki gerekse bugiin konugulmakta olan Ttirk dil ve lehgeleri arasrnda cinemli farklar olacalr da agtktrr. Hemen belirtelim ki bu farklar yine de gok de[ildir ve daha gok fonoloji alanrnda, bir dereceye kadar da morfolojide griri.ili.ir. Sentaksa gelince, tarih boyunca Ttirk dil ve lehgelerinde sentaks yani s
TALAT TEKiN . MEHMET
6I-IAEZ
IO
gtitler yeterli olmakta, morfolojik olgtitlere gerek kalmamaktadrr. igte bu nedenledir ki elinizdeki kitapta da yalnrzca eski-yeni Ttirk dil ve lehgelerinin belli-bagh fonetik ozellikleri tizerinde durulmug, daha bagka
bir deyigle, eski-yeni Ttirk dil ve lehgeleri en karakteristik
fonetik ozelliklerine gcire struflandmlarak tanrtrlmaya gahqrlmrgflr. Talat Tekin
GIRI$ Ttirk dilleri, Altay dilleri teorisine gcire, bu dil ailesinin bir kolunu olugturur. Altay dilleri ailesinin obtir kollan Mongol dilleri, Mangu-Tunguz dilleri ve Kore dilidir. Genig anlamr ile Ttirk dili (Turkic) terimi, genel olarak, Tiirkge (Tiirkiye Tiirkgesi), Azei, Ttirkmence, Ozbekge, Yeni Uygurca, Kazakga, Kt gtzca, T atar c a, B a$kurtga, Altayca, Hakasga, Tuvac a, YakutEa vb. gibi soyca akraba olan epeyce kalabahk bir diller grubunu belirtmek igin kullanrhr. Ancak, Ttirk dili terimi Quvaggayr da igine alacak bigimde kullanrlacak olursa bu pek do!ru olmaz. *z- ve *rr- dili Qtinkti, Quvagga drgrndaki biitiin Ttirk dilleri bir olan Ana TtirkEeye (*tokuz"9", *lpS "krg") gittili halde, bir r- ve ldili olan Quvagga (tthhr "9", hil "kr$") yine bir *r- ve */- dili oldu[u anlagrlan Ana Quvaggayaya da Ana Bulgarcaya (*tokuf "9", *lpl" 'krg") gider. Bu demektir ki Quvagga ile Tiirk dilleri, dilbiliminde yaygln bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, "kardeg" delil, "kardeg gocuklan"dtr. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana Tiirkge ile Ana Bulgarcanrn, kendisinden grktrfr ve onlardan daha eski bir ana dil tasarlamak zorandayn. Bu en eski ana dile ilk Tiirkge (Ing. Pre-Turkic, Alm. Vortiirkisch) adr verilebilir. ilk Ttirkge, hig kugkusuz,bir *f- ve *l'- dili idi ve bir stire sonra iki diyalekte aynldr: Ana Bulgarca ve Ana Tiirkge. Bunlardan birincisi bir *r- ve */- dili, ikincisi de bir *z- ve *rs- dili idi.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
12
1. HUNLARIN DILI
l3
TURK DILLERI
frE. #RIE f*A siu-k6h thei-lei-karj
Qin kaynaklannda Ttirkler kendi adlan ile ilk kez VI. yiizytl ortalannda anrlrlar. Aynr kaynaklar Ttrklerin Hunlann (Hsiungnu'lann) torunlan oldu[unu kaydeder. Qinlilerin Hunlan ve Tiirk-
leri gok yakrndan tanrmrq olduklarrndan herhalde qiiphe edilemez. Bu husus dikkate ahnrrsa, eski Qin kaynaklannda verilen bu bilgilerin dofru oldulunu ve Hunlann eskicil bir Tiirk dili (Ana Tiirkge, hatta ilk TiirkEe) konugtuklarrnr rahatltkla ileri stirebiliriz. Ne var ki elimizde bu savt kanrtlayacak dil malzemesi yok denecek kadar azdn. Hunca dil malzemesi Qin kaynaklarrnda i.O. 3. y;dizytl ile I.S. 4. yid,zyrl arasrndaki dcinemlerden kalma bazt Hunca stizciiklerle i.S. 4. ytizyrl baglanndan kalma gok krsa bir Hunca beyitten ve 4.6. yizyilara aitbazr T'o-pa ya da Tabgag tinvanlanndan ibarettir. Qin kaynaklannda Qin yazrsr ile kaydedilmig en eski Hunca sdzciikler arasrnda king-lo (eski sciylenigi *king-ldk) "Hunlann tciren klhcr" dikkati geker. Bu scizctiliin Orta Tiirkge kaynaklarda (Kaggarh'run s6zlii[iinde) gegen kryraft "kasap brgalr, sattr" ile bir ve aynr oldufu ileri stiriilmii$tiir. Bu sozctik bugiinkii Tiirk dillerinde de yagamaktadrr: Yeni Uygurca kiUrak "btiytik brgak, saur", Altaycal.culrak "iki ytizlii biiyiik btgak", vb. Hunca king-lo scizciiliiniin i.6. |OZZ yrhnda meydana gelen bir olay nedeniyle de kayrtlara geEti[ini saptayan Hirth bunun ya ya gegmig en eski Ttirkge srizciik oldu[unu ileri stirmtigtiir. i.S. +. yiizyrl baqlanndan kalan ve Qince kaynakta anlamt da verilen Hunca beytin Eski Qince yaztgevrimi Pulleyblank tarafindan q
ll
EJhftH
bok-kuk glou-thuk-tatj
Bu yazrgevrimine gdre Hunca beyit Tiirkge olarak
qdyle
kurulabilir: silke nlrkang I Bulguk-gu tutang
"(Diigman) ordusuna kargt gtktn, Bukuk'u (lideri) tutsak altn!". Beyitteki ilk stizciik Eski Ttrkge "ordu" ve "savag" anlamrndaki sil ya daszu sozcti[tintin -ke ekli verme (datif) durumudur; ikinci stizciik Eski Tiirkge tastk- "grkmak" eyleminin ilk hece tinliisii *tali(-) daralrp /r/ya defiigmiq /- Ttirkgesi bigimi olan tilil7- 1a eylemidir, daha dofrusu bu eylemin buyurma kipidir ve Eski Ttirkge taSil.
lideri Liu-Yao'nun tinvantdtr ve Eski Tiirkqe metinlerde bukuk olarak saptanmrg tinvan ile bir ve aynrdrr; diirdiincii siizcii[iin ilk hecesi bukut.ctinvantntn belirli nesne (akuzati0 durumu eki -gr'dur (= Eski Ttirkge -g) ve Qince kaynakta yanhghkla son scizciifiin ilk hecesi sanrlmrgtrr; dcjrdtincii scizciik de son iki iqaretten olugan t'uk-tang, yani tutarl "tutun!" sozciiltidtir (= Eski Tiirkqe tutatJ ya
datutur). Bu beyitte gegen ve ET tastlgrl ya da taS*a7 stizctiklerine egit *nlrkari sdzctilii' Ramstedt'e olan t'rht-kang ya da t'i-li-kang (= gcire, Huncarun bir p- dili delil, bir /- dili oldufunu gtisterir ve bu bakrmdan gok dnemlidir' Son olarak Kuzey Qin'de kurulan Hun ktikenli T'o-pa Wei devletinde (4.-6.yy.) kullanrlan bazt T'o-pa (Tabgag) tinvanlan da T'o-pa'lann dilinin Ana Ttirkqe ya da ona gok yakrn bir dil ol-
TALATTEKIN. MEHMET
6I.TIEZ
14
dufunu go stermekte dir : p i- t e - I e n (eski stiylen iqi *py i - t i k- g in) "katip, sekreter" (= Eski Tiirkge bitiggi ay.), k'o-po-gen (eski sciylenigi k'a-pak-gin) "kapt muhaftzt" (= B5Li Ttirkqe kapagg4 kapryq ay.), hu- lo - g en (eski sdylenigi * g uo - lak-pin) "htikiimdan kugandtran saray gcirevlisi" (= *kurlagg4 krg. Eski Tiirkge f,ar "kugak", Orta Ttirkge kurla- "kuqandtrmak", Yak. kurda- ay.) vb. gibi. BAZIN, Louis, "Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique Hiong-nou du
I5
TURK DILLERi
fonemlerinin korunmug olmastdtr. Bu durumu Milat srralannda Ana Samoyedceye girmig en eski Ttirkge cidting scizciiklerden anlryoruz. Bu sozctiklefie /z/ yerine lrl, lS/ yerine de /U vardrr: Ana *kil"'samtJr" < Sam. *yar "l00" < iT *yaf 6ET yiiz), Ana Sam. ir *m' (> ET ki$, Ana sam. *kil "kl!" < iT *kil' (> ET kr,r, > Quv. hil ) vb. gibi.
3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yiizyrllar)
'Tsin-chou"', Oriens, 1, 1948: 208-219. BooDBERG, Peter
A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of
Asiatic Studies,
l,
1936: 167-185.
HInru, Fiedrich, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, II, I90I: 8I-9l. MAENCHEN-HELFEN, J. Otto, The World of the Huns, yay. M. Knight, University of California Press, 1973. NS,
c.lX,
Macarlann atalan o ytizyrllarda aynr bcilgede yerlegmig olan Bulgar
Tiirklerinin komgulan idiler. Bulgar Ttirkleri ile olan iligkileri sonucu o ddnemde birgok Bulgar Ttirkgesi sozciik Eski Macarcaya
PuLLEvBLANK, E. G., 'The Consonantal System of Old Chinese",l-l[' Asia
Major,
Ana Bulgarca, 5. ve 6. yizyilarda Kuzey Kafkasya'da ve Karadeniz'in kuzeyinde yafayan Bulgar Ttirklerinin dili idi'
1962: 58-144,206-265l'.
TerlN, Talat, Hunlarm Dili, Ankara 1993.
2. TURK Uir.iNiN TARiHi OONnUr,nni
gegti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Ttirkgesi sozciikler Ana Bulgarcanrn bir *r- ve */- dili oldulunu aqrkga kanrtlamaktadtr: Mac. dkcir"tikiiz" < AB *dki'ir (> Quv. vicir),Mac. borifi lboryii] 285): iiki;r F l4l: I 181/ Eterrr ON: 1259 l'kurd A. be!- ON: 1343 /&arrl A, ON; li44 l/krro A. ON: cln: | 5l'i bevlchehcn: tl!t9 hbchirh; 1629 b6csil nl372l uvkrewkewr; u 395 eker lhrk. oker', 1456 Oewketr,vtho ON (OklSz): mr i*lrr ll: L llEl/ [?U]; 1759]rilsiben:rnabiicsibeR:'Wiege'+ A: -de 1857 r Lehnw aus einer tiirk Spr tschuw ? 'Ochse' +, nl372i 'tis': 2. I l8li ? 'Stier', 157? Typs vor der Landnahme o lla51 beid: kiptsch 'ds': 3. [auch als Attr] 1649 'Durnmkopt' (NSz) oc"'*: osm icqi,(': r:srr: 'Wiege' [turk Herkuaft]. Ar iikriis 1344 ON r Lchnw aus eircr tiirk S1>r Voistui!': *beitl. Tiirk ausi t rvurde im Ung tschuw Typs vor der Landnahmc o Koktiirk crst zu ciren Spiranten, danr zu einem stimmiiki.iz: osm tikiiz: tschuw v5r;5r, za-rir: usw: 'Och*o/irisod loliro:'ds']. Entspr heflcrr Ko:rs (i). schlieBlich rvurde er vokaii59; Stier'[? < toch siert: .rcj nc.ci: -:1rep!i, -s:516 usw. Zum in derr mong Spr. Vorstufe: r,,krir. N4it SubstituLrut;aadcl rirk i > ung cx vgl: -hocsar, tiondesimUrungtbblendenodiirftedieliiilterc *rikrir gewesen sein; vgl: -ki)ktn.v. Zur -bicsi: zum unel anorg I vgl: -acs, -bi)lcs; Fom vel ruch -gyrimrilcs. Die auf gebogenen Kufen Bed 3 vgl: -barom. -marha r MNy 3: 310. 3l: sci:aui:einde Wicge hatten Tilrkviilker nach 36; TE l: 539: TESz; NyrEil I l(): o?: T
Tiirk dilinin tarihi donemleri g
2.1.
ilk
Tiirkge (Baqlangrgtan lVlilat srralanna kadar)
F:
12521 ? Bulchey'
1389 ? Reiciew
CN (Gy l:
ON; u1395 belclerr; s1405
I
Tori( ii4, l?i
ilk TtirkEe, Quvagga
da dahil olmak tizere biitiin Tiirk dillerinin
*f ve atasrdr. ilk Ttirkgenin en tipik cjzellikleri iindamaksrl
*l'
Macarcanm Kdkenbilgisi Sdzlii!il' ne gore balcsri' "begik" ve 6kiir "6kitz' ' maddeleri
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
16
"buza!r" < AB *buraga (> Quv. piru), Mac. nyar lfnrf "yaz" < AB*fidr (> Quv. iur "ilkbahar"), Mac. kr)lyrik "hayvan yavrusu, enik" < AB *kdlek (= Trkm. kdsek "deve yavrusu"), Maq dil "cifle" < AB *diil (= OT tiiS "6!le; giiney"), vb. gibi. Ana Bulgarcanrn baghca
3.2. Ana Tilrkge (1.-6. yiizyrllar) Quvagga drgrndaki tibiir biitiin Ttirk dillerinin atast olan Ana TtirkEenin baqhca seslik ozellikleri gunlardr: l. Scizigi ve sdzsonu l*f / fonemi //ye deligmigtir: iT *tokuti "9"
> AT *tolguz,iT *klf "krz" > AT *klz,vb.
2. Siizigi ve scizsonu /*l'l fonemi /E/ye deliqmi$tir: iT *&,/' "ktQ" > AT *klrr, iT *bAI"'s" > AT *Dip, vb. 3. Stizigi ve scizsonu /lg,lc/iinstiz giftleri /g/ye defigmiqtir: IT *alguk> AT *asulp "agrk kemili",iT *balg "bag, baglangrg" > AT *baS, vb.
4. Stizbagr lc,d,n,6/ fonemleri lylye de$igmiEtir: lT *ctit'tik> AT *yilziik,iT *dat'> AT *tliS "cifle; gtiney", iT *nudurul5,> AT *yudruk "yumruk", iT *fraf > AT *yd.z"ilkbahar", vb. 5. Siiz sonundaki krsa i.inliilerin dtigmesi: lT *kona- "konmak, bir yere yerlegmek" > AT *kon-,lT *btite- "(yara) kapanmak, iyi-
legmek" > AT *btit-,lT "gelmek", vb. gibi.
*ab > AT *al-,iT *keli- > AT *kel-
17
TURK DiLLERi
Tunyukuk Yazttt, 1. Bah Yiizii
(B 1) BilSe
TaE,
Tunfule,ule,, ben
dziim, Tab$ag ili1e fttlmttm. Tiirk bodun Tabgagka kdriir erti. (B 2) Tiirk bodun, kantn bulmaytn Tab$a7da adnln, l,
lg,odup
Tablagl.
tlmiS ering: (antym
"(an birtim, (B
3)
igikdirl." igikdtik iigiin "01!" Terlri ftmif ering. Tiirk bodun dlti, all9,mn, yo$ boltt. Tilrk Sir bodun yirinte (B 4) bod lSalmadr. lg,odup
(B 1) Bilge Tunyukuk, ben kendim, Qin ydnetimi srrasrnda doldum. Tiirk halkr (o zaman) Qin'e ba$mh idi. (B 2) Ttirk halkr, (kendi) hanrnr bulmayrnca, Qin'den aynldr; han sahibi oldu; (fakat) hanrnr brrakrp Qin'e yeniden bafrmh oldu. Tanrr gdyle demig olmah: "(Sana)
han verdim, (B
3)
hanrnr brrakrp
(yine) balrmh oldun." (Tiirk halkr yeniden) balrmh oldulu igin Tanrt "Oll" demiE olmah. Tiirk halkr 6ldti,
mahvoldu, yok oldu. Tiirk Sir halkr(nrn) iilkesinde (B 4) boy kalmadr.
TALATTEKIN. MEHMET OTVBZ
18
630) kalan vebize kadar gelen Ttirkge bir belge ya dayant yoktur. Bu drinemden kalma tek antt olan Bugut yaatl (dikiligi 581), ne
4.1. Eski Tiirkge Diinemi (6.-9. yiizyrllar) Eski Tiirkge, 6. yij,zyrl ortalannda Ban Mo[olistan'daki Altay dallarr b
diliydi'
Eski Ti.irkge hig de birornek bir dil de[ildi. Eski Tiirkgenin biri Orhon Tiirkgesi obiirti de Uygurca olmak tizere en az iki diyalekti vardr. Uygurcanln ise en az tig diyalekti bulundulu biliniyor' BAZIN, Louis,
les
systemLes
19 TURK DILLERI
chronologi,ques dans le monde Turc ancien,
Budapest 1991.
CLAUsoN, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
yazrk ki, Ttirkge delildir. Yaztttn iig ytizii So!d, bir ytizii de Sanskrit dilindedir. Eski Tiirk Runik Alfabesi
r
-,
I-II, A. R6NI-TAS'tn
sunuguyla, Szeged 1981.
DoERFER, Gerhard, Ttirkische und mongolische Elemente im
Neupersischen.l'
IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 197 5. ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden 1991. NADELYAYEV, V. M., D. M. NAslLov, E. R. TENI$EV, A. D revne ty urkskiy
M'
$qERBAK'
slovar', Leningrad I 969.
LIU MAU-TsAt, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken (T' u-kiie),
I-il, Wiesbaden
a,e
t(T6) k
Mo[olistan'da kurulan 1. Goktiirk devleti diineminden (550-
at, et,
v
eY, Y ok, uk,
I
i,t
N
uro ii, (i
,t (T J)
B
ab, b
+
oK
eb, b
H(TB)
ttK
D ad, d d ed, d
<(T rel="nofollow">)
1K
Y
ig
ie
G
aE, E
l
c
o b
e8, ak, k
ag, eg, g am, em, m
)
r[(ra) |)
x )(I G
rl
l J
(T'r')
D
I
al,
t
I
ko, ku, k b
I
K k ek, k L al, I
r+
(T D)
,
m
a
J
I
1
p
Y
I
el, I
Y
$
)
N
+r
z
# r{
n R
An, n en, n
T
r
ar, er,
r r
Y
S
aS,
S
I
s
EJ. J
1958.
4.1.1. Orhon Tiirkgesi (7.-9. yiizyrllar)
t
T t Y
U U
T
Turkish, Oxford 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish- Index Vol.
A
dk, iik, kd, kii, k tk, b, k
a6, e6,6 a(J, €4, a ap, ep, p
ag, e{, { az, ez, z
l'l
LT
alt,lt
) (U)(T(,)
Nq
anQ, enQ, n9
NT
ant, ent, nt
tr
a$
><
bas
AS
bas
Runik harfli en eski Tiirkge yantlar 2. Gtikttirk devleti dtineminden kalmadrr. Bu yazrtlann bagltcalan, strasiyle, gunlardtr: Qoyren yazrtr (yak. 688-692 yrllan arasl), Ongin yaz.u (720?),
TALATTEKiN. MEHMET
6LMEZ
20
Ktili Qor lihe-Htigc;tti) yazrfi (yak. 720-725), ihe Ashete yazrtr (724?), Tunyukuk yaan (720-725 arasr?), Ktil Tegin yanfi (732) ve Bilge Kalan yanu (735).
Mololistan'daki Uygur devleti (745-840) dcineminden kalma runik harfli baghca yazrtlar da qunlardrr: Tes yazrtr (750), Taryat (Terhin) yaafi (753), $ine-Usu (Bayan Qor) yazrtr (759-760), So[dca-Tiirkge Sevrey yazr:r (762-763), Sofdca-Qince-TiirkEe Karabalgasun yazttt (825), Suci yanu (840), Yenisey yantlan (9.10. ytizyrllar), vb.
2I
TURK DILLERi
9. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiilinin -srkl-sik eki ile kurulmasr: kiin tug-stk "gtindo[ar tarafr, do[u", kiin bat-s* "ginbatar tarafr, batt", vb. Tunyukuk Yazfti, 2. TaE (B I) Ttltt: keltirti. Sabt antag; "Yrtt'tS yauda o,t tiintett sii
rrnsa tir ncn, han Bilge Tuni'ukuk: Altun .rr,l! etsa keltitniz., ErtiS
Orhon TtirkEesinin baqhca rjzellikleri gunlardtr:
L Srizigi ve scizsonu /d/ foneminin korunmast: adak "ayak", nd- "engel olmak" vb. 2. Sozigi ve scjzsonu /b/ foneminin korunmasr: sebin- "sevinmek", sab "soz" vb. 3. Ondamaksi lnyl foneminin korunmast: afit!, "fena, kotii",
iigtiziig (B 3) kege keltintiz.. Kehnisi
'Alp!' tidi, Iuvnnth.
(B f) (Bu arada bir) habcrci getirdiler. Sozlcri qciyle: "Yanq ovasrnda yiiz bin askcr toplandr" diyor.
erya6 "yoksul", lqofi"koyun" vb. 4. Genizsil /4/ foneminin /!, gl ile ncibetlegmesi: bardnrc bard$rc "gittiniz", rilsikin - rilsikig "rileceksin", siirliikiirl s iin iikiig "kemiklerin" vb. S. itgi durumu (genitif) ekinin iinsiizlerden sonra -ry/-iry, rinltilerden sonra da -rur1l-nin olmast: ka11an-m "hakanln", beg-in "beyin", bayrku-ntr1 "Bayrrkulartn" vb. 6. Ayrr bir grkma durumu (ablatif) ekinin bulunmamast ve bu ad durumunun -da/-de eki ile kurulmast: bukarak uluS bodun-ta olullartnt zdan" vb. 7. $imdiki zaman srfat-fiilinin -gmal-gme eki ile kurulmast: bar-u[ma "giden", biti-gnte "yazan", kel-i-gme "gelen" vb. 8. Gelecek zaman srfat-fiilinin -dagtl-deqi eki ile kurulmasr: o/t e g i " olecek", ke l- t e g i "gelecek", y ar1 il- t ag t s i z " y antlacaks lntz", vb. "B uhara gehri halkr nd an",
o g I a rur1 rc-
tArilti" lir.
Ol safug eSidip begler koprn (B 2) "Yanalrnt; ang ubutr t'ig!" ttdi. "Ben
Bu haberi duyunca beyler hep birlikte
(B 2) "Donclirn; temizin (yani "savaqrp yenilmemiqin") utancl (savagrp
yenileninkinden) daha iyidir!" dediler.
(Ben de gdyle dedirn:) "Ben qciylc diyorum, ben Bilge Tunyukuk: Altay dallarrnr aEarak getdik, irtig rrmafirnr (B 3) geEerek geldik. (Buralara kadar)
gelenler "(Celiq) zor(du)!" dediler,
da "
(ama pek de zorluk) hissetmediler.
M
ALov, S. Ye., Prarrla
t
n ik
i
tl re
v
nc
t)' tu'ks koS' lt i s' m enno.rli,
Moskva-Leni ngrad
l95l.
-, -,
Yeniseyskaya pis'ntennost' lyurkov, Moskva 1952.
Pantyatniki drevneDturksku' ltis'ntenttosti nrongolii Leningrad 1959.
i kirgizii,
Moskva-
TALATTEK|N. MEHMET
Otrtpz
22
OnruN, Hiiseyin N., Esti Tilrk Yaatlan, I-IV,TDK 1936-1941, (19862). RADLoFF, W.,Atlas der Alterthiimer der Mongolei, SainrPdtersbourg 1892-
23
TURKDiLLERI
lagmrg. Bu insanlar korkmug. (Tanrr) "Korkmayrn!" demig, "kut verecelim" demiq. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir.
1899.
-, Die alttiirkischen Inschriften der
(I)
Mongolei, Neue Folge, Saint-
tu1
Pdtersbourg 1897; Zweite Folge 1899.
Ssnrxnvn, O.F., Gdktiirk Tarihinin Meseleleri, TKAE l3l, Ankara
1995.
9c7oa'
', Orhon Yazrtlan, TDK, Ankara 1988. Tunyukttk Yatu,TDAD -5, Ankara 1995.
V),
'flf;r:t2')9
Helsingfors 1896.
-,Turcica.
Mongolie et de la Sibdrie (= MSFOu XXXVII), Hetsingfors 1916.
-,
"Altttirkische Inschriften der Mongolei, in Ubersetzung und mit EinIeitung", Zeitschrift der Deutschen Morgenlcindischen Gesellschaft, (Almancaya gev. H. H. ScHAEDER) 1924-1925: l2l-175.
-,
Orhon Yautlart Arastrrmalart, Qev. V. Kciken, TDK, Ankara 2002.
4.1.2. Uygarca (8.-l 1. yiizytllar)
Mo[olistan'daki Uygur devletinin Ktrgtzlar tarafindan yrkrlmasrndan (840) sonra Uygurlarrn biiyiik bir kesimi gtineye, Tanm havzasrna yerle$ip Maniheizm, Budizm ve Hristiyanhk dinlerini benimsediler ve merkezi Kogo olmak tizere 400 yrl siirecek olan yeni bir devlet kurdular. Daha az sayrda Uygur kabileleri de Qin'in Kansu eyaletine yerlegtiler ve daha krsa
hafili
Uygurca
fal kitah lrk Bitig'in ilk iki
sanrr
otulup mutlr.r olurum. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir. Ala atlr yol tanrrslyrm. Sabah akgarn (atrmr) rahvan stirerim. (Yol Tanrrsr)
iki negeli insanla
karqr-
L+v "-HiPt'4+, Tt7' f *Y r
qJJ'i>7 ' 78'lf]'.
=::::':,?E ')7',t'L /aF
gin ilze merlileyilr men. Anga bilirller:
Edgii ol. (2) Ala atlry yol teryri men,
yartn kige
eSilr
men. Utru eki yal$ kisi oplm sokrymrE.
Ki-Ei Igorlg.mtS.
"
timig,
"
Korf;ma!
"
kut birgey men"
timiE. Anga bili1: Edgii ol
Biiyi.ik dinlere intisap eden Kogo ve Kansu Uygurlarr arasrnda az sonra biiy{ik bir geviri etkinli[i bagladr. Maniheizme ve Budizme ait gok sayrda din kitabr Sofdca, Qince, Toharca, Sanskrit ve Tibetgeden Uygurcaya gevrildi. Bu geviri yaprtlarla sciz konusu dillerden Ttirkgeye (Uygurcaya) birgok yabancr scizciik girdi. Manichaica
lll,
5. sayfadan
I. ...dindarka y(a)ra-- ..... 2. ...--larning ulug-- ..... 3. ...ftilndar bolgay " r(e)n[gri] 4. --- u--- bdgiilenntek lgutug 5. ktvtfi bulmts bolgay .'drrii 6. ol yek ogulu 'igiQ
Ben Ten-si'yim ("Gilgtin Ollu"yum). Sabah ve akgam altrn tahtrn iizerinde
:L "&
-:;:"r#L
j 7{.""+'7'tlfV'lJl7fz
Etudes conr"rnant I'interpretation des inscriptions turques de la
R,;atik
eo"o
Lloev
o . r,'SB -f lt i f*'i-t7 f1c''>49 'y i,ry"+},l'J-to f tl'2A47'
TEKIN, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968.
-, - , Orhon Yazrtlart: Kiit Tigin, Bilge Ka[an, Tunyukuk, istanbul 20033. -, Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 20032. THoMSEN, Y., Inscriptions de I'Orkhon ddchiffrdes (= MSFOu
OO c,(t
Tensi men.
Yann kige altun tir-
mitri[i]
ol Qindar(a'inge ay$a[y] 8. munEaSa beril t(e)ngrii ogultt 9. mitrii burfran kelgey tipen 7.
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ
24
25
TURK DILLERi bitigi ktrrti
(futrfiyen) yazlsr dogru, parlak;
1:aruk
savlTr tcuri bilge
sdzleri, tanrrsal bilgisi,
biligi bdliik bIdl]iik
tiirlti ttirlil
tuloilai txtnt yer suv
tatlr cigretisi. (ltafi'ive n1 yerin
)tertitl('iisi et'iiz
diinyasr, r,iicut (...)
suyr.ur
A. v. Le Coq. Khotscho, l9l3; ve yine A. v. Le Coq, Die Butldhistische Spiitantike in Mittela:;ien, Berlin 1923, tablo 8zlb, metin: s. 58.
So[d Kiikenli f]ygur Alfabesi sonda
ba$ta
ortada
yaa-
harJ'-
soncla
ortada
cevrinri cevrinri i,: ;t; i:.t .l '
.i ,
';:i
Flro* t'.
aa
,:
$ $
!,r
hI
I
.--l I
?2 a
o
lr
a
l
4a
a,a
*
I, l
a1
!t
I
,:
,.r ,
t:
s -U!
ot
L
ta a
J
--a 22
I
wy/ 'wy k,g,h q,q,q o.u
o
k
*
v
v r
t
;
,
t
6
6
r
harf-
cevrim
qevrirni
d
d
4.
!,
(
f
3
g
c
c
I
I
t
s,9
q/s
,)
j
t
$,s
$/s
z,i
zlj
n
n
m
ITI
11 11 11 .1
k,g
t
ilk
o,u
a
t
f {ffi$b;
aa
y l'y
yan-
baqta
-a
.1
I
a
a
I
*
6
,-'
a t
,6
t
3
hecede bir tinsiizden sonra.
Ortada, ikinci hecede GerEekte -p-/-b- ve -k-l-g- harflerinin ortadaki biEirnleri, birleqmig citeki har{lere gcire cizellegmiq olup "birleqik harfler (ligatiir)" ilzelligi taqtmak-
Manici Minyatiir Pargasl
tadrrlar, bunlardan bazrlart goyledir: g' (-pw-),
e
(pw-),
e
(-pl-), so (pl-),
., (-p'-),., (p'-), e' (-kw-), er (kw-), c' (-kyJ' a (ky-)' c' (-k'-)' c' (k'-)
TALATTEKiN. MEHMET OU'IIBZ
26
27
TURKDILLERi
Uygurca yazma yaprtlann pek azt So[d alfabesiyle, btiytik bir krsmr Sold yazlsrnrn iqlek bigiminden geligmig olan Uygur alfabesiyle, ki.igiik bir krsmt da Mani alfabesiyle yazrlmtqttr. Brahmi ve Tibet alfabeleriyle yazrlmq az sayrda Uygurca metin de vardrr. Uygurca yaprtlar bu dilin dndamaksrl /ny/ foneminin durumuna
gore baghca iig diyalekti bulundu[unu gdstermektedir: l. lnyl diyalekti, 2. lnl diyalekti,3. lyldiyalekti. Uygurca yaprtlann biiyiik gofunlu[u /y/ diyalekti iledir. Uygurcantn baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr: 1. Sozigi ve sdzsonu /nyi foneminin korunmasr (f- diyalekti), /n/ye de[igmesi (n- diyalekti) ve lylye deligmesi (y- diyalekti): a6ry, arug, aytg "kdti.i"; QIga6, gryay "yoksul"; l.
"beyin" vb. 5. $imdiki zarnan srfat-fiilinin -pltl-gli eki ile kurulmast: kdr-ilgli " goren", iinte- gli "ga$lran" vb. 6. -yukl-yilkekli kesin gegmig zamanbigiminin bulunmast: /ilEeyi)k men "rtiya gcirdti m" , sal.un-yu( sen "diiqtindtin" , kan-yul.c biz
.-rrrr1p-{golrJry. \r,Gb--er: S
(...) yarltkar "Burhanlar bilmis nom terirlde terirl, alp (2) uk{uluk' sdzlemiS nomlamtE nomlarnul ydrilgleri, (3) bangm alp bilgiililk titir, arhantlarlga pratikabud- (4) larlg,a yitgeli ugululg ermez" ftp ftdi. (..') (1) (...) der. "Buddhalann bildifi opteti (Dharma) gok derindir, anlamast giigtiir, (2) va'z ettikleri
-q^t)
D =.L--!r.-,.-
addhar map u n(arika- s utra'
-l
nrn yorumu'ndan
ADAM, Volker, Jens Peter Laur, Anreas WElss, Bibliographie ahtiirkischer Studien. Wiesbaden 2000.
ARAr, R. Rahmeti, Eski Tiirk $iiri, TTK, Ankara 1965 (1991). "Eski Ttrk Hukuk Vesikalan", Journal de la Sociiti Finno-Ougrienne,
-,
1964,65: 13-77.
AslrusseN, Jes. P., Xu dstvdntft. Studie s in Manichaeisrn, Copenhagen 1965. BANc, W. ve A. von GegRIN, Tiirkische Turfan-Texte,l-V, Berlin 1929-
t93t: t929 11,1929 II,
1930
III,
1930
IV,
1931 V.
-, Analytischer Index zu den filnf ersten Stiicken der tiirkischen TurfanTexte,Berlin 1931. BANG, W., A. v. GesalN ve G. R. R,qcHnart, Tilrkische Turfantexte,Yl, Berlin 1934. Berliner Turfan Texte,I, II, III, V, VII, VIII, IX, XIII, XVIII, XIX, XX Berlin
"yaglandtk" vb.
(t)
rr''1 Lt'l-1 A1
I --tr rrl"-- ffi
1971-2001.
Sdzlillii /-//1, istanbul 1934-38. Cnpenodru, Ahmet, Eski Uygur Tiirkgesi Si)ztiiEil. TDK, istanbul 1968. GABAIN, Annemarie von, Alniirkische Grammatik, Leipzig l94l (19502, 19743). lEski Tiirkgenin Grameri, gev. M. Akahn, TDK, Ankara 19881 Turfan-Texte, VIII, X, Berlin 1954, 1959. CAFERodLU AHMET, Uygur
-,Tilrkische
-
ve Werner WINTER, Tilrkische Turfantexte,IX, Berlin 1958.
TALAT TEKiN. MEHMET
6wez
28
HAMII-'foN, Jarrres Russeil , Le Conte Boucrtrhiclue tru brn et du ntttuvais priru:e
en versiort tui'g.oure, paris
197r . (Bucract if i ve Kdtii Kurpri prens Masuhrtrtt Ut,gurcast, Eev. E. Korkut, i. Birkan, Ankara l99g) -, MartLtscrits oui'gours tru IXe-XC siicle tle Toue,-houang. I-il, paris 19g6. LEcoe, Albert von, Tiirkischc Manicrnic'a ctus Crntscho.I-ilr, Berrin r9r2-
t922. Miir.r.ER, Friedrich W.K. lJiguritc,
o'vgz,
l90g_193L
Bakrg)", QulduS Tiirk Edebit,uturu Elestirc! Bir BuktS; Net,irt Ortberk Ar_ tnrrlanr, yay. M. Oln,lnz, Ankara 1997: 225_256.
C. R., i.ilrti.rr.hc Ttttlttrt-Tc.rte VII, Berlin lL)36. RADLoFT', Wilhelrn, I_/il4urische Spruchtlenktntiler, (ytry. Sergey yefimovig RAcHN.iATr,
MALoV), Leningracl I 928.
ogngonru' Klaus, urgr'is.hes wiirte rbuc.h: Sprat.rrnruteriu! trer wtrislattti.rt'hert tiirkist'hcn Tetre aus Z',ntntlusi.r,l--5, wiesbade n lgii_ 1994.
-,Xtmtrrutgs
Lcberr urrcl trVcrk.. lBand
l-nriN, Talat, Irk Birig
Tuna Bulgarcasrna ait dil malzemesi Eok srnrrhdrr. Bu malzeme goyle srralanabilir:
l.
Bulgar Hanlarr lis-
tesi diye bilinen Kiril lll-lV. Berlin
Mehr'et. "Kurzer uberblick iiber. tlie Bucrdhistische- ubersetzungsliterarur in Alrttirkisch (Eski rtirkge Budist Qeviri Eclebiyarrna Krsa Bir
R
29 TIJRK DILLERI
34_+ l, Wiesbadcn I991.
llook oJ Otnuts), Wiesbaden 1994. Nobuo Yenteo A, Sunmlung Lrigurische r Koutrcrkte (l 4 )" * yt11;l! Xirili,nt), yzry. haz. J. Oo,,r, H. UMrrMuRA, p. ZrEMr,,T. MoRryASU. Osaka I993. zlevp" Peter'. Dra Stubrcinre.rre dcr uiguren t,ort Ti,tJrtrt Lutd Durtrtuurtg. Akadinriai Kiad6, Budapest 1991. (T'hc
4.1.3. Eski Bulgarca (Tuna Bulgarcasr: g._9. yiizyrllar)
harfli Eski Rusga metinde (8. ytizyrl) geEen eski Tiirk takvimine iliqkin hayvan adlan, sayllar, tinvanlar ve kiqi adlan;
Bagatur Han Sikkesi
2. Nagy-Szent-Miklos
hazinesi diye bilinen altrn kaplar iizerindeki Runik harfli yazrtlarla (8. ytizyrl?) Grek harfli yazftlar (9. yi.izyrl?); 3. Orta Grekge Proto-Bulgar yazrtlannda ve Bizans kaynaklannda geEen bazr kiqi adlan ve tinvanlar; 4. Volga Bulgarcasrndan Eski Kilise Slavcasrna geEmiq birkag cidting sozctik; 5. Bizans kaynaklannda gegen cizel adlar ve tinvanlar.
Son derece srnrrh olmasrna kargrn bu dil malzemesi yine de Tuna Bulgarcasrnrn bir r- ve /- dili oldufu gergelini kanttlamaya yeter. Ornefin be!-tem "beginci" < *belb- < *bAfik "5" ( rel="nofollow"> Quv. pitlik;, tvir-em ltvir-im "dokuzuncu" < *togtr < *to(tr "9" (> Quv.
Baqka bir Eski Ttirk dili de Tuna Bulgarcasrdrr. Ana Bulgar_ cadan grkan Tuna BLrlgarcasr 679'cla Asparuh'un cinderli$inde Tuna
rrmallnr gegerek bugiinkLi Bulgaristan'a yerlegen ve orada bir devlet kuran Bulgar Trirklerinir diri idi. Bu di[e yazilt en son berge 907 tarihlidir. Bn,lo Qoban ig'iirgi attak Buylo Qoban'rn igki kadehi
tihhir), vb. Bulgar Hanlan listesinde yrl adr olarak gegen bazr hayvan adlarr da gunlardrr: dilont "Yian" < *'dildn < *dilan (> Quv. Silen), *stgur (= Orta Ttirkge ngrr), tob lt}bl "Tavuk" Segor "Srftn" << *tdguk (> Quv. gihi) vb. << Tuna Bulgarlan yazttlannda da boyla, kan "han, htiktimdar", tarkan, kolovr-os/kuluvr-os "6nder" < *kologur < *kolagur (= Orta
TALATTEKiN. MEHMET
6Tvez
30
Ttirkge kolawuz "kllavuz, rehber"), siibigi "kumandan" < *sii begi, igirgu "saraya mensup, has, sarayh" (krg. Orh. igreki ay.) vb. gibi i.invanlarla Bagatur, Bayan/Boyan, Sivin (< *sevin),Turdagi < *tur-
t
g (<
*o
ak " kartalctk" ; krq. Quv. imirt "kartal" < *omurt) vb. gibi Ttirkge kiqi adlarr gegdag
" dur acak"
),
O
mur
ta g / O
mo r t a
mur
31
TURKDILLERi
ogur "ak kabile"), Uturgur (< *otur ogur "30 kabile"), Kuturgur (< *tukurgur < *tokur ogur "9 kabile") vb. gibi Tiirkge Bulgar kabile adlan geEer.
t-
mektedir. Qatalar yakrnlarrnda bir kilisede bulunan Grek harfli Tuna Bulgarcasl yazlttan kalanlar:
Ellinskiy Letopisets adh Kilise Slavcasryla yazrlmrg Vakaniivis'te gegen Tuna Bulgarcasr ay adlan: AI4AOMbTBI4PEM "yrlan (yrl) dokuzuncu (ay)"
-'
Art.rn. 16fti6- e^n{4dn" ,iftk?^x'6 ".ffr..s*f €t+'t'A ' nX tfxtlrcri- :->ailr.r(ri6ru V i -i'f'h ft[/"'E$n 'X Qok az sayrda Tuna Bulgarcasl scizctk de Eski Kilise Slavcastna gegmigtir: beleg / bileg "igaret" (ET belgii ay'), belgug "bilezik", do!'tof "yasttk" (<*cogdar > Quu. siDar),kap'lkepi *kdp > Mac' "resim, put" < *kdp > Qw. kap drq goriiniig, figiir" < kdp "resim, put" vb. PRTTSAK, omeljan, P
Die bulgarische Fiit'stetrliste und die sprache der
rotobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden I 955.
TEKIN, Talat, Ttum Bulgarlan ve
Dilleri, TDK, Ankara 1987'
5. ORTA TURKQE-VOLGA BULGARCASI DONEMi (11.-16. YY.) OPIORI
OKATOKAT
(6'rave
kane
/ kilpesi / kiipesi / kiipesi
Nrouneor n('
(qrouneor ru/ OlXrouneor ze'
"han, ...zrrhr, ...zrrhr, ...zrrhr"
Bizans kaynaklarrnda Bulgar (< bulga-r "kanqtlrlr"), Onogur
(= on ogur
"l0
kabile); Saragur.f= {aragurl (< *far ogur <
Orta Ttirkge donemi kabaca I l. ve 16. (ya da 17-) yiizyrllar arasrnl kapsar. Orta Tiirkqe, beklenileceli gibi, Eski TiirkEeden gok daha az birornek bir dildir. Bu dtinemde $u yazl dilleri ya da diyalektleri vardtr: 1. Karahanh Ttirkqesi (11.-13' yizyilar),2'
Harczm Ttirkgesi (14. ynzyi), 3. Qafatay Tiirkqesi (15'-17' yiizyrllar), 4. Krpgak ya da Kuman lehgesi (13'-16' ytizyrllar; Memluk Krpgakgasr: 14.-16' yiizyrllar, Ermeni Krpqakqasr: 16'17. ynzyrllar), 5. Eski Anadolu Tiirkgesi (13'-15' ytizyrllar), 6' Volga Bulgarcasr (1 3.-14. yiizyrllar).
TALAT TEKiN . MEHMET
6wez
32
Orta TiirkEe doneminde bir Tiirk dili daha vardr: Volga Bulgarcasl. Bu dil, Volga trma[trun yukan havzastnda egemenli$ini 14. ytizyrl ortasrna kadar siirdiiren bir devlet kurmug olan Volga Bulgarlannrn dili idi.
ortada
LL
tL
baqta
it
valrn
itr
J
2
CJ
J
CJ
r
tt >
7=
G
t G
sonda
ortada
bagta
valrn
e,e
la
la
L
la
t
b
lA.
la.
l;
Ji
z
p
/ /
t
3.
F
t S
c
c
4 !, J.L
,,L,
s.
Parlak Bahar
CJ
o
ng
rl-i
lli
5i
5i
)
d
J
J.
J
.g
a
p
m
J
iJ
n
9
9
-o
o
h
x
la
)
r
Ll
z
+
+
a-
&
$
rJl
S
$
s
dlj
E
A
A
LF
S
4
s
h
lq
da
k
7
z
A
t9
d,2
)L
)L
Kutadgu Bilig'de
IqJ€, VJ
>
J
rtA
0
J
J
3
!
Kaggarlr Mahmud'un Divanii lugati't-tilrk (Ttirk Dillerinin Stizlti$i) adh Tiirkge-Arapga siizl{ifi.i (1073) ve Edib Ahmed Ytigneki'nin Atebetii'l-Hakay* adh kiigiik manzum yapfi (12. yiizyrl sonlan ya da 13. yld,zyrl baglarr).
Bulra Han ve
.<.
!
yazt dili Dolu Ttirkistan'da merkezi Kaqgar olan Karahanh devletinde konugulan TtirkEe idi. Karahanh Ttirkgesi ile yazrlmrg
"Tavgag
a-
J
Bt
f
.9
j
h
l.
ls
F
g
!
5.1. Karahanh Tiirkqesi (11.-13. yiizyrllar)
(
t4
TURK DILLERI
en onemli yaprtlar $unlardrr: Yusuf Has Hacib'in 6500 beyit gibi gok hacimli manzum yapl.Ir Kutadgu Bilig (1069), tinlii dilci
islami Diinem Tiirkge Eserlerde Kullanrlan Arap Alfabesi sonda
33
x
Ulu!
Mevsimi"nin 6viildtilii biiltim
I
v
Tugar&n ese keldi drldiin y4li
YaplSyandr bolgay yana orru1a
Ajun itgiike aQil u;tmak yolt Yagtz yir yrpar toldt kdfilr ketip
Bahl1.
Bezenmek
Iringig
lg,rSr.g
tiler diinye kiirkin etip
siirdi yaz(r esin
Yaruftyazyana lSurdr devlet yasm *Metin'. (ovurmry
Igu/nl,mdtn lpu burnt| a
KunmtS* y$aglar tonandt yaSil Bezendi yipiin al sang kdk
Ya!rc ydr yagil torl.cu yiizke badt Srlay arlgty yaQn tai$ag efli
lgul
TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ
34
35 TURK DILLERi 4, ET olumsuz genig zaman ekinin -mas /-mes bigimini almasr:
"Do[udan bahar yeli eserek geldi, dtinyayr stislemek igin cennet yolunu aqtt'
ET bol-maz> bolmas "olmaz",ET bil-mez> bilmes vb. 5. Giigyetmezlifi bildiren uma- eyleminin asrl eylemin zarffiilli bigimiyle birleqerek -ttma- I -iime- biEimini almasl: ET rcr-u uma> tsr-uma- "lsrramamak", ktir-ii wna- > kciriime- "gcirememek", ET taptn-u uma- > tapnuma- vb.
Kdfurgitti,karatoprakmiskiledoldu;diinyakendinisiisleyerekbezenmekistiyor. yeniden mutluluk yayrnr kurdu' Bahar yeli eziyetli krqr siiriip gdtiirdii' parlak bahar burnuna d
Karahanlt Ttirkqesinin baghca ozellikleri $unlardlr:
l.SciziEiveSdZSonu/d/foneminincittimltidiglerarasrS: rclldl > to!fonemine defigmesi: ET adak> acJak "ayak"' ET tod"doymak" vb. eb > 2. Siizigi ve sdzsonu /b/ foneminin lnlye defiqmesi: ET "ev", ebir- > eiiir- "evirmek, dcindiirmek" vb'
U'&l
t f'rp-bptt - 4'"rffi3,63 "fr{/A: ^ "!a555,st$gJii,u;iflirdfi;s#i$i utru Lu gu t i' t -T ur k' te
ollu
Tiirk'ijn olullarrna verdifi addrr. ("') Kagan ant kdrse Bodwt
apr
Tiirk
aydagr
Munar tegir uluglul.< Munda naru kesliniir
I
1939,
ll
1940,
Ill
l94l
BRocKELMANN, Carl, Mitteltiit'kischer Wortschcttz. Budapest/Leipzig 1928.
Mahnud al-Kaiyarr: Contpendiunt of tlrc
Turkic Dialects (Dtn'dn luydt at-Turk). I-III, 1982, 1984, 1985. KAgcenrt MAHMUD, Dtvtinii Lfrgati' t-Tiirk. (Trpkrbasrm), Ankara I 990. TEKIN, Taldt, XI. Yiizy,l Tiirk,Silri, TDK, Ankara 1989.
Anar, Regid Rahmeti, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK, istanbul 1947 (Ankara 19913); II, Terciime, TTK, Ankara 1959 (19955); III, indeks, Yay. K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Ytice, TKAE, istanbul 1979.
-,
Atebetii' l-Hakal,rk,TDK,istanbul
l95l (Ankara
19922).
DANKoFF, Robert, Wisdont of Royal Glory' (Kutadgu Bilig), A Turko-lslamic
Ankara 1972 (19953).
Kutadgu
Bili!,
Ttphbasmu
I:
Vi1'ana Niishasr, TDK, istanbul 1942; II:
Fergana Niislns, 1943; III: Mtstr Niishas,1943. Bir TUrk'
ti
gordi.iklerinde
(yabancr) halk 'saltanat ve buytik-
liik buna Yara$rr ve bundan sonra biter' der.
bigimini 3. ET gart ekinin /r/ foneminin diiqmesi ile -sd /-sZ > kels7 vb' almast: ET bol-sar "olsa" > bolsu,ET kel-ser
,
IV Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, (19943).
Min'or for Princes, Chicago-London, I 983. DtlAgnn, A.,900. Yilddniinii Dolayrsryle Kutadgu Bilig incelernesi, TDK,
Tijrk adrnrn aErklandr!r b6liim:
Tanrt'ntn Nuh'un Ti.irk: Tanrr'ntn lutfuyla Nuh'un oflunun adrdrr' Bu'
Besim, Divanii Lfigat-ir Tiirk Terciimesi
DANKOFF, Robert ve James KgLLv,
ei
)Li: &F!V. t'n/;jrrtt' gfi$i ;rliutl;i,a Siirt'"# ,F41;g4[lJrii,Ei;urtb'f 6ri1iir4;itx{.;.,
D iv
AtalRy,
Owez,
Mehmet, "Qafdaq Ttirk Dillerinde Kutadgu Bilig Qevirileri", Kebikeg
l,1995:43-52. TEZCAN, Semih, "Kutadgu
Bilig Dizini Uzerine", TTK Belleten, XLV.2,
Nisan 1981, sayr 178: 23-78. BoRovKov, A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963. EcKMANN, J6nos, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Korart Trans latiott. Budapest I 976.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ
36
5.2. Harezm Tiirkgesi (14. yiizyrl) Harezm Ttirkgesi, Karahanlt Ttirkgesi ile Qagatayca arastnda bir geEig evresidir. Harczm TiirkEesinin baghca tizellikleri gunlardrr:
ilk hecedeki kapah /e/ tinliisiintin korunmasr'. ber- "vermek", bdS "5", ekki "2", kege "gece", td- "demek", yet(t)i "7" vb, 2. lil foneminin korunm ast: ai "av" , ei "ev" , tiike "ofke", teie "deve", yanlaft "pek, gok", yaiuz"koti" vb. 3. /d/ foneminin korunmax: aQak"ayak", aQt- "ayffmak", eQgil "iyi", koQ- "koymak", kiid- "beklemek" vb. f.
'
'4,r,,6(;,.ff;,1 '9:t*{1" 4 rp-ud},r Lq.,rt f, l:;": ry" {:t,n,F"'t, n
37 TURK DiLLERI vim", lgaim-um "kavmim", yem't)m "yiyece[im", tnm-ur1 "duvann" , di-iimtiz "evimiz" , nefs-timiiz "nefsimiz", kalam-ur1uz "kaleminiz" vb.; c) ilgi durumu ekinde: islam-nur1"islamln", kanndastm-nury "kardegimin", di-niir1"evin" vb.; d) zarf'ftil eki -p'den once: tap-u-p "bulup", en-il-p"acele edip" vb.; e) yaprmeklerinde: ;an db - lu g "sevaph", g a nb - I ul.< "gariplik", hab ib - lfik "do stluk", e deb- s iiz "edepsiz", h i s db - s uz "saylslz", e de b s iiz- liik "edepsizlik", y ap s ei - ii - g "sevi, sevgi", s ei - ii- ng "sevin g", t ap - u - n- "taplnmak", z-rs- "yaptgmak" vb.
5. Qrkma durumu ekinin korunmast: bctrii-din "kurttan", sag-tn-dm "sagtndan" , yiiz-i'n-din "yizinden" , ot-bdtn "ateginden" vb.
;tt,
ua
ksasii'l-Enbiya'dut bir parga:
frj:i::ftX:ei'ffiy,;#i
Kq;a-i A;hdbii'lkehf bu turur AynuSlar: "Rumda bir nrclik bar erdi. Yanlak cabbdr erdi, Dak-
Harezm Tiirkgesi ile yazrlmrg Husrev ii $irin'den bir parga:
yanus
atlt!.
Ulug
miilki bar erdi. QeGtiklerin Harekatlnln SOzti
Elldkharekannul sdzi
yar genriiliirler
Felek seyydl.tlart allar mu sen
Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin
Nedin yer Ka'btsini
etrafrnda dondtiklerini
bilir misin ey
sevgili? Bu mihrdb igre ma'bfidt
Ne ol kezmekde maksudt
bulamvl bularnul
Bunlann bu mihrap iginde mabudu ve gezmekteki maksatlan nedir?
(... )
4. Yuvarlaklagmalar: a) Stizciik tabantnda: soflft "so!uk" > saiuk,yalu"koti" > yaiuz, vb.; b) iyelik eklerinde: |i-iim "e-
rigi telim erdi. Yene bir metik birle ya14ilaStt, sangtpttlar. Ol melik hezlmer botdt, iiltiirdi. OI meliknil aln olh bar erdi. Ashab-r Kehf (Yedi Uyurlar) Oykiisii budur:
Anadolu'da bir hUkiimdar varmlq. Qok zalimmig. Adr Dakyanus imiE' Buytik miilkU varmrq. Askeri gokmug. Yine bir hUkiimdara dtigman olmug, savagmrElar.
varml9.
o
hiikiimctar yenilmig, (onu) oldiirmri$.
o huktimdann altr ollu
TALAT TEKiN. MEHMET
otvpz
39
38
5.3. Qafatay Tiirkgesi (15.-17. ytizyillar)
Harezm Ttirkgesi ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Rabguzi'nin Kt s asii' l- Enbiy a' sr ( I 3 I 0), Muinil' I -milrid (1 3 I 3), Kutb' un H usrev u $irin adh mesnevisi (1341-1342), Nehcii'l-Feradis (1360) ve
Qa[atay Ttirkgesi y a da Qa|atayca Ozbekler, Kazaklar,Uygurlar
vb. gibi Orta Asya Tiirkleri ile Tatarlar, Bagkurtlar, vb. gibi Altmordu devletinin asrl halkrnr olu$turan Krpgak Ttirklerinin ortak yazr dili idi. Qa$atay yazr dili, yiiz yrl onceki Hatezm yazr dilinin dofal bir devamr saytlrr. Bununla birlikte Qapatayca gu onemli farklarla Harezm Ttirkgesinden aynlr:
Harezmi'nin Mahabbetname (1353) adh 10 bentlik Ttirkge-Farsga manzumesidir.
Are, Aysu, Harezm - Altm Ordu
Tiirkgesi, istanbul 2002.
S6zler",Tilrkiyat
BURSLAN, KrvAmettin, "Nehc-iil-Ferddis'ten Derlenen Tiirkge
Mecmuast,
I,
1934: 169-250.
EcKMANN, J6nos, Nehcii'
l-
Feradis
II
Metin
(Q
evriyau). (Yayrnlayanlar:
III
Babiir'tin Amlan'ndan
(tn';'/.
Semih Tezcan veHamza Ziilfikar), TDK, Ankara [9831, trpkrbasrm ile: 19952;
TURKDILLERi
Dizin-Sdzliik, Aysu Ata, Ankara 1998.
Rama2an
FAZILov, Ergag ismailo vig, Starouzbekskiy yauk, $orezmiy skiye pamyatniki
xtv
veka,
Tagkent 1966.
8.N., Horezmi: Muhabbat-Nane, Moskva 1961. AL-RABGHUzI,The Stories of the Prophets: Qi;a; al-Anbiyd', An Eastern Turkish Version, I-Il, haz. H. E. BoEScHETEN, M. VeNoRvvr ve S. NADJiP,
"G.
r, ) v ),, ) i ) u: tt ; : r/-i(,1,.i r)
Ii,' ;,r,:,:: ::
Girig-Metin-Ttpkftastm,
II
il.
Orientalische Sprachen an der Friedrich-WilhelmsUniversitiit zu Berlin, Zweitw Abteilung, Westasiatische Studien), XXIX, 1926: l30-l'72; XXX, 1927: 1-57 (Tiirkgesi: Sabit Payh, Tiirk Dili-
fiir
Belleten, seri III, sayr 8-9, 10-11, 1946, 1947, TDK). fid b.' Ali
" I M ahm
el
-
Kerderi
]
N ehc ii' l- F e r ddis", T D AY-
B I99l,Ankara 1994: 155-161.
Yucr, Nuri, Ebu'l-Kdstm Cdrulldh Mal.tmud bin'Omar bin Al.tme
d Ez-Zama$S arl
El
-
fl v a r i zml :
M u kadd
im
etii'
l- Ede
Muhammed bin
b, TDK, Ankara
1988 (r9932).
ZAJ,q,czKowsKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka Susrtiv u Strfn gulba (= La plus ancienne version turque du flusrdv u Slrtn de Qutb),\ Tekst, II Faksimile, Warszawa 1958,
III Slownik
1961.
Bede!.Ednrur1 serlladdi
P ey gamb
ScHINKEwrrscs, Jakob, Rabyuzls Syntax (= MSOS, Mitteilungen des
TuLUcU, Siileyman,
dur. Ma'milreniy kend-
reside vdlgi' boluptur. $arkt
er ; a ;iil' I Enbiyd Dizin, haz. Aysu ATA, TDK, (
-
Ankara 1997. Seminars
r::,':'ii ri ii ;
KaEgar, garbt Semerkand, cenfrbt
NAgr nU' o-oiN siN B UnHANU' o-piN RescU zi: (r
I,
"::,"
boldum. Fergdna vildyeti bigingi
TEZCAN, Leiden 1995.
Krssalart),
ay tdrlfu sekiz yiiz
taglart
ve
Simdlide egergi burun Eehrler bar
ff!, ; r,,'1.r';' ) (' "'.'t i,7,1n,, y
/, h
)
Ai /. 4tV-/;
1'
t
t'. ?:l_'YL-::' ";: Otar kiin :,:::: :,::
iS
r
kiitilbde
ve Yagt tirler.
899 tarihinde, Ramazan ayrnda, (heniiz) on
bi-
iki
yaqrndayken .Fergana vil6yetinde padigah oldum. Fergana vilAyeti beginci iklimdendir.ve mamurenin kenanndadrr. Dolusunda Kdqgar, batlsrnda Semerkand, giineyinde Bedehgan'1n srnrr dallan ve kuzeyinde evvelce Almahk, Almatt ve Yangr -kitaplarda Otrar
yazarlar- gibi gehirler varrnr$.
dttimlii diglerarasr slzrct lA foneminin > biyik Qafataycad a lylye de[iSmesi: aQalg "ayak" > ayok, bediik vb. > toy"yiiksek", toQ- "doymak" 1. Harezm Tiirkgesindeki
TALATTEKIN. MEHMET 6Tuzz
4I
40
2. ilk hecede e, i > i defigmesi: kel- > Qa!. kil-, Qaft. bir- > &ir- "vermek" vb. 3. i > vde[igmesi: ei > iv "ev", sei- > siy- "sevmek" vb. 4. Zamft lnlsinin kaybolmasr: ei-i-n-de > iv-i-de "evinde" vb. 5. Gerileyici iinlti benzegmesi: egkil "kegi" > iigkii, esriik >dsriik "sarhog", eksii- > ciksii-, incii > iincfi, tilkti > tiilkii vb. 6. Yuvarlaklagmalar: kav-dum "kovdum", lgaws- > l.cavuS-, Saik-um "gevkim", dair-ur1 uz "devriniz", 7. p > f depigmesi: topralg> tofralg, "toprak", yapral.c> yafralg, "yaprak" vb, Qaflatayea ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Ali $ir Nevayi'nin (1441-1501) yaprtlarr ile Babiir $ah'rn (1483-1517) Vekayiname
TURK DILLERI
THACKSToN Jr., W. M., Zahiruddin Muhammad Babur
Mirza: Bdburndma l-(il,
Cambridge 1993.
VAunEnv, Herrmann, Cagataische Sprachstudien, Leipzig I 867 (Amsterdam 19752).
5.4.1.Krpgak (Kuman) Lehgesi (13-17. ytizytllar) Krpgakga ya da Kumanca gtiney Rusya'da, Ktnm'da ve Orta Asya'nrn batr bcilgelerinde yaqayan gogebe Ktpgak Tiirklerinin dili
idi. Krpgak ya da Kuman Ttirkgesi, aynca, Mtstr ve Suriye'deki Memluk devletinin (1250-1517) Tiirkge konugan yrinetici slntfi ile Ukrayna'da yagayan tiirkleqmig Ermeniler tarafindan da konuguluyordu. Bagka bir deyigle, XIII.-XVII. yijzyrl Krpgakgastntn iig diyalekti vardlr: 1. Kuman diyalekti, 2. Memluk Krpgakgasr, 3. Ermeni KrpEakgast.
adh hatrratrdrr. At-i-Sin NevAyi KULLIvATI, yay. K. Eraslan, TDK 1993 -+. ATALAY, Besim, Abupka Lfigati veya QiSo*y Sdzlii{ii,Ankara 1970.
Codex Cumanicus'
BoRovKov, A.K., Bada'i al-lugat, Moskva 1961. BRocKELMANN, Carl,
O
sttiirkische Crammatik der islamischen Litteratur-
CleusoN, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language, Dictionnaire turk-oriental. Paris I 870.
EcKMANN, I6nos, Chagatay Manual, Indiana University, Bloomington I 966.
FAZrLov,E., Starouzbekskiy yauk, I-II, TaEkent 1966, 1971,
Wii rte rbuc h,
Ali $ir Nevai, I-IV, Ankara
1298.
kowanq hem fristelernirt! I kakge seni uzatttlar rlap Teryrini
dgdiler I Ave
sd
Te7ri kimni otdan kegirip smadt; I Sugan kiimiisley balh-
dm
Yesusnt kagan
1965-68.
Eii), Ankara I 996.
$rvu SUlnvuAN
r
Ave sen ktz anlarruU
tdredin.
Olvnz, Zuhal Kargr, Ebulgazi Bahadtr Han: $ecere-i Terdkime (Tiirkmenlerin S oykiitii
.t-..,,.* [." rsr.= -
ti dr t'Hr{if,m;S l* ;, :r:Ii={'$sl,
Budapest 1902. LEVEND, Agdh Srrrr,
fl
f'6i,,, '?ii" :i'.?l' lgav ffg nrr r 114-rI"f r y lr$ittu li{,i,r1" 't.r.l
:-lrrc
s
;
.lclr{h _;r(c ^1...+_;
r*X'pflnt t :rlo .'r.: I ${i{, _+;Lf' -;ie.q r E r L l:r f 3y,r lcorgf
.(
Aliper navoiy asarlari tilining izohli lugati,I-IV, 1983-1985
Kanandaq, Giinay, Lutft Divan4 TDK, Ankara 1997. KuNos, lgnaz, S ejx Sulejman Efendi's i agataj -O smanische
l.{tt\sl{ forr'.pnl' r'r) rr+r5r{ .'*'fg*. ;S!;i j,r -, T1l3j"of,llJ., }E :t,:.. .luf trJ. lfot.t |:.inr ,r;{fi hcsr [s111b r ip frf,r,\r rii'r.|,' ' trigi'iditrrtetey iuga lrrlrrrtretgv rlhrr tr.eltrlrg hari -i ra,trr' '
*:!lilT*l J*'n;ff
London 1960.
-,
s{!,Ir
;'[rrc fnr .rrrr lr-rr hu Bli .tnteilrg.Hp ell.trflTrlf tpJft ll$ hrfl*l\r t,rql1}y
hi
sprachen Mitte lasiens, Leiden I 954.
COURTEILLE, Pavet de,
tan bir bdltim:
EFENDI,
Ligat-t
Qa!,atay ve
Tiirki-i Osmani,lstanbul
Temizlerin ve meleklerin sevinci olan ktz, sen yaEa! Tanrlyr
H.
Selam sana, Tannntn ategten gegirerek denedili; isa'yr dofurdugunda erimig g0mtiE gibi rgrldadrn.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 42. Kuman diyalekti ile yazrlmrg tek yaprt Krpgak hanr Ozbek'in izniyle Agafr Volga bolgesinde kendilerine tahsis edilen bir manastrrda yaqayan 17 Fransiskan misyonerinin 1303-1362 yldlan arasrnda yazdrklan Latin harfli Codex Cumanicus adh yaprttrr. Kuman Kodeksi dilinin en tinemli cizellikleri gunlardr: l. /d/ > /y/ defigmesi: adtr- "aylrmak" > ayff-, edg[i "iyi" > eygi, lgadgu "kaygl" > kayg4 kildegii "gtvey" > kilydv, trd- "engel olmak" > tty-, yldl- "kokmak" > ytyl- vb. 2. /g/ dngmesi: adtg "ayr" > ayu, artg "temitz" > art, bodag "boya" > boya, tanghg "tatlt" > tath, gerig "asket, ordu" > geri,
iiltig "olid" > 6lti, tirig "diri" > tiri vb,
43
3. lr!/> /ov, uv, u/, /ig/ > ldv, iiv, ii/ deligmesi: agtg"acr, tstlrap" > aguv, ang, "temiz" > arov, aruv, satry "satlg" > satov, tafig "tad" > tatov, bitig "yazt" > bitii, tirig "hayat" > tirdv vb' 4. la$tl > /av, ov, uv/ ve legil > /6v, iiv/ defigmesi: buzagu "buza[t" > buzav, buzov, yapry "orti" > yabov, kiidegii "gtivey" > ktiytiv vb. 5. ryt > {r/ deligmesi: dulS eb > yi$ ov "kilise", yaky - yab{t, ak- - a[-, og{a- - ohsa- "benzemek", 6. ilgi durumu -ru41-niy, -rugl-nig, yiikleme durumu -ru/-ni, grkma durumu da-danl-den eki ile kurulur. BALDAUF, Ingeborg ve Semih TEzcAN, "Zu einem Riitsel des Codex
Codex Cumanicus'ta"On Emir"in yer aldr$r bdliim: 1
.
Te1
rini sdwgil barga
Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994: 37 -51' BANG, W., Beitrlige zu Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhiingen:
2. Teyrinirl au bile
;# ,i;;f.-e+i
frHe*ffi*i.tin'F,,$l.'. rlu
b.::::n:
s$"t;flf'l
^ BtAr.rr. $taohr \'ofrraHeg:rl
-t'f' bivttt'
t 1 -b::1';:'*.:' r'*otsti !-*u:1..161g1t
r-,''".
.!t-Y*.1
bct11tg.l
J!.gRh tarr.lf
.]ll,I*;
i,..r
\-.lr ik ;tl4 r,t, bsrtrert €bn*"c1ii*_
4$il hrgrnro -rs.,rr,cir'i.,,r),l----l*l
b,t "
l'
No-
tizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Uber den komanische Na-
iktinde! -- r :.-,;.;^,"-
TURK DILLERi
men der Maiotis", Bulletin de I'Acaddmie Royale de Belgique,
ant
igmegil! 3. Ulu kilnni awurlagl!
4. Ata1ru anaum hiirmetlegil! 5. KiSini dltilrmegil!
-,
l. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Jesus, komanische Ubersetzung des Hymnus: Verbum 2. Die nostra redemptio.
"Komanische Texte.
caro factum est",Bul. de l'Acaddmie Royale de Belgique,
l9ll:459-473'
Qnonrev, Saadet, "Codex Cumanicus", Tiirk Lehgeleri ornekleri, VUI' yiizyildan XVIII. yiizyila kadar, (2. baskr) 1963: I I l-135 (1' baskt 1950)' ,,Miscellanea cumanica", l-lry', Revue Roumaine de LinguiDRTMBA,
6. Ogur bolmagil!
191l: 13-40'
Vladimir,
stique, 75, 1970: 455-459; 579-584; 16, 1971: 275-286; 17, 1972:3-21'
7. Hersek bolmagil!
8. Yalgan taruflrk bermegil!
*,
9. 0zge kisinirl
GRONBECH, Kaare, Codex Cumanicus, cod.
nemesi
senirl kibi!
(1) Tannyr her Eeyin iistiinde sev! (2) Tanrlntn adryla ant iEme! (3) Ulu g[nti (- Cumartesi) afrrla! (4) Anaya babaya saygr giister! (5) Insanlan tjldiirme! (6) Hrrstzhk yapma! (7) Sefih olma! (8) Yalan yere tanrkhk etme! (9) BaEkasrnrn mahna hasetlik etme! (10) Kardegini kendini sevdi[in gibi sev!
Marc.Lat. DXLIX
;
Faksimile,
Kopenhagen 1936.
suflanmagil 10. Sewgil seniq kanndast1
Syntaxe Comane, Bucuregti-Leiden 1973.
-,
Komanisches wiirterbuch. Tiirkischer wortindex zu codex cumanicus. Kopenhagen 1942.
KuuN, G., Codex cumanicus bibliothec& ad templum divi Marci venetiarum, Budapest 1880.
,,Uber das Volkstum der Komanen", Osttiirkische Dialekt' studien, Abhandlungen der kbniglichen Gesellschaft der wissenschaften,
MARKwART, J.
Neue Folge 13, Gdttingen l9l4:25-238.
TALATTEKiN. MEHMET
OTvnz M
5.4.2. Memluk Krpgakgasr (14.-16. yiizyrllar) Memluk Krpgakgasr Mtstr ve Suriye'de Eyyubiler iktidarrnr yrkarak bir devlet kuran (1250-1517) Krpgak Tiirklerinin dilidir. Bu lehqede yazrlmrg baghca yaprtlar Sarayi'nin Giilistan gevirisi (1391) ile Berke Fakih'in irSadii'l-miiluk'u, Kansu Gavri'nin, Sultan Kayrtbay'tn (1468-1495) ve onun oflu Muhammed bin Kayrtbay'rn giirleridir. G
$V
illis
tan
Terciime si'
n-
den bir parga:
45
TURK DILLERI
Memluk Krpgakgasrnrn bagltca ozellikleri gunlardr: 1. Qokheceli sozciiklerin sonundaki /g/ iinsi.izlerinin di.igmesi: sang > sart, tirig > tiri "diri", bulutlug > buluth, kilglilg > kilgli
"giiglii"
vb.;
2. Ugiincti kigi iyelik ekli adlann verme durumunun -al-e eki kurulmasr: Igulak-rn-a "kulaftna", yiiz- i-n- e "ytizi.ine" vb. ;
ile
3. Qrkma durumunun -danl-den eki ile kurulmast: yazul.c-dan "giinahtan", ei-i-n-den "evinden" vb.;
4. men "ben" ve biz zamirlerinin ilgi durumlannrn -im ile kurulmasr: menim "benim", bizim "bizim". 5. Olumsuz ad ctimlesi ytikleminin ermez I ermes yerine degill
"de[il" ile kurulmast; (I) Kannda bolsa
t(
6. Soru edail mu I
mil'nin mt I mi bigiminde dar tinltili.i olmast.
altun tag balsmas. (2) t.
aa
Cehdnga ifitiyfrr urgan
kim-irse
(3
) iizini
aprte>;-t66ttt-.1.6:,:::,:,f',';,;:;1,1i,, +!1ct;:t;S"rltri+*i*!:,:i;:;:';'lilo*,r'i,, $ {Ss i t62,rs}t L;r<s*LV' ;: #:;'r::;;:,:;':: -,tu€-;i'J1[26gt_rcxtg*Ffiu,'i#,'li,'i,,i;;'::;
ArALAy, Besim, Ettuhfet-iiz-Zekiyye fil-LAgat-it-Tiirkryye, istanbul 1945. BArrAL, Aptullah, ibnii-Miihennd LAgari, istanbul 1934 (19973). CAFERo6LU. A uvzr, Abfi - H ayy dn : Kitdp al - i drAk h - I i s 6 n a I- Arrd k. istanbul 193
HoUTSMA, M. Th.,
izsuoer,
'
$imdi g
Velet, El-idrak HaSiyesi, TDK, istanbul 1936.
Military Treatise, Cambridge
1989.
A t4th-Century Archery Treatise in Mamluk-Kipchak. K|TAB FI 'iLM ANNUS$AB. Memhk Krygakgasryla 14. yy.'da YanlmrE Bir Okguluk Kitah. istanbul 2002.
ToPARLI, Recep, M u' inii'
-,
iqin ateEe atmaz. Oykii: Btiytik bir Eeyhe 'Tasavvuf gerEe[i nedir?" diye sordular. "Gegmigte gcirtinUgleri perigan ama gdniilleri dtizgiin bir topluluk vardr.
tilrkisch-arabisches Glossar, Leiden 1894.
Ali Fehmi, Sayl-l Sardyt: Gillistan Tercilmesi (Kifib GilIistan bi't-tiirkr, MEB, istanbul 1978, TDK, Ankara 19892 (+trpkrbasrm). Ozrorqu, Kurtuluq, Munyatu'l-Ghuzat, A 14th-Century Mamluk-Kipchak
zfrhir(8)leri cem'dagt
YanlbaElnda alhndan da! olsa bakmaz. Dtinyayl segen insan kendini alttn
Ein
KARAMANLIoGT-u,
-, bdpnlan perlsan.
{
l.
i rg 6dil'
I
-
M ill
fik
v
e'
I
s -S
-
M iiri d, Erzurum I 98 8.
eldttn, TDK, Ankara I 992.
ZAJAczKowsKI, Ananiasz, Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (dpoque de t'Etm Mamelouk), Warszawa 1938.
-,Vocabulaire arabe-kiptchak muitaq
fi
lugat
at
de I'dpoque de l'Etat Mamelouk. Bulgat al-
-Turk wa-l- qijZaq, I-ll, Warszawa I 954- I 958.
TALATTEKIN. MEHMET
0rttez 46
TURK DILLERi 'I ?t
5.4.3. Ermeni Krpgakgasr (16.-17. yiizyrllar)
'-:: rt*
'-'
r rrr+-rjh'jll+ F -+Js-\}+rtll-
-r;..-u-,pt
,r*$i;4,ff{iiftEdf
ll. yiizyrl ortalarrnda Do[u Anadolu'daki Bagratid Ermeni devletinin Selguklu akrnlan ile yrkrlmasr sonucu Ermenilerin biiyiik Eolunlulu Krnm'a gcig edip orada uzun stire (13.-14. ytizytllarda) Krpgaklarla birlikte ya$amr$ ve onlann Rusya, Bizans ve Memluklarla olan siyasi ve ekonomik iligkilerinde Krpgaklara yardrmcr olmuqlardr. Krpgaklarla olan yakrn iliqkileri sonunda Kmm Ermenileri dinlerini ve yazianm korumakla birlikte Ermeniceyi brrakrp giinliik konugma ve kilise dili olarak Krpgak Tiirkgesini benimsemiglerdi. Bu Krnm Ermenilerinin bir ktsmt, Polonya krah I. Leos'un daveti tizerine, 1280'de Batr Ukrayna'ya (Galigya ve Lo-
Ar
+P ![;
HS SD
domer'e) gog etmigler ve baghca Kamenez-Podolsk gehrine yerlegmiqlerdir. Ermeni Krpgakgasr igte bu Ukrayna Ermenilerinin lehgesidir.
Ermeni KrpEakgasr metinleri 1559-1664 ytllan arastnda Ermeni kilisesi papazlannrn Kamenez-Podolsk gehri ile ilgili ttrlii olay ve anlagmalar iizerine tuttuklan kayrtlar ve resmi belgelerdir. Ermeni Ktpgakgasryla yazrlmrg Tarih kitabrndan bir bdliim:
Ermeni Krpgakgasrnrn baghca <jzellikleri gunlardtr: l. ryl > {r/ defigmesi: [aSufu "kagrk" < ka;uk, bu < ktz t'ofruz
"9" < tolSuz vb.; 2. ldl > /yi degiqmesi: kiyov "giivey" < kiidegii, ketboya < ketfioda, vb.;
"givey" < kiidegii, yazov "yazma" < yaug,yapov "6rtii" < yaptg, isitov "igitme" < isitig vb; 3. /g/ > /v/ defigmesi: aruv "temiz" < ang, kiyov
4. lol ve /ti/ tinliileri yerine lol ve lulkullantlmast: kora"gore" < kiire, torasizlik "haksrzhk" < tr)resizlik, yurak < yiirek vb.
(1)bazabkanemaetalmadiyo!'.esaharlqezt'ovuldu(2)evetnemigobozu tnvat etip de fiarp turmas-edi tek naprud obozda bar-edi biy te1riniu da andabolgan zaporoskiy [aza[ru4 6) baysi ki har tenrinitl kunu ol !.zazafu(6)Iar golo stavit etip dinsizga da bary turup
ne ki bar-edi kim-esanirl fiuvan-bln (3)
({)
zera
zvtts(7)enjit etiy-ed'ilar duSmanru da bermaslar-edi tas bolmaga
("')
Kazaklara higbir qey yapamadtlar, tersine, her kere(sinde) yenilgiye u[radrlar. Leh ordusu, bu haliyle, (dtigmana) kargr koyamaz ve tutunamazdl' Ancak ve ancak, Rabb(imiz) Tannnrn ve karargdhtaki Zaporozie Kazaklanntn
(l)
5. Unlti uyumunun yer yer bozulmast: biz-ga"bize", kisi-ga "ki qiye", t' e n g ri- g a "Tannya", ke g miS - lar "gegmigler", ke lt i r - g ay
giicii ile (bunu yapabildiler). Qtinkii, bu Kazaklar her Allah'rn gtnti dinsizlerle
"getirecek" vb.
(diigmamn Lehlileri) yok etmesine imkdn vermiyorlardr;
kargrlagryor,onlansavaEazorluyorveyenilgiyeulrahyorlardlveb
("')
TALAT TEKiN . MEHMET
OtTaez
48
49
TURK DILLERi
5.5. Eski Anadolu Tiirkqesi (f3.-15. yiizyrllar)
/ 1
Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu'ya yerleqen O[uz Tiirklerinin ilk kez kendi lehEeleri i.izerine kurduklan yazr dilidir. Bu yazr dilinin baqhca iiriinleri gunlardrr: Sultan Veled'in (1226-1312) ibtidaname ve Rebabnatne adh Farsga mesnevileri ile divanlndaki Trirkge qiirleri (13. yilzyrl), Yunus Emre'nin (1240-1320) qiirleri, Hoca Dehhani'nin qiirleri (13. ytizyrl), Ahmed Fakih'in Qarhname'si (14. ynzytl), $eyyad Hamza'ntn Destan-t Yusuf adlt mesnevisi ve qiirleri (14. yiizyrl), Ali'nin Krsscr-i Yusuf adlt mesnevisi (14. yiizyrl), Aqrk Paqa'nn (1272-1333) Gctribname'si (1330), Aydrnoflu Mehmed Bey (1339-1349) emri ile yaprlmrq Krsasii'l-Enbiya geviris| Yusuf'-t Meddah'rn Varka ve Giilsah adh mesnevisi (1369), Hoca Mesud bin Ahmed'in Stiheyl ii Nevbahar (1349-1378), Ferhengname-i Sadi xe Kelile ve Dimne adh geviri yaprtlan, Ahmedi'nin iskendernante adh mesnevisi (1390), Sti-
i
&-
leyman Qelebi'nin Vesiletii'n-Necat a'dh mevlidi (1409), $eyhi'nin
(1389-1430) divanr, Husrev u $irin mesnevisi ve Harname adh satirik mesnevisi. Eski Anadolu Ttirkgesinin baqltca cizellikleri qunlardtr:
l.
SoziEi ve scjzsonu /d/ foneminin lylye defiiqmesi: adak> ayak, kaQgu> kaygu, to!- > doy- vb.; 2. Qokheceli scjzciiklerin sonunda -g > -O: an{ > an, aru,l.
> uc, kiiz> giizvb.;
4. Birincil uzun iinltilerden sonra gelen lp, t, k, k, gl tins{izlerinin ottimltileqmesi tup > dib, dt > ad, sdl.un- > sagm"diiqiinmek", kdker- > gdger-, aQry > au, kilg > gilc vb.
Yunus Divanr'nrn ilk saytast:
TALATTEKIN. MEHMET
6I-VEZ
50
PddiSatu1 hikmeti gbr neYledi Ocl u su toprag u
Yile sAYIedi
Bisnilldhii deyiip g()tiirdi topragt OI arada
hailr oldt ol da!,r
5I
TURK DILLERI
Siiheyl
cr(Tt5iG;
pw"v"g6 '$gi;;$.et vtgiA,{''li q:#rifr3+vs
ESit sa1a bir [oS hikdyet hlant Eger Tanndan uS cirriiyet bulam
Ki
Anelan
oldr cisnr-i Adem bil buttr
yele s6yledi' Padigahrn hikmeti gdr neyledi. Ateqe, suya, topraEa ve
€J$ttub&r,s,,!iji5:,8;f i,,
ic$FcW9
i€;6,q,rqfs,1
J!\:65qeW6
+j$qgqjt
..Allah'lnadryla''diyerektopralrkaldrrdr'oradakendidehazrrbulundu. stra Toprakla suyu birleqtirdi, onu Adem diye adlandrrdl' Yel gelip ardt (boyle) bil! krmrldattr onu, Adem'in bedeni de ondan oldu' Bunu
ikinci hece baqrndaki /g/ foneminin diiqmesi: bulga- > bula-, sariar-> sarar-, yalga- > yala-, bargan > varQn, edgii > eyii "iyi" ' kilga biz > kilavuz, bilge biz > bileviiz, kr)rgeli > gdreli' sargar5.
ba[rplayafursat vtre
vire
Katuntda benilm vandt bir kinb
Ohrdum am dayitnd bl-hisAb Dtdiim ger olaTanrutw yarisi Bu katnu hikal'et ki var PtTrsi
Ddne Tiirkiye oktya fids ti'anr 'itult'et ktlursa Hakk ola lamunt
Destan'ln Baglangrcr
iqit sana gimdi hog bir oykii anlatayrm Dedim efer olursa Tannntn yardtmr ElerTanrrdan
qu yardrmr
bulursam:
Bu btittin 6ykti ki ttimiiyle Farisi
Sallrk ba[rglasrn, frrsat versin; Dcinsiin TUrkgeye, okusun zengin ve yoksul
gmga < sarar-mca, vb.',
6. t- > d-'. tavar > davar, tam > dam, temir > demiir' $- > di-' vb'; trn- > dtn-, til > dit, t\l- > dol-, ttls > dt);, tun > diln "gece" > grir-, kilz> Siiz vb' 7 . k- > g-: ket- > gel-, k1t- > gid-, krir> b- > v-: yalntz bar > var, bar- > var-, bir- > vir-' karabas
Tamamlamaya izin
karavas,.cariye" sozciikleri ile -ben > -ven, -617> -vfiz l-vuz eklerinde; g. b- > p-: yalnz bol- > ol- sozctifiinde;
yoklu[u: giiri-, kun-, okt-' bulfi' unrt-'
dogn, gdrin-, bultS-,lgurtil- vb", temir > demiir' semiz > 1 1. Yuvarlaklagmalar: kaptg > kapu, "tatlt"' semiiz, yabtz > yavuz, atlry < atlu "atlf' , tatrylry > datlu ev-ii-m "evim", ev-i)-r1 "evin", ev-timiiz, ev-ilr1[iz, dirlle-r1il2' fulvb' ayum, ig-eliim, var-dum, gel-diim, sen-siiz, al-up, al-uban
versin
Yardrm ederse Hak olsun tamam.
Oniimde vardt benim bir kitap Okurdum onu stirekli bi-hesap
8,
10. Dudak uyumunun
sa14lrl5
Tanrdm q,lerneklige rul-tsat
dlme{i ad eYledi Yel geliip arclutca dePitdi ant
Nevbahar'dan
Agaz-t Dasttatl
Topra!ila suy biirtl'dfl sYlsli Ana Adem
ii
l-(y)Il olmast: lgapu-y-r, yoh vb.; 13. Gelecek zamanrn -tsar/-iser eki ile kurulmast: ol-tsar, gel12. Yiikleme durumu ekinin
iser vb.i 14. Gelecek-gereklilik kipinin -asil-esi eki ile kurulmast: giresi, gr)r-esi, yi-y-esi vb.; 15. Kesin geEmig zaman goful l. kigi ekinin -dukl-diik lle kurulmasr: var-duk (ET bardmuz yerine), gel-diik (ET keltimiz yerine) vb.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
AoeuovlC, Milan, Die Rechtslehre
de.e
52
Intdm an-NasaJi in ttirkischer
Bearbeitung vom Jahre /332, Stuttgart I 990.
Kellle ii Dimne: tiirkische Handschrift T
-,
G o t ha,
Hildesheim
1
189
G uny
a, i nc
eI
eme - M e t in
-
i nde ks, T rp h bas rm, -fDK,
Ankara 1978:413-431.
-, -,
Ankara 1995.
CeNpol-ar, Mustafa,'
Ome
r B in M ezid: M e cnru' atii'
n-N e zd'
ir. TDK, Ankara
1982, tlpklbasrmh yeni baskrsr: 19952.
CEMILocLU, lsmet,
/4.
Yiizytla Ait
Bir Ktsas-t Enbiya
Niishast Uzerine
Sentaks incelemesi, Ankara 1994.
DlLClN, Cem, geyyad Hamza: Siiheyl il Nev-Bahdr, AKM, Ankara 1991.
(yay.), Yeni Tarama S6zlii{ii, TDK, Ankara 1983. DlLElN, Dehi, Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1946.
-
ERGIN, Muharrem, Dede Korkut Kitab,,TDK, istanbul, t963 (t9973).
-,
I: 1958 (19943); II:
Kadt Burhaneddin Divaru,lstanbul 19ff0.
Ka& Burhaneddin Divant,I, Trpkrbasrm, TDK, istanbul 1943. KnResRN, Leyl6, Erzuntntlu Darir: Krssa-i Yfisuf (Ytfrsuf u Zilleyh|), TDK, Ankara 1994.
xvez,
Zey nep, S ad r u' d - dln $ e ), ho E lu : M arzu b dn
-
n
dme
Te rc
irne
s
i, A.lJ.
DTCF, Ankara 1973.
MnNsunodlu, Mecdut, Sultan Velecl'in Tilrkge Manzwneleri, istanbul 1958. "Mevlina Cel6leddin Rumi'de TtirkEe Beyit ve ibareler", TDAY-B 1954:
-,
207-220.
XIII. yiizyildan beri Tiirkiye Tiirkgesiyle yaulmry kitaplardan toplanan taruklariyle TAMMA SdZLaca. I-VIII, TDK, Ankara 1963-1977,19962. ONlpn, Zafer, Celdliiddin Hrur (Hact PaSa): Miintahab-r fry'i, I, Girig-Metin, Ankara 1990; II, S0zliik (baskrda). Cebliiddin Htur (Hau PaSa): Miintahabt gif6,II, Stjzliik (baskrda). -, Ozra.N, Mustafa, Mahmfid b. Kddi-f Manyds: Giilistan Terciimesi, TDK, Ankara 1993.
UysAL ve Warren S. WALKER, The Book of Dede Korkut, Austin, Texas 19'72 (19912)
SUMER, Faruk, Ahmet E.
-.
Stiheyl ii Nev-bahdr Uzerine Notlar,TDAD: 6, Ankara 1994.
"Kitdbu'l-Gunya, Harezm Ttirkgesinden Anadolu Tiirkgesine Aktarrlmrg Bir
ilmihal Kitabr", Tiirk Dilleri Ara;tu'nmlan 5, 1995: 171-210. "Manzum Kelile ve Dimne Uzerine Notlar", Tiirk Dilleri Arasnrmalan
6,
1996:81-121.
TIMURTAS, Faruk Kadri, Eski Tiirkiye Tiirkgesi, XV. Yilzyil. Gramer-Metin-
Siizliik, d. U. Ed. Fak. yay.) Istanbul 1977, (Enderunyay.) 19942. Ahmet, Muhammed bin Hamza, XV. Yiizyil BaSlannda YapilmtS
Topelodlu,
"Satv-Arast" Kur'an Terciimesi, Birinci Cilt (GiriS ve Metin), Istanbul 1976, ikinci Cilt (Sdzliik), Istanbul 1978. YUKSEL, Hasan, Ibrahim DELIcE ve Hakkr AKSoYAK, Eski Anadolu Ttirkgesine iliSkin Bir Metin: isbmi'nin Mesnevisi, Sivas 1996.
5.6. Volga Bulgarcasr (f3.-14. yiizyrllar)
ERSovLU, i. Halil, Cem Sultan'm Tiirkge Divan'r, TDK, Ankara 1989.
Kon
TURK DILLERI
TEZCAN, Semih, "'Marzubin-nxme Terctimesi' Uzerine", TDAY-B 1g77,
der Forschungsbibtiothek
994.
AKKU$, Muzaffer, K it ab - t
53
Volga Bulgarcasr, (uzey Kafkasya'da Kuban lrmaEl yoresinden kuzeye gcig ederek Volga lrmallnln btiytik ktvnmt civannda Volga Bulgar devletini kuran ve 10. yiizytl baglannda islam dinini kabul ederek Miisliiman olan Bulgar Tiirklerinin dili idi. Volga Bulgar devletine 1236 yll'nda Molollar son vermi$tir. Ancak Volga Bulgarcasrnn 14. yijzytl ortalanna kadar bu biilgede konugulmug oldulu anlaqthyor. Volga Bulgarcasr dil malzemesi birkagr 13. yiizyrl sonlarrndan, birEolu da 14. yiizyrldan kalma Arap harfli 100 kadar mezar ya trndan ibarettir. Volga Bulgar mezar yazltlannln en eskisi 1281, en
sonuncusu da 1357 tarihlidir. Qok srnrrh olmastna kargrn bu malzeme Volga Bulgarcastnrn, beklenildi[i gibi, Tuna Bulgarcast ile akraba bir dil, bagka bir deyigle, Tuna Bulgarcasl ve bugiinkti Quvagga gibi bir r- ve l- dili oldupunu agrkga gdstermektedir.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
54
55
TURK DILLERI
Volga Bulgarcastnrn baghca ozellikleri $unlardtr:
Volga Bulgarlanndan kalma bir mezar yazrtr (yanda):
l.
Genel Ttirkge
lzl
yerine /r/ bulunmav:
hlr "ktz", sekir "8",
tofiur "9" , iolur "30". cilr " 1 00" vb. 2. Genel Ttirkge /g/ yerine lll ve lgl bulunmast: cal yA$, biel-im "beginci" (= GT pr.ri) vb.
bdS
"yrl" (= GT
"5"), bag "baS" (= GT baS, Quv.
3. /d/ foneminin iinliilerden ve /r, l/ drqrndaki iinsiizlerden sonra /r/ye, /r, l/ iinsiizlerinden sonra ise /t/ye defiiqmesi: irne, erne
"cuma" < Farsga udine, kiigriini "gdEtii" <*ktlE-dtig-i, diinye-ren "dtinyadan", hicret-ren "Hicretten", bakuni "oldu" <*bdl-dug-i, nelti "oldi" < r;l-di vb.; 4. Stizbagt /y/ foneminin lclye defiqmesi: *yal"'ya* ytl" > VB cAt, xydti"7" > VB cieli, *yigirrni "20" > clrim, xyiir'"100" > ciir vb. 5. Birincil uzun i.inliilerin ikizleqmesi: *bdlim "beginci" > VB bielim, xyiti "7" > VB. cieti, xttirtim "dordiincii" > YB trietim vb.
huva' l- Il.ayyu' l-la4i la yamil t u
(Yalntz) O diridir t,e dliitrtsiiztliir.
mantilil aili ... a ll ziydrat i kii ralmatu [' l-l Ah i ] alayhi ral1malatt vd si' ata't ft1 nl
Mam(li) o$u .....
'
Ali' nin ziyaretidir. Al lah' rt rahnteti
'
otrtrrr tizerine (olswt). Gani gani rahntel
r
(evlesin). Fani dwryiiran bdlgl aftirata ril.tleu 1annfii muharam ayhi
[n]a[nl
eyledi. Muharrem ayr(nrn) on altrncr gtin(ti). Tarihte
alns kiiien tariha alrt clir tohur ndn
diinyadan baki ahirete 969
phu[r]
6. Sozbagrndaki yuvarlak iinliiler ontinde /w/ tiiremesi: idn "10" < *0n, ieqim < *iigim "iiEi.incii", iotur "30" < *otltr, iel- < dl- vb. 7. Ugtincti kiqi iyelik ekinin iinlii uyumuna girmemesi: ail-i "oflu", 'ayal-i "eqi", ayfi-i "ayf', iaf1tt-i "vefatt" vb. 8. Verme-bulunma durumunun -a/-e eki ile kurulmasr cal-a "ylllnda", tdrlb-a "tarihte", dfiirat-a "ahirete", Sfin-e "suyuna" < Sfi+in+e, iSne "iginde" < ig+in+e, bagne "baqndd' < bag+in*e vb. 9.-Q, -nQ > -rr defigmesi: iSne "iginde" < igine, ekis < *6king, altry "altrncr" < xaltmg (krg. Quv. ulttimis < *altrm-mg), cietis "yedinci" < )Etln7 ftrg. Quv. Siggimis < *ydti-m-ing) vb.
altr ytiz doksan dokuz
cala eti al-mavti
yrl(rn)da idi.dlanr
babun va kullu' l-nasi da(iluhu
(bir kapdu). Ve her insan (o kapdan) girccektir.
HAKIMCANov,F.5., Epigrafigeskiye voliskoy Bulgarii 1
i
ih yauk, Moskva
987.
TEKIN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK, Ankara l 988.
5'7
TURK DiLLERi
8.
OnblTi) CT(]BAPfl
6.
rUnx nir,r,nni ooNnui Ge . viizvrlDAN nucUNn)
YENI
fiOPIiI]I{MG HAPBqIii. B.BPasog& cOW
rcgrr::*-
bugtine delin siirer. Quvagga dahil olmak tizere bugiinkii Ttirk
dilleri
Di.W-tuloe
dlgiite grire srnrfl andrnlabilir:
rcEEN. D6 r@E
l. r = z ve / = rr ses denklikleri: Quv. tihhir Qw. hil=
= GT tokuz"9", cuE@tEE.
-
lEs8.
adak, atafi, azafi, ayak;
}iErfr.bcr.r r,hnaars!@,
3. S
r,rtdbb-w8..furrbs,
/t!/
cibefinin geliqimi: tagltg, tagltk, taih vb. 5. /a$lses cibelinin geligimi: tag, tai, t6, til vb. 6. Sozbagr /- foneminin durumu: tagl4 dagh vb.
W. Radloff'un scizliigiiniip kapagr
ses
Bu altr rilgtite grire Tiirk dilleri gu 12 gruba aynhr:
tagltk- ya da
Qapatay grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca
(yazt dilleri);
ayals;
4.
ca-Balkarca, Ktrtm Tatarcast (yazr dilleri), Karayca; 6zbekEenin HarezmKrpgak diyalektleri;
10.
GT&r,r;
2. Sozbagr /z- foneminin durumu: hadak
gtzca (yazr dili); 9. tailr- ya da Krpgak grubu: Tatarca, Bagkurtga; Kazakga, KaKumukga, Karagay-
VORTERBU{)HDS DDR TIJRK.DLIIECTE.
qu altr seslik
grubu: Krr-
rakalpakga, Nogayca;
VERSUCH
Tiirk dillerinin son dtjnemi kabaca 16. yiizyrldan baglayrp
t|lfr-
1 1.
ta{h- grubu: Salarca; 12. dagb ya da O[uz
grubu: Ttirkmence (yazr dili), Azeri Tiirkgesi (yazr dili), Ttirkge (yazr
dili), Gagauz Tiirkgesi (yazr dili); Horasan Ttirkgesi, Ozbekgenin Harezm O[uz diyalektleri. BAINBRIDGE, Margaret (yay. ), The Turkic Peoples of the World, London-New
r- ve /- grubu: Quvaqga (yazr dili); 2. hadak- grubu: Halagga; 3. atafr- grubu: Yakutga (yazr dili), Dolganca (bir stiredir yazr dili); 4. adak- grubu: Tuvaca (yazr dili), Karagas ya da Tofalar diyalekti (bir si.iredir yazr dili); 5. azafr - aza( grubu: Hakasga (yazr dili), Orta Quhm, Mrass, Taqtrp, Matur ve Yukan Tom diyalektleri; San Uygurca, Fu-yii Krrgrzcasr; 6. ta$\ry- grubu: Altaycanm kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu);AlaEr Quhm, Kondom ve Aqa[r Tom diyalektleri;7. tillu- grubu: Altayca (yazr dili); 1.
York, 1993. BuDAGov', Lazar', Sravnitel'nty slovar' turetsko-tatarski' naregiy. Sanktp6-terburg' I 869- 187
I
(
19602).
KarSilaStrrmah Tilrk Lehgeleri Sc;zlii{ii,l-II, Ktiltiir Bakanhlr, Ankara 1991.
Ozroegu, Kurtulug, Dictionary of Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek, London : Routledge, 1996. XV,361
s.
RADLoFF, Wilhelm, Proben der Volksliteratur der tilrkischen Stdmme, I-X., Sanktpeterburg I 866- 1904.
-,
Phonetik der ndrdlichen Tiirksprachen, Leipzig 1882.
TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ
-, -,
Versuch eines Wiirterbuches der Tilrk-Dialecte. Sanktpeterburg',
III:
I (l-lv Leiden
I:
1893,
58
59
II:
hri-, GT yasr "parlamak, rqrk vermek" = Quv. ,ft.f-, GT firuS-
Moskva I.ll2-lV.1121963). "Radloff" Index der deutschen Bedeutungen, haz. A. v. GesRlN ve W. 1899,
1905,
IV:
191
1960;
Materialien 7ur Inutgeschichte der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1949. Materialien zur Morphologie der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1957.
SEVoRTYAN, E. Y ., Etimologigeskiy
1974-1998
slovar' tyurkski$ yaakov. I-V, Moskva
+.
VAMBERY, Hermann, Etymologisches Wbrterbuch der turko-tatarischen Sprachen, Leipzig
Yaaki narodov SSSR;
187
II
8 (197
2\.
Tyurkskiye yauki,yay. N. A.
Basxnrov,
Moskva
1966.
Yaaki mira: Tyurkskiye yauki, yay. V. N. YARTsEVA, V. M. SoLNTSEV, N. i. Tor-srov, Biqkek 1997, Moskva 1997 @ym anda iki kez basrlmtgttr)'
I o a H I
r-
ve /-
grubu:
l.
IoAHH qUPHA TACA ESAHTEnIE. Clnax'[atr ManraHax nyp, Baa (-:6rrax 'l'yplipil, Qau :. l C5v31i trlii Typ:i. 'lypirpa I);Lr '$iiu Marrarlax nyp. Morr IIy,Iltlr nri) rc Yrl 1'pa:r rty.lrtlr. Vnc:ip IlYqllc llunOIl lo 4 trytMall. "\'-lliltt ;rur0tr5e 'tjll)oJt(ix llynlli!, qaD'licpcnox qt'lll' 6 ce u Ba,r,lll qy'ra nynlla. Iilur qy'l'ii ror'r'tlupo r;yraTai'; 16r 'tPIr :trra : tttiaca tt,'t,'iiltctt. c, ? Typl ,iauii Io:rttn iiatra (brrr rlynltii. Xtii r'p.lrl Q'y'r'-
]. l.
r[ nyp r'o dlten1;Top roco, sf,n f,)y'rt gul'5cH xa.laca E udnrcpMc llrrrrtc. lJiir Xrrii Qy'r':r xyJfias, (jyril guulerr rae ,'raca [6Jrcpve fiarrd gnrr aHTax ny:ruti. TcHSepo qypaJariaH qHHcfiHe IlypHe re qyraraKall T:iu Qyrir xliiuc rry,ru[. r0 Bf,, r€sliepe rituf,, renl;e Vn yp;ri n1'lHil, ren'50 ,\ua lncil'in l9l
6.1,
-
Quv. vlr.f-, vb.
VEeNrpn 1969-72.
RAsANEN, Martti, Versuch eines etymologischen Wdrterbuchs der Ttirksprachen. Helsinki 1969; II Wortegister 1971 (haz. L Kncsreltnrt).
-, -,
TURK DILLERI
1'de yaylmlanan Quvagga gevirisinden bir parga
Quvagga YUHANNA, l. Bdltim'den
bir z- ve p- dili olan Ana TtirkEenin kardegi Ana
Quvaqga Bulgarcanrn devamt ve bugtinkii biricik temsilcisidir. Ana Bulgarca
gibi bir r- ve l- dili olan Volga Bulgarcast (13.-14. yy.) Eski Quvagga sayrlabilir. Quvagqanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardr:
Simah gin maltanah
puine nimin te pulman. UnfuiSinge var olan hig bir gey O'nsuz olmadr.
Genel TtirkEe /z/fonemine karqrhk /r/ bulunmast: GT tol.euz "9" - Quv. tihhir, GT tiki)z= Quv. vicYr, GT ktrz"ktz" = Qu"v. hir
l.
vb. 2. Genel Tiirkge /q/ fonemine karqrhk genellikle
pur, BaElangrgta Stiz vardr. Sdz Vil Simah Turira, Sav Simah l/iy Tanrr'yla birlikteydi ve S0z Tanrr'ydr. Turi. Turira Wl gin maltanah pur. BaElanggta O, Tanrr'yla birlikteydi. Min pulni pur te IJn urli pulni. IJnsir Her Eey O'nun aracrhfryla var oldu, I. L-6.
/l/ bulunmast:
GT ydrl "yag, yll" = Quv. {ul, GT tdS "tag" = Quv. gul, GT taS "drg" = Qt,. tul, GT bES "5" = quv. piltik, GT 6Sik "kapt" = Quv.
alikvb. 3. Genel Ti.irkge /g/ fonemine kargrhk bir grup stizciikte iindamaksrl /(/ bulunmasl: GT bap = Quv' puf, GT ftapl- = Quv.
giritih pulni, lav girilih imsem valli YaEam O'ndaydr ve yagam insanlann iuti pulni. WI luti tittimre lutatat; rgr[rydr. Igrk karanhkta parlar ve tit 1im'ina huplasa
ileymen.
karanhk onu alt edememigtir.
4. Genel Tiirkqe /d/ foneminin lrlye defigmesi: Quv. ura"ayaK' *adak, AT *Adil-',ayrlmak" = Quv. uril-, GT Id- "gcindermek" = < Quv. yar-, GT ildr "uyumak" = Quv. Swir'vb. 5. Sozbagr /y/ foneminin tindamaksil lSlye defigmesi:
Stlih"ginah",
*yilnulg "un" > Sinih, *ydti
)druk>
"7" > Quv. Siggi, *ydl
rl TALAT TEKIN . MEHME'I'
OLMEZ
60
"yaq, yrl" > Qru. irtl, *yur " 100" > Quv. Jri vb. 6. Her durr"rmdaki /g/ foneminin genellikle dndamaksrl /S/ye
> Quu. ieike "Eigek", *gofla > Quv. iuna "krzak", 't'til;- > Quv. r,ii-, 'r'r7p > Quv. uli "ug" vb. 7. lt, il ontindeki isl foneminin /g/ye depiqmesi: *sinek > Sinct "sinek", 't'sirJiik > Sinti "kemik", *sdng > "siartg > qltn" "ak" vb. 8. lr, iloniindeki /t/ foneminin /E/ye de[iqmesi: x/r/ > Eilhu "r]i|", ,ktAl > *tial > ,r,yiti,,7,' > ,figgi, i.ye- ..yemek'. > jl_ Eul.,taq,,, Quv. defiqmesi:
't'gegck
61
TURK DILLERI
Eski Volga Bulgarlannrn torunlan olan Quvaqlar bugtin baghca Volga rrma[tntn orta mecraslnda bulunan Quvaq Ozerk Cumhuriyetinde yagarlar. Tatar ve Baqkurt Ozerk Cumhuriyetleri ile Rusya Federatif Cumhuriyetinin Kuybrqev ve Ulyanov bolgelerinde de ktiEtik Quvaq topluluklarr vardtr. Eski SSCB'de Quvagqa konuqanlarrn toplam sayrsr 1989 sayrmlanna gdre I ,839,228'dir. " Ti I
li Y wti
s
ent "
)'arintran
Qive ttnaringen pir gilitn turim, Kipgankirur e1t avrim gipikne, $altiniQa ta hlo,hiPtt ta turtrittl,
vb.
Sisnrerint te
kutt-lttlim iruine.
"Tilki $arktlart Viqne kiiktinden sigara yaPtrm i! alacrndan ben efdim alrzhfr Sevingte de kaygrda da iEtim Sezrnedim ya;amrn gcatigini
Tivan Atil "Dolan Etil" yani "Oz, Volga" adh Quvaq edebiyat, kiiltijr ve sanat ciergisinin kapalrndan, Petir Husankay, Quvag Halk $airi, 1.1997
nyMcMxTAs{(
l99l
Sulhi aka uyihinqe tuhma
l99l
pu(lani: Hresgen Sassi
yrlr Nisan ayrnda Erkrnaya baglarrrqtrr: Qiftginin Sesi
Itlarikunpa ernekun tuhat'
Salr ve Curna giinleri Erkar
28.03.9'l (ernekun), Hati 300 tenti
28.03.91 (Cuma), ederi 300 ruble
9. Uzun rinli.ilerden cince baqta /y/ tiiremesi 'kdt > yat "ad", 'FaQt- > -yljj- "acrmak. ekgimek". *Al "halk" > yal "kciy" , xrd"g
Volga Bulgar-
Quvaglar Ortodoks Hrristiyandrrlar. Atalan olan lan ise Miisliimandt. Bu durum Quvaqlarrn kentli Bulgarlann
de[il
de krrsal kesimde ya$ayan, Miisltiman olmamrq pagan Volga Bulgarlanntn torunlan oldulunu gosterir. Rus misyonerleri aralarrna girdi[inde Quvaqlarrn yazrlan yoktu. Bu nedenle Quvaqga ilk kez 1730'lu yrllarda Rus alfabesiyle yazimaya baglamrqhr. ilk Quvagga gramer 1769'da yaytmlanmtgsa da Quvagga igin ilk alfabe 1871-1872 yrllarrnda i. Ya. Yakovlev tarafrndan hazrrlanmlg ve bu alfabe 1933'e kadar kullantlmtqtlr. 1933'te alfabede birkaE defigiklik yaprlmrg ve bu yeni alfabe 1938'e kadar yiirtirlilkte kalmrqtrr. 1938'de yaprlan yeni birtakrm deliqikliklerle Quvag alfabesi bugtinkti en son biEimini almtqtrr' Viryal ya da Yukart QuvaqEanrn baqhca iki diyalekti vardrr: l. diyalekt, 2. Anatri ya da Agalr diyalekt. Yazr dili Aqa[r diyalekte
t. ilt< /u/ yerine /o/ bulunmast: pur "var" = Yit. por, ultti "6" =
dayanrr. Yukarr diyalektin baghca seslik ozellikleri gunlardrr: hecede
TALAT TEKIN. MEHMET
otvez
62
63
TURK DILLERI
Yir. oltti;2. tinlii uyurhunun daha yaygrn olmasr: yal-sem "kdyler" = Vir. yal-sam, gul pek "tag gibi" = Vir. gol pak, 3. scizliiksel
PAASoNEN, H., Csuvas Sz6jegyzdk. Budapest 1908 (gevirisi: Quvas
farklar.
R6Ne-Tes, A., An Intoduction to the Chuvash language, Budapest 1978.
a
Aa
a
B6 Bs fr
6
Er Ee
+l .. -b,e
Xtre Xx 3e Vlu
htrt
a i b v g d e;ye yo
a z
a e e
i
Y-
e
j z r' Y
tc B
u
Kx il:l Mu HH Oo lln Pp Cc
K lt il H o n p c
Qs E
Tr Yy .!"vy OQ
m y y, fi
k I n
o
Xx x Uq4
b
q
I
r s
s
t u
tS
ta
q
u.q
$9
'b bt blu bt br b 3e o IOro ro fl.q fl
p
I
I t
e
yu ya
u
f
I. A. ve N. P. PETRov, Russko-guvasskiy slovar', Moskva 1971. ASMARIN, N. i., Thesaurus Linguae Tschuwaschorum / Slovar' guvasskogo yauka. l-XY ll, Qeboksan/Kazan', 1928-1950.
BIKov, 4.T., Kratkiy russko-guvasskiy slovar', Qeboksan 1933. CEYLAN, Emine, QuvaEga Qok Zamanh Ses Bilgisi, TDK, Ankara 1997. Knuncr,R, John R., Chuvash Manual.lndiana University, Bloomington 1961. Die tschuwassischen Lehnwiirter im Tscheremissischen, An Index to
-,
Rtisiinen's 'Chuvash Loanwords in Cheremish', Bloomington 1968.
yl,
L. 5., i s t ori
ge skay
a morfolo giy a
guvas sko
g
o y a4ka, Moskva
r976. Novry zavdtz
/
gini simah, Simbirsk' 1911
RASANEN, Martti, Die
ts
chuwas sis chen
(= MSFOU XLVIII) Helsinki 1920.
Studies
1968.
SlRorKtN, M. Ya., Quvassko-russkiy slovar', Moskva 1961.
Srvonrsov, M. Y
1., Quvassko-russkiy
EGoRov, Y . G., E t imo
I o g ig e s
slovar', Moskva
kiy s lov ar' I
1985.
uv a S s ko g o y aaka.
Qeboksan
I9
64'
YUce, Nuri, "Co[rafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakrmrndan QuvaElar", TDAY'B 1994, Ankara 1996:205-229.
6.2. hadalg grubu: Halagga Halagga Alman Tiirkologlarrndan Doerfer'in 1968 ylhnda ke$fettiEi, birgok eskicil dzellikleri olan bafrmsrz bir Ttirk dilidir. Halagga bugtin Orta iran'da, Tahran'tn 200 km kadar gtineybafisrnda, Hemedan ile Gom araslndaki btilgede, yaklaqrk 18,000 kiqi tarafi ndan konugulmaktadrr'
ANDREYEV,
Lnvirsrn
Chuvash Studies, Wiesbaden 1982.
in Chuvash Etymology 1, Szeged 1982. SERcEvEV, L. P., Dialektologigeskiy slovar' guvassko go yauka, Qeboksart
9.{ III rn UI rq
m
TDK,lstanbul 1950).
-, -,
QuvaE Alfabesi
Aa
Sdzlil!il'
Lehnwtirter im Tscheremis
s isc hen,
Eski Argu diyalektinin devamt saytlan Halaggantn baqltca rizellikleri gunlardr: l. Ana Tiirkge stizbagt /h/ foneminin sistemli olarak korunmasr: AT *hdr- "yorulmak" > Hal. harkdn, harkan "yorgun", AT*hark "dlqkr, gtibre" > Hal. harlp, AT *hiirk- "tirkmek" > Hal. hirk-, vb.; 2. AnaTiirkge idl foneminin korunmast: AT *hadak "ayak" > *l.cudruk Hal. hadak,hadal.c, AT *Adi "sahip" > Hal' eydi, AT
"kuyruk" > Hal. kudrulg vb.; 3. Ana Ttirkgedeki birincil uzun tinliilerin korunmasr ya da *En- "inmek" > Hal' ikizlegmesi: AT *dt "ad, tinvan" > Hal. at, AT l"n-, AT *klz"ktz" > Hal. l.
TALATTEKiN. MEHMET
6TVNZ
64
65
TURK DILLERi
*hot "ate{'> Hal. hfrot, AT */rlil "rslak" > Hal. hl"l, AT *hug "uQ" > Hal. hilg, AT */rri- "grkarmak" > Hal. hl-, vb. 4. Ana Ttirkge cindamaksrl /ril foneminin lnlye geligmesi: AT *kdfiak "kaymak" > Hal. kAutnk, kunak, AT *koti "koyun" > Hal. kon, kr\n, AT *kiifi- "yanmak" > Hal. ki"n- vb. 5. Qrkma durumunun -danl-den yantnda, Orhon Tiirkgesinde oldufu glbi, -da/-de eki ile de kurulmasr elisinde "elinden", o14li kr)tinde "o!lu arkasrndan", ollarda be dte'rer "onlardan daha kcitt" D
vb.
ivanu Lugtlt' i-Tttrk' te Argu' larrn anlatrlclrlr bi;ltim:
6. Eski TtirkEe -1altl-gli srfat-fiil ekinin -1ailil-gili olarak korunmau: hi14la-gili "a$layan", kel-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen" vb. 7. Bulunma durumunun -qal-qe eki ile kurulmast: her-ge "adamda", meydan-ga "meydan da", Sum isti-ge "akgam tistti", osah ismai-l
Argular ortada ve sonda ycr aran her 5 r,n har|ini nrn'a gevirirrer. J ornegin Tiirkler "koyun"u to.i, cliye acllandrrrrlarkcn Argular kon derler. Tijrklcr "yoksul"u qrgc,r' diye acilandrrrrrarken onrar gt14an tJerrer. Aynca
Tijrkler "hangi qey" anlamrna kuytr
{;t )i r-/ #;4 al
:( ;t
;t
2z
t-/tt tl
c ,;/ g,f tf ttl
c9
5q&/ x iir; |
t
^ lt
l
' ,3vt
zi:t^
2*u
'{r':r:);rt
rteD clcrken onlar
:l
lr tn ile kanu cJerler.
ct;-'i v); )- , -/ -/'
a;,i _?t; t-z t t
./
(:tt {L, fet It- ii; ir'; frl;
;LrJz*liitt eu Eu a:ts
zamAni-ga "$ah ismail zamantnda" vb.
"depil" scizctifiintn korunmasr men SErke kelen da14am "Ben gehire gelmig defilim", yai havul dag ertti"yol iyi de[il idi" vb. 8. Olumsuzluk bildiren eskicil dag
,4;
-f 1.v
,/:f
.6.e
tl:,,
.,.l.t
)Ll; .frr jql clt?
Qa[rmrzda lran'da HalagEa s
bl ki'nf morclf'o'ldi,
FARSQA HALAQeA ,lze ni her
otTLt
kelin
a' gelin
"er, koca"
"gelin"
oldi.
tirdi bi yorl4anlan vdr-artt,
to14us
ki "Molla
1't1i4uS
oltli-vu kiirdi ser sedd keliyor, tir, yov, kp
na'faiar"-ar. Molld
vagar artt-j'u, tirdi ble'gedi 6ziye vclrdr ki
kiirit'e ne haiar-ar kij'da u bieg...
Bir giin
kargaqa grktt, d0!ii9 oldu. Giiriiltiiden ddlUg oldulunu anladr.
Hocanrn karrsr drqan Erktr ve dedi ki: "Hoca kalk, git, bak ne oluyor?". Hoca kalktl, bir yorganlan vardr, yalmur yafryordu, kalktr, (yorganr) topladr, gidip gOrmek, ne oldu[unu anlamak igin... HalaE fblkloriinden bir parga (DornreR/TEZCAN 1994, s. 57)
dillerden geqitli s6zcUkler liste halinde sunulmugtur.
Sevlrcr
tol4trS
Molltln p;ssi(hi),rr1i tasgar, haydi
ftissi (< ET &,rt "kadln" +si), hin- "ortaya qrkmak" (= ET iin-), taf gar
(<E'l
taSlaru "drEan"), fta)"
"t6t,.t.k"
(= ET a)-) gibi bigimler eskicildir!
TALATTEKiN. MEHMET 6t-vnz
66
A
Gtirten gab eg vielo Bdume, man hat da,'Kindbettkrankheit, biiser Geist, Zau' (sie) gefiillt'. Ob vgl ttii' Iwbire'stii{Lbet'. ill gepgilr'dot btlso Geigt soll ihn dig, in einem fott'*ho-bir'el heirnsuchen (fiihren)'. WohI-P. tlZ, rlafiir epricht die Labielitiit des c. Vgl. d'bi,atiin (1969. 544) 'schwanger" - P' dbitbn (dagegen SIi 8 tiad' Mu 85 ouch A. al (TMEN Nr. 624, mit Nachtr&g, vor ollem IV, 416); dial' auch Y€tfa uu-scam, Altiyan tZpis', Kahek luilezrirUol;an folkloru sntologijasi' zalcn, Amure uu'ist'iy, Zand uutinl' I, 268, BakI 1968, ed. A. Axundov). dblimbn 'weich, saftig-weich'' Vgl' P' dbtrambil', SK 234 uulumba, gewiB R" Weniger wahrscheinlich altererbt T. dbrg Sdqili 'ehrbegierig, Ehrerbietung oder -Ogh. (a;I). dar (36)r 'Schimpf, Schando, Schmoch'. heischend'' -P' db-ril 'Ehre, Wii'rde' Ansehen' (dagegen SK 4 iivur&l. *P.'dr (SK I dr). i.J- (3?) '(BergpeB) iiberqueren'. T. a"J-. AWt (61 'schwere Wunde'' daL 273 dt 'Name'. ciahrm 'mein Name', &umtl'k (6) 'Liindereien, Grundstiicke'' tti;or- 'bonennen',
o{l /ri' 'beriihmt . '
werden. sich einen Nemen machen' (viell. C.). T. o;1. da!!cr-
benenlen'. (14)'genamt, benannt',
datluT
-P.
db u milk'
dd 1eo euch 1969.513 und Tonband 53)
'hungrig' (63 'Ilunger'). T. a:C. iidhq 'Ilunger', adal 'Namemvetter'. Aber K 45 "d'S'
.nennen,
d'h' da^s P' Wort unlcingelt, dies dhdd v?.f .bowohntes, kultiviertes aber wohl nur r.rnprdaise. Nicht altererbt (dann w6'rs t&(t)fu! zu orwart€n), Land'. *P. dbdrl, twcb L. Mu 86 id.,
dbdd(9,1969.54?)r'kultivieri,besiodelt'. aber SK 4 duid. 'besiedelt€r Ort, Landechaft'. dMn iMonatename (23, 10.-21' ll')'.
&&lh4 *P.
6biin.
a6&ird (3) 'Abbasi (alte Miinzo)'. aooaat.Wasgerbohdltot'. dhaimbdr
*p.
-P. db-anbdr
(degogen SK I0 u'cnrbtirl. dbanvs Tayatl 'Ebenholz'. *P. d'ba'n/frs'
eondern -A. adan, fum 'Mensch'. d'Mm dggili' (: yegilil) 'Moruchenfreeser'. *P' dtdam' SK I id' ddAmak 'Puppe'.
-P.
Kerurzeichon des Tonb&ndes bzw. dsr
M,amPzld (33) 'Mensch (von Tieren aus gesprochen)'. -P. fumi'zd' SK I id. tMl iet-'gich an etwas gewiihnen'. -P.
'ddar (lnr&tn\, C.l Mi'l' (36\ 'gerecht'. -P.'Adil' gdrib'Adreeeo'.*P. ddris' ('dwwh' K 428)'Gerriirze'(P' ta' 'ad'il,ua
Halagga
Expedition f969 (s. 4'
persien",
ll8.
Ze it s c
hrift
de
r
D
e
ut s c he n M o r g e nkindi
s c he
n
inZentral-
G e s e I I s c haft, B
1: 79-112, 1968. ("HalagEa, Orta lran'da Arkaik Bir
and
Tiirk Dili", Qev.
:
S. Tezcan, TTK-Belleten, c. 34, sayr 133: 17-58)
DoERFER, Gerhard, W. HESCHE, H. ScsetNseRDT, S. TEzcAN. Khalaj M aterials, Indiana University, Bloomington I 97
l.
DoERFER, Gerhard, Semih TszcaN,Wrirterbuch des Chaladsch
(Dialekt von
Charrab ). Budapest I 980. DoERFER, Gerhard,
Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband.
Wiesbaden 1987,1-311.
-, *,
Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. Kartenband. Wiesbaden 1987,
312-534, 1987. Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4, Wiesbaden 1988.
CAJ 37. l-2, 1993:33-81.
extragottingensia", -, "Chaladschica TEZcAN, Folklore-Texte der Chaladsch, Wiesbaden 1994. - ve Semih V., "The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School of MINoRSKY,
Oriental Studies, Vol. 10. 2, 1940:417-439. (Tiirkgesi: F. Guley, "Halac Tiirk Diyalektf', TDED, C. 4. l-2,1950: 83-106). 6tuBz, Mehmet, "Halaglar ve Halagqa", QaddaS Tiirk Dili, sayr: 84, $ubat 1995: 15-22.
6.3, atab
grubu: Yakutga, Dolgan diyatekti
Adarrwk.
Alrgdmtd 'Bouillon' (P. itlcano, n*h K 299, 882 Eii-anifilz'Suppo mit Ei, Ddbill'*L'' vgl' SK 4 dfr'o'ddya'' !'ett' nnd Zwiebeln')' vgl' SK l0 zra' gar.ma; abor nicht L. (de sonst ruu. dl& (f 969. 38f) 'Ungliick'. *P. Alat, SK 2 id.' Mu 69 alle L. id' garma odet d.hnlich zu orwart€n, e. aladr (36) 'Eelft€r', a. qwadt, *P. atsdr. a. a. uodrtoy), wohl R.
r
TURK DILLERI
DoERFER, Gerhard, "Das Chaladsch - eine archaische Tiirksprache
aqtu- 'tiungng worden' (: d"E eI'). T' dbd (so euch f969' 56f) 'hellbl'ou'' -P' dbi, vgl. auch Mu 86 allo L' o-bi (dies a:6-, a:tig- (altosm. al-, alta', L. al'' obor wohl ehor P. odor Ii', denn vgi' alda-, nsnh Ra euch ofi.). \{ohl Ab' SK 4 d'vi, uil. loiiung von a:C'hungrig', g. &C. In don iibrigon Tiirkeprochon i. e. Nomen' ti@'ra (18\ 'viel, massenhaft'' b9 Myln'rEa @ro lwyal udr-drti, hnl,tibr'in dieson vorb: o.'d und a:C-.
trt
67
l-9)
siizltiltin ilk maddesi (Wiirterbuch des Chaladsch, s' 19)
Yakutlar Ttirk diinyaslnln en kuzey-dolu ucunda, Yakut 6zerk Cumhuriyetinde, yagayan bir Tiirk halkrdrr. Kendi cumhuriyetleri drqrnda Rusya'ntn Magadan bcilgesi ile Sahalin adastnda da ktigtik
Yakut topluluklarr vardlr. 1989 sayrmrna gdre Yakutga konuganlann toplam saylsr 382,255'dir. Kendilerine Sa[a (< *yal.ca) diyen Yakutlar resmi olarak Hrristiyan iseler de eski dinleri olan $amanizm hala aralannda yagamaktadrr. Yakutga birgok eskicil tizellili ile tek bagrna Tiirk dilleri ailesinin gok onemli bir kolunu olu$turur. Tiirk dilleri iginde en gok Tuvacaya yakrndrr. Buna kargtn Yakutga ile Tuvaca arasrnda an-
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
68
laqabilirlik oranr ytizde srfirdrr. Yakutgada Vo 50 civarnda Mo$olcadan ahnmrg
/d/ foneminin lt/ye deliqmesi: .AT xhadak> atab
"ayak", AT *adgt> attr"aygtr", AT *edgii "iyi" > iitiiri, AT *tod"doymak" > tot- vb. 2. Ana Tiirkge /agl ses grubunun /ral bigimini almasr: AT *tag "daf" > tta "orrnan" , AT *bAg > bta "ba!", AT *sag- > m- "sapmak" vb.
3. Birincil uzun iinltilerin sistemli olarak korunmasr ya da ikizlegmesi: AT *dt "ad" > at, AT *b6{ *5" > bies, AT *ktz> krs "klz", AT *b[r > blr "1", AT *h(it "ate1" > ttot, AT *tdrt > tiidrt "4",
foneminin diigmesi: AT *sen> en"sen", AT *sekiz > agts "8", AT *sijz > os,'
AT*sfrb>zvb.
TURK DILLERI
5. Siizbagr /y/ foneminin lslye defigmesi: AT *ydz> sds "ilkbahar", AT xy(il > suol "yol", AT *yat- > stt-, AT *ydSil "yegil" > sahil "tilki" vb. 6. Sdzigi ve scizsonu /s/ foneminin /tlye deligmesi: AT *rsrr- > fiff- "rsrrmak", AT *isin- > itin- "lstnmak", AT *yastuk > sfit* "yastlk". 7. Ana Tiirkge /g/, lg/ ve /z/ fonemlerinin tinsiiz yanrnda ve sonseste /s/ye defigmesi: AT *gerig "ordu" > serl"savag; ordu", AT *sag > as, AT *bi{ > bies, AT *yilz> rii:r "100" vb.
TPYAbI f KYTCKOI,I sKCNEA'{UIH, cH.\pfliHEHHoii g.r CprJcrtJA tl. rt. cllr;lIprrHoE.\ {1494r8oe...r ToMa III. I{acTE I.
(lJOBAPb fIIT YT CITAIO IIST,IIIA COCTTIT.']
O. H.
Ypen
orryri
Ul-een repAyrep Ypex guon aarraax e5erxrr o;rop6yra yhy. Kunn rogy 6rpua:uobe orryry r e;r6axrnr rtr,rprr,rSur. lirruu ip 6apga-g'au ovvo_ 6o.ryorIaax aarr,r cyrapa e6nre yhy. Itruru arrurap or\rrrg uaeen 6arur,rrurap ]\laran Xonnoo Arrou arrno aarup6'r.
xrrhlr 6aapa, YpeHrr e;rope_6apaapr,r o-rrocryrrrryra. O' b'rpopur."p or"rylrryH 6apr,rruu xr,rr,rpgup6r,rra 1lry. onrori 6rrirp oiiyyu ririLlpau: :ril-crrp rAt3, Toiiorryo:rr,6trrrp nrsriqupra rierarl rahLrpALa xannLrr
rtr'T
ypAyrap
{
EHTIbIII
rIEKAPCITI4M'b ,188?
Yakutga bir destantn giriginden
.r.
-1907
Uren Omuk
AT *biiz > mils
"brJz", AT *kilg > kfs "giig" vb. 4. Siizbagr /sl
69
xtn ri,u!'f,rililrEn'L r!tcfl
npor, A. A, nOIIOBA
lr
n B. M. IOHOBA.
BHnyclir,'ret sriPtr,tii,
0t6n t:ard4er lJren dien dttd[ ebegki olorbuta iihii. Kini
oggotogu
biriemege omugu elbefitik krgrbu. Kini er berde dien boguottdfi du siigere ebite iihil.
Kini atngar emie Ol6n batltrgar Magan floppo dien emie dnrbu kihi bdra, Ureni iilijrci bardn orlostumtnuta. Ol barangar sir-sir oyilnun banttn klrdty'bfta
IIsfaHie
rlrileprropcKU.r
.{Narewrrr Ha}'.%.
-,,a-9$-e'., trETPITIPAJ,b.
li[orprq{t trtlIlEPrloPcxoii lEr]l{ln ill!fia Br. r)crp.. ! ril{, S ll 1916.
E. Piekarski'nin hazrrladrlr Yakutga Sozln,t'tin kapaEt
iihil. Onton bir oyun klran:
...
Uren Halkr
Olenyok nehrinin kaynalrnda Uren adh bir Evenki yaEarml$ derler. O eski gaflarda halkr gok krrrlmrE. O, 'insanln iyisi' denen gerefli adr tagrmaktaymrg. Ondan bagka da Olenyok boyunca Manan Hoppo denen yine tinlti birisi varmrg (ve o kigi), Uren'i dldiirmeye niyet etmiE. ayin yapurmrg. Daha sonra Eamanlardan biri: ...
Gitti[i
her yerde qamanlara
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
7O
8. Ikincil /s/ foneminin tinltilerarast durumda /h/ye defigmesi:
AT *iig > i)s "3", *iigiing > tisiis > iihiis "iigiincti", AT *bES > bies "5", *b6;ing > besis > behis "beginci", AT *kilziln "gtiz{in" > kilsiin > kiihiin "giiz" vb. f . ilgi durumu ekinin yoklufu: safia til-a "Yakut dili", safia tilm grammntika-ta"Yak}t dili dilbilgisi" (-tn 3. kiqi iyelik ekinin asrl
bigimi) vb. 10. Birliktelik(comitative) ad durumunun bulunmasr: min aga' ltn "benbabamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb' 11. Genel Tiirkge -stzl-siz ekinin yoklufu: iie-te suofu ogo "okstiz gocuk" (harf. "annesi yok gocuk"),til'a suofi"dilsiz" (harf' dili yok"), frla suofiJir "susuz yef' (harf"'suyu yok yer") vb'
IOAHITTAII
I
Yakutga lncil'den bir bdltim
CBflT0R EBAHfEIIfl. f- t. ilr1rr*rrrtrnp Trr Tnr
rr llrgrpr 6qr
fru.
6rpr, ltbr
,tgryp
I. I.MarlnaygtngarTrl Teryep66ep1 bdra, Tl Tatlaraga bara, Til
d.aTayara bdra. 2. Til ma|Tq.LI Eini tp"f". .ntt-0.ta"., l. llerssr rrrep .itit-r 69t naysttt7arTaqaragabdra' 3' rcEutr rr rnrrp rici.rlprl *p{rt 6n11.. .5. C_ugns Banttn Kini aybtta; aytlltbtt r8plrrn cap.Iip, rrprEr rr rrrlrr f,iriri rrrde"srs' e. jol"" ti ri* i.irp.t,'" *oo.rn6rn.rioi 6rpr ere Kini suoguna aytllba7. EiEirrir dryru.pn irtr$'iqotp_ .pta riai cspurr figa. 4. Tinndh gmar ki-
6+r t
r.rc.va
f..
Brprtru f,igi rldlrq rtnrrrr6E? rpl
rlgcira Ei6h&
Eid 6r$rs crprrr 6yor6rcuprru rystrlp ttoci 6yoryoryr niehe bdra, tlnndh da gtnar 8.
tl"c ;rr riri srslrdrn, c. Ar rolryrr rrrrg. iap _6rpu rioiri orprrrep riprir crprrr 6qr Eiei tr ro!.ryn icie
kisilerge srrdtk bdra. Strdtk hararlaga nrdir, hararla da kwYan Kinini ilbatdga.
Sovyet devriminden sonra yazr dili olan Yakutganrn diyalektleri
l. Nam-Aldan diyalekti (fiatm "kadn", serln "serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (fiotun "kadln",
iig grupta toplanabilir: scirftn
"sein serinlik"),
3. Dolgan diyalekti (katun "kadtn", seriln
,.serin, serinlik"). Yakut yazr kurulmugtur.
dili Kangal-vilyuy diyalekti iizerine
7I
TURKDiLLERI
Yakutistan'dan gok uzakta, Taymtr yanmadaslnda konuqulan Dolgan diyalekti, giirtildti$ti gibi, daha eskicil dzellikler gcisterir: Sdzbagr /k/ foneminin korunmast (katun "kadln"), iinlti yuvarlaklaqmasr ve iinlii dtizlegmesinin yoklu[u (katun, seriln) vb. gibi. Dolgan diyalektinin bir bagka
"yol",
sfrrbie > hilrbe
"20" vb. gibi. Yakut Alfabesi
Aa
a
a
E6 Bs fr
6 a ?
b Y
g
Do D s [n a d
da c e e;ye e yo x j a z
[sxr Ee *.Ee Xx 3g Vluui WA fi KxKk
AreNes'vrv,
y;9
JII Mu Hu I{.r Hb ur
Oo Oo
IIn" Pp Cc hh Tr Yy Yv
rl
tt H
ff Hb
o o
n
p c
h
m
v y
r
@s fi
m Xx nIIq4ts
rlq I n;6 IIIUr III ur o ci brb pblubtr r bb s 3s h Oto g.s. t
x
q tu u.t
f b g S
$9 l
b e to n
' e
yu ya
u i.i
P. S. ve L. N. HARiToNov, Russ&o-Yakutskiy
slovar', Moskva
1968.
AKSENovA, Ye. Ye., N. P. BEL'TyuKovA ve T. M. Ko$EVERovA, S/ovar' dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy,Sankt-Peterburg 1992. BoHTLTNGK, O., Aber die Sprache der Jakuten,
I. Teil Einleitung, Jakutischer
Text, Jakutische Grammatik; II. Teil Jakutisch-deutsches Wiirterbuch. l85l (Bloomington 19642)
St. Petersburg,
KALUZYNSKI, S., "Etimologigeskiye issledovaniya po yakutskomu yazrku" IY
lll, Rocznik Orientalistyczny,
39-45. ciltler, I 978- I 985.
TALATTEKiN. MEHMET 6Tvpz
-, -,
72
Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1962. utica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1995.
Iac
73
topluluklan yalar. Tuvalarrn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile $amartizm kangrfr bir dinleri vardr.
Knuscen, John R., Yakut Manual,lndiana University, Bloomington 1962. Oyrtrcz, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutga", QaddaE Tiirk Diti, Sayr g6, Nisan
bl!lAH ax. ByPyl(rytlyl( rtypllyllltn, rcoe '()'r"oyy cepre,o.eixe.lltn, Tc [tufiu3u arSPre uaururul: iy' pap uraraa J,ePrex 6llp yraarl" "'all qoPyn-
1995 29-37.
ryp
PEr,cnsriy, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar' . petrograd
-,
TURK DILLERI
Slovar' yakutskogo yauka l.
-lll,
I 9 1 6.
1907-1930 (1958- 19592).
N. N., Ugebnaya grammatika yakutskogo yauka, Moskva 1925. Slnprsov, P. A.,Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1972.
oo.
V::yr-6ir,re lioaa'rYp33ntlr, y'ryr'6tt'te .1ava'xyyPal(rlrr' NJalr r(ypY3YilYr( xcpg?H Y3Yn lullllr'ep lopr cYrYllAe ,topr y:rylrliir.iyrt. Ay)t(vltcrltr. xaatl 6otty r!3Hnu',ta:t ru:"' nac, aPara-.r,aa llurllcc, ynyr yfaill JpTcMtlllr, xYllllYlt''r'
a'XYl)9!3llllllll tlll3C'Aillt:lllitllll lil'lJl!lp rlltllJltil Xililll rlI'
PoPPE,
liO,T
SrecHowsrt, Marek,
Xaatt oh.,ra Ullqan \yPTTan Typna' lis.qulltl aaPaillll' e.lyn riaan-Tup. Ol xaautlr.att teptttt 6tt'ttltt \aul ooJla-vr' vvce-artp. Xaatrrtun yayr'6xre aYxiYrlerll' y.nyr'6ttve,:a;ra. 6iruxu:r,r qur;run qyraarautxau: <Ettcttrtt xaaxHr,l t'lull{afl ria.a,unroK o,typryprr }iaftHuH 6oop. Xaatt xypytlytt
-, -, -,
D
o Ig
D
o Ig
an
i s c he
r W o rt
sc
hat z,
Krak6w 1993.
ani s c he r W o r t s c hat z, S up p I e me nt b and, Krak6w I 998.
Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1993.
Ipnlll.
Tuvaca "$rnga Agtrrgan HEn" adh anlatrdan bir parga
Studien zum Wortschatz der jakutischen Abersetzung des neuen Testamentes, Krak6w 1995.
-, -,
llc3lr
Dolganische Wortbildung, Krakdw 1997. Konsonantenadaptation russicher Lqhnwdrter im Dolganischen, Krak6w 1997.
6.4. adak ldagh! grubu: Tuvacao Karagas diyalekti
$tydn am.
Bu-
rurJgunuu mumunda, teve kudurti gerge d6-
jelip,
te mryqt dZrge
{a;ttgtp turar
Sagda
dtirten bir ugdnnrg han goruptur d,
Ulug-bige kodahiirelig, ulug-bige lama-hurakng, hdn kii-
riiziinilrl her^n ilziip Sider ddrt gilgiinde ddrt ulug gundug dtiiiimettiS, hdn bodu tdkpt-di trrtpas, araga-dd iSpes (..').
GERQEdEULA$AN HAKAN igte boyle! Qok eskiden, deve kuyrulunun yere de[ip' teke boynuzunun g6!e uzandrlr galda krrk bir yagrnda akrlh bir hakan yagarmtg. lrili ufakh toplulufu, manastln, buytiklti kugiiklii Lama toplululu olan
Tuvaca, ona gok yakrn Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikte Ttirk dillerinin ayrr bir kolunu olugturur. Tuvalar kendilerine zrva
hakanrn, hiiktimet iglerini dtizenleyen, d
kij i y a da Tw alar derler. B ilimsel yaprtlarda U ry anhay lar, S oy o tlar, Soyonlar ve Tannu-Tuvalar diye de anrlrlar. Tuva adr eski Qin kaynaklarrndaki T'o-pa boy adrndan gelir.
Tuvacanm baghca iizellikleri $unlardlr: l. /d/ foneminin tinltileraraslnda korunmasl, hece ve sciz sonun-
Do[u Hun konfederasyonuna ba[h olan T'o-palar Kuzey ein,de 200 yrl kadar stiren T'o-pa Wei devletini (4.-6. yiizyrllar) kurmu$lardr.
Tuva dili baghca Rusya Federasyonunun Tuva Ozerk Cumhuriyetinde konugulur (bagkent Krzrl). 1989 sayrmlanna gcire eski SSCB'de Tuvaca konuganlarrn toplam sayrsr 206,924,tir. Kendi cumhuriyetleri drgrnda Kuzey Mofolistan'da, Buryat 6zerk cumhuriyetinde ve Qin'in Uygur 6zerk Bdlgesinde de kiigtik Tuva
AT *hada$ > adak"ayak", AT *adtg "^yr" > adry, AT *ildr > udu- "uyumak", AT *bedtik > bedik "ytiksek", AT *kud-> kut- "dokmek", AT *tod'> /o/- "doymak", vb. *ffig> dag, 2. /a$l ve h!, igl ses gruplarrnln korunmast: AT AT *bag > bag "kaytg, kement, ba!", AT *kdtg > kdtg "klyl", AT *bitis "bilim" > bilig, AT *tlrig> dirig "diri, canli' vb.
da lttye defigmesi:
3. Uzun tinltilerin ktsalmast, buna kargrhk krsa tinltilerin grrt-
TALATTEKIN. MEHMET
6Twz
74
*il > at "ad", AT *hat > a't "at'; AT *tii{ > diis "riya", AT *trrr- > dii'{- "inmek", AT *lgrz> kts "ktz", AT *ftls- > kt's- "klsmak", vb. 4. Sdzbaqr /y/ foneminin /g/ye deligmesi: AT *yd{ > gaS " geng", AT *yir > ger "yef', AT *yil > gil, AT *ydl > gol "yol" vb. 5. Sonses /g/ foneminin /g/ye defigmesi: AT *a-g > drs "a9", AT *brg- > &lrl- "bigmek", AT *hug > Agr "u9", AT *tig > tig "3" vb. 6. lzl foneminin hece ve scizsonunda lslye defigmesi: AT *dz> as "az", AT *lg,lz> kts "ktz", AT sbiz> bis, AT *tfrz> dus "tuz", AT *kilz> ktis "giz" vb. 7. Birincil ve ikincil /g/ foneminin tinltilerarasr durumda /j/ye de[igmesi: AT *dSur- > ajr "aglrmak", AT *dSik > ejik "kapf', AT *kirri > kiji, AT *hagul.<> *a{uk> ajrk "aglk", AT *lgiigalS> laksrl iinltiye drintiqmesi: AT
*ku{ak> kujak "kucak" vb. 8. ipl foneminin iinliilerarasr.durumda lvlye de[igmesi: AT *tapan > davan "ug, ayak", AT *topra( > dovurak, AT *ki)prilg > krivtirilg "kciprti" vb. Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yan dili olmug Ttirk dillerindendir. Tuvacantn dcirt diyalekti vardtr: Orta, Batt, KuzeyBafl ve Giiney-Batr diyalektleri. Yazr dili Orta Diyalekt iizerine kurulmuqtur. Yaklagrk 600 kigi tarafindan konugulan Tofalarca (Karagasga) da Tuva diline gok yakrndtr ve onun bir diyalekti sayrlabilir. Tofalar Sayan daflarrnrn kuzey yamaglannda, Uda ve Biryusa trmaklanntn yukarr mecralannda yagarlar. Tofalann tiirklegmiq Samoyedler olduklan santlmaktadtr.
isnerov, F. G., A, A. PAL'MBAH, Grammatika i morfologiya), Moskva 1961.
Tuvinskogo yauka (Fonetika
Joxl, Aulis J., "Wcirterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XlX, 1, 1953: l-47
.
KATANov, N., Oprr izslidovaniya uryanfiayskogo yaaka,Kazan', 1903.
75
TURKDiLLERi
Manual, Bloomington I 979. MENGES, Karl H., "Die tiirkischen Sprachen Stid-Sibiriens, III: Tuba (Sojoq und Karayas), 2", C entral Asiatic J ournal, V, 1959 I 1960: 97 - 150' MoNGU$, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1980. 6tuzz, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Qa{daS Tilrk Dili, sayr: 95, Ocak KRUEGER, J. R., Tuvan
1996: lO-17.
-,
"Tuvacantn
Eskilili Uzerine", Tiirk Dilleri AraEtvmalarL l0 (2000):
133-138.
PAL'MBAH, A. A., Rass&o4uvinskiy slovar', Moskva 1953.
-, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1955. PoMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian Loanwords in Tuvinian", P race J gzykoznawcze, I 17, 1995: 93-102. RASSADiN, Y . i., Fonetika i leksika tofalarskogo yaaka, Ulan-Ude I 971 . *, Morfologiya tofalarskogo yauka v sravnitel'nom osveSgenii' Moskva 1978.
-,
T ofal ar sko - r u s s kiy
s Io v
ar' .
Ru
s
sko
-t
ofalar s kiy
s I ov
ar', irkutks
I
995.
ScHONIG, Claus, "Das Tofa, eine neue tiirkische Schriftsprache in der Sowjet-
union", Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12,1993: 192-202STACHowsKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeinttirkischem Hintergrund", U ral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12, 1993: 99- 105. TENi$EV, E. Rahimovig, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1968.
Tuva Alfabesi
Aa E6 .Bs fr
[r
a 6 o z
a
a
b
v g d
JIn M tr,t Hn HrI Oo Oe
Ee e e,ye *.. fIn .be e yo Pp )Kx tc j Cc 3 z 3s Tr Vluui
itn Kr
il r
y
k
Yy Yy
rt I
O0
JtrmXxx IIq H n H rJ I{q IIIUI o o IIItq o o p br n p r blrt c s br m t 3?
y u y ii
IOro fl.s
0
f h
q
tS
q
I
ut
t
14
sc
"b
I
bt
I
b
,
e
e
rc
yu
s
ya
TALATTEKIN. MEHMET
6tl.lDZ
76
77
TURK DILLERI
6.5. azakltaghg grubu: Hakasga;
Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri; Sarl Uygurca; Fu-yii
coc AJIHbI 1960 ,lur.qAa 20 oxra6puqa Xaraccrafr asrorror{sair o6.nacrt rijcre.nrenlret( neep 30 qu.n ro,lrau. O,r orsrc qbrJlHtlrl apa3biHAa, .nerruncxali Hausorra.nsHaii no.lrtntKa qyprac\a xlpi,rrelr cbrrraauAa, XaxacHx.qa KynbrypHaii peno.'rrourrr no.[ napral{: xaKacrapHbrr( nncbMeHno3r,r nyaipi,rrrLir, HauuorranuHaii nlrreparypa na3a ltcKyccroo 6c,re, o6,'racrsra rrrxci oprulrax
Krrgrzcasr
yrpeAlt nnaHbl rorAbtpburla, xaKacrapHbl( nocrapbllbr(
Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yan dili olan Hakasgadan bagka gu diyalektler girer: Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri ile Qin'in Gansu eyaletinde konugulan Sarr Uygurca ve Heilongjiang eyaletinde konugulan Fu-yii Krrgrzcasr girer.
ff gu iicqe. ri.ni rrcpxcxati ri.nnep rpynnasuna xip.re
Xaxac
orapuuq npail. ri,r capHHarl naJrrarblcrbrr noaqa. Xaxac ri.nirrge (uHuge-1e .re ctcrepHi casra a.n6aaa. Ko3iAlMre an:a, xapndn isen, nro6cruexa6ap) apa6cxair na3a nepcnAct(aii rl.'r.repuirl apa.na3l,l uoru.n. Tyaa, alraft nhsa rKyr ri.l.nepirrerl rrrrlrrecrip:c, xaxac ri.nirr4e rrorrro.n ri,rilrirq apa"'la3br acxbnraFox. l7 eex rvcrapbtrrar\ cbtFapa xaxac ri.qirrilt nexcnxaauHa opuc rilirrirl.c,ticrepi xipilr._nacranqa. Opr,rc ri.'rirrerl a,tH.nraH x,lrr cocrep '{ooxxa. xip naprarrrrap (6o'tra, xHxra, rerpaAb, ropo,4, rparrop rlasa o.rapra ro6il nacxa llaa cocrep), Carav.qaa xaxac ri"'rirr nailsrrqarxai nasa
Hakasga Rusya Federasyonuna baflr Hakas Ozerk Bcilgesinde,
Hakasganrn baqhca cizellikleri gunlardr:
/d/ foneminin lzlye de[igmesi: ET adak> aza[,ET adtr- > aztr- "ayfimak", ET bediik > pazik "ytiksek", ET kudruk> fiuzurufi "kuyruk", ET udt- > uzu- "uyumak" vb. 2. /a!/ ve ltil ses gruplannrn korunmasr: AT *nglry > ta[hg "da[h, da!lrk", AT *bag > pag "bap, ip", ET katry > fuattg "katr", AT *sdng > sang vb. 3. Scizbagr /y/ foneminin Tuvacada oldulu gibi lglye defiqmesi: ET ya$y> gafin "iyi", ET yadag> gazag"yaya,yayan",ET yil> gil,ET yiigiir- > gtigiir- "koqmak" vb. 1.
naaa
3brHa( Aaa
6.5.1. Hakasga Yenisey, Abakan ve Quhm rrmaklannrn orta mecraslnda yaqayan halklarca konugulur. Bu halklar eski aragtrrmalarda Abakan Tatarlan ve Yenisey Tiirkleri diye anrlrrlardr. Hakas adr Sovyet dcineminde eski Qin kaynaklarrndan ahnmrgtrr. Ancak daha sonra Qin kaynaklannda bu adla anrlan halkrn Krrgrzlar oldu$u anlaqrlmrqtrr. Hakasga konugan Tiirk halklannrn asrl go[unlufunu SagayBeltir ve Kag-Koybal-Krzrl ve $or gruplarr olugturur. Yazr dili Sagay-Beltir diyalektlerine dayanrr. Hakasga konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna g
rrauHorra.nruaii
ltHTe.{.qtt reHuti
Rusga-Hakasga srizlUliin "tinsOz"iinden
1960 gilda 20 oktyabr'da Hakasskay avtonomnay oblast' tdstelgenneg pEr 30 gtl tolgan. (...)
Hakas tili tyurkskay tiller gruppazrna kirge paza olarrurl prayunarl dd til sarina7 patgattsng polga. Hakas tilinde (nince-de le sr)sterni sanga albaza, kazidimge alza, karmdn iiep, izvdstiye habar) arabskay paza persidskay tilterrirl aralan gogil. Tuva, altay paza yakut till"rir"rl tinnestirze, hakas tilinde mongol tilinirl aralazt ashmagoh. 17 vek tustartnarl ngara hakas tilinirl leksikauna ons tilinfu sasrcri kirip pastap7a. Ons tilineq atttgan ki;p si)ster gdhha kir pargannar (bogka, kniga, tetrail', gotod, traktor paza olarga t6y pasha s<)ster).
'
1960 yrhnrn 20 Ekiminde Hakas Ozerk Bcilgesinin kurulugundan beri 30 yrl
gegmiE oluyor. (...)
dili Ttirk dilleri
grubuna girer ve onlann tiimi.iyle de dil agrsrndan (her iligkilidir. Hakas dilinde ne kadar sayrya girmese de, izep "cep", habar Hakas
"haber" gibi sdzler gciz Ontinde bulundurulmahdrr) Arap ve Fars dillerinden ahnmalar yoktur. Tuva, Altay, ve Yakut dilleriyle kargrlaqtrnlrrsa, Hakas
dilinde Molol dilinden ahnma sdzciikler daha az sayrdadrr. 17. yizyidan baglayarak Hakas dilinin s
TALATTEKIN. MEHMET 6I-TIEZ
78
AT *Qak-> sah-"gakmak", AT *gap- "vurmak" > sap-,ET gerig "ordu" > sirig "savag", OT gt$- > stb', gtlgar' > stgar-, AT *dg > as "ag", NT *hag- > 4s- "agmak" vb. 5. Hece sonu ve sciz sonu /g/ foneminin lslye deligmesi: AT *ba{ > pas "bag", AT *bds > pis "5", AT *ulSsas > ofisas "benzef', AT *mrr > tas "tas", NT *yalgy > gafin "iyi" vb. *dSuru> azt6. Unltilerarast /g/ foneminin lzlye defigmesi: AT ra "agtn" , AT *fttf i > kizi, "aSvr- , AT xbdgik > pizik "beqik" vb. *bdr > par "vat'', 7. Siizbaqr /b/ foneminin lplye defigmesi: AT AT *basa "yeniden" > paza, lT *bES) pis, AT *b|r->pir"vermek", AT *bol- >pol- "olmak" vb. 4. /g/ foneminin iinltilerarasr durum drgrnda /s/ye defigmesi:
llarandas pece tuomazu
lki
kardeE, abla ve
AT *bir- > pir-, AT *bZs > pl.e "5", vb. *blr f . ilk hecedeki ii, ilfonemlerinin krsa /i/ye defigmesi: AT > pir " l", AT * hin > in, AT * ig- > is -, AT * irkek "erkek" > ir gek, AT *isig "slcak" > izig vb. 10. Art iinliiler tiniindeki siizbaqr /k/ foneminin klyadeligmesi: AT *l5ddm > fiaun "kayln, dtiniir", AT *lg.adry > fiaary "kaytn (a!ac")", AT *1.
l\lya defigmesi: ET adal5,> azafi, OT gl$- > stb-,W yal.
$orcamn yerini almtqur.
Hakas Alfabesi ollan,
adau gogul, icezi go$ul,
baba yok, ana yok,
icerge tabalg go$ul,
igmeye (bir) tabak (a9) Yok,
kezerge kep golul,
giymeye giysi yok,
segne, sargay gip
gadr.
zambakso[am, aytgiilii yer(ler).
Aa E6 Bn
fr Fr
P ecezi turlmd ayt-gadtr :
Ablasr kardeEine sdyler:
"US gil iiS gas$a gettre
"UE yrl, tig yagrna kadar
Ir
besleyip btiyiittiim seni kardegim,
Ee
zambaksofanryla, aYrgiiltiYle;
11E
azrab s er1
-
a
TURKDILLERI
Ay Bdke
Ay Mbki)
iki
79
ldt m s eni, tu6 mam,
nebile, s ar g aybila;
gagm segne golul,
yakrnda zambakso[anr Yok,
)Kx
parganlSaztb-aldm,
hepsini egeleyip grkardtm,
3s
galm sargay go$ul,
Yakrnda ayrgtilti Yok, hepsini egeleyip g*ar&m;
ItLn
pargan.lgzrb-aldm; ralr I.as
parar i a l.
uzafa gitmeye korkardrm,
kizibin.
Krz Eocu[uyum ben.
Radloff'tan Hakasga (SagaY) metin
8.
*kel- > ilk hecedeki le, tlfonemlerinin /i/ye defigmesi: AT
kil- "gelmek",ET keg- > kis- "geqmek", ET kes-> kis- "kesmek",
Ii itn
Kr r s L JIn -n 6 b M"rvI v .ilt 6 zgHnpr'9qug rEHqHrJ9'I1c Oo e a d e a,ya Oti d dyollnnPbra' PP p )tc j Cc 6 s z Tr m u i Yy y i i
il y
9y
fi f .x h 4 ts
k I m
oS Xx IIq
o it
IIIm w [Irq u4
r S t u
blu 61 br b 33 3 IOro n
! n
As e
$
$g
t ' e
Yu
ya
BAsKAKov, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yaaka,Moskva 1975' A. t. INrugrovn-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1953'
-,
I 961' QANKov, D. 1., Russko-hakas skiy slovar', Moskva
yauka, 1992. QtsptYAKov, E.F., Grafika i orfografiya gorskogo
TALATTEKIN. MEHMET 6TT'/EZ
Karfila
I.furn$a pergen
purung tdldifi
pergen
pdlnr,
Gegmig nesilden sonra,
emdegi tt)ldiirl aldmda polnr;
$imdiki nesilden cince; Ak denizin kryrsrnda,
al9
s6nda
talaydt lgastada
albaury Qon Qattr,
Ak doruklu dalrn etelinde
al sirgedi! mal turnr.
Ak sirkeli(bitli) mal varmrg.
albatttg gontun pdjtn pilgen,
Balrmsrz halkrn baErnr bilen,
maldn t6zut pilbEn
Ak mahn hesabrnr bilmeyen,
altut tiiktiig ak sar'att*.
Altrn tilyhi donu parlak-al ath Altrn Han varml$.
alun kdn pdlnr.
8I
TURKDILLERI
oldulu halde, Orta Quhm diyalekti, Hakas yazr dlli g1bi, bir aza( diyalektidir: azak (Ag. Qul. ayak), kazul "kayrn" (Aq. Qul. kayul), kozan "tavqan" (Ag. Qul. koyan), kuzuruk (AE. Qul. kuyruk), askrr ( Aq. Qul. aygr) vb. Mrass ve Tom rrmaklan vadilerinde yalayan $orlarrn diyalektleri, Hakas yau dili gibi, azak diyalektleridir ve bu tizellikleri ile Kondom ve Agalr Tom diyalektlerinden ayrrlrrlar: ET bedilk > Mrass mrizlik "ytiksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" > Mrass &es- (Kondom kiy-),ET lgudrul.c > Mrass kuzuruk (Kondom koyruk) vb. $orlar eski Tiirkoloji literattirtinde Kuznetsk ya da Karaorman Tatarlan olarak anlhrlar. $orca 1944 yrhna kadar bir yan dili idi. $orlann ttirklegmig Ketler olduklan sarulmaktadrr.
Bafimstz bir halk yagarmlg.
ak raskil& ttistede
ak
80
Drrenkova'dan $orca metin (s. g)
DlReNxovR, Nadejda petrovna, Crammatika Sorskogo yaqtka, Moskva_
Radloff'tan Mrass lehgesine ait bir metin ( l,331-332. s.)
Leningrad 1941.
MeNcss, K' H., 'The South-Siberian Turkic Languages, I", centrar Asiatic
-'
flypyu o5nak norrrbrp,
Journal I, 1955, 107 -136.
a6asu .roDyn,
"The south-Siberian Turkic Languages,
igiisi
II", cental Asiatic
Journal
I
1956, t61-175.
6tuzz,
Mehmet, "Hakaslar ve Hakasga,,, Qagdap Tf)rk Dili, sayr: 96, gubat 1996:6-21.
sTAcHowsKr, Marek, "Etymological studies on Khakas Food Names". r'olra
Orientalia,3l, 1995: 147-161
.
Talrruacegeve, N. N. Kurpegko, AKALTN, $tikrii Haluk, gor Sazli;gr;,TUrko_
loji Aragtrrmalarr, Adana
1995.
6.5.2, Orta Quhm, Mrass, yukarr Tom diyalektleri Ttirk dillerinin azafi/azal.cgrubuna gu diyalektler de girer: orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri. Quhm Ttirkgesi Obi rrmalrnrn sa! kolu olan euhm lrmaEr boyunca konugulur. Ancak Agalr Quhm diyalekti bir ayakdiyalekti
Purun oglalg, polnr,
abaz gogul,
uo5yu,
'l
6cric o5nak ron5an, riin uo6yn, qbrJlaril,
kep gogul, gilaS,
urpqli ra6ak vo5yn. On oDnakrr,rq qa5uc H?iriiqigi nonqau, iipi uoSyn
ticric kar
rroJran,
o5nakru ulirligisi ap3au qaAbrp, o5nak
icezi gogul, r;skils o!lalq pol$an,
uurdru vipr0n,
glrlge tabak gogul.
OI otlakna gagrs negecizi polgan, eri gogul iiskiis kat polgan, oglalu negecizi arzap gadrr, ollal7 gilAS gilrgdn,
uiiriigisin air uagup:
negecizin ayt gadrr:
Eskiden (bir) ollan varmrE
O oflanrn yalnrzca yengesi varmrf,
babasrz,
(yengesi) kocasrz dul (bir) kadrnmrg,
anaslz,
o!l anr yengesi biiyiitiip-beslemig,
yetim Gi;) o$lanmrg,
ollan grplak dolagrrmrg.
elbisesiz, grplak,
(Bir grin) yengesine sorar;
yemeye yemeli yok.
"Nasrl yaganz?" diye.
TALATTEKIN. MEHMET
otIrcZ
83
82
Quhm Alfabesi
Aa Aa
a a
E6 Bs fr Fr Ar Ee *.. .Ee )Kx 3g
6 a ? r d e e
a e
b v g p
IrLu
ftn Kx Kr JIr
u
il rt K ,n
M tr,t ,t
d
HH
e,ye yo
Hq Oo
o
fln
d n
crc
j
3
z
H H
6o
i y k k
2. lagl ve lryl
Pp p r Cc c s Tr m t Yy ) u
I 9! m O0 n Xx r: I{q
TURK DILLERI
br b blu u bb b 3e 3
i n Iorc n 6 f fl.s, n x h
ses gruplartntn korunmasr:
tagtrg,ET sang > sang,Vl t;liig > yiilug "6lii" vb.
'
Geng Shimin ve Larry Clark'rn yayrmladrklan metinlerden:
I
'
Men atlga St Zifuua diyik. Men buyfu dyordan ahldt Mende bes mula bar' Bezigi mula yigirmi ahldt. $iginci mula yigirmi bes. 0cinci mula yigirmi Siki' Dyordinci mula sagts yigirmi. Besinci mula yidigirma' Men Yuanlay oyila dogkan. Mende acam anam fiost bar. Mende riS a$a bar' $igi ftza$a bar' Mende
e
yu ya
fiS mr bar.
L( ts o r{q q Q ci III tu ta $ p III q u.( gg
Benim adtma He Zihua derler. Ben bu yrl klrk altr(yrm)' Benim beg gocugocuk yirmi beg' UgUncii [um var. Biiytik gocuk yirmi altr (yagrnda). Ikinci gocuk yirmi iki. Ddrdiincti gocuk on sekiz. Beginci Eocuk on yedi. Ben Yuanlay (Minghua) vadisinde dofdum. Annem ve babam safdrr' Benim Ug alabeyim
BiRYUKoviq, R. M., Leksika gultmsko-tyurkskogo yaztka, posobiye k
var. lki ablam var. Benim uq ktiEiik erkek kardegim var'
spetskursu, Saratov 1984. CEYLAN, Emine, "Orta Quhm, Mrass-Yukan Tom Afrzlarr", Qa$daE Tiirk
6-13. ' PoMoRSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", Idrk Dilleri Arasttrmalart, 11, 2001: '15-123.
Dili,sayr:88, Haziran
1995:
STAcHowsKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitenamen", J ournal de la Soc idtd F inno - Ougrienne, 1997, 87 : 243 -248.
6.5.3. Sarr Uygurca
Bu gruba giren baqka bir Tiirk dili de San Uygurcadtr. Sart Uygurlar Qin'in Gansu eyaletinde yagarlar ve toplam sayrlarr 1990 sayrmrna gore 12,297 'dir. Sart Uygurlarrn bir krsmt mofollaqmrg olup Mo[olca konugurlar ve kendilerini $ira Yugur "Sart Uygur"
diye adlandrrrrlar. Tiirkge konugan Sarr Uygurlar ise kendilerinden $ara Yugur "Kara Uygur" diye s
ET tagl* "da[lt" >
t nl /oftt ax!/ a! y3yHbl KaKblpMaca
Ma,
/ax!
Eclu 6s ero canaPFblIII ePe MOro n He npHfJIaCI,lnH, oH BCe pa*Io nouel 6ul/.
aalnmet (n paccxasax coorBercrByer c.lony alre)' Hepeaxo ynorpe6laerca roraa' Koraa loBopff' utuft ga6ul (Ha MoMeHT) HLTb Pac'
a,raw,
aa, Tenepb,
cKa3a.
rrga /oreu/ (e necHnx). I(us ana (1a'nsunft) /poactneHHnl( co croponbl HeBe' ctu ttJtn xeuH/; cM' . aBaH' aBaH'
PCl., l, 620; rrronr':
a6a'
rBaKa /noqressufil/ (o6Paurenne
K
crapmeuy); /ctaPux,,ueayurxa'; cM' agKa. PC.'I., l, 622,631' Cp' uour'-oftpor.: aBaFa /ctaputnft poacrBeHHI{K co .ropo"o, orqa/. PYA Ire B, 6l'
ar a tngl; ftorYPr nPau:r iu:re ara
ar
H'
tf,l;'i cM. ara.
.[ /aBop BHyrp]r 3aropoal-I Il oKoJIo Hee/; /ce.neuue/; ftu'r nYrYreE aFHn
a F bI
aap /ecrr nepenocnuuft aerpoll aaop/ (eoruoxoarficrao, us cxasxn); aFH'1
ara'Agg:g, aFuJIFaE
oAHoceJIbqaHI{H/; ueuauu
(( aru;lra? /Ha trBoP/)
AYpreK-Tpo
-crasrlnt/.
/neua'txy [phHoctr ]l CP. PC;r', I' 164'
San Uygurcanrn bagltca seslik tizellikleri gunlardrr:
/di foneminin lzlye de[igmesi: ET adal;,> azak "ayak", ET eder > eTer "eyer" , ET bediik > pezik "btiytik, ytiksek", ET ildr- > uzu- "uyumak" vb, 1.
Malov'un hazrrladrlr San Uygurca sdzli.i$in ilk sayfasrndan ava "baba" ' av aka
"
say
gtdeler; ya;h ",
ag a
ca;I
' /no,Ioxl,trb r4y s x6anvnx c MoJ'lOxotrl/; cll. aPu. M a ,r o g, 355' /ce,tegne, aepenun/. p a,t a aFA xa /nPat, uenPurte.nrl' Apvarga: Kouycuon ApuarHa nauon (lrua 6YPxana); clt' Fvaxcnau' cM' aFblp -' y F .a P' /xnoParl/; /6olegsr'; iccir arpuK /tl{S' (?)' u. pt r
" a!1 zehir",
a!
al' k6y" maddeleri'
YH' Bbl'
TALATTEKIN. MEHMET OTIInz
84
*bES > pes
"5", AT *ra,r > tas "tal", ET taS > tas "dtg", AT *ydSil > yasil "yegil", ET eSik > stk "kapt", ET ftlrl > tlJ "krg", ET kiSi > kisi, kise vb. 4. Scizbaqr /b/ foneminin lplye deligmesi: ET bag < pag, ET bar- > par-,ET baltk "gehir" > paltk, paluk 'kerpig duvar", ET bnr> per- "vermek" vb. 5. Srizbagr /y/ foneminin korunmasr ET ydSil > yasil "yegil", ET yag > yag "diiqman; sava$", ET yaryt "yeni", ET yer "yer,,, ET ytgla- > yigla- "a!lamak", ET yultuz> yiltus "yrldtz",ET yurl > y[iry "yin", ET yiiz > yus "100" vb. 3. /g/ foneminin /s/ye deliqmesi:
AT
GeNc SsrlttN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLYI, 1992-93: 189-224. CHEt't ZONczHEN, LEI XuANcsOw,
Xtbil Yngiyi Jidnzhi, BEijrng (pekin)
1985.lBan Yugucarun (San Uygurca) Ksa Kaydl
LEr XuANcH0N, CHEN ZONczuEri; Xtbil yign Hdn Cididn. Zhiingu6 Shaoshi Minzfi Yilydn Xilii Cidian C1ngshfr. Zhdnggu6 Shdhui . Kexu6yuin Mfnzri Y6nji[su6 Zhibidn. Sichudn Minzri ChlbanshB. Chdngdu 1992 [Bau Yugurca-Qince Sdzliil<].
Melov,
Sergey Yefimovig, Yaz* Jyolnh IJygurov: slovar'
i grammatika.
Alma-Ata 1957.
jyoltth uygurov: Teksfi i perevodr. Moskva 1967. MaNNnnHsIu, C. G. E., "A Visit to the Sar6 and Shera Y6gurs", Journal de la S o c i6 td F inno -O ugrie nne, XXYll, 2, 19 I 1 : I -7 2. Oruaz, Mehmet, "Sarr Uygurlar ve San Uygurc a", Qa(dag Tiirk Dili, sayt: 98,
-,
Yaztk
Nisan 1996: 31-37.
-,
"Potanin's Yellow Uigur Material and its Importance Today", Studia Turcologica Cracoviensia 5 f= Languages and Culture of the Turkic Peoples, ed. M. Stachowskil, Krak6w 1998:149-182.
PoTANIN, G. N., 1893: Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya M on g oliya,
I
Sankt-Peterburg.
TENI$EV, E. R., Srroy sartg-yugurskogo yauka, Moskva 1976.
-,
B. H. ToDAvEVA, Yauk Jyolnh Uygurov, Moskva 1966.
i tsentral'naya
85 TURK DILLERI 6.5.4. Fu-yii Krrgrzcasr azak grubtJna giren son dil ise, Hakasgaylabenzff ses 6zelliklerini gcisteren, Ttirkoloji Eevrelerinde gcizden kagmrg bir dil olan Fu-yii Krgtzcastdtr. Fu-yii Krrgtzlan bugiin QHC'nin Mangurya bdlgesinde, Harbin'e 160 km uzakhkta yagayan bir Tiirk halkrdrr. Sayrlarr Hu Zhen-hua'nrn verisiyle 614 (1987), J. Janhunen'in verisiyle 900 kigidir. Yine Janhunen'in 1988 tarihli verisiyle bu dili akrcr olarak konuqup anlayan 70 yaq iizeri olan dokuz kiqidir. 50 yaq tistii ise Fu-yii Ktrgtzcasrnr anlamakla birlikte tam olarak kullanamaktadrrlar. Orta yaq kugalr ise gofunlukla iki dilli olup yorede baskrn olan Oyrat (Oto$ Mo[olcasrnr bilmektedirler. Fu-yti Krrgrzlan kendilerinin Yenisey bcilgesinden, Giiney Sibirya'dan Mangurya'
y
a l7 55-57 yrllannda geldiklerine inanmaktadrrlar.
tah tipen;aptm am,
Daldan aqalr kogturuyorum gimdi
tapendar parsen Kahen cap
Taprnlann hepsi bana sesleniyor
Karen calqe pilrul atim
Benim giizel krr attm
Nerede olursa bulayrm gimdi Kdneg tipes tapim am? Hu Zhen-hua'ntn 1987 yayrnrnda yer alan giirden bir ddrtltik
Hu Zhen-hua'ntn stntrlt verisine dayanarak Fu-yti Krrgrzcaslnln HakasEayla hemen hemen aynr oldufunu soyleyebiliriz. Din olarak $amanizm ve bir olgiide deLamaizmin etkisi altrndadular. Ktsaca Fu-yti Krrgrzcaslnln ses
> biizih "y{iksek", ET kudru( > kuzruh "kuyruk", ki}degii "gtiveyi" > kiizi "niqanh", ET udt- ) ttzt- "uyumak". 2. StiziEinde iinliiler arasr I sesinin kimi cjrneklerde kaybolarak kendinden
sarrh " safl", ulug > uluh "bidYik"
.
TALAT TEKIN . MEHMET
ol-uez
86
4. unliiler arasr cittimsiiz k, p, s, E iinsiizlerinin kimi cirneklerde srrasryla g, b ve 2,7 olmasr: ET apa > aba,,baba,', *be{ on > bijin "elli", ET bryur- > bijir- - biSir-..pigirmek, kaynatmak", ET /
olmak", Qap. rcrga = etrga ',ktipe", ET yaka > yaga,,yaka", ET yokaru > yogor "tist, yukan". 5. Hakasgadan farkh olarak y-'nin g- defil de onun dttimlti kargrlrfr olan c-'ye dontigmesi: E! yarya,MKyarlan, yagan cdn .,ulag_ "fil", ET yap- > cap- "ortmek, kapatmak,,, ET yit_ > clf_ = mak", ET yay > cay "yaz",ET ye- > ce- *yemek". 6. Hakasgada oldugu gibi kimi
Sah"vakit, zaman" (< Mo. pag) sriziinde de g
-,
l6ng jiang Fi yi xiin de K€ dr kd, n zijf qf yI y6n td didn", Zhang ydng min ai xud yuiin xud bdo, l9g3: 65_69. "HEi ldng jiang shEng Fir yi xiirn de K6 Er kE a ni ji qi yi yrin tb didn,,, Zhong ydng min zrt xud yudn xud bdo, l99l:253_263.
8'I -,
TURK DILLERI
Guy IMART, Fu-Yii Gi'rgi's: A tentative description of the easternmost Turkic language, Bloomington, Indiana 1987.
JANHUNEN, Juha,
"A
Sino-Finnish Joint Expedition
to the Minority
Nationalities of Northern China", .lSFOu 82, 1989:277-279.
6ruEz, Mehmet, "Fu-yti Krrgrzcasr ve Akrabalarr", Tiirk Dilleri Aragnrmalart, I 1, 2001: 137-152. ScHoNIG, CIaus, "Bemerkungen zum Fu-yii-Kirgisischen", Bahy Ogdisi: Festschrift fiir Klaus RbhrbornlKlaus Rdhrborn Arma{ant, hrsg. von J. P.
Laur,
M.6utr4
Freiburg/istanbul 1998: 317-348.
TENi$EV, E. R., "O yazrke krrgrzov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosr yaztko-
-,
Tnaniya, 1966, l: 88-96. "K voprosu o proishojdenii kirgizov
i ih yazrka", Sovetskaya Tyurkologiya, 1989, 4: 3-17 (Tiirkgesi: "Krrgrzlann ve Krrgrzcanrn Kcikeni Sorunu Uzerine", gev. C. TuncuNsavev,Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatr
-,
Dergisi, sayr 1 l, $ubat 1997: 56-71). "Fuyuyskih krrgrzov yazrk", Tyurkskiye yczrftl, Biqkek
1997
:
455 -459.
6.6. ayaklta$hP gnubu: Altaycanrn Kuzey diyalektleri; AEa$ Quhm, Kondom ve AEa$ Tom diyalektleri $imdiye kadarki Ttirk dilleri srruflandrmalannda bulunmayan bu gruba Altaycanrn kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu) ile Aga$r Quhm, $orcanrn Kondom ve Aga$r Tom diyalektleri girer. . Altay yazr dili, bilindili gibi, Altaycanrn giiney (asrl Altay, Teleiit
ve Telengit) diyalektleri iizerine kurulmuqtur. Ancak, bu diyalektlerle kuzey diyalektleri arasrnda cinemli farklar vardrr. Bu farklarrn baqrnda Tiirk dillerinin srnrflandrrrlmasrnda kullanrlan ve gok iEe yarayan bir dlgiit olan laSl ve lrfl ses gruplannrn durumu gelir. Altay yazr dilinde bu ses gruplannr igeren taghg sozcij;$;j tulu bigimini aldrfr halde, kuzey, diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dil gruplannda oldufu gibi, taghg olarak korunur. Quhm Tatarcasrnrn Aga$r Quhm diyalekti ile $orcanrn Kondom ve Agalr Tom diya-
TALATTEKIN. MEHMET
oLI/lEZ
88
lektleri de Altaycanrn kuzey diyarektleri ile benzerrik g
gerekmektedir.
Ayak /taglry grubunun baghca <jzellikleri gunlardrr: 1. lN foneminin lylyedeligmesi: ayak, aygrr, toy_ vb. 2. /a$/ ve hSl ses gruplannrn korunmali,: tag,,dap,, (Alt.
tu),
tagltg "da$h" (Alt. tulu), Serig.,savag,' (Alt. gerii), koytg ,,koyu,, (Alt. koyu) vb. 3. IIk hecedeki le, e/ tinliilerinin lilye deliqmesi: ET semiz.> sibls (Alt. semis),ET berk..sa[lam" > pik (Alt. bek),ET bet > pit (Alr. bel) vb. 4. Yuvarlaklagman rn yokluSu : ko r g e n,.gcirmtig " (Alt. kri rg d n), polgan "olmuq" (Alt. bolgon) vb.
II.
rI0p.qxex
l. Ar-Kaan anuruftar AbarKaH. 6nne apnuxu rcapu?:.(:pl:y Tbr-KaaH anuuftar gKeene Hail, cyynan 5apgunap. B.
ant_
{re-
.
qoRCEK
(1) Ak-KAn apSryak catkan. (2) Ktirtiji bile argfu Karan-Kdn
Aep Abepj.rHe AbeAHn oAoHb can_ Abr. +. upreHee xiH 6ae aut- apStyak ekEle alnap, siilap Han-Cyyn_an rrrbrra canAbr rahra_ bardilar. (3) Ceder cerine cedip
saa.
5. Knurrast non3o, KaDa-
odoy saldt (4) ErtenE kiin
3brHula d,rrdpAa, rnftr.rrrnnt nbn_ so, ceBft3Hsqe o,rrdpAft. 6. Osp_ unnap-sLlap Stga saldt
ble
taygazd. (5 )
Ae HbaHbrr KoHAbr. T. KoHyir, KiSrirl polao, karaunfga dlt(jrdi, Typyr arrbrn, Arc-KaaH anurufrar kiyiktfu polzo sevizinge ijltijrdi. tixnue AbooKror rypAbr. g. uTt_ )Ken nap3alr, Kapa naftran raia KbInbIH ca.rlTblp,_ TuftT,_ aaa Kumandr-Kijilere ait bir metin ilaarall ana KbI.,IbIH CanTbIp,_ (127. s.) (1)
Yagh Ak-Kdn yalarmlg. (2) Dostu ve arkadaEr olan yagh Karah-K6n,la birlikte avlanmaya gitmiEler. (3) (Av) yerine ulagtrklannda ateq yakmrglar, (4) Ertesi gUn ormana avlanmaya gitmi$ler. (5) Samurlarrn siyahla'nr, geyiklerin
semizlerini 6ldiirmUEler.
89 TURK DiLLERi 5. Srizbagr /y/ foneminin Tuba diyalektinde korunmasr, Kumandr ve Qalkandu diyalektlerinde ise Tuvaca ve Hakasgada oldufu gibi lglye deligmesi: gakSt "iyi" (Alt. cakSt, Tuba yakS), gap- "kapamak" (Alt. cap-, Tuba yap-), gil "ytl" (Alt. cll, Tuba yil), Crt "koku" (Alt. ctt, Tuba yrf) vb. 6. Stizbagr /y/ iinstiztintin kendinden sonra bir /n/ ya da /g/ varsa cindamaksrl /n/ye deliqmesi: ET yalryas > rtagts "tek" (Alt. carlts),ET yarlak> ftdk"yanak" (Alt. cdk),ET yerl > fier1"y"n" (Alt. cerl), fiepil "hafif' (Alt. cerlil) vb. 7. Scizbaqr /g/ rinstiziinrin lglye defiqmesi: S'anak "krzak" (Alt. ganak),5'apkan "kogan" (Alt. gapkan), S'*- "grkmak" (Alt. glk-) vb.
8. Stizbagr lblnin /m/ye defigmesi: miirii "kurt" (Alt. bdrii), mursak "porsuk" (Alt. borsok), malkts "gamur" (All balka$ vb. 9. Unliilerarasr /m/ foneminin /b/ye defiqmesi: tabak "bo$az" (Alt. tamnk), tebir "demir" (Alt. temir) vb. 10. Qtkma durumunun -dar1l-dery yerine -dml-din eki ile kurulmasr: mendin "bendeni (Alt. ntenerl < menden), iigdin "evden" (Alt. iiyderl) vb. BASKAKov, N. A., Sevemrye dialektr altayskogo /oyrotskogo/ yaaka, dialekt gernewh tatar /tuba-kiji/, Moskva 1965.
-, 'Severntye dialekn almyskogo /oyrotsktgo/
yauka, dialekt kumandintsev
/kumandt-kijrl, Moskva 1965.
Csyl,qN, Emine, "Agafr Quhm, Kondom-Agalr Tom Afrzlarf', Qa{daS Tiirk Dili, sayr 94, Arahk 1995: l3-18.
6.7. ayak
ltilIu grubu: Altayca
Altayca, Daflrk Altay Ozerk btilgesinde ya$ayan Oyrot, Telengit ve Teleiitlerle kuzey Altay diyalektlerini konuqan Tuba, Kumandr ve Qalkandulann yazr dilidir. Sovyet Devriminden sonra,l92Z' lerde yazr dili olmugtur. Altaycaya 1948'e kadar Oy-
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
9I
90
yan dili giiney diyalektleri (Oyrot ya da asrl Altay, Telengit, Teleiit) tizerine kurulmugtur. Yukarrda da belirtildifi gibi, Altaycanrn kuzey diyalektleri Altay yazr dilinden
VIll. H0pv0r
rotga deniliyordu. Altay
gok farkhdrr ve bence ayn bir dil grubuna girer. Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komgulannca
Da! Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de gafrrhrlar. Katun trmalr vadisi ile Qarrg (eski Yanq), Anuy, Peggenaya ve Urusul trmaklannrn yukan havzalannda yagarlar. Oyrotlar gamanisttirler. Telengitler baqhca Quhgman ve Bagkauz rrmaklan havzasrnda yagarlar. $amanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler. Teletitler Telengitlerin yakrn akrabalandrr. Teleiitlerin biiyiik Eofunlulu Kuznetsk'te, bir krsmr da Altay Ozerk brilgesinde
TURK DILLERI Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.)
Ar-II0c-KyYPqblH
l.
qoRqoK
6ypyH-6ypyH, o3o-o3o Arc-[l6c-
3pu'filn#t-!;?:'lh I )
KyypinH Ar-Kaan yynbl na
;:tffi%';fi
(
Kapary-KaaHHbtH'b Kbl3blHbl
Ak-pds-Kfirsm B
urun-b urun, ozo- ozo Ak'
ailap' Kilrgtn
ra 6apun Abel. q. Ax-l-loc-KyyPqbrrr arKa uinopad xiuHnut
pi)s -
Ak-Kdn frh la Erke-Mdndii
ny,z, curtagan. 12) Bir katap Ak-p6s-
aIbtHAa 6y,ryi xoNo aNap, Ke- KurQm Karatu-KAnnrrl ktztnt alarga x(o qarap. 4. AHacu KoxoHHaaH: barry cet. (3) Ak-Piis-Ktirgm atka ,nunarda kanniy altnda bulut kojo 'ot"to1 frepAe ory3 Karrlap^ lw 6ap. 5. fiaprart fio.ryH'u 6aP 6oaop, 6ofiynr fiox 6o.top, o.r oiior- aJar' koJo cagar'
ya$ar.
(1) Evvel zaman iginde Ak-Kdn ollu Ak-Pds-Krlrgln ve onun daytsr Erke-
Altayca konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna grire 70,777'dir. Bu sayrya kuzey Alt4y diyalektlerini konuganlar da
Mdndii yagryordu. (2) Bir gtin Ak-Pos-Kiirgln Karatu-Kan'tn krzrnr almaya
dahildir.
birlikte agrlrr, birlikte batar.
Altaycanrn baghca rjzellikleri gunlardr:
l. ilk hecede laftl > lnt /u/deliqmesi: ET tag > til "da!",ET ba! > bil "ba!",ET yag > d'fr "ya!" vb. 2. Scizsonundaki hpl > /u/ ve ligl > lnldefigmesi: ET taglry < tillu "da$Lt", ET ang > aru "temiz", ET katry > katu "katt", ET yiltg < dilu "rhk" (Alt. yulil), ET tirig > tirii "canh" (Alt., Tel. tirii),ET isig > iizii "slcak" (Alt.,Tel. iizil) 3. Bagta lyl > /d'ldefigmesi: ET yaS > d'o{ "geng", ET yil > d'il,8T yilan > dilan "yllan", ET yiltg > d'ilu vb. 4. Geniz iinsiizleri komgulu$unda bagta lyl > lfi/defigmesi: ET yan- > fian- "donmek",Ei[ yarlalg,> fialak "yanak" vb.
5.
ilk
hecede /og, ov, ug, uv/ >
/ii/ deligmesi: ET bog- > bfi-
"bo!mak", ET lgov- > ftt- "kovmak", ET tug- > tfr- "do$mak",ET suv > sfi "su" vb.
gitmiS. (3) Ak-Pcis-Kurgrn ata bindilinde giineEin <jnijndeki bulut da onunla
6.
ilk
heced
e lde!,
'd,g/
> lil, /ti/
deligmesi: ET cigren- > ilren'
"6!renmek",ET iig- > il- "ytpmak" vb. 7. Ilk hecede /r$l> /ryl defigmesi: ET ryla- > ryla- "aplamak" vb. 8. ilk hecede /eg, dg, igl > liylde[igmesi: ET beg > biy "bey, . efendi", El teg- > tiy- "de$mek", ET yigne > iyne "i$ne" vb. 9. Sdzsonu lagul > /u/ de[iqmesi: ET buzagu > bozu "buzafif', ET kragu> kuru "ktra!I" vb. 10. Siizsonu legil> /tii defiqmesi: ET bilegil > bilii "bile!i" (Alt., Tel. pillil),ET kiidegil> ktiyti "giivey" vb. 11. Dudak gekimi (o-a > o-o, ii-e > ti'ti): bolgan > bolgoit "olmug", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", kogkar > kogkor "kog", kdller > kt)ldrir "goller", kr)rgenler > ktirgdnddr "giirenler" vb.
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvpz
92
93
TURK DILLERI
xnpr cbc 1962 ju'rraa "6epr Tyyay
rdxnser
AlrafiaH,.
aBroHoMHufi o6aagu
6ri<6n" roproH lualunu"-le'ui.*re.e". ni rypKyHbrHa, .nenuscxrrfi naut,toHarbHbrfi noJlHTHKa3bl iafinHva tinl"r Tyy,ly iio_"t npoMbrurrerHocrbrbrr tra, ; yprio."r.'r""o,il#-'oJv"il" o"
llT rbrr
cypyn_ ryra.naH6aras jep.nepqn -ae r
repelrxrTxeunner ynaM, aarafi aa_opyc rnrne quxiiH ipeayre y,ryp_ taJrrafi, o6ulecrse'H_o.no.nrrsqecruf,,' -rayuHufi ta rrreparypa ,[a x6nr6n xe.n,qu. "vibriii.r".i""'"a _Munaufi aitaaratrat ylau aarafi TuJr,[eF opyc rlnre, opycrar anralra x6uiiprrarer c6grtr*reput anrafr xu,rupaauuaap KepeKc[rn rypy. Rusga_Altayca scizliigiin .,cinsciz,, bciltimiinden:
Kire 1962
Sds
cilda Tulu Altaydul
altayga kdgilrilgen
.
1962 y.unda Dagrrk Altay ozerk bdlgesi kururugunun krrkrncr yrrrnr idrdk etti. (...) Bununla ilgiri orarak, Altay okuyucurar iEin Altay dirinden Rus diline, RusEadan Altaycaya scjzliiklere gereksinim duyuldu.
BASKAKov, N. A., T. M. Toggerov A, Oyrotsko_russkiy slovar,, Moskva 1947. (Alrayca-Tilrkge Srizliik, Emine Gi.irsoy_Naskali, Muvaffak Duranh, TDK, Ankara 1999) , Altayskiy yaerft. Moskva 195g. Russko-altayskiy slovar', Moskva 1964.
DIRdNKovA, N. p. Grammatika oyrotskogo laztka, Moskva_Lenin grad 1940.
Zuhal,,,Altaylar ve Altayca", QafdaS Tiirk Diti, Sayr 99, Mayrs
1996: 12-21.
Stvpsox, C. G., Some Features of the Morphology
oJ.
Ahai) lnnguage, London 1955. P. P., Russko-altayskiy
Is
Jj* Ee
slovar', Moskva
3:
Mu
fin Kx
aaIIlJtl 6bMu./trm Hu e v Ffrr ? g Oo a d jc'6tidtt e a,!a IIn A yo PP Cc Jtc j Tr s z i Yy u
il y r k
Xx IIq
H r o
n
n p c m y
p
tl o
r s
t u
9y t ii oO fi f
x
h
q
ts
tlq u III ur a IJIq ry bt a blu u br 3s e IOro n flss
E $
$9
b
*
1960'lara kadar
e
yu ya
[r
gr.
6.8. ayalS/tdlfi gr.ubu: Krrgrzca
Girig
Tlntrov,
fr
)Kx
sdzlikterdi altay ktgrrdgilar kereksip turu..
6runz,
Aa E6 Bn
ne
avtonomruy oblazr boytnry tdzolgonineA beri dtki;n tc,rt6n cildtgm temdektegen. (...) Mmdry ayalgadarl ulam altay tilderl orus ti[ge, orustary
-,
Altay (Oyrot) Alfabesi
6ofiunur -iiii,ii r6afu.
1926.
the
Oirot
(Gorno-
Ktrgrzlar adlan Orhon yazrtlannda srk srk gegen eski bir Ttirk halkrdrr. Kngrzlar 8. ytizyrl baglarrnda Kogmen (Sayan) daflannrn kuzeyinde yerlegmig bulunuyorlardt. Once Ttirklerle, daha sonra da Uygurlarla iktidar iEin srk srk miicadele eden Kngrzla49. yiizyrl ortalanna do!ru, 840 tarihinde, Mofolistan'daki Uygur egemenliline son vermiglerdir. Ktrgtzlann egemenliline de 12. yiizyrlda Molollar son vermigtir. Uzun siire Altay daflarr bolgesinde ya$ayan Krrgrzlar nihayet 16. ytizyrlda Isstk Kol bolgesindeki bugiinkti yurtlanna g
TALATTEKIN. MEHMET
A aexefi
6Ivez
94
n o"rr"rn 6up niaxxa ,(or niypopAo, MeB !'ru).r a.lriar' r$oNiacaJrarr cTperrl'tr anlEura xeann rypau. lh,rna
xuraqrar
rpreq Aa ar-ru:rra xenoiluyn. Cyporry Fapan, nen aHAaE xio.r)'Ma 6ara a.rrru xarxan o4lt-yr aErr xonxo xos airup6ail rrrrefix. _ )'urya xyare ver'rrrR 6y:r c;perry av 6np xeproaueropro Ia 6epren rr
!x rrrrex
C1'porryu ra3 ltqr[ repeqrtnAe xl'Brl ac]ranAbrtr a.ra-61'pxex qer tiariacu. IIIaua:r 6npnll-ceprlrr- 6ylyrrapgu 6rrp alarixa 6er atAupbrn, arLrc?a tiu.trrrrfirax rtox)tapra riarAarunr riunJara al-lgan 6apa ,(arar. Anlan 6epxn xopynl-luro capbr ra- 6oaopron Jaa, req esel. Yer-gerres vtu-tlep btrratrrun, ,iaau-qaqbrlfau nnfiun tonyparu 6opnoq ro6opcyn xapar"rrax riojrAo, xarap.ta& 6aexaa EKlr ?xoJq)q]'E]r rrln ininrAen 6epn ry6aI'ir. Tlio.roovylap !-nar'r,'axDrrtraralr caiir,ilr ajrapArrll ntAepn'riepre Aaaua Tl'ruyn.
Unlii Krrgrz yazan Qngtz Aytmatov'un Camtyla adh romantnln ilk sayfasr:
95
TURKDILLERI
Her (ne) zaman bir tarafa (do!ru) yola gtksam, ben bu gergevesi basit alagtan
yapllmlg tablonun karErstna gelip dururum. IEte yarrn da kciye hareket ediyorum. Tabloya bakrp, (sanki) ben ondan yolum igin iyi dilek (ve hayrr) dua alacakmlglm gibi, onu uzun stire 962 aylrmakslzrn dikkatle stiziiyorum. Bugtine kadar bu tabloyu higbir sergiye (harf. setgilere) de vermig delilim, o (Edyle) dursun kciyden akrabalanm geldifinde, gcizlerden gizleyip sakhyorum. O kadar da gizlenecek nesi var, utanllacak (bir gey mi) diye' boguna akltntza takrlmasrn, -hayrr bu tablonun hig bir yakrgrkslz yanl da yok' veya, (sonra) ona "nazar deyip" gider denilecek (cinsten) tisttin bir sanat eseri de defil. llk bakr$ta basit ve srradan bir tablo bu. Yuzune resmedilmig toprak ne kadar basit ise, tablonun kendisi de o kadar basit. Tablonun en arka planrnda -sonbahar gii$tinun yer-yet kapah ve donuk bir parEasr (var). RiizgAr tek-ttik bulutlan (tek) bir istikamete (dofru) sevk ederek, uzakta belli-belirsiz gdrtinen doruklara yiineltip, yamaqlar boyunca stirtip gdttiriiyor. Ondan (daha) beriki planda-solgun san bozklr ve geni5 nehir yata$. Kenarlannt pelinler kaplamrg, yafmurlardan sonra toprafr yumu$aylp kabarmrg kara yolda ard ardd yi.iriiyen iki yolcunun (ayak) izleri dteden beriye vzaytp geliyor. Yolcular giderek yaklaghkga onlarrn (ayak) izlen yere (daha) belirgin diigUyor ve (...).
Krrgrzlarla birlikte bu dili konuqanlann toplatn saylslnrn 3 milyon Ar daytm bir cakka col ciirt)rdti, men usul alkag cbndkdy ctgagtan casalgan siirdttiin aldma kelip turam. Mma erte7 do ayilga cdndymiin. Siirt)ttii karap, men andan columa ak tilek bata altp catkan dr1d|, ant ki)pkt) kdz aytrbay tikteym. USul kilngd geyin bul siiriittfi eg bir kcirgdzmt)ldrgd da bergen cokmun, al turgay ayildan tilgandanm kelgende, kdzddn daldalap bekitip koyom. Anga ele caprganday emnesi bar, uyattiibu dep, kokus oyuuarga ketip ciirbdsiin, - cok bul silriittiln eg kanday *stz cayt dele cok, ce bolboso, aga "kbz tiyip" ketet degendey al bir askan ukmus da emes. Biringi kdril$kd cdndkt)y ele kadrese
siiriit. Betine tartilgan cer kanday cdndkdy bolso, siiriit iizii dag ogondoy conoKoy.
Silrdttiin tE igki tereginde -kiizgii asmandm ala-bArkilk get cakas. $amal birin-serin buluttardr bir cakka bet aldtnp, altsta krltrygan gokularga candatry, hyalata aydap bara catat Andan berki kdriiniisti-boprgon san tald, ke7 dzdn. Qet-getten giyler *taStp, cdn-gagmdan kiyin topuragt borpoq toborsup karaygan
coldo, katarlag baskan eki coklgunun izi tiginden beri gubayt. Cologular ulam cakmdagan saytn alardrn izderi cerge ddna tiisiip, ...
civannda oldu[u soylenebilir. Ktrgrzca, Tiirk dilleri iginde en gok Altaycayayakrndrr' Ancak,
bu iki dil arastnda yine de
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvnz
96
"hepsi", ET ya [y-a] > cd "yay",ET yu- [yU-] > cl- .,yrkamak', vb. 5. Tiirlti ses gruplannrn biiztilmesi sonucu pek gok ikincil uzun
iinliiniin olugmasr: ET tag > t{} "da!,', ET agtz > 62, ET agr > 6r, ET ba! > bo "ba!", bagr > b6r..karacifer" , ET yagt > c6 "diigman", ET buzagu> mu7r\,ET ktragu> ktrA,ET biregii> bir6 "kimse", ET kiidegii < kiiy6 "giivey,,, ET bog- > bfr-,ET tug_ > tti- "do$mak" , ET aguz > uz "ilk stit", ET yaguk > cuk, ..yakln", ET yegen > cEn, ET yogan > c1n "kaltn, gigman,,, ET yugur- > cilr- "yopurmak", ET yarlak > cdk .,gene", ET edi > eye ) E "sahip", ET eder> eyer> Er"eyer",ET eqek> Ek,,gene,,,vb. 6. Dudak gekimi (o-a> o-o, d-e > (j-(j, ii-e > ii-d): col,,yol,', coldor "yollar", coldordo "yollarda", kdl ,'96l',, kcrtdrir ,,g6ller',, krilddrdc,n "g{illerden", yilrek> ciirrjk, ciirtjktcjr..yiirekler", ciiriiktc)rdr) "yireklerde", cilrriktrirdti gfi "ytireklerdeki" vb. Krrgrz Alfabesi
Aa E6 Bs fr
[r
Ee
Ee
a
6 B ?
d e
a b v I d
t I
JIn Mrra
Hn Hq Oo e,ye Oe
yo flu )Kx tc c;j Pp 3s Cc 3 z VIU u i Tr ftn il v vy Kx K k Yy a
ABDULDAYEV, E., D. Iseypv,
x
w ry u b s p
A. TuRSUNov ,Grammatika kirgiukogo literaturnogo yaaka,Frunze HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1964'
krgrz tilini7 tiisiindiirnd sdzdtigi' Frunze 1984' I-. 6ruez,Zuhal,"Ktgtzlar ve Ktrgtzca", QoEdoS Tiirk Dili, Say
-,
I
XO}IOK EAIUbI
Krgtz tiliniry ttisiindiirm, sdzdiigi,
coMoK BA$l 8... e... e...y, baytrktntn Icomogu Ba{tasa l
... a... e...ii, 6aiistpi:uauH xiovorv'
Evelkinin comogu,
33:.rxlrnuH xor!or\'
Cannt tdgiin, canru 9,n'
Eauraca ue.tep olo.:)',
Eaura6acer 6oao6Y? AranapAur xoMory Alrnat xercex 6oao6vi'
yu
Estese keler orolu.
Carandardm
kinil tigiin,
Cabratry aytabtz Colbors Manas cdnii t)giin. Kabii tiigiin, kbbii gtn, Kbpgiiliiktiin kdnii iigiln DESTAN BASI Heeey ... eski zaman destant Baglansa gelir arkast
Ewel zaman destant DiiElense gelir arkast
Yan yalan yan gergek Yaranlann gOnlu igin Qene gahp sdyleriz
Kaplan Manas soyu igin
Qolu yalan, golu gergek
Toplululun gdnlii igin Frunze
t969. ABDULDAYEV, E., S. KuoeyBERGENoV,
101' Temmuz
Russko-kirgizskiy slovar'. Moskva 1957
ba6anapAxn xoMony
$g
o. V. ZeH,qnovn, A. onusnnyev,
-
1996:25-33.
e
$
1987
YuDAHIN, K. K. 1940 Kirgizsko-russkiy slovar', Moskva 1940 (19652); fKrgtz Sbzli)Pii LII, gev. A. TAYMAS, TDK, Ankara 1945-48 (19882)l'
'
h
tll9qttg
o o IIIrn e d IIIIII nPbta' p r blu c s br m t 33 y u IOro ynfl.flsya
TURK DILLERI
3crece iie.:rep opo,'r)'. Xlpr:si roa'r'it, iraP\iu qbill. Xirpan:tap:utu Koeuf TtiYH, )trl6uparun aftra6us Xa.r6opc MaHac xsHY YcyH. Ke6y reryH, re6Y vr'lu, Keuvyayxryx xaeHY YIiYH, F 1uya.ler1 n aftra6us Kex xaa opAEX xeEY YqyH. XasuxAa 6oaron xfirltt xox, Il,erg xatrauu veueu HIuIl xor; Iepys,u,e r(arKan trHltr! ixoli, Myayx reryny MeHeH Hluii xori.
oO fi f
Ju m Xx HnIIquts
97
Unlii Krrgz destam Manas'rn "Girig" bOliimiinden
TALATTEKIN. MEHMET 6I-VTBZ
98
6.9. ayakltai,h (Ktpgak) grubu Krpgak grubuna qu Tiirk dilleri girer: Tatarca, Baqkurtqa, Kazakga, Karakalpakg a, No gayc a, Kumukga, Karagayca-B alkar c a, Krnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca. Bu grubun genel ozellikleri ET ldl foneminin lylye, lall ses grubunun lawl ikiz
iinltisiine defigmesi ve gok heceli sozciiklerin sonundaki /g/ foneminin dtigmesidir: ET ada(> ayak,ET tod- ) toy-,ET tag > tai,l]:l taglry > tall4Bl sang > san,ET tirig > tiri vb. Yazr dili bakrmtndan oldukga kalabahk olan Krpgak grubu ilk hecedeki genig yuvarlak tinltilerle /q/ iinstiziiniin durumu baktmtndan,
99
TURKDILLERI
Kazan Tatarcast ile yazma$a baqlamrglar ve bugiinkii Tatar yazt dilinin temelini atmrqlardrr. 1927'ye kadar Arap alfabesiyle yazlan Tatarca 1927 -1939 yrllan arasrnda 12 yi kadar Latin alfabesiyle
yazrlmrg, 1939'da bu alfabe yerini
Kiril asrlh yeni alfabeye
brrakmrgtrr.
Tatarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bunlar baqhca tig grup altrnda toplanabilir: 1. Batr (Miger vb.) diyalektlei,2. Orta diyalekt (Kazan Tatarcast vb.), 3. Dolu diyalektleri (Batr Sibirya.diyalektleri: Tobol, Teviz, Kazanhk, Baraba, Tiimen, Tara, Tom ve Buharlrk). Yazr dili Orta diyalekt (Kazan Tatarcasr) tizerine kurulmuqtur.
EKHgTNEP. I(AMbIP 6ATbIP.
Eooun-6opgn saMaHAa, xa:r(e Noxasas' a6n'6a6al HKaY rella ropraH qarHgaa, 6ap rae 6ep iapr 6e.lcH xaprlblx. .{.lrapttutn 6aaaaapu tox HAc' ruynap rafirtgrapu 6xr 3YP HAe. 6dp saran 6b,lap uccnaaaerop, yfi.la,rrHnap rs xaMHP'
tvxac'6opun, srn 6erctt
aan 6cp 6ana currir ncan xyfiruaap' O6u qurun xurrr! cuep caBapra, 6a6a!r qurun KHrre yrbln tPtiPrs.
6.9.1. Tatarca Tatar adtna ilk kez Orhon yaatlatnda rastlanrr: Otuz Tatar, TolguzTatar. Ancak, yantlatdaki bu etnik adlann, Ttirk boylanntn defil de Molol boylannln adlarr oldulu santlmaktadr. Tatar adrna ikinci olarak Kaggarh Mahmud'un tinlti sozliifitinde rastlantyor. Kaggarh Tiirk halklan haritasrnda Tatarlan, Baqkurtlarla birlikte, Hazar denizinin kuzeyinde, Bulgarlann kuzey-do[usunda, agaltyukarr bugtin oturduklarr lAit-Ural bdlgesinde giisterir. Ttirkge konuqan Tatarlann kendi adlarryla ortaya grkrqlarr Altrn Ordu dcinemine rastlar. Bugtinkti Tatarlar, bi.iytik bir olasrhkla, MiisItiman Volga Bulgarlarrrun Qingiz ordulanndaki Krpgak ve boylarr ile karrgmalarl sonucu oluqmuq bir Ttirk halkrdrr' Gegen yiizyrl ortalanna kadar yazr
dili olarak
Mofol
Qafataycayt kullanan Tatarlar 19. ytizyrl sonlannda kendi diyalektleri, yani
Ekiyatler
Anlatrlar
Kamtr Battr
Hamur Bahadrr
Bdrm-bdrm zamand.a, kece ko-
eti bo, idi
manda, ebiy-babay tuwmas bdrm, bilen ikev gine tdrgan gagmda,
bir kart bilen kargtk. Alardr1 balalan
Evvel zaman iEinde' kegi kumandan' ebe-dede dolmadan
vok idi' bundan idi. ?ltut'l ::"*lu" gok idi. buYtik dertleri dolayr Bir zaman bdlar iseplediler, ni, gtin bunlar dlgttiler-bigtiler,
yuk idi, susar kaysrran bik zur
uylahlar da kamvdan bir bala s,tr, dugiindiiLr tagrndrlar, (sonra) hamuryasap kuydtlar. Ebiy gtgrp kitti srytr dan bir gocuk vticudu yaptrlar. Ana sawarga, babay qgrp kitti unn grkrp gitti inek safmaya, baba grktp
yanrg&
gitti odun Yarmaya' Tatarca Metin
(Tanr H ahk Avrz ican' ndan)
TALATTEKIN. MEHMET 6TVNZ
IOO
Tatarca konuganlann biiyiik golunlufu Tataristan 6zerk Cumhuriyetinde yagamaktadrr. Tataristan drgrnda, Bagkurt, Quvaq ve
Mordov Ozerk Cumhuriyetleri ile Gorkiy, Tambov, Penze, Ryazan, Ulyanov, Kuybrgev, Orenburg, Volgograd, Saratov, Astrahan, Qelyabin, Novosibirsk, Om ve Tom, Ttimen, Perm ve Kirov oblastlarrnda da cinemli sayrda Tatar topluluklan vardrr. Eski SSCB'de Tatarca konuganlarrn toplam saylst, 1989 sayrmrna gore, 6,645,588'dir. Rusya Federasyonu drgrnda, Romanya (24,000), Bulgaristan (11,000), Ttirkiye (10,000), Finlandiya ve ABD'de de ktigiik Tatar topluluklan bulunmaktadrr.
IOI
TURK DILLERI
Ilk hecedeki /r!/ ses grubunun lry/aya da ltlya defigmesi: ET srg- > sry-, ET sryr > Jlylr "inek",ET yrg- > cty-,ET yryla- > yila- "allamak" vb. 7. legl ve liglses gruplannn liyle de[igmesi: ET beg > biy,ET eg- > iy-,W teg- > tiy',ET yigren- > ciyren- "ifrenmek" vb' 8. Daha gok hl, /i/, seyrek olarak da /dl, lel ve /a/ tiniindeki stizbagr /y/ foneminin lclye defigmesi: ET yr!- > cty-,ET yilry > cilt "tltk, slcak", ET ytr > clr "garkt, tiirkii", ET ytp > cip "ip", AT *y\ti> cidi"7",ET yel> cil"yel",ET yer> cir,ET yerl> cirl "yen", ET yay > cey "yaz",ET yay- > cey-,ET yadag > ceyew 6.
"yayd',W ya [yd] "YaY" > ceYe vb. Tatarcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:
. ilk hecedeki genig yuvarlak iinltilerin daralmasr: ET bot"olmak" > bul-,ET okt- > ukt-,ET tok> tuk,ET b6l- > biil-,ET kciz> k[iz,ET sriz> siizvb.
Tatar Alfabesi
f
2.
ilk
hecedeki dar yuvarlak iinli.ilerin genigleyip zayrflamasr:
ET kuS > kd{,ET tur- > tor-,ET yut- > ydt-,ET kiin > kdn, ET kiiz > kdz, ET yilz > ydz vb. 3. ilk hecedeki agrk /e/ vekapah/e/ iinliilerinin lilye defigmesi: ET bdr- > bir- "vermek", ET biS > biS, ET kel- > kil- "gelmek", ET simiz> simiz,ET kEg > kig "geg",ET ket- > kit- "gitmek", ET kirek > kirek " gerek" vb. 4. Uzun ve krsa /i/ iinltisiiniin her yerde zayrflamasr (bu zayrf iinlii yazrmda lel ile gristerilir): ET bir > bir,ET biz> biz,ET ilk> itit ,Bf isig > issi"srcak", ET ,rr > ,ir, ET kigig > ftr-"grt"ktigtik", ET kis;i> ki{i,ET nt > ill> tit "dil" vb. 5. lo!, ug, ov, uv/ ses gruplannrn /u/ya defigmesi: ET bo{- > bu-,ET sofitk> su*,ET tug- > /a- "do!mak",ET kov- > ku-,ET suv> su,ET uv- > a- "ovmak" vb.
Aa E6 Bn
a
a
6
b
e
fr
2
g b
Au
d
d
Ee
e
Ye' Yl'
Ee Xx 3g
I/Iu it,n Kr JII
Mu Hs Oo flu Pp Cc
Jtt
m
IJIu
H
n
bta
o
o
n
p
p
r
c
S
yl, I, e a
yo
ilc
j
3
z
u
i;iy
il
v
K
k
rt
I
Tr Yy
os Xx IIq
9q III tu
m
y
t u;w
6 f x
b
q
tS
u
I
tu
$
blu
w
$9 I
u
I
t br b 3e 3 €'1 IOrc n yu,yii
fl.s. ee t)o Yy
e y^ a e,d e o y ii,w
Xx w Hqryr hh
h
c
h
BoRHANovA, N. ve G. YAKUPovA, Diatektologik sazlik,Kazan 1953'
BoRHANovA, N. B., L. T. MAHMUTovA, Z. R. Snntvrova, G' K' PovA,Tatar tilinin diatektologik siiztigi, Kazan 1969'
Ynru-
TALATTEKIN. MEHMET
oTvnz
rc2
103
TURK DILLERI
CEYLAN, Emine, "Tatarlar ve Tatarca", QaddaS Tiirk
Dili, Mart
1998, sayr
121: l1-18.
CY3 EATIIbI
DMITRIYEV, N. K., Rnssfto-tatarskiy
slovar', I,Kazan' 1955.
DMITRIYEVA, L. Y ., Yaak barabinskifr tatar, Leningrad 1981
Tere sru 6y reauerl JlOHl,f,
ra
artJr:lrMaJrbl cy3JrereH to3en qblrapy..xanbrKHbrq r(ynbTypa yceue TapfiXbrH,qa
oheMrrrne sarbriira 6y,rsrn roph, qeHxn uonlufi cyaner
ruyr xarbrKHblI rxTflMarHfi-nolnrnr ?opMbllxHHtra, tel oJllrJCeil4a npeluKatr yllbt[rnapHH
l(yrbTypa hau aepMa
qHr(
rta
rbrttrHpa,
Bu,rrere 6yrraHra, B. h. fienrH lg20 enaa y,i n"1u pyc reneHell l-lyrurnHuan alun loprrrfira t(atrapre
rropta xaparaH a[JlaTMarH cy3nefett Te3yHe oerrTblpyra Taxr,4nu HTeJre TopraH a(Jraruarbl c|3JleK xnrt Karr. nay yrysbrrap.oqeH gbrtapblna, Vr es ?oMHaH Topa: I rou A * fi, lt rou l( C, III rou_T_h xa- peQlapeu eqera ara. 6y cyslerHert ren 6ypu.ru_rarap aAa6r releuerl XIX racurpHurl axHphrHHau anhrfl xa3epre r(6Hra KaAep roMyMrynnaHHura 6ylran reKcnr haM rlpareo,rorxr 6aiinHrdH rynnan 6npy; cyu-opnet MatruarapeH hot( Morltra TecMepnJpeH aqy, anapra rpaMMarHK-cr[nIcrHK
Tatar tiliniry anlatmah siizlikinden Tatar Dilinin Aq*lamalr S\ztiilii,nden
Tigi yeki bu titnirl atllatmah
silz-
gu ya da bu dilin agrklamah s6ztigin tiizip ddnyaga qgartw fialtknnl lufiinu hazrrlayrp ortaya grkarmak kul'tura tisisi tarihtntla ehemmiyetli halkrn aydrnlanma tarihinde rinemli waktyga bulry tdra, gdnki mdndry bir olaydrr, Eiinkti bdylesi bir s<jzliik siizlik Sut !.altkrur1 ictimagry-polirll< o halkrn toplumsal-siyasal yagamrn-
ve dil alanrnda erigtili iriskin uryrylarrn ayrmagtk gagildrra. baganlannr agrk bir gekilde gOsterir. (...) Tekdim itile tdrgan arllatmah Size sunulan aErklamah scizliik rdrmtstnda, kul'tura hem ril dlkesinde da, kr-iltiir
stizlik kin katlaw ukwgilar dgin genig okuyucu kitlesi igin grkantgtganla. Ul dg tomnan tdra: I tom mt1tfi. Ug ciltten oluqur: I. cilt A-y,
-A-Y, II tom-K-9, III tom- II. cilt K-S, III. cilt T-N T-H leriflerin igine ala. kapsamaktadrr.
harflerini
.
GANlyEv, F. A., Rass&o-tatarskiy slovar', Moskva 1984.
Y.N.,Tatar tili grammatikasl, Kazan 1959. MAUMUTOVA, L. T., M. G. MOUEMMEDIYEV, K. S. SABIRov ve g. HANGIL'DIN,
HANBIKovA, Tatar titinirl a1latmah sazligi,
t-lll
S.
1977-1981.
Poppe, Nichol as,Tatar ManuaL Bloomington 1 968. Sovremennry tatarskiy literaturnry )aert, Moskva 1969.
Tatarsko-russkiy slovar', Moskva 1966.
6.9.2, Baqkurtga Bagkurt etnik adrna ilk kez Kaggarh Mahmud'da BaSgfi bigiminde rastlanlr. Kaggarh Ttirk halklan haritasrnda Baqgrrtlan Hazar denizinin kuzeyinde ve Tatarlarln batrsrnda, aqafr-yukan bugrinkri idil-Ural b
TALATTEKIN. MEHMET
6I.uez
rc4
Baqkurtganrn Tatarcadan farkh baghca seslik cizellikleri Eunlardrr:
L Siizciik ve ek bagrndaki /s/ foneminin /h/ye deligmesi: Tat. san = BEk. han "san", T at. s in = B$k. hin " sen", T at. sdrl = B gk. ha^{ 6xn4aneaeKrer{ aprr Eapsyu xne6e;ier1 - tr,exorparxr oaujr€ Aoyrar?ap haa xrrFarap l{eHaH sxoHoMxK, caiacx 6?ixx4eiren x€fl9 tarMa,*b,, e aiHpH^{ npcAnpkrrre,ap, oigu^4anap, yqpex(AeHnenap, rarra fieujenap apahur.qa reir^arTaurnex ypbtxnaurbrpbrpta, 6rrn xerace6.errapre rNnexne rcg 6rpepre fioLxxnrer rtty?blp?br, EbrHAai $aiianu 6ainaHeur?ap ,{aloHxer enxahen,qa aa apra 6apa, 6blHa 3ne ouo xoxAap?a CCCp rDex4ap axa,qeAltfru ypaa 6ynexcahe Fauroprocrafl CaHHX y?3reBeq Tapxr, re! heA e;a6rar xH€rtrytrtxa Topxxare4 xypeHerrle rarxlau npo(per€op TAtFaT TEKl.lH a+aHAe r{hrAe. SblHAa yil xy.cfufw rdrllrEapbr aeHaH ocpauj. tLr, tlrut xoAl}pyxunaplbt{ tgr| Hgcx3nape AeHOH ra,{uUa. naFEurtopeH
pecrySnxxaxulq
IO5
TURK DILLERI
hur1"son",Tat. bul'sa= B$k. bul-ha "olsa", Tat' kdg-siz= B$k' kils-hil4,Tat. ata's = B$k. ata-hl "babasl" vb' 2. lgl foneminin her durumda /s/ye deliqmesi: Tal 7aP- =BEk' rap- "ko$mak"n Tat. g*- -- Bqk' sr&-, Tat' 6gin = BSk' dsdn "igin", Tat, kig - Blk. kis "akqam" ,Tat' geg = Bqk' JeJ "saE" vb' 3.Stizigivesdzsonulzlfoneminin<jttimltidiglerarasrstzrctlT/ ye defiqmesi: Tat. aztk = Bqk' a4k "aztk" , Tat' dzak = B\k' dZak l.uzun,,, Tat. biiz= B$k. buz"boz",Tat. siiz= B$k. hii?"soz" vb. 6aurxopr renelteq aqJrarMa"rbl hy3,rere raYnan ,f,oH.brra curra.
yxuy iop1apuxAa 6yna.' Ee?te{ ra6apce-
3arbrurrapbl Harrxahegaa reHa MoMKHH 6yaau. TerAeR hy9 6afinurruH rynnay, hY9gap9eq naraHanapeH aCbly Tynbr,{bIrbI' 9lrlKepreY KHMe'Ie, arbrHraH,neKcHK har.r Spaaeoaornx MarepnanAblrl
Demokratiya hem btldelitiktitl Demokrasi ve bilimin ileri gitarta barrwr ilibiZZin basga dewletler mesi iilkemizin bagka devletler ve krhem tg.itgalar minen ekonomik, seya- titar ile (olan) ekonomik, siyasi ba!lglnanr,
e aytnm
kig
ri-
"r",',ta* HKe iie? fiu.naux
girigimler, kurumlar, enstitiiler, hatta
TOpa.
kisiler bireyler arasrnda ahE-veri; olu$tu-
arahmda fii4metteSlik unnlagunrga rulmasrna, bu mtnasebetlere etkin bir brl mdnesebett"rge ifti*ti d; birirge grirtiniim verilmesine de imkdn sa!h-
mdmkintik twprzr. Bmday fay7ah beylenister me4eniyet dttcetinde le arta bara. Bma eli dSd kdnder4e SSSR Fender akademiyah Ural bii-
yor. Bu tiir yararlt iliEkiler kiiltiir alanrnda da artryor. lgte Eimdi bu gtinlerde SSCB Bilimler Akademisi Ural Bciliimii Bagkurdistan Bilim
Dil ve Edebiyat Tarifi, til hem e4ebiyet institunna Enstitiisii'ne Ttirkiye'nin tanrnmr$ Tdrkiyenip kurinikli galimr professor bilim adamlarrndan Prof. TALAT tiksehi Baglgdrtdstanfenniy tiaeginirJ Merkezi'nin Tarih,
*iUi.
TEKIN bey geldi.
T. Tekin'in Bagkurdistan'a yaptr$ seyahat strastnda BaSl
"Bagkent Konuklan: Tiirk Alimi Ufa'da" baghkh haber
6ahalauuturu 6yfiotrca ratAHM
hy?ner 6aruxopr reKcHKorpaSnxhurxur4
lannr sadece arhrmakla kdmryor,6zel
ydEmalar, ugrejdeniyelar, fiatta
TELGETTEKTN e1enai
Hopr'ra fraharenaH
eytip kin e
predpriyatiyelar,
KI'IneYe pecny6,ru-
*urrp"""y"*, roMyltaH, OeHAeq heu ry:ruryparuq yieyln xvphete. 6ua hygnexre agepaaY Coser a,lacur ituaaapblHAa oa$topr re, rt{teMeHeq xa-
be? ranka MexaH ocpautu he}'{, 6ep xxca hopayra *yon 6xpe. yeH y;eH6e. yfibrycHnaF;a otrto a{rar,{ot{e rgxAxx- xre6e?.
siy beylenisterin
Vxuq ralra,'Ire
ta6srggsrq Kynbrypa ropxortronAa 9yp Bal(t{ra 6v,rorn ropa, xanblrrbttl ,qefieu 6e'nert KHMereHeq
B a s 196rt
rapnxblH.qa eqat 6aq, B a S kur
titiniu h uzlisi
Baslgdrt rilini,J anlatmatr
hiialigi
tewlep ddn'yaga s$a. IJnq gemelge
tD
uc 6yaun
ilinin
S 6zI
iigii' nden
BaEkurtEanrn aqrklamah
sozliilii
ilk kez ortaya Elklyor' Onun hazlryaqamlnda
kiliwi respublikabtzztu kul'tura rdr- lanmasr tilkemizin kiilti.ir olay olup' halkrn ortak mdsdnda7urwatsiSa bulrp tdra, fiahll- biiyilk bir yiikseligini' genel ttq ddydm bitim kimelinirl kii- bilim diizeyinin
terili*in,
bilim ve ktiltiirtin ilerlemesini !,dmtimen, fendia hem olank
kul'turarut1
6iwin
karhete.
(.'.)
gosterir'
4.SozigiVesozsonu/s/foneminindtiimsuzdigleraraststztct Tal bas'= iglye de[iSmesi: Tat. asra- = Bqk' cgra- "korumak"' Bqk. bag-, Tat. kis' = Bqk. rtig- "kesmek" B$k' bdldt ."bulut" ' 5. Dudak qekiminin bulunmast: Tat' bdht = Tat' *{;timsiri- = Bqk' 1rl-r. Atrt i- = Bqk. bdrk6- "piisktirtmek",
tfTALATTEKiN. MEHMET
6Tvnz
106
kdldmhdre- "giiltmsemek", Tat. dgin = Bgk. otsotn "igin", Tat. ydhsu = B$k. ydkdhda "uykusuz", Tat. ydldu = B$k. ydndd4 "ytldtz",Tat. ydriy = Bqk. ydrdy "y';11;yor" vb. 6. Bagta y- > c- deligiminin bulunmamasr: Tat. cidi = Bgk. yiti "7", Tat. ciber- = B$k. yiber- "gcindermek", Tat. cilt = BQk. ytlt "slcak" vb. 7. Arapga ve Farsga ahntrlarda sdz bagrndaki /c/ foneminin de /y/ye deliqmesi: Tat. cawap = B$k. yawap "cevap", Tat. comga = BSk. yoma "cuma", Tat. cemegar = B$k. yemeget "cemaat", Tat. can =BQk. yen "can" Yb. 8. Bulunma ve grkma durumu ekleriyle gegmig zaman ekinin sozbagr idlnin iinliiden sonra /n/ye depigmesi: Tat. kala-da = B$k. kala-na "gehirde", Tat. bala-dan = B$k. bala-nan "gocuktan", Tat. ukt-dt = B$k. ulp-nt "okudu" vb.
Ir 9E Ee *..
.tre )K;r 3g IrLtr
a a 6 b e Y e g r !
Kr JIn
Mu Hu
d
Hr{ Oo
z
Oe
e,yej,yi
IIn
e
yo,o
3 u
z
Pp Cc Qg
d ? e
Jtc j
it"n il Kr r
i
Tr
y k
Yy Yy
Kk
rt I n4 m H n H q o o a o n p p r c s g S m t y u;w f ii; w
TURK DILLERI
9. Ek bagrndaki ldlfoneminin lzl, lwl, hl ve lylden sonra //ye deligmesi: Tat. hzdan = B$k' kry
/l/ foneminin lvl,lwl, lrl ve lylden sonra lvlye defiqmesi: Tat. ktzlar = B$k. $rz4ar,Tat. tawlar = B$k' tawzar, Tat. sryr-lar = BSk. htytr4ar,Tat. tay'lar = B$k' tay4ar vb' 10. Ek bagrndaki
Acl$EV, l. M., A. G. Bll$EV, G. D. ZAYNULLINA, Z. K. ISuugeuErov, T' Baskort teleneg U. KuslMovA, Z. G. UnerslN ve U. M. YARULLINd', hii4lege, I-lI, Moskva 1993.
AHMERov,
K.2.,T.
-,
$
I
Moskva I 958.
U. M. YARULLINA, T. M. GARlPov,Z.K. lsnaugevErov ve M' L' RAFlKov (yay. ), Russfto-baskirskiy slovar', Moskva 1964'
DMITRIYEV, Nikolay Konstantinovig, Grammatika baskirskogo yaztka, G
o{ fi f Xx J b hh h h q IIq ts r{q u I IIIm ru IIIIII w SC br b blu u I br b 3a e e;l ee a e$rr IOro n yu fl.s. e ya
G. BAI$EV, G. R' KARIMovA ve A. A' YULDA$EV'
B askirsko' rus skiy s lov ar"
Moskva-Leningrad
BaEkurt Alfabesi
Aa E6 Bs fr Fr
107
1
948'
ika s ov r em e nn o I o b a ki r s ko g o I i t e r a t urno g o y aA ka, lnstitut i storii yaakai literatun Bagkirskogo filiala AN SSSR, Moskva 1981'
rammat
Poppg, Nichol
S
as,
Bashkir Manual. Bloomington 1964'
6.9.3. Kazakga; Karakalpak diyalekti Kazaklar orta Asya'da Molol istilasrndan sonra olugmuq TiirkMolol kangtmt bir halktrr. Kazaklann biiytik golunlufu Kazakistan Cumhuriyetinde yagar. Kazakistan dtgtnda, Ozbekistan, Ttirkmenistan, Krrgrzistan, Tacikistan ve Rusya cumhuriyetlerinde de Kazak topluluklarr vardrr. 1989 sayrmrna gtire eski SSCB'de yagayan Kazaklann toplam sayrsr 8,137,878'dir' Bunlara Mo!olistan, Afganistan, Qin ve Tiirkiye'de ya$ayan Kazaklar da dahil edildilinde Kazakga konuqanlann toplam sayrsr yaklagrk 10 mil-
yonu bulur.
Kazakgalg.ytizyrlsonlanndayazrdiliolmu$tur'1929'akadar Arap alfabesiyle yazrlan Kazakga 1929-1940 yllan arastnda agafr-
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
108
IO9
TURK DiLLERi KORUGUNIN KIZILBAS
[A8Att Ttflt
oPIAI a
EreaexAlkxe Ne 6oraatxat
xeiits excrtl (n3tr( rearex€ri
ltilt
ilpt{
KALDARUANNIN BAI-A,SI
xAnfiuHbtfr{
60flA AfiA
T(O PYFJ'I
tikr..i
pvnap
-,i
acr
H KbI3bI JIEAC
nAIAAPXAHHbTH
MA?
rbl(rapuEd opra( ar eMec,6iDcLt-
rupr
bIHbI
cvr6anacvuu xvp' ra;";;;;'6;;;::. l:L.1.:.-''"u Harr(ri4 ilryp( rnrsr{1.p6rHu{ ;;-:-::i:,";
.^_
6A.,IIACbI PAftXAHNTEH COFbICbI Afi.na rreger
xa4,
Kazak
tili rtirk
$allgrug ortalS tili bola aln ma?,,Kazakdili rurk halkrmn ortak
dili olabilir mi" baglkh
yazr
yukan 10 yrl kadar Latin alfabesiyle yazrlmrg, bu alfabe l940,ta yerini Kiril asrlh yeni Kazak alfabeqine brrakmrghr. Kazakgarun belli-baql seslik rizellikleri qunlardr: 1. Srizbagr /y/ foneminin
jet-, ET yil jiiz vb. rel="nofollow">
>
jil,
/jlye defigmesi: ET yat_
>
jat_,W
yet_
2. /E/ foneminin ls/ye defigmesi: ET baS > bas, AT b6S > bes, ET kuS > kus,ET kisi > kisi,ET ydS > jas ,,geng,,,ET ydSil > janl
"yegil" vb. 3. /9/ foneminin /g/ye deligmesi: ET dg > ap, ET lq_ > rrr_, ET kag > ka{, ET ug- > urr-, ET iigiin > iisin vb. 4' Qokheceli ad soyundan scizciiklerde sonses lglnindi.igmesi, eylem adlannda ise /w/ye de$igmesi: ET katry ) kattt,ET sarry > sart, ET siigig > tuSSt ',tatlf,, ET urug > uruw .,boy, kabile,,, ET tirig > tiri "diri, canh", ET bang > baruw ..gitme", ET kelig > keliiw "gelme" vb. 5. /t!/ ve /ig/ ses gruplannn lryl ve liyle deligmesi: ET.ug_ > sry-, ETsrgl r > sryu,ET yry- > jry-,ET eg- > iy-,ET teg- > tiy_ vb.
By.o ,q," )nypAi KeK aJlbrn. .fl,yurnaulreueH r(brnAbr ypbrc, Ep,riri lryu6rt1 cbtHar'rbtl. lliurranusur{ 6anacbr flaT ura 6onAu Nlyrurrrn6en.
l.
Nege bolrp
tara$an
Bul dzbektirl balast. I(azal.penen bulardul Evelinde bir eken Atasr men.babas.
Kiiro!lunun
Krzrlbag
Kaldarhan'rn Qocufu Rayhan ile Savaqr
Oyeainqe 6ip enen Aracrr neH 6a6acrr.
,(yrunaHrteHeH air6ac4ax
ir
Jar bolsa eger arwalg.
}{,aoarueHes 6y;rap,autt
Tynnap rriuin, Tv axbrn, Ep,ririniq yaKbrrbrrrAa XaaKrr FypAi KyaHbrrr. Nlynur4 orarr i*{urraau,
Berip edi til men ja( Tarnam etip keteyin,
TypinueHHeH urbr\Tbt Tqrrrr6afi
ET yok > jok, ET yugur_ > juwtr-, ET yiiz >
Sdylesin dep bizderge B
6ia.qepre Aer'Kannap Eepin eni Tin ilreH xa6. Bip rurccanbl aflKTafi, Taiualr erin nerer"tiH, ?I{ap 6o.'rca erep apya(. Heure 6oruln rapanFaH Bya ee6enriq 6aaacrr, TypinlreH xanbrri iuinAe Al'rupap epAiH capacH.
Cel"raecin
Kazakistan'da lgg0'den beri yayrmlanan ANA T1LI gazetesinde
RAYUANMEN SOGISI
Ayla medet jappar bak,
Medet bre cabbar Hak, Konuqsun diye bizlere
Vermig idi dil ile gene.
Bir krssayr bitirip, Tamam edip gideyim, Kazaklarla bunlann Oncesinde bir imig Babasr ile dedesi. Yar olursa eler ruhlar. Ne kadar da$lsa da Bu Ozbek'in gocugu.
Kazakgaya gok yakrn olan ve bu nedenle Kazakganrn bir diyalekti sayrlmasr gereken Karakalpakga Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlmrgtrr. 1924'e kadar Arap alfabesiyle yazrlan Kara-
kalpakga 1928-1940 yrllan arasrnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1940'tan beri de Karakalpakga
Kiril alfabesiyle yazrlmaktadrr.
Karakalpak diyalekti baghca Ozbekistan'a balh Karakalpak Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. dzbekistan'rn Harezm ve Fer-
TALATTEKIN. MEHMET
luvrcz
l10
l
Astrahan brilgesinde de kiigiik Karakalpak topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Karakalpaklarrn toplam sayrsl, 1989 sayrmrna gcire 423,436'dr. Bu sayrya Afganistan'daki yagayan Karakalpaklan da eklemek gerekir.
Kazak Alfabesi a
Kt<
4k
o0
a
e
JIn
rxl
Xx
6
b
Mu
.)14 m
HN I1
hh IIq 9q
?
o
F
6
Au
D
Hu Hq Oo
d
d
Oe
e
Ye'e
fIu
e
yo
Ee *.. tre Xx 3s llvt
B
fr,n
Kr
"diqler" (Kzk. tister) vb.
a
Bs fr Fr
Jrc
j
Pp Cc
3
z
Tr
u
I,iyJy
il
v
K
k
Yy Yy Yy
TJ
oo e ',o np pr CS
mt y yu yi
v,uv,tiv
TURK DILLERI
3. Kimi sdzciiklerde scizbagt tjndamaksrl /k/ foneminin lgye ddliqmesi: gez- (Kzk' kez'), giizet- "grizetmek, korumak" (Kzk' kiizet-), giimis "giimtig" (Kzk. kiimis), giire- (Kzk' kiire-), Stiz (Kzk. kiiz) vb. 4. Ek bagrndaki lll{instiziiniin kendini korumast: atla' "adtm atmak" (Kzk. atta-), ath (Kzk. att), ktzlar (Kzk. hzdar), tisler
gana brilgeleri ile Ttirkmenistan Cumhuriyetinin Tagavuz bolgesinde, Kazakistan'rn bazr bcilgelerinde ve Rusya Federasyonu'nun
Aa ea B6
II
III ur III q
6
f
x
b
h
h
4
tS
tl
c
LU
S
t4
$9
br
b
I
bIu
u
I
Ii
i
i
br
b
3a
3
e
n
yu
I
ya
lO fl.
ro
g.
]{APAKAJInAK nl'}o3^cblllbltt TAJIMAC H3EPTJIEytllHcll
Mapar l(oltrlt.nciolrll't I{yptuy4auc4on
nbl{ /t}tccepraulltlcblllAa x.oNl f. Ec-cuyparoBrLII.( <
trJlyM1143 6o.nVarattht, ctittrtUltt TOI)CIITCII' OIIt,llI I1JII{trrltii >tiy-
" (aralgalpalS
likleri gunlardrr:
l.
/y/ foneminin lclye de$igmesi: AT *ydS > cas "geng", ET yil > ctl "ytl", ET yOl > col "yol", ET yigit > cigit Scizbagr
"geng" vb, 2. Kimi srizciiklerde sozbagr /t/ foneminin /diye de$igmesi: diz(Kzk. tiz-), dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk. tuz), diiz- (Kzk. tilz-) vb.
"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz
Prozasrnry Talmas
Aragbnctsl"
izertlewSisi"
Marat Kbptilewovig i.
Nurmufia- Marat Ktiptilewovig
medov [nral.
teksi izertlewSisi bolry tabiladt
Karakalpak diyalektinin Kazakgadan farkh baghca seslik
I{apaliarnali
.coBcT rrp03acbiltbu( )t(c'tcriuJlr lracpr.ncyrurrclt 6olutn ra6lt.1ailrrr. 6yttr,l, 6ltp rcpcllrcll' II. Acjiliapacllrblll. /loKrol)'
I I t 1
I
j :
Besrerov,
-, -,
N. A., Karakalpakskiy yauk,
-
karakalp
I-il Moskva 195l-1952'
lovar', Moskva I 95 8' aks kiy s I ov ar', Moskva 967'
K araL'alp aksko - r us s kiy R us s ko
ce-
(..')
Nurmu-
\amedov Karakalpak Sovyet nesrinin dncti araEttnctsrdtr'
s
1
Bol-cnNn.qve v,E., Kazak tilindegi sinonimder sdzdigi, Almal 1962' H anzuS a- Kazalcg a S dzdi k. $incia4 hahl.< baspasl' (tari hsiz ?) INDJOUDJTAN,
Dominique, Dictionnaire Kazakh-Frangais. Paris: Publications
Orientalistes de France 1983.
IsKAKov,
A'Abay tili siizdigi, Almatr
Kazak tiliniu tiisindirme s 6zdiigi,
I-
1
1968'
0, Almatr
19'7
4-1986'
TALATTEKiN. MEHMET
6tvnz In
I13
TURK DILLERi
yiik go$unlulu Kuzey Kafkasya'da Stavropol bcilgesinde ve Kara-
Kazak tiliniU fr,tslsaSa etimologiyal* sdzdigi. Almatr 1966.
MAHMUDoV, H., G. Musas AYEv, Kazabs ko-russkiy slovar', Alma-Ata I 954.
gay-Qerkes ozerk bdlgesinde yagar. Bu b
Musanevrv, G. G., Rassko-kazahskiy slovar',1, Alma-Ata
toplam sayrsr 1989 sayrruna gdre75,564 kadardrr.
5.K, tilinfu tilsindirme sdzdigi l-ll. Almau 1959-61. A. Isregov, K. AUANov, Kazak tili grammatikmr, /, Almatr 1955. (azalg,
KETEsBAYEV,
-,
1978.
N. T. SeunnNsayEv, Russko-kazahskiy slovar', //, Alma-Ata 198L
-,
T.5., Kratkiy russko-karakalpakskiy slovar', Moskva
SAFIYEV,
1962.
SeunnNn.qygv, N. T. Russko-kazahskiy slovar', Moskva 1954. SHNITNIKov, Boris Nikolayevig, Kazakh-English Dictionary, The Hague
cob3
KoaHHtuglaru Horafiura-ophrcua
tnxrn
cob3nnK MyH.[aii o6teMAaru cossryb3ybB.q,e 9H6 6upunurn KynnbrK 6o.na,(u. Honafi ru.nu 6ofturHrua
cobJlere ,[,eftnu uruxxaH neKcr.rKorpa$uuecxufi KynnHKrrap:
1966.
6acxacu-xorurupunybB cobgJlnrlr 6o.nrausag ce6en, o,rap uorai.i nercura-
cun rufigcusrue
ee E6 Bn fr Fr
Ar
Ee
Be
a a
6 s ?
r d e
a
a
e b v
s B
Kx JIrl
Mt'l Hn Hq
oo
dOe
Ya,€ fI u yo Pp
)Kx< lc c,j cc
3s VIU
frn Kr
g u
il K
z Tr i,iy Y y y YY t vy
ry
q, oo fr
rt I Xx ,t m Xr HnIIqqts tl I) 9q o o IIIm e o IIIIq n P bt p r blu c s br m t 33 ) u IOrc y ti ts. j v'w
A. lII. A*u-
Du6exosruHt Tepuuuo,rorauecxufi cous.nl.rx.neprl, FI. A. Eacxaxoeruut 2 rucKar[a soraftura-opbrcua r.noccapniiu au Opucrua-uoraftrua cob3.rruK 3. 6y coraanKnepAnHt 6up receru rap cneq[a.rrusupoeaunuii,
Karakalpak Alfabesi
Aa
EAcbI
x 4
f b h
roJrbr KerrreKobpcersn 6oauarasaapu 6e,rrulH.
Couerr
Horaftua-opncua cob3JrHK norafi ru.nusuHb 6abprl 6onraH 6aiirurtrn fiurfiun aras .u,en afirun 6ollracar ra, oJr soraji aerorraauxt tfinr
xecerHH ob3t He KItprIrcTKeH.
Koltrludag NogayEa-Onsga sdzlik munday ob'yemdagt sdzlikti tilzilvde tili boytnEa sdlege deyim g*kan leksikografigeskiy kull*lar: A. $. Djanibekov'tv1* terminologigeskiy sdzlikleri, N. A. eg biringi kullrk boladt. Nogay
u I ta w $9 T' a I o ' e e n yu fl, ya $
6,9.4. Nogayca Nogaylar etnik bakrmdan, Kazaklar gibi, Altrn Ordu birlili iginde olu$mu!, Tiirk-Mofol kangtmt bir halktrr. Nogaylarrn bti-
Baskakov' tr1 hskasa NogaySa-Onsga glossariyi em OnsSa-NogayEa sdzlik.
Bu sdzliklerdirl bir kesegi tar spetsializirovannty, baskau-kdEirililv siizligi bolgannan sebep, olar Nogay leksikastn tiyisinge toh kepte kdrsetip bolmaganlan belgili. Sdlegi NogayEa-OnsSa siizlik Nogay tilini1 bdri bolgan bayhgtn ytyry aldr dep aynp bolmasak ta, ol Nogay leksika&4 iygi kesegin dzine kirgistken. *Canibekov
Nogayca-Rusga s
Elinizdeki Nogayca-Rusga Sdzlilk bu gapta bir scizlii$i.i hazrrlamakta ilk dili iizerine bugiine delin yapilan stizliik gahgmalarr qunlardrr: A. $. Canibekov'un terminoloji stizliikleri, N. A. Baskakov'un Nogayca-Rusga krsa scizciik listesi ve Rusga-Nogayca Sdzliik'tir. Bu sdzliiklerin bir bciliimti dar alan srizliikleri,
r1 TALATTEKIN. MEHMET
olvnz
114
Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlan Nogayca Kazak_ gaya ve Karakalpakgaya gok yakrndrr. Nogaycanrn bagkca seslik ve bigimlik iizellikleri gunlardrr:
l.
Stizbaqr /y/ foneminin kendini korumasr: ET yapuk rel="nofollow"> yabtk
"kapah", yagl*, > yawl*
"mendil", yaky > yahsr ,,iyi,,,
yigit
"geng" vb. 2. lSl foneminin /s/ye deligmesi: ET baS > bas,ET kry > |r.;,s, ET kisi > kisi,ET yaS > yas "geng", AT ydgil > yasil "yeqil', vb.
I
15
TURK DILLERI
BASKAKov, Nikolay A., Nogayskiy yauk
-, -, -,
i
ego dialekn, Moskva 1940.
Nogaysko-russkiy slovar', Moskva 1963. Russko-nogayskiy slovar', Moskva 1956. Grammatika nogayskogo yatka, Qerkessk 1973.
6,9.5. Kumukga
4. Arapgave Farsga ahntrlardaki scizbagr lclnin, Baqkurtgada oldu[u gibi, /y/ye defigmesi: cawab > yawap "cevap", cdn > yan "can", cennet > yennet, cutnca > yuma "cumg.", c^mart > yumart
Krpgak grubu Tiirk dillerinin fto'r'- altgrubuna giren Kumukga baghca Rusya Federasyonuna ba[h ve bagkenti Mahagkala olan Dalrstan Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. Kumukga konuganlann toplam saylsr, 1989 sayrmrna giire, 282,178'dit. Kumukga Sovyet Devriminden sonra yazr dili olmugtur. Kumukga 192l-1.928 yrllarr arastnda Arap alfabesiyle, 1928-1938 yrllarr arasrnda da Latin asrlh bir alfabe ile yazrlmrqtrr. 1938'den
"cdmert" vb.
bu yana ise
3. /g/ foneminin /q/ye defigmesi: ET gap- > {ap-,,kogmak',, OT gilpar- > {rgar- "glkarmak", ET sag (> gag) > pa;t "sag", ET keg > kerr
"akgam",ET ogaft> oSak "ocak" vb.
5. Gelecek zamanln -ayakl-eyek eki ile kurulmasr: barayakpan "gidece[im", be reyelcsirl "vereceksin", Sabayak "kogacak" vb.
Nogay Alfabesi
Aa a Ar ar ab E6 6 Bs I fr a
Er
d
Eti
a
Ee
)K:r 3g VIU
e
ilc g u
fi,n
il
Kr
K
a JIr d,e Mu b Hn v Hrrru g oo
d
Oror
e, ye fIn yo Pp j cc z Tr i Yv y Yryr
k
oo
.n
.ilt
I Xx x mllquts
v
n t{q rJ IIIU o III rq ri br p blrr r bb s 3e t IOrc ufl.seya
yb
ii
H
Hb
o ob
n
p c m
6 f
u ut u.t.
v' u t 3 p
h g $
$q
I
' e
yu
Kiril
asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kumukgantn tig diyalekti vardtr: l. Kuzey (Hasav-yurt) diyalekti; 2. Ortadiyalekt (Buynak); 3' Giiney (Haydak) diyalekti. Yazr dili Buynak diyalekti tizerine kurulmugtur. Kumukgamn baghca seslik tizellikleri gunlardr: l. Artdamaks:J /$/, bazen de /g/ iinsiiztiniin /w/ye deligmesi: ET agtr > awur, ET agu > awuz, ET aguz > uwuz "ilk siit", ET agng > awruw "a!rt", ET ang > aruw "gid.zel, iyi", ET aytrg > aytuw "konuqma", ET ketig > Setiiw "gidig", ET sebig > stiyilw "sevgi" vb. 2. Ondamaksrl /g/ iinsiiztintin /y/'ye defigmesi: beg > biy,ET eg- > iy-,ET egir- > iyir- "e[irmek", ET kigiir- > kiyir- "sokmak", ET teg- > tiy-,ET tiig'> triy- "dtiEtimlemek", ET tigren'> tiyren-, ET dgret- > iiyret-,ET tigiir > iiytir "siirii" vb. 3. Dudak iinsiizleri nedeniyle yuvarlaklagma:ET agztmu> aw-
zubuz,ET avg > awgu,ET bag-mtz> bawubuz "baptmtz", ET kamrs > knmug, OT birten > bulan "ile", ET yapry' > yabuS' vb' 4. Siizbagr /k/ iinsiiztintin kimi sozctiklerde /g/ye defigmesi: ET
TALATTEKIN. MEHMET
oI-Iwz
.116
II7
TURK DILLERI
keQ- > geg-,ET
kig > geg,ET kige,,akgam" > ge7e..gece,,, ET kel- > gel-,ET kirtii> gerti "gergek, do!ru',, ET ket- > get"gitmek", ET kiter- > geter- "gegirmek',, ET kiSi > gilli,ET krjtiir-
(TtOJI KtO-T I'OJI K IO T IO f
> gdter- kaldrrmak" vb. 5. Stiz bagrnda /e, el >
/i/ defigmesi: ET eder- > iyer- ,,izlemek", ET eg- > iy- "eftmek", OT edle- > iyle- ,,(deri vb.) rslatmak", ET eri-> iri- vb. 6. Srizbagr /y/ foneminin /r, i ve u/ tintind e bazr srizciiklerde /c/ye defigmesi: ET yigren- > cirgen-,ET yu- > cuw-.,ylkamak", ET yry- > cty- vb. 7. /p/ foneminin tinliilerarasr durumda lblye defigmesi: ET kapar- > kabar-,ET kr;pilk> gtibiik,ET tapa> taba,,-a do!ru", ET tapry- > /aDrrr- "bulugmak", ET tdp() > tdbe "tepe,,,vb. 8. Stizbagr /d tkl tinstiztintin bazr srizciiklerde grrtlak slzlcrsr /[/ya defigmesi: ET konSt > bon*! "komgu", ET kum > fium, ET kurt> fuurt vb. 9. Qokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-ytikleme ve venne durumlan eklerinden tince dtigme si: g iggiler "kiigtikler", g ig g ile ni "ktigtiklerin, kiigiikleri" , ullular "btiyiikler", ullulant.,biiyiiklerin, btiytikleri", b alalar "gocuklar", b alalag a' locuklara", iiy le r,, evlef ,, tiylege "evlere" vb. 10. qift tinstizle biten ahntr srjzciiklerde sonda tinlii tiiremesi: asl > aslu, ftkr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb. Are, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Tiirkgelerinin Kargrlagtrrmah Ses Bilgisi", Tilrkotoji, A. u. DTCF, t0, 1992:227-269. BAMMATov, Z.2., Russko-kum*skiy slovnr', Moskva 1960. Kumtksko-russkiy slovar', Moskva 1969. DMlTRlyEv, N. K., Grammatika kum*skogo yauka, Moskva-Leningrad 1940. NEurru, Gyula, "Kumiik 6s Balkrir Sz6jegyz€k,, Keleti Szemle,Xll, l-2,
-,
1911:91-153.
lo
AJIT bl'HD
rrclxro, 6Np rna6aH, 6up qarbaH' 6rp 6dpto' 6up *opul'6on"oaH. Byaap xufiullrn 6npue uIrIJIen, 6upve aillan flIxapl'a K'bapap rrblrbaprb.aH;13,p. Arcr 6y.nauu Haprbl 6o'na, xla6aH KtapTbI 6ola, 6Epn rbaBqycy 6o;la, ranuan xlofiuycy 6ona, rlarbaH qaByluy 6ona, xopas Aa Mo.flJracbr 6o.na. flHrue 6rp rlonrrcre HrI ranruipy.lluaft x'baJra. Synup rbap K?tM ols 6opuytt KIorPn fiIxan rypaJlap' Enp trcll Exp arca,
6H'p
a[raMa 3ar ,rla raniMaii, 'arl Aa 6onyn TIoJIK]o 6y"larr,a aftra:
Kumuk Alfabesi Aa E6 Bs
fr frru fr rr
Ir
a,? 6b eV ag zbg zbh
Kr rr JIn M
t"t
,a
I
Xx
x
h
J4
m
Uq
4
ts
u
I
k
K'b
ii
fi f
Htt
H
n
Hr ur
H2
rl
III ul
w
$
Oo a,Ya Or ot
o
o
[IIII
u.l
$9
ob
it
br
b
fIn
n
p
bIn
u
Pp Cc
p
r
br
b
c
S
3e
I
m
t
IO to
n yu'
v
u
fl.s
n
ad e A
)Kx
Jtc j,c
3s
3Z
ui ily
yb
k
Yr yr o(D
K
9q
Ee Ee
I4u ir,n
Kr
o,yo
T'r
Yy
I
I ,
e
ya
YU,U
I TALATTEKIN. MEHMET Tiilkii
-
filkil
6LMEZ II8
19
TURK DILLERI
KI{PHIII
Tii g i; A I t m
Tilki-Tilki
Tr.iyu Attrn
CE3
I
Bir ayuv, bir tiilkti, bir gaban, bir Bir ayr, bir tilki, bir yaban do_ gagan, bir biirii, bir loraz bolgan muzu, bir gakal, bir kurt, bir de bir Bular cryilry birge iStep, birge asap horoz varmrg. Bunlar bir araya gelip, yasarga ft.arar gtgarganlar. Ayuv birlikte gahgrp, beraber yiyip yagama_ bulant narfi bola, kaban karn bola, ya karar vermiqler. Ayr bunlarrn !:arii havgusu bola, tavSan koygusu yilidi, yaban domuzu yagltsr, kurt bola, gagan gavuSu bola, fioraz da avclsl, tav$an gobanr, gakal gavuEu, mollasr bola' Yangq bir tilr'kiige irs horoz da hocala' imig. yarnrz tilkiye tapsurulmay kala. Burar har kim i)z bir ig verilmemiEmig. Bunla'n her
borgun kiitiip yagap turalar. Bir
grin biri kendi iEini gdriip yagryorlarmrg. a[arna zat da tapmay, ag da bolup Bir gtin yiyecek bir gey bulamayrp ag
tillkii bulaga ayta:
I
kahnca tilki bunlara (g6yle) demiE:
I(rapavafi-uaar(bap rHJr 3Ku KaayyMrba roJle[HHHreH 6up I(rapauaft.nula 1959 Ax. 8l r*lunr aAaM, MaJlrcbap.nbrna ya-42 MrrHre .qxyyyKa aAaM 6o;laAu,ra, Ma.nxtap,rrur,ra Cenep I(anxasAa I(ta6aprsr-Ma.nxtap AeroHoM Coser Cbr{rr a.n I cr Peccy6,rux ana, xra p ava ii.n tr na y a - I(ra pava ir-tlep xeccx o6.tacrAa AxatrafiAu,ra. (rapauaiinurnausr 6na ManKrapflHJIaHn ANarua6 TyprraH nxcp"repHHe xdpe, xec.lepnrli rropnro-rropnro arnapbr 6o.nrraHAur. Ciis roqroH, uarr('bapJbrJraHn 6aptrclrnu Aa ar,'rapbr
i
l:t;l
.
t T
f.*roPtr".eHAfirre:
KiriS
Si)z
Onsriz
Karaqay-Balkar dili iki kola ayKaragay-mattgar tit - eki kawumla ),iilefinuen bir milletni tilidi. tian tek bir halkrn dilidir. Karagaylar I(aragaylila 1959 c. 8l mfu adam, 1959 yrh itibanyla 81 000 kigi' 42 mirle cuwulg a- Balkarlar da 42 000'e yakrndlrlar. malkarltla wa
-
dam boladtla. Malkarlila sever
Kumukga bir,.fabl|, (metin yanda)
Kav-
Balkarlar Kuzey Kafkasya'da, Kabar-
Sovyet Sosyalist Kabarn-Mal(nr Avtonom soue! tay-Balkar ozerk da Karasots ialist Respub likada, (aragay lila cumhuriyetinde, Karagaylar
kazd.a
6.9.6. Karagayca-Balkarca
wa
Karagaylar ve Balkarrar diyarektreri birbirine gok yakrn iki rtirk halkrdrr. Karagaylar baghca Karagay_Qerkes Ozerk B
mtqlardrr. 1936'dan beri ise Karagayca-Balkarca alfabe ile yazrlmaktadrr.
Kiril asrlh bir
-
(aragay-Qerkessk oblsstda gay-Qerkes bOlgesinde yaEarlar'
caSoy&ln.
Karaqayltlanr bla malllarlilant
ca-
Karaqay ve Balkarlann yagadrklan
yerlere gore kendilerinin Sab turgan cerlerine kijre, keslerini
tiirlil-tiirlii atlart bo$andt.
Sr;z
tiirlti ttirlti
iigiin, adlafl vardrr' Ornefin' Balkarlann
(da!hlar)" denildili malkarltlant bartsmt da atlan
la>,debciiriitgenley,alakeslericasa-gibionlarkendileriniyagadrklarl ciiriitgendile: dallarln adlafl ile anarlar: Holamlt'
gan taw awuzhnt atlarm
fiolamlr, btu7ilr, gegemli,
balsanq.'
Brzrngrh, Qegemli, Bahsanqr
("")
Karag ay ev o-balkars ko - rus skiy slov ar " dan
Karagay-Balkar diyalektleri baEhca tiq gruba aynltr: l ' Kara(g'leyen diyalekt: gag "szg", cer "yer" ' Eay-Baksan-Qegem diyalekti ktigiib "g
g
ag I t s at s, ze r Ij e r I c e r "
y
kii giib I H) g ilf
ef
"
II TALAT TEKIN . MEHMET
6TuBz
T2O
'?cigiip"). Yazr dili Karagay-Baksan-eegem diyarekti iizerine ku-
rulmugtur.
hluHru
TAgan Cunubuznu iisiinden Ctrla
TAY
Mingi rav
UHfiUXCe yyal(braynaHHHqtrH.[e. CeH X€xre .U,XeTe
Uwaknwlaruiginde. Miyata kibik cttnray
rccburAe.
P.:-t:11.. 6apau axt, ronyHr , Aa Kbbnu Aa
i::.ryy! oy3ynypraa re6pece, cpece. qyyaK'b rypca
6opaHs
.{a
Kiin ariw,
.K""'';;;;;#ol"lll".,r, 6ysnapuir. " giile
erigircesine
Iyiicesin
Kiigiik dallar iginde Cam gibi panldryor Koca buzlann tistiinde
Ustiinde var ak Yaz ve krg onu
tonuy,
da kiyese.
suwate,
T:b'yro,
nrsa da
loran,n
f;:f;,7;f;:f-, giysin giyersin
GUneE kararmaya
Ftrtrna
at5,
ts,ts
Boran eterge siiyese.
rucrcurAeru Sen
Sen cdy da
Kiinbuzulurgatebrese,
^rc-H 3Tepre bopaH
5:.:^ lt,:t' i OXrai'lafiAU
KaUa buzlart7 iisii4dc. Usiiude bardt
xiece.
yiiz
tutsa
grkarmayr
Gun agrk, sakin olsa da
Bir tiirlii durmaz firtrnan Ktgrn da yaan da erimez Ust0ndeki buzlann.
[seversin. '
Anayurr,,u 6ven ..Bengti
o"ffil;I;?tP#ffi,.
Karagay-Bakar yazr dilinin baghca seslik cizellikleri gunlardrr: la|l > /aw/ defigmesi: ET tag > taw, ET yag > caw, ET tagutg > tawuk,ET yadag > cayaw,,yaya,, vb. 2. la!il > lawu, aw/ deligmesi: ET agr > awur, ET agu > awuz, ET yagt > caw,drigman,' vb. ,l .
3. la$u/ > /uw, uwu/ defigmesi: ET yaguk> cuwuk ',yakln" vb.
a|u> uw,,zehir,,,
&*o 93ou" 7'48p/2' 'a
TURK DILLERI
-
5. Sonda legul > /ew/ deligmesi: ET bilegii> > kiiyew (Blk. kryew) vb. 6. /aw, awu/ > uwu defigmesi: ET
bilew,W ktidegii
aw> uw,ET awg>
uwQu,
awug > uwug,ET tawar > tuwar vb.
Sen kr)kge cete miyikse
xu6urc Axu.nrupari Y:!!! t\laHla 6ys.napuur
I2I
ET
4. Sonda /a$u/ > law, ow/deligmesi: ET buzagu > buzow,ET furagu> ktraw vb.
7. lo!, u$, ow/ > /uw, ui defiqmesi:ET bog- > buw-,ET tug> tuw-, OT kow- > kuw-,ET so!*> suwulg,ET bugday < buday, ET ogul> ul,ET ognla- > urla- '!almak" vb. 8. /tig, iig, ciw/ > /iiw, ii/ deliEmesi: ET dgren- > tiren-, ET cigret- > iiret- vb. 9. logi, tigti/ > /tiyti/ deligmesi: ET rigtir > tiy[ir "aile", tiigiim > ttiytirn vb. 10. Stizbagr /y/ iinsiiziinin lclye deligmesi: ET yaga- > ca{a-, y$ET > cty-,ET yil > ul,ET yff > cr,ET yigit > cigit vb. 11. Qokluk ekindeki /r/ foneminin diigmesi: tawla "da$lar", cigitle "genqlef' vb. 12. Bildirme eki /-Dlr/daki lrl foneminin diiqmesi: aman-dr
"kdttidtir", casfirdr "iyidjr", curtu-du. "yurdudur" vb. 13. -menl-mdn, -senl-saz kiqi eklerindeki /n/ foneminin dtigmesi: keleme "geliyorum", tewlumn "dafhyrm" vb. 14. Gelecek zamanrn -1il9/-lik, -ntlp/-nik, -rilg/-rik eki ile kurulmasr: bar-l*-ma "gidecefim", m in- nik-me "binecefim", a$dnk-sa"yiyeceksin" vb. Arn, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Ttirkgelerinin
KarErlagtrrmah Ses
Bilgisi", Tiirkoloji, A. U. DTCF, 10,1992:227-269. B
ASKAKov, A. N.,
G
rammatika kar ag ey ev o - b alkar s ko g o
GoCIYAYEVA, S. A. ve
y azt
ka, N a|' gik 797 6.
$. l. SuvuxgEv, Karagayevo-balkarsko-russkiy
slovar', Moskva 1989. PRoHLE, Wilhelm, "Karatschajisches W6rterverzeichnis", Keleti Szemle,
X, l-
2,1909:83-150.
-,
"Balkarische Studien", Keleti Szemle, XV, 1-3, 1914-1915: 165-276.
SuyuNqEV, H. t., L H. URUSBIvEv, Russko-karagayevo-balkarskiy slovar',
Moskva 1965.
#l TALATTEKIN. MEHMET 6I-UBZ
122
Karagay Alfabesi
Aa E6 Ba fr frru
a 6 e
a b
v
a g
Kx Kr xt IIn
Jn m Vq zb I Hu H n IIIur As a d HrHr* III q Axrur dx c oo ooBra' Ee e,ye IIn e n p blu E,e d o,yo Pp p r bh )K;r Cc nc j c s 3s 3s Tr 3 z m t IOro 14u Yy u i yufl.snya ftn y 9y il ). w * Daha onceki alfabede, 1965'te yayrmlanan sdzliikte
Tatarcasr kanqrk bir yazt dilidir ve gergekte birbirinden oldukga farkh tig ayrr diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca), h
q g w u4 $g
Orta diyalekt (Tatarca) ve Gtiney diyalekti. Giiney diyalekti gergekte Tatarca defil, Tiirkgedir. Bu nedenle bu diyalekte Ttirkoloji literatiininde trknm Osmanhcasr adr verilmiqtir. Krnm Tatarcasr
$
u I 6 ' 2 e tu ii,yu
$u l.
$u koynumun iginde Bir sevgilim var benim
verilen Krnm yahudilerinin de dilidir. Romanya'da Kcistence,nin kuzeyinde konugulan Dobruca Nogaycasr ile aynr kentin gtineyinde konugulan Dobruca Tatarcasr da Krnm Tatarcasr diyalektlerinden sayrhr.
Ikinci diinya
sava$r sonlanna kadar Krnm'da 200,000 kadar Tatar yagryordu. savaE sonunda btittin Krrm Tatarla'ozbekis-
tan'a siirgtin edildiler ve uzun yrllar orada yagadrlar. Krnm Tatarlannrn anayurtlan Krnm'a dcinmelerine ancak son yrllarda
Bilmeceler
Qafaralg,ta kiyizyulg
Bacada kege yok
Qal tekede mryrz yuk
Boz tekede boynuz yok
(Kiik)
(G6k)
ur /4/ geklindedir. Yary
Krnm Tatarcasr ikinci binyrl baglarrndan beri Krrrm'da
tu[ay bir bala
Yeni doluyor bir gocuk Krrkrna vannryor
$vfuma cetmiy AHy deserl almiy
Oltiyor desen cilmiiyor
Tiinyadan ketmiy
Diinyadan gitmiyor
(Ay)
.
"mani"
Bilezi!im var benim Bilelim dardrr benim
Tapmacalar
yagayan Krpgak (Tatar, Nogay) kcikenli Tatarlann diline verilen genel bir addrr. Krnm Tatarcasr aynt zamanda Krrrmgak adr
bir
Bilegim tardtr benim
Bilezigim bar benim
6.9.7. Klrrm Tatarcasl
izin verilmigtir.
TURK DILLERI
Knm
r k Xx x KbkUq4ts J,tlO+fif
Mtrl
123
(Ay)
Kuzey, Orta ve Gtiney Krnm diyalektleri qu
birbirinden aynltr: 1. Siizbagr /y/ Giineyde korundufu halde Kuzeyde lclye deligir: yol - col;yel - cel;yayaw - cayaw "yaya", ytg- - cty-; yofi - colg "yok" vb. 2. Siizbagr ltl Kuzeyde korundu[u halde Gtneyde ldlye deligir: taw - dag, tat - dat "tad", tur- - dur-, tiS - diS, tiis- - diis- vb. 3. Dudak uyumu Giineyde tam olarak, Orta diyalektte de ikinci heceye kadar korundulu halde, Kuzeyde tfimiiyle kaybolmuEtur: G. tuzlu!., O. tuzlu$,K. tuzl*; G. gilriikliik, O. giiriiklik, K.
F TALATTEKIN. MEHMET
6TUNZ
N4
Ciiriklik: G. fiuruluS, O. kurults, K. kunlry; G. koylti, O. kdylii, K. koyli "kiiyl{i" vb. I{npro c6s Texnr(p grnnbreH JryrsarHburb Hrl4He oKLyB pyc rr.truage
aJrbrHHn
dapuarran Jrpaun CCP-wtm MexTennepfiHAe KtpHMTarap ruruln orpeHMeK xqDH qHKaApUnrEaH AepcnrKJtep JreKcHKacH xt{pceffitbreH. Ortys tercraeprnrt aKceprterh eAe6xl rtapaprba alAanrr{pJ{eHMereHH ce6e6ntq4eft , rcbonylrbuoAaft ,{ nyrtar onapHhr}rb HopMarH B on*rrban rpa$ofuHernracuHbr atrtc 9Te, onbr]G nqEH Aa HopMarr{B oaa 6nasuef,. fl srurburbr rnpnrrnprlo oJrrbaH c6saep KtpHxrarap rr,otrr(4e Aaa .
uorr.
Oaapru "JIeHtH 6afipqrtu" raoetacuHgaH, t'llbuglHg",tq{pHanbrHAai{, He[rpr{ar qbtrrbapr%aH rHraruapAaH aJrHHrbaH TeKcErepAe KopbMeK rO/MKpH. 0aaprorrr rr,trbAe nefiga onmainnrurm cede6n He$rp? Mucalu r,r,ncn "JIeHnH 6af,partu" naaeraouEg araRMG. Orep cne nageraxurb 25 firur uqnr{qe q[rKEKbaH HoMeI]JrepHH!{ Ko3bAeH Keqnlrerbrs, r,6&(4a afirot c6saep ltua-f,u44an AerrggtrTxpr.tJrxn, r{eur{! uterxJrbAe aguJrr,ganbrHLr Kopepcunbxs. Meceas, gpgq, pasfteqeli, I3€II!,
,!3gI!,
999Jg_?,
!,4jj'ld,.33!U€'r, QpptBlKr ,ygg,
EEnqiggl{,
€nnn ep,repnHe Enr{qn gpElr, ggeggr, lggleSUgr,
!H03p,
ryglgI,
g-e-g,
Ililgg, I$Ip9,
nSblrrbrP.
KiriS
sdz
Onsdz
o-
Sunulan s
Ukrain
dilinden ahnmrg ve Ukrayna SSC'nin
Teklif etilgen lugatntl igine lg,uw
rus tilinde almtp banlgan
ri-
okullannda Krnm Tatar dilini 6!ren-
ders-
mek igin yayrmlanmrg ders kitaplann-
SSR-niry mekteplerinde lg,nmtatar
lini
ogrenmek igiin gftanQan
likler leksikast kirsetilgen. okuw daki scizctikler dahil edilmigtir. okutekstlerniy ekseriyeti edebiy kararga ma pargalannrn golunlulunun belli adaptirlenme geni sebebinden, kolu7 u- bir standarda uydurulamamrg olmasrn_ daki lugat olnrrurl normativ olmagan dan dolayl elinizdeki srizliik onlann grafofonetikasmt akis etb, oru7 igtin kuralu olmayan sesgil yazlmtnr yan-
da normntiv ola
bilmey.
srtmakta, o nedenle mamaktadrr.
Kln m Tatarcasr s
g
Scizii"nden
de
kuralcr ola-
125
TURK DILLERI
Krnm Tatarcast 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928'1938 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yaalmrgtlr. 1938'den beri ise bu dil Kiril asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr. Kangrk bft yazt dili g
mtznt, yuzumiz vb. 5. Sozsonu h$/ veligl ses gruplarmrn luw/ ve /ude deligmesi: aluw "alma", baruw "gitme", beruw "verme", bitiruw "bitirme"' etl.tw "etme", keluw "gelme" vb. 6. Vurgusuz orta hece iinliisiiniin kendini korumasr: alplmda
"akllnda", gevirilip, episi "hepsi", yaltrl& vb' 7. O$uzca tigelerin bulunmast: adtm, dag, degil, gece, ISadtn, ocak, oda, ol- vb. AsANov,$.A.,A.N.GARKAVETS,S.M.UsElNov,Knmtatarsko-russkiy slovar',Kiyev 1988. Ekleri, gev' Mustafa ARGUN$AH' QENELI, llhan, Ktnm Tatarcastnda Yapm TDK, Ankara HESCHE,
1997.
wolfram ve Hartwig
SCHEINHARDT,
"Eine krimtatarische worter-
liste", Central Asiatic Journal, XVUI, 4' 1974:.227-250'
F TALATTEKIN'MEHMET
oLMEz
126
127
TURK DILLERI l1):1.-,
JeNrowsrt, Henryk, Gramatyka J gzyka Krymskotatarskie go.Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznaf 1992.
llOK
t916.
11',1
Krrrm-Tatar Alfabesi
[r
a
6 e e
?a
d
Ee
Ee )K :r
3g ILu
ftn Kr
e
e Jrc
3 u rt rc
a b v gHn g d e, ye O, yo
j z i
v
k
Krrt IIn Mu
Kbh rtl Jum HN
HrHr Ha
Yv
oo np pr cs mr yu
Xx
xh
Oo
fIn Pp
cc
Tr
o+
fif
tl
9.r III III
i\
llA,l
1'l
l,l)li
ax dcrc c nr
q r,r
br 3a IO ro
f,s
K
t4g
br hI
r:l[f i.Y Ii
ryts
IIU
Ix
zus7.\"t (,sIlY
KARAJ AWAZY -
sAMoylovlq' A. N., optt kratkoy knmsko-tatarsko grammatiki, petrograd
Aa E6 Bs fr lrrr
sl:ClZl]-('l 8l'l'lK
Qe'knchynv'n basitici iilY.
ru$ t4 $9 b
I
ul b' 9e
to a
.t
u,yu,yu
.lr.\l{.\.1
Halicz kentlerinde) yagamakta idiler. Vaktiyle Krnm yanmadasrnda Evpateria kenti yakrnlarrnda da Karaim topluluklan vardr. Eski SSCB'de yagayan Karaylann toplam sayrsr,l959 sayrmrna gdre, 5,900 idi. 1989 sayrmrnda ise bu sayr 2,803 olarak verilmigtir.
Al.l'.KS1\..r)li{ rliRi)Ko\\ lcz li.\l)r\
\\\ \/.\'(t;t.{rS li,\li.\l\1.\). l'lsll{} N llll'tlit li \l( \l\lSlilll \\'\ lr \\\'r"\ \l.l:Ks.\\lrl:il \1.\llllKo\\',i{ z ' | "lt
6.9.8. Karayca (Karayimce)
halkrdrr. Karaylar, son zamanlara kadar kiigiik gruplar halinde Litvanya'da (Troki ve Peniewiez kentlerinde), Ukrayna'da (Lutsk ve
\al)\' l.tl(
Ya,d
Karaylar ya da Karaimler (Karaim srizctilti ibrani dilinde ..kutsal kitabr okuyan" anlamrna gelen Karay scizctiliintin golul bigimidir) Hazarlar dtineminde Musevilifi kabul etmig kiigtik bir Tiirk
\RYK',{.\ CYll
l'\rlll
Strona tytulowa czasopisna
Karay Awazt
l'l'r\5h\'r'
,,Kuaj Awuy"
(Glos Kuaima)
Karay Sesi
Wafitltk Karay Tilde
Qaldag Karay Dilinde
Tstkmahtrun besintsi Yilt
Qrkmaslntn beginci Yrlt
Segizintsi Bitik
Sekizinci Kitap
1930'larda Polonya Karaylannrn grkardrlr Karay Awaa dergisinin kapalt
Karaylar dillerini 1930'lu yrllara kadar ibrani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmrglardrr. Pek golu dini metinler (geviriler) olan eski elyazmalan ise, dolal olarak, Ibrani alfabesiyledir' ve Karaycantn tig diyalekti vardr: Troki (Trakay), Halig-Lutsk Krnm diyalektleri' Bunlardan Ktnm Karaycast gok once Ktnm
TALATTEKIN. MEHMET
6Tvzz
128
129
TURK DILLERI
Tatarcasr tarafindan srimiirtilmiigtii. Troki ve Halig-Lutsk diyalektlerinin de bugiin Slav dillerince hemen tiimiiyle scimiirtilmiig
Ibrani Harfli Karay Alfabesi
h D mEm1 * dlef elf n het t : nun n a bet b,v It tet \ gimel 8,12 ' yod rli, ya 1 nun5 k osdmeh s tddlet d:kaf 9 cayin ', u t he g3 I kaf p v )lamed I opE lvav I zayin z nmEm m lpZs
oldulu sriylenebilir.
'llb:Bnb !')l!ij'll '1il 'l=rp11 ''l').lP )D:l|J il"allDblN iltli:l; iD!')N'-'lll : i'b."l': it3)1lD -'; i.DilFlu.r ' N);l']'1: .J).t3'lN: i.l)tjt.1:.t: N')$r')l"l l3)itr-']Nl'f
'f
x':cx "rb:-'r-. i'!-r':',iio :Nil"rBli: i.c:tp E.: i...Dt)5N
Nlrr;'-lN :
s?': r5:lo iF)l:T
t{pF'!I)'E
D'J),-'IN }tJ '"1'l.i?Fl'
.)
Ma[tawludur yaratuwgu dunydnt, ela
adamnt; gikir etme harvafitnt.
oyantpmen yukwndan: umsunamen :
hatqahasm,sawagatmkdremen.
Buvrulundanvaranlfibar&nvd
I sdde
$
Y ;ades P kof
!.
lreSr ut {in nffiv
$
f
I a/a, o/ti, r/i, ve ii'niin yaztmtnda 2 4'nin yazrmrnda bazen nun ve gimel birlikte kullanrhr.
telmererlerprathnanya
3 yabancr siizciiklerde
ullu stytn, kip lguwaun kotarma.
4 iin Unliilerden,
Yuwunamen suwlar bila ar,nma, ki yatlgrdr da oyandrm ungltlgta.
yaratanr, vakit. Uyanrp uykumdan umuyorum Ovmelidir Diinyayt
ve insanr; giikretmeli her
yiice saygrnhfrru, btiytik kuvvetini
liitfunu ve inayetini
gdrUyorum.
Buyrulunla yarahldr biitrin
diinya:
3. /9/ fonemi Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise otiimstiz kahgrk /ts/ iinsiiztine defiqir: T iig - H its "3", T gag (< sag)
[anlatmak igin. Yrkanlnm sular ile annmak igin, ki uyutur ve uyandrnr [beni] huzurla.
'H
tsats "saE", T kilg =11kits "EiJig" vb.
4. /c/ tinsiizii Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise tjns:d.z;jrne deligir: T can =H dzan "can, ytirek", "cins", T terece =H teredze "pencere" vb. T cms =H dztns 5. /e/ iinltisii Halig diyalektinde korunur; Troki diyalektinde ise
Troki ve Halig diyalektleri arasrndaki baghca farklar gunlardr: l. /ii/ ve /ti/ tinliileri Troki diyalektinde /o, ol ve /ti, u/ olarak korunur, Halig diyalektinde ise srrasiyle /e/ ve /i/ iinliilerine deligir: T k'ok' "mavi" = H kek,T k'orkl'u "gizel" = H kerkli,T k'oz "koz" =H kez,T tig =H. ets "oc",T ripk'a "akci[er" =H epke,T oz "kendi" =H ez,T t'ug'al "tam, tamam" = H tigel,T t'uv'ul "de!il" =H tivil, kivil; T yur'ak, yilr'ak =H yirek,T yuz" "yiz" = H iz vb. 2. lgl ijnsijzti Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise, Kazakga ve Nogaycada oldulu gibi, lslye deligir: T tag - H tas,T kiSi = H kisi,T yastnn "gizlice" = H yasrm,T iiliiS "pay,
t'br'a vb. 6.
lql > /n, y/ de[igimi:
14/ iinstizii Halig diyalektinde
lnlye,
Troki diyalektinde ise lylye deligir: H atan =T atey "baban", H banntz "gidiniz" = T barry u, H mana "bana" = T maya, H sana = T sayavb.
7. Artdamaksrl /k/ iinsiizti Halig diyalektinde birkag sozciik drgrnda korunur, Troki diyalektinde ise stzrct /!r/ya de[iqir: H ank "yorgun" = T artb,H aksak =T absab, Hkasuk "kagtk" = T kagufr,Hyabuk "kapalt" =T yabub,Hyrak"vz*" =T yrrabvb.
hisse"=Hi/isvb. t-
TALATTEKiN.
MEHME-T
OLMEZ
130
8. S
Karay Alfabesi
Aa
E6 Bn fr
Ar
a
a
6
b
a z
o b
d
d
Ee e e +i .tre e yo )K xr Jtc j 3s 3 z ,.
IIn n p q.{ it.n il y Pp p r IIIUI Kr r k' Cc c s IIIIII JIn ,4 I Tr m tbr:a' Mt"r il m Yy y u blu vy t ii br HuHn Hq ryl o4 fi f 3e Oo o o Xx x h IOrc 4.. uo o o IIq u ts fl.s IrLu u i
,a a u4
u b s rc s
g $
9E
I ' a
yu Ya
BAsKAKov, N. A., A. ZAJ,\czKowsrt, S. M. Sznpsz,ql, Karaimskopols'kiy slovar', Moskva 1974. DustNs xt, Aleksander, C araimic a,
FrnrOvrerUS, Mykolas,
Vilnius
P rac e
karaimo znaw c ze, W arczaw a 799 4'
Miei Karayie 'tirianiam / Ai Mokausi KaraimiYkai,
1996.
Henryk, "A Bible Translation into the Northern crimean Dialect of Karaim", Studia Orientalia,82, 1997 1-84. KOWALSKI, Tadeusz, Karain'tische Texte im Dialekt von Troki. Krak6w 1929.
JANKOWSKT,
MARDKowcz, Aleksander, Karaj Sez-Bitigl. Luck 1935.
I31
TURK DILLERI
6.10. ayakttaglrs grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca
6.10.1. Ozbekge Ozbekler adlannr Altrn Ordu emirlerinden Emir Ozbek'ten alan Ttirk, Mo[ol ve iranh kanqtmt bir Trirk halkrdrr. Ozbeklerin biiyiik gofunlufu merkezi Tagkent olan Ozbekistan Cumhuriyetinde yagar. Ozbekistan drqrnda Tacikistan (450,000), Krrgrzistan (220,000), Kazakistan (140,000) ve Ttirkmenistan (125,000) Cumhuriyetlerinde de oldukga kalabahk Ozbek topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Ozbeklerin toplam sayrsr 1989 sayrmrna gcire 16,686,244'tir. Bu saylya Afganistan'da (1,390,000), Qin Halk Cumhuriyetinde (15,000) ve Ttirkiye'de ya$ayan Ozbekler de katrldrfrnda Ozbekge konuganlann toplam sayrsr l9-20 milyonu bulur. Modern Ozbekge eski Qafatay ya dilinin bir devamtdtr. Qapatay yazr dilinde OzbekEe iigeler daha 18. ytizyrldan baqhyarak gcirtinmeye baglamrqtr. 1930'a kadar Arap alfabesiyle yazian Ozbekge 1930-1940 yrllarr arastnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1940'tanberi ise Ozbekge Kiril asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Ozbekgenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar baghca dtirt grupta toplanabilir: l. Harezm-Krpgak diyalektleri;2. Kuzey Ozbek diyalekti, 3. Gtiney Ozbek diyalektleri, 4. Harezm-Ofuz diyalektleri (a. ikan-Kara Bulak, b. Hive). OzbekEenin Harezm-Krpgak diyalektleri gergekte Tiirk dillerinin Krpgak grubuna, Harezm-Ofuz diyalektleri de Tiirkmenceye aittir. Buna giire Ozbekgenin asrl diyalektleri 2 ve 3 sayrlt Kuzey ve Giiney diyalektleridir. Giiney 6zbek diyalektleri qu alt gruplara aynhr: l) irancalagmrg diyalektler: a) Semerkand, Karqi, Katta-Kurgan, Buhara vb.; b) Tagkent, Ura-Tiibe, Cizzah, Leninabad vb.; 2) Yarr-irancalagmtg diyalektler: a) yerel alrzlar, b) Fergana Ozbekgesi: FerganaAndican, Hokand; Namangan vb.
TALATTEKIN. MEHMET OTWBZ
133 rUnr olu.nnl
132
alzna dayantyordu.1937'de yrhnda Ozbek yazr dilinde esash defiqiklikler yaprldr. Yazr dili fonetik ve yazrm baktmlanndan cY3
irancalagmrg Tagkent a$zna, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Fergana vadisi diyalektlerine dayandrnldr
EotuH
'Vg6er rlrJnsr.rHr u3oxJrr{ Jlyraru !s6ex xa.n4n rapux}r.qa ,rlyrar renr j4ya,ruaap ou"riln1u. jpra aa oanfi uaxra6 j4yovu;rapr vacu.ra - runuynocnap, Ba yr(HTyBqHnapu, e3yBqnnap, xypHaJrficrnap, nasera Ba uaiupu6r xoAr.Mnapn na !s6ex runnra {nsnr{ynvu 6apva
Saz bast
6upuuuu Mapra Harrp
Takdm krlma turgan, basbb A. Ehmedcanov tamarudan 1926-7 yillard.a tii-
Sez oagr.
xaro6xonnapra ufaxaaaaHrau. I970 fiHa,qa MaMJraKarHMu3,qa lrxasu,rran axo;ra p!fixarn ]rarryMorJrapnra x!pa fs6ex ru,'rua cfs,raruyavu,'lap coHH 9,2 vu.ranoHnu rauKrrr (nna.[H, Illyunnr !'sa€q ]a6ex rulu rJ30x,1u nyFaTrrHr{Hr (aHqanuK 3apyp gKaHrr.lu{Hn rI(40n xy'pcaragu. Eaporl, 6y uyxnu aasuQanu aManra orul,tpnur yqyH 3apyp 6farau HMxoHurrrnap Qartrar clnrru 20-30 fis,r lro6attrnuAa ls6ex runuyHocJruru,(a gpurtnnrau aa !s6ex ,rexcuxorpaQxncunn runuryHocnuKHugf re3 puaoxaant6 6opa€trau Mycra(r{n coxacfira afi,ranrupran yaran myaa$ Qa4nar,rapx ryQarlan ro3ara Ken,(H.
Taqdr,m qrlrna turqan, Rilrrn
/.
Ohmedganov tamanr'dan 1926-
,7
tyzllin, aran grafikasb BIlan Bxsmaqa tajjarlancl;rn ulnu luq;rl, Oznagrnlrl tapgrruvn eojsnca mcnltn tananrnrdan asnslr ravgda ea;qltdan r;lanln, anca rnr'qdarda jaql .materlal Bilon kenojtirllgant halda, latiirgra1r,llarda
l9l9
Jblnur\ sa;rda-jaq orsmaqa tajjarlanqan cdi. rlliasb Bllan
zilib, ereb grafikau bilen basmala nyyar' lanlan usbu lugat, OzneSrnirl tapfrruvt boyutga menim taman mdan asash revSde baslg,atdan islenib, anga mil1.darda yegi material bilen kipeytirilgeni halda, latin graJikast biten 1929 yrlnttl bayda-yaly b a s ma
g a t aty ar lan
! an i di. Onsdz
keclgln cr-
Takdim edilen, baglangrEta U. Ehmedcanov taraflndan 1926-27 yrllarrnda dti-
quvbqa, naglsca, naJdanda tuturiaqlr
zenlenip Arap harfleriyle bastma haztr-
Luqatnrq su
qad
rr
Dir smhnrn Joqluqr sasos sold!'; lanan iqbu scizltik "Oznegr"in
Sdz
BdSi
Onsijz
Ozbek tilinip izAhli Lugati
[alki tarilide biringi
merte negr
rizbdk
"Ozbek Dilinin Agrklamah Sciz-
etildi. liilti" Ozbek halkrnrn tarihinde ilk
nigletilerek, Latin harfleri ile 1929 yltntn
LuSat kdp oKuvgilar Ammesige - kez yaylmlanmaktadr. S6zliik geniE tilgunAslar, urta ve Aliy mekteb okuyucu kitlesine, dilbilimciler, orta o\uvgilari ve okituvgilari, yAzuvgilar, ve yiiksek okul ri[rencileri ve 6!ret-
tam baErnda bastma haztrlanmrg idi. Ozbekgenin Latin alfabesi ile yazrldrlr ddneme ait Ozbekqe sozliilun "6nsdz" iinden
jurnalistlar, gazeta ye negriyit menleri, yazarlar, gazeteciler, basrn h6dimlari ve
zb d k t ilini,J
izdhli
lu g ati' nin
Bugi.inkii 6zbek yazr dilinin baqhca seslik cizellikleri qunlardrr:
l. ilk hecedeki
"6nsriz"Unden
ya
dilil929-1930 yrllanndan 1937'ye kadar fonetik ve yaztm baktmlarrndan iinlti uyumunun korundulu Kuzey Ozbek diyalektlerine, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Taqkent Ozbek
gcirevlen-
Qymhyrtjat nasgtansd6.ga qt'rt - dirmesiyle benim redaksiyonum alhnda tagaq srnla konferensljast Betyvga yeni bagtan galtErlp, tcgi5 edl. (Bu ko::ferenslja l9J9 jul- esash bir Eekilde epey bir miktarda yeni malzeme ile genr.n maj ajr'da uolr'o etdl). runr,
t il
lat'4/ses grubunun korunmast
tdg"da|",
bdg
"bap", sdg "sa!, esen", ydg- "y a$mak" vb' 2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki h$l ve /igl ses gruplannln liV veliV ses gruplanna defigmesi: W agry> a99ik"act",Yl adtrg > ayik "ayr", ET sang, > sarilg"sar:^",W ta$l$.> tdglik "da$h", ET *oli",W tirig > tirik "canh". bitig > bilik "bilgl",W dltig > olik
fl TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
135
134
TURK DILLERI
Ozbek Alfabesi
3. /a/ iinliistintin dudaksrllagmasr (daha gok
ilk hecede): ET altt
4. /r/ iinliisiiniin, artdamaksrl /k/ ve /!/ komgulufu drgrnda, /i/ye deligmesi: ET altm> dldin"once",ET altun> dltin,OT asur> dsir-, pigdk "brgak", fakat bdlilp fb6lkl, kiz [\rz], dgir fifirl, dgiz fkprzl, aygir laygrl vb. 5. /d/ ve /ti/ iinliilerinin, cindamaksrl /k/ ve /gl komqulu$u drqrnda, artsrllagmasr: &a/ lkcjl] "gol", koz fki>zf "gdz", kug lkngl "giig", mangu [mengti] "ebedi", fakat ET bdl- > bol-, ET ril- > ol-, ET tiliim > olim,ET tiis > tLtS "riya",ET tiiz- > tuz- vb. 6. Damak ve dudak uyumlannrn genig cilgiide bozulmasr: agimd( "aclmak, ekgimek", dte "baba", bdle "gocukluk", dre "ara", bdgli "bafih" , birdw "biri, birisi" , tagri "do[ru", pigd$ "bryak" vb.; boldirmdk "oldurmak" , boyin "boyun", oyin "oyun", buzilmdlS, "bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bolii,m", bukik "bi.ikiik", vb. 7. 3. kiqi iyelik ekinden sonra beliren zamir lnlsinin dtigmiig olmasr: dre- s i-den "araslndan", dte-s i- ge "babaslna", bdgg e-si-de "bahgesinde", to g r i - s i - de "hakklnda", uy - i- de n "evinden" vb. 8. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisiiniin korunmasr, /e/ tinltstiniin de I €ly e deligmesi : edi > i ge "sahip", i I "halk", elt- "iletmek", erte "erken", bdr- "vermek", kege "gece" vb; ek- > dk-, er > ir "koca, erkek", eski > eski, et > it, etek > etek, kil- "gelmek", kerek > kirek"gerek" vb.
fr
Iu Ee Ee
ko
slovar', Tagkent I 989. AnounAglt.A,Nov, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954. U zbeks
Rus skiy
AHvAoceNov, Umdr, Burhan llyazov, Ozbekgii-Rusga BERDAK, Yusuf, Mehmet MAhur TULUM, Siizliik:
ye Tiirkgesi
/ Tiirkgesi-Tiirkiye
Lu14at. Tagkent 1931.
)zbekistan Tiirkgesi-Tiirki-
dzbekistan Tilrkgesi, lstanbul 1994.
BOROVKOV, A. K., S. F. AKABIRoV, Z. M, MAGRUFOV, A. T. HODJAHANoV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1959.
.n I .tut m ylrrbtb
o o,e bb 3e 3 n P IOlo n p r
0rd
ye;yo
65fl.s.fl
ya
Cc
Tr
3s
YY
s z u i il y rkIIq
itn Kx
I{q III nr
&,a JIn Mu b Hu v oo g fln d d,ye PP
)Kx nc j I/In
oO Xx
Lt
I
w
$ I
,
b
mt
YY t
1l u,ti KK FF 6 f
x b 4ts
Xr
yu
o, ti
ry
B
r
b
4
h
6
FAzILov, E., Ilzbek Tilining Tarifiiy Morfologiyast, Tagkent 1965' 1945' GABAIN, A. v ., Ozbekische Grammatit, Leipzig-Wien Gunnar, The (/zbe! Dialect of Qitich (Russian Turkestan)' JARRINc,
-,
Ltnd
193'1. Lund-Leipzig 1938' Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary' Tamdn Ilzbek Tili, Tagkent 1957' Fahri, vd.,
KEMAL,
Sdzirgi
KoNoNov, A, N., Grammatika sovremennoSo uzbekskogo literaturnoSo yauka,Leningrad 1960.
t I
i J
I ;
I
t !
Azlzov, O., Z. Rizay eva,
a 6 e e d e d
Aa E6 Bn
MRuvur, Nizamettin, Ertulrul YeueN,
'
Tiirkge- Ozbekge
/
dzbekge -Ttirkge
Siizliik, Tagkent 1993.
MA'RUFov, 2.M., Uzbek tilining izdhli lu$ati,I-II' TaEkent 1981' MIRZAYEV, M, vd., UzbekTili, Tagkent 1966' Olvnz, Zuhal, "Ozbekler ve Ozbekqe", Qa\dag Tiirk Dili' Sayr 108' $ubat 1997:24-32
ReuN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1969' TaEkent 1959' RESEToV, Y.Y., Ilzbekskiy yaztk, Qast I, wedeniye, fonetika' RE$ETov, V.
V.,
Russto -uzbekskiy slovar', Tagkent 1972'
SJoBERG,Andr€eF.,UzbekstructuralGrantmar'Bloomingtonl963'
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ $AABDURAUMAwov, g.
g.,)zbek Salk geu,riltiri Lugati,Tigkent
136
137
TURK DILLERi
1971.
TURSUNOV, U,vd., gdzirgi uzbek Acttibiy tili, morfologiya, leksikologiya, Tagkent 1965. WATERSoN, Natalie, Uzbek-English Dictionary,, New
york
19g0.
6.10.2. Yeni Uygurca Urtimgi'de
Uygurlar, biri 8. yljzyrl ortalannda Mololistan' da (745-g40) cibtirii de 9. y'jzytl ortalannda gimdiki iilkelerinde (s50-1250) olmak tizere iki devlet kurmug eski bir Ttirk halkrnrn torunlandrr. Uygurlann biiyi.ik go$unlu[u bugiin ein Halk Cumhuriyetinin Uygur 6zerk Bdlgesinde (Sinkiang eyaletinde) ya$ar. ein'de yagayan Uygurlarrn toplam sayrsr yaklagrk olarak 6 milyondur. Qin drgrnda Kazakistan, Krrgrzistan ve ozbekistan ve Ttirkmenistan cumhuriyetlerinde de uygur topluluklarr vardrr. Eski sSCB'de yagayan Uygurlann toplam sayrsl 1989 sayrmlna gore 262,199 olarak verilmigtir. Yeni Uygurca, Ozbekge gibi, eski Qalatay yazr dilinin bir devamrdrr. Ti.irkoloji literattiriinde "Do!u Tiirkgesi" olarak da anrlan Yeni Uygurcanrn pek gok diyalekri vardrr. Bunlar baqhca iki grupta toplanabilir: Giiney diyalektleri, Kuzey diyalektleri. Gtiney grubu gu diyalektlerden olugur:
1. Kaggar-Yarkent diyalekti, 2. Hotan-Keriya diyalekti,
3.
Aksu ya da Maralbagr-Karagar diyalekti.
Kuzey diyalektleri Qin Tiirkistanlnln kuzey-dolu ve do[u brilgeleri ile Batr Tiirkistan'da konugulur. Bu diyalektler gunlardrr: 4. Kuga-Turfan-Hami diyalektleri (Qin'de), 5. Tarangi diyalekti (Kazakistan, Krrgrzistan, Ozbekistan ve Ttirkmenistan,da). Bunlardan bagka asrl Uygur bcilgesi drgrnda kalan qu diyalektler de vardrr: 6. Lobnor diyalekti (Lobnor vahasrnda, earhahk
ve Miran'da), 7. Hoton (Busurman "Mtisliiman") diyalekti (Batr Mololistan'da Ubsu-Nur ve Qirgis-Nur golleri arasrnda).
1990'da :,!+u :pr.e:y fqqB .si{l,Li e(ALU,eril oi.lrqg ,,:iry J- y. ; -L .:j- gi.:t,B -'t)f ,o@ra t)L .ua)+ jt 6r& 1 6-J ..J,, dq ;g s;-LU :iti .gLlr:tru .rY;l;"t! 3 ;tiol5 .12LL!
1-1LLl.3
.,r^ lr,i,+ijo Ig !-?-tg 4oc [email protected] ;J-+)o i5 @.dJ6 \u)rf nZ*'r-:iid Jlllrii .u :rL)rJ! (j4-', ii[..-'.! .ilt'J c.- .u lir;U .!L))lL+ .Jjc rl 6 rJi .t+3tr !ir,jrL :i!)iJ- g!.]l;d !l+F.) ou$ - .trJu i.Jl
yayrmlanmala baglanan Uygurca
s
Yeni Uygur yan dili Gtiney diyalektleri tizerine kurulmugtur. Uygurca Qin'de 1960'a kadar Arap alfabesiyle, bu tarihten sonra on yrl kadar siiren Ktilttir Devrimi yrllannda da Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmrgtrr. Ktilttir Devriminden sonra ise, 1983'ten beri Uygurlar dillerini yine Arap alfabesiyle yazmaya baglamrglardrr.
Latin Harfli Uygur Alfabesi (Eski) Aa Bb Dd Ee
Ff Gg Hh
Ii
rj KK
LI
a b d e f
a b d e f
s g h b
Mm Nn Oo Po Qq
m n o o q
Rr r Ss r
Tt t i i jcUuutrUtiii'd k k Vv v Ww w I I
m n o p e
r s t
v w
Xx Yy Zz Olq Hq
x y z q h
Kk & ea a
$
y z E
h
k e
Os o
o
Zz 7,
i
TALAT TEKiN. MEHMET
0tIIIBz
138
I39
TURK DILLERI
2. Qok heceli stizctiklerin sonun daki
)i-
'*f
,-il);'t,,3Lj-:;;l J-l^|ts .if..j* r;+ii, -,J-^r *f etJ-.1,r.: lltri ,i y-Jt3 .)}ttri.llj ,,*rF -s6'l ,fiu .G.3, Jf+ _",it .*lf;t* ..5-Jrrt; o!.-r:e; ,olr\-itt ,,sy4'iitf ,6r+iltl;rl ,+,Sb .r.o ;;r;r;ti ;"ki AL))iti,U,s -Zi;;;u t"; ,F.'i \iJ)tf .eo r)ll.3 ..5r.:J.i ue-is
,,:irjs$
KiriS Sdz
tiiziililEi Uygur ril-yizik tarifiida tunci l1,itimlifr,
iE.
u;.1;
*.t.3 ,i4';
Ons
Uygur tilini1 izahlilg lugiti>nir1
ve /g/ tinstizlerinin /k/
ve lklye defiigmesi: ET taglry> taglik "da!h", ET ang> irik "temiz",Vl sang > siril.< "sarl", W bilig > bilik "bilgi", ET tiliig >
r*t' lu;,.,b d-ii{
<
l!/
"Uygur Dilinin Agrklamah Sriz-
tifii Itilti"niin haztrlanmasr
Uygur dil-yazr
Mezkur lugetni tii- tarihinde daha ilk kez ele aLnan bir iq.
ziiEte, tilEunaElar, aliy ve ottura Anrlan scizliiliin hazrrlanrErnda dilbidericilik mektepler okutkugiliri, oku- lim'ciler, yiiksek ve orta dereceli okulgugiliri, afibarat, neSriyat fradimliri, lann Ogretmenleri,
dliik, ET tirig > tirik vb. 3. /r/ iinliistiniin, A5l ve /g/ komqululu drgrnda, /i/ye defigmesi: ET yil> iil,ET ytlan> iilan,ET ytrak> iiralg "rrak" vb' 4. Zamir /n/sinin diiqmesi : a s t - i' da "altlnda", o rn- i- g a "yerine"' otturu-si-da"ortastnda", tiy-i- ge "evine", iist-i-din "iistiinden" vb' 5. Agrk ilk hecedeki kapah /e/ tinliisii korunmast: ET idi> ige "sahip", ET kige "akqam, ET gece", Yl kddin> kiyin "sonra" vb' 6. Kapah ilk hecedeki /e/ tinltistiniin lelye defigmesi: ET bir- > ber- "vetmek", ET beS > beS "5", ET drte > erte "erken", El eF >
et-,El kit- > ket' "gitmek", ET yeti > yette "7" vb' 7. Agrk ilk hecedeki /e/ tinliisii de ld'lye defiqmesi: ET etek> itek,ET esen> isen,ET bezek> biz.ek,ET kerek> kirek,ET teri
yazgugi, Sairlar hemde barlik Uygur yayrn galrganlan, yazarlar, gairler ve t i I i ! a ( izi ft l.cu g i kit ab hanlarnirl e ht i Uygur diline ilgi duyan biiti.in okuyu-
> tdre "den" vb. 8. Gerileyici iinlti bqnzeqmeleti: baS+i > biSi "(onun) baql"' yan+i > kaS+i > ftepi "(onun) oni" , nan+i > ndni "(onun) ekme!i",
yacini kanduruE hemde Uygur culann ihtiyacrnr kargrlamak ve Uyedebiy tilini keliplasturug me(set gur edebi dilini standartlagttrmak a-
ydni "(onun) Yant" vb.; er*i > i:ri "kocasf',
kilindi.
maglandr. I
990' daki Uygurca scizli.i!iin "Onsciz"iinden bir
bcil
iim
Eski SSCB'de konugulan Uygurca ise 1930'a kadar Arap alfabesiyle, 1930-1947 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1947'den bu yana ise Uygurca
Kiril
alfabesiyle yazrl-
maktadrr.
Yeni Uygurcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr: l. ilk hecedeki lapl ses grubu korunmasr: agri-, bag, tag, yagvb.
et*i > iti, bel+i > beli vb'
aqu$ > oguk
"agrk", aruk > orulg "yorgun", yarul.< > yoruk "tgtk" vb'; etiik > i)tiik "gizme", temiir > tdmiir vb. 9. Orta hecede tinlti daralm ast: bala+lar > balilar "gocuklar", bala+niq > batinirl '!ocu[un",pargala'> pargila-, sal5al+i4 > sakijiirek+im> /i7 "(senin) sakalln", u7ra;-ry > u7rutu{ "karqtlagma" ' j ii r ii g iim "kalbim", s d zl e' g in > s d zlti g iin "konuqun " vb' yawa{ > 10. Sozbaqrndave li, u, ii/ ontindelyl> ljldeliqmesi: juwaS "uslu", yryta- > iigla- "a[lamak", yil > jil' yilan > iilan' ytralg > iiral.< "rak" , yipek > jipek "ipek", yu- > iuy- "ylkamak"' ytigiir- > jiigfir- "kogmak", yiirek > jiirek, yiit- > iiit' yurt > !
iurt,
"yitmeK'vb.
TALATTEKIN. MEHMET Ouvnz
I4O
KIRIX SEZ "Zhongguo-nurqun millettin tarkip tap\an, na[ayiti kep a\alige ige bir memlikat." Zhonghua rnillatlirining tarihini, Zhongguo [er millat hel(i orta\ yarat(an. Xinjiang rayoni, tarihtin buyan memli-
I4I
TURK DILLERI
ONsoz "Qin, birgok ulustan olu$an, son derece gok ntifusa sahip bir iilke." Qin uluslarrnrn tarihini, Qin(deki) btitiin uluslar(rn) halkr ortak (olarak) yarat-
kitimizdiki nurqun \erindax milletlor topluxup oltura\lax(an rayon. Bu (erindax millatler uzun zamanlar muxu giizal keng ziminda amgek \ilip, yaxap kalgan. Ular neqqe ming yilli( uzun zamanlar mabeynide, ezltiksiz halda tajribe
mrg(trr). Sinkiang bdlgesi, tarihten bu yana Ulkemizdeki birgok kardeg ulus-
almaxturup, bir-birige tesir kersitip, bir-birini ilgiri siiriip, Xinjiang rayoni we wetinimiz tarihining tare\(iyatiqa orta( tefupe koxkan.
binlerce yrlhk uzun zamanlar igerisinde, ortak bir gekilde tecr0be ahg-veriginde
Xinjiang rayonining mamlikitimizning bax\a \isimliri bilan bolqan siyasiy, i(tisadiy wa medini ala\iliri ang kam digandimu ikki ming yildin
bdlgesi ve vatanlmrz tarihinin ilerlemesine ortak katkrda bulunmuglar(dlr).
lar(rn) bir araya gelip yerlegtikleri (bir) bdlge(dir). Bu kardeg uluslar uzun zamanlar igte bu giizel (ve) geni$ yerde gahgrp yagaya gelmiqler(dir). Onlar
bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri gdtiiriip, Sinkiang b6lgesi
keprak tarih\a ige. Miladidin burunla delitimizning Hen sulalisi Bal\ax kelining xer(i llem jenubidiki keng rayonlarda memuri organlarni tasis \ilqan. 8- esirde delitimizning Tang sulalisi dewridiki mexlur xairi Li Bey Bal(ax
Sinkiang bdlgesinin iilkemizin bagka krsrmlan ile olan siyasi, iktisadi ve kiiltiirel ilgikileri en az iki bin yrldan daha gok (bir) tarihe sahip(tir). Mildttan
kelining jonubidiki Suyap deryasi buyiqa jaylax(an Suyapta tuqulqan. Bal(ax
bOlgelerde y0netim organlart kurmu$(tur). 8'inci yiizylda devletimizin Tang
kolining xer\iy [em jenubiy rayonliridiki Jungqarlar delitimiz Uyrat Mongqullirining koqmen \ebilisi idi. Qine sulalisining Jungqar \ebilisini tinjitkanliqi delitimizning iqki mesilisi. KiRiS soz
"Jogguo-nurgun millettin terkip tapkan, nahayiti kiip ahalige ige bir memliket." Jotlfiua milletlirinfu tarifiini, Jorlguo her millet fielki ortak yaratkan. $incian rayoni, tarifitin buyan memlikitimizdiki nurgun klrindag milletler toplusup olturaklasft,an rayon. Bu lserindaS milletler uzun zamanlar muSu gilzel ke| ziminda emgek lg,ilip, yasap kelgen. Ular negge min yillik uzun zamanlar mabeynide, dzliiksiz halda tecribe almasturup, bir-
birige tesir kdrsitilt, bir-birini ilgiri siiriip, $inciarl rayoni ve vetinimiz tarifiinfu
te
re(lg,iyatiga ortalg tdhpe koSkan.
$inciarl rayonini1 memlikititniznfu baS(a lg,isimliri bilen bolgan siyasiy, ilg,tisadiy ve medini alal.ciliri et1 kam digendimu
ikki mirl yildin ki;prek tarifl1,a ige. Miladidin burunla dtilitimizni7 Sen sulalisi Ballgas krilinirl Serki hem cenubidiki ketl rayonlarda memuri organlani tesis lgilgan. 8-esirde ddlitimiznirl
Tag sulalisi devridiki meghur Sairi Li Bey Ball.ap kdlinirl cenubidiki Suyap deryasi buyiga caylasgan Suyapta tugu$an. Balkag kdlinirl Sergiy hem cenubiy rayonliridiki Cuggarlar ddlitimiz Uyrat Morlgullirinfu ki)gmen kebilisi idi. Qirl sulalisinfu Curl lar kebilisini tincitkanligi ddlitimianirl igki mesilisi.
once devletimizin Han siilalesi BalkaE gdliiniin do[usu ile giineyindeki genig
stilalesi d6nemindeki iinlfi gairi
Li Bey,
Balkag gdli.iniin giineyindeki Suyap
rrma[r ktylsrnda kurulmuq Suyap'ta dofmug(tur). Balkag g0liintin dolu ve gtiney b0lgelerindeki cungar'lar devletimiz oyrat Molollanmn gcigebe kabilesi
idi. Qing siilalesinin
Cungar kabilesini zatarctz hale getirmig olmast
devletimizin ig sorunu(dur).
lntin ha(lerinin kullaruldt[t
dijneme
ait Yeni uygurca bir kitabm tinsdziinden
Enpa6l, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", QafdaS Tiirk Dili' sayr: I19,
,
Ocak 1998:25-33.
flhnzuge-IJygurge Luget; $incia4
UAMIr TOMUR, Hazirlg,i zaman
$el\
Negriyati 1974.
uy|ur tili grammatikisi, (Morfologiya)' Beijing
1987.
lvut LnYnv,l, 2., IJygur tili sinonimlirinirl lu$iti, Almuta 1997. JARRINc, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary' Lund 1964'
MALov, S. Ye., Uygars kiy yaak (flamiyskoye naregiye), Moskva-Leningrad 1954.
-,
Lobnorskiy yaa.k,Frunze 1956.
NADJIP,
8.N.,
IJygursko-russkiy slovar', Moskva 1968.
TALATTEKiN. MEHMET
OtIInz A2
143
Arap Harfli Uygur Alfabesi
Ortada Sonda Yalrn L
J
v 4
L
4i
J
a
,$
-4,
e
el_
s
-s
el
s,
3 '3 3 el
n
,L
I
J
J
I
(q
,4
b J
g
>
.;-
..>
CJ
6_:
r
x7r A
J
t
g-
r J
r
-llt
-t-
A
4-
a
h
d-
d
+
A.
L
A
m
r'!
n
-6
o
h
+
+,
CJ
o
+.'
+J
4J
u
o
c-,
I
I,
I,
I
L9-
6 t,
$
!
&J o
+J
J a.t
OzrUnx, Rrdvan, Yeni Uygur Ti)rkgesi Grameri,TDK, Ankara
6
l. lall
v
KaynakEa,,,
Dilleri Arasttrmalarr, 3, 1993: 167 _\j4.
4. Zamir /n/sinin korunmasr: tasinda "dlglnda", isinda "iginde", ydruna "yanlna", ilinda "{intinde", sustnten
Dictiottary Based on the DiaLects of Kashgar
and Yarkand, Lund 1927.
SHAw, Robert B., A Sketclt of the Turki Language as Spoken in Eastern Tur kistan ( Kdshghar and Yarkantl). Part II. Vocabulary, Turki-Engtish, Calcutta 1880. Scuwa,Rz, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washingto Uygurge -genzuge Luget; ginciaq Helk Neqriyati 19g2.
,i
fi. ,]
n
agrc, bapla-lpagla-, tag, yag-
2. Qokheceli sozci.i[
Ti.irk Dilleri AraEttrmalan 1992, Ankara 1992: 155-1.10. "uygurca'nrn Yazr Diri orarak Geligmesi ve uygurca sozriikrer,,, Tiirk
RAeUETTE, G., English-Turki
ses grubunun korunmasl:
vb. e
1994.
Ozrotgu, Kurrulug, "Modern Uygurca ile ilgili Agrklamalr Bir
-'
Salarcanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardrr:
u
q
J ,)
grubt: Salarca
Tiirkologlarca Krpgak-Ti.irkmen (ta{h) grubuna sokulan (Samoylovig) ya da Yeni Uygurcanrn bir diyalekti sayrlan (N. Poppe, K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca TLirk dillerinin tasnifinde kullanrlan adalg ltaghg cilgiitlerine gcire baglr bagrna bir grup olugturur. Qiinkii olgtit olarak kullan/'an tagltg scizctifti bu dilde tagltk ya da tawh ldagh de$il, tagh bigimindedir. Salarlar Qin Halk Cumhuriyetinin Hstn-ha Ozerk Bcilgesinde ya$arlar. Salarca konuqanlartn toplam saylsl yaklaErk 30,000'dir. Salarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bu diyalektlerde O[uz-Krpgak gruplanna tizgti tizellikler bulunur.
o
J
+,.
$,
f
k
I
+
!3
.:J
qJ
S
o
k
Y
L,
lll
i.
L.
,q
Y
$
t
rHr.
J
c
z
.,.
t J
p
r
F
6.11. ayafu ltagh
Sonda Ortada BaSta yalln A
TURK DiLLERi
1992.
Uygur Tilinfu izahtitl. Lugiti I: A-p. Milletler Negriyatr, pekin, 1990; II: T_H.
i t
"suyundan" vb. 5. Uzun ijnlijlerden sonra gelen ltl ve lgl iinstizlerinin korunmasl. dtm "odun", puta[ "budak", tota[ ltotd$ ltottb" dudak", agfu-Iagifi- "acrkmak", 1gfu Iagufu Iogafu"ocak" vb. 6. Srizbagr itl foneminin korunmasr tag,tolgos "9", timur "demir", tegiifi lteSu! "delik", tdve o'deve" vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ V4 Pir b(istr vumip, ninsur viymiS. Nene
vumiS. A4t l1.tz' iSki vumig.
Pir lgrune bar gufuga
pir ktane yoh kuhuga viymip. Bar gufune tafieq e'mip.
Yo|t
gufune tayjerl e'mimiS. Yob giifii kilenmig. Bar g,ufuga siit'ga viymiS, pilmal.t viymis. Yoll kufuga yucica viymis, arwt kdten viymig. Mune viykutane yol.t kufu yiriginta teySin sa$mmiS. Bar gufune suguda yatrmr;. Ruzurti pula biymiS, tonzt yorganne dt'ip ptymtf , ciceh yatuhne
lpy
biymrs.
Yagh bir kan-koca varmt$. Onlarrn iki krzt varmrE. Krzlannrn birini zengin kocaya vermiEler. Oteki krzlannr da yoksul kocaya vermi$ler. Zengin damada izzet-ikramda bulunurlarmrg. Yoksul damada iltifat etmezlermig. Yoksul damat (bu duruma) Uziiliirmiig. Zengin damada srit, gay, yaflr ekmek verirlermig. Yoksul damada bulday gayr, yulaf lapasr verirlermig. lgte bundan dolayr yoksul damat ytirelinde kin beslermig. Zengin damadr ocakbagrnda yatlflrlarml$. Altlna minder serer, ipek yorgan
KAKUK, Zsuzsa, "Textes salars", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XIII, l-2, 196l: 95-1 17.
-, -,
"Un vocabulaire salar", Acla Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,
XIV,2, 1962:173-196. "Sur la phonetique de la langue salare", Acta Orientalia Academiae S cientiarum H un garicae, XY, 1962: 1 61 - 17 2
Poppr, Nicholas, "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal of Asiatic Studies, XVI, 3-4, 1953:438-477.
PoTANIN, G. N., "Sobraniye slov salarskago nareEiya (Co6panie cnonr
uaptuir)", Tan gut s ko - t ib e t s kay a okraina Kitay a i t s e ntral' naya M ongoliya, //, Sankt-Peterburg I 893: 426-434. canapcKaro
LIN LIANvUN, Sala-Han, Han-Sala cihui. Zhdngu6 Shaoshi Minzrt Yilydn
Xilii Cidian
C6ngsha. Chdngdu: Sichuln Mfnzri ChtibanshB, 1992.
TENI$EV, E. R., Salarskiy
-, -,
yaak, Moskva 1963.
Salarskiye teksn, Moskva 1964. Stroy salarskogo yauka, Moskva 1976.
145
TURK DiLLERI
6.12. ayakldagh (Opuz) grubu OSuz grubuna $u Ttirk dil ve diyalektleri girer: Ttirkmence, Azeri, Tiirkge, Gagauz Ti.irkgesi, Horasan Ttirkgesi, Harezm O[uz
diyalektleri. Bu grup sozbagr i\/ foneminin geligimi ile asli uzun iinliilerin durumu olgtit ahnarak ve her iki dzelligi igeren *kdl"kalmak" eylemi anahtar sozciik olarak kullanrlarak gu dort altgruba aynlabilir: L kdl- altgrubu: Harezm O$uz diyalektleri; 2. gAl- altgrubu: Tiirkmen yazr dili; Truhmen diyalekti; Horasan diyalekti; 3. gal- altgrubu: Azeri yazt
dili; Kagkay ve Eynallu diyalektleri; Tebriz diyalekti; Kerktik ve Erbil diyalektleri;Dolu Anadolu Azeri diyalektleri. 4. kal- altgrubu: Ttirkge, Gagauz Ti.irkgesi. Div anu Lu g at i' t -T urk' ten 22 Opuz boyunun adl an ve dam galan
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
146
147
TURK DiLLERi Giiniimiiz Ttirkmen giirinden bir 6rnek:
6.12.1. Ttirkmence Ttirkmen adr ilk kez Kaggarh'nrn siizliifiinde geqer. Kaggarlt Tiirkmen ad:rlr Oduzetnik adr ile eqanlamlt olarak kullanrr. Tiirkmence bagh bagrna Oluz grubu Ttirk dillerinin Dolu kolunu olugturur. Batr kolunda ise Azeri, Tiirkge ve Gagauz Ttirkgesi vardtr. Tiirkmence bugiin baqhca Tiirkmenistan Cumhuriyetinde konugulur. Ttirkmenistan drgrnda Ozbekistan, Karakalpakistan, Kazakistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu'nun Stavropol biilgesinde de Tiirkmence konugan topluluklar vardtr.
Eski SSCB'deki Tiirkmenlerin toplam sayrsr 1989 saytmtna gcire 2,718,297 olarak verilmigtir' Bu sayrya lran (590,000), Afganistan (330,000),Irak, Suriye (243,O00) ve Ttirkiye'de (92'000) ya$ayan Ttirkmenler de katrldrlrnda Ttirkrqence konuganlann toplam sayrst yaklagrk olarak 4 milyonu bulur. Tiirkmence daha 18. ytizyrlda yazt dili olmultur. Bu ytizyrlda yetigen tinli.i Ttirkmen gairi Mahdumkuh giirlerini, bilindili gibi, kendi Ttirkmen diyalekti ile stiylemig ve yazmr$tl. Ancak Ttirkmencenin yazr dili olarak geligmesi sovyet Devriminden sonra olmuqtur. Ttirkmence 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928-1939 yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939'dan beri de Kiril asrlh alfabe ile yazrlmaktadrr. Ttirkmencenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar iki biiytk grupta toplanabilir: l. Teke, Sank, Salrr, G
'PATUAP 6apr ypnp ar-sulbtr r\'JLT€pr .Fya,rep ryn aeK rH3napbrMa f,pauap.
YARAsAR
Ear.nap.n,a
.D,erlHsAeH eaycftaH n st.nairstlr exrrep,
Ea..rep 3rreK Ay3nepuue spauap.
Bdglarda bdrk urydr dl-yaSil giiller, Giiller giil dek gtzlanma yararar. Deryizden civilsyEn mtldytm yeller,
,Fonruuna rarHacbrH roHubr ta6arnap, Asap vexnn, erJreH[recnH ra6ax;rap, Ar rynqarga, aK rylu s,rbr 6e6eKxep, Ar ry'e f,Jbr y3napbrrra fipauap.
ler.q,e 6ynyr ofiHan, f,rMbrp rraH,[,a, flJar.na'r, uHpHH co3.Tep 6o,rca raxal1a, f ruu 3aAbl repveK flrrbr xaxaH.la CesuH luaxblp re3nepHHe rpauap.
Yeller epgek dilzlerime yara$ar. BahEelerde parhyor al-yeqil
giiller,
Gtiller gi.il gibi (olan) krzlanma yakrgrr, Denizden esen hafif yeller,
Yeller kurak ovalarrma yakrqrr.
Ttirkmen Alfabesi (Kiril)
Aa E6 Bs
fr
JIn
b
Mv
,um
IIq
I
V
Hn' Hq
HN
Vq III u III ur
-be
Oo dd e e,ye Oo IIn dyo
)Kx
Jtc
Ee
g
Xx uac 3s
3Z
ir.n
ui ily
Kx
rck
Mvi
Xx
a
6 ?o
Aq
rtl
a
Pp Cc
Tr Yy Yy
o6
4rJ oo oo np pr
bt, bIu
x h,b 4ts u9 w$ t4 7r'
$g
u
I
br
b
CS
ee
a
e,e
mt yu vii 6f
3g
3
e
IO ro
n
yu
f.s
I
ya
Tiirkmencenin baghca seslik cjzellikleri gunlardrr: l. Asli uzun tinli.ilerin sistemli olarak korunmasr:
at"ad", iit
TALATTEKiN. MEHMET
"koca", glz "krz", il *halk", "giiE" < *kilg vb.
t7t "ateg",
6UINZ
I48
ddrt "4", fig "t)c", giiyg
dili gmesi : bl I *bel" < * b A L ll "halk" < *Al, ir "erken" < *dr, iy- < *y6- "yemek", diy- <x152. lJ zun kapah i6l tinlti sttnti n
/-rl y
e
"demek" vb, 3. Asli uzun {inliilerden sonra gelen /p, t, h, k, g/ tinsiizlerinin arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: gdp, gdbr
iki tinlii
"kabr"; ot, 1dt "ategi"; dk, ddt "akf'; gtik, gdger- "gcilermek"; giiyg, giiyci "gticti" vb.
*t rr& )
Mahdumkuh Divanr'ndan
r4ttJijb
A+,ajnJ,*tc.)l r*Qae/ LlYr/..; .{a tEr.f ,!)rtl t>.rJ./
Turgil Diydiler
/ ).t U!!4 tre{^lJ "e*
t'r7 t i
) li ) UruQ
clal t
l6F
:
J
/
> oka-, AT *bdyu- > gl tdriibaya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek", > dtire- "meydana gelmek" vb. 8. Ad k6k ve govdeleri sonundaki yuvarlak lul ve l]ijtl tinliilerinin ll ve lilye defigmesi: W tolu [t6lu] > ddh"dolu, dolmug", tolu >
ii/ linltilerinin de /e/ye de[iqmesi: W
"temiz"
"yatsl" vb.
Ttrkmen Alfabesi (Latin)
bir t4rt ath gelip turgil diydiler Sabar birmez sa1afursat cdytnda Sol yerde Erler bdr gdrgil diydiler.
;Jffi
?j,T[i-',::H;:-'*'
,,Haber
uerniez sana rrrsar ycinunden
o yerde
yifitler var, gcir" dediler.
4. lzl foneminin dtiimlii diglerarasr l7/ye, /s/ foneminin de otiimsiiz diqlerarasr /g/ye de[igmesi: ;d4"saz", ;t1- "sezmek", Eoz, gnv "su" vb, 5. Sozbagr lkl foneminin lglya deligmesi: AT 'rkaL > gal"kalmak", AT *l5,lz> glz,ET kork- > gork-,ET kuS > guS vb. 6. Sdzbagr /t/ foneminin ldlye deligmesi: AT */af > daS "tag", AT *tln- > dln- "soluk almak", AT *rirr > dlS,ET toguru >togn > do{n, AT *tdrt > ddrt, AT xtuz> dil<, AT *tt$ > dtiy{ "riiya" vb. 7. Eylem kok ve gcivdeleri sonundaki /r, u/ tinliilerinin lalya, /i,
ol.
doh "dolrJ", ET kudug > guyt "kuyu", ET ulug > uh,ET kilgliig tkfrgliigl > giiygli,ET dliig> 6li, sevgil> stiygi "sevgi" vb' 9. Sozigi /st/ ve /ts/ iinsiiz giftlerinin /99/ye de[igmesi: araqqa
Bir glce yanrdtm tinirl ydnnda
Kalk Dediler
-
t4s rUnr oillEni
AaaaJj Bb b b Ji Cc c c Kk
QE a s Dd Ee Aa Ff Gg Hh ir
d e (i f I h i
d e e f g h
Ll Mm Nn NIR
Oo Oti PP
j c Rr j j Ss ft k $q I I Tt m m Uu nnUtiiin fi q Ww ooYyYr doYyYY ppZzzz
r r ,s s $ ; t t tt u w
v
i
ALIYEV, A., K. BooRIYnv, Onsga-Tilrkmenge Sozllft, Aghabad 1929' ARAZKULIYEV, S., S. ATENIYAZOV, R' BERDiYEV VE G. SEP.qNOVp.,
19.1.1:
Tilrkmen Ditinirl Gtskaga Dialektolo gik Sdzlilgi' Aggabat' ..Tiirkmen Halk Edebiyatr Hakkrnda'', Regid Rahmeti Aral YUSUF AZMUN,
igin, TKAE, Ankara 1966: 32-83. BASKAKOV, N. A., B. A. KERNIYCV, M. YA. HAMZAYEV, TUTKMCNSKOrusskiy slovar', Moskva 1968.
TALATTEKiN. MEHMET
6rvpz
l5o
I5I
TURK DILLERI
KV? 1I\
BASKAKov, N. A., M. Ya. HAMZAvEv, B. Qenrvl'rov,Grammatika turkmenskogo yauka, Aghabad 1970,11: 1977
BozKURr, Memet Fuat, "Afganistan'da bir Ti.irkmen Apzt", Tiirk Dili AraEttrmalart
hllrlr
- Belleten 1978-1979, l98l: 39-79.
Qenrvlnov, B.,Tiirkmen Dilini7 Orfuepik
-
AHnqhnhK qo€pap,unuunniua hHKhr'!aQbrHb't .-Yut1l. ::ll"ntt' hna xapaKreph3a onvejl'l:,:,t' hcrhqaAa^ xeHHLIr
Sr;zlilgi, Aggabat 1978.
ve S. ALTAvEV, BolSoy russko-turkmenskiy slovar',
/. Moskva
1986; Il:
1987.
;ENELi, ilhan, "Ti.irkmen Tiirkgesi S6zliigii", Tilrk Diti Arasnrmalan yilltfit - Belleten 1982-1983, 1986:29-84.
HAMZAYEV, M. Ya., S. Alraypv, G. ArAyEV, G. AqiLovA, V. MEScuDov, A. MpnErcelDNEv,Tiirkmen Dilini\ Sr)zlilgi. Aghabad 1962.
qt jTcur YcynyHAaH arnacJldPblHbrx rapra6' Hyp. VHA^ MAnnu AHnnaPhH Ahd'leKronoxl AhaneKronox{h dIAH'I-L{hnHKYMyMs Ba enaqa Aa rYPK AhnnaphHhH rypxonoxxia enMhHhH rdPLlJbicblHAa io"tt nacbrHbtH iapagurnxacs' 6:l:A:.1', n"u racaAYQH Ael%n (i' nvoaH aH aKryau npooneMnaPA"" coFpaQhldcbr rYpK AhnnaphHhH AHncHnHK :J;"r";;"i-cci'll-ot xepYnYp' qox xunap 6eiyx Aa ycyny Hna eipa"nn^^al' tui"t'*A"rypx4l.n::. p"t"'6nHKa 8a annalar6yryn nut"'iO" N,eua< o^ap KH, raprx6x hra MaLuFyn onypnap napAa AhaneKTonolKH' u'n"tnupo'"
HauznyBv, M. Ya., S. ALTAyEV, Kratkiy russko-turkmenskiy slovar', Aghabad 1968.
HANSER, Oskar, Turkmen Manual. Wien 1977. (Ttirkgesi: Ziihal Kargr 6ruzz, Ti.irkmence Elkitah, istanbul 2003.) MESKUTov, Y, Turkmensko-russkiy ugebnry slovar', Moskva 1988.
TEKiN, Talat, M. Or-vpz, E. CEyLAN,
Z.6ntez,
S. Eren, Tiirkmence-
Tiirkge St)zlilk, TDAD: 18, Ankara 1995.
6.12.2. Azeri Azeriler ll. yizyrl sonlannda iran'r, Azerbaycan'r, Dolu Anadolu'yu ve Kuzey Irak'r fethedip buralara yerle$en Ofuzlann torunlarrdrrlar. Azerilerin atalan daha Selguklular dcjnemi nde (12.-13. ytizyrllar) etnik ve ktiltiirel bakrmdan baghca iranhlarla kangarak Eski Anadolu Ti.irkgesinden oldukga farkh bir diyalekt olugturmuqlardrr. Azeri lehgesi ile olugmug ilk anonim halk edebiyatr iirtinii Dede Korkut destanrdrr. Bu diyalekt ile yazrlmrg ilk edebi lirtinler de Hasano$u (oliimti 126l) adh bir gairle Nesimi'nin (1369-1404) ve Sivas hakimi Kadr Burhaneddin'in (1345-1398) giirleridir. Azerilerinin en iinlti qairleri ise Hatai mahlasr ile yazan $ah ismail (1485-1524) ve Irak'L Fuzuli'dir ( 1498-1556).
ga[daq deDilgiliyin inkigaftntn miiasir Dilcililin geligmesinin yontemlerinden merhelesi dilgilik cografiyau fisa- recesi dilcilik alarunrn
ile niteleIundan glnis istifade tdilmesi ite [a- geniq Olgiide yararlanllmast dillerin lehge atlasrakterize olunur. indi milti dillerin nir. $imdi ulusal
dialektolojiatlaslarmmtertibivelartnlndtizenlenmesivebdylecede genel dilcilik-lehge\lece de tiirk dillerinin amuii ditgi- Ttirk dillerinin tik.dialektolojiatlasmtnyaradilmastbilimiatlasrntnyarattlmaslSovyet SovettiirkologiyaelminingarslsuldaTtirkolojibiliminin
S|Ri.detiirkdillerinindilgilikcolra-cilikalanrnaaity
mesi konusunda gok biiyiik ilerlehiq de tesadiif de go[. bdyiik igler gdriili)r' D\mek meler kaydedilmesi sahesinde fiyasr iisulu ile dyrenilmesi
olarki,haztrdabiitiinttirkdillires-defildir'$uanbtitunTtirkdillicumlehge atlaslapublika ve vilayetlerde diatektoloji huriyet ve bdlgelerde
atlaslanntertibiilemes!'ulolurlar.rrnlndUzenlenmesiileulragrlmaktadtr. Azerbaycan
Dil Atlast'nrn "Giri9" btiliimtinden
AzerAzerilerin biiyiik golunlu[u bugiin bagkenti Bakii olan
TALATTEKIN. MEHMET OTVNZ fi2 baycan Cumhuriyeti ile iran'da merkezi Tebriz olan Azerbaycan vilayetinde yaqamaktadrr. Giircistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinde de kiigtik Azeri topluluklan vardrr. Eski SSCB'de yagayan Azerilerin toplam sayrsr 1989 saylmlna gore 6,791,106'drr. iran Azerilerinin toplam sayrsr ise yaklagrk 6,646,000 olarak verilmigtir. Bu sayrya $iraz brilgesinde gcigebe ya$aml siirdiiren Kagkaylarla Eynallularrn dahil olup olmadrlr bilinmiyor. Kuzey Irak'ta, Kerkiik ve Erbil'de yalayan ve kendilerine Ttirkmen diyen Azerilerin sayrsr da yaklagrk 200,000'dir. Daha ktigtik bir Azeri toplulufu da Afganistan'da baghca Kabil civannda yalayan ve sayrlan 45,000 kadar olan Afgarlardrr. Do[u Anadolu,da,
vardrr: 1. Dolu grubu (Kuba, Bakii, $amahr, Mu[an
ve
Lenkoran), 2.Balu grubu (Kazak, Gence, Karaba! diyalektleri ile Ayrum apzl,3. Kuzey grubu (Nuha diyalekti), 4. Gtiney grubu (Nahgivan, Ordubad, Tebriz diyalektleri ile Yerevan apzl. Azerbaycan drqrndaki Azeri diyalektleri ise Irak'ta konugulan Kerktik ve Erbil diyalektleri, iran'rn $iraz btilgesinde konugulan KagkayEynallu diyalektleri ve Afganistan'da Kabil kenti civannda konugulan Afgar diyalektidir.
I53
TURK DILLERI
Azeri Alfabesi (Kiril)
Aa B6 Bs fr Fr
a 6 I e r
Eu a
a
b
v g
! d
Ee e ee a e )K:r< J,c j 3s 3 z Muui
6,
blu
rj
a
j
Kx K Kx K JIr ,4 Mvr ]l Hu H Oo o Ooo fln n Pp p
r y k g
Cc Tr Yy Yy
c m y y
r oo 6
m Xx x n hh h o r{.r u
o p
rilq ry IIIm tu
s
t u
ii
f b h g
c $
r
Azeri Tiirkgesinin baghca seslik tizellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *l.cdl-> gal-, AT xklz> gtz, AT *Er > ir "erken",'AT *b|r- > vir-, AT *6t > od "ateq", AT *69 > tic, O7 xyut- > ud- "yutmak", AT *kfrg > giic vb. 2. Kapah /e/ foneminin korunmasr: AT *El > il "halk" (krq. e/ "el"), AT *Er> ir "erken" (krq. er"koca"), AT *irt > iS, AT xit(krq. et "et"), AT *bEr- > vtr-, AT *b6; > biS, AT *ydti > yiddi ,r7" vb.
'
3. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, t, k, g/ iinsiizlerinin srrasiyle /b, d, g, !, clye defigmesi: AT *(ap > gab "kap", AT *at > od "LteS", AT *dk> ag "beyaz", AT *kdk > goy "gcik" , AT *kilg
> gilc vb. 4. Krsa iinliilerden sonra gelen artdamaksrl /1. a[- "akmak", brak- > burafi- "btrakmak", gtft> gtb- "glkmak", ET ok> oh"ok",ET bukagu> bu[ov "buka!I", ET yol.<aru> yuban "yukan" vb. 5. Stizbaqr /t/ foneminin genellikle /d/ye deligmesi: ET *taa >
l* TALATTEKIN. MEHMET
oILVqZ
154
> daS "tag", AT *til > dad ,,tad,,, ET tvryak > dtnag "tlrnak", ET tut- > dut-, AT *tilz> duzvb. dan "tan", AT
155
TURK DiLLERI
*/a-rr
A)-r:Jk
-r-!. rryr
Jr-ri
Varhk dergisinin kapalr
rL!..ir.r cjt+J<-r-J lt-rlrJtn- ri' -"l.lrl::;i:;:l
AOfl il-rl irt4 Jli- tt.l rg-r *!, J:lJr -J:
rlL::;!: s, j ! q- )ti, jEa jt n+ aArJ\a _ll-
/ilye defigmesi: ET ralS> irah "lrak",
nlak> islag,yry* > i,rrf vb. 11. Sozbagr /b/ foneminin gu tig sozci.ikte /v/ye defigmesi: ET
lran Azerbaycarunda Arap harfleriyle yaytmlanan
)l t
10. Srizbagr /r/ foneminin
bar- > var-, AT *bar > var, AT *bdr- > vir12. Geniz /n/sinin normal /n/ye defigmesi: ET sory > son,ET tary > dan "tan", ET terliz> deniz,ET touuz> donuz "domuz" vb.
Azeri Alfabesi (Latin) 6. Srizbaqr artdamak-
/k/ foneminin lglya deliqmesi: AT xkdl- > gal-, AT x(lz> grz,ET
Aa Bb Cc
kork- > Eorb-, AT
QE
srl
a a b b c c
Xx Ir ii
a e Jj
x t i
b I i
i
e
k k d d Kk e e Qq q E I I a e Ll f f Mm m m C C Nn n n E E Oo o o hhOti(to
Pp Rr Ss
P r r
$q
r
P
r s $
t t u tr i'i i v v Y Y z z
Tt Uu Uti Vv YY Zz
*kfrrt> gurd"kurt" vb. 7. Ondamaksi /g/ foneminin her durumda /y/ye defigmesi: ET yl-
Dd
girmi > iyirnti "20", ET yigne > iyne "i!-
Gg Cg
ne", ET eg- > ey- "epmek", ET teg- > dey-
Hh
"de[mek" vb.
AguNrov, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yauru Ornekleri, TUrk gevri. yazrsrna aktaran TEZCAN, Semih, TDK, Ankara 1978.
8. Qokheceli stizciikle-
rin sonundaki /k/ foneminin dtiimlii artdamaksrl /g/ya de[igmesi: AT * bdltk > balry "bahk", barmak > barmag "parmak", ET konak > gonag "konuk", AT x6gak> ocag "ocak", AT *kugak> gucag "kucak" vb. 9. Srizbagr /y/ foneminin diigmesi (genellikle /r/ ve lilden once):
ET yry > ip,ET yd> iy "koku", ET yigit > igid "geng", ET yilan > ilan, ytrak > irag "uzak", yt;tk > l,slg '1grk" ,ET ylnpge > ince
"ince", ET yultuz> ulduz"ytldtz", AT *yilz> iiz"yiz, gehre", ET yiirek > iirek vb.
Ee
ee
Ff
AHUNDov, R., Russko-ryurkskiy slovar',1 Baku 1928. Russko-tyttrkskiy slovar', II,Baku 1929.
-.
Azerbaycanca-Farsca St)zliik. Tahran 1369, I 144 sayfa. AzlzBEKov, H. A., Aze
r b aydi an s ko - r us s
kiy s lov ar',
B
aku 1 965.
BozKURr, Memet Fuat, "Kabil Avgar Apzt", Tiirk Dili Arasnrmalart
Ythfi
-
Belleten I 977, 197'l : 205-261. HousEHoLDEn Jr., Fred. W. ve Mansour Lotnl, Basic Course in Azerbaijani,
Bloomington 1965. HUsEYNov, H.,Russko-azerbaydjanskiy 1941,
IV:
1943.
slovar', /, Baku 1940;
II:
1941; III:
* TALAT TEKiN. MEHMET
6u,Ipz
156
isuuov, M. i., E. G. AcAyEV, S. M. BEHBUDov, T. M. Euvnoov, N. H. Mriravroov, B. M. TnGyrv, Z. E. HASlyEv,Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlasu Bakr 1990.
MrltvtEoov, ismayrl ve Hesret Liigeti, Bakr
HESENov, Azerbaycan
Dilinin sinonimler
1990.
RUsrsruov, R. E., M. $. $rnelrvrv, Aqerbaycan Dilinin Dialektoloji Liigeti. Baku 1964. Onucov, A. A., Azerbaycan Dilinin izahh Liigeti,l, Baku 1964:II: l9g0; III: 1983;
IV:
1987.
Onuornv -+ Onucov Onuornv, A., Russko-azerbaydjanskiy slovar',1, Baku
197
157
TURK DILLERI
donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap iilkeleri (Suriye vb')' Avrupa tilkeleri (Almanya vb.), Amerika Birle$ik Devletleri, AvusturalYa vb' Tiirkiye cumhuriyetinde ana dili Tiirkge olanlann toplam sayrsr 50 milyon kadardrr. Bu sayrya Tiirkiye drgrndaki Tiirkler de katrldr[rnda Tiirkge konuganlann toplam sayrsr yaklagrk 60 milyonu bulur.
2,8, lBr'
l; ll: l9j5: Ill:
Ti.irkiyede Latin
1978.
Onuorsv, A. G., S. D. MELiKov, A. A. djanskiy slovar, I, Baku 1956; II: 1959.
harflerinin
EFENDiyEV, Rassfto- Az.erbav_
kabultinden iki ytl sonra, 1930'da Gazi
Ozronqu, Kurtuluq, Elementary Azerbaijani. California / istanbul 2000
Mustafa Kemal'in
SONMAz, l1tq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradag, Mugan und Ztincan, Pontus Verlag, Gcittingen 1998.
Sadri Maksudi'nin
$iRELiyEV, M. $., E. V. SEVoRTvAN, Grammatika azerbaydjanskogo
Tiirk Dili igin adlt
yaz*a, Baku 1971. TuNe, Osman Nedim, "Ebi Verdi: iranda, Bir Tiirk Diyalekti',, Tiirk Dili Aratnrmalan hlltgt - Belleten 1984, 1987:215-245.
kitablna kendi eliYle yazdr[r sunug
6.12.3. Tiirkge
Ttirkge, bugiin baghca Ti.irkiye Cumhuriyetinde yagayan Ttirk halkrnrn konugtu[u dildir. Bu dil, 11. yizyrl sonlanna do!ru Anadolu'yu fethedip once Selguklu devletini (11.-14. yy.) daha sonra da tig krtaya yayllan Osmanh imparatorlu[unu (1299-1920) kuran Oluz Tiirklerinin dilidir. Tiirkler, cizellikle imparatorluk dcineminde,
Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Ktirt, Arap, Fars, Laz, Qerkes, Arnavut, Bognak vb. gibi ttirli.i etnik gruplarla kangmrglardr. Tiirkge, Tiirkiye Cumhuriyeti drgrnda gu iilkelerde de konugulur: Krbns, Balkan i.ilkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make
f-17
Millihisiledilarasmdakiba(gokkuvvetlidir.DilinmilltveZenginolmasL mitli hissin inkisafinda basltca miiessirdir' Tiirk dili' dillerin en iSlensin' zenginlerindendir; yeter ki bu dil, Suurla
Tark milleti' dilini de Ulkesini ve yilksek istiklillini korumasmt bilen
y ab anc t dille
r
b
oy unduru
lundan kurtarmahdtr'
TALATTEKIN. MEHMET
0txIBz
I58
Anadolu'da Selguklular doneminde (13. yiizyrl sonlanna do!nt) yazr dili olan Tiirkgenin birgok diyalekti vardr. Bunlar baghca
iki
grupta toplanrr: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri. Anadolu diyalektleri de kendi iginde baghca gu altgruplara aynlrr: Karadeniz diyalektleri, Dolu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu diyalektleri, Batr Anadolu diyalektleri. Ttirkge 13. ytizyrldan 1928 yrhna kadar Arap alfabesiyle yazrlmr$tlr. 1928'den beri de Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Tiirkgenin baqhca seslik ozellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *bdr > var, AT *kdl- > kal-, AT *ktz> hz, AT *k6g > geg, AT *tlS > dis, AT *6tury > odun, AT *69 > riQ, lT *kiig > gilg vb. 2. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, g, B, k/ tinstizlerinin iki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: AT *kdpa > kaba, AT *kepe > gebe, AT *dt > ad, AT *tdt > tad, AT *6t > od "ateg", AT *dqtk-> actk-, AT *kEge\ gece, AT *kilgak> kucak, AT *dkar- > adar-, AT *bdhr- > badr-, AT *kdker- > gd{er- vb. 3. Geniz /g/sinin normal /n/ye degigmesi: ET bu1> bin, buryal> bunal-,ET c;r1 > cin,ET sorJ > son,ET tarl > tan,ET terliz> deniz,ET yallt> yeni vb. 4. Srizbagr /t/ foneminin /d/ye defiqmesi: ET taS > dry, AT xtE> de-,ETnl > dil,ETiS > diS,ETtur- > dur-, AT */rJ > diis vb. 5. Scizbaqr /k/ foneminin /glye deliqmesi: ET kel- > gel-, ET kdqe > gece, AT *kdt- > git-,ET krir- > grir-, AT *kilz> giiz vb. 6. Scizbagr /b/ foneminin gu iig scizctikte /v/ye deliqmesi: ET bar- > var-, AT *bdr > var, AT xbEr- > ver7.W b1l- "olmak" eylemindeki scizbaqt /b/ foneminin diigmesi: bdl- > ol8. Yiiklem baflayrcrsr g
159
TURK DILLERI
9. Qokheceli s
1974 (Ankara 19862).
DgNv, Jean, Grammaire, de langue turque, dialecte osmanli,Patis Dili Grameri, Qev. : Ali Ulvi El6ve, lstanbul 1941-531 DEVELLIo6LU, F erit,
O s manlrc a
ERGIN, Muharrem, Tiirk
-T iir kg e Ans i klop
Dil Bilgisi,lstanbul
e
dik
LA g at,
l92l' lTilrk
Ankar a e 7990'
1980.
KoRNFLIT, Iak\in, Turkish, London 1997.
$. SAMI, Kdmus-t Tiirkf,istanbul l3l7-1318. Tiirkee Sdzliik TDK 1945 (+)' Tiirkiye'de Halk A{andan Derleme Sdzlildti I-XIL TDK' Ankara 1963-1982'
6.12.4. Gagauz Tiirkgesi Ttirkge konugan Hrristiyan Gagauzlar bugiin baqhca Moldavya Cumhuriyetinin giiney bSilgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa bolgesinde yagamaktadrrlar. Eskiden Besarabya adr verilen bu btilgeye Gagauzlar 18. ytizyrl sonlan ile 19. ytizyrl baglarrnda kuzeydolu Bulgaristan' dan gog etmiglerdir. Eski SSCB'de yagayan Gagauzlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna gore 197,164'tiir' Moldavya drqrnda, Bulgaristan Cumhu-
riyetinde yaklagrk 5.000 kadar Gagauz yaqamaktadr. Kazakistan Cumhuriyeti ile Orta Asya'da da 1908-1914 ylJ'lan arastnda Besarabya'dan buraya grigmtig kiigiik Gagaguz topluluklarr vardrr. Gagaguzlann toplam saylsr, btiylece, 200,000' i gegmektedir' Hrristiyan Gagauzlar adlannr btiyiik bir olasrhkla Selguklu sul-
Keykavus'un adtndan altrlar. II. Keykavus 13' ytizyrl ortalannda Bizans imparatoru Mihail Paleologus'un isteli tizerine Bizans'a yaprlan Slav akrnlannr durdurmak iizere Balkanlara Anadolu'dan birkag bin kiqilik bir kuvvet gondermiqti' Keykavus'un
tanr
II.
TALATTEKiN. MEHMET
6I-|/EZ
160
161
TURK DILLERI
gcinderdi[i bu Selguklularrn din de[igtirerek Hrristiyan olduklan,
Bilk
Keykavus adrnrn da zamanla Gagauz bigimini aldr[r sanrl-
Kr Masal gibi gelir,
maktadrr. Slav ortamr iginde Hrristiyanhfir kabul eden Gagauzlar zamanla Bulgar, Romen, Slav vb. gibi ttirlii etnik gruplarla kanqmrglardrr.
Sovyet Tiirkologlan (Baskakov, Pokrovskaya vb.) "Gagauzca"yl "dil" saymrglardrr. Doerfer'e ve baqka Batrh Ttirkologlara gcire ise " Gagauzcd' Tiirkgenin Rumeli diyalektlerinden biridir.
yilna kadar Gagauz Ttirkgesinin resmi bir alfabesi ve yazrsr yoktu. Bu tarihte Moldavya SSC Yiiksek $ura Bagkanhlr Gagatz Tiirkgesi igin bir alfabe dtizenlemigtir. Kiril asrlh olan bu alfabede yalruz 16/, liil ve /e/harfleri Latin (Alman) alfabesinden a1957
Itnmtqttr
svvx
ama masal
diyildir...
ba dedti, ifitiyar kauggu-piyetgi, bizim fialhmtan o derin gegmig zamannan igin neler aklmda tutersm. Nendan biz gekileriz? Kintmis -Annatsana,
bizim dedelerimiz? Nenda, nice yasamrglar onnar?
Ae, dostlanm, bizim halktmrun kijk-senseleleri yeskiden, pek yeskiden gtkaceklar. )le yeskiden, ani unuduler sansora da hig inanamarsmtz, ki ne gok
-
ash isler olmuSlar, deycez iki bin yildan zeyede geri o goktanh Tilrk-oguzlarda, angtlan peyda olmuglardr yeski Altaym legendah yerlerinde o zamannar'
Biiyiik Bozkrr Masal gibi gelir,
Kbrp .
ama masal
Macal rH6rr re.rrp, ailra uaca.r ,'lrrii,rAup.
..
delildir...
be dedi, ihtiyar kemancr, bizim halkrmtzln o derin gegmiE
-Anlatsana, zamanlan igin neler akhnda tutarsln. Biz nereden geliriz? Kimmig bizim dedelerimiz? Onlar nerede, ne ktdar yagamlglar?
ltxrltap Kayurly-nltetttll, 6ll' 3aMaHHapbI lltlIIII }le.ndp ar.rlrrrrrAa ryr3pcritt. I Iiitt/(iitt (rrrs 'tcl
AHnarcaua, Ad,qy, 3ll[r- xa.qKbrMbl3blH o /q,epI{l{ reqMllul
ouna;l?
Ee, AocTJIapbtM, 6usllrtr xaJII(blMbI3l,ltt - ecKr.rAdx, Jrcprr nex ecxnAdu .luxa>i<9rrap. O.r?i ecxrti.iiu, tioli-cegce,rc-
aHrr yIIyAy,l3p IxaIIcopa Aa xrrtr r(II Ilc -r.rHaIraMapcbrlrbr3,iir,r.qaarl tror( acJrbr rrurndp oJrMyurJrap, leii;i<es, rrxlr 6rut :cc;1ri repu o troKTaHKbr Tjiprt-orya.napAa, arrrbr.rrapu rreii4a onMyunapAbr ecxn A.nrariuu .qerelrAaJrbr epneplrrAd osu-
MaHHap. Macan ru6n lelei'<eri. aMa Maca"n ;1lriil4llir. . . <6ttp nautrrJrap Baprvrbrur... 6rrp nartr,rr.nap iioxvyut...>. Eo.n:i qexeAlrJrep caHcbr 6nglru MacaJlJrap. E, 6drr a?i 6o"'ri ,texeAeiinm, aMa acJrbr rn6rt rru,reprr aurra4aiisrr"r. Gagauzca bir romandan
ilk sahrlar
-
Ee, dostlarrm, bizim halktmtztn k
Erkacaktrr. Oyle eskiden
ki onu unuturlar, bundan sonra
da hig inanamazstntz,
ki ne gok gergek igler olmug, diyeceliz, iki bin kiisur yrl
o gok eski
zamanlarda eski Altay'rn efsanevi yerlerinde ortaya qtkan Turk-Oluzlarda.
. Moldavya ve Ukrayna'da konugulan Gagauz Tiirkgesinin iki diyalekti vardr: 1. Orta diyalekt ya da Qadrrlung-Komrat diyalekti,
2. Giiney ya da Vulkane$t diyalekti.Yazr dili orta diyalekt iizerinedir. Gagauz Ttirkgesinin baghca seslik tizellikleri qunlardrr: 1. Asli uzun iinltler bazr siizciiklerde korunmuttur: dC "a9", drt "yaban attsl", art"ard", AT *bErii> beri "beri", AT *kdrii> gEri "gei", AT *l
"yiin'l vb.
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
162
2. odtinglemeler de dahil ormak iizere, scizba grnda /y/ triremesi: ET ek- > yek- "ekmek',, ET el > yel *yabancf,, eri_ > yeri_,
ertesi > yertesi, emir > yemir ,,emir, hepisi > episi > yepisi, hesap > esap > yesap, esir ) yesir, ev > yev ,,ev,,, iftira > ytfttra, insan ) ymsan, rcla- > yula-, $m- > y$tn-, iiziim > ytizilm vb. 3' ses gruplannrn btiztirmesi sonucu uzun iinliilerin orugmasr: agu> dz, agla- > ala-, agn- > dr-, asagt> a{A, bagct > bdct
"baflcr", bahis > bas, begen- > ben-, brigrek > bilrek,.b6brek,, briytik > biik, degil > dft, degis > d;rr ,.aegig me,,, dog_ , aA-, aA;g_ > dil-, gr)vde > gilde, gogiis > gfrs, kdy > kfr, ogren_ > ilren_,
dgret- > ilret-, rigsiiz > iistiz "oksiz,,, ogiin- > frn_, cigey > tive "iivey" sagr > sdr, sagl* > sal*, soguk > sfik, sog_ > sii_ "sri!mek", sdgtit > sfrt, si;yle- > s6le-, sdyiin_ > siln_, yogurt > ylirt, yugur- > yilr- vb. 4. Sdzbagr lyl foneminin diigmesi.(genellikle /i/ onnnde): yiigsek > ilsek, yiigstik > risilk, yiik > tik, yilry > frn, yiirek > uru"k, yiiz> iiz "yiiz, gehre", yilz) tiz"100,', yiiz- > iiz-, yiiziik> iiziik vb.
5. Onses /h/ (bazen igses) tinsrizrinrin driqme si: hafta ) afta, haklkat > akikat, hani > ani, hagan > agan ,,ne zaman,, hangt > angr "hangi", heva > ava, anahtar > anatar, pahatt ) pdlt, sahib_i > sdbi "sahip" vb. 6. /a/ ve /u/ iinltileri arasrndaki lpl ve lvltinstizlerinin dtigmesi: avu7 > aug, agil ) avul > aul, bogaz> buaz, sogan > suen, kavun > kaun, tavuk > tauk vb. 7. lnU > /nn/ benzegmesi: anla- > enna-, dinlen- > dinnen_. onlar > onnar, yanlry > yannry vb. Gagauz Tiirkgesinin en onemli rizelliklerinden biri sozdiziminin
Slav dillerinin etkisi ile bozulmug olmasrdrr: pdsr bufistantn*bu giysinin fiyatf', yapraklan kiyadm,,kitabrn yapraklan", di-t lezm
163
TURK DTLLERi
"laztm de[il", lEam lafedeyira "konugrnamlaztm", annader cenk lgin "savagr anlatryor", usak gek etti dlamd "gocuk aplamaya bagladr", laflanmslar gitme "gitmek iEin anlaqmrglar", biz gdrdilk, ani yavas iSlemekten var nice g4ri kalalm "Yavag gahgrnca nasrl geri kalaca[rmrzr gordiik", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardr", tutunduk yeniyce iSe, neginki yeskiycesine biln yok nanl yasama "Buguin eskisi gibi yaqamak miimkrin olmadr[r igin yeniden iqe girdik' vb. vb.
Gagauz Alfabesi
Aa
Kr
Aa E6
IIn Mu
aa de 6b Br av fr ?g Ar dd Ee ee BE dyo X;x JrcJ *c 3g 3Z
*x Mu
frn
ui ily
Hn Oo Oo
fIn Pp Cc
Tr Yy
9y
os
rk nl
Xx IIq
ilm HN
Vq III ur I]I tq
w
$
14
br
!E
a
oo oti np pr cs mt )u )u 6f
DMITRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre",
x
h
4
tS
q
I
bIu br
a
3s
3
er€
IO ro
IO
yu
f.
fl
ya
s.
I
b
l-ill, Archiv Orientdlni,IY:
208-224, 349-362; V: 96- I 13, 1932.
GAYDARCI, G. A., Ye. K. KOLTSA, L. A. POKRoVSKAYA, B, P, TUKAN, Gagaulsko - rus s ko -moldavskiy slovar', Moskva 197 3. [Ga gauz Tilrkg esinin Sdzlii(ii,gev. Ismail KAYNAK, A. Mecit Dodnu, Ankara 19911 OzrnN, Nevzat, Gagavuz Tilrkge si Grameri,TDK, Ankara 1 996.
PoKRovsKAye, L. A., Grammatika gagauzskogo yaaka, Fonetika i morfologiya, Moskva 1964.
GENEL BA$VURU KAYNAKLARI
Agafrda, Tiirk dilleri konusunda temel bagvuru kaynaklannrn krsa bir listesi ile bu kaynaklar hakkrnda krsa bilgiler yer almaktadrr. Bu
kaynaklarrn drgrnda kimi
QacRrRv, Saadet, Tiirk Lehgeleri drnekleri, I: VIII. yiizyildan Xvill. yilzyila kadar yan dili, Ankara 1950 (370 s., 19773). Tilrk Lehgeleri drnekleyi, II: Yasayan A!rcve Lehgeler,Ankara 1972. Hanrlandr[r drinem igin Tiirkiye'de ilk olan bu delerli elkitabr bir gok yonden bugiin de gtncellilini hala korumaktadrr. Kitabrn ilk cildi tarihi dcjnem Ttirk dillerine seEilen metinlerin trpkrbasrmlan , yazrgevrimleri, srizltikleri ve ilgili d
Giiniimiiz Tiirk dillerini ele alan ikinci cilt ise beg ayn b
TALATTEKiN. MEHMET
lrtvrcz rc6
DeNy, Jean, Kaare GRONBECH, Helmuth SCHEEL, Zeki Velidi TocAN (yay.), Philologiae Turcicae Fundamenta. I, Wiesbaden 1959,814 s. + I harita. Tarihi Tiirk dillerinden gtinrimrize delin her bir dilin ayn ayrt yazilarla ele ahndrlr bir kitaptrr. Her boli.imde ilgili dilin krsa tarihi, metinleri, ses ve yaprbilgisi tanrtrlmrgtr. Aynca ilgili dile iligkin krsa kaynakga ve metin pargasrna da yer verilmigtir. Kitabrn bagrnda Ttrk dillerinin bir de tasnifi vardrr.
167
TURK DILLERI
mr"nt, ddrdiincii bciltim Altay dilleri arasrnda kargrhkh etkilegimleri, beginci boliim Altay dillerinin oteki dillerle etkilegimlerini, ilgilerini, altrncr boliim Altay dillerinin 6teki dillere etkilerini, yedinci biiltim Altay dillerinin belirleyici ses ve yapr ozelliklerini, sekizinci bciliim ise bu dillerden segilen tjrneklerle kargrlagtrrmah bir sesbilgi sini i germektedir. Kitabrn Zeh,t Kay maz'ca hazrrlanan bir gevirisi olup elinizdeki gahgma hazrlamrken hentiz gcinilememigtir.
TDK, Ankara 1964,270 s. Ural ve Altay dillerine krsa birer girigten sonra Tiirk dilleri ve bunu takiben de opuz Ttirkgesi ile bunun bir kolu olan Tiirkiye Tiirkgesi iizerinde durulur. ozetle krsa bir Tiirk Diti rarihi diyebiliriz. Kitabrn sonunda Tiirklerin tarih boyu kullandrklarr alfabelerin birer tablosuyla genig bir kaynakga yer alrr.
A. R6Ne-reS, An Introduction to Turkology, Szeged 1991,170 s. Tiirkolojiye Giriq baghfrnl ta$lyan kitap esas olarak Tiirklerin islamiyeften cince kullandlklan kimi alfabeler ve yaztmkurallan tizerinde durmaktadtr. Kitapta cizellikle ele aknan alfabelerle ilgili uzun bir de kaynakEa yer alr, krsaca delerlendiriligi igin bak. M. 0ttrrcz,TDA 3,1993:322. s.
JoHANsoN, Lars, Eva A. Csero, The Turkic Ittnguages,Routledge, London and New York, 1998, 474 s. Fundamenta,nrn gtincel
SINoR, Denis, Introduction d l'itude de l'eurasie Centrale, Wiesbaden 1963. 371 s. Eskigafdan gtintimtize Avrasya halklannrn (Ural, Altay ve oteki eski Ortaasya halklan) dilleri,
DiLAQAR,
A.,Tilrk Diline Genel Bir
BakrE,
ama daha krsa olarak yeniden hazrrlanmrg bir biEimi sayabiliriz. Trirk dilleri tizerine en giincel bilgileri igeren derleme gu an igin kullanrlabilecek en kapsamh, en yeni kitaptrr. Makaleler ge_ leneksel bakrgla delil de, dilbilimci bakrgryla kaleme ahnmrqfir.
PoPpE, Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden 1965,212 s. Kitabrn ilk bciltimrj "Altay Dilleri" baghfr altrnda
Mo$ol, Mangu-Tunguz, "Quvag-Tiirk,' dilleri ve Koreceyi tek tek ele almaktadrr. Her dilin ele ahndrfr maddede krsa tarihi, konuyla ilgili belli bagh gahgmalar verilmigtir. Kitapta aynca kimi ortak tablolar aracrhfryla eski ve yeni dillerin alfabeleri de yer ahr. ikinci bollim de "Altay Dilleri Araqtrrmalarr Tarihi,' bagh$r altrnda sciz konusu dillerin uzmanlannrn krsa ya_ qam
tarihleri i.izerine yaprlan gahgmalann agftlamah kaynakgasrdrr.
TKAE, Ttirk Diinyan El Kitah,Ikinci Cilt, Dil-Kiiltiir-Satt'at,2. baskr, Ankara 1992, 536 s. ilki 1976'da tek cilt olarak yaylm' lanan TDEK'in ikinci baskrsr iig cilt olarak grkmrgtrr. Kitabrn birinci biiltimti konumuzu ilgilendirmekte olup ilk baskrya giire bu boliimiin tek bir farkr'Altay Dilleri Teorisi" boliimtinde T. Tekin'in yaasr yerine O. N. Tuna'run yazlslnln yer almasrdtr. Kitabrn "Tiirk Dili" baghkh bu briliimtinde Ural-Altay dilleri ve Altay dilleri konusu ile anahatlanyla tarihi Tiirk dilleri, Trirk dillerinin tasnifi ve gtiniimtiz Tiirk dilleri ele ahnmaktadr.
Tiirk Ditlerini
San lJygurca
GeliEim $emasr
TALAT TEKIN. MEHMET
Konuyla itgin BASKAKOV, N.
4.,
Vv
6twpz
I7O
t7t
fimi Bagvuru Kaynaklarr
TURK niLLEni
yanl srra, kimi Do[ubilimleri, dil, edebiyat ve arkeoloji dergilerinin de listeleri
verilmiEtir. $tiphesiz bu listede bir hayli eksrklk vardrr. Liste ulaqabildilimiz ki.itiiphanelere dayanmaktadtr. Listede bir derginin ilk saytst ile giiri.ilebilen son sayrsl, sotl cildi belirtilmiqtir. Yine derginin grktr[r iilke ve gehir, biliniyorsa derginin ktsaltmast listede yer almaktadrr.
P.8., An Introduction to the History of the Turkic
Peoples, Wiesbaden 1992. GRONBECH, Kaare, Der tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936.
fThe Structure of the Turkic Languages, gev. J. R. Krueger,
DOGRUDAN TURK DiLLERiYLN
Bloomington 19791' Tilrkgenin Yaprst, Eev. M. Akahn, TDK,
pesr 1990.
Tiirk Diti Arastrmdlart Yilh{t - Belleteu 1953'ten beri yrlda. kimr zaman da bir kag lrlda bir cilt r;eklinde Tiirk Dl
MENGES, K. H., The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden
1968,19952. RAMSTEDT, G. J., Einfilhrung in die altaische Sprachwissenschaft,
II:
Formenlehre, 1952; III:
Register,1966 (yay. P. AALTO).
TnKiN, Talat,Tilrk Dillerinde Birincil (lzun Unliiler, TDAD 13, Ankara 1995. -, Tarih Boyunca Tilrkgenin Yanmt, TDAD 19, Ankara 1997 . -, Tiirkoloji EleStirileri, Ankara 19972. Temel Stizliikler Sdzltiklerle iligkili aynnfih bilgi igin Kebikeg dergisinde yer alan "Tarihi Tiirk Dillerinin Stjzltikleri" (Kebikeg, 6, I 998 : 109 -245) ile "Giintimriz Tiirk Dilleri ve Scjzliikleri" (Kebikeg,7-8, 1999:44154) adh yazt dizileri ve kitabrmrzn ilgili b
DERGiLER
hlolojik Eahqmalara yer verilmiqtir. Macaristan, Szeged' 1.1: 1993' 1.2: 1993,2.1: 1994,2.2: 1994.
KARAMANLIo6LU, Ali Fehmi, Tilrk Dili,istanbul 1972 (1984\. Lt, Yong-S6ng, Tilrk D ille rinde Akrabal tk Adlan. Ankara 1999.
Lautlehre, Helsinki 1957;
iICiT,i
Jountul of Turkology; Yrldaiki sayr ve tek cilt olarak yaytmlanmasr cliiqiiniilen dergi bugiine clegin iki cilt (ddrt sayr) olarak grkn-uqtrr. Dergicle golunlukla eski ve yeni Ttirk dillen i.izerine
19951
HAzAt, Gy., Handbuch der tilrkischen Sprachwissenschaft, Buda-
I:
DERGiLER
Tiirk dillerine ait yaztlara yer veren dergilerin seyrek de olsa Tiirk dillerine iliqkin yazrlara yer veren
BozKURT, Fuat,Tilrklerin Dili. Ankara 20023. ERcit-RsuN, Ahmet 8., drneklerle Bugilnkii Tilrk Alfabeleri, Ktiltiir Bakanhfir yay. Ankara 1996s.
Ankara
iein rnvNAK
Aqafirda, dolrudan
edeniye v izug eniye tyurkskih yaztkov, Moskva
1962.
GOLDEN,
TURK DiLLERI
{
I
i It
f
Kurumu'uun yayrn organt olarak Erkmaktadrr. Bugi.ine degin 38 cilt grkmrqtrr, derginin yayrn yeri Ankara'drr. Derginin tizerinde kagmcr cilt oldufu degil de ait oldupu yl y"r alr. Ankara. TDAY-B ya da TDAY-Belleten []: 1953, [38]: 1995 (yayrm yfi1997).
Tiirk Dilleri AraEhrmalurt: Eski ve yeni
Ti-irk dilleri iizerine
yazrlann yer aldrlr dergi yrlda bir kez grkmaktadr. Ankara.
TDA
[1]: 1991,1:1991.
Tarkic Languages;
Yrlda ikr sayr, bir cilt olarak yaytmlanmast
dtgiintilen derginin heniiz 1. sayrst Erkmrqtr. 1. cildin 2. sayrsr da bi.iytik bir olasrlftla bu kitap baskrda iken grkmrg olacaktrr. Almanya, Mainz ve Wiesbaden. l.l: 1991.
TALATTEKIN. MEHMET OTUEZ N2
rUnr oir,r,nniNn lcrnr,rKlr
oLARAK yER VEREN
nnncilnn
Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae: Macaristan Bilimler Akademisinin do[ubilimleri konulannda yazlara yer verdili yrhk yayrn orgarudrr. Yrlda tek cilt olarak grkar. Uzun yrllar yrlda bir-kag fasikiil, tek cilt olarak grkmrgtrr. Son sayrlannda ise yrlda tek sayr, tek cilt olarak grkmaktadrr. Dergi her ne kadar do[ubilimleri dergisi ise de Altayistik, ozellikle de Ttirkolojiye iliqkin yazlar dergide rinemli bir bciltimti olugturur. Macaristan, Budapegte. AOH l: 1951,48:1995.
Altorientalische Forschungen: Eski Demokratik Alman Cumhuriyeti, Bilimler Akademisi, Eski Tarih ve Arkeoloji Enstitiisii yayrnr olarak 1974'te yayrmlanmaya baglanan dergi daha gok eski Mrsrrbilimi, Anadolu'daki giviyazh metinler ve ipekyolu'nun tarihi dilleri iizerine yaprlan gahgmalara yeli verir. Baglangrgta yrlda tek cilt, tek sayr halinde grkan dergi 10. ciltten sonra yrlda iki sayr grkmaya baglamrgtrr. Hemen her sayrsrnda Eski Uygurca ve Uygur-
lann dil-ktiltiir ahg veriqi iginde bulunan ipekyolu halklannrn tarihi,
dili iizerine yaziar bulunur. Derginin son durumu, Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin Federal Alman Cumhuriyeti ile birlegmesinden sonraki dtinemi bilinmiyor. Demokratik Alman Cumhuriyeti, Berlin; Federal Alman Cumhuriyeti, Berlin. AoF 1: 1974, [18:1991]. Central Asiatic Journal: Baglangrgta yrlda bir kag sayr, tek cilt olarak grkan dergi uzun stiredir yrlda iki sayr bir cilt geklinde grkmaktadrr. Ortaasya halklarrnrn dili, dini ve tarihleriyle ilgili konulann afrrhkta oldufu dergide Ttirkolojiyle, rjzellikle de Eskli Ttirk dili ve Ortaasya Ttirk dilleriyle ilgili yaziar rjnemli bir yer tutmaktadrr. Almanya, Wiesbaden. CAJ l: 1955,41: 1997.
173
TURK DILLERI
Folia Orientalia: 1959'dan beri, yrlda bir cilt olarak Krak6w'da yayrmlanmaktadrr. Ozeilikle son sayilannda Ttirkoloji ile ilgili yazrlann sayrsr artmrltrr. Baqlangrgta Tiirkolojiyle ilgili olarak dergide Krpgak dilleri iizerine yazrlar yer almrqsa da sonraki sayrlar yerini Osmanhcaya, gtiniimiizde de galdag Tiirk dillerine, ozellikle de Sibir grubu Ttirk dillerine brrakmrqtrr. Polonya, Krak6w. FO 1:
1959,33: 1997
Journal of Turkish Studies / Tiirkliik Bilgisi Arastrrmalart: Turk dili, edebiyatr ve tarihi konusunda yaztlarrn yer aldrlr dergi yrlda bir sayr bir cilt olarak grkmaktadrr. Derginin yayn dili esas olarak Tiirkgedir. ABD, Harvard. JTS = TUBA 1: 1977,21: 1997
Keleti Szemle / Revue Orientale: Macaristan Bilimler Akademisi, K6rcisi Csoma Toplululu, Asya Komitesi'nin yayrn organl olan dergi tam 31 yrl yayrn yagamrnda kalmrqtr. Dergide Tiirkoloji ile ilgili konular afrrhk noktasrnr oluqturmugtur. Esas olarak yrlda bir kez grkan dergi kimi yrllar bir-kag yrl bir arada grkmrgtrr. Dergi bir kez de trpkrbasrm olarak ABD'de yaytmlanmtqtrr. Derginin iginde yer alan yazlJarrn dizini de yine ABD'de An Analytical Index Including a Complete Index to Keleti Szemle baglt$yla yayrmlanmrgtrr. Macaristan, Budapegte. KSz l: 1900,21:1.932.
Materialia Turcica: Kurucusu Hermann Vi4ry, kuruluqu
ise
1975 Bochum'dur. Konular genelde Tiirk dilleri, edebiyatlan ve tarihidir. 17. cllde delin bir stire yaymtna ara veren dergi, bu sa-
yrdan itibaren yeni boyut ve bigimde Milan Adamovii'in yiinetiminde grkmaktadrr. Almanya, Gottingen. l: 1975, 18: 1997.
Oriens, Milletlerarasr $ark Tetkikleri Cemiyeti Moc. tnuast: Altbaghfrndan da anlagrlacafr iizere dofubilimlorl
TALATTEKIN. MEHMET
OTvez n4
konulanna yer verilen bir dergidir. Dergide Tiirkolojiye iliEkin yaz;Jarn cinemli bir yeri vardrr. 1967'de ilk on ciltte yer alan yaziann dizini yayrmlanmrqtrr. Hollanda, Leiden. Oriens l: 1948,34: 1994.
Sovetskaya Tyurkologiya.' Eski SSCB drineminde SSCB Bilimler Akademisi ve Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'nin ortak yayrnr olarak grkan dergi yrlda bir cilt, altr fasiktil olarak 1990'larrn bagrna delin diizenli olarak grkmrgtrr. Salt Ttirkoloji tizerine (dil, edebiyat, tarih, halkbilimi vb.) yanlann yer aldr[r dergi 1990'lardan sonra dtizensiz arahklarla, Tiirkologiya adryla grkmaktadrr. Azerbaycan, Bakti. ST 1: 1970, lTilrkologiya 19901. Studia Etymologica Cracovensia.'Esas olarak hemen her dille ilgili ktikenbilim yazrlarrnrn yer aldrlr dergide daha ilk sayrdan itibaren Tiirk dillerini ele alan galiqmalann alrrhkta oldulunu gcirtiriiz. Derginin 1997 sayrsrndan itibaren o yrl igerisinde defigik gahqmalarda kcjkeni ele ahnan Trirk dillerine ait sdzctiklerin bir listesine yer verilmektedir. Polonya, Krak6w. SEC 1: 1996,2: 1997.
Studia Orientalia: Ortaasya ve Sibirya halklarrnrn dilleri, edebiyatlan, etnolrafyalan iizerine yazlJarn yer aldrlr dergi "Societas Orientalis Fennica"nrn yayrn organrdrr. Derginin kimi ciltleri miistakil konulara aynlmrgtrr. Ornefin M. Rtisiinen'in "Tiirk Dillerinin Sesbilgisi Uzerine Malzemeler" ve "Tiirk Dillerinin Yaprbilgisi Uzerine Malzemeler" kitaplarr bu dizinin 15 ve 21. ciltleridir. Finlandiya, Helsinki. StOr 1: 1925,70:1993. Studia Turcologica Cracoviensia: Krak6w Jagiellonian Universitesi, Do[ubilimleri Enstittisii, Tiirk Dili ve Edebiyan Bciliimiiniin girigimiyle grkah dergi 1995 yrhndan beri grkmaktadrr.
175
TURK D1LLERI
Yrlda bir sayr grkan dergi kimi sayrlannr kitap gahgmalanna ayrrmaktadr, ornelin 3. cildinin iiteki baghfr The Formation Substantives in XVIhh Century Ottoman-Turkish adln, tagrmaktadrr (E. Siemieniec-Gola6). Polonya, Krak6w. STC 1: 1995,3:1997.
Studies on Inner Asian Languages..
ilk sayrsr 1985'te grk-
maya baglayan dergi o gtinden bugtine 12 sayt grkmrgtrr. Baqlangrgta Kobe Yabancr Araghrmalar Universitesi yaylnl olarak grkmaya baglayan dergide qofunlukla Ortaasya halklannrn dilleri ve tarihleri
iizerine olanyaziar yer almaktadrr. Dergi bugtin Osaka'da Avrasya Aragtrrmalarr Merkezi yaylnl olarak yayrntnl siirdiirmektedir. Dergide, tahmin edileceli iizere Sofdca ve Uygurca iizerine yazilar alrrh$ olugturur. Derginin bir baqka dzellili hemen her sayrda bir bilimadamrmn krsa yagamciyktistine ve gahgmalanmn listesine yer verilmesidir. Japonya, Osaka. SOIAL 1: 1985, 12: 1997.
Turcica, Revue d'Endes Tarques: Yrlda tek cilt olarak grkan dergi alrrhkh olarak, Osnlanh-Tiirk tarihine, tasavvufuna, Tiirk dili ve edebiyatrna ait yaziara yer verir. Fransa, Paris. 1: 1969,26: 1994.
Turkologischer Anzeiger.' Tiirk dilleri, edebiyatr, halkbilimi, tarihi, krsacasr Ttirkolojinin hemen ttim alanlanna ait o yrl igerisinde yaylmlanan makalelerin tasnifini ve dizinini igeren bir kaynak Eahgmasrdrr. Andreas Tietze'nin ydnetiminde grkmaktadrr. itt iti sayr Wieryer Zeitschrift fiir die Kunde des Morgenlandes'in 6'/ ve 68. ciltlerinin sonunda (1975, 1976) yer ahr. Avusturya, Yiyana. TA 1:1975,20:1994.
Tiirk Diiryasr Dil ve Edebiyat Dergisi: Yrlda iki sayr grkan dergi 1996 baharrndan beri TDK yayrnr olarak grkmaktadrr. Dergide gtiniimtiz Tiirk dilleri ve edebiyatlan rizerine yazilar yer alrr. Ankara. l: 1996,4: 1997.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
176
Tiirk Kiiltiirii Arasttrrnalart:Tirk Kiilttirtinii
Araqtrrma Enstittisti'ntin yrlhk yayrn organr olan dergide Tiirk dili, tarihi, kiilttirii, edebiyatr, sanatr tizerine yaziar yer alr. Kimi ciltleri bir kag yrh birden kapsamaktadrr. Derginin bazt sayrlan da Tiirkologlara armafan sayrsr olarak grkmrgtrr. Ankara. TKA 1: 1964,32: 1994fyayrmyrh 1996]
Ungarische lahrbiicher: "Macar Yrlhlr" adryla Bilimsel Yayrncrlar
Birlili'nin ve Walter de Gruyter yayrnevinin yaylnr
olarak grkmaya baglayan dergide Ttirkoloji ve Altayistik konulanna ait yanlar dnemli bir yer tutar. ikinci Savaq sonrasnda dergi UralAltaische Jahrbilcher adryla yayrnlnl stirdiiriir. Derginin yayrn yeri
Berlin (Almanya)'dir (bak. Ural-Altaische Jqhrbticher ve (JralAltaische Jahrbiicher, Neue Folge). UJb 1:7921,21:1941. Ural-Altaische Jahrbiicher: ikinli Savag sonrasrnda Almanya'da Ungarische Jahrbilcher'in devamr olarak grkmaya baglayan dergide UJb'e gore, Ttirkoloji ve Altayistikle ilgili yazrlann oranr daha da artar. 48. sayrdan itibaren dergi Amerika'da Ural-Altaische
Jahrbilcher / Ural-Altaic Yearbook olarak grkmaya devam eder. Dergi Almanya'da iken yayrn yeri Hamburg ve Wiesbaden'dir. Amerika'daki derginin yayrn yeri ise Bloomington'drr. Almanya'daki ciltleri "Societas Uralo-Altaica"nln yaytnl olarak qrkan dergi, Amerika'da hem ozel yayn hem de "Inner Asian and Uralic National Resource Center" yaylnl olarak grkmrgtrr. Dergi yine Almanya'da Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge adryla grkmaktadrr (agafrdaki maddeye bakrnrz). UAJb Almanya: 24: 1952, 48: 1976; Amerika 51: 7979, 67: 1995. (1995 sonrasr gciriilememigtir, yeni adr da Eurasian Studies Yearbook olup Continuation of Ural-Altaic Yearbook / Fortsetzung der UraIAltais c he J ahrbiiche r altbaqhlryla qrkmaktadrr.).
177
TURK DILLERI
Ural'Altaische Jahrbiicher, Neue Folge" Societas UraloAltaica (UralAltay (ururnu)'nln yrlhk yaylnl olan dergi Altayistik, Mongolistik, Uralistik ye Tiirkoloji alanrndaki yazrlara yer verir. Bununla birlikte yeri geldikge titeki Asya dillerine, kiilttirlerine ait yazrlar da dergide yer altr. Dergide grkan yazizrda Ttirkolojinin
iinemli bir yeri vardrr. Almanya, Hamburg & wiesbaden. UAJb' NF 1: 1981, 14: 1996.
ilmi Arasnrmalar: ilim.{ayma Cemiyeti'nin yayrnl olarak grkan dergi yrlda bir ya da bir-kag sayt olarak grkmaktadrr. Dergide Ttirk dili, edebiyatr, tarihi konulannda yaziat yer alrr. istanbul. l:1995,
5:1997. TURK DiLLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN
uo(.unlLiMLERi DERGiLPni Acta Orientalla; Dofubilimlerinin defiqik alanlanna ait yazrlarn yer aldr[r dergide Ttirk,dilleriyle ilgili yazilar da yer alr. Danimarka, Kopenhagen. AO (Kobenhagen)' l:7922-23,58:1997 ' Altai Hakpo,: Kore Altay Kurumu'nun yayrnr olan dergide Altay
dilleri ve Altay dilbiliq;pe, dolaytsryla Tiirk dillerine ait yaziat da yer altr. Kore, Seul: 1:1989, 7:1997.
Archivum Ottomanicuflr.' Esas olarak Osmanh aragttrmalanna yer verilen dergide Ttirk dilleriyle ilgili yazlar da yer ahr. Almanya, Wiesbaden: I :19XX, 15:1997'
Asia Major,: Qofiunlukla Asya halklartnrn dilleri ve tarihleri iizerine yazrlann yer aldrlr dergide az da olsa Tiirkolojiyle, ve Ttirkolojiyi ilgilendiren konularda yazl/lLaf. yer alrr. Derginin ilk yayrn yeri Leipzig (Alrnanya)'drr' ilk sayrsr numaraslz ve Hirth Armalam olarak yayrmlanan derginin "cilt l" numaraslnl ikinci yrl
TALATTEKIN. MEHMET OLIVIEZ glkan sayrsr ragrmaktadr. seri l: l94l,lB:1973
178
AM 1: lg23 tlgz4;l, g_10: 1g33; yeni
Belleten: Tiirk Tarih Kurumu,nun bilimsel yayml olarak grkmaya baglayan dergi yrlda iig sayr, bir cilt olarak yayrmlan,,,aktudrr. Dergide seyrek de orsa Tiirk d'iyre ilgiri inceremerer yer alrr. Ankara. l: 1937, sayr 232: Arahk lgg7.
Bir, Tiirk Diinyan inceremereri
Dergisi:
yesevi yayrncr'k'
m grkarrtrlr dergide Tiirk iirkereri, edebiyatlan, dileri vb. konularda y aziln yer almaktadrr. lstanbul. t : 1994, g: 1997 .
Qevren, Toplum,
Bilim, yaztn ve Sanat Dergisi:
donya'da Tiirkge orarak grkan derginin kimi sayrrannda Tiirk
ilgili yazilar l6: 1989.
da yer almrgtrr. Kosova, prigtine.
Make-
eevren l:
d'iyle 1973,
Erdem: "Atattirk Kiiltiir, Dil ve Tarih yiiksek Kurumu,,na balh 'Atanirk KtilttirMerkezi"nin yayml oran dergi yrrda tig sayr, bir irt olarak grkmaktadrr. Dergide edebiyat, tarih, sanat tarihi, kiiltiir,
felsefe vb. konulard a yanlmrg yazitarn yanr srra dil yazilan da yer ahr. Ankara. c. I:1985, sayr27: 1997.
Finnisch-Ugrische Forschungen: Fin_Ugor halklarrnrn dil_ leri, edebiyatlan, etnoprafyasr konusunda yazilann yer aldr$r dergide Ttirkolojiye iligkin yazrar da yer arrr. Ttirkoroji agrsrnda:n tizellikle Fin-ugor halklanna komgu volga ve sibir brilgesi Tiirk halklanntn dilleri, golu Fin dergisinde oldulu gibi, cin plandadlr. Yrlda bir cilt ve bir-kag fasikril olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Leipzig (Almanya) ve Helsinki (Finlandiya),dir, sonraki yittu, ir" yaluzca Helsinki'dir. FUF l: 1901, 54: 1997.
Journal Asiatique: Baglangrcrndan beri .,Soci6t6 Asiatique,,
179
TURK DILLERI
yayrnl olarak grkan dergi, Fransa'nrn ve Avrupa' ntn en eski do[ubilimleri dergilerindendir. Derginin kimi sayrlannda Ttirkolijiye, cizellikle Eski Trirkge ddnemine iligkin yaziar yer ahr. Derginin tiikenen eski ciltlerinin trpkrbasrmr da yaprlmrgtrr. Fransa, Paris. JA l: 1822,284: 1996.
Journal de la Socidtd Finno-Oagrienne / SuomalaisUgrilaisen Seuran Aikakauskirja: Finlandiya Fin-Ugor Kurumu'nun yayln organrdrr. Esas olarak Fin-Ugor halklan iizerine yaziaru yer verilen dergide, Volga ve Sibir bdlgesi Trirk halklarnrn dillerine iligkin yaziar da yer ahr. Finlandiya, Helsinki. JSFOU 1: 1886,86: 1995. Kebikeg: 1995 yrhndan beri Ankara'da grkmaktadrr. Tiirk tarihi, edebiyatn ve kiiltiirii derginin aprrhk noktasrnr olugturmaktadrr. Dergi yrlda ortalama iki ya da tig sayr olarak Erkmaktadrr. Dergide az sayrda da olsa Trirk diliyle ilgili yazrlar yer alr. 1998'de grkacak olan 6. ve 7. sayrlarr Tiirk dillerinin gegmigten giiniimtize gegitli s
Kdriisi Csoma - Archivumr Her bir cildi bir-kag fasiktilden olugan dergi yalnrzca iig
cilt grkabilmigtir. Dergide Tiirkolojiyle
ilgili cinemli yaziar yer alrr. Derginin 1967'de Hollanda'da E, J. Brill yayrnevince tarpkrbasrmr da yaprlmrgtr. Macaristan, Budapeqte. KCsA 1: 1921-1925, 2: 1926-1932, 3: 1941-1943, ek cilt 1935-1939 (hpkrbasrmlan:7967, E. J.
Mdrnoires de
la
Brill, Hollanda).
Soci6td Finno-Ougrienne
/
Suornalais-
Ugrilaisen Seuran Toimituksia: Dergide esas olarak, JSFOu'da oldulu gibi, Fin-Ugor halklan tizerine yaziara yer verilir. Yrlhk bir dergiden ziyade, kimi zaman gegitli kitaplara, scjzliiklere yer verilen bir yayrn dizisidir. Bu nedenle de 1890'dan bugti-
TALATTEKIN. MEHMET ne, yaklagrk ytiz yrlhk bir stirede
6uwz
iki ytiz cildin tizerinde
I8O
grkmrgtrr.
Ornelin ciltlerden 104'iinciisti (1,2,3. sayrlar) J. Ramstedt'in "Kargrlagtrmah Altay Dilbilimine Girig" kitabrdrr. ilk cildi de LuleLap dili Scizlti$ii'diir. MSFOu 1:1890, 222:1996.
of the
Research Department of the Toyo Bunko: Japon "Dolubilimleri Kurumu" Toyo Bunko'nun Batr dillerinde yaziara yer verdili yayln organrdrr. Dergide zaman
Memoirs
zaman Altayistik ve Tiirkoloji iizerine yazrlar da yer ahr. Tokyo. 1:
7926,51: 1993.
Mittheilungen des Seminars fiir Orientalische Sprachen an der Kiiniglichen Friedrich Wilhelrns-Universitiit zu Berlin: Yrlda bir cilt olarak grkan dergi Ostasiatische Studien, Westasiatische Studien ve Afrikanische Studien olmak iizere tig bcjltimden olugmaktadrr. Her boliilnde sayfa numarasr 1'den baqlamaktadr. 1936'yakadar bu adla grkan deryi 1936-39 arasrnda Mittheilungen der Ausland-Hochschule an der Universitcit Berlin (c. 39-42) olarak grkar. Ttirkolojiyle ilgili yanlar ilk iki bcihimde, ozellikle de ikinci bciltimde yer alrrlar. itt< Ucittimae yer alan, Ttirkolojiyi ilgilendien y azilar ise Altayistikle iliqkili y aziardtr. Daha ilk sayrda Ttirkolojiyle ilgili olarak Karl Foy'un "Der Purismus bei den Osmanen" yazlsr yer ahr. Almanya, Stuttgart ve Berlin. MSOS 1: 1898, 42:1939.
Minzu Yuwen
EF-#lr
Qin Halk Cumhuriyeti'nde Qinliler
drgrndaki halklarrn dilleri, tarihleri, edebiyatlan vb. tizerinde duran
bir dergidir. Baglangrgta ytlda iig sayt gtkarken 1982'den beri her iki ayda bir sayr grkmaktadrr. qHC srnrlan igerisinde kalan Ttirk halklarrnnn dilleri, ozellikle Yeni Uygurca tizerine yazrlmrg inceleme yazrlan, Eski Uygurca metinler Minzu Yuwen'de yer ahr. Beijing. 1: 1979, 1997.
181
TURK DILLERi
Le Mus6on' Arulan dergide W. Bang'tn gok sayrda ya s yer almrgtrr. Yaziar genelde Maniheist Uygur metinleri ve dili iizerinedir. Belqika, Louvain. Biitiin saylamn g
Orientalia Suecana: Upsala (isveE) Universitesi'nin Dofubilimleri igin yayrn organr olan dergide Tiirkolojiye iliqkin yazrlar da yer alrr. isveE, Upsala. l:1952,45-46: 1996-1997.
Orientalische Literatur-Zeitung.' Afrrhkh olarak Dolubilimleri alantnda grkmrg kitaplarrn tanrtrmlnr, elegtirisini igeren yaziarayer veren dergide yine do[u dilleri ve edebiyatlanna iliqkin yazlar yer alr. Baglangrcrndan beri iki stitun halinde ve siitunlan sayfa numarah olarak Erkmaktadrr. Almanya, Berlin. OLZ l: 1898, 84: 1989.
:
Sonraki yrllar O r i e ntali s ty c zny. yer verilen dergide Tiirk yazianna Polonyalr Dofubilimcllerin dilleri iizerine de bir hayli yazr yer almtgttr. Dergi, baglangrgta Polonya'ntn defigik kentlerindeki aragttrma merkezlerinin ortak yayml olarak grkarken daha sonralan "Polonya Bilimler Akademisi, Dolubilimleri Komitesi" yayrnr olarak grkm4tr. Yrlda genelde iki sayr olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Lw6w, bugiinkii yayrn yeri ise Vargova'drr. RO l: 1925,50 1996.
Ro
c
znik
Orj entalis
ty
c
z,ny
T'oung Pao |iFffi,, Archives pour servir d l'6tude I'histoire, des langues, de la 96ographie et
de
de ve Do[u Uzak Ottaasya l'ethnographie ile l'asie orientale: halklannrn dilleri, tarihleri, kiiltiirleri ve siyasi-ekonomik durumlan hakkrnda yaz:lrar:rl' yer aldr[r derginin kimi sayrlarrnda Eski Tiirkgeye iliqkin yazlar da yer almtgtrr' Hollanda, Leiden' TP l:
1890,82: 1996.
TALATTEKIN. MEHMET
0urvpz
182
The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and lreland: JA'in ingiltere'deki dengi olan dergi yine Avrupa'nrn en eski do[ubilimleri dergileri arasrnda yer ahr. Dergide az sayrda da olsa Ttirkolojiyle llgili yazilar yer alrr. ingiltere, Londra. JRAS 1: 1834, 1983.
Tiirk Diinyast Arastrrmalart Dergisi.. Trirk Dtinyasr
verilir. Dergi yrlda bir-kag sayr olarak grkmaktadrr. istanbul. sayr 1:1979,117: 1998.
/
Revue de Turcologie: Dr. Rrza Nur'un iskenderiye'de grkarttrpr dergide .edebiyat, tarih, dil ve halk edebiyatr konulannda yaziar yer almrqtu. Mrsrr, iskenderiye. l: F6vrier [$ubat] 1931, 8: Fdvrier lgubat] 1938.
Die Welt des Islams. Zeitschrift der Deutschen Gesell-
fiir
Islamkunde: Esas olarak islam aragtrrmalarrna yer verilen dergide Tiirkolojiye iligkin yazrlar da yer alrr. I 95 1 'de dergi yeni seri adryla Erkmaya baqlamrqhr. Hollanda, Leiden. Die Welt des Islams 1: 1913,24, 1942; Die Welt des Islams N. S. 1: 1951,34: 1994. schaft
Wiener Zeitschrffi fiir ilie Kunde des Morgenlandes: Do[ubiliminin gegitli konulannda yazrlarrn yer aldrfr dergide Ttirkoloji yaziarna, tizellikle de Anadolu sahasrna ait yanlara yer verilir. Avusturya, Viyana. WZKM 1: 1887, 86:1996.
da
Zeitschrift der Deutschen morgenliindischen Gesellschaft: Almanya'nrn ve Avrupa'nln en eski Do[ubilimleri dergilerinden olan ZDMG'de Dolu dillerine, edebiyatlanna ve benzer
TURK DILLERI
konulara ait yazil'arn yanr srra Tiirkolojiye ait yaziar da yer almaktadrr. Almanya, ilk yayrm yei:Leipzig: bugiinkti yayrm yeri: Stuttgart. ZDI{G l: 1846,146: 1996.
TURK DiLLERiNi iT,CiT,TNOiNEN DiLBiLiMi VE
DO6UBiLiMLERI DERGiIBNi
Araq-
nrrmalarr Vakfi'nrn yayln organr olan, genelde Ttirk tilkelerinin politik sorunlan, tarihleri ve edebiyatlanyla ilgili yazilann yer aldr[r dergide Ttirk dilleri konusunda yazrlmrq yazrlara, Eevirilere de yer
Tiirkbilik Reviisii
183
Annali: Napoli Universitesi, Dolubilimleri yayrnr. Roma, italya. Yeni Seri, l:1940.
Archiv Orie ntdlni : Prag' daki Qekoslovak Dofubilimleri Enstitiisil yayrnrdrr. Ti.irkolojiye iligkin yaziar da yer ahr. Prag, (Qekoslovakya) Qek Cumhuriyeti.
1
: 1929,
57
: 1989.
Dilbilim Arasttrmalaz.' Dokuz yrldan beri yayrmlanmakta olan dergi her yrl bir sayr olarak grkar. Dergide cilt ya da sayr numarasl yer almaz, yalntzca yll belirtilir. Dergide yer alan yazrlar gtintimtiz Ttirkdilbilimine ait konulardan oluqur. Ankara. [1]: 1990, [9]: 1998.
Dilbilim Yaztlart: Ttirk dilleriyle ilgili yaziara da yer veren bir dergi olarak yayna baglamrq, iki sayr grkmrgtrr. Ankara. 19891990.
ilk
akademik dilbilimi dergilerindendir. Istanbul Universitesi, Yabancr Diller Ytiksek Okulu yayrnt olarak grkmrgtrr. istanbul. l: 197 6,6: 1981.
Dilbilirn : Ttirkiye' nin
Genel Dilbilim Dergisi: Ankara Dilbilim Qevresi Derneli yayrnl olarak yrlda bir-kag sayr grkmrgttr. Ankara. l: 1978,7-8: 1980.
TALAT TEKIN. MEHMET
OLMEZ
I84
Limba Romtnd: Romanya'da grkan dil dergilerindendir. Romanya, Biikreg. 13: 1964,42: 1942.
Orbis: Uluslararasr dilbilimi dergisidir. Belgika, Louvain.
l:
1952,
38:1995.
Oriente Moderno: italya'da yayrmlanan Dofubilimleri dergilerindendir. Roma, italya. l: 192l-1922. ntali s tycezy.' Polonya' da y aytmlanan Dolubilimleri dergilerindendir. Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, malzemelere de yer verilir. Vargova, Polonya. l: 1955,1996.
P rze glqd O rie
185
TURK DILLERI
UNivnnsirELERiN TURKoLoJi opncilBni
Atatiirk aniversitesi Tiirkiyat Araptrmalart Enstitiisii Dergisi: Erzurum Atatiirk universitesi Tiirkiyat Araqttrmalart Enstirtisii'ntin yrlhk yayril olarak grkan dergide Tiirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer alrr. Erzurum. AUTAED 1: 1994,8:1997. Bilig: HocaAhmet Yesevi uluslararasr Tiirk-Kazak universitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isii' niin igbirliliyle yayrnlanmaktadrr. Tiirk dili ve edebiyatrnrn gegitli alanlarma ait yaziar yer alr. Ankara. 1: Bahar 1996;4: Krg 1997
Edebiyatt Araptrmalart Dergisi; Ege Universitesi, Sosyal Bilimler Faktiltesi'nin yayml olarak Erkmaya baqlayan dergi, sonraki yrllar fakiiltenin adtntn de[igmesiyle Edebiyat
Tiirk Dili ve Revue Roumaine de Linguistique: Romanya'da grkan dilbilimi dergilerindendir. Dergide zaman zamap .Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, ozellikle V. Drimba'nrn yaalanna da yer verilir. Romanya, Biikreg. 10:1965, 16:1972.
Studia
et
Acta Orientalia: Romanya'da yaytmlanan Do[ubilimleri
dergilerindendir. Btikreg, Romanya.
l:
1957,
Voprost Yaztkoznanic.' "Dilbilim Sorunlart", eski SSCB'nin en eski, en onemli dilbilimi dergilerindendir. Zaman zaman dergide Ttirk dilleriyle ilgili yaziar da yer almrgttr. Yrlda bir-kag fasiktil olarak grkar. Dergide cilt numarasr kullanrlmaz,yalnncayaylm yrh ve fasiki.il numarasr vardr. Onceden SSCB Bilimler Akademisi yayrnr olarak grkan dergi qu an Rusya Bilimler Akademisi yayrru olarak grkmaya devam etmektedir. SSCB/Rusya Federasyonu, Moskova. 1952, 1997.
Faki.iltesi' nin yaylnr olarak grkmrqtrr. Dergide Tiirk edebiyattntn qegitli alanlan, Ttirk dille{r ve Altayistik konulannda yaziar yer ahr.
izmir. 1:1982,8: Aralk 7994. baghfa aldrfrmrz derginin tam adr istanbul universitesi Edebiyat Fakiiltesi Ti)rk Dili ve Edebiyatt Dergisi'dir. 1950'den beri istanbul'da
Tiirk DiIi ve Edebiyatt Dergisi: Yaygtn, ktsa adtnt
yayrmlanmaktadrr.Yrllrkgtkmastgerekendergininsonyrllardabir kag saytst birleqtirilerek grkanlmrqtrr. istanbul' TDED l: 1950'26: 1986-1993 (yayrm Yrh 1993)'
Tiirkiyat Arapttrmalart Dergisi: Konya Selguk universitesi, Ttirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii'niin yrlhk yayrnr olarak grkmaktadrr. Yrlda tek cilt olarak grkan dergide Ttirk edebiyafl, halkbilimi, tarih, dinbilimi ve Tiirk dili konulannda yaztlar yer ahr. Konya. l: 7994,4: 1997.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
186
I87
TURK DiLLERi
Tiirkiyat Mecmuasr: ilki 1925'te Ttirkiyat Enstittisii'niin yrlhk yayrn organr olarak grkmaya baglayan ve Ttirkiye'nin ilk Tiirkoloji
yrlhklanndan olan dergi, gimdiye de[in dtizensiz arahklarla yayrmlanmrgtrr. Dergide Ttirk dili, tarihi, edebiyatr, sanatr konulannda kaleme ahnan yaziar yayrmlanmaktadrr. istanbul. TM 1: 1925,20: 1997.
Tiirkoloji Dergisi: Ankara Universitesi, Dil ve Tarih-Cofrafya Faktiltesi, Ttirk Dili ve Edebiyatr Bciltimti' ntin yrlhk yayrn organr olan dergi yrlda iki sayr olarak planlanmrq, ancak bagtan beri dtizenli olarak yrlda bir sayr (tek cilt) grkmrgt:r. 1979'da 8. saytsrndan sonra bir siire yayrnrna ara veren dergi 1991'den beri daha srk arahklarla grkmakta&r. Ankara.
l:
1964,8: 1979;9: 1991,
12: 1997.
Dil ddretimi Dergisi / I'anguage Teaching Journal adryla grkmaya baqlayan dergi sonralan adnt Dil Dergisi / Language Journal olarak deligtirmigtir' T6MER'in ayhk
Dil
Dergisi / Language Journal:
yayrnr olan dergide konu olarak genel dilbilimine ve dil o[retimine
ait yazlar alrrhkta olmakla birlikte gtintimiiz Tiirkgesiyle ilgili yaziar da yer ahr. Ankara. 1: Temmuz 1991,62: Arahk 1997' Kardaq Edebiyatlar.'Ortalama olarak iig ayda bir sayr grkar. Kimi sayrlannda Ti.irk dilleriyle ilgili yanlar da yer altr' Erzurum -Izmit'
l:
1982,4l:
1997
.
Nlrn 1933
Tiirk Dili, Tiirk Dili Tetkik Cemiyeti Biilteni: 1932'de ba[rmsrz bir dernek olarak
Tiirkliik Arastrmalart. Dergisi:Niarrnuru Universitesi,
Fen-
Edebiyat Faktiltesi'nin yaylnl olarak grkan dergide Ttirkolojinin
deligik alanlanna, dolayrsryla Ttirk dillerine alrtyazilar da yer alrr. istanbul. I :1989, 6:1991.
Tiirkliik Bilimi AraStvmalaz.. Sivas Cumhuriyet Universitesi, Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimii rilretim
kurulan, baqlangrgta Ti.irkgeyi
Ttirk Dil Kurumu'nun laytnt olarak dort-beg ayda bir grkan
dergi sonraki sayrlarrrnda Tiirk Dil Kurumu Biilteni
bu adla grkan dergi bu sayrdan sonra Tiirk Dili,
1997
Tiirkge Fransuca Belleten I Bullctin publii par la Soci'ite Linguistique Turque adryla
iTi AYT,TT
DERGiLER
Qa{daS Tiirk Dili: Dil Derne[i'nin ayhk yayrnr olan dergide gtiniimtiz Ttirkgesi bagta olmak tizere Tiirk dilleri ve Ttirk edebiyatr konulannda yazrlara, giir, ciykii, deneme vb. edebiyat tirtinlerine yer verilir. Ankara. QTD
l: Mart
1988, 118: Arahk 1997.
- t0*
Olll
ffir
C.nird aolbi -
adrnr alm4fir. 20. sayrya kadar
iiye ve yardrmcrlannrn giriqimleriyle yayrmlanmaktadr. Tiirk dili, edebiyatr ve folkl<jrii alanrnda yanlara yer verilir. Sivas. l: 1995,5:
AYLIK YA DA
Iu,L Dili
ANKARA r 933
Erkmaya baglamrgtrr. 33.
saylya kadar boyle devam eden dergi, 33. sayrdan sonra Seri
III
II, Seri
adryla 1950'lerin bagrna defin yayrn yagamtnda kalmrgtrr. 1950'den sonra ise TDK birisi ayhk (-+ Tiirk Dili) birisi de yllhk (-+ TDAY-B) iki ayn dergi grkartmaya baglamtgttr. Tilrk Dili
TALATTEKiN. MEHMET
6uwz
188
dergisinin bu ilk dcinem sayrla'nda "Dil Devrimi" ve "Gtineg-Dil Teorisi" konulan alrrh[r olugturmaktadrr. Ankara. Tiirk Dili, 1: Nisan 1933,20 ilktegrin lEkim] 1936;
Dili, Tiirkge Fransuca Belleten / Builetin pubtid par la socidte Linguistique Turque 2l-22 : $ubat-F6vrier 1937,33: ilkkdnun_
Tiirk
Ddcembre [Arahk] 1938; Tiirk Dili Belleten Seri II, l-2: 1940,18-20:1940; Tiirk Dili Belleten Seri III, l-3: Haziran 1945, 14-15:1951.
Tiirk Dili: TDK'nun
ba$rmsrz bir dernek olarak etkinliklerini siirdiirdr.i[i.i 32 yrl boyunca defigik altbaqhklarla (ayl* dergi ya d,a
ayl* dil
yqun dergisi gibi) yayrnlannr siirdiirmi.ig olan dergi genel okuyucu kitlesine yonelik yazlarnyanr srra akademik diizeydeki yazrlara da yer vermigtir. Dergide Tiirk edebiyafinrn cinde gelen yazarlarnn ve dtigtin adamlannrn iiriigleri, denemeleri de yer almr$trr' Ba[rmsrz bir dernek olan Ttirk Dil Kurumu lgg2yfusonunda kabul edilen yeni anayasa ile bagbakanh[a balh olarak kurulan "Atattirk Ktilttir, Dil ve Tarih yi.iksek Kurumu"na baph bir kuruma dontigttirtilmiiq yeniden yaprlandrnlmrytr. Tiirk Dili dergisi de bu yeni kurumun ayhk yayril olarak yazar kadrosu tamamen de[igerek ve
grkmaya devam etmigtir. Dergide gegitli yazar ve gairlerin edebiyat
iiriinlerinin yanl srra akademisyenlerin dil yazilan yer almaktadrr. Baglangrgta "Ayhk Dil Dergisi" altbagh$ryla grkan dergi son donemlerinde "Ayhk Dil ve Edebiyat Dergsi" olarak grkmakltadrr. Ankara. TD l: 1951,383: 1983;385:Ocak 19g4, 552: Aralk1997.
Tilrk Dili Dergisi: Ahmet Miskiollu'nun girigimi ve gayretleriyle ayda bir yayrmlanan dergide Ti.irk edebiyatr ve edebiyat
iki
tirtinlerinin yanr srra giintimtiz Ttirkgesine ve sorunlann a ait yaziar TDD 1: Temmuz 1987, 54: Mayrs/Haziran
da yer ahr. istanbul. t996.
I89
TURK DILLERI
Tiirk Kiiltiirij.' Ttirk Kiilt{irtinti Araqttrma Enstittisti'ntin ayhk yaylnl olan, Tiirk tarihi, edebiyatr, halkbilimi ve siyaset alanlannda yazrlara yer verilen dergide Tiirk dilleriyle
Ankara.
TK
ilgili
yazlJ.ar da yer alrr.
1: 1962,416:1997
Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatlart Dergisi: Iki
ayda
bir
grkan
dergi TOMER'in yayrn organrdr. Adrndan da anlaqrlaca$r izere dergide Tiirk dil ve lehgeleri konulannda yazrlmrg yaziar yer alrr. Ankara. 1: Alustos 7995,16: Arahk 1997.
Varhk: Iran'da grkan dergi alrrhkh olarak Azeri edebiyatr, dili ve ktiltiiriine yer vermektedir. Genelde yrlda dtirt sayr yayrmlanmaktadrr. Iran, Tahran . l: 1979, X, 1997 . RUSYA'DA VE ESKi SSCB'DE YAYIMLANAN DERGiLER Qarhk Rusyasr ve eski SSCB'de kimi arkeoloji, dilbilimi ve dil dergilerinde Ttirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almrqtrr. Bu dergiler
golunlukla izvestiya "Haberler" adryla grkmrgtrr. Bu dergilerin ilk ve son sayrlanna, her cumhuriyettebenzet adla grkan dergilere, tizellikle Tataristan, Bagkurtistan vb. cumhuriyetlere ait dergilere tam olarak ulagtlamamrgtrr. Agafrda bir bciliimtine yer verilen dergilerin drgrnda ayrrca hemen her cumhuriyette genel okuyucu kitlesine y
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
I9O
19I
TURK DILLERI
Azerbaycan SSR
Elmler Akademiyaslntn Heberleri, Edebiyyat, Dit ve incesenet Seriyast / izvestiya
Kazak SSR
Akademii Nauk Azerbaycansftoy SSR, Seriya Literatun Yaa.ka i iskusstva: Yrlda dtirt kez grkan dergide, adrndan da anlagrlaca[r gibi edebiyat, dil ve gtizelsanatlar alanrnda yazrlmrg yazilar yer alr. Azerbaycan, Bakt. 1966, 1988.
SSR, Seriya Filologigeskaya: Yrlda dort kez grkan dergide, adrndan da anlagrlacapr izere toplumbilimleri alanrnda yazrlmrg yazrlar, dolayrsryla Tiirk dillerine ait incelemeler de yer altr. Kazakistan, Almatr. 1: Ocak 1974,65: Mart 1990.
Dil ve Edebiyyat / Yaak i Literatura.'Azerbaycan
Tiirkrnenistan SSR Iltmlar Akademiyasmty habarlart, Cemgryetgilik iltmlannry Seriyast / izvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SS& Seriya Obsgestvennth Nauk:
SSC ytiksek ve orta6lrenim bakanhlrmn yayrnl olarak grkan dergi, yrlda altr fasikiil yayrmlanmrgtrr. Azerbaycan, Bakt.
Epigrafika Vostoka: SSCB Bilimler Akademisi yaytnt olan dergide Eski Tiirkge metinler, yantlar iizerine de gahgmalar yer alrr. SSCB, Moskova/Leningrad. 1 : 1947, 22:1'984.
izvestiya: izvestiya imperatorskoy Akademiy Nauk / Bulletin de I'acaddmie Impdriale des Sciences ya da izvestiya Akademii Nauk, Soyuza sovetskih sotsialistigeskih Respublik / Bulletin de I'acaddmie des Sciences, de l'union des Rdspubliques Sovi4tiques Socialistes ya da izvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk, Seriya literatura i yaak. Yayrn yagamlna Qarhk Rusyasr doneminde St. Petersburg'da baglayan derginin kuruluqu 1852'ye defin gider. Dergi, tarihi igerisinde deligik seriler altrnda, seri V, seri VI gibi' grkmrgttr. Bu tiir akademik dergiler genelde "toplumbilimleri" ve "fen bilimleri" olmak iizere iki ayn konuda, aynt adla grkmaktadrrlar. Dergi bugtin yrlda altr sayt, bir cilt olarak Erkmaktadrr. Defigen politik yaplya, ytinetime gore derginin adrnda kiigtik degigiklikler olmugsa da yayrmtna bugtin de devam etmektedir. Derginin 50. cildi SSCB (1990), 51' cildi de Rusya Federasyonu yayrnr (1991) olarak grkmrqhr. Dergide Tiirk dilleriyle ilgili yanlar da yer almtqfir. Rusya Federasyonu, Moskova. l:1852' 55:1996.
Giltm Akademiyastnt.A flabarlart, Til Edebiyat Seriyasr. / izvestiya Akademii Nauk Kazahskoy
Yrlda altr kez grkan dergide, adtndan da anlagrlaca$rizere toplumbilimleri dolayrsryla dil alanrnda yazrlmrq yaziar da yer altr. Tiirkmenistan, Aqgabat. 1960, 1992.
dzbek Titi ve Edebiydti:Ozbekistan SSC Bilimler Akademisi yayrnl olarak grkan dergi yrlda altr sayt, bir cilt olarak yaylmlanmrqtrr. Dergide edebiyat konulanntn yanr srra Tiirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almr$ttr. Dergide cilt sayrsr kullanrlmamrqtrr. Ozbekistan, Taqkent. 1958, 1993.
Zapiski Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russka' go Arheologigeskago Obsgestva: Esas olarak arkeoloji dergisi olan bu yayrnda Ortasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle ilgili yazrlar da yer alr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].
Zapiski imperatorskoy Akademii Nauk: Yine bir arkeoloji dergisi olan bu yayrnda Ortaasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle ilgili yazrlar da yer alrr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].
Zapiski instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk
SSR:
Dolubilimlerine ait inceleme yaziarna yer verilen dergide tarihi Tiirk dillerine, Uygurca belgelere iligkin yaziar da yer ahr. SSCB, Leningrad. I :1932, 16:19371.
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ Ig2
ARMAGANLAR, OZEL SAYILAR
L'Harmattan, Paris 1992,353 i c a, P
rac e karaimo znaw
c ze,
Muharrem Ergin'e Arma{an, bak. TKA 28.
Bahy Ogdisi: Festschrirt filr Klaus Rdhrborn ank)J3lich seines 60. Geburtstags / 60. Dodum hh Dolaytsryla Klaus Rr)hrborn Arma{aru. Yay. Jens Peter Laut / Mehmet 6lmez, istanbul 1998 448 + XXIV s. Bilim Kiiltiir ve Ofretim DiIi OlarakTiirkqe, TTK, Ankara 1978, 598 s. Gegmiqten giintimiize, Islam cincesinden Osmanhya bilim dili olarak TtirkEenin geligimi geqitli yazrlarla ele almmaktadr. Konusunun
Do[an Aksan Arma[aru, yay. bat..Kdmile imer, LeylA Subagr Uzun, A. U. DTCF yay., Ankara 1998. nia s i e d e mdzi e s i g c io I e c ia P r ofe s o ra Edw arda Try jarskiego, (Edward Tryjarski Armalanr) bak. RO 69, 1994 (1995) uc zc ze
Gedanke und Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag von Nikolaus Poppe, yay. W. Heissig, K. Sagaster, Wiesbaden 1989, 372 s. Gerhard Doerfer Festschrift, bak. JTS
13
S. Levend,
/ Mdlanges Jean Deny,haz.
Ndmeth Arma[am,haz. J. Eckmann, A. S. Levend, TDK, Ankara
1962,394
s.
Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armadaru, $. A. Bozkaplan, G. Giilsevin, Z.Kaymaz, M. Yardrmcr, Malatya 1989, 188 s. ReSid Rahmeti Arat
igin,TKAE, Ankara 1966,454
J. Eckmann, A.
M. Mansuroflu, TDK, Ankara 1958, 356
s.
s.
Studia Turcica, yay.L.Ligeti, Budapest 1971,498 s. Kitap, Budapegte Universitesi, Ttirkoloji btiliimtintin kuruluqunun I 00. yrh dolayrsryla yirmi Macar, yirmi de Macaristan dtqrndan Ttirkololun, Altayistin yazilanndan olugmaktadrr. Kitapta Eski Ti.irkgeden Osmanhcaya defin Tiirkolojinin farkh alanlanna ait yazrlar yer ahr.
Talat Tekin Armafiant, bak. TDA 3
Tatarica, Edendum curavit Abdulla Tukain kulttuuriseura r.y. Studia in Honorem Ymcir Daher, 1987 ,376
Harf Devrimi'nin 50. Yfu Sempozyumu, TTK, Ankara 1981,234. Ttirkiye'de Arap yazrsrndan Latin esash yazrya gegigin 50. yrh dolayrsryla dtizenlenen toplantrya sunulan bildiriler yer almaktadrr. Kitapta Ttirklerde yazr ktilttiriintin geliqimi, gegitli donemlere ait Ttirk alfabeleri ele ahnmaktadrr. Jean Deny Armadaru
s.
Vargova
1994,288 s. + resimler.
K s i g g a dla
TURK DILLERI
Milanges Offirts d Louis Bazin, haz. Jean-Louis BncQu6GRAMMONT, R6my Don, Frdddri c HlTzEL, Aksel TIsnt, Editions
Ahmet Temir'e Armadan, bak. TKA 30. Aleksander Dubir(ski, C ar aim
193
/
s.
Turfan, Khotan und Dunhuang. Vortrcige der Tagung ,,AnnetnorlG von Gabain und die Tu anforschung", veranstaltet von der Berlln
Brandenburgische Akademie der Wissenschaften in Berlin (9,12.12.1994), yay.R.E. Emmerick, W. Sunderrnann, I. Warnkc u. P. Zieme, Akademie Verlag, 1995, 418 s. 1993 yrhnrn bagh. nnda olen Eski Uygurca ara$tlrmactlanndan Annemarie von Olbain'in anrsma Berlin'de dtizenlenmig olan toplanunrn bildirilcri yfr
TALAT TEKiN . MEHMET
}tTvIEZ
l9s runr olu.nRl
D4
almaktadrr. Bildiriler Ortaasya, ipekyolu halklartnrn dili, ktiltiirii, sanatl ve tarihi iizerinedir.
Bildiriter (Ankara, 27-29 eyliil 1972), Ankara 1975,576 s.
Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift fiir Peter Zieme antci!3tich seines 60. Geburtstags, Htgg. von M. 6lmez / S.-C' Raschmann, istanbul / Berlin 2002,418 + XXII s.
(PIAC) Permanent' Internattonal Altaistic Conference ((Iluslararast Siirekli Altayistik Kurultayt: 1997' ytltnda
AltaYistik KutuliaYlart
krrkrncrsr dtizenlenen PIAC'rn baqlatrcrst ve stirdiiriiciis{i Denis
Tiirk Dili ve Tarihi Hakhnda AraEtrmalar, I, F. Kdpriilil'niln Dofiumunun 60. htdr)nilmtinii Kutlamak igin Tiirk Tarih Kurumu ve Tilrk Dil Kurumu Tarafindan QtkarilmtSttr, derl. H' Eren, T. Halasi Kun, TTK, Ankara 1950,248 s.
Sinor'dur. Kurultay bildirilerinin Epfiunlu[u basrlmtgttr' Kurultaylar hemen her yrl ayn bir tilkede diizenlenmektedir.
fiir
XVI. Milletlerarast Attaistik Kongresi (21-26'X"1973 Ankara) xvl. B ildir iteri, P e rmane nt International Altaistic c onfe re nc e, Ankara TKAE, Toplanfi - XVIth Meeting 21-26.X.1973 Ankara,
Varia Euraiatica: Festschrift Szeged 1991,270
sondan baglayarak Kurultay kitaplannrn birkaErmn adrnr q
Professor Andrds R6na-Tas,
s.
Zeynep Korkmaz'a Arma!,an, bak.
TKA
32.
1979,256
Altaica Osloensia. Proceedings of the 32nd Meeting of the
KURULTAY SiLOiNiLNNi Bilimsel Bildiriler Ttirk Dil Kurumu'nda, yerli ve yabanct Ttirkologlann katrltmtyla Ti.irk Dil Kurultaylarrnda okunan bildirilerin yayrmlandrlr kitaplara verilen ortak addrr. Bugiine de[in yayrmlanan bildiri kitaplarr
Permanent International Altaistic Conference Oslo, June 12-16, 1989,yay. B. Brendemoen, Oslo 1991' Researches in Altaic lnnguages. Papers read at the L4th Meeting
Ankara 1960,256
1957,
s. I
X. Tilrk Dil Kurultaymda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankata 1964, tr48
s.
XI. I.Tilrk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1966, Ankara 1968,272s.
of
the Permanent International Altaistic conference Held in s'zeged, August 22-28, 1971, yay. Louis Ligeti, Budapest 1975'
gunlardrr:
VIII. Tiirk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler,
s.
'l
rl
ii
i
nq,
proceedings of the 38th Permanent International Altaistic Conference (PIAC) Kawasaki, Japan: August 16'21, l995iyay' G. Stary, Wiesbaden 1996.
Historical and linguistic interaction between lhner-Asia and Europe, Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic Cbnference (PIAA) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, yay' Arp6d Berta, Edina Horv6th; Szeged 1997 .
TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ
196
Deutschen Turkologen-Konferenz.'Hemen hemen her iki ya da tig yrlda bif Alman Tiirkoloji okulunda yetiqmig Tiirkologlan, dilcileri bir araya getiren toplantrlara verilen addrr. ilki Bamberg'de dtizenlenen konferansrn iigiinciisii Leipzig' de diizenlenmig olup bu
konferanslann bildirileri VSUA dizisi igerisinde yayrmlanml$tr. VSUA 29 (1991), 37 (1993) ve 48 (1998).
Dilbilirn Kurultayt Itt
1. Ditbilimi Sempozyumu. Dilbilimin Diinii, Bugiinti, Yanru, 1819 haziran 1987,yay. Ahmet Kocam'an, H' U., Beytepe Ankara (baskr tarihi yok), 120 s.
IV. Ditbilim Sempozyum Bildirileri, l7-18 Mayts 1990, yay' A' Sumru Ozsoy, Hikmet Sebiiktegin,Istanbul [1990],292 s'
Dilbilim Kurultayr Bildirileri, l3-14 Mayts 1993,yay' Kdmile imer, N' Engin Uzun, Ankara 1993, 210 s. VI.
VIII. Ditbilim Kurultayr, 26'27 Mayts 1994,U9941, 190 s' IX. Dilbitim Kurultayr, 25-27 Mayts 1995, Bolu 1995, 370 s' X. Ditbilim Kurultayt Bildirileri, 22-24 Mayts 1996 (izmir), yay'
Liitfiye Oktar, Aygen Cem Defer, lzmir 1996,252 s' XI. Dilbitim Kurultayt, Bildiriler, 22-24 Mayts 1997, haz' Deniz Zeyrek, $iikriye Ruhi, ODTU, Elitim Fakiiltesi, Yabanct Diller Elitimi Btiliimii, Ankara t997,320 s.
t,
ir. I
_ -l .,
1
:.1
''.
/L|
'
-
..
\,.^..a ...) /.\. i t' '.L .)r' .\
.-i!
"t
!'' t-
-'la-
s:
\ _. \r \nr.1 ,tI:
,)
\\A\
|
1.
l-'
.'
).,,,,. I
l. (.,,\rstrx
1.:. 1.
'
Itngin l( l|(1'r lir\r.n, l\.i.':tr\(r
('. I
. 'r.
KnL!r(:t\r Lrhnr. \lri.'.
'r'ir
7. ()11ir
\llI(rn& h!/ir
1
|l.rrr lixn
.l
..
,
,' ,.,io',,.,''
iL r,.
-s
s ' ,r.,.r.", t, I
i.
I
li.r,,l..r
Krir.., rj.l rltrr' I i \ii,,.r,r .. , I lr, I't ,iuk!:L I 'liL...\ Ir.LLl'r,u r" I I l\ l:rrir Lrrrrcr\r
t,,
,:
el
1.,
lrh{alr.i
ll
Zlt.l\r-:lz.a
! 1
I ,l
)
rt
,l ,
J-,
.i'.
-i"-
I
'r,
197
TTTRK
DILLERI
Tilrkoloji Kongreleri
,
1973 yrhndan beri istanbul'da, Ttirkiyat Enstitiisi.i (daha sonra Ttirkiyat Aragtrrma Merkezi ve qimdi Tiirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii) tarafindan diizenlenmekte olup esas olarak her tig yrlda bir uluslararasr (Milletler Arasr Ttirkoloji Kongresi), yrlda bir kez de ulusal gapta (Milli Ttirkoloji Kongresi) dtizenlenmektedir. Bugiine delin (1973-1987) sekiz uluslararasr, (1978-1997) yedi de ulusal kongre dilzenlenmigtir. Kongreler Tiirk dili, edebiyafl, tarihi, kiiltiirti, sanat tarihi alanrndadrr. Kongrelere sunulan Ttirk diliyle ilgili bildirilerin bir krsmr basllrru$flr:
I. Milletler Arav Ttirkoloji Kongresi (istanbul, l5-20 X. Teblidler, 2. Tiirk Dili ve Edebiyan, istanbul 1979, 608 s.
1973,
Aran Tiirkoloji Kongresi, istanbul, 23-28 Eyliil Tebli[ler, ]. Tiirk Dili, cilt /, Istanbul 1985, 288 s.
BeSinci Milletler 1985,
Illuslararast Tiirkditbilimi Konferanst Her iki yrlda bir toplanmakta olan kongre, hemen her yrl ayn bir iilkede diizenlenmektedir. $imdiye defin sekiz kez diizenlenmig olan kongrenin gegmiq yrllara ait toplantr bildirilerinden gofunlulu ba5rlmrgtrr.
Studies on Turkish Linguistics, Proceedings of the Fourth International Conference on Turkish Linguistics, l7-19 August, 1988, yay. Sabri Kog, Ankara [1988], 596 s. Modern Studies in Turkish Linguistics, Proceedings of the 6th International Conference on Turkish Linguistics, 12-14 August I992,yay. Ahmet Konrot, Eskigehir 1996, 366 s.
TALATTEKIN. MEHMETOt-urz
198
VilI. Uluslararan Tilrk Dilbilimi Kurultayt; 7-9 A$ustos 1996 ll Proceedings of the VIIIth International Conference on Turkish Linguistics, August 7-9,yay. Kdmile imer, N. Engin Uzun, Ankara
lgg
kitaplar yer alrrsa da go[unlu[u Tijrk dilleriyle ilgili gahgmalar olugturur. ABD, Harvard' udia uralo - altaic a : szeged (Macari stan) Altayistik bcili.imiini.in yayrmladrfr kitap dizisinde, VSUA'da oldu[u gibi, Ural ve Altay halklarrnrn dillerine, edebiyatlarrna iligkin kitaplar grkmaktadrr. $u ana kadar 40'm ilzerinde kitabrn grktrfr diziyi A. Berta, P' Hajdf, T'
s
1997, 380 s.
Ulaslararasr. Tiirk
Dili Kongresi
1988 yrhndan beri her d
Ttirk Dil Kurumu
tarafindan di.izenlenmektedir. Bugi.ine de$in iig kongre diizenlenmig (1988, 1992,1996) olup ilk iki kongrenin bildirileri basrlmrgtrn
(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1988, (26 1988), Ankara 1996,488 s.
Eyliil
1988
- i Ekim
(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1992, (26 Eyliil 1992 1992), Ankara 1996,696 s.
I
TURK DiLLERi
t
Mikoia ve A. R6na-Tas yonetmektedir.
Turcologica.. Frankfurt Tiirkolojisince kurulan dizi gu an Lars Johanson'ca stirdiirtilmektedir. Yalnrzca Ti.irk dillerine ait kitaplara yer verilen dizide 30'a yakrn kitap yaymlanmtgilr.
urkologie und Tiirkeikunde : Bamberg universitesi, Ttirkoloji Boliimti'nce Erkartrlan dizide heniiz bir-kag kitap yayrmlanmtgttr. T
Ekim
KiTAP nizir,pni Yukanda sayrlan dergilerin drgrnda Tiirk dilleriyle ilgili konulara yer veren kitap dizileri de vardtr. Bunlardan en tinemlilerini gciylece srralayabiliriz:
Bibliotheca Orientalis H:angarica: Macaristan Bilimler Akademisi'nin bu dizisinde Tiirk dilleriyle ilgili kitaplar da
Almanya, Bamberg.
Tiirk Dil Kurumu Yaytplan: 1932'de kurulugundan bugiine TDK Ttirk dilleriyle ilgili 600'tin tizerinde kitap yayrmlamr$trr. Ankara. Tiirk Dilleri Aragtmnalan Dizisi: Baqlangrgta Ankara'da Simurg yaymlanrun deste[iyle grkan dizi bir siireden beri yayrnevsiz olarak devam etmektedir.Dizide krrka yakrn kitap gftmrqtrr. istanbul'
Tiirkotoii AraEtrmalan; Qukurova Universitesi, Ttirk Dili
ve
yayrmlanmaktadtr. Macaristan; Budapegte.
Edebiyatr Bciliimii'nce yayrmlanmaktadr. Adana.
Simurg Dil ve Edebiyat Dergisi: Simurg yayrnlan arastnda gtkan dizide Ttirk edebiyatlrun yanr srra Tiirk dilleri iizerine de kitaplbr
'VS(LA: Verdffentlichungen der Societas Uralo'Altaica:
grkmr gtr. Ankara/istanbul.
adrdrr. Dizide Fin-Ugor ve Altay'dillerine ait kitaplara yer verilmektedir. Ttirk dilleriyle ilgili kitaplar da dizide
Sources of Oriental Languages and Literatlrres.' $inasi ve Gtiniil Alpay Tekin tarafindan grkartrlan dizide bugiine de[in (1977) 43 kitap grkmrgtrr. Dizide Tiirk edebiyatr ve tarihiyle ilgili
Hamburg'da bulunan "societas uralo-Altaica"ntn yaytn dizisinin
% o '{'r-a '€?-
TALAT TEKiN . MEHMET
ol-upz
2oo
o-?
Rcihrborn'ca stirdtirtilmtigttir. $u an diziyi Klaus R
Ozel yaytnevleri: Tim bunlann drgrnda Tiirkiye'deki kimi tizel yayrnevleri de T{irk dil ve lehgeleri tizerine kitaplar yayrmlamaktadrrlar. Bu yayrnevleri arasrnda alfabe srrasryla Akga$, Enderun, .Engin, Simurg yayrnevleri bagta gelmektedir.
iNrenNnrrE TURKoLoJi Bilgisayarla iletigim ddneminin baglamasrndan beri artrk kitaplar, s
kitaptan haberdar olunabilmektedir. dzellikle Eski SSCB srnrrlarr igerisinde kalan, konuguru az, ancak bizce tjnemi gok olan Tiirk dilleriyle ilgili gtincel sayrsal bilgileri internet aracrhlryla
gok hrzh bir gekilde artacapt kesindir. Yakrn zamanda internet aracrh$ryla yayrna baElayacak olan bir de Ttirkoloji dergisi vardrr: Sanal Tiirkoloji Arasnrmalan Dergisi, haz. $iikri.i Haluk Akahn, Qukurova Universitesi, Adana. STAD'ne ve Tiirkoloji ile ilgili adreslerin aynntilanna $tikrti Haluk Akalm'm sayfasmdan ulaqrlabilir: http ://turkoloji.cu.edu.tvhisiseUakalin/index.html Aynca $.H. Akahn'rn hazrrladrfr "internette Ttirkoloji Dtinyasr"na
Ttirk Dil Kurumu'nun http://www.tdk.gov.trl ulagrlabilir.
sayfasrndan
Related Documents
0050-turk Dilleri -giris -(telet Tekin)(14.437kb)
February 2021 0
Iktisada Giris Zeynel Dinler.pdf
February 2021 0