282621951-vipattu-nirvahana.pdf
This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA
Overview
Download & View 282621951-vipattu-nirvahana.pdf as PDF for free.
More details
- Words: 81,117
- Pages: 208
Loading documents preview...
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|æ. qs¡dæ+VüQ\T m+. n*y˚\T eT+>∑ MA, M.Ed
VIVANA PUBLICATIONS # 1-7-510/E/4, Geminic Colony, Zamistanpur, Hyderabad - 500047, Cell. 9177091268 email. [email protected]
` 126
Vipatthu Nirvahana(Disaster Management) Written by:
P. Narasimhulu, M. Alivelu Manga
Copies:
2000
Price:
Rs 126/-
Copy Right :
Vivana Publications, Hyderabad
Publishers:
Vivana Publications, Hyderabad
DTP & Cover Design:
KALYANI GRAPHICS, Dilshukh Nagar, Hyderabad Cell: 9493386871
First Edition:
2012
Second Edition:
January 2014
For Copies:
Vivana Publications, Hyderabad(9177091268) and all leading bookshops in the state of Andhra Pradesh
Printing:
Saitirumala Printers, Chikkadapally, Hyderabad
Information contained this book has been obtained by Vivana Publications, from sources belived to be reliable. However, neither Vivana Publications nor its authors guarantee the accuracy or completeness of any information published herein, and neither Publishers nor its authors shall be responsible for any errors, omissions or damages arising out of use this information. This book is published with the understanding that Vivana Publications and its authors are supplying information but are not attempting to render engineering or other professional services.
$wüj·T dü÷∫ø£ I.
1. 2. 3. 4. II.
1. 2. 3. 4. III.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D |ü]o\q........................................................................................5 - 44 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛ≤eq\T.................................................................................................................. 7 - 16 $|ü‘·TÔ\T` Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ ............................................................................................................ 17 - 22 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q ....................................................................... 23 - 36 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q .......................................................................... 37 - 39 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T................................................................................ 40 ` 44
uÛÑ÷ø£+bÕ\T .........................................................................................................45 ` 68 uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T......................................................................................... 47 ` 55 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T.............................................................................................................. 56 ` 58 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T ............................................................................................................... 59 ` 61 uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T ......................................................................................... 62 ` 66 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T................................................................................ 67 ` 68
#·Áø£yê‘ê\T .........................................................................................................69 ` 86
1. #·Áø£yê‘ê\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T.......................................................................................... 71 ` 77 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #·Áø£yê‘ê\ #·]Á‘· .................................................................................................. 78 ` 79 3. #·Áø£yê‘ê\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T .......................................................................................... 80 ` 85 m.|æ.|æ.mdt.dæ |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T................................................................................. 86 ` 86 IV.
düTHêMT ............................................................................................................ 87 ` 102
1. düTHêMT ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T ................................................................................................ 89 ` 97 2. düTHêMT ` ñ|üXe ¯ Tq eP´Vü‰\T................................................................................................98 ` 100 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................101 ` 102 V.
es¡<ä\T .......................................................................................................... 103 ` 117
1. es¡<ä\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T............................................................................................105 ` 110 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T ..................................................................................................................111 ` 112 3. es¡<ä\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T ......................................................................................... 113 ` 116 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................117 ` 117
VI.
1. 2. 3. 4. VII.
ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T .............................................. 119 `134 ø£s¡Te⁄\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T .........................................................................................121 ` 125 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄................................................................................................................... 126 ` 127 ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T.................................................................................................. 128 ` 130 uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T ................................................................................................131 ` 133 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................134 ` 134
e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ` ìyês¡D eP´Vü‰\T ................................................... 135 ` 150
1. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ..............................................................................................................137 ` 150 VIII.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
$|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T/ #·s¡´\T ............................................................... 151 ` 191 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ ....................................................................... 153 ` 158 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ ...............................................................................159 ` 165 kÕúìø£, sêh kÕúsTT dü+düú\ bÕÁ‘· ......................................................................................... 166 `170 Á|ü»\ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ #˚‘· Á|üD≤[ø£ ..................................................................................... 171 ` 174 $|ü‘·TÔ düeTj·÷˝À¢ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T ........................... 175 ` 177 ne•wüº HÓ’|ü⁄D≤´\T ........................................................................................................................... 178 `186 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................187 ` 191
nÁ_y˚wüqT¢ ...................................................................................................... 192 ` 193 ÁbÕø°ºdüT Á|üX¯ï\T................................................................................................ 194 ` 208
I
. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` |ü]o\q 1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` uÛ≤eq\T 2. $|ü‘·TÔ\T ` Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ 3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q 4. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q
1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛ≤eq\T (Concepts of Disaster Management) 4. $|ü‘·TÔ e\q ˇø£ ì]›wüºyÓTÆq ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ qwüºb˛‘·T+~. $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\˝À ø=ìï ñeTà&ç \ø£åD≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. n$: dü e ÷»|ü ⁄ kÕ<Û ë s¡ D JeHêìøÏ n+‘· s êj· T + ø£\T>∑T‘·T+~. <ëì Á|üuÛ≤e+ ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\ô|’ |ü&ÉT‘·T+~. ô|<ä› m‘·Tq Ô ÁbÕD, Ädæ,Ô JeH√bÕ~Û qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~. $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q ø£eT÷´ì{° Ä qcÕº\ qT+&ç ø√\Tø√e&ÜìøÏ yÓ \ T|ü \ qT+&ç dü V ü ‰ j· T + nedüs¡eTe⁄‘·T+~. <˚X¯ Ä]úø£ e´edüú≈£î $|òü÷‘·+ ø£\T>∑T‘·T+~.
1.1 |ü]#·j·T+ $|ü‘·TÔ\T e÷qe C≤‹øÏ ø=‘˚ÔMT ø±<äT. e÷qe⁄\≈£î nkÂø£s¡´yÓTÆq|üŒ{Ïø°, n$ #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«|ü⁄ j·TT>∑+ qT+&˚ e÷qeC≤‹‘√ düV≤ü Jeq+ #˚dTü HÔ êïsTT. uÛÖ>√[ø£ ` yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \T, n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñ+&˚ kÕe÷õø£, Ä]úø£ <äTs¡“\¤ ‘·«+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´+‘· $|ü‘·TÔ uÛÑ]‘·yÓTÆq <˚XÊ˝À¢ ˇø£{Ï>± #˚XÊsTT. $|ü‘·TÔ (Disaster) nH˚ |ü<ëìï, Á^≈£î uÛ≤wü qT+&ç e∫Ãq Dus nq>± <äTwü(º #Ó&TÉ ) eT]j·TT aster nq>± qø£Áå ‘·+ nH˚ ¬s+&ÉT |ü<ë\ ø£\sTTø£ <ë«sê e∫Ãq eT<Ûä´ j·TT>±\ Hê{Ï Áô|ò+#Y |ü<ä+ desastre, ÁbÕNq Ç≥© uÛ≤wü≈£î #Ó+~q disastro |ü<ë\ qT+&ç düèwæº+#ês¡T. Á^≈£î, ˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝À¢ disaster nq>± <äTwüº qø£åÁ‘·+(bad star) nì ns¡ú+. ÁbÕNq ø±\+˝À |üPØ«≈£î\T @<Ó’Hê $<Ûä«+dü+ ˝Ò<ë $|ü‘·TÔqT @<√ ˇø£ qø£Áå ‘·+‘√ eTT&çô|{Ï,º Ä qø£Áå ‘êìï <äTwüqº ø£Áå ‘·+(disaster)>± uÛ≤$+#˚ yês¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, e&É>∑fi¯¢ yêq\T(haisstrom), ≈£ î +uÛ Ñ e èwæ º ( cloud-burst ), uÛ Ñ ÷ bÕ‘· + ( landslide ), uÛÑ÷Áø£eTø£åj·T+(soil erosion), Væ≤eTbÕ‘·+(snow avalanche), es¡<ä\T(flood) yÓTT<ä\>∑T düVü≤» ˝Ò<ë Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T (epidemics), s√&ÉT¶, $e÷q, ¬s’\T Á|üe÷<ë\T, s¡kÕj·Tq, nDT Á|üe÷<ë\T yÓTT<ä\>∑T e÷qe ø£*Œ‘· ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ì‘·´+ dü+uÛÑ$dü÷ÔH˚ ñHêïsTT. $|ü ‘ · T Ô dü V ü ≤ »yÓ T Æ q ~ ø±e#· T à ˝Ò < ë e÷qe Áù|πs|æ‘·yÓTÆq~ ø±e#·TÃ. $|ü‘·TÔ @<Ó’Hê ô|<ä› m‘·TÔq 1. e÷qe qcÕºìøÏ, 2. JeH√bÕ~Û qcÕºìøÏ 3. ÄdüTÔ\ qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.2 ìs¡«#·Hê\T ˇø£ düe÷»+ ‘·q kı+‘· eqs¡T\‘√ ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>±, n+<äT˝Àì e÷qe, bÕ<ë]úø£ ˝Ò<ë |üsê´es¡D eqs¡T\qT $\T|ü+Ô #˚d,æ düe÷» ìs¡«Vü≤D≈£î rÁe n+‘·sêj·T+ ø£*–+#˚~. (˝Ò<ë) e÷qe <Óq’ +~q J$‘êìï ndüeÔ ´dü+Ô #˚d÷ü Ô n~Ûø£ ÁbÕD qwüº+, ÄdæÔ qwüº+ ø£*–+#Ó&ç yÓ’|üØ‘·´ |òüT≥qqT $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. United Nations Development Programme/Office of the United Nations Disaster Relief Co-ordinator (UNDP/UNDRO)
ˇø£ düe÷»+ ‹]– ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>±, kÕ<Ûës¡D kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫ ÁbÕD qwü+º , ÄdæÔ qwü+º , eTÚ*ø£ kÂø£sê´\T, |üsê´es¡D+, ì‘ê´edüs¡ ùde\T, JeH√bÕ~Û e÷sêZ\qT $<Û«ä +düyTÓ Tqπsà ˇø£ dü+|òTü ≥q ˝Ò<ë es¡Tdü |òTü ≥q\qT $|ü‘T· Ô n+{≤s¡T(Disaster is an event or series of events, which gives rise to casualties and damage or loss of properties, infrastructures, environment, essential services or means of livelihood on such a scale which is beyond the normal capacity of the affected community to cope with).
7
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
material, economic or environmental losses which exceed the ability of the affected community or society to cope using its own resources) $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T.
πø+Á<ä ôVA+ eT+Á‹‘·« XÊK ªªkÕ<Ûës¡D J$‘êìøÏ ˝Ò<ë |üsê´es¡D e´edüú≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–q|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕD≤\qT ˝Ò<ë |üsê´es¡D≤ìï ø±bÕ&ç, dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ nkÕ<Ûës¡D n‘·´edüs¡ #·s¡´\T nedüs¡eTj˚T´ ñ|üÁ<äe |ü]dæú‹(catastrophic situation in
Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú(WHO) Á|üuÛ≤$‘· ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë ÁbÕ+‘·+ ø√\Tø√e&ÜìøÏ yÓ\T|ü* qT+&ç nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq Á|ü‹düŒ+<äq nedüs¡eTj˚T´ $<Ûä+>± qcÕºìøÏ, Ä]úø£ $<Ûä«+kÕìøÏ, e÷qe ÁbÕD qcÕºìøÏ Äs√>∑´+ eT]j·TT Äs√>∑´ ùde\qT |ü‘·q+ #˚ùd @<Ó’Hê |òTü ≥q(any occurrence that causes damage, economic
which the normal pattern of life or eco-system has been disrupted and extra ordinary emergency interventions are required to save and preserve lives and or the environment)µµH˚ $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T.
destruction, loss of human life and deterioration in health and health services on a scale sufficient to warrant an extraordinary response from outside the affected community or area)>± Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥+º (Disaster Management Act) 2005 $|ü‘·TÔqT.. @<Ó’Hê ÁbÕ+‘·+˝À Á|üø£è‹ dæ<ä∆+>± ˝Ò<ë e÷qe ø£*Œ‘· ø±s¡D≤\ e\¢ ˝Ò<ë Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ ˝Ò<ë ìs¡¢ø£å´+>± dü+uÛÑ$+∫, dü+ã+~Û‘· ÁbÕ+‘·+ ‘·q‘·+≥ ‘êqT ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>± ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qcÕºìøÏ, e÷qe J$‘êìøÏ, ÄdæÔ $<Ûä«+dü+ ˝Ò<ë qcÕºìøÏ, |üsê´es¡D qcÕºìøÏ ˝Ò<ë $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ ñ|üÁ<äe+, Á|üe÷<ä+, rÁe $|ü‘·TÔ ˝Ò<ë <äTs¡È≥q(a catastrophe, mishap, calamity
$|ü‘·TÔqT ìs¡«∫+∫+~. n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü, ø£ e T÷´ì{° \ T, q>∑ s ê\T ˝Ò < ë Á>±e÷\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd <äTs¡“¤\‘·« |ü]dæú‹‘√ ø£*dæ e#˚à uÛÑ÷ø£+|ü+, es¡<ä ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT e+{Ï yÓ’|üØ‘·´+ jÓTTø£ÿ ñ ‘·Œqï+>± ≈£L&Ü Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú $|ü‘·TÔqT ù|s=ÿ+~.
or grave occurrence in any area, arising from natural or man made causes, or by accident or negligence which results in substantial loss of life or human suffering or damage to, and destruction of property, or damage to, or degradation of environment, and is of such a nature or magnitude as to be beyond the coping capacity of the community of the affected area)>±
1.3 $|ü‘·TÔ\ eØZø£s¡D $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#˚ y˚>∑+, yê{Ï Ä$sꓤe+, yê{ÏøÏ <ë]rùd ø±s¡D≤\ Ä<Ûës¡+>± $|ü‘·TÔ\qT |ü\T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
ìs¡«∫+∫+~.
m. y˚>±ìï ã{Ϻ $|ü‘·TÔqT ì<ëqyÓTÆq(slow) ˝Ò<ë y˚>∑e+‘·yÓTÆq(Rapid) $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔqT ◊ø£´sê»´dü$T‹ .... düe÷»|ü⁄ ˝Ò<ë ø£ e T÷´ì{° kÕ<Û ë s¡ D ìsêàD≤ìï eT]j· T T kÕ<Û ë s¡ D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–dü÷Ô nø£kÕà‘·TÔ>± ˝Ò<ë rÁe+>± dü+uÛÑ$+#˚ Ä|ü<ä(the occurrence of sudden of
1. ì<ëq+>± ÁbÕs¡+uÛÑeTj˚T´ $|ü‘·TÔ(Slow onset Disaster ): s√E\T, HÓ \ \T ˝Ò < ë ø£ s ¡ T e⁄ ˝≤>± dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡ã&ç ø=qkÕπ> $|ü‘·TÔqT ì<ëq+>± ÁbÕs¡+uÛÑj˚T´ $|ü‘·TÔ(A disaster that prevails for many days, months or even years like drought) n+{≤s¡T. |üsê´es¡D ø°åD‘·, ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ç, <äT]“¤ø£å+ yÓTT<ä\>∑Tq$ BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T. 2. y˚>+∑ >± e#˚à $|ü‘T· (Ô Rapid onset disaster): ‘·øDå£ $|òü÷‘·+ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ $|ü‘·TÔ(A disaster that is triggered by an instantaneous shock)qT y˚>+ ∑ >± e#˚à $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T. Bì Á|üuÛ≤e+ dü«\Œø±\+ ñ +&Ée#·Tà ˝Ò<ë Bs¡Èø±\eT÷ ñ+&Ée#·TÃ. uÛÑ÷ø£+|ü+, #·Áø£yê‘·+(‘·TbòÕqT¢), Äø£dæàø£ es¡<ä\T, n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+ BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
major misfortune which disrupts the basic fabric and normal functioning of the society or community)>±
ìs¡«∫+∫+~. UNISDR(United Nations Office for Disaster Risk Reduction)
ˇø£ ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë düe÷»+ ‘·q kı+‘· eqs¡T\‘√ ø√\Tø£*π> kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫ $kÕÔs¡yÓTÆq e÷qe, bÕ<ë]úø£, Ä]úø£ ˝Ò<ë |üsê´es¡D qcÕº\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·÷ ˇø£ ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë düe÷» ìs¡«Vü≤D≈£î es¡Tdü>± n+‘·sêj·T+ ø£*–+#˚ |òüT≥q\qT(A serious disruption of the functioning of a community or a society causing widespread human,
$eq |ü_¢πøwüHé‡
8
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘T· \Ô T ø±ã{Ï,º e÷qe Áù|sπ |æ‘· $|ü‘T· \Ô T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. 1984 uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡È≥q, 1997˝À &Û ç © ¢ ˝ Àì ñ|ü V ü ‰ sY dæ ì e÷Vü ‰ ˝Ÿ ˝ À »]–q n–ï Á|üe÷<ä+, 2002˝À sê»<Ûëì mø˘‡Áô|dt |ü{≤º\T ‘·|üŒ&É+, 2003˝À ≈£î+uÛÑø√D+ bÕsƒ¡XÊ\˝À »]–q n–ï Á|üe÷<ä+, 2008˝À C…’|üPsY˝À »]–q es¡Tdü u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢, 2013 |òæÁãe]˝À ôV’≤<äsêu≤<é ~˝ŸdüTUŸq>∑sY˝À »]–q »+≥ ù|\Tfi¯ó¢ yÓTT<ä\>∑Tq$ e÷qe Áù|πs|æ‘· $|ü‘·TÔ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T. Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+, e÷qe⁄ì Ä˝À#·Hê düs¡[˝À e÷s¡TŒ rdüT≈£îsêe&É+, $|ü‘T· \Ô >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£\>∑Cj Ò T· &É+, |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åD yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê e÷qe ø£*Œ‘· $|ü‘·TÔ\qT ìyê]+#·e#·TÃ. H˚{Ï Ä<ÛäTìø£ kÕe÷õø£ <äèø£Œ<∏ä+˝À $|ü‘·TÔ\qT Ç˝≤ eØZø£]+#·&É+ ø£èÁ‹eT‘·«+ ne⁄‘·T+~. $|ü‘·TÔ\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ e´edüú\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ˝Ò<ë ìÁwæÿj·T\ ø±s¡D+>±H˚ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. Á|ü»\ Jeq $<ÛëHê\‘√ |üsê´es¡D+ ø°åDÏ+∫b˛e&É+, |ü≥ºD πø+ÁBø£è‘· kÕe÷õø£, Ä]úø£ e´edüú\T düTdæús¡+ ø±e&É+ e\q e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T n~Ûø£eTe⁄‘·THêïsTT. qB Á|üyêVü‰\ ñ<Ûäè‹ n~Ûø+£ >± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T ˝Ò<ë uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ eTT|ü⁄Œ n~Ûø+£ >± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+#˚ ø£eT÷´ì{°\T, nø£ÿ&É dæús¡|ü&çq Á|ü»\T, yê] kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± n~Ûø£ <äTs¡“\¤ ‘ê«(vulnerability)ìøÏ >∑Ts¡jT˚ ´ Á|üe÷<ä+ ñ+~. BìøÏ ãTT‘·Te⁄\ yêØ>±, dü+e‘·‡sê\ yêØ>±, nø£kÕà‘·TÔ>± e#˚à Á|üø£è‹ e÷s¡TŒ\T ‘√&Ó’ $|ü‘·TÔ rÁe‘·qT eT]+‘· ô|+#·T‘êsTT. $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#˚ düeTj·÷ìï, yê{Ï Äeè‹Ôì, rÁe‘·qT n+#·Hê y˚jT· ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ ≈£L&Ü $|ü‘T· Ô Á|üu≤Û e+ n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ 1999˝À πø+Á<ä e´ekÕj·T XÊK e÷J ø±s¡´<ä]Ù C….dæ. |ü+‘Y H˚‘·è‘·«+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq n‘·T´Hêï~Ûø±s¡ ø£$T{° 31 s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì ◊<äT Á|ü<Ûëq düuŸÁ>∑÷|ü⁄\T>± $uÛÑõ+∫+~.
_. dü + uÛ Ñ $ +#˚ ø±s¡ D ≤\qT ã{Ï º $|ü ‘ · T Ô \ qT düVü≤»(Natural) ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£(Human Induced) $|ü‘·TÔ\T>± eØZø£]+#ês¡T. 1. düVü≤» $|ü‘·TÔ\T(Natural Disasters): Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫, Á|üuÛ≤$‘· Á|ü»\T m<äTs√ÿ˝Òì $<Û+ä >± e÷qe, bÕ<ë]úø£ eT]j·TT Ä]úø£ qcÕº\≈£î <ë]rùd |òüT≥qqT düVü≤» $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T(A natural disaster is an event that is caused by a natural hazard and leads to human, material, economic and environmental losses, which exceed the ability of those affected people).
es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, düeTTÁ<ä y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T, uÛÑ÷ Á|üø+£ |üq\T ø±s¡D+>± dü+uÛ$Ñ +#˚ $|ü‘T· \Ô qT (Á|üøè£ ‹) düVü≤» $|ü‘·TÔ\T n+{≤s¡T. 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛÑ$+∫q düTHê$T, 2008˝À #ÓH’ ê˝À e∫Ãq uÛ÷Ñ ø£+|ü+, 2007˝À ã+>±¢<X˚ Ÿ˝À e∫Ãq dæ<sä Y ‘·TbòÕqT, sê»kÕúH˝é À ì‘·´+ e#˚à ø£s¡Te⁄, ñ‘·Ôs¡, |ü•ÃeT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\T s¬ +&ç+{Ï˝À Á|ü‹j˚T{≤ e#˚à es¡<\ä T düVü≤» $|ü‘·TÔ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T. Á|üø£è‹ dü+ã+<ÛäyÓTÆq $|ü‘·TÔ\qT eTq+ ìyê]+#·˝Ò+. ø±˙, eTq≈£îqï Ä<ÛäTìø£ XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£, düe÷#ês¡ s¡+>±\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì, yê{Ï rÁe‘·qT ø=+‘· es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃ. 2. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T(Human Induced Disasters): Á|üu≤Û $‘· Á|ü»\T m<äTs√ÿ˝Òì $<Û+ä >± e÷qe, bÕ<ë]úø,£ Ä]úø£ eT]j·TT |üsê´es¡D qcÕº\≈£î <ë]rùd e÷qe Áù|sπ |æ‘· yÓ|’ Øü ‘·´+ kÕ<Ûës¡D J$‘êìøÏ ø£\T>∑CùÒ d rÁe n+‘·sêj·÷ìï e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T(A serious disruption of normal life triggered by a human induced hazard causing human, material, economic and environmental, which exceed the ability of those affected to cope).
$$<Ûä s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ C≤_‘ê
n–ï Á|ü e ÷<ë\T, s¡ k Õj· T q ˝Ò < ë bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üe÷<ë\T, |üsê´es¡D ø±\Twü´+, s√&ÉT¶, ¬s’\T e+{Ï s¡ y êD≤ Á|ü e ÷<ë\T, $e÷q Á|ü e ÷<ë\T, »\ Á|üe÷<ë\T, sê»ø°j·T nXÊ+‹ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\¢ ‘·˝…‘˚Ô $|ü‘·TÔ\qT e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T n+{≤s¡T. Ç$ Á|ü‘·´ø£å+>± e÷qe⁄ì #·s¡´\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚
$eq |ü_¢πøwüHé‡
9
1. m. _. dæ. &ç.
˙s¡T eT]j·TT yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘· $|ü‘·TÔ\T es¡<ä\T, ˙{Ï eTT+|ü⁄ ‘·TbòÕqT¢ {Às¡ï&√\T eT]j·TT Vü≤]πøqT¢ e&É>∑fi¯¢ yêq
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Ç. m|òt. õ. ôV≤#Y. ◊. C…. ¬ø.
≈£î+uÛÑeèwæº e&É>±\T\T, #·* >±\T\T Væ≤eTbÕ‘ê\T ø£s¡Te⁄\T düeTTÁ<ä|ü⁄ ø√‘· |æ&ÉT>∑TbÕ≥T düTHê$T (2004 ‘·s¡Tyê‘· düTHêMTì $|ü‘·TÔ\ C≤_‘ê˝À #˚sêÃs¡T) 2. uÛÖ>√[ø£ $|ü‘·TÔ\T m. uÛÑ÷bÕ‘·+ eT]j·TT |ü+ø£ Á|üyêVü‰\T(landslide and mudflows) _. dæ. &ç. 3. m. _. 4. m. _. dæ.
5. m. _. dæ. &ç.
ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\T ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· \Ô T eT]j·TT eTVü≤e÷à] yê´<ÛTä \T ø°≥ø±\ <ë&ÉT\T |üX¯óe⁄\≈£î e#˚à eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T ÄVü‰s¡+ $wü|üP]‘·+ ø±e&É+
1.4 uÛ≤eq\T
e÷qe C≤‹ ìedæ+#·ì m&Ü] ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$ùdÔ, n~ düe÷C≤ìøÏ m≥Te+{Ï Á|ü‘·´ø£å, ‘·ø£åD qwüº+ ø£*–+#·<äT. n+<äTe\¢ <ëìì $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿq˝ÒeTT. <ëìì yÓ|’ Øü ‘·´+(yÓ|’ Øü ‘·´+) n+{≤+. 2001˝À >∑T»sê‘Y˝Àì uÛTÑ CŸ˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ 10y˚\≈£î ô|’>± Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT Vü≤]+∫+~. düe÷»+ô|’ ‘·ø£åD Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ $|ü‘·TÔ>± e÷]+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T >∑eTìø£: 2007 qe+ãsY 15q ã+>±¢<˚XŸ˝À Äqø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+(Dam failuers/Dam bursts) dü+uÛÑ$+∫q dæ<äsY ‘·TbòÕqT $|ü‘·TÔ>± e÷]q yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ ñ <ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ. ∫qï∫qï <ëyêq˝≤\T(Minor fires) 1.4.1 yÓ’|üØ‘·´+(Hazard) n+fÒ @$T{Ï? s¡kÕj·Tq, bÕ]ÁXÊ$Tø£, nDT $|ü‘·TÔ\T HAZARD nH˚ |ü<ä+ hasard nH˚ |ü⁄sê‘·q Áô|ò+∫ s¡kÕj·Tq eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\T |ü<ä+ qT+&ç e∫Ã+~. ns¡_ø˘˝À az-zahr n+fÒ ªneø±X¯+µ ˝Ò<ë ªn<äèwüº+µ nì ns¡ú+. nDT $|ü‘·TÔ\T >±j·÷\≈£î, ÁbÕD qcÕºìøÏ ˝Ò<ë Ädæ,Ô JeH√bÕ~Û ˝Ò<ë Á|üe÷<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ\T |üsê´es¡D $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ Á|üø£è‹ ˝Ò<ë e÷qe ø±]Ã#·Tà Áù|πs|æ‘· Á|üe÷<äø£s¡ |òüT≥qqT yÓ’|üØ‘·´+ n+{≤s¡T(Hazard is a dangerous event, natural or human induced that |ü≥ºD≤˝À¢ n–ï Á|üe÷<ë\T cause injury, loss of life or damage to property, live>∑qT˝À¢ es¡<ä Á|üyêVü≤+ lihood or environment).
yÓ’|üØ‘ê´\qT 1. düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T(Natural Hazards), 2. kÕe÷õø£ ` düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T(Socio-Natural Hazards), 3. e÷qe Áù|]‘· yÓ’|üØ´‘ê\T(Human Ines¡Tdü u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢ duced Hazards)>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. uÛÑ÷ø£+|ü+, düTHê$T, n–ï|üs¡‘·« $k˛Œ¤≥q+ yÓTT<ä\>∑T ñ‘·‡yê\T, }πs–+|ü⁄\ dü+<äs“¡ +¤ >± »]π> Á|üe÷<ë\T yê{Ïì Á|üø£è‹ dæ<ä∆ ˝Ò<ë düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T n+{≤s¡T. $<äT´‘Y, n–ï Á|üe÷<ë\T bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü e ÷<ë\T, ¬ s ’ \ T, s√&É T ¶ , $e÷q $e÷q, s√&ÉT¶, ¬s’\T Á|üe÷<ë\T Á|ü e ÷<ë\T, ñÁ>∑ y ê<ä <ë&É T \T, Äqø£ ≥ º \ T ≈£L*b˛e&É+, $wü|üP]‘· e´sêú\ ©πøJ, j·TT<ä∆+, |ü&Ée Á|üe÷<ë\T n+‘·s¡Z‘· ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ yÓTT<ä\>∑Tq$ e÷qe Áù|πs|æ‘· Á>±e÷˝À¢ n–ï Á|üe÷<ë\T yÓ’|üØ‘ê´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T.
&ç. #·eTTs¡T Á|üe÷<ë\T Ç. uÛÑe+‘·T\T ≈£L*b˛e&É+ m|òt. õ. ôV≤#Y. ◊. C…. ¬ø.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
10
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T, ø£s¡Te⁄\T e+{Ï yê{ÏøÏ Á|üø£è‹,
e÷qe Áù|π s |æ ‘ · ø±s¡ D ≤\T ¬ s +&É ÷ ñ+{≤sTT. n+<äTe\q yê{Ïì kÕe÷õø£ ` düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡<\ä T düV≤ü » dæ<+∆ä >± ≈£î]ùd n~Ûø£ esê¸\ e\q sêe#·Tà ˝Ò<ë e÷qe ìs¡¢ø£å´+ ø±s¡D+>± dü¬s’q Á&Ó’H˚J kÂø£s¡´+ ˝Òø£b˛e&É+ e\q ≈£L&Ü sêe#·TÃ. ˇø£ ø£eT÷´ì{° nH˚ø£ s¡ø±\ yÓ| ’ Øü ‘ê´\≈£î >∑T]ø±e#·TÃ. ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î >∑ T »sê‘Y uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T m≈£ î ÿe>± dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕ+‘·yÓTÆq|üŒ{Ïø°, ‘·s¡#·T>± ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T ≈£L&Ü edüTÔ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+˝À ñ+&˚ rs¡ ÁbÕ+‘·+ es¡<ä\T, ‘·TbòÕq¢≈£î ≈£L&Ü >∑T] ø±e#·TÃ. n≥Te+{Ï ÁbÕ+‘êìï ªãVüQfi¯ yÓ’|üØ‘·´ eT+&É\+(multi-hazard zone)µ n+{≤s¡T. eTq <˚XÊìï $$<Ûä $|ü‘T· \Ô ≈£î nqTe⁄>± ñ+&˚ <äTs¡“\‘ê«ìï ã{Ϻ |ü\T s¡ø±\T eT+&É˝≤\T>± $uÛõÑ +#·&+É »]–+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ãVüQfi¯ yÓ’|üØ‘·´ eT+&É˝≤\T>± ñ HêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ø£s¡Te⁄, es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢, uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T, <ëyêq˝≤\T, ô|<ä› m‘·TqÔ n–ï Á|üe÷<ë\T e+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs=ÿ+≥T+~.
yÓ’|üØ‘·´+ m|ü⁄Œ&ÉT $|ü‘·TÔ≈£î <ë]rdüTÔ+~? yÓ| ’ Øü ‘ê´ìï dü+uÛ≤e´ $|ü‘T· (Ô ‘potential’ disaster)>±
ù|s=ÿ+{≤s¡T. yÓ’|üØ‘·´+ nqTq~ $|ü‘·TÔ≈£î <ë] rùd ˇø£ dü+|òüT≥q. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡<ä ˇø£ yÓ’|üØ‘·´+. n~ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT, <ëìì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ Á|ü»\T dæ<+∆ä >± ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT es¡<ä Á|ü»\qT, Çfi¯q¢ T, |üXó¯ e⁄\qT, $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT ‘·T&ç∫ ô|fÒºdüTÔ+~. n|ü⁄Œ&ÉT es¡<ä $|ü‘·TÔ>± e÷s¡T‘·T+~. düe÷»+˝Àì ˇø£ es¡Z+ô|’ yÓ’|üØ‘·´ Á|üuÛ≤e+, <ëì e\q dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\T, >±j·÷\T, ÄdæÔ qwüº+ ˝Ò<ë Ä]úø£ qcÕº\ qT+&ç Á|ü»\T ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>± #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$düTÔ+~. yÓ| ’ Øü ‘·´+ <äTs¡“\‘·«+ ø£*–q Á|ü»\ô|’ Á|üu≤Û e+ #·÷|æ, $<Û ä « +kÕìøÏ , ÁbÕD qcÕº ì øÏ , n+‘· s êj· ÷ ìøÏ <ë]rdæq|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$düTÔ+~. dü ¬ s ’ q eqs¡ T \T n+<ä T u≤≥T˝À ˝Ò ø £ b ˛e&É + , ã\V”≤qT\T, eè<äT\∆ T, ne>±Vü≤q ˝Òøb£ ˛e&É+ yÓTT<ä˝q’… ã\yÓTÆq <äTs¡“\‘ê«\‘√ bÕ≥T $|ü‘·TÔqT πs¬ø‹Ô+#˚
$eq |ü_¢πøwüHé‡
es¡<ä\T, uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT e+{Ï @<Ó’Hê yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$ùdÔ, n~ $|ü‘·TÔ≈£î <ë]rdüTÔ+~. ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î »HêyêkÕ\T ˝Òì m&Ü] ÁbÕ+‘·+˝À e#˚à uÛÑ÷ø£+|ü+ n~ m+‘· rÁe‘· ø£\~ nsTTHê $|ü‘·TÔ>± |ü ] >∑ D Ï + #· ã &É < ä T . Á|ü » \qT, yê] Ädü T Ô \ qT, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq|ü⁄Œ&˚ uÛÑ÷ø£+|ü+ $<Û«ä +düøs£ e¡ Te⁄‘·T+~. ø±ã{Ï,º yÓ|’ Øü ‘ê´\T, <äTs¡“\‘·«+ ø£\>∑*dæq|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$düTÔ+~.
_Ûqï s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\T yÓ’|üØ‘ê´\T n$ dü+uÛÑ$+#˚ rs¡TqT ã{Ϻ #ê˝≤ s¡ø±\T ñHêïsTT. ø=ìï ‘·s¡#·T>± eùdÔ, eT]ø=ìï dü+<äsꓤìï ã{Ϻ edüTÔ+{≤sTT. yÓ’|üØ‘·´ ‘·s¡Vü‰\T yÓ’|üØ‘ê´\T uÛÖ>√[ø£ yÓ’|üØ‘ê´\T 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHê$T 3. uÛÑ÷bÕ‘·+ 4. n–ï|üs¡«‘· ù|\T&ÉT 5. Äqø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+ 6. >∑qT˝À¢ n–ï Á|üe÷<ä+ ˙{Ï yê‘êes¡D yÓ’|üØ‘ê´\T 1. ñwüí eT+&É\ #·Áø£yê‘·+ (‘·TbòÕqT) 2. {Às¡ï&√, Vü≤]πøHé 3. es¡<ä\T 4. ø£s¡Te⁄ 5. e&É>±\T\T 6. ≈£î+uÛÑeèwæº 7. uÛÑ÷bÕ‘·+ 8. e&É>±\T\T, o‘·\ >±\T\T 9. Væ≤eT dü+bÕ‘ê\T 10. düeTTÁ<ä ø£åsT÷ø£s¡D
11
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üsê´es¡D yÓ’|üØ‘ê´\T
<äTs¡“\‘·«+>± ìs¡«∫kÕÔs¡T. uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£, Ä]úø£ eT]j·TT |üsê´es¡D ø±s¡ø±\T ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·T\#˚ ìsê∆]+#·ã&ç ˇø£ ø£eT÷´ì{° yÓ|’ Øü ‘ê´\ Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡jT˚ ´ düTìï‘·‘ê«ìï ô|+#˚ dæú‹ì <äTs¡“\‘·«+ n+{≤s¡T(Vulnerability is the condition
1. |üsê´es¡D ø±\Twü´+ 2. n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· 3. m&ÜØø£s¡D 4. ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ÉT\T
determined by physical, social, economic and environmental factors or processes, which increases the susceptibility of a commnunity to the impact of hazards).
C…’$ø£ yÓ’|üØ‘ê´\T 1. n+≥T yê´<ÛäT\T 2. ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ÉT\T 3. ø£\Twæ‘· ÄVü‰s¡+ 4. kÕeT÷Væ ≤ ø£ $<Û ä « +dü ø £ Äj·TT<Ûë\T s¡kÕj·Tq/bÕ]ÁXÊ$Tø£/nDT Á|üe÷<ë\T 1. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T 2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\T 3. #·eTTs¡T m>∑õeTà&É+/ n–ï Á|üe÷<ë\T 4. nDT Á|üe÷<ë\T Á|üe÷<ä yÓ’|üØ‘ê´\T 1. |ü & É e /s√&É T ¶ / ¬ s ’ \ T/$e÷q Á|üe÷<ë\T 2. Á>±MTD/|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ »]π> n–ï Á|ü e ÷<ë\T/u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢ 3. ø±]Ã#·TÃ\T 4. uÛÑeHê\T ≈£L*b˛e&É+ 5. $<äT´‘Y Á|üe÷<ë\T 6. ‘=øÏÿdü˝≤≥\T 7. >∑qT˝À¢ es¡<ä\T
1.4.2 <äTs¡“\‘·«+(Vulnerability) ˇø£ ø£eT÷´ì{°, ìsêàD+, ùde\T ˝Ò<ë uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+ yê{Ï dü«uÛ≤e+, ìsêàD+ eT]j·TT n$ $|ü‘·TÔ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘êìøÏ ˝Ò<ë Á|üe÷<äøs£ ¡ uÛ÷Ñ uÛ≤>±ìøÏ ñqï kÕMT|ü´‘· Ø‘ê´ $<Ûä«+kÕìøÏ ˝Ò<ë n+‘·sêj·÷ìøÏ >∑Ts¡e&ÜìøÏ >∑\ |ü]~Ûì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 2001 >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± uÛÑTCŸ |ü≥ºD+ •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔqï yê] ø£+fÒ Çs¡T¬ø’q s√&ÉT¢, ø=‘·Ô>± ì]à+#·ã&çq m‘·ÔsTTq, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì uÛÑeHê\T, n~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘· ø£*–q uÛÑTCŸ bÕ‘· q>∑sêìøÏ #Ó + ~q yêπ s m≈£ î ÿe>± >±j· T |ü & ܶ s ¡ T . m≈£ î ÿe eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\T $XÊ\yÓTÆq s√&É¢qT ø£*– ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü, »qkÕ+Á<ä‘· ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe>± ñ+~. ˇø£{Ï/¬s+&ÉT n+‘·düTÔ\ uÛÑeHê\qT e÷Á‘·y˚T ø£*– ñHêïs¡T. n+<äTe\¢ yês¡T uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ‘·«s¡>± ãj·T≥≈£îsê>∑*>±s¡T. ø±ã{Ϻ, uÛÑTCŸ •yês¡˝¢ À ìedædTü qÔ ï yê] ø£+fÒ uÛTÑ CŸ bÕ‘· q>∑s+¡ ˝À ìedædTü qÔ ï yês¡T n~Ûø£ <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ñqï≥Tº #Ó|üŒe#·TÃ. kÕe÷õø£+>±, Ä]úø£+>± n≥º&ÉT>∑Tq ñqï Á|ü»\T $|ü‘·TÔ\≈£î eT]+‘· <äTs¡“\T¬s’ ñ+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ~>∑Te ÁbÕ+‘ê\(low lying areas)˝À ñ+&˚ yês¡T es¡<ä eTT|ü⁄Œ m≈£ î ÿe>± ø£ * – ñ+{≤s¡ T . es¡ < ä \ e\q yê] Çfi¯ ó ¢ <Óã“‹+{≤sTT. yê] JeH√bÕ~Ûô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. eqs¡T\ ˝Ò$T ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ\≈£î düŒ+~+#˚ eT]j·TT <ëìì m<äTs=ÿH˚ kÕeTsêú´ìï |ü]$T‘·+ #˚dTü +Ô ~. ∫qï|æ\\¢ T, eè<äT\∆ T, $ø£˝≤+>∑T\T $T>∑‘ê yê]ø£+fÒ m≈£îÿe Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ês¡T. ôd+≥sY |òüsY ØôdsYà ÄHé ~ m|æ&Ó$Tj·÷\J Ä|òt &çC≤düºsY‡(CRED) 2000˝À $&ÉT<ä\ #˚dæq ˇø£ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+>± #·ìb˛j˚T yê]˝À 85% eT+~ eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢˝Ò ñ+≥THêïs¡T. <äTs¡“\‘ê«\qT uÛÖ‹ø£ ( physical) <äTs¡“\‘·«+, kÕe÷õø£ - Ä]ú ø £ ( socio-economic ) <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « +>± eØZø£]+#·e#·TÃ. uÛÖ‹ø£ <äTs¡“\‘·«+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T ˝Ò<ë es¡<ä\T e+{Ï Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T ø±s¡D+>± qwüºb˛j˚T, $<Ûä«+kÕìøÏ >∑Ts¡j˚T´ e´≈£îÔ\T, eqs¡T\T Bì |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. Ç~ uÛeÑ Hê\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\T e+{Ï eTT+|ü⁄ ø£*–q ìsêàD≤\T eT]j·TT Á|ü»\T Ä yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ ñqï kÕMT|ü´‘·, Á|ü<˚X¯+, dü«uÛ≤e+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. $|ü‘·TÔ »]π> düe÷j·T+˝À uÛÑeHê\T, ìsêàD≤\T <ëì ã˝≤\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ ø£*– ñqï kÕ+πø‹ø£ kÕeTs¡´ú +ô|’ ≈£L&Ü Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
12
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düTs¡øÏå‘·+ ø±ì ÁbÕ+‘ê\˝À n<äT|ü⁄˝Ò≈£î+&Ü ô|]π>
dæúsêyêkÕ\T Á|ü»\qT yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑T] #˚kÕÔsTT. uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Ò<ë uÛÑ÷bÕ‘·+(landslide) dü+uÛÑ$+∫ q|ü⁄Œ&ÉT Ä ÁbÕ+‘·+ô|’ ñ+&˚ uÛÑe+‘·T\T, ìsêàD≤\T ≈£î|üŒ≈£L\&É+ ˝Ò<ë C≤]b˛e&É+ »]–, ~>∑Teq ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± ì]à+∫q ìsêàD≤\qT ôd’‘·+ ≈£L*Ãy˚j·Te#·TÃ. kÕe÷õø£` Ä]úø£ <äTs¡“\‘·«+ ˇø£ yÓ’|üØ‘·´+ Á|ü»\ô|’ #·÷|æ+#˚ rÁe‘· πøe\+ <ëì uÛÖ‹ø£ n+XÊ\ô|’ e÷Á‘·y˚T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É<äT. Á|ü»\ kÕe÷õø£ Ä]úø£ dæú‹ ≈£L&Ü Á|üuÛ≤e+ jÓTTø£ÿ rÁe‘·qT ìsê∆]düTÔ+~. BìH˚ kÕe÷õø£ Ä]úø£ <äTs¡“\‘·«+ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î düeTTÁ<ä rs¡+˝À ìedæ+#˚ ù|<ä Á|ü»\≈£î <äè&ÛÉyÓTÆq ø±+Áø°≥T uÛÑeHê\T ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ &ÉãT“ ñ+&ɱ\T\T ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT¢ e∫ÃHê ‘·eT ìyêkÕ\qT ø√˝ÀŒ‘ês¡T. ù|<ä]ø£+ ø±s¡D+>± ‹]– Çfi¯¢qT ì]à+#·Tø√˝Òs¡T.
1.4.3 kÕeTs¡ú´+(Capacity) ˇø£ $|ü‘T· qÔ T m<äTs√ÿe&É+, ‘·≥Tºø√e&É+, ìs√~Û+#·&+É ˝Ò<ë <ëì qT+&ç ‘·«s¡>± ø√\Tø√e&É+ ø√dü+ ≈£î≥T+u≤\T eT]j·TT ø£eT÷´ì{°\ e<ä› ñ+&ç, yê{Ïì n+<äT≈£î dü+dæ± ìs¡ « ∫kÕÔ s ¡ T . Á|ü » \ kÕeTsêú ´ ìï ≈£ L &Ü |ü ] >∑ D q˝ÀøÏ rdüTø√e#·TÃ. kÕeTsêú´\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T. 1. uÛÖ‹ø£ kÕeTs¡ú´+: ‘·TbòÕq¢ <ë«sê <Ûä«+düeTj˚T´ Çfi¯¢qT, es¡<ä\≈£î ø=≥Tº≈£îb˛j˚T |ü+≥qT Á|ü»\T ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\T y˚s¡T Á|ü<˚XÊìøÏ XÊX¯«‘·+>± >±˙ ˝Ò<ë ‘ê‘êÿ*ø£+>± >±˙ e\dü b˛e&É+ <ë«sê ñbÕ~Û bı+<ä>∑*π> HÓ’|ü⁄D≤´ìï ø£*– ñ+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï yê{Ïì uÛÖ‹ø£ kÕeTs¡ú´+ n+{≤s¡T. 2. kÕe÷õø£` Ä]úø£ kÕeTs¡ú´+: n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $|ü‘·TÔ\˝À Á|ü»\T uÛÖ‹ø£+>±, bÕ<ë]úø£+>± n‘·´~Ûø£ qcÕº\T bı+<äT‘ês¡T. nsTT‘˚ dü+|üqïe+‘·T\T ‘·eT dü+|ü<ä ø±s¡D+>± Ç≥Te+{Ï qcÕº\ qT+&ç ‘·«s¡>± ø√\T≈£î+{≤s¡T. dü+|üqïe+‘·T\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
düTs¡ø‘åÏ · ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæd÷ü ,Ô yê] >∑èVü‰\T <äè&ÛyÉ TÓ qÆ kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·&É+ e\q yês¡T ns¡T<äT>± e÷Á‘·y˚T $|ü ‘ · T Ô \ ≈£ î >∑ T s¡ e ⁄‘· T +{≤s¡ T . ˇø£ y ˚ fi ¯ dü s ¡ « + $<Ûä«+düyÓTÆHê, <ëì qT+&ç ø√\T≈£îH˚ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤s¡T. yÓ| ’ Øü ‘ê´\T m|ü⁄Œ&É÷ dü+uÛ$Ñ dü÷HÔ ˚ ñ+{≤sTT. nsTT‘˚, rÁeyÓTÆq <äTs¡“\‘·«+, m<äTs=ÿH˚ kÕeTs¡ú´+ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&˚ yÓ’|üØ‘ê´\T $|ü‘·TÔ>± e÷s¡‘êsTT. eTs√ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ yÓ’|üØ‘·´ Äeè‹Ô, ø£eT÷´ì{° <äTs¡“\‘·«+ rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ eTT|ü⁄ŒqT ô|+#·T‘êsTT.
1.4.4 eTT|ü⁄Œ(Risk) yÓ|’ Øü ‘ê´\T eT]j·TT <äTs¡“\‘·« |ü]dæ‘ú T· \ eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ #·s¡´\ ø±s¡D+>± Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+˝À n+‘·sêj·T+, |üsê´es¡D ø°åD‘·‘√ bÕ≥T eTs¡D≤\T, >±j·÷\T, ÄdæÔ, JeH√bÕ~Û qwüº+ e+{Ï Vü‰ìø£s¡yÓTÆq |üs¡´ekÕHê\T ˝Ò<ë }Væ≤+#·<ä–q≥Te+{Ï qkÕº\T »]π> dü+uÛ≤e´‘·qT eTT|ü⁄Œ n+{≤s¡T. ˇø£ ì]›wºü ø±\ e´e~Û˝À ˇø£ ì]›wºü ÁbÕ+‘·+˝À yÓ|’ Øü ‘·´ dü+|òüT≥q dü+uÛÑ$+∫q ø±s¡D+>± ‘·˝…‘˚Ô }Væ≤+∫q qcÕº\ n+#·HêqT eTT|ü⁄Œ n+{≤s¡T. eTT|ü⁄Œ kÕúsTT ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~: yÓ’|üØ‘·´ dü«uÛ≤e+ yÓ’|üØ‘·´ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ n+XÊ\ <äTs¡“\‘·«+ Ä n+XÊ\ Ä]úø£ $\Te ˇø£ ø£eT÷´ì{°/ÁbÕ+‘·+ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑T¬s’, <ëì <äTÁwüŒuÛ≤yêìøÏ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT Ä ø£eT÷´ì{°/ÁbÕ+‘·+ eTT|ü⁄Œ˝À ñqï≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~. eTq+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT >∑T]+∫, #·]ÃdüTÔHêïeT+fÒ, n~ $|ü‘T· Ô eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ #·]Ã+#·&yÉ T˚ ne⁄‘·T+~. $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D˝À yÓ’|üØ‘ê´ìï ≈£î~+#·&É+ ˝Ò<ë eTT|ü⁄Œ ø£*– ñqï n+X¯+ jÓTTø£ÿ <äTs¡“\‘ê«ìï ≈£î~+#·&+É <ë«sê $|ü‘·TÔ dü+ã+~Û‘· ÁbÕD qcÕº\T, ÄdæÔ qcÕº\qT ‘·–Z+#˚ nìï #·s¡´\T Ç$T&ç ñ+{≤sTT. $|ü ‘ · T Ô eTT|ü ⁄ Œ ≈£ î ~+|ü ⁄ ( Disaster Risk Reduction)qT ~>∑Te $<Ûä+>± #˚|ü&É‘ês¡T. 1. dü+dæ<ä∆‘·(Preparedness): Ç~ dü+s¡ø£åD Á|üÁøÏj·T. Ç+<äT˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T, e´≈£îÔ\T $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T\≈£î dü‘·«s¡y˚T, y˚>∑+>± düŒ+~+#˚ $<Ûä+>± #˚ùd #·s¡´\T ñ+{≤sTT.
13
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü+dæ<ä∆‘·˝À 1. Ä#·s¡D°j·TyÓTÆq n‘·´edüs¡ Á|üD≤[ø£\T, 2. ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\ n_Ûeè~∆, 3. Ä$wüÿs¡D\ ìs¡«Vü≤D, 4. e´≈£îÔ\≈£î •ø£åD yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, dü+dæ<ä∆‘· $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕD qcÕº ì ï, ø° \ ø£ ùde\≈£ î n+‘· s êj· ÷ ìï, $<Û ä « +kÕìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT rdüTø√H˚ #·s¡´\qT ø£*– ñ +≥T+~. 2. ñ|üX¯eTq+(Mitigation): ñ|üX¯eTq+˝À yÓ’|üØ‘·´ Á|üuÛ≤yêìï, uÛÑ$wü´‘Y˝À $|ü‘·TÔ yê´|æÔì ‘·–Z+#·&Éø√dü+ <äTs¡“\ |ü]dæú‘·T\qT ≈£î~+#·&ÜìøÏ rdüTø√e\dæq #·s¡´\T ¬s+&É÷ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, ñ|üX¯eTq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓ’|üØ‘·´+‘√ bÕ≥T $|ü‘T· Ô eTT|ü⁄Œq≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ n+XÊ\ô|’ ≈£L&Ü øπ +ÁBø£]+#·e\dæ ñ+≥T+~. ì]›wüº yÓ’|üØ‘·´ ñ|üX¯eTq #·s¡´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T: ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{Ï j·÷»e÷q´+, yÓ’|üØ‘·´ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç Á|ü»\qT ‘·s¡*+#·&É+, yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT $<Ûä«+kÕìï ≈£î~+#˚ ìsêàD≤\ ã˝Àù|‘·+ yÓTT<ä˝…’q$. ñ|üX¯eTq #·s¡´\T Ç≥Te+{Ï uÛÖ‹ø£ #·s¡´\‘√ bÕ≥T $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ Ä]úø£, kÕe÷õø£ <äTs¡“\‘ê«\qT ≈£î~+#˚ \øå±´ìï ≈£L&Ü ø£*– ñ+≥T+~. 2004 dü T Hê$T ‘· s ¡ T yê‘· ‘· $ Tfi¯ H ê&É T ˝Àì kÕ$Tj·÷sYô|≥ºsTT Á>±eT+˝À Ç‘·s¡ Á>±e÷\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ‘·≈£îÿe eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#êsTT. Ä Á>±eT Á|ü»\T XÀ<Ûäq s¡ø£åD, U≤∞ #˚j·TT≥, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡˝À •ø£åD ø£*– ñHêïs¡T. Ç~ yês¡T $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+>± düeTs¡úe+‘·+>± düŒ+~+∫, ô|<ä› dü+K´˝À $\TyÓq’ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~. eTT|ü⁄Œ kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\qT ã{Ϻ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î q>∑sê˝À¢ ñ+&˚ ñbÕ~Û neø±XÊ\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT ‘·eT yÓ|’ ⁄ü Äø£]¸kÕÔsTT. düs¬ q’ Ä]úø£ eqs¡T\T ˝Òø£b˛e&É+, q>∑sê˝À¢ düú˝≤\≈£î ñ+&˚ n~Ûø£ πs≥T¢ yê]ì düTs¡ø‘åÏ +· ø±ì, <äTs¡“\¤ yÓTqÆ eTT]øÏ yê&É˝À¢ dæsú |¡ &ü ˝˚ ≤ #˚kÕÔsTT. eTT+u…’˝À |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<ä\ e\¢ q>∑s¡+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ yê] ø£+fÒ eTT]øÏ yê&É˝À¢ ìedæ+#˚ ù|<ä˝Ò m≈£îÿe
$eq |ü_¢πøwüHé‡
<äTÁwüŒuÛ≤yê\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. s√EyêØ ≈£L* |üqT\T ø√˝ÀŒe&É+, |üì Á|ü<˚XÊ\T <Óã“‹q&É+, $<äT´<ë|òü÷‘·+, ˙{Ï e\¢ e#˚à yê´<ÛäT\T, Ç‘·s¡ s¡ø±\ qcÕº\qT m<äTs=ÿ+{≤s¡T. yê]øÏ m≥Te+{Ï ÄdæÔ ñ+&Éø£b˛e&É+ e\q m≥Te+{Ï ;e÷ ≈£L&Ü e]Ô+#·<äT. Á|üuÛÑT‘·«+, Ç‘·s¡ düVü‰j·T dü+düú\T yê]øÏ ø£*–q qcÕº\≈£î m≥Te+{Ï |ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+#·e⁄. Ä $<Ûä+>± yê] kÕe÷õø£ dæú‹ es¡<ä\T e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT n~Ûø£ $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œq≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
1.5 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D (Disastster Management) $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D nqTq~ $|ü‘T· /Ô n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· \ô|’ ìj·T+Á‘·D ø£*– ñ+&É{≤ìøÏ, Á|ü»\qT $|ü‘T· Ô Á|üu≤Û e+ qT+&ç ‘·|æŒ+#·&ÜìøÏ, Á|üuÛ≤yê\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, yê]ì yê{Ï qT+&ç ø√\Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ $<Ûä+>± ˇø£ #·Á{≤ìï ø£*Œ+#˚ $<Ûä+>± s¡÷|üø£\Œq #˚dæq |ü\T s¡ø±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ düe÷Vü‰s¡+(Disaster Management covers the range of activities designed to maintain control over a disaster/emergency situations and to provide a frame work for helping people to avoid, reduce the effects of, or recover from impact of a disaster).
á ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\T $|ü ‘ · T Ô ≈ £ î eTT+<ä T , $|ü ‘ · T Ô dü+<äs¡“¤+>± ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ ìs¡«Væ≤+#˚ dü+dæ<ä∆‘·, ñ|ü X ¯ e Tq+, n‘· ´ edü s ¡ dü Œ +<ä q , dü V ü ‰ j· T ø£ eT]j· T T |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D(|ü⁄q]ïsêàD+ eT]j·TT |ü⁄qsêyêdü+) yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫qyÓ’ ñ+{≤sTT. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À $_Ûqï <äX¯\T ñ+{≤sTT. n$: 1. n‘·´edüs¡ düŒ+<äq düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T 2. |ü⁄qsêyêdü+ |ü⁄q]ïsêàD+ 3. ñ|üX¯eTq+ 4. dü+dæ<ä∆‘· kÕ<Ûës¡D+>± á <äX¯\qT ˇø£ $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q nq+‘·s¡+ es¡Tdü>± ø=qkÕ–kÕÔs¡T. 1. n‘·´edüs¡ düŒ+<äq düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T (Emergency Response and relief) $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+˝À eT]j·TT $|ü‘·TÔ ‘êøÏq yÓ+≥H˚ <ëì Á|üu≤Û yê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ #˚|fü ºÒ ‘·øDå£ #·s´¡ \qT n‘·´edüs¡ düŒ+<äq düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
14
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üuTÑÛ ‘·«+, Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ dü+dü\ú T, C…H’ é Á≥düT,º >∑Ts¡T <ë«sê ø£$T{° e+{Ï |ü\T eT‘· dü+dü\ú T Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT düV‰ü j·Tø£ #·s¡´\qT n+~kÕÔsTT. Ç+<äT˝À m. XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\T, _. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡, dæ. ÄVü‰s¡+, ã≥º\T, ôw\ºs¡T, eT+<äT\T n+<äCÒj·T&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+{≤sTT. 2. |ü⁄qsêyêdü+ |ü⁄q]ïsêàD+(rehabilitation and reconstruction) Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \T #˚|{ü qºÏ yÓ+≥H˚ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· ø£eT÷´ì{° kÕ<Ûës¡D dæú‹øÏ #˚s¡T≈£îH˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+, |ü\T Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T |ü⁄qsêyêdü+ eT]j·TT |ü⁄q]ïsêàD(rehabilitation and reconstruction) #·s¡´\T #˚|ü&É‘êsTT. s√&ÉT¢, XÊX¯«‘· >∑èVü‰\T, $<äT´‘Y, ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{Ÿes¡Tÿ\T |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·ã&É‘êsTT. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q á <äX¯˝À JeH√bÕ~Û ø√˝ÀŒsTTq yê]øÏ Ä]úø£ |ü⁄qsêyêdü+ ≈£L&Ü ø£*ŒkÕÔs¡T. 3. ñ|üX¯eTq+(Mitigation) $|ü‘·TÔ |ü]~Ûì ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ >∑\ neø±XÊìï ‘·≈î£ ÿe #˚ùd @ #·s´¡ HÓH’ ê ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ nqe#·TÃ. ñ|üX¯eTq #·s¡´ $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT, $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ ≈£L&Ü #˚|ü≥ºe#·TÃ. ø±ì, ñ|üX¯eTq #·s¡´ nH˚ |ü<ëìï $|ü‘·TÔ≈£î >∑Ts¡j˚T´ dü+uÛ≤e´‘·qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ rdüT≈£îH˚ #·s¡´\≈£î ‘·s¡#·T>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ ˝À¢ uÛÖ‹ø£ eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£ #·s´¡ \T ¬s+&É÷ ñ+{≤sTT. $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û yê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Bs¡øÈ ±*ø£ #·s´¡ \T>± |ü\T s¡ø±\ ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\qT #˚|ü&É‘ês¡T. ìsêàD≤‘·àø£ #·s¡´˝À¢ uÛ≤>∑+>± $|ü‘·TÔqT ‘·≥Tº≈£îH˚ uÛeÑ Hê\ ìsêàD+, qB Äqø£≥\º m‘·TÔ ô|+#·&+É #˚kÕÔsT¡ . $|ü‘T· Ô ìs¡ « Vü ≤ D˝À •ø£ å D Çe«&É + , uÛ Ñ ÷ $ìjÓ ÷ >±ìï Áø£eTãB∆ø£]+#·&É+, Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ô|+#·&É+ yÓTT<ä\>∑T ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. 4. dü+dæ<ä∆‘·(Preparedness) yÓ|’ Øü ‘ê´\ Á|üu≤Û yêìï düeTs¡eú +‘·+>± m<äTs√ÿe&ÜìøÏ yÓ’|üØ‘·´ |òüT≥q≈£î eTT+<˚ #˚|üfÒº ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, #·s¡´\qT dü+dæ<ä∆‘· n+{≤s¡T. düeTs¡úe+‘·yÓTÆq dü+dæ<ä∆‘· #·s¡´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqï |üø+å£ ˝À $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û yêìï ô|<ä› m‘·TqÔ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘·–+Z #·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, $|ü‘T· \Ô qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ø£eT÷´ì{° n‘·T´‘·ÔeT+>± düqï<ä∆+ #˚j·Te#·TÃ. ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<ä∆‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫ ÁøÏ+~ ñ<ëVü≤s¡DqT >∑eTì+#·+&ç: 1977 qe+ãsY 15q Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À >∑+≥≈£î 200 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑yÓTÆq >±\T\‘√ ≈£L&çq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT dü+uÛÑ$+∫+~. Bì ø±s¡D+>± 10,454 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 55,00,000 eT+~ ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡T. 90,37,400 eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. 378 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ Ä]úø£ qwüº+ dü+uÛ$Ñ +∫+~. 1990˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ŸqT eTs=ø£ ô|qT ‘·TbòÕqT ‘êøÏ+~. nsTT‘˚ ô|]–q »HêuÛ≤ ø±s¡D+>± 1977 ø£+fÒ m≈£îÿe>± 1990˝À 63,40,000 eT+~ ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡T.
15
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e\j·T+ (Disaster Management Cycle) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À $|ü‘·TÔqT ‘·|æŒ+#·&É+, <ëì Á|üu≤Û yêìï ‘·–+Z #·&+É ˝Ò<ë <ëì e\q »]–q qcÕº\ qT+&ç ø√\T≈£îH˚˝≤ #˚j·T&É+ ø√dü+ $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT, $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>±, $|ü‘·TÔ ‘·s¡Tyê‘· #˚|üfÒº nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, ø±s¡´Áø£e÷\T, #·s¡´\˙ï Ç$T&ç ñ+{≤sTT. $|ü ‘ · T Ô eTT|ü ⁄ Œ ìs¡ « Vü ≤ D˝À uÛ ≤ >∑ + >± #˚ | ü f Ò º ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT eTTK´yÓTÆq <äX¯\T. 1. $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT: yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$ùdÔ, <ëì e\q ø£*π> e÷q, ÄdæÔ qcÕº\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ #˚|üfÒº ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T. ñ<ë: ne>±Vü≤Hê Á|ü#êsê\T, ã\V”≤qyÓTqÆ ìsêàD≤\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+, ≈£î≥T+ã+ eT]j·TT ≈£eT÷´ì{° kÕúsTT˝À¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$. á <äX˝¯ À #˚|fü ºÒ Ç≥Te+{Ï eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ #·s´¡ \qT ñ|üX¯eTq eT]j·TT dü+dæ<ä∆‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T. 2. $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À: u≤~Û‘·T\ nedüsê\qT, u≤<Ûä\qT rπsÃ+<äT≈£î #˚|üfÒº #·s¡´\T. á <äX¯˝À #˚|üfÒº #·s¡´\qT n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T. 3. $|ü‘·TÔ ‘·s¡Tyê‘·: $|ü‘·TÔ ‘êøÏq yÓ+≥H˚ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q ø£eT÷´ì{°\T ‘·«s¡>± ø√\T≈£îH˚ $<Ûä+>± #˚|üfÒº |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \T. M{Ïì Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT dü«dü‘ú (· response and recovery) ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
nsTTq|üŒ{Ïø°, düeTs¡úe+‘·yÓTÆq ñ|üX¯eTq, dü+dæ<ä∆‘· #·s¡´\ Á|ü»\T, dü+ã+~Û‘· Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø±s¡D+>± eTè‘·T\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~. 969 eT+~ eT~+|ü⁄ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. n+<äTu≤≥T˝À ñqï eTs¡DÏ+#ês¡T. eqs¡ T \ >∑ T ]+∫ ne>±Vü ≤ q ˝Ò ø £ b ˛e&É + ø±s¡ D +>± \uÛÑ´eTe⁄‘·Tqï düe÷#ês¡+ ∫e] es¡≈£î #˚s¡&É+ ˝Ò<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $_Ûqï $|ü‘·TÔ\ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D <˚X¯ yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+#˚ |ü\T s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ u≤<Û´ä ‘·qT >∑D≤+ø±\T eT]j·TT ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T eT+Á‹‘·« düe÷#êsêìï dü+dæ<ä∆+ #˚ùd j·T+Á‘ê+>∑+ Ç+ø± n_Ûeè~∆ XÊK(Ministry of Statistics and Programme Implemen#Ó+<äe\dæ ñ+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005, ÁøÏ+<ä tation) #˚|ü{Ϻ+~. $|ü‘·TÔ\T, yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ &˚{≤uÒdqt T n_Ûeè~∆|]ü #˚+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ #·Á{≤ìï @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ |òüsY &çC≤düºsY n+XÊ\ dü+dæ<+∆ä #˚ùd <äèw摺 √ øπ +Á<ä >∑D≤+ø±\ ø±sê´\j·T+(Central y˚ T H˚ C Ÿ y Ó T +{Ÿ ( National Institute for Disaster Statistics Office) ˇø£ kÕ+πø‹ø£ ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚dæ+~. Management(NIDM) ) |ü ] XÀ<Û ä H ê ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T 1. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ\ >∑D≤+ø±\T ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. $|ü‘T· \Ô ‘√ bÕ≥T <˚X¯ kÕe÷õø£, Ä]úø£ Jeq+, 2. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À #˚|ü{Ϻq ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, |ü⁄qsêyêdü õ&ç|æ eè~∆ô|’ yê{Ï Á|üu≤Û yêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ >∑D≤+ø±\T, j·T+Á‘ê+>±ìï á dü+düú n_Ûeè~∆ #˚düTÔ+~. 3. $|ü‘·TÔ >∑D≤+ø±\ õ˝≤¢\ yêØ dü+Á>∑Vü≤D Á|ü|ü+#· kÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ 4. ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, |ü⁄qsêyêdü >∑D≤+ø±\ õ˝≤¢\ yêØ eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq eqs¡T\T ñHêïsTT. n$: 1.EM. DAT, 2. dü+Á>∑Vü≤D, Natcat , 3. Sigma . ôd+≥sY |ò ü s Y ØôdsY à ÄHé ~ 5. sêh kÕúsTT˝À qwüº+, |ü⁄qsêyêdü düe÷#êsêìï m|æ&ç$TjÓ÷\J ÄHé &çC≤düºsY‡(Centre for Research on Áb˛~#˚j·T&É+ the Epidemiology on Disastera(CRED)) nH˚ dü+düú ô|’ $esê\qT ùdø£]+#˚+<äT≈£î ◊<äT bòÕsêà≥¢qT n_Ûeè~∆ 1987 qT+&ç Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± |ü\T <˚XÊ\ qT+&ç ùdø£]düTqÔ ï #˚XÊs¡T. πø+Á<ä kÕúsTT˝À &˚{≤uÒdtqT dæ<ä∆+ #˚j·T&ÜìøÏ $|ü‘·TÔ &˚{≤qT EM. DAT>± e´eVü≤]kÕÔs¡T. eT÷´ì#Y Ø nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+, õ˝≤¢ kÕúsTT dü+dü\ú T Çq÷‡¬sHé‡ ø£+ô|˙ NatcatHê{Ÿø±{ŸqT ìs¡«Væ≤düTÔ+&É>±, dæ«dt n+~+#·e\dæ ñ+≥T+~. Ø Çq÷‡¬sHé‡ ø£+ô|˙ Sigma ù|]≥ düe÷#êsêìï ùdø£]k˛Ô+~. á eT÷&ÉT dü+düú\T ùdø£]düTÔqï düe÷#ês¡+ eT<Ûä´ bı+‘·q ñ+&É≥+ ˝Ò∑+>± ñ+{≤j·TH˚ $|ü‘·TÔ ‘êøÏq|ü⁄Œ&ÉT kÕ<Ûës¡D+>± ù|<ä Á|ü»˝Ò rÁe uÛsÑ √kÕ ôd‘’ +· ˝Ò∑Ts¡e⁄‘ês¡T. yês¡T ‘·eT ìyêdü kÕúHêìï m+|æø£ #˚dæ #·÷|ü⁄‘·Tqï ñ<ëVü≤s¡D 1999˝À yÓìE˝≤˝À dü+uÛ$Ñ +∫q #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘·≈£îÿe neø±X¯+ ñ+≥T+~. nH˚ø£ ù|<ä uÛÑ÷bÕ‘·+ dü+<äs¡“¤+>± »]–+~. ø£eT÷´ì{°\T ì{≤¬s’q ø=+&É yê\T\T ˝Ò<ë qB es¡<ä >∑‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q yÓTÆ<ëHê\T e+{Ï Á|üe÷<äø£s¡ H˚\˝À¢ ìedædüTÔ+{≤sTT. πø+ÁBj·T >∑D≤+ø±\ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D(&˚{≤uÒdt) ]ø±s¡T¶ Ç≥Te+{Ï ÁbÕ+‘ê˝À¢ yês¡T kı+‘· Çfi¯q¢ T ø£≥Tº≈î£ +{≤s¡T. yê{Ïì ˝Òø£b˛e&É+ eTT|ü⁄ŒqT n+#·Hê y˚j·T&É+, <˚X¯+˝À Ç+‘·≈£î düTs¡ø‘åÏ +· >± m˝≤ ì]à+#·Tø√yê\H˚ ne>±Vü≤q ñ+&É∑Vü≤D≈£î Á|ü<Ûëq n&ɶ+øÏ>± ne>±Vü≤q ñqï|üŒ{Ïø°, <äè&ÛÉyÓTÆq, HêD´yÓTÆq uÛÑeq ìsêàD ñ+{À+~. ÁbÕD qwüº+, $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ dü+ã+~Û+∫ kÕeTÁ–ì ø=qT>√\T #˚ùd X¯øÏÔ ñ+&É<äT. $_Ûqï eqs¡T\ <ë«sê ùdø£]+#˚ &˚{≤ _Ûqï s¡ø±\T>± ñ+≥÷, $|ü‘T· Ô ‘·sT¡ yê‘· ù|<ä Á|ü»\T ø√\Tø√e&É+ #ê˝≤ ø£w+ºü . $|ü‘·TÔ rÁe‘·qT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ Ä≥+ø£+>± ñ+{À+~. Á|ü<Ûëq yÓ’|üØ‘ê´\(Hazards)≈£î dü+ã+~Û+∫q XÊÁd”Ôj·T XÊØs¡ø£ >±j·÷\T, $<Ûä«+dü+, JeH√bÕ~Û ø√˝ÀŒe&É+ e+{Ï dü e ÷#ês¡ + \uÛ Ñ ´ eTe⁄‘· T qï|ü Œ {Ï ø ° , yê{Ï Á|ü u Û ≤ yêìøÏ Bs¡Èø±*ø£ |üs¡´ekÕHê\qT ø£*– ñ+{≤sTT. ø°\ø£ kÕeTÁ–, dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ düeTÁ>∑+>± \_Û+#·&É+ ˝Ò<äT. <˚X¯ s¡yêD≤ kÕ<ÛëHê\qT ø√˝ÀŒ‘˚ ‘·eTqT, ‘·eT ≈£î≥T+u≤\qT b˛wæ+#·Tø√e&ÜìøÏ eTs√e÷s¡Z+ ñ+&É<äT. yê]øÏ m≥Te+{Ï yê´|üÔ+>± ˇπø düe÷#ês¡+ ôd’‘·+ \uÛÑ´+ ø±e&É+ ˝Ò<äT. ;e÷ ñ+&É<äT. $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT ñqï kÕúsTTøÏ sêe&É+ #ê˝≤ $_Ûqï eqs¡T\ <ë«sê \_Û+#˚ $|ü‘·TÔ düe÷#êsêìï ø£wüºeTe⁄‘·T+~.
1.6 düe÷#ês¡ ùdø£s¡D
1.7 Á|ü»\ô|’ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤e+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
16
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. $|ü‘·TÔ\T ` Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ (Disasters in the World - An Overview)
2.1 |ü]#·j·T+ $|ü‘·TÔ\T nqï$ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± düs¡« kÕ<Ûës¡D+. $|ü‘T· \Ô ≈£î e÷qe C≤‹øÏ ñqï+‘· #·]Á‘· ñ+~. yê{Ï rÁe‘·, dü+øÏ¢wüº‘·, Äeè‹Ô, Ä]úø£ e´edüú\ô|’ yê{Ï Á|üuÛ≤e+ HêHê{ÏøÏ ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+ Ä+<√fi¯q ø£*–k˛Ô+~. Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T Á|ü»\≈£î rÁe eTT|ü⁄ŒqT ø£*–dü÷Ô n~Ûø£ »HêuÛ≤ kÕ+Á<ä‘· ø£*– ñqï n˝≤Œ_Ûeè~∆ <˚XÊ\≈£î ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>± qwüº+ ø£*–düTÔHêïsTT. $|ü‘·TÔ\ e\q Á|ü|ü+#· Ä]úø£ e´edüú≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq 880 _*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡¢ qwüº+ yê{Ï\T¢‘√+~. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ]ø±s¡T¶ qyÓ÷<äT Áø°.|üP. 430 qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Ä dü+e‘·‡s¡+˝À @<∏ÓHé‡ q>∑s+¡ ˝À f…|Æ düò t eTVü≤e÷à] dü+uÛ$Ñ +∫q≥Tº qyÓ÷<Ó+’ ~. Áø°.X¯. 1556≈£î eTT+<äT Á|ü|ü+#·+˝À 10 n‘·´+‘· uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. 1556 »qe] 23q #ÓH’ ê˝Àì cÕ+^® ÁbÕ$qT‡˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü ‘êøÏ&çøÏ 8,30,000 eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T.
1992`2000 eT<Ûä´ dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ <ë<ë|ü⁄ 500 $|ü‘·TÔ\T #=|ü⁄Œq Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± yÓTT‘·Ô+ 4,989 $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚ 1999 qT+&ç 2003 eT<Ûä´ dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq 707 $|ü‘·TÔ\T qyÓ÷<äj·÷´sTT. 1994 `1998 eT<Ûä´ ø±\+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 1999`2003 eT<Ûä´ $|ü‘·TÔ\ dü+K´ dü>≥ ∑ Tq dü+e‘·‡sêìøÏ 60% ô|]–+~. e÷qyê_Ûeè~∆ n\Œ+>± ñqï <˚XÊ˝À¢ 142% ô|s¡>∑&É+ >∑eTHês¡Ω+. 1992`2001 eT<Û ä ´ dü + uÛ Ñ $ +∫q $|ü ‘ · T Ô \ qT |ü]o*ùdÔ, ø£s¡Te⁄, <äT]“¤ø£å+ n‘·´+‘· ÁbÕD≤+‘·ø£ $|ü‘·TÔ\T>± ìs¡ ÷ |æ ‘ · e Tj· ÷ ´sTT. es¡ < ä \ T, kÕ+π ø ‹ø£ Á|ü e ÷<ë\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·s¡Tyê‹ kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT.
2.2 Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± $|ü‘·TÔ\ rs¡T 20e X¯‘êã›+ ¬s+&Ée ns¡úuÛ≤>∑+˝À Á|ü|ü+#·+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ 200≈£î ô|>’ ± ô|qT $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. düTe÷s¡T 14 \ø£å\ eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ $|ü‘·TÔ\ e\¢ dü+uÛÑ$+∫q qwüº+ (õ&ç|æ˝À XÊ‘·+ |üs¡+>±) n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À 20 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+~. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± ÁbÕD qwüº+ n~Ûø£+>± »]–q <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À Ädæj·÷ <˚XÊ\T nÁ>∑uÛ≤>±q ñHêïsTT. Ç{°e\ ø±\+˝À düV≤ü », e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘T· \Ô dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. 1994 qT+&ç 1998 eT<Û´ä Á|ü|+ü #· yê´|ü Ô + >± dü + e‘· ‡ sêìøÏ dü > ∑ ≥ Tq 428 $|ü ‘ · T Ô \ T dü + uÛ Ñ $ +#êsTT. ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ >∑ D ≤+ø±\ Á|ü ø ±s¡ +
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1995 qT+&ç 2004 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔ\ rs¡T
17
es¡<ä\T ‘·TbòÕqT¢ ø£s¡Te⁄, dü+ã+~Û‘· $|ü‘·TÔ\T eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T uÛÑ÷ø£+bÕ\T düTHêMT\T uÛÑ÷bÕ‘ê\T
30% 21% 19% 15% 8% 4%
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\T Væ≤eT dü+bÕ‘ê\T ø°≥ø±\ <ë&ÉT\T
1% 1% 1%
2.3 Ç‘·s¡ $esê\T 2005˝À ¬s¬>sY, u≤ãsY s¡∫+∫q ªIn the Line of Fire:
Trauma in the Emergency Servicesµ |ü⁄düø Ô +£ Á|üø±s¡+
>∑&∫ç q 10 dü+e‘·‡sê\˝À nq>± 1995 qT+&ç 2005 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± 200 ø√≥T¢(2 _*j·TqT¢) ˝Ò<ë Á|ü|ü+#·»HêuÛ≤˝À 1/3 e+‘·T »HêuÛ≤ $|ü‘·TÔ\ ‘êøÏ&çøÏ >∑Ts¡e&É+ »]–+~. düV≤ü » $|ü‘T· \ Ô ø±s¡D+>± Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± Á|ü‹j˚T{≤ 60,000 eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ô|& ò sπÉ wüHé Ä|òt s¬ &éÁø±dt n+&é s¬ &éÁø°ôd+{Ÿ kıôd’{°dt(IFRC) Á|ü#·T]+∫q Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ ìy˚~ø£ (World Disaster Report) 2010 Á|üø±s¡+ 2000 qT+&ç 2009 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q yê]˝À 85% Ädæj·÷, |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yêπs ñHêïs¡T. ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄q≈£î n+‘·sê®rj·T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
18
eP´Vü≤+(United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UN ISDR)) $&ÉT<ä\ #˚dæq >√¢ã˝Ÿ nôddtyÓT+{Ÿ ]b˛sYº 2011 Á|üø±s¡+ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yê]˝À 90 XÊ‘êìøÏ ô|’>± <äøÏåD≤dæj·÷, ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷, |üdæ|òæø˘ <˚XÊ˝À¢ ñ+≥THêïs¡T. <äøÏåD≤dæj·÷˝À $|ü‘·TÔ |”&ç‘· <˚XÊ\˝À n~Ûø£ »HêuÛ≤ ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, ã+>±¢<˚XŸ\T n~Ûø£+>± $|ü‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. uÛÖ>√[ø£ $d”sÔ +í¡ , q<äT\T, dü˝ú ≤ø£è‹ø±s¡D+>± ã+>±¢<X˚ Ÿ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T es¡ < ä \ T, ‘· T bò Õ q¢ ≈ £ î m≈£ î ÿe>± >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î $&ÉT<ä\ #˚dæq ªªnatural hazards, unnatural disasters µµ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $düÔ]+∫ ñ+&É > ±, ÄÁ|ò æ ø ±˝À ø£ s ¡ T e⁄\T #ê˝≤ ‘· s ¡ # · T >± dü + uÛ Ñ $ dü T Ô H êïsTT. ì‘· ´ ø£ s ¡ T e⁄\T, es¡ < ä \ ‘√ |”&+ç #·ã&ÉT‘·Tqï <˚XÊ\T Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· Äø£* <˚XÊ\T>± |æ\Teã&ÉT‘·THêïsTT. πø+Á<ä ôVA+ eT+Á‹‘·« XÊK 2011 ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ $|ü‘T· \Ô e\q dü+uÛ$Ñ +#˚ qwü+º õ&ç|˝æ À XÊ‘·+ |üs+¡ >±
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\ ø£+fÒ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À 20 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+{À+~. j·TTmHé◊mdt&çÄsY $&ÉT<ä\ #˚dæq Disaster Risk Reduction: An Instrument for Achieving the Millennium Development Goals Á|ü ø ±s¡ +
uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yê]˝À 85% eT+~ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\≈£î #Ó+~q yêπs ñ+≥THêïs¡T. $|ü ‘ · T Ô \ e\¢ H˚ s ¡ T >± dü + uÛ Ñ $ +#˚ qwü º + $\Te 1960\˝À dü+e‘·‡sêìøÏ 75.5 nyÓT]ø£Hé _*j·THé &Ü\s¡T¢ ñ+&É>±, >∑‘· 10 dü+e‘·‡sê\T>± n~ dü+e‘·‡sêìøÏ Á{Ï*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢(\ø£å ø√≥¢ &Ü\s¡T¢)≈£î #˚s¡T≈£î+~.
sêh+˝À ñqï ôVAH√\T\T. yÓuŸôd’{Ÿ: http://itic.ioc-unesco.org |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+˝À düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ düeTq«j·T Á>∑÷|ü⁄(International Coordination Group for the Tsunami Warning System in the Pacific (ICGITSU)): Bìì 1968˝À j·TTHÓk˛ÿ Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+
2.4 n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ nø√ºãsY 13qT n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ
≈£î~+|ü⁄ ~q+(International Day for Disaster Reduction)>± bÕ{ÏkÕÔsT¡ . 1990`1999qT n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+(International Decade for É »]–+~. Natural Disaster Reduction)>± bÕ{Ï+#·&+ |üdæ|òæø˘ düTHê$T yê]ï+>¥ ôd+≥sY(Pacific Tsunami Warning Center (PTWC)): BìH˚ n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ä+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Bì Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT sêh+ Çyê ;#Y˝À ñ+~. Bìì nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q H˚wüq˝Ÿ zcÕìø˘ n+&é n{≤àdæŒj·T]ø˘ n&çàìÁùdºwüHé(National
Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA))
ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. Bìì 1948˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À e∫Ãq düTHê$T nq+‘·s¡+ á πø+Á<ä+ ùde\qT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ø£πs_j·THé, #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü $düÔ]+#·&É+ »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://ptwc.weather.gov Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düTHêMT ÇqŒ¤sπ àwüHé ôd+≥sY(International Tsunami Information Centre (ITIC) ): Bìì j·TTHÓk˛ÿ≈£î #Ó+~q Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é IOC) Ä<Û«ä s¡´+˝À 1965˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Bì Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
19
ÁbòÕH釽Àì bÕ]dt˝À Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é ◊zdæ) Ä<Û«ä s¡´+˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Ädæj·THé &çC≤düºsY ]&Éø£åHé ôd+≥sY(Asian Disaster Reduction Cente(ADRC) ): Bìì 1998˝À CbÕHé˝Àì ø√uŸ q>∑s¡+˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. yÓuŸôd’{Ÿ: www.adrc.asia Ädæj·÷ &çC≤düºsY Á|æù|sY¶HÓdt ôd+≥sY(Asia Disaster Preparedness Center (ADPC) ): Bìì 1986 »qe] <∏ësTT˝≤+&é sê»<Ûëì u≤´+ø±ø˘ πø+Á<ä+>± @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.adpc.net Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D dü+düú(World Meteorological Organization (WMO) ): Ç~ ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ nqTã+<Ûä dü+düú. uÛÑ÷>√fi¯yê‘êes¡D≤ìï |üs¡´y˚øÏå+#˚ á dü+düú Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ dæ«≥®sê¢+&é˝Àì C…˙yê˝À ñ +~. Á|ü‹j˚T{≤ e÷]à 23q Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D ~H√‘·‡e+>± »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.wmo.int/ kÕsYÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ôd+≥sY(SAARC Disaster Management Centre (SDMC)): Bìì 2006 nø√ºãsY˝À q÷´&Ûç©¢˝Àì H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ(National Institute of Disaster Management) Äes¡D˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: saarc-sdmc.nic.in k‘Y Ädæj·THé &çC≤düºsY Hê˝…&é® HÓ{ŸesYÿ(South Asian Disaster Knowledge Network (SADKN)): Ç~ kÕsYÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ôd+≥sY Ä<Ûä«s¡´+˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&˚ ˇø£ yÓuŸb˛s¡º˝Ÿ. yÓuŸôd’{Ÿ: www.saarc-sadkn.org Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁkÕº≥J |òüsY &çC≤düºsY ]&Éø£åHé(United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR)):
Ç~ ◊ø£´sê»´dü$T‹ Ä<Ûä«s¡´+˝À
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
@sêŒ≥T 1999 &çôd+ãsY˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~. Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+ dæ«≥®sê¢+&é˝Àì C…˙yê˝À ñ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.unisdr.org Ç+≥sY > ∑ e s¡ ï yÓ T +≥˝Ÿ bÕ´HÓ ˝ Ÿ ÄHé ¬ ø ’ ¢ y ˚ T {Ÿ #Û˚+CŸ(Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)): Bìì 1988˝À Á|ü | ü + #· yê‘êes¡ D dü + dü ú ( &É ã T¢ ´ m+z), ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ |ü s ê´es¡ D ø±s¡´Áø£eT+(j·TTmHéÇ|æ)\T ø£\dæ @sêŒ≥T #˚XÊsTT. Bì Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+ dæ«≥®sê¢+&é˝Àì C…˙yê˝À ñ +~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.ipcc.ch ny˚sYHÓdt n+&é Á|æù|sY¶HÓdt |òüsY meT¬s®˙dt m{Ÿ ˝Àø£˝Ÿ ˝…e˝Ÿ(Awareness and Preparedness for Emergencies at Local Level(APELL)): ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ |üsê´es¡D ø±s¡´Áø£eT+(j·TTmHéÇ|æ) Á|üuÛÑT‘ê«\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ esêZ\‘√ ø£*dæ kÕ+πø‹ø£ Á|üe÷<ë\T, |üsê´es¡D n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, yê{Ï e\¢ »]π> Vü‰ìø£s¡ Á|üuÛ≤yê\qT ≈£î~+#·&ÜìøÏ ny˚sHY dÓ t n+&é Á|æù|sYH¶ dÓ t |òsü Y meT¬s˙® dt m{Ÿ ˝Àø£˝Ÿ ˝…e˝Ÿ(m|æÇm˝Ÿm˝Ÿ)qT s¡÷bı+~+∫+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.uneptie.org/pc/apell nø±&ÉMT |òüsY &çC≤düºsY bÕ¢ì+>¥ Áf…Æì+>¥( Acad-
n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ ~H√‘·‡e+: nø√ºãsY 13 (International Day for Disaster Reduction (IDDR)): Á|ü‹ j˚T{≤ nø√ºãsY 13q n+‘·sê®rj·T $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ ~H√‘·‡e+>± »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. 2013˝À á ~H√‘·‡yêìï $|ü‘T· \Ô T, n+>∑yø’Ó \£ ´+‘√ b˛sê&ÉT‘·Tqïyê]øÏ n+øÏ‘+· #˚XÊs¡T. 2009 es¡ ≈ £ î Á|ü ‹ j˚ T {≤ nø√º ã sY 2e ãT<Û ä y êsêìï n+‘· s ê® r j· T dü V ü ≤ » $|ü ‘ · T Ô \ ≈£ î ~+|ü ⁄ ~H√‘·‡e+(International Day for Natural Disaster Reduction)>± bÕ{Ï+#˚ yês¡T. 2009 &çôd+ãsY 21q ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D nôd+;¢ 2010 qT+&ç Á|ü‹j˚T{≤ nø√ºãsY 13qT n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ ~H√‘·‡e+>± bÕ{Ï+#ê\ì ìs¡ísTT+∫+~.
C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ~H√‘·‡e+: nø√ºãsY 29 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü‹j˚T{≤ nø√ºãsY 29q C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ~H√‘·‡yêìï »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T.
Ç+&çj·÷ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø±+Á¬>dt
C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D dü+dü(ú mHé◊&çm+) Ä<Û«ä s¡´+˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ yÓ T T≥º y Ó T T<ä { Ï &ç C ≤dü º s Y y˚ T H˚ C Ÿ y Ó T +{Ÿ emy for Disaster Management Education, Planning ø±+Á¬>dt(◊&çm+dæ) 2006 qe+ãsY 29, 30 ‘˚B\˝À and Training (ADEPT)): q÷´&Ûç©¢˝Àì $C≤„Hé uÛÑeHé˝À »]–+~. Bìì Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Ç~ #ÓHÓ’ï˝À ñqï Á|üuÛÑT‘˚«s¡ dü+düú. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eTH√àVü≤Hédæ+>¥ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. s¡+>∑+˝À •ø£åD ø√s¡T‡\T n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T s¬ +&Ée Ç+&çj÷· &çC≤düsº Y y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ ø±+Á¬>dt 2009 Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~düTÔ+~. qe+ãsY 4 qT+&ç 6e ‘˚B es¡≈£î q÷´&Ûç©¢˝Àì $C≤„q yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.adeptasia.org/ uÛÑeHé˝ÀH˚ »]–+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
20
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$eq |ü_¢πøwüHé‡
21
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|ü|ü+#·+˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T` ÁbÕD qwüº+ #·]Á‘·˝À qyÓ÷<Ó’q uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T e.dü |òüT≥q 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. uÛÑ÷ø£+|ü+ 3. ‘·TbòÕqT 4. jÓT˝À¢ q~ es¡<ä\T 5. yÓTd”‡Hê uÛÑ÷ø£+|ü+ 6. uÛÑ÷ø£+|ü+ 7. ø±+{À ô|qT uÛÑ÷ø£+|ü+ 8. #Ó’Hê eTVü‰ <äT]“¤ø£å+ 9. uÛÀ˝≤ ‘·TbòÕqT 10. {≤+>±¸Hé uÛÑ÷ø£+|ü+
dü+e‘·‡s¡+ 1556 1731 1737 1887 1908 1920 1923 1958-1961 1970 1976
<˚X¯+ ÁbÕ+‘·+ eTs¡D≤\T #Ó’Hê, cÕ+^® 8,30,000 #Ó’Hê 1,00,000 uÛ≤s¡‘Y, ø£\ø£‘êÔ 3,00,000 #Ó’Hê 9,00,000-20,00,000 Ç≥© 1,23,000 #Ó’Hê, >±+qT‡ 2,35,000 »bÕHé 1,42,000 #Ó’Hê 150,00,000-430,00,000 |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ(uÛ≤s¡‘Y), ã+>±¢<˚XŸ 5,00,000 #Ó’Hê 2,42,419
>∑&ç∫q X¯‘êã›+˝À qyÓ÷<Ó’q uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T e.dü |òüT≥q 1. #Ó’Hê es¡<ä\T 2. es¡<ä\T 3. ‘·TbòÕqT 4. ã+>±¢<˚XŸ ‘·TbòÕqT 5. uÛÑ÷ø£+|ü+ 6. düTHê$T
dü+e‘·‡s¡+ 1931 1954 1970 1991 1999 2004
7. Vü≤]πøHé ø£Á‹Hê 8. dæj·÷∫Hé uÛÑ÷ø£+|ü+ 9. ôd’ø√¢Hé qØZdt 10. ôV’≤r uÛÑ÷ø£+|ü+
2005 2008 2008 2010
$eq |ü_¢πøwüHé‡
<˚X¯+ ÁbÕ+‘·+ eTs¡D≤\T #Ó’Hê 10,00,000-25,00,000 #Ó’Hê 40,000 ∫≥º>±+>¥, KT˝≤ï(ã+>±¢<˚XŸ) 3,00,000 ã+>±¢<˚XŸ 1,39,000 ≥Øÿ 17,000 Ç+&√H˚wæj·÷, l\+ø£, uÛ≤s¡‘Y, eT˝Òwæj·÷, 2,30,210 k˛e÷*j·÷, ã+>±¢<˚XŸ, <∏ësTT˝≤+&é j·TTHÓ’f…&é ùdº{Ÿ‡ Ä|òt nyÓT]ø± 1,836 #Ó’Hê 87,476 eTj·THêàsY 1,38,000 ôV’≤r 3,16,000
22
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q (Disasters in India - an Overview)
3.1 |ü]#·j·T+ uÛÑ÷ ` o‘√wüídæú‹ eT+&É\+, Á|ü»\ uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£, Ä]úø£ <äTs¡“\‘ê«\≈£î ‘√&ÉT n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ <äTs¡“\‘·« ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+&É≥+ yÓTT<ä\>∑T ø±s¡D≤\ e\q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· $|ü‘·TÔ |”&ç‘· <˚XÊ\˝À ˇø£{Ï>± e÷]+~. es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\T, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T yÓTT<ä\>∑Tq$ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·s¡#·÷ dü+uÛÑ$+#˚ $|ü‘·TÔ\T. 1839 qe+ãsY 25q dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT e\¢ 3 \ø£å\ eT+~øÏ ô|’>± Á|ü»\T eTs¡DÏ+#ês¡T. 2001˝À >∑T»sê‘Y˝Àì uÛTÑ CŸ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+|ü+, 1999 nø√ºãsY 29q ˇ]kÕ‡ rsêìï ‘êøÏq dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé\T Ç|üŒ{Ïø° >∑Ts¡TÔ+&çb˛j˚T ñHêïsTT. 2010 Ä>∑düTº 6q »eT÷à ø±oàsY˝Àì ˝…Vt≤, <ëì #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î]dæq ≈£î+uÛÑeèwæº ø±s¡D+>± e∫Ãq Äø£dæàø£ es¡<ä\T, |ü+ø£ Á|üyêVü≤+(mudflow) düèwæº+∫q ;uÛÑ‘·‡+ n+‘êÇ+‘ê ø±<äT. Bì e\¢ 196 eT+~ #·ìb˛>±, 65 eT+~ >∑\¢+‘·j·÷´s¡T. 3,661 Çfi¯ó¢ <Ûä«+dü+ ø±>±, 27,350 ôV≤ø±ºs¡¢˝À |ü+≥ qwüº+ »]–+~. Ädæ j · ÷ K+&É + ˝À dü + uÛ Ñ $ +#˚ $|ü ‘ · T Ô \ ≈£ î Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ Á|ü»˝À¢ 6%, $|ü‘·TÔ\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤˝À¢ 24% uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡(_◊mdt) Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 85% ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. sê»<Ûëì &Û©ç ‘¢ √ düVü‰ 57% uÛÑ÷uÛ≤>∑+ rÁe uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. $|ü ‘ · T Ô \ e\q @{≤ C≤rj· T dü ÷ ú \ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õ&ç|æ)˝À 2% $|ü‘·TÔ\ e\q qwüºeTe⁄‘√+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n_Ûeè~ú e÷sêZìøÏ düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ˇø£ Á|ü<Ûëq nes√<Ûä+>± ñ+≥THêïj·Tì 2003˝À Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ìs¡«Væ≤+∫q n<Ûä´j·Tq+ yÓ\¢&ç+∫+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düeTq«j·÷ìøÏ πø+Á<ä >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«(ôVA+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
$TìÁd”º) XÊK H√&É˝Ÿ &çbÕsYºyÓT+≥T>± u≤<Ûä´‘· eVæ≤k˛Ô+~. 2000 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç <˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T dü+dæ<ä∆‘·, ìyês¡D, ñ|üX¯eTq kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ô|’ πø+ÁBø£]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. <˚X¯+˝Àì nìï n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT $|ü‘·TÔ Á|ü‹|òü÷‘·Tø£+>± s¡÷bı+~+#·ø£b˛sTTq#√, <˚X¯ n_Ûeè~∆ \øå±´\qT, düTdæús¡ n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·&É+ nkÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. n+<äTe\q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D≈£î n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. C≤rj·T, sêh+, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À¢ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D e´edüqú T n≥T Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+˝ÀqT, Á|üuÛÑT‘˚«‘· s¡+>∑+˝Àq÷ ã˝Àù|‘·+ #˚düTÔHêïs¡T.
3.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\ |ü]dæú‹
23
Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´+‘· $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ø£*–q yÓTT<ä{Ï
10 <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. j· T THÓ ’ f … & é H˚ w ü H é ‡ Ä|ò ” d t |ò ü s Y &ç C ≤dü º s Y ]dt ÿ ]&Éø£åHé(UNISDR) ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2010˝À düVü≤» $|ü‘T· \Ô ˝À #ÓH’ ê ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~. dü > ∑ ≥ Tq Á|ü ‹ dü + e‘· ‡ s¡ + y˚ \ ø√≥¢ Ädæ Ô ì qwüºb˛e&É+‘√ bÕ≥T 50 $T*j·TqT¢(˝Ò<ë 5 ø√≥¢) eT+~ Á|ü»\T ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<ä\≈£î 200 $T*j·Tq¢(20 ø√≥¢) eT+~ Á|ü»\T Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1970\T, 80\˝À ø£sT¡ e⁄\T, <äT]“¤ø±å \T n‹ô|<ä› ÁbÕD≤+‘·ø£ $|ü‘T· \Ô T>± ñ+&˚$. H˚&TÉ |ü]dæ‹ú |üP]Ô>± e÷]b˛sTT+~. n‘·T´‘·ÔeT eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, ÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\ ø±s¡D+>± ø£s¡Te⁄\T, <äT]“¤øå±\ e\q dü + uÛ Ñ $ +#˚ eTs¡ D ≤\T >∑ D ˙j· T +>± ‘·–Zb˛j·÷sTT. H˚&ÉT $|ü‘·TÔ˝À¢ >±j·T|ü&ÉT‘·Tqï yê]˝À 98% es¡<ä\T, á<äTs¡T >±\T\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\H˚
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>±j·T|ü&TÉ ‘·THêïs¡T. á dü+K´ >∑‘· 10 dü+e‘·‡sê\T>± ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+~. 2001 qT+&ç 2011 eT<Û´ä ø±\+˝À Ädæj÷· K+&É+˝À ô|<ä› dü+K´˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç{°e\ ø±\+˝À es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, #·Áø£yê‘ê\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T, Væ ≤ eTdü + bÕ‘ê\T uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. ô|<ä› m‘·TÔq $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ, Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ø√≥¢ eT+~ Á|ü»\T uÛÖ>√[ø£ $|ü‘·TÔ\T, »\` yê‘êes¡D $|ü‘·TÔ\T, e÷qe ø±s¡ø£ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ $|ü‘·TÔ\ <äTs¡“\‘·«+ ø£*–q ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔHêïs¡T. _*¶ + >¥ yÓ T {° ] j· T ˝Ÿ ‡ f… ø ±ï\J Á|ü y Ó ÷ wü H é øöì‡˝Ÿ ( BMTPC) s¡ ÷ bı+~+∫q e\ïs¡ ã T*{° n{≤¢dt(Vulnerability Atlas) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 58.6% ˇø£ e÷~] qT+&ç n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\qT m<äTs=ÿH˚ III, IV eT]j·TT V uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\(seismic zones)˝À ñqï≥T¢ ôV≤#·Ã]+∫+~. <˚X¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 12% ñ+&˚ 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢≈£î ô|’>± uÛÑ÷$T ìs¡+‘·s¡+ e#˚à es¡<ä\T, qB Á|üyêVü‰ e÷s¡TŒ, qB ø£åj·T+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ >∑Ts¡e⁄‘√+~. Ç+<äT˝À düTe÷s¡T 7.5 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs¢¡ ÁbÕ+‘·+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<\ä ≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. 7516 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ rs¡sπ K˝À 5700 (71%) øÏ˝ÀMT≥s¡¢ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T, ‘·TbòÕqT¢, düTHêMT\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ dü>≥∑ Tq nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+, ã+>±fi≤ U≤‘· + qT+&ç ◊<ä T ˝Ò < ë Äs¡ T ñwü í e T+&É \ ‘·TbòÕqT¢(tropical cyclones) rsêìï <ë≥T‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À 8% uÛÑ÷$T ‘·TbòÕqT\ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. yÓTT‘·Ô+ kÕ>∑T≈£î jÓ÷>∑´yÓTÆq uÛÑ÷$T˝À 68% ô|’>± $d”Ôs¡í+ ø£s¡Te⁄ <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ñ+~. ndæsú y¡ TÓ qÆ yê\T\T, m‘·sÔ TTq Á|ü<X˚ Ê\˝À uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T, Væ≤eTdü+bÕ‘ê\T ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. ô|’ n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <ë<ë|ü⁄ 85% uÛ÷Ñ $d”sÔ +í¡ düV≤ü »yÓ|’ Øü ‘ê´\ |”&‘ç Á· bÕ+‘·+>± ñ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
24
1967 qT+&ç 2006 eT<Û´ä uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q
yÓTT‘·Ô+ düVü≤» $|ü‘·TÔ\˝À 52% es¡<ä\ e\q ø±>±, 23% #·Áø£yê‘ê\T, 11% uÛÑ÷ø£+bÕ\T, 11% uÛÑ÷bÕ‘ê\ e\q dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q n‘·´~Ûø£ eT+~ #·ìb˛>±, es¡<\ä T, #·Áø£yê‘ê\T ‘·s¡Tyê‘· kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ+~ e÷Á‘·+ ø£s¡Te⁄ e\H˚. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n<Ûä´j·Tq+ Á|üø±s¡+ 1996 qT+&ç 2000 eT<Û´ä uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ düV≤ü », e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘T· \Ô ø±s¡D+>± Á|ü‹j˚T{≤ õ&ç|˝æ À 2.25 XÊ‘·+, sêã&ç˝À 12.15 XÊ‘·+ ø√˝ÀŒsTT+~. 1982 qT+&ç 2001 eT<Ûä´ >∑&ç∫q ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\˝À düVü≤» $|ü‘·TÔ\T 1,07,813 ÁbÕD≤\qT Vü≤]+#êsTT. dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ 5,390 eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒe&É+ »]–+~. Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î 2001, 2003, 2009˝À ìs¡«Væ≤+∫q n<Ûä´j·Tq+ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± Á|ü‹j˚T{≤ õ&ç|æ˝À 2%, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« yê]¸ø£ sêã&ç˝À 12% qwüºb˛‘√+~. 21e X¯‘êã›+ yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ uÛj Ñ T· +ø£s¡ $|ü‘T· \Ô qT m<äTs=ÿ+~. n$: 2001˝À uÛTÑ CŸ uÛÑ÷ø£+|ü+, 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À düTHê$T, 2008˝À ø√dæ q~ es¡<ä\T, 2009˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£ es¡<ä\T, 2010˝À ˝…Vt≤ ≈£î+uÛÑeèwæº, ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T, 2011˝À dæøÏÿ+ uÛÑ÷ø£+|ü+. dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘ê«\T n+~+∫q n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 2008 ø√dæ es¡<ä\T, 2009 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£ es¡<\ä T, 2010 ñ‘·sÔ êK+&é es¡<\ä ≈£î yê{Ï*q¢ yÓTT‘·+Ô qwüº+ $\Te s¡÷. 80,000 ø√≥T¢. 12e Ä]úø£ dü+|òüT+ 2005 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ ø±˝≤ìøÏ <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ πøe\+ s¡÷. 21,333 ø√≥T¢ e÷Á‘·y˚T. >∑&ç∫q 35 dü+e‘·‡sê\˝À 360 düVü≤» $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. 21e X¯‘êã›|⁄ü yÓTT<ä{Ï 9 dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ |ü\T s¡ø±\ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± düTe÷s¡T 400 y˚\ eT+~ eTs¡DÏ+#·&É+, 247,480 y˚\ eT+~ Á|üuÛ≤$‘·+ ø±e&É+ »]–+~. eTs¡DÏ+∫q yê]˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eT+~ ù|<ä˝Ò ñHêïs¡T.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düV≤ü » $|ü‘T· \ Ô T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ e´edüôú |’ rÁe Á|üu≤Û e+
Á|æyÓq¸Hé yÓuŸ >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. >∑&ç∫q 35 dü+e‘·‡sê\˝À Á|üuÛÑT‘·«, 1980 qT+&ç 2010 eT<Û´ä 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À Áô|’y˚≥T ÄdüTÔ\≈£î Á|ü‘·´ø£å+>± 30 _*j·THé nyÓT]ø£Hé uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q düV≤ü » $|ü‘T· Ô |òTü ≥q\T, &Ü\s¡¢ qwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. yê{Ï |òü*‘ê\ $esê\T Ç˝≤ ñHêïsTT.
n+‘·≈î£ eTT+<äT 15 dü+e‘·‡sê\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ (2.9
$|ü‘·TÔ |òüT≥q\ dü+K´ 431 eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 1,43,039 dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 4,614 Á|üuÛ≤$‘·T˝…’q Á|ü»\ dü+K´ 152,17,26,127 dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q yê] dü+K´ 4,90,87,940 Ä]úø£ qwüº+(y˚\ &Ü\s¡¢˝À) 4,80,63,830 dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ qwüº+ 15,50,446 (y˚\ &Ü\s¡¢˝À)
_*j· T Hé &Ü\s¡ T ¢ ) 1981`1995 eT<Û ä ´ 15 dü+e‘·‡sê\˝À düVü≤» $|ü‘·TÔ\ e\q »]π> Á|ü‘·´ø£å qcÕº \ T Hê\T–+‘· \ T(13.8 _*j· T Hé &Ü\s¡ T ¢ ) ô|]>±sTT. 1996`2001 eT<Û ä ´ >∑ & ç ∫ q Äs¡ T dü+e‘·‡sê\˝À »]–q qcÕº\T 13.8 _*j·THé &Ü\s¡¢≈£î $T+#êsTT. ˇø£ÿ >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ e\H˚ 491 qT+&ç 655 $T*j· T Hé &Ü\s¡ ¢ qwü º + dü+uÛÑ$+∫+~. nq+‘·s¡+ eT÷&˚fi¯¢ bÕ≥T sêh Ä]úø£ e´edüúô|’ 2.2 _*j·THé &Ü\s¡¢ Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\q ÄdüTÔ\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\≈£î »]–q qcÕºìï 4800 ø√≥¢ &Ü\s¡T>¢ ± n+#·Hê y˚XÊs¡T. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î ìy˚~ø£ 2002 Á|üø±s¡+ es¡<ä\T,
‘·TbòÕqT¢, uÛÑ÷ø£+bÕ\T e+{Ï Äø£dæàø£+>± e#˚Ã, ‘·≈£îÿe Äeè‹Ô ø£*–q düVü≤» $|ü‘·TÔ\T rÁe Á|üuÛ≤e+ ø£*–düTHÔ êïsTT. Á|ü<ëÛ q+>± ≈£î+uÛeÑ èwæ,º ãTT‘·T|üeHê˝À¢ e#˚à uÛ≤Ø esê¸\ e\q edüTÔqï es¡<ä\T >∑D˙j·TyÓTÆq qcÕº\≈£î eT÷\ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. 2002≈£î eTT+<äT >∑&ç∫q <äXÊã›+˝À Ç≥Te+{Ï es¡<ä\ e\q 13 _*j·THé &Ü\s¡¢≈£î ô|’>± qwüº+ yê{Ï*¢+~. ã\yÓTÆq ñ wü í e T+&É \ ‘· T bò Õ qT¢ ( tropical storms ), #·Áø£yê‘ê\T(cyclones) ø±s¡D+>± 6.6 _*j·THé &Ü\s¡¢ qwüº+ sê>±, uÛÑ÷ø£+bÕ\T düèwæº+∫q $<Ûä«+dü+ e\q 5 _*j·THé &Ü\s¡≈¢ î£ ô|>’ ± qwü+º dü+uÛ$Ñ +∫+~.
1980 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ 30 dü+e‘·‡sê\˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq düVü≤» $|ü‘·TÔ\ $esê\T ø£s¡Te⁄\T uÛÑ÷ø£+bÕ\T eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T es¡<ä\T ø°≥ø±\ <ë&ÉT\T nHêeèwæº n‹eèwæº ‘·TbòÕqT¢ n–ï |üs¡«‘· ù|\Tfi¯ó¢
$|ü‘·TÔ\T n|üŒ{Ï es¡≈£î kÕ~Û+∫q n_Ûeè~∆ yÓTT‘·Ô+‘√
bÕ≥T e÷qe⁄&ÉT @sêŒ≥T #˚düT≈£îqï sê»ø°j·T dü]Vü≤<äT›\qT ôd’‘·+ ‘·T&ç∫ô|&É‘êsTT. ˇø£ <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔ |òüT≥q Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|üe#·TÃ. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <äøÏåD≤dæj·÷ ÁbÕ+‘·+˝À Ç~ mH√ïkÕs¡T¢ s¡TEyÓ’+~. H˚bÕ˝Ÿ˝À ≈£î]dæq uÛ≤Ø esê¸\≈£î uÛ≤s¡‘Y˝À es¡<ä\T edüTÔ+{≤sTT. Ç≥Te+{Ï Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T n_Ûeè~∆øÏ ô|qT düyê\T>± e÷s¡T‘·THêïsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
7 6 56 38 184 1 1 34 92 2
3.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $|ü‘·TÔ dü«uÛ≤yê\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|ü|+ü #·+˝À n‘·´+‘· $|ü‘T· Ô eTT|ü ø£*–q yÓTT<ä{Ï 10 <˚XÊ\˝À ˇø£{Ï>± ñ+&É{≤ìøÏ nH˚ø£ Á|üø£è‹ |üs¡yÓTÆq eT]j·TT e÷qe ø£*Œ‘· ø±s¡ø±\T <√Vü≤<ä+ #˚dTü HÔ êïsTT. Á|ü‹≈£L\ uÛÖ>√[ø£, o‘√wüdí ‹úæ |ü]dæ‘ú T· \T, dü˝ú ≤ø£è‹ dü«uÛ≤yê\T(topographic features), |üsê´es¡D ø°åD‘· (en-
25
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
vironmental degradation),
»HêuÛ≤ eè~∆, |ü≥ºD°ø£s¡D, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D, nXÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‘·T\ ne\+ãq yÓTT<ä\>∑T ø±s¡ø±\T $|ü‘T· \Ô ≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. á ø±s¡ø±\T H˚sT¡ >± >±˙ $|ü‘·TÔ rÁe‘·qT, Äeè‹Ôì ô|+#·&É+ <ë«sê >±˙ ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qcÕºìøÏ <ë]rj·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü <˚X¯+˝Àì JeHê<Ûës¡ e´edüú≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\T>∑CÒdüTÔHêïsTT. eTq <˚X¯+ n~Ûø£ $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ <ëì $•wüºyÓTÆq uÛÖ>√[ø£ eT]j·TT uÛÖeT |ü]dæú‘·T˝Ò ø±s¡D+. $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ dü«uÛ≤yêìï ã{Ï,º uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ◊<äT Á|ü‘´˚ ø£ ÁbÕ+‘ê\T ñHêïsTT. n$. 1. Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ 2. ˇ+Á&ÉT yÓTÆ<ëHê\T 3. B«|üø£\Œ ÁbÕ+‘·+˝Àì ø=+&É\ uÛ≤>∑+ 4. rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\+ 5. m&Ü] ÁbÕ+‘·+ Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T, uÛÑ÷bÕ‘·\ e+{Ï $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&É>±, yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T <ë<ë|ü⁄ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. <˚X¯+˝Àì m&Ü] uÛ≤>∑+ ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+&É>±, rs¡ ÁbÕ+‘ê\T ‘·TbòÕqT¢, >±* yêq\qT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡+ ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä T e+{Ï ôV≤’ Á&√yÓT{Ïj÷Ó s√˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· \Ô qT, düTHê$T e+{Ï uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ <äTs¡“\‘·«+(Vulnerability) ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <ëì düV≤ü » dæ√[ø£ ìsêàDy˚T ÁbÕ<∏ä$Tø£ eTÚ*ø£ ø±s¡D+. Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+, <ëì |üø£ÿH˚ ñqï ˇ+Á&ÉT yÓTÆ<ëHê\ uÛÖ>√[ø£, $s¡÷|üø±s¡ø£ \ø£åD≤\T(geo-tectonic features) Ä ÁbÕ+‘êìï uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T, »\ø£j å T· + yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ >∑Ts¡jT˚ ´˝≤ #˚dTü HÔ êïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ B«|üø˝£ ≤Œìï n‘·´+‘· dæsú y¡ TÓ qÆ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DdÏ Tü qÔ ï|üŒ{Ïø,° á ÁbÕ+‘·+˝À n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&É÷ dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\T B«|üø£\Œ n>±<∏ä+˝À Ç|üŒ{Ïø° uÛÖ>√[ø£ $s¡÷|üø±s¡ø£ #·\Hê\T »s¡T>∑T‘·Tqï≥Tº ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. dæ+<ÛäT, >∑+>∑, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q<äT\ ˇ+Á&ÉT yÓTÆ<ëHê\ ÁøÏ+<ä ñ+&˚ •\\T Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘·ÁX‚DT\ yê´|æÔ˝À uÛ≤>∑+ ø±e&É+ e\q á ˇ+Á&ÉT yÓTÆ<ëHê˝À¢ ôd’‘·+ Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘· $s¡÷|üø±s¡ø£ \ø£Då ≤\T, dü«uÛ≤yê\T ñ+{≤sTT. Ä $<Ûä+>± á ÁbÕ+‘·+ ≈£L&Ü dü«\Œ+>± uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+≥T+~. Væ≤e÷\j·÷\ qT+&ç Á|üeVæ≤+#˚ |ü\T Á|ü<ëÛ q qB e´edü\ú T, n$ ô|<ä› m‘·TqÔ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
rdüTø=#˚à neπøåbÕ\ ø±s¡D+>± á ÁbÕ+‘·+ ˇ+Á&ÉT eT{Ϻ ù|s¡T≈£îb˛sTT ‘·s¡#·T>± es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. eTTK´+>± ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ñ‘·ÔsêK+&é, ;Vü‰sY\˝Àì yÓTÆ<ëHê\T es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y sêÁcÕº\T, eTVü‰sêh˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\‘√ ≈£L&çq <˚X+¯ ˝Àì |ü•ÃeT ÁbÕ+‘êìï ì‘·´+ ø£ s ¡ T e⁄\T |ü \ ø£ ] dü T Ô + {≤sTT. s¡ T ‘· T |ü e Hê\T nqT≈£L\+>± ˝Ò≈£î+fÒ <˚X¯+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‘ú T· \T $dü]Ô kÕÔsTT. eTVü‰düeTTÁ<ë\ô|’ ñ+&˚ |”&Éq |ü]dæú‘·T˝À¢ n\»&ÉT\ ø±s¡D+>± rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘· T bò Õ qT¢ ( cyclones) dü + uÛ Ñ $ kÕÔ s TT. eTVü‰düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\+ô|’ »]π> uÛÖ>√[ø£ $s¡÷|üø±s¡ø£ #·\Hê\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT düTHêMT $|ü‘·TÔ≈£î >∑T] #˚kÕÔsTT. nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T, Væ≤eT˙ q<ë\˝À ô|<ä› |ü]e÷D+˝À ù|s¡T≈£îb˛sTTq eT+#·T, Ç‘·s¡ Á|üøè£ ‹ ø±s¡ø±\T ≈£L&Ü <˚X¯+ |ü\T $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. ô|’q #·]Ã+∫q Á|üø£è‹ ø±s¡ø±\‘√ bÕ≥T »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, |üsê´es¡D ø°åD‘·, n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· (deforestation ), nXÊÁd” Ô j · T n_Û e è~∆ , e´ekÕj· T |ü<ä∆‘·T\T, >∑&ç¶ y˚T|ü&É+(grazing), Á|üD≤[ø± s¡Væ≤‘· |ü≥D º ø° s£ D ¡ , qB »\ Á|üyêVü‰\ô|’ ô|<ä› ô|<ä› Äqø£≥\º T ì]à+#·&É+ e+{Ï e÷qe ø£*Œ‘· ø±s¡ø±\T ≈£L&Ü <˚X+¯ ˝À $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û e+ y˚>e∑ +‘·+ ø±e&ÜìøÏ, yê{Ï Äeè‹Ô ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï kÕe÷õø±_Ûeè~∆‘√ bÕ≥T s¡kÕj·Tìø£, C… ’ $ ø£ , π s &ç j Ó ÷ <∏ ë ]àø£ , nDT<Û ë ]àø£ $|ü ‘ · T Ô \ T ≈£ L &Ü ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. n~Ûø£ eTT|ü⁄Œ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\(high - risk zones)˝À »HêuÛ≤ $düÔ]+#·&É+, |ü≥ºD°ø£s¡D ô|s¡>∑&É+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D n_Ûeè~∆#Ó+<ä&É+, |üsê´es¡D+ ø°åDÏ+#·&É+, yê‘êes¡D e÷]Œ&ç yÓTT<ä\>∑Tq$ $|ü‘·TÔ\qT eT]+‘·>± ô|+#·T‘·THêïsTT. Ç+≥sY > ∑ e s¡ ï yÓ T +≥˝Ÿ bÕ´HÓ ˝ Ÿ ÄHé ¬ ø ’ ¢ y ˚ T {Ÿ #Û ˚ + CŸ ( Intergovernmental Panel on Climate Change(IPCC) ) Hê\T>∑ e eT~+|ü ⁄ ìy˚ ~ ø£ Á|ü ø ±s¡ + yê‘êes¡D e÷]Œ&ç e\q Á|ü|ü+#· dü>∑≥T yêj·TT, düeTTÁ<ä ñ c˛íÁ>∑‘·\T ô|s¡>∑&É+, nebÕ‘·+(precipitation), n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+, eT+#·T ø£]–b˛e&É+, ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T, dü>∑≥T düeTTÁ<ä eT{≤º\T ô|s¡>&∑ +É e+{Ï$ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. yê‘êes¡D e÷]Œ&ç e\q Á|üdTü ‘Ô · nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\T Ç+ø±
26
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ô|]–, ø=‘·Ô $|ü‘·TÔ\≈£î <ë]rdæ, düe÷»+ô|’ $_Ûqï s¡ø±\ π ø å Á rj· T ( spatial ), kÕe÷õø£ , Ä]ú ø £ Á|ü u Û ≤ yê\qT #· ÷ |ü q THêïsTT. á nkÕ<Û ë s¡ D ô|s¡ T >∑ T <ä \ \T »\#·Áø£+(hydrological cycle), »\ eqs¡T\T, ø£s¡Te⁄\T, es¡<ä\T, ‘ê>∑T˙s¡T, n&Ée⁄\T, |üsê´es¡D e´edüú\T, düeTTÁ<ä eT{≤º\T, rs¡ÁbÕ+‘· ∫‘·Ô&ç H˚\\T, eT&É n&Ée⁄\T, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·, Äs√>∑´+, dü+ã+~Û‘· Çs¡ n+XÊ\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|üqTHêïsTT. Ç$ Á|ü‘˚´øÏ+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ bÕ*≥ ô|qT $|ü‘·TÔ\T>± e÷], uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥D º ≤\T/q>∑sê\˝À ìedædTü qÔ ï ù|<ä˝À¢ Hê\T>√ e+‘·T qT+&ç dü>∑+ eT+~ |ü]dæú‹ì eT]+‘· <äTs¡“\+ #˚j·TqTHêïsTT. ñ|ü]‘·\ ñc˛íÁ>∑‘·\T, es¡¸bÕ‘ê\T, |ü]XÀwüD+ (evaporation), Ç‘·s¡ nkÕ<Ûës¡D |ü]D≤e÷\T, yê‘êes¡D e÷]Œ&ç ‘·~‘·sê\T |üsê´es¡D≤ìøÏ düyêfi¯ó¢>± e÷sêsTT. ndæús¡yÓTÆq o‘√wüídæú‘·T\T, nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T uÛÑ÷yê‘êes¡D e÷]Œ&çì rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïsTT. |òü*‘·+>± >∑&ç∫q <äXÊã›+˝À e&É>±\T\T, o‘·\ |üeHê\T, eT]ìï es¡<\ä T, eT]ìï ø£sT¡ e⁄\T, eT]+‘· rÁeyÓTqÆ ‘·TbòÕqT¢, Äø£dæàø£ es¡<ä\T ô|]–q |òüT≥q\T eTq+ #·÷XÊ+. |ü•ÃeT ÁbÕ+‘ê˝À¢ nkÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. e÷s¡T‘·Tqï o‘√wüídæú‹ H˚|ü<∏ä´+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D rs¡T˝À |üP]Ô e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
3.4 sêÁcÕº\T, $|ü‘·TÔ <äTs¡“¤\‘·«+
3.3.1 ù|<ä]ø£+` $|ü‘·TÔ <äTs¡“\‘·«+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì sêÁcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTÁ>∑
yÓ|’ Øü ‘·´ $esê\qT yÓ\&¢ +ç #˚ @¬øø’ £ |üÁ‘·+ e\ïs¡ãT*{° n{≤¢dt(Vulnerability Atlas). Bìì πø+Á<ä >∑èVü≤ ìsêàD |ü≥ºD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q eT+Á‹‘·« XÊK |ü]~Û˝À ñ+&˚ _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ(BMTPC) 1997˝À s¡÷bı+~+ ∫+~. <ëìì ‘êC≤ dü e ÷#ês¡ + ‘√ 2006˝À düe]+∫+~. yÓTT‘·+Ô <˚X+¯ ˝À 35 sêÁcÕº\T/πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î >±qT 25 $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñHêïsTT. yÓTT‘·Ô+ 22 sêÁcÕº\qT yÓ’|üØ‘ê´\ |”&ç‘·(hazards prone) sêÁcÕº\T>± >∑T]Ô+#ês¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ @sêŒ≥T #˚dæq 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ e]ÿ+>¥ Á>∑÷|ü⁄ n+~+∫q $esê\ Á|üø±s¡+ $|ü‘·TÔ\ e\q »]π> ÁbÕD qwüº+, |üX¯óe⁄\ qwüº+, Çfi¯¢ $<Ûä«+dü+, |ü+≥\ HêX¯q+ $wüj·T+˝À >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ø£sêí≥ø£, ;Vü‰sY sêÁcÕº\T yÓTT<ä{Ï 10 sêÁcÕº\ ÁøÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT. $|ü‘T· \Ô e\q Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, sê»kÕúH,é |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÁcÕº\T n‘·´~Ûø£+>± |üX¯óe⁄\qT ø√˝ÀŒ‘·THêïsTT. Ç‘·s¡ sêÁcÕº\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ÁbÕD qwüº+, Çfi¯¢ qcÕº\˝À ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, ø£sêí≥ø£, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ\T n‘·´~Ûø£ qwüº+ bı+<äT‘·THêïsTT. ô|’q ù|s=ÿqï sêÁcÕº\˙ï n~Ûø£ <äTs¡“\‘·«+ πø≥–Ø˝ÀøÏ ekÕÔsTT. M{Ïô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ ô|≥ºe\dæq nedüs¡+ ñ +<äì $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ @sêŒ≥T #˚dqæ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ e]ÿ+>¥ Á>∑÷|ü⁄ n_ÛÁbÕj·T|ü&ç+~.
ù|<ä]ø£+, $|ü‘T· Ô <äTs¡“\‘·«+ ˇø£<ëìø=ø£{Ï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&ç, |üs¡düŒs¡+ rÁe‘·qT ô|+#·T≈£î+{≤sTT. $|ü‘T· Ô dü+<äs“¡ +¤ ˝À düe÷»+˝Àì ù|<ä es¡yZ T˚ n‘·´+‘· rÁe+>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~. ù|<ä\T nìyês¡´ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ‘·eT eTqT>∑&É 2005` 06 qT+&ç 2009`10 eT<Û´ä dü+uÛ$Ñ +∫q qcÕº\˝À ø√dü+ |üsê´es¡D eqs¡T\qT n~Ûø£+>± <√#·Tø√e&É+ <ë«sê yÓTT<ä{Ï 10 kÕúHê˝À¢ ñqï sêÁcÕº\T eTT|ü⁄ŒqT eT]+‘· ô|+∫, düe÷C≤ìï eT]ìï $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T] #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. eTTK´+>± es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, ÁbÕD qwüº+ sêh+ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ düe÷»+ düT\uÛ+Ñ >± >∑Ts¡e⁄‘·T+~. 1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 2,763 <ë]Á<ä´+ ø±s¡D+>± ù|<ä Á|ü»\T e\dü\T yÓ[¢, uÛÖ‹ø£+>± 2. ;Vü ‰ sY 1684 n~Ûø£ <äTs¡“\yÓTÆq ÁbÕ+‘ê˝À¢, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì Á|ü<˚XÊ˝À¢, 3. >∑T»sê‘Y 1199 düTs¡øÏå‘·+ ø±ì >∑èVü‰˝À¢ J$+#·e\dæ edüTÔ+~. yê]øÏ 4. ø£sêí≥ø£ 990 n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ <Ûsä ˝¡ À¢ eTs=ø£ Á|ü<X˚ +¯ \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e&É+ 5. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 921 ˝Ò<ë yê] ñbÕ~Û neø±XÊ\≈£î düMT|ü+˝À ñ+&Éø£b˛e&É+ 6. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 770 e\H˚ ù|<ä\T n≥Te+{Ï Á|ü<˚XÊ˝À¢, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì ÄyêkÕ˝À¢ 7. πøs¡fi¯ 760 ìedæ+#·e\dæ edüTÔ+~. ù|<ä\ >∑èVü‰\ ìsêàD+ <äTs¡“\‘·« 8. eTVü‰sêh 749 |ü]dæú‹ì eT]+‘· ø°åDÏ+|üCÒdüTÔ+~. kÕ+πø‹ø£ <äèø√ÿD≤ìï 9. ñ‘·ÔsêK+&é 488 |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe e´j·T+‘√ ≈£L&çq 10. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 379 kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·&É+ e\q |ü\T s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T 2,340 Ç≥Te+{Ï >∑èVü‰\T düT\TyÓ’q \øå±´\T>± e÷s¡‘êsTT. yÓTT‘·Ô+ 13,046
$eq |ü_¢πøwüHé‡
27
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üX¯ó dü+|ü<ä qwüº+ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
sêh+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sê»kÕúHé |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ eTVü‰sêh ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ ø£sêí≥ø£ ;Vü‰sY >∑T»sê‘Y Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ nkÕ‡+ Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓTT‘·Ô+
3.5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹ $esê\T #·ìb˛sTTq |üX¯óe⁄\ dü+K´ 4,81,960 50,894 47,526 46,586 28,409 23,020 20,474 19,365 13,551 11,659 42,668 7,86,112
>∑èVü≤ qwüº+ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
sêh+ |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ ø£sêí≥ø£ ;Vü‰sY Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eTVü‰sêh ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ nkÕ‡+ ˇ]kÕ‡ sê»kÕúHé >∑T»sê‘Y Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓTT‘·Ô+
<Ûä«+düyÓTÆq >∑èVü‰\ dü+K´ 20,96,665 11,34,080 10,89,676 8,57,027 7,23,325 5,17,198 4,93,228 4,75,618 2,69,252 2,21,664 9,21,314 87,99,047
|ü+≥ qwüº+ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
sêh+ ø£sêí≥ø£ |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ eTVü‰sêh ;Vü‰sY sê»kÕúHé >∑T»sê‘Y ˇ]kÕ‡ Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓTT‘·Ô+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
|ü+≥ $d”Ôs¡í+(\ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À) 32.46 31.38 29.21 23.24 22.87 21.52 21.37 17.36 12.85 12.36 34.43 259.15
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ nkÕ<Ûës¡D o‘√wüí dæ‹ú ÁbÕ+‘ê\≈£î HÓ\e⁄. <ä ø Ï å D ≤q ñwü í e T+&É \ o‘√wü í d æ ú ‹ qT+&ç ñ‘· Ô s êq Væ≤e÷\j·÷\˝À düeTo‘√wüí, Ä˝…’ŒHé ‘·s¡Vü‰ o‘√wüí dæú‹ es¡≈£î _Ûqï s¡ø±\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À ñHêïsTT. uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ o‘√wü í dæ ú ‹ ô|’ Væ≤e÷\j·÷\T, <∏ësY m&Ü] <äè&ÛyÉ TÓ qÆ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä »\ dü+|òüT+(Central Water Commission(CWC)) ˇø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT m+#·T≈£î+~. Bì Á|üø±s¡+.. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ |ü]o*+#·ã&çq dü+e‘·‡sê\ 20 XÊ‘·|ü⁄ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+˝À 75% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ |ü]dæú‹ì ø£s¡Te⁄>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. @<Ó’Hê |ü+#êj·Tr dü$T‹ ˝Ò<ë <ëìøÏ düe÷qyÓTÆq $uÛ≤>∑+˝À 30% ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe kÕ>∑TuÛÑ÷$TøÏ kÕ>∑ T ˙s¡ T n+~q#√ n≥Te+{Ï <ä X ¯ q T ø£ s ¡ T e⁄qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nqTyÓ’q <äX¯≈£î #˚s¡T≈£îqï≥Tº>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. 1875 qT+&ç 1998 eT<Ûä´ ≈£î]dæq es¡¸bÕ‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ n<Û´ä j·Tq+ Ä<Ûës¡+>± <˚X+¯ ˝À dü«\Œ kÕúsTT qT+&ç rÁeyÓTqÆ ø£sT¡ e⁄≈£î >∑Ts¬ q’ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. 124 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À eT÷&ÉT dü+<äsꓤ\˝À nq>±, 1877, 1899 eT]j·TT 1918\˝À <˚X¯+˝Àì 60 XÊ‘êìøÏ ô|’>± uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ø£s¡Te⁄ ‘êøÏ&çøÏ >∑T¬s’+~. n<Û´ä j·Tq+ »]|æq 124 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À ø£sT¡ e⁄ dü + uÛ Ñ $ +#˚ dü + uÛ ≤ e´‘· sê»kÕú H é ( 25%), kÂsêh ø£#Y(23%)\˝À >∑]wüº+>± ñqï≥Tº ø£qT>=qã&ç+~. yê{Ï ‘·s¡Tyê‘· »eT÷à ø±oàsY(21%), >∑T»sê‘Y(21%) n‘·´~Ûø£ ø£s¡Te⁄ dü+uÛ≤e´‘·qT ø£*– ñHêïsTT. 1987˝À <˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·˝…‹Ôq ø£s¡Te⁄ Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&É÷ ms¡T>∑ì nkÕ<Ûës¡D rÁe‘·qT ø£*– ñ +&ç , nbÕs¡ y Ó T Æ q |ü + ≥ qcÕº \ ≈£ î , ‘ê>∑ T ˙{Ï ø=s¡ ‘ · ≈ £ î <ë]rdæ+~.
3.5.1 es¡¸bÕ‘·+ »qe] qT+&ç p˝…’ es¡≈£î ãTT‘·Te⁄\ yêØ |üeHê\ e´‹Áø£e÷ìï nqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ s¬ +&ÉT es¡¸ ãTT‘·Te⁄\T ñHêïsTT. y˚dü$ e÷kÕ\ rÁe ñwüí+ |üs¡´ekÕq+>± ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ y˚&ç>± e÷], eTVü‰düeTTÁ<ë\ô|’ ñ+&˚ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq |üeHê\qT ‘·eT yÓ’|ü⁄ Äø£]¸kÕÔsTT. Bìe\q 28
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
<˚X¯+˝Àì n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛ≤>±\˝À¢ $kÕÔs¡yÓTÆq esê¸\ s¡÷|ü+˝À <äbÕò \T yêØ>± ≈£îs¡TdüT+Ô ~. |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘· |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ $sêeT |ü]dæ‘ú T· \(break conditions) ÁøÏ+<ä ≈£î]#˚ uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+ |òü*‘·+>± yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. á ãTT‘·T |üeHê\ ø±\+˝À ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&˚ n\Œ|”&Éq ‘·TbòÕqT e´edüú\qT ãTT‘·T|üeq yêj·TT>∑T+&Ü\T (monsoon depressions) n+{≤s¡T. Ç$ kÕ<Ûës¡D+>± dü>∑≥Tq HÓ\≈£î ¬s+&ÉT qT+&ç eT÷&ÉT #=|ü⁄Œq ñ‘·Ôs¡ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. ñ‘·sÔ +¡ yÓ|’ ⁄ü q≈£î ˝Ò<ë yêj·Te´ ~X¯≈£î #·\q+ #Ó+<ä&É+ <ë«sê <˚X¯+˝Àì ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT eT<Û´ä uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ $kÕÔsy¡ TÓ qÆ esê¸\qT rdüTø=kÕÔsTT. HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\ ñ|üdü+Vü≤s¡D kÕ<Ûës¡D+>± ôdô|º+ãsY 1q sê»kÕúHé˝À, ôdô|º+ãsY 15 Hê{ÏøÏ yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, nø√ºãsY 15 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ñ|üdü+Vü≤]+#·ã&ÉT‘·T+~. Bì kÕúq+˝À áXÊq´ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T ãTT‘·T|üqyê\T>± |æ\Teã&˚ ñ‘·Ôs¡|ü⁄ K+&Ü+‘·s¡ yêj·TT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ es¡¸bÕ‘·+ rÁe+>± πøåÁ‘·|üs¡yÓTÆ(large spa- Á|üyêVü‰\T Á|üy˚•kÕÔsTT. á ‹s√>∑eTq ãTT‘·T|üeHê\T tial), ‘ê‘êÿ*ø£ ndæús¡‘ê«ìï(temporal variability) ø£*– ‘Ó\+>±D, ‘·÷s¡TŒ rs¡+ yÓ+ã&ç yêq »\T¢\T ≈£î]|ækÕÔsTT. ñ+≥T+~. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\T 1901 qT+&ç 2003 es¡≈£î qyÓ÷<Ó’q es¡¸bÕ‘êìï b˛dtºe÷Hé dü÷Hé ˝Ò<ë áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\T ˝Ò<ë |ü]o*ùdÔ, dü>∑≥T HÓ\ yêØ es¡¸bÕ‘·+ p˝…’(286.5 $T©¢ ‹s√>∑eTq HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+( nø√ºãsY, qe+ãsY, MT≥s¡T¢)˝À n‘·´~Ûø£+>± ñ+&ç, yÓTT‘·Ô+ dü>∑≥T yê]¸ø£ &çôd+ãsY) uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ô|’ áXÊq´ Á|üyêVü‰\qT es¡¸bÕ‘·+(1182.8 $T.MT)˝À 24.2% ñ+≥T+~. Ä>∑düTº Á|üeVæ≤+|üCÒùd dü+~Ûø±\+. á ø±\+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, HÓ\ es¡¸bÕ‘·+ <ëì ø£+fÒ ø=+#Ó+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, yê]¸ø£ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, øπ s¡fi¯ eT]j·TT <äøD åÏ ø£sêíø£ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T eT+∫ es¡¸bÕ‘·+˝À 21.2% qyÓ÷<äe⁄‘·T+~. pHé, ôdô|º+ãsY es¡¸bÕ‘êìï bı+<äT‘êsTT. yê{Ï yÓTT‘·Ô+ dü>∑≥T yê]¸ø£ e÷kÕ\ es¡¸bÕ‘ê\T <ë<ë|ü⁄ ˇπø $<Ûä+>± ñHêïsTT. pHé es¡¸bÕ‘·+˝À düTe÷s¡T 35% es¡¸bÕ‘·+ á ø±\+˝ÀH˚ e÷dü + ˝À 13.8%, ôdô|º + ãsY ˝ À 14.2% es¡ ¸ bÕ‘· + qyÓ ÷ <ä e ⁄‘· T +~. á ÁbÕ+‘ê˝À¢ ì |ü \ T uÛ ≤ >±\T ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&˚ ‘·TbòÕqT\ Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝Àqe⁄‘êsTT. qyÓ÷<äe⁄‘√+~. uÛ≤Ø esê‡\T, á<äTs¡T >±\T\T, ‘·TbòÕqT¢ ø±s¡D+>± rs¡ pHé qT+&ç ôdô|º+ãsY es¡≈£î HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ ÁbÕ+‘·+˝À ô|<ä› m‘·TÔq ÄdæÔ, ÁbÕD qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. <ë«sê ≈£î]ùd es¡¸bÕ‘·+(877.2 $T.MT) dü>∑≥T yê]¸ø£ $|ü‘·TÔ\ô|’ yê‘êes¡D |òüT≥q\ Á|üuÛ≤e+ es¡¸bÕ‘·+(1182.8 $T.MT)˝À 74.2% ñ+≥T+~. HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ sêø£ kÕ<Ûës¡D+>± pHé 1q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î HÓ\e⁄. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ <äøÏåD n+#·Tq ñqï πøs¡fi¯qT ‘êø£&É+ <ë«sê 1990\ qT+&ç $|ü‘·TÔ dü+|òüT≥q\T, yê{Ï rÁe‘· ¬s+&É÷ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. pHé ‘=* s√E˝À¢ ø=+ø£DY rs¡+ yÓ+ã&ç ô|]>±sTT. yê‘êes¡D |òüT≥q\qT yê{Ï Á|üuÛ≤e+, kÕe÷õø£, $düÔ]+∫, p˝…’ eT<Ûä´ Hê{ÏøÏ <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ $düÔ]kÕÔsTT. Ä]úø£ qcÕº\T, |üsê´es¡D ø°åD‘·, Bs¡Èø±*ø£ qcÕº\T e+{Ï ã+>±fi≤U≤‘· + ˝Àì Be⁄˝À¢ ˇø£ yês¡ + eTT+<ä T >±H˚ Ä<Ûës¡+>± rÁeyÓTÆq$>± eØZø£]kÕÔs¡T. ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 70 XÊ‘êìøÏ ô|’>± »HêuÛ≤ e´ekÕj·T+ ãTT‘·T|üeHê\T m˝Ÿ ìH√, ñ‘·Ôsês¡ú>√fi¯ ñc˛íÁ>∑‘·, MT<ä Á|ü‘´· ø£+å >± >±˙, |üs√ø£+å >± >±˙ Ä<Ûës¡|&ü ç J$düTHÔ êïs¡T. düeTTÁ<ä ñ|ü]‘·\ ñc˛íÁ>∑‘·, Væ≤eTø£e#·+(snow cover) n+<äTe\¢ e÷qe J$‘·+, Ç‘·s¡ Jeø√{Ïô|’ yê‘êes¡D yÓTT<ä\>∑T yê{Ï#˚ Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘êsTT. ãTT‘·T|üeq es¡¸bÕ‘·+ Á|üu≤Û e+ øÏw¢ +ºü >± ñ+≥T+~. ˇ]kÕ‡ sêh+˝À 85 dü+e‘·‡sê\ Ä ÁbÕ+‘·+ô|’ ñ+&˚ |üeHê\T e´‹Áø£eT+ #Ó+<ä&Üìï y˚dü$ ˝Ò<ë HÓ’s¡T‹(south-west(SW)) ãTT‘·T|üqyê\T(monsoon) n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+˝À düTe÷s¡T 75% es¡¸bÕ‘·+ pHé qT+&ç ôdô|º+ãsY eT<Ûä´ Hê\T>∑T HÓ\\ dü « \Œ e´e~Û ˝ ÀH˚ ≈£ î s¡ T dü T Ô + ~. n+<ä T e\¢ HÓ ’ s ¡ T ‹ ãTT‘·T|üeHê\≈£î m+‘√ ÁbÕeTTK´‘· ñ+~. nsTT‘˚ $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\T bı+<˚ es¡¸bÕ‘·+˝À #ê˝≤ n+‘·sê\T ñ+{≤sTT. |ü•ÃeT sê»kÕúHé˝À dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 13 ôd+{° M T≥s¡ ¢ ø£ H êï ‘· ≈ £ î ÿe>± ñ+fÒ y˚ T |ò ü ÷ \j· T ˝Àì eTÚdæÁHê+˝À 1141 ôd+{°MT≥s¡¢≈£î ô|’>± ñ+≥T+~. 1871 qT+&ç 2009 eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 27 Á|ü<Ûëq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T ñHêïsTT. á ø£s¡Te⁄\≈£î m˝Ÿ ìH√ <äøÏåD &√\q+(El nino-Southern Oscillation(ENSO)) ≈£L&Ü ˇø£ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. Bìe\¢ <˚X¯ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
29
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
qyÓ÷~‘· ø±\+˝À 49 dü+e‘·‡sê\T es¡<ä\T sê>±, 30 ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ dü>∑≥Tq <ë<ë|ü⁄ 7.5 dü + e‘· ‡ sê\T ø£ s ¡ T e⁄\T, 11 dü + e‘· ‡ sê\T ‘· T bò Õ q¢ q T $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. m<äTs=ÿHêïsTT. 1960\˝À ø£sT¡ e⁄\T düs«¡ kÕ<Ûës¡DeTj·÷´sTT. 85 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À e∫Ãq yÓTT‘·+Ô 11 Á|ü<ëÛ q ø£sT¡ e⁄˝À¢ nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |òüT≥q\≈£î ñ<ëVü≤s¡D ÁbÕ<∏ä$Tø£ yê‘êes¡D |òüT≥q\T yÓTT<ä{Ï 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+(1891`1920)˝À 3 ø£sT¡ e⁄\T ‘·˝‘… >Ô· ±, ‘·± 1921`1950\ o‘·\ |üeHê\T, bı>∑eT+#·T, eT+#·T ‘·TbòÕqT¢, eT<Ûä´˝À 3 ø£s¡Te⁄\T e÷Á‘·y˚T e#êÃsTT. 1951 qT+&ç 1981 Væ≤eTdü+bÕ‘ê\T eT<Ûä´ 25 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À ◊<äT Á|ü<Ûëq ø£s¡Te⁄\T e&É>∑fi¯¢ yêq\T, ñs¡TeTT\‘√ ≈£L&çq ‘·TbòÕqT, <Ûä÷[ qyÓ÷<äj·÷´sTT. 1972 eT]j·TT 1979 dü+e‘·‡sê\˝À ‘·TbòÕqT uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ì eT÷&ç+≥ ˇø£{Ïqïs¡ qT+&ç ¬s+&ÉT e+‘·T\ es¡≈£î ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Ó’+~. nq>± nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ düTe÷s¡T 25% ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢ eT]j·TT y˚˝≤‘·s¡+>±\T ≈£î]dæ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ 31 yê‘êes¡D ñ|ü $uÛ≤>±\≈£î >±qT 1994˝À 10 $uÛ≤>±\˝À 20% qT+&ç ‘·TbòÕqT¢, uÛ≤Ø esê¸\T 43% es¡≈£î ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Ó’+~. ø£s¡Te⁄\T Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D dü+düú(World Meteorological ~«rj·T |òüT≥q\T(Secondary Events) Organization(WMO)) 1963 ` 2002 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#· yê´<ÛäT\T yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq düVü≤» $|ü‘·TÔ\T/nkÕ<Ûës¡D |òüT≥q\≈£î dü+ã+~Û+∫ ùdø£]+∫q &˚{≤ Á|üø±s¡+ es¡<ä\T, |ü≥ºD, Á>±MTD ˙{Ï ø=s¡‘· ø£s¡Te⁄\T >∑]wüº qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. |ü+≥\ kÕ>∑T, ~>∑Tã&ç yÓ’|òü\´+ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À dü + uÛ Ñ $ +#˚ es¡ < ä \ T, ø£ s ¡ T e⁄\T bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+, ˝Ò<ë n\Œ bÂwæºø±Vü‰s¡+, Äø£* Á|ü<ëÛ q+>± HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤sTT. HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê˝À¢ ô|<ä› m‘·TÔq dü+uÛÑ$+#˚ ìyÓ÷ïqï‘·T\T (fluc uÛÑ÷bÕ‘ê\T, |ü+ø£ Á|üyêVü‰\T, \eD»\ Á|üyêVü‰\T tuations) ;uÛÑ‘·‡yÓTÆq es¡<ä\T ˝Ò<ë rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄\≈£î
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ >∑D≤+ø±\T (1967`2006) $|ü‘·TÔ s¡ø£+
uÛÑ÷ø£+|ü+ es¡<ä\T ø£s¡Te⁄ uÛÑ÷bÕ‘·+ ‘·TbòÕqT
dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ $|ü‘·TÔ\T 0.88 4.05 0.20 0.88 1.83
|ü+|æD° XÊ‘·+
11 52 3 11 23
dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ eTs¡D≤\T 2,672 1,308 8 104 1,219
dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ Á|ü»\ dü+K´($T*j·Tq¢˝À) 0 18 24 0 2
Source: Financing disaster management, NIDM 2009
$eq |ü_¢πøwüHé‡
30
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ yÓuŸôd’≥T¢ • Natural Disater Management India: es¡<\ ä T,
ø£sT¡ e⁄\T, ‘·TbòÕq¢≈î£ dü+ã+~Û+∫q ‘êC≤ düe÷#êsêìï n+~düTÔ+~. Bì‘√ bÕ≥T www. weather.nic.in yÓuŸôd{’ Ÿ qT+&ç Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ô|’ ñc˛íÁ>∑‘\· T, yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.ndmindia.nic.in
•
• Geological Survey of Indai(GSI):
• National Disater Management Authority:
yÓuŸôd’{Ÿ:
http://www.ndma.gov.in
dü+ã+~Û+∫q ôV≤#·Ã]ø£\qT n+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.imd.ernet.in πø+Á<ä »\+|òüT+(Central Water Commission): yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.cwc.nic.in yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.gsi.gov.in
• National Institute of Hydrology(NIH):
• National Institute of Disater Management
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ e÷´|æ+>¥, es¡<ä ÁbÕ+‘ê\ e÷´|æ+>¥, uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑+, \eD°jT· ‘·, neπø|å ø” s£ D ¡ , uÛ÷Ñ ø£j å T· +, ˙{Ï n$∫äqï‘· yÓTT<ä\>∑T yê{Ï düe÷#êsêìï n+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ:www.nih.ernet.in
yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.nidm.gov.in • Delhi Disater Management Authority
yÓuŸôd{’ Ÿ:http://www.ddma.delhigovt.nic.in • Building Materials & Technology Promotion Council: Ç~ e\ïs¡ãT*{° n{≤¢dt Ä|òt
Ç+&çj·÷qT s¡÷bı+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.bmtpc.org
• National Information Centre Earthquake Engineering, IIT Kanpur.
of
yÓuŸôd’{Ÿ: www.nicee.org
• Indian Meteorological Department(IMD):
uÛ≤s¡rj·T yê‘êes¡D XÊK <˚X¯ yê´|üÔ yê‘êes¡D ]b˛s¡Tº\T, ãTT‘·T|üeHê\ ]b˛s¡Tº\T, yê‘êes¡D #ês¡Tº\T, XÊ{Ï˝…’{Ÿ ∫Á‘ê\T, es¡¸bÕ‘· e÷´|ü⁄\T, uÛ÷Ñ ø£+|ü ]b˛s¡T\º T, nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î
Amateur Seismic Centre :
<˚X¯+˝Àì sêÁcÕº\ yêØ>± uÛÑ÷ø£+|ü $esê\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. <ëì‘√ bÕ≥T >∑‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+bÕ\T, düTHêMT\ düeTÁ>∑ $esê\qT ≈£L&Ü n+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.asc-india.org
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ Á>∑+<∏ë\T Everybody Loves a Good Drought
A book on Introduction to Natural Hazards
- P. Sainath
Rajasthan ki Rajat Boonde - Anupam Misra Good Practice Review - Disaster Risk Reduction Mitigation and Preparedness in development and emergency programming - John Twigg Training Programme on Search and Rescue for the members of the Village Disaster Management Teams, by Disaster Mitigation and Management Centers - Government of Uttaranchal
$eq |ü_¢πøwüHé‡
31
Disaster
- UNDP DHA 1997 Management: Recent
Approaches - Arvind Kumar (Anmol Publications )
Natural
Hazards and Disaster Management - Satyesh C. Chakraborty
Development and vulnerability to disasters are closely linked - Edited by Arnold M and Kriemer Managing Disaster Risk in Emerging Economies - World Bank
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1980 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq Á|ü»\T, ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTq yês¡T, Ä]úø£ qwüº+ $esê\T dü+e‘·‡s¡+ 1980 1982 1984 1987 1988 1990 1993 1994 1995 1996 1998
1999 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2009
$|ü‘·TÔ\T es¡<ä ø£s¡Te⁄ es¡<ä n+≥T yê´<ÛäT\T ø£s¡Te⁄ n+≥T yê´<ÛäT\T ‘·TbòÕqT es¡<ä uÛÑ÷ø£+|ü+ es¡<ä es¡<ä ‘·TbòÕqT ‘·TbòÕqT nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T es¡<ä ‘·TbòÕqT ø£s¡Te⁄ uÛÑ÷ø£+|ü+ ø£s¡Te⁄ es¡<ä es¡<ä uÛÑ÷ø£+|ü+(düTHê$T) es¡<ä es¡<ä es¡<ä es¡<ä
Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq Á|ü»\ dü+K´
eTs¡DÏ+∫q yês¡T
Ä]úø£ qwüº+ (y˚\ &Ü\s¡¢˝À)
30,000,023 100,000,000 33,500,000 3290 300,000,000 3000 2,200,000 7,000,000
128,000,000 9,748 2001 32,704,000
1,500,300 2871 2541 1811 9,843
2,500,000
20,005
2,623,000
50,000,000 300,000,000 42,000,000 33,000,000
2,500,000 16,389 3,330,000 2,300,000 3,390,000 2,150,000
Source: “EM-DAT: The OFDA/CRED International Disaster Database * (includes Tsunami)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
32
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|qT $|ü‘·TÔ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T dü+e‘·‡s¡+ 1618 1737 1864 1876-1878
Á|üuÛ≤e+ eTT+u…’, eTVü‰sêh u…+>±˝Ÿ ø√˝Ÿø£‘ê, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
5. ‘·TbòÕqT 6. uÛ≤s¡‘· <äT]“¤ø£å+
1882 1896-1897
u§+u≤sTT, eTVü‰sêh <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+
7 8 9 10
1934 1970 1972 1987
;Vü‰sY |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ã+>±¢<˚XŸ <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+ 15 sêÁcÕº\T
1. 2. 3. 4.
$|ü‘·TÔ uÛÑ÷ø£+|ü+ u…+>±˝Ÿ uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·TbòÕqT eTVü‰<äT]“¤ø£å+ (The Great Famine)
uÛÑ÷ø£+|ü+ uÛÀ˝≤ ‘·TbòÕqT ø£s¡Te⁄ ø£s¡Te⁄
eTs¡D≤\T, qwüº+ 2,000 300,000 60,000 58.5 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+, 5.5 $T*j·Tq¢ Äø£*#êe⁄\T 100,000 1.25 $T*j·Tq¢ qT+&ç 10 $T*j·Tq¢ es¡≈£î 6,000 500,000 200 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üu≤Û e+ 300 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üu≤Û e+
>∑&ç∫q X¯‘êã›+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|qT $|ü‘·TÔ\T 1 2
uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·TbòÕqT
1905 1977
ø±+Á>±, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
3 4 5
˝≤‘·÷s¡T uÛÑ÷ø£+|ü+ ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+
1993 1999 2001
eTVü‰sêh eTs¡sƒê«&Ü ÁbÕ+‘·+ ˇ]kÕ‡ uÛÑTCŸ, ã#êe⁄, n+»sY nVü≤à<ëu≤<é, dü÷s¡‘Y ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T eTVü‰sêh ø±oàsY ÁbÕ+‘·+ ñ‘·Ôs¡ ;Vü‰sY ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 10 sêÁcÕº˝À¢ì 252 õ˝≤¢\T »eT÷à ` ø±oàsY áXÊq´ sêÁcÕº\T, dæøÏÿ+
6
düTHê$T
2004
7 8 9 10 11. 12. 13.
eTVü‰sêh es¡<ä\T ø±oàsY uÛÑ÷ø£+|ü+ ø√dæ es¡<ä\T ôd’ø√¢Hé ìcÕ ø£s¡Te⁄ ˝…Vü≤ ≈£î+uÛÑeèwæº dæøÏÿ+ uÛÑ÷ø£+|ü+
2005 p˝…’ 2005 2008 2008 2009 2010 2011
$eq |ü_¢πøwüHé‡
33
20,000 10y˚\ eT+~ eTs¡D+, <˚X¯ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ 40% qwüº+ 7,928 10,000 25,000 10,749
1094 86000 527 204 ` 196 111
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1980 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ\T uÛÑ÷ø£+|ü+, 2005 nø√ºãsY
≈£î+uÛÑeèwæº 2010
Væ≤eTdü+bÕ‘·+, 2005
»eT÷à ø±oàsY
es¡<ä\T, 1993, 1996
Vü≤s ê´Hê
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ #·+&û>∑&é |ü+C≤uŸ ñ‘·ÔsêK+&é
uÛÑTCŸ uÛÑ÷ø£+|ü+, 2001 »qe] 26
ñ‘·Ôs¡ø±• uÛÑ÷ø£+|ü+ 1991 nø√ºãsY 20, #·yÓ÷* uÛÑ÷ø£+|ü+ 1999 @Á|æ˝Ÿ 23
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ es¡<ä\T 1998, 2005
&Ûç©¢ ns
dæøÏÿ+
sê»kÕúHé ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ
·˝ ¡TD≤#
nkÕ‡+ ;Vü‰sY
ŸÁ|ü<
˚XŸ
Hê>±˝≤+&é
;Vü‰sY, nkÕ‡+ es¡<ä\T 2002. 2004, 2007, 2008
y˚T|òü÷\j·T
C≤s¡â+&é
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ t>∑&Ûé
>∑T»sê‘Y
ˇ&çX
˝≤‘·÷sY uÛÑ÷ø£+|ü+, &ÜeTHé &Éj·T÷´ <ëÁ<ë ü‰sêh q>∑sYVü≤y˚© eTV 1993 ôdô|º+ãsY 30 es¡<ä\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 2005 p˝…’ 26
πøs¡fi¯
es¡<ä\T,1994
uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡+‘·+ 1982 &çôd+ãsY
dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé 1999 nø√ºãsY 26
‘·$Tfi¯Hê&ÉT
\ø£åBe⁄\T
düTHê$T, 2004 &çôd+ãsY 26
$TCÀsê+
‘·TbòÕqT¢, 1992, 1996 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£ es¡<ä\T, 2009 |ü⁄<äT#˚Ã]düTHê$T, 2004 &çôd+ãsY 26
ø£sêí≥ø£
>√yê
Á‹|ü⁄s¡
Ê
#·rÔd
ø£#Y ‘·TbòÕqT, 1998
|ü• u … + > ÃeT ±˝Ÿ
eTDÏ|üPsY
düTHê$T, 2004 &çôd+ãsY 26
n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T
2001`02 qT+&ç 10 dü+e‘·‡sê\˝À es¡<ä\T, #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢, uÛÑ÷bÕ‘ê\T yÓTTˆˆ yê{Ï e\¢ qwüº+ dü+e‘·‡s¡+
ÁbÕD qwüº+
|üX¯ó dü+|ü<ä qwüº+
<Ûä«+düyÓTÆq Çfi¯ó¢
2001`02 2002`03 2003`04 2004`05 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11
834 898 1,992 1,995 2,698 2,402 3,764 3,405 1,677 2,310
21,269 3,729 25,393 12,393 1,10,997 4,55,619 1,19,218 53,833 1,28,452 48,778
3,46,878 4,62,700 6,82,209 16,03,300 21,20,012 19,34,680 35,27,041 16,46,905 13,59,726 13,38,619
|ü+≥ qwüº+ (\ø£å\ôV≤ø±ºs¡¢˝À) 18.72 21.00 31.98 32.53 35.52 70.87 85.13 35.56 47.13 46.25
Source: Ministry of Home Affairs (MHA).
$eq |ü_¢πøwüHé‡
34
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2013˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ\T $<Ûä«+kÕìï düèwæº+∫+~. 1999 ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé nq+‘·s¡+ n+‘·{Ï ô|qT ‘·TbòÕqT>± ô|ò’*HéqT ù|s=ÿqe#·TÃ.
1. bÕ˝…+ ãdüT‡ Á|üe÷<ä+:
eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢ bÕ˝…+ e<ä› 2013 nø√ºãsY 30q u…+>∑fi¯Ss¡T qT+&ç ôV’≤<äsêu≤<é edüTÔqï Áô|’y˚≥T Á{≤yÓ˝Ÿ‡≈£î 6. ôV≤˝…Hé ‘·TbòÕqT: #Ó+~q ˇø£ y√˝À« ãdüT‡ Á|üe÷<ëìøÏ >∑T¬s’ eT+≥\T 2013 qe+ãsY 18q ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&çq #Ó\sπ >∑&+É ‘√ n+<äT˝À Á|üj÷· DÏdTü qÔ ï 49 eT+~ Á|üj÷· DÏ≈î£ ˝À¢ ôV≤˝…Hé ‘·TbòÕqT qe+ãsY 20 Hê{ÏøÏ ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 45 eT+~ düJe <äVü≤qeTj·÷´s¡T. uÛ ≤ Ø esê¸\qT rdü T ø=∫Ã+~. rÁe yêj· T T>∑ T +&É + >± 2. u…+>∑Tfi¯Ss¡T ` Hê+<˚&é mø˘‡Áô|dt @d” uÀ^˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ á ‘·TbòÕqT qe+ãsY 21 Hê{ÏøÏ rÁeyÓTqÆ ‘·TbòÕqT n\»&ç>± e÷] ø£˝À¢\+ düèwæº+∫+~. Bì e\q ø£ècÕí eT+≥\T: õ˝≤¢˝Àì eT∫©|ü≥Dº + q>∑sêìøÏ rÁe qwü+º yê{Ï*+¢ ~. ø£ècÕí, u…+>∑Tfi¯Ss¡T qT+&ç Hê+<˚&é yÓfi¯ó‘·Tqï mø˘‡Áô|dt˝Àì ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], lø±≈£îfi¯+, $XÊK|ü≥Dº +, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ @d” uÀ^˝À 2013 &çôd+ãsY 28q nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ uÛ≤Ø esê¸\T ≈£î]XÊsTT. |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢ <Óã“‹+~. ø=‘·#Ô sÓ T¡ e⁄ s¬ ˝’ «Ò ùdwº Hü é e<ä› eT+≥\T #Ó\sπ >∑&+É ‘√ n+<äT˝Àì e], ø=ã“], ns¡{Ï |ü+≥\≈£î qwü+º yê{Ï*+¢ ~. ø£ècÕí, ‘·÷s¡TŒ, 26 eT+~ Á|üj·÷DÏ≈£î\T düJe <äVü≤qeTj·÷´s¡T. |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ s¡÷. 1,628.73 ø√≥T¢ qwü+º »]–+~.
3. ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T:
7. eTT»|òüsYq>∑sY eT‘· |òüTs¡¸D\T:
pHé 14 qT+&ç 17 eT<Ûä´ ñ‘·ÔsêK+&é˝À ≈£î]dæq ≈£î+uÛÑeèwæº ô|qT es¡<ä\≈£î, uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î <ë] rdæ, 2004 düTHêMT ‘·sT¡ yê‘· n‹ô|<ä› $|ü‘T· >Ô ± |ü]D$T+∫+~. Ç+<äT˝À 5700 eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+∫q≥T¢ n+#·Hê. ñ‘·ÔsêK+&é‘√ bÕ≥T |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\T kÕ<Ûës¡D ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À bı+<˚ es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ 375 XÊ‘·+ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTT+~. esê¸\≈£î ‘√&ÉT, 3800 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ˝À ñ qï #=sêã] Væ≤eT˙q<ä+ ø£s¡>∑&É+‘√, uÛÑ^s¡~∏ q~øÏ es¡<ä\T yÓ\T¢y‹Ó ,Ô uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T dü+uÛ$Ñ +∫, |ü]dæ‹ú <ës¡TD+>± e÷]+~.
2013 Ä>∑düTº 27q ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì eTT»|òüsY q>∑sY õ˝≤¢˝À C≤{Ÿ\≈£î, eTTdæ¢+\≈£î eT<Ûä´ »]–q |òüTs¡¸D˝À¢ 43 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 93 eT+~ >±j·T|ü&ܶsT¡ . á |òTü s¡¸D\qT n<äT|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ >∑&ç∫q 20 dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± sêh+˝À ôd’Hê´ìï yÓ÷Vü≤]+|üCÒj·÷*‡ e∫Ã+~. düTe÷s¡T 50,000 eT+~ì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+#ê*‡ e∫Ã+~.
8. ;Vü‰sY eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À $cÕ<ä+:
;Vü‰sY˝Àì X¯s¡DY õ˝≤¢ <Ûäs¡àwü‹ >∑+<äe÷Hé nH˚ Á>±eT+˝À 2013 p˝…’ 16q ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À eT<Ûë´Vü≤ï qesêÁ‘·T\ dü+<äs¡“¤+>± 2013 nø√ºãsY 13q uÛÀ»q+˝À |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT ø£\e&É+‘√ <ëìì ‹qï 23 eT+~ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì <ë‹j·÷ õ˝≤¢˝À #ê]Á‘ê‘·àø£ s¡‘·ï>∑&Ûé |æ\¢\T #·ìb˛>±, &É»q¢ dü+K´˝À nHês√>∑´+ bÕ\j·÷´s¡T. <˚yê\j·T+ e<ä› Çs¡Tø¬ q’ e+‘Óqô|’ »]–q ‘=øÏÿdü˝≤≥˝À 115 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç+<äT˝À 30 eT+~ |æ\¢\T ≈£L&Ü ñ 9. ≈£î+uÛÑ y˚Tfi≤˝À ‘=øÏÿdü˝≤≥: Hêïs¡T. 2006˝À ≈£L&Ü Ç<˚ <˚yê\j·T+ e<ä› ‘=øÏÿdü˝≤≥ ≈£î+uÛÑy˚Tfi≤ dü+<äs¡“¤+>± 2013 |òæÁãe] 10q ñ »]– 50 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ˝Àì n\Vü‰u≤<é s¬ ˝’ «Ò ùdwº Hü ˝é À »]–q ‘=øÏÿdü˝≤≥˝À 36 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. 5. ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT:
4. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝À <˚yê\j·T+ e<ä› ‘=øÏÿdü˝≤≥:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘·÷s¡TŒ rsêìï ‘êøÏq 10. ãT<ä∆>∑j·T˝À ù|\Tfi¯ó¢: ‘·TbòÕqT˝À¢ n‹ô|<ä› ‘·TbòÕqT>± uÛ≤$düTÔqï ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT Á|ü|ü+#·yês¡dü‘·« dü+|ü<ä C≤_‘ê˝À ñqï ;Vü‰sY˝Àì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ&çXÊ sêÁcÕº˝À¢ rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæº+∫+~. ãT<ä∆>∑j·T˝À 2013 p˝…’ 7q es¡Tdü>± 10 u≤+ãT\T 2013 nø√ºãsY 12q ˇ&çcÕ˝Àì >√bÕ˝Ÿ|üPsY e<ä› rsêìï ù|\&É+‘√ Ç<ä›s¡T uÖ<ä∆ düHê´düT\‘√ düVü‰ ◊<äT>∑Ts¡T ‘êøÏq ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&ÉT ˝Òì Ø‹˝À uÛ≤Ø eTs¡DÏ+#ês¡T.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
35
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düuÛÑ≈£î düMT|ü+˝À »]–q es¡Tdü u≤+ãT ù|\Tfi¯¢˝À Äs¡T>∑Ts¡T eTs¡DÏ+#ês¡T.
9. »˝≤+‘·sêZ$T dæ+<ÛäTs¡ø£åø˘˝À ù|\T&ÉT:
eTT+u…’ HÍø±ÁX¯j·T+˝À 2013 Ä>∑düTº 14q uÛ≤s¡rj·T HÍø±<äfi≤ìøÏ #Ó+~q »˝≤+‘·sêZ$T ◊mHémdt dæ+<ÛäTs¡ø£åø˘˝À 11. $XÊK ôV≤#Y|ædæm˝Ÿ ]ô|ò’qØ˝À n–ï Á|üe÷<ä+: ù|\T&ÉT dü+uÛ$Ñ +∫, eT+≥\T #Ó\sπ >±sTT. á |òTü ≥q˝À ø£˙dü+ $XÊK|ü≥ï+˝Àì Væ≤+<äTkÕúHé ô|Á{À*j·T+ ø±s=ŒπswüHé 18 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. *$Tf…&é(HPCL) 2013 Ä>∑düTº 23q »]–q $k˛Œ¤≥q+˝À 25 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç+<äT˝À ˇø£ÿs¡T e÷Á‘·y˚T dü+düú ñ 10. bÕ{≤ï u≤+ãT ù|\T&ÉT: <√´– ø±>±, $T–*q yês¡+‘ê ø±+Á{≤≈£îº |ü<ä∆‹ô|’ |üì #˚düTÔqï ;Vü‰sY sê»<Ûëì bÕ{≤ï˝À 2013 nø√ºãsY 27q ;CÒ|” Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+. Á|ü<Ûëq eT+Á‹ nuÛÑ´]ú qπs+Á<ä yÓ÷&û ìs¡«Væ≤düTÔqï ãVæ≤s¡+>∑
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+` $|ü‘·TÔ <äTs¡“¤\‘·«+ ø£s¡Te⁄
es¡<ä\T <˚X¯+˝À 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T(12%) es¡<ä
uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝Àì ìø£s¡ kÕ>∑TuÛ÷Ñ $T˝À 68% uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+
eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. Á|ü‹ j˚T{≤ 8 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>± qB |ü]yêVü≤ø£ Á|ü<˚XÊ\T es¡<ä eTT|ü⁄Œ n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘ê\T. |ü•Ãe÷ìøÏ Á|üeVæ≤+#˚ qB ÁbÕ+‘ê\ yêj·Te´ ÁbÕ+‘ê\T, ø£ècÕí, ø±y˚Ø, eTVü‰q~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä eTT|ü⁄Œ˝À ‘·sT¡ yê‘· kÕúq+˝À ñHêïsTT.
ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. Ç+<äT˝À 33% düTBs¡È ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+. á ÁbÕ+‘·+ dü+e‘·‡sêìøÏ 750 $T.MT. ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·T+~. ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+˝À 35% uÛÑ÷$T dü+e‘·‡sêìøÏ 750 qT+&ç 1125 $T.MT. eT<Û ä ´ es¡ ¸ bÕ‘· + bı+<äT‘·T+~.
uÛÑ÷bÕ‘ê\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT‘·Ô+ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 25%
‘·TbòÕqT¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 7,516 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q rs¡ πsKqT
ø£*– ñ+~. Ç+<äT˝À 5,700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ‘·TbòÕqT uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $d”Ôs¡í+˝À 8%, »HêuÛ≤˝À eT÷&√ e+‘·T, 84 rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢\qT ø£*– ñqï 13 sêÁcÕº\T/ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ‘·TbòÕqT uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘ê\T>± ñHêïsTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, |ü⁄<äT#˚Ã], |ü•ÃeT rs¡+˝À >∑T»sê‘Y ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄ŒqT n~Ûø£+>± ø£*– ñHêïsTT. ‘·TbòÕqT¢ y˚T ` pHé, nø√ºãsY ` qe+ãsY\˝À dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
$d”Ôs¡í+ uÛÑ÷bÕ‘ê\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. Væ≤e÷\j·÷\ ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+, áXÊq´ ÁbÕ+‘·+, |ü•ÃeT ø£qTeT\ ÁbÕ+‘ê\T ì‘·´+ uÛ÷Ñ bÕ‘ê\ ‘êøÏ&øç Ï >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT.
uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+ V IV III II
<ëì |ü]~Û˝À ñ+&˚ uÛÑ÷ $d”Ôs¡í XÊ‘·+ 12% 18% 27% 43%
Source: Activiy Book on Disaster Management for School Students, National Institute of Disaster Management (NIDM)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
36
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q (Disasters in Andhra Pradesh - an Overview)
4.1 |ü]#·j·T+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôd’ø√¢qT¢, ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\≈£î ì‘·´+ >∑Ts¡e⁄‘·÷ ñ+≥T+~. Á|ü‹ ¬s+&ÉT qT+&ç eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£ e÷~] qT+&ç n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT sêh+˝À ø£∫Ñ·+>± dü+uÛÑ$düTÔ+~. sêh+˝Àì 44 XÊ‘·+ ÁbÕ+‘·+ ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢, <ëì dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î ˝Àqe⁄‘·÷ ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ôdø’ √¢qT¢ ãTT‘·T |üeHê\≈£î eTT+<äT @Á|æ˝Ÿ ` y˚T HÓ\˝À¢ eT]j·TT ãTT‘·T |üeHê\ nq+‘·s¡+ nø√ºãsY qT+&ç &çôd+ãsY eT<Ûä´ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. nsTT‘˚ yê{Ï˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ qe+ãsY e÷dü+˝ÀH˚ @s¡Œ&É‘êsTT. ã+>±fi≤U≤‘·+, n+&Ée÷Hé düeTTÁ<ä+ ˝Ò<ë <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+˝À ñ<䓤$+∫, ‘·÷s¡TŒ rsêìï ‘êπø ôd’ø√¢qT¢ kÕ<Ûës¡D+>± Ç≥Te+{Ï ‘·s¡Vü‰ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î n‘·´+‘· <äTs¡“¤\+>± ñ+&˚ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ rs¡ πsKqT #˚s¡T≈£î+{≤sTT. >∑&ç∫q X¯‘êã›+˝ÀH˚ n‘· ´ +‘· Á|ü e ÷<ä ø £ s ¡ y Ó T Æ q ¬ s +&É T ôd’ ø √¢ q T¢ ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ\˝À es¡Tdü>± 1971 nø√ºãsY eT]j·TT 1977 qe+ãsY\˝À dü+uÛÑ$+#êsTT. ˇø=ÿø£ÿ ‘·TbòÕqT dü+<äs¡“¤+>± 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 1999˝À ˇ]kÕ‡˝À dü+uÛÑ$+∫q dü÷|üsY ôd’ø√¢qT‘√ ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD, ÄdæÔ qwüº+ yê{Ï˝≤¢sTT. Ä+Á<Ûä rs¡+ yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+, eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘·+ ì‘·´+ ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î HÓ\e⁄>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK\ yÓ+ã&ç ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤ <äTs¡“¤\‘·«+ @ø£Ø‹q ñ+&É<äT. ~>∑Teq ù|s=ÿqï uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î m≈£îÿe>± >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. n$: 1. ñ‘·Ôs¡ ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ rsê\T 2. ˇ+>√\T eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Û´ä ñqï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ rs¡ ÁbÕ+‘·+ 3. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡+, <äøÏåD Hê>∑|ü≥ï+. |ü•ÃeT rsêq nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+ dü]Vü≤<äT>› ± ø£*–q
$eq |ü_¢πøwüHé‡
sêÁcÕº\T πøs¡fi¯, >∑T»sê‘Y ˝≤>± |üP]Ô>± düTs¡øÏå‘·eT÷ ø±<äT, eTVü‰sêh ˝≤>± |üP]Ô Á|üe÷<ä uÛÑ]‘·eT÷ ø±<äT. n$ ≈£L&Ü ôd’ø√¢q¢ ‘êøÏ&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq Hê\T>∑T ôd’ø√¢qT¢ dü+uÛÑ$ùdÔ, n+<äT˝À ˇø£{Ï rÁeyÓTÆq~ ñ +≥T+~. @{≤ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+#˚ ñwüí eT+&É\ ôd’ø√¢q¢˝À 7% ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. kÕù|ø£+å >± #·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT ‘·≈î£ ÿe XÊ‘·+ ôdø’ √¢qT¢ e÷Á‘·yT˚ @s¡Œ&ÉT‘·Tqï|üŒ{Ïø,° e÷qe ÁbÕD≤\≈£î, ÄdüT\Ô ≈£î yê{Ï˝¢Ò qwü+º e÷Á‘·+ #ê˝≤ n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñ+≥T+~. ôd’ø√¢qT¢ ˇø£kÕ] Á|ü<ëÛ q uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q ‘·sT¡ yê‘· n$ uÛ≤Ø esê¸\≈£î u≤≥\T y˚kÕÔsTT. yê{Ï e\¢ e<äs¡\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 1986 Ä>∑düTº˝À >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ dü+uÛÑ$+∫q rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\T Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± ù|s=ÿqe#·TÃ. ‘·÷s¡TŒ düeTTÁ<ä rs¡ sêÁcÕº˝À¢ ø√kÕÔ õ˝≤¢\≈£î |üø£ÿH˚ ñqï |ü \ T ø£ s ¡ T e⁄ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢ \ T #· Á ø£ y ê‘· yêj· T T >∑T+&Ü\(cyclonic depression) ø±s¡D+>± e#˚à Á|üÁdüeD esê¸\( torrential rains)‘√ Äø£dæàø£ es¡<ä\≈£î ôd’‘·+ >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. #·Áø£yê‘ê\T(cyclones), <ëì dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\‘√ bÕ≥T ñ‘·Ôs¡, eT<Ûä´ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&˚ ãTT‘·T |üeq yêj·TT>∑T+&Ü\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ‘√ bÕ≥T ñ‘·Ôs¡, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ es¡≈£î $düÔ]+∫, uÛ≤Ø qT+&ç n‹ uÛ≤Ø esê¸\qT rdüTø=∫Ã, pHé eT]j·TT ôdô|º+ãsY e÷kÕ\ eT<Ûä´ ˝À‘·≥Tº q<äT˝À¢ es¡<ä\≈£î <ë]rkÕÔsTT. Ä+Á<Ûä˝À kÕ<Ûës¡D+>± es¡<ä düeTdü´ ∫qï q<äT\qT eTT+#Ó‘&Ô· Üìπø |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ì, ø√kÕÔ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á&ÓH’ J˚ düeTdü´ »{Ï\+ ø±e&É+‘√ #·Áø£yê‘ê\ Á|üu≤Û e+ n~Ûøy£ TÓ ,Æ es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT eT]+‘·>± ô|+#·T‘√+~. eTTK´+>± kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú ìs¡«Vü≤D˝À ñqï ˝ÀbÕ˝Ò BìøÏ ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. |ü\T dü+<äsꓤ\˝À #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\≈£î >∑+&ÉT¢ |ü&É≥+, y˚T≥\T y˚j·T&É+, Hê#·T yÓTTø£ÿ\T ô|s¡>∑&É+ e\¢, ˙s¡ T es¡ < ä \ T>± bÕs¡ & É + e\¢ H ˚ m≈£ î ÿe eTs¡ D ≤\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT.
37
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4.2 |ü⁄qsêeè‘· $|ü‘·TÔ\ |üs¡´ekÕq+ ø√kÕÔ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T, e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ì‘·´+ dü+uÛÑ$düTÔ+&É≥+ e\¢ sêh Ä]úø£ e´edüú‘√ bÕ≥T <˚X¯ Ä]úø£ e´edüúô|’q, n_Ûeè~∆ $<ÛëHê\ MT<ä rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘√+~. sê»ø°j·T dü+‘·T\q+ MT<ä, \ø£å˝≤~ eT+~ J$‘ê\ô|’q rÁe Á|üuÛ≤e |ü&ÉT‘√+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT #·Áø£yê‘ê\T(‘·TbòÕqT¢), es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T e+{Ï nìï s¡ø±\ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T y˚~ÛdüTÔHêïsTT. rs¡ ÁbÕ+‘·+ ìs¡+‘·s¡+ ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\‘√ |”&ç+#·ã&ÉT‘√+~. 1977˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT, y˚˝≤ ‘·s+¡ >∑+(tidal wave) nbÕs¡ qcÕºìï ø£*–+#êsTT. 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 1979, 1990, 1996\˝À e∫Ãq ‘·TbòÕq¢ e\¢ ≈£L&Ü ô|qT qwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. >√<ëe], ø£ècÕí q<äT˝À¢ e#˚à es¡<ä\T ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT >√<ëe], ø£ècÕí õ˝≤¢˝À¢ $cÕ<ë\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. >∑‘·+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ rs¡+ yÓ+ã&ç, ˝À|ü\, >√<ëe] qB ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. 2000 ôdô|º+ãsY˝À ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝À dü«\Œ Á|üø£+|üq\T e#êÃsTT. 2012˝À ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì |ü\T õ˝≤¢\‘√ bÕ≥T KeTà+, q˝§Z+&É õ˝≤¢˝À¢ dü«\Œ Á|üø£+|üq\T e#êÃsTT. ìs¡+‘·s¡+ e#˚à Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ Jeq+ rÁe+>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘√+~. sêh+ ìs¡+‘·s¡+ #·Áø£yê‘ê\T, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\T, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. n+<äTu≤≥T˝À ñqï $|ü‘·TÔ |ü]C≤„q n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘ê\ <äTÁwüŒuÛ≤yêìï m<äTs=ÿ+≥Tqï sêh+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ. sêh+˝Àì yÓTT‘·+Ô uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À düTe÷s¡T 44% ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕq¢ Á|üuÛ≤e+, <ëì dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î nqTe⁄>± ñ+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ düeTTÁ<ä rs¡ ÁbÕ+‘·+ Ç≥Te+{Ï Á|üø£è‹ <ÛäsêàìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ n‘·´+‘· nqTyÓ’q~>± ñ +&É>±, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝Àì KeTà+ õ˝≤¢ ≈£L&Ü ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ◊<äT õ˝≤¢\‘√ bÕ≥T ãTT‘·T |üeHê\ ø±\+˝À e#˚à es¡<\ä ≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. sêj·T\d”eT˝Àì Hê\T>∑T õ˝≤¢\T, ‘Ó \ +>±D˝Àì ◊<ä T õ˝≤¢ \ T ì‘· ´ + ø£ s ¡ T e⁄qT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. rs¡sπ K yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+, eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+ ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î πø+Á<ä+>± ñ+{À+~. sêh Ä]úø£ e´edüÔ≈£î |ü≥Tº>=eTà\T>± ñ+≥Tqï >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä\T, Á&Ó’H˚J düeTdü´\qT, ‘·TbòÕqT¢ nq+‘·s¡+ m<äTs¡j˚T´ Ç‘·s¡ düeTdü´\qT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. á X¯‘êã› ø±+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT 60≈£î ô|’>± #·Áø£yê‘ê\T(cyclones) ‘êø±sTT. >∑‘· <äXÊu≤›\˝À #·Áø£yê‘ê\T dü+uÛÑ$+#·&É+ ô|]–+~. Á|ü‹ ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ã\yÓTÆq ‘·TbòÕqT¢ sêe&É+, sêh Ä]úø£ e´edüú≈£î, Ä]úø£, dü+kÕú>∑‘· eqs¡T\≈£î düyê\T $düs¡&É+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì ø√kÕ ÁbÕ+‘·+˝À <ë<ë|ü⁄ 90 \ø£å\ eT+~ ‘·TbòÕqT¢, yê{Ï Á|üuÛ≤yê\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+&É>±, n+<äT˝À 33 \ø£\å eT+~ düeTTÁ<ä|⁄ü ˇ&ÉTq¶ ≈£î ◊<äT øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À|ü˝Ò ñ+≥THêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq ‘·TbòÕqT 1977˝À dü+uÛÑ$+∫+~. düTe÷s¡T 10y˚\ eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. nq+‘·s¡+ 1990 y˚T HÓ\˝À ô|<ä› ‘·TbòÕqT e∫Ã+~. n+<äT˝À yÓsTT´ eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 10 õ˝≤¢˝À¢ 1.25 _*j·THé &Ü\s¡¢ qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 1977 qT+&ç 1992 eT<Û´ä dü+uÛ$Ñ +∫q ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä ø±s¡D+>± düTe÷s¡T 13,000 eT+~ eTs¡ D Ï + #· > ±, 3,38,000 |ü X ¯ ó e⁄\T ø=≥Tº≈£îb˛j·÷sTT. 33 \ø£å\ Çfi¯ó¢ <Óã“‹HêïsTT. y˚T HÓ\˝À ‘·TbòÕqT¢ dü+uÛ$Ñ +#·&+É ns¡T<Óq’ |üŒ{Ïø,° 20e X¯‘êã›+˝À düTe÷s¡T 13 ‘·TbòÕqT¢ á HÓ\˝ÀH˚ e#êÃsTT. 1979 y˚T HÓ\˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT &Ó˝≤º ÁbÕ+‘êìøÏ nbÕs¡ qcÕºìï #˚≈L£ ]Ã+~. yÓTT‘·+Ô ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTq yê]˝À 80% eT+~ Çø£ÿ&ç yêπs ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+. &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+˝À y˚T HÓ\˝ÀH˚ e] kÕ>∑T yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. nH˚ø£ eT+~ |üqT\T yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\≈£î ekÕÔs¡T. yê]øÏ Çø£ÿ&ç ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ >∑T]+∫, |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ñ+&É<äT. n+<äTe\¢ kÕúìø£ Á|ü»\ ø£+fÒ e\dü e∫Ãq yêπs yÓ’|üØ‘ê´\ e\¢ n~Ûø£+>± qwüºb˛‘ês¡T. s=j·T´ #Ós¡Te⁄˝À¢ |üì #˚j·T&ÜìøÏ ≈£î≥T+u≤\≈£î, ≈£î≥T+u≤˝Ò &Ó˝≤º ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·s¡* e∫Ã, ‘ê‘êÿ*ø£ >∑T&Üsê\(>∑T&çôd)˝À ìedædüTÔ+{≤s¡T. dü+e‘·‡s¡+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ >∑T&çôd˝À¢H˚ ñ +{≤s¡T. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£\T yê]øÏ düø±\+˝À #˚sø¡ b£ ˛e#·TÃ. ˇø£y˚fi¯ #˚]q|üŒ{Ïø°, ‘·TbòÕq¢qT m<äTs√ÿe&É+˝À ñqï nqTuÛÑe˝Ò$T e\¢ yês¡T n~Ûø£ qcÕºìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ês¡T. ø£ècÕí, >√<ëe] q<äT\T dæús¡yÓTÆq Á|üyêVü≤ e÷sêZ\qT ø£*– ñ+{≤sTT. yê{ÏøÏ ñqï düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq, e÷qe ì]à‘· Äqø£≥\º <ë«sê es¡<ä ˙{Ïì yÓ÷düTø¬ fi‚¢ kÕeTs¡´ú +‘√ ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T Ä $<Ûä+>± ñ+&Ée⁄. kÕ<Ûës¡D+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä düeTdü´ ∫qï∫qï q<äT\T ñbıŒ+>∑&É+, ø=˝Ò¢s¡T düs¡düT‡ #·T≥÷º ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑T] ø±e&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~. nsTT‘˚ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ì &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\˝À Á&Ó’H˚J düeTdü´ eT]+‘· »{Ï\+ ø±e&É+‘√ ‘·TbòÕq¢ $<Ûä«+düø£ kÕeTs¡ú´+ nH˚ø£ ¬s≥T¢ ô|]– es¡<ä eTT|ü⁄Œ\T
38
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. 1977 qe+ãsY, 1990 y˚T, 1996 qe+ãsY ôd’ø√¢q¢ dü+<äs¡“¤+>± ‘·TbòÕqT ø£˝À¢\+ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT, n|üŒ{Ïπø Á|üÁdüeD esê¸\(torrential rains)‘√ ñqï ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\˝ÀøÏ düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙s¡T sêe&É+‘√ qwüº+ nH˚ø£ ¬s≥T¢ ô|]–+~. BìøÏ ‘√&ÉT es¡<ä ìs¡«Vü≤D, kÕ>∑T˙{Ï e´edüú\≈£î
dü¬s’q ìs¡«Vü≤D ˝Òø£b˛e&É+ ‘√&ÉsTT+~. 1979 y˚T HÓ\˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT e+{Ï dü+<äsꓤ\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eTs¡D≤\T #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\ Äqø£≥º\T ‘Ó>∑&É+, #Ós¡Te⁄˝À¢ |üP&çø£\T, Hê#·T yÓTTø£ÿ\T ô|]–, ˙s¡T bı+–bıs¡¢&É+ ø±s¡D+>±H˚ dü+uÛÑ$+#êsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 1977 qT+&ç 2010 es¡≈£î dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢ dü+e‘·‡s¡+
1 3 6 11 13 14 15 17 19 24 25 26 28 29 32 35 38 39 41 49 50 51 52 54 55
$|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· Á|üuÛ≤$‘· eTs¡D≤\T |üX¯ó qwüº+ <Ûä«+düyÓTÆq |ü+≥ qwüº+ qwüº+ õ˝≤¢\T Á|ü»\T Çfi¯ó¢ (ôV≤ø±ºs¡¢˝À) (s¡÷. ø√≥¢˝À) (\ø£å˝À¢) 1977nø√ºãsY 28` qe+ãsY 1 ‘·TbòÕqT 8 34 10000 250000 1014800 1351000 172.00 1979 y˚T 13`15 es¡<ä\T 10 37.4 706 748000 242.65 1983 Ä>∑düTº es¡<ä\T 8 1.58 58 1726 94218 714000 89.56 1986 Ä>∑düTº es¡<ä\T 13 21.15 309 22000 423000 853200 1686.74 1987 qe+ãsY 2`3 ‘·TbòÕqT 10 32.04 119 110550 961000 126.48 1988 p˝…’ es¡<ä\T 11 23.43 88 4233 48694 406000 245.40 1989 p˝…’ es¡<ä\T 22 89.44 232 10905 227000 593000 913.50 1990 y˚T 5`10 ‘·TbòÕqT 14 77.81 817 27625 1439659 563000 2137.27 1991 qe+ãsY 11`15 ‘·TbòÕqT 9 0.18 192 97470 409000 367.32 1995 nø√ºãsY, qe+ãsY es¡<ä\T 19 2.3 229 3663 146525 665000 917.00 1996 pHé 12`16 ‘·TbòÕqT 10 0.22 100 1607 21517 15000 129.10 1996 Ä>∑düTº`ôdô|º+ãsY es¡<ä\T 13 0.21 140 188 12100 134000 159.00 1996 nø√ºãsY 17`21 es¡<ä\T 11 87.37 338 146621 130731 1128000 843.27 1996 qe+ãsY 6`7 ‘·TbòÕqT 4 80.62 1077 19856 616553 511000 6129.25 1998 ôdô|º+ãsY ` nø√ºãsY es¡<ä\T 22 16.34 260 5126 150196 1405000 2525.20 2000 Ä>∑düTº 22`31 es¡<ä\T 17 1.98364 207 6156 99800 178000 966.15 2005 ôdô|º+ãsY 18`19 es¡<ä\T 10 350 107 14416 118618 551966 2697.97 2006 Ä>∑düTº 2`5 ‘·TbòÕqT/es¡<ä\T 10 13.84 165 20530 276567 219897 3455.23 2006 nø√ºãsY28 ` qe+ãsY4 z–ï ‘·TbòÕqT 5 13.85 41 350000 95218 384550 7173.25 2008 qe+ãsY 14`16 U…’eTTø˘ ‘·TbòÕqT 9 1.0 0 37 1190 59287 36 2008 qe+ãsY 25 ` 30 ìcÕ ‘·TbòÕqT 5 1.0 9 28 8258 220000 80 2009 ôdô|º+ãsY 29` nø√ºãsY 4 es¡<ä\T 13 20.72 90 49686 259095 226092 12455.75 2010 y˚T 17`22 ˝…’˝≤ ‘·TbòÕqT 14 17.80 22 2075 14298 26685.83 1603.22 2010 nø√ºãsY 29`qe+ãsY8 »˝Ÿ ‘·TbòÕqT 13 16.98 63 1140 20554 483000 2496.98 2010 &çôd+ãsY 5`8 es¡<ä\T 15 8.16 21 3026 3169 1208000 2739.33
$eq |ü_¢πøwüHé‡
39
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ\ |ü+|æD°˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T eT]j·TT düTHêMT\T m+‘· XÊ‘·+ es¡≈£î ñ+{≤sTT? (3) 1) 6% 2) 7% 3) 8% 4) 9% 2. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ≈£î ñ<ëVü≤s¡D (4) 1) ‘·TbòÕqT 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) düTHêMT 4) ô|’e˙ï 3. ÁøÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ @~? (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) ‘·TbòÕHé 3) uÛÑ÷bÕ‘·+ 4) ô|’e˙ï 4. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ? (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) düTHêMT 3) es¡<ä 4) ô|’$ @M ø±e⁄ 5. á ÁøÏ+~ yêì˝À ˇø£ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ (4) 1) es¡<ä 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) ø£s¡Te⁄ 4) u≤+ãT Áù|\T&ÉT 6. ÁøÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹ dæ<ä∆yÓTÆq yÓ’|üØ‘·´+ @~? (1) 1) ø£s¡Te⁄ 2) j·TT<ä∆+ 3) rÁeyê<ä+ 4) n+‘·s¡T´<ä∆+ 7. ÁøÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹dæ<ä∆ $|ü‘·TÔ @~? (4) 1) ‘·TbòÕqT 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) düTHê$T 4) ô|’$ n˙ï 8. Á|üe÷<ä+ (Hazard) ˇø£ nbÕsTTø±] dü+|òüT≥q n~ 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±e#·Tà 2) düTHêMT ø±e#·Tà (4) 3) es¡<ä\T ø±e#·Tà 4) ô|’$ n˙ï 9. $|ü‘·TÔ ˇø£ dü+|òüT≥q <ëì e\q (4) 1) e÷qeqwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~ 2) Ädæú qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~ 3) »+‘·Te⁄\ qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~ 4) ô|’e˙ï 10. $|ü‘·TÔ (Disaster) ˇø£ dü+|òüT≥q <ëì |òü*‘·+ (4) 1) $ÁdüÔ è‘· »qqwüº+ 2) JeH√bÕ~Û qwüº+ 3) Ädæú qwüº+ 4) ô|’$ n˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
40
11. $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ( Disaster Management) ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T m|ü&ÉT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ? (4) 1) $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT 2) $|ü‘·TÔ »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝À 3) $|ü‘·TÔ ‘·sê«‘· 4) ô|’$ n˙ï 12. Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ˝À¢ es¡<ä\T m+‘· XÊ‘·+>± ñ+{≤sTT? 1) 30% 2) 35% (1) 3) 40% 4) 45% 13. uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷ uÛ≤>∑+˝À m+‘·XÊ‘·+ es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ neø±X¯+ e⁄+~ ? (4) 1) 22% 2) 20% 3) 18% 4) 12% 14. Ç+&çj÷· ˝À ñqï yÓTT‘·+Ô 35 sêÁcÕº\T eT]j·TT øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À mìï $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T] ø±>∑\e⁄? (4) 1) 18 2) 28 3) 22 4) 25 15. kÕsYÿ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ôd+≥s¡T mø£ÿ&É ñqï~? (3) 1) ø√˝Ÿø£‘ê 2) ãs√&Ü 3) q÷´ &Ûç©¢ 4) ø£≥ø˘ 16. 1980`2010 eT<Û´ä ø±\+˝À Ç+&çj÷· ˝À Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô e\¢ m+‘· eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T? (1) 1) 1,43,039 2) 1,23,039 3) 1,13,039 4) 1,03,039 17. ª$|ü‘·TÔµ (&çC≤düºsY) nH˚ e÷≥ @ uÛ≤wü qT+&ç ñ<䓤$+ ∫+~? (3) 1) ns¡_ø˘ uÛ≤wü 2) #Ó’˙dt uÛ≤wü 3) Áô|ò+∫ uÛ≤wü 4) s¡wü´Hé uÛ≤wü 18. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø± Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T (4) 1) \ø£å ´ X¯ó~∆ 2) düs¡fi¯‘· 3) Ä#·s¡D kÕ<Ûä´+ 4) ô|’e˙ï 19. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú ñqï #√≥T (2) 1) ãs√&Ü 2) q÷´ &Ûç©¢ 3) ø=∫ÃHé 4) $XÊK|ü≥ï+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
20. Ç+&çj·÷ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì m+‘· uÛ≤>∑+ >±*yêq\T, ‘·TbòÕqT\T eT]j·TT düTHêMT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~? (4) 1) 3700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 2) 4700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 3) 6700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 4) 5700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 21. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n+‘êsꓤ>±\T (4) 1) |ü⁄q]ïyêdü+ 2) ìyês¡D 3) |ü⁄q]ïsêàD+ 4) ô|’e˙ï 22. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À $uÛ≤>±\T (4) 1) dü+dæ<ä∆‘· 2) düŒ+<äq 3) ìyês¡D 4) ô|’e˙ï 23. øÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹ dæ<ä∆ $|ü‘·TÔ (1) 1) ø£s¡Te⁄ 2) j·TT<ä∆+ 3) ñÁ>∑yê<ä+ 4) n+‘·s¡T´<ä∆+ 24. 2010 Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ\ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+, 2000`09 eT<Ûä´ø±\+˝À 85 XÊ‘·+ qwüº|ü&çq Á|ü»\T @ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qyês¡T? (1) 1) Ädæj·÷ |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+ 2) ñ‘·Ôs¡ Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 3) <äøÏåD Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 4) |ü•ÃeT Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 25. $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û yêìï <˚ì<ë«sê n~Ûøe£ TT>± ‘·–+Z #·e#·TÃ? 1) yÓTs¡T¬>’q Á|üD≤[ø£ <ë«sê (4) 2) yÓTs¡T¬>’q dü+dæ<ä∆‘ê ne>±Vü≤q <ë«sê 3) yÓTs¡T¬>’q ìyês¡D #·s¡´\ <ë«sê 4) ô|’nìï{Ï <ë«sê 26. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷\qT m|ü⁄&ÉT ìs¡«Væ≤+#· e#·TÃ? (4) 1) $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT 2) $|ü‘·TÔ ‘·sê«‘· 3) $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄&ÉT 4) ô|’e˙ï 27. n+‘·sê®rj·T düTHêMT düe÷#ês¡ πø+Á<ä+ ñqï #√≥T 1) >√yê 2) »ø±sêÔ (3) 3) Vü≤ √q\T\T 4) |ü⁄<äT#˚Ã] 28. 1980`2010 eT<Û´ä ø±\+˝À Ç+&çj÷· ˝À Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô e\¢ qwüºb˛sTTqyê] dü+K´ (1) 1) 1,521,726,127 2) 1,121,726,127 3) 1,321,726,127 4) 1,224,726,127
$eq |ü_¢πøwüHé‡
29. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n+#·Hê Á|üø±s¡+, dü+e‘·‡s¡+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À dü÷\ú <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À m+‘· XÊ‘·+ Á|üøè£ ‹ $|ü‘·TÔ\e\¢ qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~ (ø£\T>∑T‘·T+~)? (4) 1) 3 1 % 2) 3% 2 4) 2% 3) 30. $|ü‘·TÔ rÁe‘·, kÕ<Ûës¡D+>± <˚ìì ã{Ϻ n+#·Hê y˚kÕÔs¡T? 1) ÁbÕD qwüº+ 2) ÄdæÔ qwüº+ (3) 3) ÁbÕD ˝Òø£ ÄdæÔ qcÕº\T 4) ô|’y˚$ ø±e⁄ 31. SAARC <ä÷s¡ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düe÷#ês¡ πø+Á<ä+ ñ qï#√≥T (4) 1) ø=\+uÀ 2) U≤≥à+&ÉT 3) &ÛÜø± 4) q÷´&Ûç©¢ 32. $|ü‘·TÔ\ ñ|üs¡ø±\˝À #˚]q$ (4) 1) uÛÑ÷dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 2) Jedü+ã+<ÛäÛ $|ü‘·TÔ\T 3) »\dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 4) ô|’e˙ï 33. 1996`2000 eT<Û´ä ø±\eTT˝À Á|üøè£ ‹ dæ<,∆ä e÷qe Áù|]‘· $|ü‘·TÔ\ e\¢ Ç+&çj·÷˝À m+‘· XÊ‘·+ õ.&ç.|æ. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ qwüºb˛sTT+~? (4) 1 2 % 2 1) 3.12% 2) 2.12% 3) 4.12% 4) 2.25% 34. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À ñ+&˚~ (4) 1) ñ|üX¯eTq+ 2) |ü⁄qsêyêdü+ 3) düVü‰j·T‘· 4) ô|’$ n˙ï 35. Á|ü|+ü #· $|ü‘T· \Ô ˝À ø£sT¡ e⁄\T/øå±e÷\T eT]j·TT dü+ã+~Û‘· $|ü‘·TÔ\T m+‘· XÊ‘·+ ñ+{≤sTT? (2) 1) 18% 2) 19% 3) 20% 4) 21% 36. ◊ø£´sê»´dü$T‹ (j·TT.mHé.z.) Á|üø±s¡+ Á|ü|ü+#·+˝À 1992`2000 eT<Ûä´ dü+e‘·‡sêìøÏ mìï $|ü‘·TÔ\T »]>±sTT? (3) 1) 100 2) 300 3) 500 4) 800 37. Ç+&çj÷· ñ|üK+&É+ ÁøÏ+~ yêì˝À <˚ìe\¢ m≈£îÿe>± Vü‰ì ø£\T>∑T≥≈£î nqT≈£L\eTT>± ñqï~? (4) 1) ‘·TbòÕqT\T 2) ø£s¡Te⁄\T 3) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4) ô|’e˙ï
41
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
39. $|ü‘·TÔ\ s¡ø±\T (4) 1) Je dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 2) uÛÑ÷dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 3) ˙{Ï eT]j·TT yê‘êes¡D dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 4) ô|’e˙ï 40. Á|üø£ è‹ dæ<ä∆ $|ü‘·TÔ\˝À #˚s¡Ãã&ÉTq~ (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) düTHêMT 3) es¡<ä\T 4) ô|’e˙ï 41. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D nq>± (4) 1) Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT ñ|üX¯eTq+ e÷Á‘·eTT ø£Hêï m≈£îÿe 2) Áø£eTã<ä∆ |ü<ä∆‹ 3) $_Ûqï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ düeT÷Vü≤+ 4) ô|’e˙ï 42. |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+˝À düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ düeTq«j·T Á>∑÷|t mø£ÿ&É ñ+~? (1) 1) bÕ]dt 2) »ø±sêÔ 3) {Àø√´ 4) $XÊK|ü≥ïeTT 43. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ô|’ n+‘·sê®rj·T+>± ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\T ìs¡«Væ≤düTÔqï $X¯«$<ë´\j·T+ (4) 1) yê˝Ÿ¶Hé $X¯«$<ë´\j·TeTT 2) ø±|ü¢Hé $X¯«$<ë´\j·TeTT 3) Á>±+&é ø±Hê´Hé $X¯«$<ë´\j·TeTT 4) ô|’e˙ï 44. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D¬ø’ dü]º|òæπø{Ÿ ø√s¡T‡qT ÁøÏ+~ yêì˝À @~ (1) ìs¡«Væ≤düTÔ+~? 1) Ç+~sê>±+BÛ C≤rj·T kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 2) _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 3) q\+<ë kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 4) es¡úe÷q eTVü‰Ms¡ kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 45. $|ü‘·TÔ Á|üD≤[ø£ Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T (4) 1) \ø£å´ düŒwüº‘· 2) düs¡fi¯‘· (flexibility) 3) Ä#·s¡D ø£åeT‘· 4) ô|’e˙ï 46. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î Á|üø±s¡+ 1996`2000 eT<Ûä´ø±\+˝À $|ü‘·TÔ\ e\¢ düTe÷s¡T C≤rj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T m+‘· XÊ‘·+ qwüºb˛j·÷sTT? (3) 1) 2.85% 2) 2.50% 3) 2.25% 4) 1.95%
$eq |ü_¢πøwüHé‡
42
47. eTq »HêuÛ≤ MT<ä kÕs¡úø£eTT>± $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ rdüTø=qe\dæq #·s¡´\T (4) 1) yÓTs¡T¬>’q Á|üD≤[ø£\T 2) düHêïVü≤ø£ ne>±Vü≤q 3) ìyês¡D #·s¡´\T 4) ô|’e˙ï 48. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n+#·Hê Á|üø±s¡+ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ qT+&ç Á|ü‘·´ø£å+>± ø£*π> qcÕº\T dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À m+‘· (3) XÊ‘·+? 1) 4% 2) 3% 3) 2% 4) 1% 49. &çC≤düºsY ]dtÿ ]&Éø£åHéøÏ ø±e\dæq <äX¯ (4) 1) e÷+&É* ôV≤#·Ã]ø£ $<ÛëHêìï >∑{Ϻ|üs¡#·&É+ 2) ne>±Vü≤q¢ ‘·j·÷Øì ô|+#·&É+ 3) eT+∫ |ü⁄qsêyêdü+, |ü⁄q]ïsêàD+ 4) ô|’e˙ï 50. $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìï <˚ìe\¢ m≈£îÿe>± ‘·–Z+#·e#·TÃ?(4) 1) dü\ø£åD Á|üD≤[ø°ø£s¡D 2) dü\ø£åD ne>±Vü≤q, ‘·j·÷Ø 3) dü\ø£åD ìyês¡D #·s¡´\T 4) ô|’e˙ï 51. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ @s¡Œ&çq ñqï‘· n~Ûø±s¡ dü+|òTü + 1999 Ä>∑wüߺ˝À $|ü‘·TÔ\qT 5 s¡ø±\T>± eØZø£]+∫+~. yê{Ï˝À n+‘·sꓤ>±\T (4) 1) uÛÖ>√[ø£ dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 2) Jedü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 3) ˙s¡T, yê‘êes¡D dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 4) ô|’e˙ï 52. kÕsYÿ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D yÓuŸôd’{Ÿ (4) 2) saarc.sdmc.in 1) sdmc.nic.in 3) saarc.nic.in 4) saarc-sdmc.nic.in 53. yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) düTHêMT 3) es¡<ä 4) ô|’e˙ï 54. 1980`2010 eT<Ûä´ ø±\+˝À »]–q uÛÑ÷ø£+bÕ\ dü+K´ 1) 92 2) 34 (4) 3) 38 4) 56 55. ªªnø£kÕà‘·TÔ>± ô|<ä› <äTs¡<äèwüº+>± düe÷» ìsêàD≤ìï $∫äqï+ #˚ùd dü+|òüT≥qqT $|ü‘·TÔ n+{≤+µµ ` ô|’ yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ Ç~ mes¡T Ç∫Ãq ìs¡«#·q+? (1) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ 2) Á|ü|ü+#·u≤´+ø˘ 3) j·TTHÓk˛ÿ 4) Ädæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+ø˘
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
59. Á|ü|ü+#·+˝À es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ »HêuÛ≤˝À m+‘· XÊ‘·+ <äøÏåD Ädæj·÷, ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷, |üdæ|òæø˘ <˚XÊ˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T? (4) 1) 80% 2) 65% 3) 75% 4) 90% 60. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q~ (4) 1) |ü⁄q]ïsêàD+ 2) |ü⁄qsêyêdü+ 3) n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq 4) ô|’e˙ï 61. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ dü¬s’q~? (4) 1) $|ü‘·TÔqT ìyê]+#·e#·Tà 2) $|ü‘·TÔqT }Væ≤+#·e#·Tà 3) $|ü‘·TÔ Ä•j·÷˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘·T+~ 4) $|ü‘·TÔ <äTwüŒ¤*‘ê\qT ‘·–Z+#·e#·Tà 62. Rapid-onset - &çC≤düºsY/$|ü‘·TÔøÏ ñ<ëVü≤s¡D (4) 1) ø£s¡Te⁄ 2) <äT]“ø£å+ 3) |üsê´es¡D ÁuÛÑwüº‘· 4) ô|’$ n˙ï 63. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À n+‘·sꓤ>±\T (4) 1) ñ|üX¯$T+|ü⁄ 2) dü«düú‘·, |ü]Vü‰s¡+ 3) n‘·´edüs¡ #·s¡´ 4) ô|’$ n˙ï 64. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À n+‘·sꓤ>∑+ (1) 1) |ü⁄q]ïsêàD+ |ü⁄qsêyêdü+ 2) ù|<ä\øÏ n|ü⁄Œ\T 3) $ø£˝≤+>∑T\øÏ n|ü⁄Œ\T 4) ã\V”≤qesêZ\øÏ Äs√>∑´+ uÛÑ÷$T 65. Á|üø£è‹ Á|üe÷<ë\ |òü*‘·+>± @s¡Œ&˚ uÛÑ÷bÕ‘ê\T Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ˝À m+‘· XÊ‘·+ ñ+{≤sTT? (4) 1) 6% 2) 2% 3) 3% 4) 4% 66. $|ü‘·TÔ n+fÒ @$T{Ï? (4) 1) Á|üø£è‹ ˝Òø£ e÷qe Áù|πs|æ‘· dü+|òüT≥q 2) <ëì <ë«sê n~Ûø£+>± e÷qe <Ûä«+dü+ »s¡T>∑T‘·T+~ 3) <ëì <ë«sê JeHê<ÛësêìøÏ qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~ 4) ô|’$ n˙ï 67. Á|üe÷<ä+ (Hazard) (4) 1) Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq dü+|òüT≥q 2) Á|üø£è‹ ˝Òø£ e÷qe Á|üuÛ≤$‘·+ 3) ÁbÕD qcÕºìï ø£*–düTÔ+~ 4) ô|’$ n˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
43
68. $|ü‘·TÔ\ (Disasters) qT s¡ø£s¡ø±\T>± eØZø£]+#·{≤ìøÏ Ä<Ûës¡+ (1) 1) n$ ø£*–+∫q ÁbÕDqwüº+ 2) n$ ø£*–+∫q Ädæú qwüº+ 3) <ëì y˚>∑+ 4) <ëì >∑‘· #·]Á‘· 69. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D (Disaster management) n+‘·sꓤ>+∑ 1) $|ü‘·TÔ\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ (4) 2) $|ü‘·TÔ |òü*‘êìï ‘·–Z+#·≥+ 3) Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î ‘Ó*j·Tãs¡Ã≥+ 4) ô|’$ n˙ï 70. øÏ+~ yêì˝À $|ü‘·TÔqT ‘·–Z+#˚ eP´Vü≤+ (3) 1) #Íø£>± $<äT´‘YqT n+~+#·≥+ 2) |æ\¢\øÏ dü÷ÿ˝Ÿ j·T÷ìbòÕs¡+\T Çe«≥+ 3) ‘·TbòÕHé HÓ\Te⁄qT ì]à+#·≥+ 4) u≤´+≈£î\ qT+&ç n|ü\T Çe«≥+
71. $|ü‘·TÔ\ rÁe‘· kÕ<Ûës¡D+>± á |üs¡+>± ˝…øÏÿ+#· ã&É‘êsTT (1) 1. ÁbÕD qwüº+ 2. ÄdæÔ qwüº+ 3. »+‘·T qwüº+ 4. >∑èVü≤ qwüº+ 72. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À e#˚Ã~ (4) 1. j·T<∏ëdæú‹øÏ rdüT≈£îsêe&É+ 2. |ü⁄q]ïsêàD+ 3. $T{Ïπ>wüHé 4. ô|’e˙ï 73. á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À @$ e÷qe⁄ì e\¢ @s¡Œ&˚ $|ü‘T· \Ô T? 1. es¡<ä\T 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T (4) 3. ø£s¡Te⁄\T 4. n–ïÁ|üe÷<ë\T 74. á ÁøÏ+~ yêì˝À e÷qe Áù|πs|æ‘· Á|üe÷<ä+ @~? 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHêMT (4) 3. es¡<ä 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 75. øÏ+~ eTTK´yÓTqÆ Á|üe÷<ë˝À¢ @~ $|ü‘T· >Ô ± e÷s¡e#·TÃ? 1. ‘·TbòÕqT\T 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T (4) 3. düTHêMT\T 4. ô|’e˙ï 76. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D (1) 1. Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT ñ|üX¯eTq+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT 2. K∫Ñ·yÓTÆq Á|üÁøÏj·T 3. _Ûqï n+XÊ\‘√ ≈£L&çq $<Ûëq+ 4. ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
77. ªª$|ü‘·TÔ ˇø£ uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq |ü]dæú‹, Bì˝À kÕ<Ûës¡D Jeq+ ndüÔe´düÔ+ ne⁄‘·T+~. |üsê´es¡D dæú‹ $∫äqï+ ne⁄‘·T+~. ÁbÕD≤\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ, |üsê´es¡D≤ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ n‘·´edüs¡ Á|üy˚Tj·÷\ nedüs¡+µµ á ìs¡«#·Hêìï Ç∫Ã+~ mes¡T? (4) 1) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø±sê´\j·T+ 2) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 3) j·T÷ìôd|òt 4) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ >∑èVü≤ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ eT+Á‹‘·«+ 78. ªªnø£kÕà‘·TÔ>± ô|<ä› <äTs¡<äèwüº+>± düe÷» ìsêàD≤ìï $∫äqï+ #˚ùd dü+|òüT≥qqT $|ü‘·TÔ n+{≤+µµ ` ô|’ yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ Ç~ mes¡T Ç∫Ãq ìs¡«#·q+? (1) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ 2) Á|ü|ü+#·u≤´+ø˘ 3) j·TTHÓk˛ÿ 4) Ädæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+ø˘ 79. nH√à˝Ÿ Á|ü#·Ts¡D dü+düú Á|ü#·T]+∫q ª&çC≤düºsY y˚TH˚CŸ yÓT+{Ÿ : Øôd+{Ÿ nÁb˛#Ódtµ Á>∑+<∏äø£s¡Ô mes¡T? (1) 1) ns¡$+<ä ≈£îe÷sY 2) _. Hêsêj·TD 3) _.dæ. uÀdt 4) »–“sY dæ+>¥ 80. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\´+˝À m+‘· XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+|ü dü+ã+<Ûä ø£<ä*ø£\≈£î >∑T]ne⁄qT? (4) 1) 42 XÊ‘·+ 2) 67 XÊ‘·+ 3) 78 XÊ‘·+ 4) 56 XÊ‘·+ 81. Ç+&ç j · ÷ ˝À Á|ü ‹ dü + e‘· ‡ s¡ + m+‘· e T+~ Á|ü » \T |ü⁄qsêeè‘· es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T? (4) 1) 325 $T*j·TqT¢ 2) 175 $T*j·TqT¢ 3) 150 $T*j·TqT¢ 4) 200 $T*j·TqT¢ 82. Ç{°e\ Á|ü#·T]‘·yÓTÆq ªH˚wüq˝Ÿ Vü≤C≤sY¶‡ n+&é &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿµ nH˚ |ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘· mes¡T? (3) 1) s¡+»Hé ãdüT 2) ø£˝≤´DY düsêÿsY 3) dü‘˚´wt #·Áø£e]Ô 4) #·+<äHé düTs¡_Û <ëdt 83. Ç+&çj÷· ˝À m+‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑ XÊ‘·eTT es¡<\ä ≈£î >∑Ts¡e⁄‘T· +~? 1) <ë<ë|ü⁄ 22% 2) <ë<ë|ü⁄ 20% (4) 3) <ë<ë|ü⁄ 18% 4) <ë<ë|ü⁄ 12%
$eq |ü_¢πøwüHé‡
44
84. ªªy˚TH˚õ+>¥ &çC≤düsº Y ]dtÿ ÇHé meT]®+>¥ mø±qMTdtµµ ìy˚~ø£ me]~? (1) 1) Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î (es¡˝Ÿ¶ u≤´+≈£î) 2) @dæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+≈£î (@wæj·THé &Óe˝…|tyÓT+{Ÿ u≤´+≈£î) 3) >∑èVü≤ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK ($TìÁd”º Ä|òt Vü≤√yéT nô|ò’sY‡), >∑es¡ïyÓT+{Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷ 4) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú, Ç+&çj·÷ (H˚wüq˝Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ, Ç+&çj·÷) 85. ªª$|ü‘·TÔ ˇø£ uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq |ü]dæú‹, Bì˝À kÕ<Ûës¡D Jeq+ ndüÔe´düÔ+ ne⁄‘·T+~. |üsê´es¡D dæú‹ $∫äqï+ ne⁄‘·T+~. ÁbÕD≤\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ, |üsê´es¡D≤ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ n‘·´edüs¡ Á|üy˚Tj·÷\ nedüs¡+µµ á ìs¡«#·Hêìï Ç∫Ã+~ mes¡T? (4) 1) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø±sê´\j·T+ 2) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 3) j·T÷ìôd|òt 4) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ >∑èVü≤ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ eT+Á‹‘·«+ 86. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D C≤rj·T $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ Ç+&çj·÷ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À m+‘·XÊ‘·+ kÕ<Ûës¡D, rÁe‘· >∑\ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~? (2) 1) 52.4% 2) 58.6% 3) 59.5% 4) 45.8% 87. @ Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eTTsƒê\qT •ø£åD, nH˚«wüD, ø±bÕ&É≥+ô|’ ìy˚~ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~? 1) ñ‘·Ôsê+#·˝Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+ (1) 2) eTDÏ|üPsY Á|üuÛÑT‘·«+ 3) Ç+&√H˚wæj·÷ Á|üuÛÑT‘·«+ 4) Ç+&çj·THé ¬s&éÁø±dt 88. Ç+&çj÷· ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D\ dü+dü˝ú À dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\T dü÷∫+#·T≥≈£î ñqï‘· n~Ûø±s¡ ø£$T{°ì @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~? (4) 1) 1996 2) 1997 3) 1998 4) 1999
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
II.
uÛÑ÷ø£+bÕ\T
1. uÛÑ÷ø£+bÕ\T` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T 3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4. uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
1. uÛÑ÷ø£+bÕ\T `ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Earthquakes - Causes and Effects)
1.1 |ü]#·j·T+ n‘·´+‘· $<Ûä«+düø£s¡ düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\˝À uÛÑ÷ø£+|ü+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\T ô|<ä› m‘·TÔq Ädæ,Ô ÁbÕD qcÕº\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 59% uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+&É≥+ e\q uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ≈£L&Ü eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñ+~. M{Ï e\¢ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±Á|ü‹j˚T{≤ 50,000 eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\T uÛÑeHê\qT, eTÚ*ø£ edü‘·T\qT ôdø£q¢˝À <Ûä«+dü+ #˚dæ, n+<äT˝À ñ+≥Tqï yês¡T #·ìb˛j˚T˝≤ ˝Ò < ë >±j· T |ü & ˚ ˝ ≤ #˚ j · T >∑ \ e⁄. uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T π ø e\+ »HêyêkÕ\qT <Ûä«+dü+ #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, Á|üuÛÑT‘ê«ìï, <˚X¯ Ä]úø£ e´edüú, kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï ndæús¡ |üs¡TkÕÔsTT.
1.2 uÛÑ÷ ìsêàD+ uÛÑ÷$T˝À eT÷&ÉT bıs¡\T ñ+{≤sTT. 1. uÛÑ÷|ü≥\+(Crust) 2. uÛÑ÷ ÁbÕes¡+(Mantle) 3. uÛÑ÷πø+Á<ä+(Core) uÛÑ÷|ü≥\+: Ç~ |òüTq dæú‹˝À ñ+≥T+~. Bì s¡kÕj·Tq dü+|òüT≥q Sial. dæj·÷˝Ÿ nq>± dæ*ø±Hé(Si), n\÷´$Tìj·T+(Al). n\÷´$Tìj·T+ ‘˚*ø£>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ uÛ÷Ñ |ü≥\+ ‘˚*ø£>± ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥˝≤ìï ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T. 1. K+&É |ü≥\+ 2. düeTTÁ<ä uÛÑ÷|ü≥\+. K+&É|ü≥\+˝À ô|’q Á>±HÓ’{Ÿ, øÏ+~ uÛ≤>∑+˝À ãkÕ˝Ÿº ñ+≥T+~. düeTTÁ<ä |ü≥\+ ãkÕ˝Ÿº •\\T, n–ï|üs¡«‘·(e˝§ÿìø˘) •\\qT ø£*– ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+ kÕ+Á<ä‘·: 2.27Á>±/|òüT.ôd+.MT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛÑ÷|ü≥\+ eT+<ä+ : 10`65 øÏ.MT. düeTTÁ<ä uÛÑ÷|ü≥\+ jÓTTø£ÿ eT+<ä+ |üs¡«‘ê˝À¢ m≈£îÿe>±qT, düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À ‘·≈£îÿe>±qT ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+ eT+<ä+ |üs¡«‘ê\T > |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\T > yÓTÆ<ëHê\T> düeTTÁ<ë\T> Áf…+#Y\T á Áø£eT+˝À ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+˝À n‘·´~Ûø£+>± ñ+&˚ ˝ÀVü≤eT÷\ø£+ n\÷´$Tìj·T+. uÛÑ÷ ÁbÕes¡+: uÛÑ÷ ÁbÕes¡+ 2900 øÏ.MT. ˝À‘·T es¡≈£î ñ+≥T+~. uÛÑ÷ÁbÕes¡+ kÕ+Á<ä‘· 5.7 Á>±/|òüT.ôd+.MT ñ+≥T+~. uÛ÷Ñ ÁbÕes¡+ Ç≥T Á<äedæ‹ú ˝À ñ+&Éø,£ n≥T |òTü qdæ‹ú ˝À ñ+&Éø£ ø=˝≤¢sTT&é s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. Bì s¡kÕj·Tq kÕ+πø‹ø£+ dæe÷(Sima) ` dæe÷˝À dæ*ø±(Si), yÓT^ïwæjT· +(Ma) nH˚ eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\T uÛÑ÷ÁbÕes¡+ es¡≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+{≤sTT. uÛÑ÷|ü≥˝≤ìï, uÛÑ÷ÁbÕesêìï y˚s¡T #˚j·TT bıs¡qT yÓTTôVA ˝Ò<ë yÓTTVü≤s√$dædt $∫äqï+ n+{≤s¡T. uÛÑ÷ πø+Á<ä+ Ç~ 6371 øÏ.MT. es¡≈£î ñ+≥T+~. Bì s¡kÕj·Tq dü+|òüT≥q ìù|ò(Nife). ìù|ò nq>± ì¬ø˝Ÿ(Ni) eT]j·TT ô|òs¡dt(Fe). uÛÑ÷πø+Á<ä+˝À |ü<ës¡ú+ Á<äedæú‹˝À ñ+≥T+~. Bì kÕ+Á<ä‘· 12 Á>±/|òüT.ôd+.MT. uÛÑ÷πø+Á<ä+ e<ä› ñc˛íÁ>∑‘· 6000 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt. uÛÑ÷ πø+Á<ëìï, uÛÑ÷ ÁbÕesêìï y˚s¡T #˚ùd bıs¡qT >∑Tf…HéãsYZ $Hé#·sYº $∫äqï+ n+{≤s¡T.
47
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷|ü≥\+ (crust) ˇø£ sê‹bıs¡(rocky layer). Bì Äπ>ïj·T ÇsêHé (u≤yéT)uÛÑ÷ø£+|ü+ eT+<ä+ @ø£Ø‹>± ñ+&É<äT. düeTTÁ<ë\ ÁøÏ+<ä düTe÷s¡T 10 ]ø£ºsY ùdÿ\T 6.6 rÁe‘·‘√ ≈£L&çq X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq øÏ˝ÀMT≥s¡¢ qT+&ç K+&Ü\ ÁøÏ+<ä 65 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈£î ñ uÛ ÷ Ñ ø£ + |ü + Äπ>ïj·T ÇsêHéqT 2003 &çôd+ãsY 26q ‘êøÏ+~. +≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+ ˇπø ˇø£ eTTø£ÿ˝≤>± ñ+&É<äT. |ü\ø±\T (Plates)>± |æ\Teã&˚ nH˚ø£ $uÛ≤>±\qT ø£*– ñ+≥T+~. á Bì rÁe‘·≈î£ nbÕs¡yTÓ qÆ ÁbÕD qwü+º »]–+~. uÛÖ‹ø£ ÄdüT\Ô T |ü\ø±\ |ü]e÷D+ ôd‘’ +· _Ûqï+>± ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿ{Ï ø=ìï <ë<ë|ü⁄ |üP]Ô>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. 30y˚\ eT+~ Á|ü»\T e+<ä\ qT+&ç y˚\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ |ü]e÷D+ ø£*– ñ+{≤sTT. eTs¡DÏ+#ês¡T. eTs√ 30y˚\ eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. Äs√>∑´, y˚\ dü+e‘·‡sê\T>± á |ü\ø±\T dæsú +¡ >± ø£± <Óã“‹HêïsTT. 85 XÊ‘êìøÏ ô|’>± ñ+{≤sTT. 65y˚\ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ Ç˝≤ »]–q e÷s¡TŒ Çfi¯ó¢ <Ûä«+düeTj·÷´sTT. á uÛÑ÷ø£+|ü+ <Ûë{ÏøÏ #ê]Á‘·ø£ u≤yéT |ü≥ºD+ |üP]Ô>± <Ûä«+düyÓTÆ+~. ø±s¡D+>± Væ≤e÷\j·T|üs¡«‘ê\T @s¡Œ&ܶsTT. á |ü\ø±\T ˇø£<ëìô|’ ˇø£{Ï C≤]q|ü&ÉT |”&Éq+ &Ûû ø=qï|ü&ÉT ˝Ò<ë ø£~*q|ü&ÉT |”&Éq+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~ $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&ç, ÁuÛÑ+XÊì(fault)øÏ ˝Ò<ë uÛÑ÷eTT´|ü]‘·\+˝À |ü>∑Tfi¯ófl sêe&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~. á #·\Hê\T ìX¯Ã\+>± 1.2.1. uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T: ñqï ˙{Ï˝À sêsTTì $dæ]q|ü&ÉT @s¡Œ&˚ ∫s¡T ‘·s¡+>±\ uÛÑ÷ø£+bÕ\˝À yÓ\Te&˚ X¯øÏÔ ‘·s¡+>±\ s¡÷|ü+˝À ˝≤>± uÛÑ÷$T#·T≥÷º ‘·s¡+>∑ s¡÷|ü+˝À Á|üø£+|üHê\T @s¡Œ&˚˝≤ yÓ\Te&ÉT‘·T+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q #˚kÕÔsTT. Ä $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. ‘·s¡+>±\T yÓ\Te&ÉT‘êsTT. uÛ÷Ñ |ü≥\+ (earth's crust) $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T (tec1. P - ‘·s¡+>±\T ˝Ò<ë ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡+>±\T tonic plates) >± |æ\Teã&˚ n‹ô|<ä› n+‘·s“¡ +~Û‘· •˝≤K+&Ü\ 2. S - ‘·s¡+>±\T ˝Ò<ë ~«rj·T ‘·s¡+>±\T (interlocking blocks of rock)#˚ s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+≥T+~. á •˝≤K+&Ü\T ÁbÕyês¡+(mantle)>± |æ\Teã&˚ ns¡úÁ<äe 3. L - ‘·s¡+>±\T ˝Ò<ë Bs¡È ‘·s¡+>±\T •\(semi - liquid rock) bıs¡ô|’ ø£<äT\T‘·÷ ñ+{≤sTT. á ‘·s¡+>±\ <Ûäsêà\T y˚s¡Ty˚s¡T>± ñ+{≤sTT. ø£<äT\T‘·÷ ñ+&˚ á ns¡ú Á<äe •\ (ÁbÕyês¡+) uÛÑ÷|ü≥+˝Àì K+&Ü\T ˇø£ <ëìøÏ ˇø£{Ï e´‹πsø£+>± ˝Ò<ë ˇø£ <ëì yÓ’|ü⁄ P - ‘·s¡+>±\T(P - Waves) ˇø£{Ï ø£<ä\&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T Ç$ X¯ã› ‘·s¡+>±\qT b˛* ñ+{≤sTT. M{ÏH˚ |ü⁄wt
_Ûqï s¡ø±\ |ü\ø£ #·\Hê\T
1. n|ü d ü s ¡ D #· \ q+: |ü \ ø±\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä÷s¡+>± »s¡>&∑ +É e\q q÷‘·q |ü≥\+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. eT<Ûä´ n{≤¢ + {Ï ø ˘ ]&é ® n{≤¢ + {Ï ø ˘ eTVü ‰ düeTTÁ<ëìï ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD≤\T>± $&É>= &ÉT‘·T+~. Ç~ ndüs¡s¡D dü]Vü≤<äT›≈£î ñ<ëVü≤s¡D. eT<Ûä´ n{≤¢+{Ïø˘ ]&é® dü+e‘·‡sêìøÏ 2.5 ôd+{°MT≥s¡T¢, 25 $T*j· T Hé dü + e‘· ‡ sê\≈£ î 25 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡ yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
2. n_Ûdüs¡D #·\q+: ˇø£ |ü\ø£+ ô|’øÏ eTs=ø£ |ü\ø£+ #=#·TÃ≈£î sêe&É+ e\q uÛÑ÷|ü≥\+ <Ûä«+düeTe⁄‘·T+~. Bìì n_Ûdüs¡D #·\q+ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D: |üd|æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝Àì ]+>¥ Ä|ò t ô|ò ’ s Y , Væ ≤ e÷\j· T |üs¡«‘·ÁX‚DT\T K+&Ü+‘·s¡ |ü\ø±\ n_Û d ü s ¡ D #· \ q+ jÓ T Tø£ ÿ |üs´¡ ekÕHê\qT düŒwü+º >± Á|ü<]ä ÙkÕÔsTT. 48
2. s¡÷bÕ+‘·s¡ #·\q+: á #·\q+˝À |ü \ ø±\T ˇø£ < ëìø=ø£ { Ï |ü ø £ ÿ >± n&ɶ+>±, y˚>∑+>± yÓfi¯ó‘·T+{≤sTT. Bì e\q uÛÑ÷|ü≥\+ $<Ûä«+dü+ ø±e&É+ >±ì, ø=‘·Ô>± @s¡Œ&É≥+ ø±ì »s¡T>∑<äT. ñ<ëVü ≤ s¡ D : nyÓ T ]ø±˝Àì ø±*bò˛]ïj·÷˝À XÊHé \÷sTTdt ˇ_k˛Œ q>∑ s êìøÏ ‘· ÷ s¡ T Œq f… + 㢠s Y |üs«¡ ‘·ÁX‚D˝Ï À XÊHé Ä+Á&çj÷· dt ÁuÛ+Ñ X¯+ ø£]CÀ yÓTÆ<ëHêìøÏ |üø£ÿ>± yÓ[¢b˛e&É+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ìø£s¡>∑Tyê uÛÑ÷ø£+|ü+ 1972 &çôd+ãsY 23q eT<Ûä´ nyÓT]ø± <˚X¯yÓTÆq ìø£s¡>∑TyêqT es¡Tdü uÛÑ÷ø£+bÕ\T n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚XÊsTT. n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 6.2>± qyÓ÷<Ó’+~. sê»<Ûëì eTq>∑Tyê e<ä› uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ @s¡Œ&ç+~. á uÛÑ÷ø£+|ü+ Á|ü»\T n~Ûø£+>± ñ+&˚ ôd+Á≥˝Ÿ CÀHé ÁbÕ+‘êìï |üP]Ô>± <Ûä«+dü+ #˚dæ+~. düTe÷s¡T 27 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡¢(10 #·<äs¡|ü⁄ yÓTÆfi¯¢) ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ <Ûä«+düyÓTÆ+~. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ e∫Ãq eT+≥\T q>∑sêìï eT]+‘· n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚XÊsTT. $|ü‘·TÔ ø±s¡D+>± yÓTT‘·Ô+ 4,30,000 eTHê>∑ T yê »HêuÛ ≤ ˝À 8,000 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 20,000 eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. 2,60,000 eT+~ q>∑sêìï M&çyÓfi≤¢s¡T. ñ<√´>∑düTÔ˝À¢ 50% eT+~ ñ bÕ~Û ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 70% eT+~ Çfi¯¢qT ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 10% bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕeTs¡´ú +, 50% yêDÏ»´ ÄdüT\Ô T, 70% Á|üuTÑÛ ‘·« kÂø£sê´\T dü+Ô _Û+∫b˛j·÷sTT. yÓTT‘·+Ô 845 $T*j·THé &Ü\s¡¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. ‘·s¡+>±\T nì n+{≤s¡T. á ‘·s¡+>±\T yêj·TT, Á<äe, |òüTq |ü<ësêú\ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. M{Ï y˚>∑+ •\\qT ã{Ϻ 5 qT+&ç 13.8 øÏ.MT/ôdø£qT es¡≈£î ñ+≥T+~. á ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷ø£+bÕ\qT qyÓ÷<äT #˚ùd πø+Á<ë\qT eTT+<äT>± #˚s¡‘êsTT. ø±ã{Ϻ, á ‘·s¡+>±\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ˝Ò<ë ‘·s¡+>±\T n+{≤s¡T. á ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·˝≤ìï #˚πsdü]øÏ Bs¡È ‘·s¡+>±\T>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘êsTT. Ç$ n~Ûø£ bÂq:|ü⁄q´+ ø£*– m≈£îÿe #·\q y˚>+∑ ‘√ Á|üj÷· D+ #˚kÕÔsTT. Ç$ ÁbÕs¡+uÛÑ kÕúq+ qT+∫ |üj·Tì+#˚ ~X¯≈£î yÓqTø£≈£î eTT+<äT≈£î }–dü˝≤&ÉT‘·÷ |üj·TìkÕÔsTT. Ç$ |üj·Tì+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT eTT+<äTqï uÛÑ÷uÛ≤>∑+ MT<ä ˇ‹Ô&çì ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. n+<äTπø M{Ïì |ü⁄wt ‘·s¡+>±\T n+{≤s¡T. S - ‘·s¡+>±\T ($s¡÷|üD ‘·s¡+>±\T) (S - Waves) Ç$ Á<äe |ü<ësêú\ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#·e⁄. ø±+‹ ‘·s¡+>±\qT b˛* \+ãeTT>± |üj·Tì+#·&É+ e\q uÛÑ÷$Tô|’ $|üØ‘·yÓTÆq qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. á ‘·s¡+>±\ y˚>∑+ •\˝À¢ ôdø£qT≈£î 3.2 øÏ.MT. qT+∫ 7.2 øÏ.MT es¡≈£î ñ+≥T+~. n+‘· s ö“¤ e T( Ground Water ) »˝≤\qT $|ü Ø ‘· + >± $ìjÓ ÷ –+#· T ≥ e\q á ‘· s ¡ + >±\T #ê˝≤ <ä ÷ s¡ + Á|üj·÷DÏ+∫, m≈£îÿe qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. M{Ïì ‹s¡´ø˘ ‘·s¡+>±\T nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. á ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷$T ñ |ü]‘·\+ qT+&ç Á|üdü]kÕÔsTT. ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ #˚πs dü]øÏ Bs¡È‘·s¡+>±\T>± e÷]b˛‘êsTT. M{Ïì >öD ‘·s¡+>±\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á ‘·s¡+>±\T P ‘·s¡+>±\
$eq |ü_¢πøwüHé‡
e˝Ò ÁVü≤dü« ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ ø£*– ñqï|üŒ{Ïø°, P ‘·s¡+>±\ ø£Hêï HÓeTà~>± Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. L - ‘·s¡+>±\T (˝Ö ` ‘·s¡+>±\T)(L - Waves) Ç$ |ò ü T q, Á<ä e , yêj· T T |ü < ësêú \ >∑ T +&Ü Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. Ç$ uÛÑ÷|ü≥\+ <ë«sê es¡TÔ˝≤ø±s¡+>± Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. M{Ïì uÛÑ÷‘·\ ‘·s¡+>±\T(Surface Waves) n+{≤s¡T. M{Ï y˚>∑+ ôdø£qT≈£î 4 qT+∫ 4.3 øÏ.MT. es¡≈£î ñ +≥T+~. P, S ‘·s¡+>±\ e÷sêZ\T ø±+‹ øÏs¡D≤\ |üsêes¡Ôq eÁø°uÛÑeq dü÷Á‘ê\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+{≤sTT. á ‘·s¡+>±\ düVü‰j·T+‘√ uÛÑ÷ n+‘·sꓤ>∑ $X‚cÕ\qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. L ‘·s+¡ >±\T øπ e\+ K+&É ÁbÕ+‘ê\ |ü≥\+ >∑T+&Ü Á|üj÷· DÏd÷ü Ô uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ $<Ûä«+düø£ X¯≈£îÔ\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·÷ ñ+{≤sTT. P, S, L ‘·s¡+>±\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq Á|ü<˚XÊìï Hê_Û n+{≤s¡T. ‘·s¡+>±\T á Hê_Û qT+∫ nìï yÓ’|ü⁄˝≤ uÛÑ÷ n+‘·sꓤ>∑+˝ÀøÏ #=#·TÃø=ì b˛sTT |üsêes¡Ôq+ #Ó+~, eÁø° u Û Ñ $ +∫, ‹]– uÛ Ñ ÷ ñ|ü ] ‘· ˝ ≤ìï #˚ s ¡ ‘ êsTT. uÛ Ñ ÷ n+‘·sꓤ>+∑ ˝Àì bıs¡\ <ë«sê ‘·s+¡ >±\T H˚sT¡ >± ìsê≥+ø£+>± ø=+‘· es¡≈£î e÷Á‘·y˚T |üj·TìkÕÔsTT. Ç$ uÛÑ÷πø+Á<ä eT+&É\+ <ë«sê |üj·Tì+#·˝Òe⁄. edüTÔ ‘·s¡+>±\T (body waves), ñ|ü] ‘·s¡+>∑ edüTÔ ‘·s¡+>±\T (Surface wave' Body waves) (M{ÏH˚ P eT]j·TT S ‘·s¡+>±\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T) e\q e#˚à uÛÑ÷‘·\ ø£<ä*ø£ (ground shaking) uÛÑ÷$T˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îb˛sTT y˚>∑+>± ø£+|æ+|üCÒkÕÔsTT. uÛÑ÷ø£+|ü #Ûêj·÷ eT+&É\+(Shadow Zone): uÛÑ÷ø£+|ü Hê_ÛøÏ H˚s¡T>± m<äTs¡T>±(e´‹πsø£ ~X¯˝À) ñ qï uÛÑ÷uÛ≤>±ìøÏ(Ç~ yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À düTe÷s¡T dü>∑uÛ≤>∑+ ñ+≥T+~) P, S ‘·s+¡ >±\T H˚sT¡ >± #˚s˝¡ eÒ ⁄. á uÛ≤>±H˚ uÛ÷Ñ ø£+|ü #Ûêj·÷ eT+&É\+ n+{≤s¡T. uÛÑ÷ø£+|ü Hê_Û(Focus): uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&çq kÕúHêìï uÛÑ÷ø£+|üq πø+Á<ä+ ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü Hê_Û nì n+{≤s¡T. ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü+ ñ<䓤$+#˚ n+‘·sö“¤eT _+<äTe⁄ (Subterranean point)qT Hê_Û (focus)>± |æ\TkÕÔs¡T. n_Û πø+Á<ä+(Epicentre): uÛÑ÷ø£+|ü Hê_ÛøÏ }s¡›«+>± ñ|ü]‘·\+ô|’ >∑\ πø+Á<ëìï n_Ûπø+Á<ä+ ˝Ò<ë Ä~Û πø+Á<ä+ n+{≤s¡T.
49
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷|ü≥˝≤ìøÏ ~>∑Teq @s¡Œ&˚ X¯≈£îÔ\T ˝Ò<ë ã˝≤\T n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«\Œ Á|üø£+|üq\T e÷Á‘·y˚T. ô|qT uÛÑ÷ø£+bÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± ∫qï ∫qï á s¡ø£yÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. Á|üø+£ |üq\‘√ yÓTT<ä˝’… ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe $<Û«ä +düøs£ ¡ 2. n–ï|üs¡«‘· dü+ã+~Û‘· ø±s¡D≤\T: n|òü÷‘ê\ (violent shocks) s¡÷|ü+ <ë\TkÕÔsTT. ∫es¡≈£î n–ï|ü s ¡ « ‘ê\T ù|\&É + e\q uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T |üsê|ò÷ü ‘ê\T(afteshocks)>± |æ\Teã&˚ Áø£eT+>± ‘·>T∑ eZ TTK+ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. n–ï|üs¡«‘· Á|ü<˚XÊ˝˝À uÛÑ÷ n+‘·sꓤ>∑+˝Àì |üfÒº ø£+|üHê\T>± e÷] n+‘·eTe⁄‘êsTT. •˝≤ Á<äe+ ø£<ä\&É+ e\q, n–ï |üs¡«‘ê\ qT+&ç •˝≤ Á<äe+ ô|’øÏ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À X¯Sq´ Á|ü<˚XÊ\T @s¡Œ&ç á X¯Sq´ Á|ü<˚XÊ\ MT<ä ñ+&˚ •\\ ãs¡Te⁄≈£î uÛÑ÷$T øÏ+<ä≈£î kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ n+fÒ, uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+>± Á≈£î+– uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. |æ\Teã&˚ uÛÑ÷|ü≥\+(Crust) ˝Ò<ë ÁbÕyês¡+˝À Äø£dæàø£+>± 3. dæú‹ kÕú|üø£ ìs√<Ûäø£ dæ<ë∆+‘·+: e#˚à ø£+|üq+ ˝Ò<ë Á|üø£+|üq #·\q+>± #Ó|üŒe#·Tà (a sudôV≤#Y.m|òt. Ø&é á dæ<ë∆+‘êìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. den trembling or shaking movement of the earth's sur|ü\ø£\T(Plates) kÕù|ø£å #·\Hê\T ø£*– ñqï|ü⁄Œ&ÉT •\\T face, called the crust). ‘·≥Tºø√˝Òq+‘·>± $ø£è‹ ã\+(Strain) eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. á uÛÑ÷|ü≥\+ ˝Ò<ë ÁbÕyês¡+˝À ñìøÏøÏ bı+~, Hê_Û ã\+ •\\ Á|ü‹|òTü ≥q X¯øìÔÏ $T+∫q|ü⁄Œ&ÉT •\\T $#˚Ã<¤ qä + qT+&ç »ì+#˚ Á|üø£+|üq ‘·s¡+>±\ |üs¡+|üs¡\H˚ uÛÑ÷ø£+|ü+>± #Ó+~ n\Œ $ø£è‹ ã\+ kÕúHêìøÏ #˚s¡T≈£î+≥T+~. á ù|s=ÿqe#·TÃ. •\\T Äø£dàæ ø£ n+‘·s쮡 ‘· ã˝≤\ e\q Äø£dàæ ø£ dæ<ë∆+‘êìøÏ dæú‹ kÕú|üø£ ìs√<Ûäø£ dæ<ë∆+‘·+(Elastic Rebound kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT X¯øÔÏ yÓ\Te&ÉT‘·T+~. á X¯øÔÏ ‘·s+¡ >± Hypothesis) nì ù|s¡T. s¡÷|ü+(P, S, L)˝À q\T ~X¯˝≤ yê´|ækÕÔsTT. á $<Ûä+>± ‘·s¡+>±\T yê´|æ+∫, Á|üø£+|üq\T ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. M{ÏH˚ 4. bÕ‘êfi¯ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ø±s¡D≤\T(Plutonic Earthquakes): uÛÑ÷ø£+|ü+ n+{≤s¡T. M{Ï e\q uÛÑ÷ø£+bÕ\T #ê˝≤ ns¡T<äT>± ekÕÔsTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT XÊÁkÕÔìï uÛ÷Ñ $T n+‘·sꓤ>+∑ ˝À ø£*>π sπ &çj÷Ó <∏ë]àø£ $∫ä‹,Ô s¡kÕj·Tìø£ #·s¡´\ e\¢ »]π> e÷s¡TŒ\T BìøÏ ø±s¡D≤\T. Ç$ uÛÑ÷ ñ dædtyÓ÷\J(Seismology) n+{≤s¡T. |ü]‘·˝≤ìøÏ 24 øÏ.MT. qT+∫ 640 øÏ.MT ˝À‘·T es¡≈£î dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 5. |ü\ø£ $s¡÷|üø±s¡ø±\ dæ<ë∆+‘·+ (theory of plate tec1. ñ|ü]‘·\ ø±s¡D≤\T: tonics): Ç$ uÛ÷Ñ $T ñ|ü]‘·\+ô|’ @s¡Œ&É‘êsTT. ô|<ä› ô|<ä› ø=+&É Á|ü|ü+#·+˝Àì X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T $s¡T|üø±s¡ø£ bÕsêÙ\T C≤s¡&É+ e\q >±ì, Væ≤eT˙ q<ë\T Á|üeVæ≤+#˚ #√≥ Væ≤eTbÕ‘ê\T dü+uÛÑ$+#·&É+ e\q >±ì, >∑qT\Tqï ã˝≤\ e\H˚ edüTÔHêïsTT. $s¡÷|üø±s¡ø£ ã˝≤\˝À ‘·q´‘·, Á|ü<˚XÊ\˝À kıs¡+>±\ô|’ ø£|ü⁄Œ ≈£L\&É+ e\q >±ì, |üs¡«‘· dü+|”&Éq u˝≤\T(Compressive Forces) uÛÑ÷|ü≥\+ô|’ ì ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷bÕ‘·+(Land Slides) »s¡>∑&É+ e\q ø±ì #˚kÕÔsTT. uÛÑ÷|ü≥\+˝Àì sê‹bıs¡\˝À #ê˝≤ ø±\+>± ñqï ã˝≤\ e´‘ê´kÕ\ eT÷\+>± ø=ìï Á|ü<X˚ Ê\˝À ÁuÛ+Ñ XÊ\T @s¡Œ&ç uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. •˝≤ bıs¡\˝Àì X¯øÏÔ e´‘ê´kÕ\T düs¡T›ø=ì Á|ü‹ã\+ dü&É* uÛÑ÷ n+‘·s¡÷“¤»\+ Á|üuÛ≤e+‘√ >∑èVü‰\ ô|’ ø£|ü⁄Œ\T uÛÑ÷ø£+|ü+ edüTÔ+~. ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷$T dæús¡‘ê«ìï bı+<äT‘·T+~. ≈£L*b˛e⁄≥ e\q ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. á dæ<ë∆+‘·+ Á|üø±s¡+ |ü\ø±\T #·\q+˝À ñ+&˚ uÛ÷Ñ ÁbÕyês¡+ô|’ uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À nD«ÁdüÔ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\q, ø£<äT\T‘·÷, ñwüº dü+eVü≤q Á|üyêVü‰\T (thermal convection ô|<ä› ô|<ä› ø£èÁ‹eT »˝≤X¯j÷· \ e\¢, uÛ÷Ñ $T˝Àì KìC≤\ ø√dü+ currents)>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·Tqï ø=ìï nìsê∆]‘· j·T+Á‘ê+>±\#˚ Á‘·$«q kıs¡+>±\ ô|’ ø£|ü⁄Œ\T ≈£L\&É+ e\q uÛÑ÷ø£+bÕ\T q&ÉT|üã&ÉT‘·T+{≤sTT. á |ü\ø±\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï ‘êøÏq|ü&ÉT @s¡Œ&Ée#·TÃ. Çe˙ï ñ|ü]‘·\ ø±s¡D≤\ e\¢ @s¡Œ&É‘êsTT. uÛÑ÷|ü≥\+˝À ˇ‹Ô&ç ø£\T>∑T‘·T+~. Ç$ n+ rÁeyÓTÆq$ ø±e⁄. á $<Ûä+>± @s¡Œ&çq uÛÑ÷ø£+bÕ\T á ˇ‹Ô&ÉT\qT |ü\ø±\ Vü≤<äT›\ yÓ+ã&ç »]π> n‹ ‘·≈£îÿe qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. Ç≥Te+{Ï uÛÑ÷ø£+bÕ\T #·\Hê\qT ã{Ϻ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]+#·e#·TÃ. @s¡Œ&É{≤ìøÏ e÷qe Á|üy˚Tj·T+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
1.3 ìs¡«#·q+
1.4 uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡D≤\T:
$eq |ü_¢πøwüHé‡
50
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m. ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä÷s¡+>± ˝≤>∑ã&É≥+ düyÓ÷yê uÛÑ÷ø£+|ü+ _. ˇø£ <ëìøÏ m<äTs¡T>± eTs=ø£{Ï HÓ≥Tºø=q&É+ düyÓ÷yê˝À 1917 pHé 26q n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+ dæ. ˇø£ <ëì n+#·Tô|’ eTs=ø£ <ëì n+#·T C≤s¡&É+ dü+uÛÑ$+∫+~. uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ düyÓ÷yê Be⁄\≈£î HÓ’s¡T‹ 1906˝À nyÓT]ø±˝Àì ø±*bò˛]ïj·÷˝À e∫Ãq ~X¯˝À πø+ÁBø£è‘·yÓTÆ ñ+~. á uÛÑ÷ø£+|ü+ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ XÊHéÁbòÕì‡dtø√ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ $s¡÷|üø±s¡ø£ ã˝≤\ e\q @s¡Œ&çq<˚. 8.5>± qyÓ÷<Ó’+~. Ç~ á ÁbÕ+‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q n‹ á #·\Hê\˙ï uÛÑ÷ø£+bÕ\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ã\yÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ˝À¢ ˇø£{Ï>± ]ø±s¡¶sTT+~. ñ+{≤sTT. |ü\ø±\ Vü≤<äT›\ e<ä› C≤s¡&É+ ˝Ò<ë |ü>∑Tfi¯fl <ë«sê eTs¡˝≤ 2009 ôdô|º+ãsY 29q 8.1 |ü]e÷D+‘√ dü+∫‘·X¯øÏÔ (accumulated energy)ì $&ÉT<ä\ #˚ùd Á|ü‹ã\ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e∫Ã+~. 2009˝À Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± dü+uÛ$Ñ +∫q ÁbÕ+‘ê\ (areas of stress)qT ªÁuÛÑ+XÊ\T (faults) n+{≤s¡T. n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+>± qyÓ÷<Ó’+~. á uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±s¡D+>± 6. dæú‹kÕú|üø£‘· dæ<ë∆+‘·+(theory of elasticity): düTHê$T ‘·s+¡ >±\T ñ<ä“$¤ +∫, düy÷Ó yê, nyÓT]ø£Hé düy÷Ó yê, {À+>±\˝À ô|<ä› m‘·TÔq $<Ûä«+kÕìøÏ, ÁbÕD qcÕºìøÏ Bì Á|üø±s¡+ $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\ #·\q+ ìs¡+‘·s+¡ uÛÑ÷|ü≥\+ô|’ Á|ü‹ã\+ ˝Ò<ë ˇ‹Ô&ç ø£\T>∑CÒdü÷ÔH˚ ñ+≥T+~. <ë]rXÊsTT. uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ e<ä› düeTTÁ<ä eT≥º+ 3 n~ j·÷<äè∫äø£+>± >∑]wüº ne\+ãq $ø£è‘· (Supportable n+>∑Tfi≤\T(76 $T.MT) ô|]–q≥T¢ |üd|æ øæò ˘ düTHê$T ôV≤#·Ã]ø£ strain) _+<äTe⁄q≈£î #˚sT¡ ‘·T+~.n|ü&ÉT ÁuÛ+ Ñ X¯+ yÓ+ã&ç |ü>T∑ \T πø+Á<ä+ qyÓ÷<äT #˚dæ+~. düyÓ÷yê rs¡+ e<ä› düeTTÁ<ä|ü⁄ @s¡Œ&ç, $ø£è‘·ã\+ (Strain) qT+&ç $&ÉT<ä\j˚T´ es¡≈£î •\ ‘·s¡+>±\T 14 MT≥s¡T¢(46 n&ÉT>∑T\T) m‘·TÔ≈£î m>∑dæ|ü&çq≥T¢ ‘·q kı+‘· dæú‹kÕú|üø£ u˝≤\ ÁøÏ+<ä m>∑dæ|ü&ÉT‘·T+~. ÁuÛÑ+X¯ q÷´õ˝≤+&é XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ìsê∆]+#ês¡T. |ü>∑Tfi¯ó¢ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ø£+|üHê\qT uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T (Seismic waves) n+{≤s¡T. Ç$ uÛ÷ Ñ ø£+|ü Hê_Û qT+&ç nìï ~X¯\≈£î #˚πs dü]øÏ yê{Ï Á|üuÛ≤e+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢ Ç$ Á|üdü]kÕÔsTT. (Á^≈£î uÛ≤wü˝À seisoms nq>±, n|òü÷‘·+ ˝Ò<ë #ê˝≤ ns¡T<äT>± e÷Á‘·yT˚ $<Û«ä +düøs£ y¡ TÓ qÆ $>± ñ+{≤sTT. >±<Ûä uÛÑ÷ø£+|ü+ nì ns¡ú+). Hê_Û ( Shallow focus ) uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T #ê˝≤ ‘· s ¡ # · T >± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ düMT|ü+˝À ñ+&É≥+ e\q rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæºkÕÔsTT. Hê_Û ˝À‘·T (focal depth) Ä<Ûës¡+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\qT 1.5.1 uÛÑ÷ #·\Hê\T(GROUND MOVEMENTS) eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q e#˚à uÛÑ÷#·\Hê\T |ü\T s¡ø±\ m. >±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕ\T(Shallow Focus): $<Ûä«+düø£s¡ Á|üuÛ≤yê\qT ø£*– ñ+{≤sTT. n+<äT˝À Ç$ ñ|ü]‘·\ qT+&ç 0 ` 60 øÏ.MT. es¡≈£î yê´|æ+∫ ø=ìï Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|üuÛ≤yê\T: ñ+{≤sTT.á uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T #ê˝≤ ‘·s#¡ T· >± dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. Hê_Û 1. uÛÑ÷ ø£<ä*ø£(Ground shaking): H˚\ >∑T+&Ü Á|üø£+|üq uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ düMT|ü+˝À ñ+&É≥+ e\q rÁe $<Ûä«+dü+ ‘·s¡+>±\T Á|üj·÷DÏ+#·&É+ e\¢ H˚\ yÓqTø£≈£î, düèwæºkÕÔsTT. eTT+<äT≈£î #·*düTÔ+~. _. e÷<Ûä´$Tø£ uÛÑ÷ø£+bÕ\T(Intermediate Focus): 2. eTè‹Ôø± uÛÑ+>±\T(Soil failures): uÛÑ÷ø£<ä*ø£ e\q Ç$ 60 øÏ.MT qT+&ç 300 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À‘·T es¡≈£î H˚\ Á<äMø£]+#·&+É (liquefaction), uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T (landyê´|æ+∫ ñ+{≤sTT. slides) e+{Ï$ @s¡Œ&É‘êsTT. dæ. n>±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕ\T(Deep Focus): 3. ñ|ü]‘·\ ÁuÛÑ+X¯ |ü>∑Tfi¯ó¢(Surface fault ruptures): Ç$ 300 qT+∫ 700 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À‘·T es¡≈£î |ü>∑Tfi¯ó¢, ì\Te⁄ N*ø£\T yÓTT<ä\>∑Tq$. yê´|æ+∫ ñ+{≤sTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î düuŸ&øÉ Hå£ é eT+&É˝≤\T(n>±<Ûä 4. y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T(düTHê$T): »˝≤X¯j·T ñ|ü]‘·˝≤\ô|’ ø£+<äø±\T). 1933`34 eT]j·TT 1943\˝À Ç+&√H˚wj æ ÷· ˝À e#˚à n‹ô|<ä› ‘·s+¡ >±\T rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛ≤Ø qcÕºìøÏ n>±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕìï(720 øÏ.MT. ˝À‘·T˝À) qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. »]–+~.n>±<Ûä Hê_Û uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ
1.5 uÛÑ÷ø£+bÕ\T s¡ø±\T:
$eq |ü_¢πøwüHé‡
51
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.6 uÛÑ÷ø£+|ü \ø£åD≤\T uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«‘·'dæ<ä∆+>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. n~ düVü≤»
\ø£D å +. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T |ü>\∑ T, sêÁ‹ nH˚ ‘˚&Ü ˝Ò≈î£ +&Ü, m≥Te+{Ï ôV≤#· à ]ø£ \ T ˝Ò ≈ £ î +&Ü Äø£ d æ à ø£ + >± dü+e‘·‡s¡+˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê dü+uÛÑ$kÕÔsTT. es¡<\ä T, #·Áø£yê‘ê\T (‘·TbòÕqT¢), Ç‘·s¡ Á|ü<ëÛ q Äø£dàæ ø£ $|ü‘·TÔ\≈£î <ë] rùd yÓ’|üØ‘ê´\T (hazard) ôV≤#·Ã]ø£ e´e~Û ( warning peroid )ì ø£ * – ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢, yê{Ïì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ eTT+<ädüTÔ #·s¡´\T rdüTø√e&ÜìøÏ, ìyê]+#·Tø√e&ÜìøÏ, yê{Ï u≤] qT+&ç Á|ü»\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ø=+‘·y˚Ts¡≈£î neø±X¯+ ñ +≥T+~. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£\T ˝Ò≈î£ +&Ü ekÕÔsTT. yê{Ïì eTT+<äT>± }Væ≤+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë ìyê]+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò<äT. nsTTq|üŒ{Ïø°, <ëìe\¢ dü+uÛÑ$+#˚ $<Ûä«+kÕìï eTq+ ‘·–Z+#·e#·TÃ. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $<Ûä«+dü+ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q ø±≈£î+&Ü, eTq+ ìedæ+#˚ uÛeÑ Hê\T, Çfi¯ó,¢ Á|ü‘´˚ øÏ+∫, |ü≥Dº ˝Ò<ë |ü≥Dº •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+&˚ ø±+Áø°≥T ìsêàD≤\ e\¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤˝À¢ 95% uÛeÑ Hê\T ≈£L*b˛e&É+ e\H˚ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. uÛÑ÷ø£+|ü Á|üø£+|üq\T $_Ûqï bÂq'|ü⁄Hê´\T, y˚>±\˝À dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ jÓTTø£ÿ yêdüeÔ |ü>T∑ fi¯¢ Á|üÁøÏjT· (rupture) ø=~› ôdø£qT¢ bÕ≥T e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~. uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+bÕìøÏ nsTT‘˚ ˇø£ ì$Twü+ bÕ≥T ñ+≥T+~. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«\Œ ø£+|üq\T(minor tremors) e÷Á‘·y˚T. nsTT‘˚, uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«\Œ ø£+|üq\‘√ yÓTT<ä˝…’, y˚>∑+>± ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘· ø£+fÒ m≈£ î ÿe $<Û ä « +dü ø £ s ¡ n|ò ü ÷ ‘ê\ s¡ ÷ |ü + <ë*Ã, |üsê|òü÷‘ê\T(aftershocks)>± |æ\Teã&˚ Áø£eT+>± ‘·–Zb˛j˚T Á|üø£+|üq\T(vibrations)>± eTT>∑TkÕÔsTT. n+<ä T e\q uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü ⁄ Œ&É T ø£ + |ü q \T( tremors ), Á|ü ø £ + |ü q \T( vibrations ) @s¡Œ&É‘êj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. es¡<ä\T e+{Ï ø=ìï düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T uÛÑ÷>√fi¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä $kÕÔs¡+>± $düÔ]+∫ ñqï|üŒ{Ïø°, ø=ìï yÓ’|üØ‘ê´\T ì]›wüº uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTe⁄‘êsTT. n≥Te+{Ï yê{ÏøÏ uÛÑ÷ø£+bÕ\T ñ <ëVü≤s¡D>± #Ó|Œü e#·TÃ. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± uÛ÷Ñ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
52
|ü ≥ \+˝Àì ¬ s +&É T $uÛ ≤ >±\T ø£ * ùd uÛ Ö >√[ø£ ÁuÛÑ+X¯+(geological fault) yÓ+ã&ç dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Á|ü|ü+#·+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\ eTT|ü⁄Œ n~Ûø£+>± ñqï 57 <˚XÊ\T: Ä|üìÈ kÕúH,é n˝Ò“ìj·÷, n©®]j·÷, n¬s+® {°Hê, Äπsàìj·÷, ÄÁdæºj·÷, uÀdæïj·÷, Áã÷HÓ, ã˝ÒZ]j·÷, ãsêà, πø|t e]›, ∫©, #Ó’Hê, ø=\+_j·÷, ø√kÕº]ø±, Áø=j˚Twæj·÷, ôd’Á|üdt, õuÖ{Ï, ‘·÷s¡TŒ ‘Ó’eT÷sY, á¬ø«&ÜsY, áõ|ü⁄º, m˝ŸkÕ˝…«&ÜsY, Ç~∏jÓ÷|æj·÷, C≤]®j·÷, Á^düT, >±«f…eT˝≤, ôV’≤‹, ôVA+&ÉTs¡dt, ◊dt˝≤´+&é, uÛ≤s¡‘Y, Ç+&√H˚wæj·÷, ÇsêHé, ÇÁC≤jÓT˝Ÿ, Ç≥©, »bÕHé, CÀsê¶Hé, ø£»øÏkÕúHé, <äøÏåD ø=]j·÷, yÓTôd&√ìj·÷, yÓTøχø√, yÓTTsêø√, q÷´õ˝≤+&é, ìø£s¡>∑Tyê, bÕøÏkÕúHé, bÕ|ü⁄yê q÷´ –ìj·÷, ô|s¡T, |òæ*|”Œ¤Hé‡, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ, s=y˚Tìj·÷, s¡cÕ´, ôd]“j·÷ e÷+f…HÓÁ>√, k˛¢y˚ìj·÷, ‘·»øÏkÕÔHé, {À+>±, ≥Øÿ, nyÓT]ø±, yêHê«≥T. K+&Ü‘·s¡ |ü\ø±\ n+#·T\ qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+&˚ ÄÁùdº * j· ÷ , Á_≥Hé , Áu… õ ˝Ÿ e+{Ï <˚ X Ê\˝À kÕ<Ûës¡D+>± Á|üe÷<äø£s¡ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·e⁄. ô|qT uÛÑ÷ø£+bÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± ¬s+&ÉT $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T(tectonic plates) ø£*ùd ≈£L&É*(junction) e<ä› dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ñ<ë: Ç+&çjT· Hé |ü\ø£+, j·T÷πsdæjT· Hé |ü\ø£+ ÁøÏ+<ä≈î£ yÓfi‚¢ Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘·ÁX‚DÏ yÓ+ã&ç rÁe uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&ÉT‘·T+{≤sTT. Á|ü|ü+#·+˝Àì n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\˝À ø=ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ Ç<˚ ø±s¡D+. uÛÑ÷ø£+bÕ\T uÛÑ÷bÕ‘ê\T, es¡<ä\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, düTHêMT\T e+{Ï Ç‘·s¡ Á|üe÷<äø£s¡ $|ü‘·TÔ\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. eTVü‰düeTTÁ<ë\ ˙{Ï n&ÉT>∑Tq dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T düTHêMT\T>± |æ\eã&˚ ô|<ä› ‘·s¡+>±\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. á ‘·s¡+>±\T >∑+≥≈£î 8000 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T n_Ûdüs¡D |ü\ø£ Vü≤<äT›\T e<ä›/ ÁøÏj·÷o\+>± ñ+&˚ uÛÖ>√[ø£ ÁuÛÑ+XÊ\ MT<ä @s¡Œ&É‘êsTT.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T
1.7 uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ø=\e&É+ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT yê{Ï |ü]e÷D+, rÁe‘·qT ã{Ϻ ¬s+&ÉT $_ÛqïyÓTÆq ø=\ã<ä∆\ (Scales)‘√ ø=\TkÕÔs¡T. uÛÑ÷ø£+|ü ˝Òœì(Seismograph) nH˚ j·T+Á‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT yê{Ï rÁe‘·\qT qyÓ÷<äT #˚düTÔ+~. uÛÑ÷ø£+|ü ˝Òœì qyÓ÷<äT #˚dæq Á>±|òtqT uÛÑ÷ø£|ü+q πsU≤ ∫Á‘·+(Seismogram) n+{≤s¡T.
]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ(Richter Scale) uÛÑ÷ø£+|ü düeTj·T+˝À ãVæ≤s¡Z‘·yÓTÆq yÓTT‘·Ô+ X¯øÏÔì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ 1935e dü+e‘·‡s¡+˝À nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q &Üø£ºsY #Ûê¬s¢dt ÁbòÕì‡dt ]ø£ºsY(Dr. Charles Francis Richter) nH˚ XÊÁdüÔy˚‘·Ô ˇø£ ùdÿ\TqT s¡÷bı+~+#ê&ÉT. ]ø£ºsY uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s+¡ >∑ <Ós’ ´È¡ + Ä<Ûës¡+>± ˇø£ |ü{øºÏ q£ T s¡÷bı+~+∫, uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT 0 qT+∫ 9 es¡≈£î 10 esêZ\T>± $uÛÑõ+#ê&ÉT. ªÁf…ÆHÓ’Á{À {À©«dt(TNT)µµ nH˚ s¡kÕj·Tq |ü<ës¡ú+ $&ÉT<ä\ #˚ùd X¯øÏÔ‘√ uÛÑ÷ø£+|ü X¯øÏÔì ‘·T\q+ #˚dæ, <ëì Ä<Û ë s¡ + >± á $uÛ Ñ » q #˚ X Ê&É T . Bìì dü + es¡ Z eT÷˝≤\( Lorarthmic ) s¡ ÷ |ü + ˝À ‘Ó * j· T CÒ j · T ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. á ùdÿ\Tô|’ ˇø£ n+¬ø 10 ¬s≥T¢ ôV≤#·Tà X¯øÏÔøÏ dü+πø‘·eTe⁄‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘·qT ]ø£ºsY ùdÿ\T‘√ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ ˝Ò<ë <ëì e\¢ $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔ yÓ T T‘êÔ ì ï dæ k ˛àÁ>±|ò t ( Seismograph)qT ñ|ü j Ó ÷ –+∫ ìsê∆]kÕÔs¡T. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 5.5 ø£+fÒ m≈£îÿe |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ ÄdüTÔ\T, ÁbÕD≤\≈£î qwüº+ ø£*–düTÔ+~. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 7.5 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ 6.5 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ ø£+fÒ 30 ¬s≥T¢ n~Ûø£ X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. 3 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ e÷qe⁄\≈£î n‹ ∫qï~>± ‘√düTÔ+~. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ ]ø£sº Y ùdÿ˝Ÿô|’ qyÓ÷<Óq ’ n‹ô|<ä› uÛ÷Ñ ø£+|ü |ü ] e÷D+ 9.25 (yÓ T T<ä { Ï ~ 1960˝À ∫©˝À dü+uÛ$Ñ +#·>±, s¬ +&Ée~ nyÓT]ø±˝Àì n\kÂÿ sêh+˝À 1965˝À qyÓ÷<Ó’+~). Ç{°e\ ø±\+˝À ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 9.0 ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe rÁe‘·‘√ dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ CbÕHé˝À 2011 e÷]Ã˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ ˇø£ÿfÒ. |òü⁄≈£îwæe÷˝À dü+uÛÑ$+∫q á uÛÑ÷ø£+|ü+ rÁe‘· ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 9.0>± qyÓ÷<Ó’+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Ç~ uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT, nq>±, uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q #√≥ <ëì Á|üuÛ≤yêìï ø=\TdüTÔ+~. Bìì 1902˝À Ç≥©øÏ #Ó+~q yÓTs¡ÿ© s¡÷bı+~+#ês¡T. n+<äTπø á ùdÿ\TqT yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T n+{≤s¡T. nq+‘·s¡+ Ä<ÛäTìø£ ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± Bìì Ä<ÛäT˙ø£]+#·&É+‘√ yÓ÷&çô|ò’&é yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T (Modified Mercalli Scale) n+≥THêïs¡T. Ç~ Á|ü»\ MT<ä, ìsêàD≤\ MT<ä, uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ MT<ä uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤e rÁe‘·qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT I qT+&ç XII es¡≈î£ s√eTHé n+¬ø˝À¢ n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. VI, n+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿe rÁe‘· ñ +fÒ, uÛÑ÷$T ø£~*, >√&É˝ô|’ ;≥\T e÷Á‘·y˚T @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘· XII ñ+fÒ, ø£≥&º Ü\T |üP]Ô>± ≈£î|üŒ≈£L*b˛sTT, kÕ<Ûës¡D »qJeHêìøÏ |üP]Ô $|òü÷‘·+ ø£\T>∑T‘·T+~.
yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T eØZø£s¡D I`III:
#ê˝≤ ø=~›eT+~ Á|ü»\T e÷Á‘·y˚T uÛÑ÷ø£+bÕ*ï >∑T]ÔkÕÔs¡T. IV`VI:uÛ÷ Ñ ø£+|ü e∫Ãq≥Tº Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ >∑T]Ô+#· >∑\T>∑T‘ês¡T. ø=ìï øÏ{Ïø°\T |ü–*b˛‘êsTT. ndæús¡yÓTÆq edüTÔe⁄\T øÏ+<ä|ü&çb˛sTT, ˝À\ø£ >∑&çj·÷s¡+ ì*∫b˛‘·T+~. VII`X:Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ Çfi¯¢˝À qT+∫ ãj·T≥≈£î |ü]¬>&É‘ês¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>±, <äè&ÛÉyÓTÆq kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q ø£≥&º Ü\T ø=~›>± <Û«ä +düeTe⁄‘êsTT. kÕ<Ûës¡D kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q ø£≥&º Ü\T dü«\Œ+>±, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± ì]à+#·ì, ã\V”≤qyÓTÆq kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q ø£≥&º Ü\T rÁe+>± <Óã“‹+{≤sTT. ø±s¡ T ¢ q&ç ù |yês¡ T ≈£ L &Ü uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + e∫Ãq≥Tº >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. XI- XII:|üP]Ô>± $HêX¯q+ »s¡T>∑T‘·T+~. uÛ÷ Ñ ø£+|ü ‘·s+¡ >±\qT uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ô|’ ≈£L&Ü >∑eTì+#·e#·TÃ. edüTÔe⁄\T >±*˝ÀøÏ m>∑dæ|ü&É‘êsTT.
eTT+<äT>± n+#·Hê y˚j·T&É+(Predictability) uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ sêø£qT eTT+<äT>±H˚ >∑T]Ô+#·e#·Ãì ø=+<äsT¡ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T #ÓãT‘·Tqï|üŒ{Ïø°, yês¡T ù|s=ÿ+≥Tqï |ü<ä∆‘·T\T $yê<ëdüŒ<ä+>± ñ+≥THêïsTT. Äø£dæàø£+>± dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT n‘·´+‘· ì]›wüº+>±, ø£∫Ñ·+>± }Væ≤+∫, eTT+<äT>±H˚ #Ó|üŒ&É+ Ç|üŒ{Ïø° kÕ<Ûä´+ ø±e&É+ ˝Ò<äT. uÛÑ÷ø£+|ü ÁbÕ+‘·+(Seismic Zone): Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘Ó*dæq ø£+|üq |ü]$T‘·T\ rÁe‘· Ä<Ûës¡+>± ìsê∆]+#·ã&çq ÁbÕ+‘êìï uÛÑ÷ø£+|üq ÁbÕ+‘·+
53
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£+|üq ÁbÕ+‘ê\qT uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘·\qT ]ø£sº Y ùdÿ\T ø£+|üq |ü]$T‘·T\qT ã{Ϻ ìsê∆]+#·&+É »]–+~.1962˝À yÓ T T<ä { Ï ø£ + |ü q ÁbÕ+‘ê\ π s U≤ ∫Á‘ê(Seismic Zonig Map)ìï õjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷(GSI) ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~.
‘·≈î£ ÿe. á eT+&É\ ø°\+ jÓTTø£ÿ n~Ûø£ uÛ≤>∑+ #ÓH’ ê˝À, n+‹eT uÛ≤>∑+ |òæ*|”Œ¤qT‡ rs¡+˝À ñHêïsTT. á eT+&É\+ jÓTTø£ÿ ø°\+ <äøÏåD Ädæj·÷, Ädæj·÷ yÓTÆqsY, eT<Ûä´<äsê ÁbÕ+‘·+ >∑T+&Ü $düÔ]düTÔ+~. Ç~ ◊s√bÕ ˝Àì @CÀ]dt, ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝Àì Ä˝…Œ’ Hé |üs«¡ ‘ê\ qT+&ç Ädæj÷· yÓTqÆ sY\ MT<äT>± Væ≤e÷j·÷\T, {Ïu…{Ÿ, #Ó’Hê\ es¡≈£î $düÔ]düTÔ+~.
◊k˛ôddæeT˝Ÿ πsK\T(Isoseismal): ˇπø uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· >∑\ ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ^dæq πsK\qT ◊k˛ôddæeT˝Ÿ πsK\T n+{≤s¡T. ◊k˛ôddæeT˝Ÿ πsK\T kÕ<Ûës¡D+>± ø√&ç>∑T&ÉT¶ ˝Ò<ë Bs¡Èeè‘êÔø±s¡+(Elliptical)˝À ñ +{≤sTT.
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée uÛÑ÷ø£+|ü ÁbÕ+‘·+ Ä˝ŸŒ‡(Alps) |ü s ¡ « ‘· ÁbÕ+‘· + qT+&ç ø±ø£ d ü d t |ü s ¡ « ‘ê\ MT<ä T >± Væ≤e÷\j·÷\T, Bì MT<äT>± |ü•ÃeT Ç+&çj·÷ Be⁄\ es¡≈£î $dü]Ô +∫ ñqï ÁbÕ+‘·+. Á|ü|+ü #·+˝À dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\˝À 20% á ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ekÕÔsTT. 1556 |òæÁãe] 2e ‘˚Bq #Ó’Hê˝Àì cÕ+ô|òTÆ eT]j·TT rÁe‘·(Intensity): Væ≤qdt ÁbÕ+‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+˝À 8,30,000 uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q ñ|ü]‘·\+ ø£<ä*ø£\≈£î ˝ÀHÓ’ ÄdæÔ, eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ ‘Ó*dæq #·]Á‘·˝À uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ÁbÕD qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. Hê_ÛøÏ }s¡∆«+>±, ñ|ü]‘·\+|üô|’q ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫q n‘·´~Ûø£ ÁbÕD qwüº+ Ç<˚. ñìøÏì bı+~ ñ+&˚ Ä~Ûπø+Á<ä+ e<ä› uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤e+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Ä~Û πø+Á<ä+ qT+&ç <ä÷s¡+ yÓfi‚¢ ø=~› Á|üø£+|üHê\ rÁe‘·\T ‘·–Zb˛‘·÷ ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ ø£+|ü Á|üu≤Û yê\T yÓs’ T¡ <Û´ä +>± ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ dü+<äs¡“¤+>± eTs¡DÏ+#˚ yês¡T ˝Ò<ë >±j·T|ü&˚ yê]˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eT+~ Á|ü»\T ø£\dæ J$düTÔ+{≤s¡T. yês¡T ìedæ+#˚ uÛÑ÷ø£+|ü y˚TK\\T: ø£≥&º Ü\T uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± ì]à+#·ã&ç ñ+&Ée⁄. Á|ü|ü+#·+˝À uÛÑ÷ø£+|ü Á|üe÷<ä+ ˝Òì~ ˇø£ ÄÁùdº*j·÷ uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± eTs¡DÏ+#˚ yê]˝À 95 XÊ‘·+ eT+~ K+&É+ e÷Á‘·y˚T. n–ï |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT, Áø=‘·Ô>± ø£≥º&Ü\T ≈£L*b˛e&É+ e\¢H˚ #·ìb˛‘·T+{≤s¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡ Œ &É T ‘· T qï e[|ü s ¡ « ‘· ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT kÕ<Û ë s¡ D +>± sêÁ‹y˚fi¯ eùdÔ n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡+. m+<äTø£+fÒ, ‘=* uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T $]$>± dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. nsTT‘˚, Ç{°e\ ø±\+˝À ø£+|üq\T (foreshocks) e∫Ãq|ü&ÉT Á|ü»\T ìÁ~dü÷Ô ñ+{≤s¡T. ÄÁùdº*j·÷˝À ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&ܶsTT. n+<äTe\¢ ‘˚s¡T≈£îì, ãj·T≥ |ü&É{≤ìøÏ yê]øÏ ‘·–q e´e~Û m. |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ #·T≥÷º |ü]y˚w溑·yÓTÆ ñ+&˚ ñ+&É<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ì\TÃqï yê] MT<ä ø£+fÒ |ü&ÉT≈£îì ñqï yê] MT<ä edüTÔe⁄\T m≈£îÿe |ü&É‘êsTT. uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+(Ring of Fire) Á|üuÛ≤yê\T <ëì n~Ûπø+Á<ëì(epicentre) øÏ #·T≥÷º ñ+&˚ |üd|æ øæò ˘ |ü]y˚w‘ºæ · uÛ÷Ñ ø£+|ü y˚TK\. Bì˝À Á|ü|+ü #·+˝À ÁbÕ+‘ê\ô|’ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\˝À 68% dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT. ñ‘·sÔ ,¡ <äøDåÏ ø=+<äsT¡ Á|ü»\T yês¡T ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ m≈£îÿe nyÓT]ø± |ü•ÃeT rsê\˝Àì n\÷wæj·THé Be⁄\˝À, Ädæj·÷ K+&É+ ‘·÷s¡TŒ rs¡+, CbÕHé, |òæ*|”Œ¤Hé‡ Be⁄\T á ÁbÕ+‘·+ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+{≤s¡T. eT]ø=+<äs¡T yê] kÕe÷õø£` Ä]úø£ |ü]~Û˝À ñ+&ç, m≈£îÿe uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. |ü]dæú‹ì ã{Ϻ m≈£îÿe eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&Ée#·TÃ. á ÁbÕ+‘êìï n–ï e\j·T+ ˝Ò<ë Ring of Fire nì uÛÑ÷ø£+|ü Á|üø£+|üq\T e<äT\T H˚\\T(loose soil) ˝Ò<ë ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á eT+&É\+˝À n–ï |üs¡«‘ê\ y˚TK\\T, qB ìπøbå Õ\T(river deposits) e+{Ï |ü{wÏ +ºü ø±ì ñ|ü]‘·˝≤\T B«|ü eÁø£‘·\T(Island arcs), n>±<Ûä ø£+<äø±\T ñHêïsTT. ñqï #√≥ m≈£îÿe düeTj·T+ ñ+&ç, rÁe Á|üu≤Û yêìï ø£*–kÕÔsTT. n\kÕÿ qT+&ç q÷´õ˝≤+&é es¡≈î£ $dü]Ô +∫ ñqï á y˚TK\˝À •˝≤düÔsê\ ÁbÕ+‘ê\( bedrock areas)ô|’ ‘·≈£îÿe Ç+&√H˚wæj·÷ ÄsYÃô|˝≤>√ ≈£L&Ü ñ+~. Á|üuÛ≤e+ ø£*–kÕÔsTT. n+<äTe\¢ yÓT‘·Ô{Ï H˚\ô|’ ø£{Ϻq <äè&ÛÉyÓTÆq _. Á{≤Hé‡ Ädæj·÷{Ïø˘, eT<Ûä´<äsê eT+&É\+: ø£≥º&Ü\ ø£+fÒ •˝≤düÔsê\ô|’ ø£{Ϻq kÕ<Ûës¡D ø£≥º&Ü\T ≈£L&Ü á eT+&É\+˝À uÛÑ÷ Á|üø£+|üq\ ÁøÏj·÷‘·àø£‘· ø=~›>± uÛÑ÷ø£+|ü $<Ûä«+kÕìï düeTs¡úe+‘·+>± ‘·≥Tºø√>∑\T>∑T‘êsTT.
1.7 Á|ü»\ô|’ uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤e+
1.8 uÛÑ÷ø£+|ü $düÔs¡D eT+&É˝≤\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
54
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ ÇsêHé˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü>∑\T u≤>± y˚&ç>± ñ+&ç, sêÁ‘·Tfi¯ó¢ u≤>± #·*>± ñ+{≤sTT. Çø£ÿ&É Çfi¯¢qT nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± eT+<äbÕ{Ï >√&É\T, uÛ≤Ø ô|’ø£|ü⁄Œ\‘√ ø£≥Tº≈£î+{≤s¡T. ø±ì Ç≥Te+{Ï Çfi¯ó¢ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tºø√˝Òe⁄.
uÛÖ‹ø£ qwüº+ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ uÛÖ‹ø£+>± nH˚ø£ $<Ûë\T>± qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. e÷qe ÄyêkÕ\T, uÛeÑ Hê\T, ìsêàD≤\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫, Á_&û®\T, m‘·ÔsTTq s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò« Á{≤ø˘\T, ˙fi¯¢ {≤´+≈£î\T, ô|’|ü⁄˝…’qT¢, $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô kÂø£sê´\T rÁe+>± <Óã“‹+{≤sTT. n|üŒ{Ïπø ã\V”≤q+>± ñqï ìsêàD≤\≈£î uÛ÷Ñ ø£+|ü+ nq+‘·s+¡ e#˚à |üsê|ò÷ü ‘ê\T (Aftershocks) Ç+ø± ô|qT qwüº+ ø£*–kÕÔsTT.
|üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤yê\T ôd’‘·+ ñ+{≤sTT. n–ï Á|üe÷<ë\T »s¡>∑&É+, Äqø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+, uÛÑ÷bÕ‘ê\T (land slides), ñ|ü ] ‘· \ |ü > ∑ T fi¯ ó fl dü + uÛ Ñ $ +#· & É + , »\e÷sêZ \ T dü Ô + _Û + ∫b˛e&É + , es¡ < ä \ T sêe&É + e+{Ï $ ≈£ L &Ü »s¡T>∑T‘êsTT. s¡kÕj·Tq $k˛Œ¤≥Hê\T »s¡>∑&É+ e\q Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü<ësêú\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd |ü]ÁX¯eT˝À¢ ≈£L&Ü $<Ûä«+dü+ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. ø£eT÷´ìπøwüHé kÂø£sê´\T <Óã“‹+{≤sTT. ã\V”≤qyÓTÆq ø£≥º&Ü\ ø±s¡D+>± ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üC≤s√>∑´ e´edüú≈£î, s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüHé, ˙{Ï düs¡|òüsê e´edüú\≈£î ôd’‘·+ uÛ≤Ø qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~.
uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ »]π> $<Ûä«+dü+ ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+
~«rj·T Á|üuÛ≤yê\T (Secondary effects)
n_Ûπø+Á<ä ˝À‘·T e÷qe Äyêdü+ qT+&ç n_Ûπø+Á<ä <ä÷s¡+
uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q H˚s¡T>± dü+uÛÑ$+#˚ qcÕº\‘√ bÕ≥T
2013˝À $|ü‘·TÔ\≈£î Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± ñ‘·ÔsêK+&é $|ü‘·TÔ ]ø£eØ ÁbÕC…≈£îº≈£î 20,000 eT+~ ã* Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ì~Û Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 2013˝À düTe÷s¡T 880 Á|ü<Ûëq düVü≤» $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q≥T¢ »s¡à˙øÏ #Ó+~q Á|ü|ü+#· Á|üdæ~∆>±+∫q eTT´ì#Y Ø nH˚ Çq÷‡¬sHé‡ ø£+ô|˙ 2014 »qe] 7q yÓ\¢&ç+∫+~. 2012‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2013˝À düVü≤» $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± düTe÷s¡T ¬s+&ÉT ¬s≥¢ eT+~ n~Ûø£+>± #·ìb˛sTTq≥T¢ Ä ø£+ô|˙ $&ÉT<ä\ #˚dæq ìy˚~ø£ ù|s=ÿ+~. nsTT‘˚ Ç~ ÁøÏ‘·+ <äXÊã›|ü⁄ dü>∑≥T (dü+e‘·‡sêìøÏ 1,06,000 eT+~) ø£+fÒ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. 2013˝À Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± 20y˚\ eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#·>±, 125 _*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. »s¡à˙˝À dü+uÛ$Ñ +∫q e&É>fi∑ ¢¯ yêq, eT<Û´ä j·T÷s√|t˝À e∫Ãq es¡<\ä T, nyÓT]ø±qT ≈£î~|æyd˚ qæ {Às¡ï&√\qT n‘·´+‘· qwü+º ø£*–+∫q düVü≤» $|ü‘·TÔ\T>± eTT´ì#Y Ø ù|s=ÿ+~. |òæ*|”Œ¤Hé‡qT n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚dæq f…Æ|òüPHé Vü≤j·÷HéqT n‘·´+‘· ã\yÓTÆq ñ wüíeT+&É\ ‘·TbòÕqT n\»&ç>± ‘Ó*|æ+~. Ç+<äT˝À 6,000 eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#ês¡T. 10 _*j·THé &Ü\s¡¢≈£î ô|’>± qwüº+ yê{Ï*¢+~. Ç~ |òæ*|”Œ¤Hé‡ õ&ç|æ˝À 5% ñ+≥T+~. ñ ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\qT ¬s+&Ée n‹ô|<ä› $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
2013 pHé ˝ À ô|qT es¡ < ä \ T, uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\‘√ n‘·˝≤≈£î‘·\yÓTqÆ ñ‘·sÔ êK+&éqT Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü|+ü #·u≤´+≈£î eTT+<ä T ø=∫Ã+~. ñ‘· Ô s êK+&é $|ü ‘ · T Ô ]ø£ e Ø ÁbÕC…≈£îº(Uttarakhand Disaster Recovery Project)≈£î 250 $T*j·THé &Ü\s¡¢ s¡TD+ n+<äCÒùd+<äT≈£î Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n+^ø£]+∫+~. á y˚Ts¡≈£î 2014 »qe] 9q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, ñ‘·ÔsêK+&é Á|üuÛÑT‘·«+, Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ˇø£ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø£+ #˚XÊsT. ñ‘·ÔsêK+&é sêh Á|üuÛÑT‘·«+ $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ #˚|üfÒº ]ø£eØ Á|üD≤[ø£\≈£î eT<䛑·T n+~+#·&É+, $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D˝À Ä sêh kÕeTsêú´ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&Éy˚T á ÁbÕC…≈£îº eTTK´ ñ<˚›X¯+. n+‘·≈£î eTT+<äT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« nuÛÑ´s¡úq y˚Ts¡≈£î Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î, Ädæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+≈£î\ dü+j·TTø£Ô ãè+<ä+ ˇø£{Ï ñ ‘·ÔsêK+&é˝À sê´|æ&é &Ü´y˚TCŸ n+&é ˙&é‡ nôddtyÓT+{Ÿ(Rapid Damage and Needs Assessment (JRDNA) )qT ìs¡ « Væ ≤ +∫+~. Bì Á|ü ø ±s¡ + es¡ < ä \ T, uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\‘√ n\¢ø£˝À¢\yÓTÆq ñ‘·ÔsêK+&é |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ 661 $T*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢ nedüs¡+ ø±qTHêïsTT.
55
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T (Earthquakes in India)
2.1 |ü]#·j·T+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ $|ü‘·TÔ\T ì‘ê´qTuÛÑey˚T, $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü ìs√~Û+#˚+<äT≈£î nH˚ø£ kÕ+πø‹ø£|üs¡yÓTÆq |ü]cÕÿsê\ (Techonological Solutions) qT ø£qT>=+≥T qï|üŒ{Ïø,° n$ mqï&É÷ |üP]Ô>± |ò*ü ‘ê\T Çe«˝Ò∑T]+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë yê{Ïì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ dæ<ä∆+ ø±e&ÜìøÏ eTT+<äT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À @j˚T ÁbÕ+‘ê\T uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘êjÓ÷ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î n‘·´+‘· nqTe⁄>± ñ+&˚ ¬s+&ÉT K+&Ü+‘·s¡ |ü\ø±\( continental plates) dü]Vü≤<äT›˝À¢ ñ+~. Væ≤e÷\j·T|üs¡«‘·ÁX‚DÏ Ç+&çj·THé |ü\ø£+ j·TTπsdæj·THé |ü\ø£+ øÏ+<ä≈£î yÓfi‚¢ ÁbÕ+‘·+ e<ä› ñ+~. Væ≤e÷\j·÷\T Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‹ ‘·s¡TD (youngest) eTT&É‘· |üs«¡ ‘·ÁX‚DT\T (fold mountain ranges). n+<äTe\¢ Væ ≤ e÷\j· ÷ \ n+‘· s ö“¤ e T (Subterranean) ÁbÕ+‘· + uÛÖ>√[ø£+>± #·Ts¡≈£î>± ñ+&ç, uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ dü+uÛ≤e´‘· ô|s¡>∑&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ø£qTø£H˚ Væ≤e÷\j·÷\ #·T≥÷º ñ+&˚ ÁbÕ+‘·+ n‘·´~Ûø£ uÛ÷Ñ ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï CÀHé>± >∑T]Ô+#·ã&ç+~. eTq <˚X¯ sê»<Ûëì &Ûç©¢, yêDÏ»´ sê»<Ûëì eTT+u…’ ¬s+&É÷ n‘·´+‘· »qkÕ+Á<ä‘· ø£*–q q>∑sê˝Ò ø±≈£î+&Ü, n‘·´~Ûø£ uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü ø£*–q Hê\T>∑e CÀHé˝À ñHêïsTT. áXÊq´ ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+, >∑T»sê‘Y˝Àì ø£#Y ÁbÕ+‘·+ 5e CÀHé˝À ñHêïsTT. nq>±, á ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T uÛÑ÷ø£+bÕ\ eTT|üqT Ç+ø± m≈£îÿe ø£*– ñHêïs¡qïe÷≥. #·]Á‘·|üs¡+>± uÛ Ñ ÷ Á|ü ø £ + |ü H ê\ ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤|ü + ‘· ≈ £ î ÿe>± ñqï≥Tº uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·Tqï <äøÿ£ qT |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T˝À s¬ +&ÉT uÛ≤Ø uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. ˇø£{Ï 1993˝À ˝≤‘·÷sY˝À e∫Ã+~. Ç~ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 6.4 >± qyÓ÷<Ó’+~. e+<ä˝≤~ eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒ>±, eTÚ*ø£ edü‘·T\T ôd’‘·+ |òüTÀs¡+>± <Óã“‹HêïsTT. n+‘·≈£î eTT+<äT 1967˝À eTVü‰sêh˝Àì ø√j·÷ï˝À ‘·<ë«sê
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì B«|üø£\Œ uÛ≤>∑+ ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ˝Àqe⁄‘·T+<äì ìsê∆]‘·yÓTÆ+~. _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ(BMTPC) s¡÷bı+~+∫q e\ïs¡ãT*{° n{≤¢dt Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ 597 õ˝≤¢\≈£î >±qT 233 õ˝≤¢\T 3, 4 eT]j·TT 5 e uÛ÷Ñ ø£+|ü eT+&É˝≤\(seismic zones)˝À ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 22 sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q 229 õ˝≤¢\T 4 eT]j·TT 5e uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤˝À¢ ñHêïsTT.
2.2 Ç+&çj·÷˝À uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ä˝…’ŒHé`Væ≤e÷\j·T y˚TK\(Alpine -Himalayan Belt)ô|’ ñ+~. á y˚TK\ Ç+&çj·THé |ü\ø£+ j·TTπsdæjT· Hé |ü\ø±ìï ø£*ùd sπ K yÓ+ã&ç ñ+≥T+~. n_Ûdsü D¡ |ü\ø£+( convergent plate)>± ñ+&˚ Ç+&çj·THé |ü\ø£+ dü+e‘·‡sêìøÏ 5 ôd+.MT\ y˚>+∑ ‘√ j·TTπsdæjT· Hé ù|≥ ¢ T øÏ+<ä≈î£ #=#·TÃ≈£îb˛‘√+~. ¬s+&ÉT K+&Ü+‘·s¡Z‘· |ü\ø±\ (Continen› ô|’ ñqï uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ tal Plates) dü]Vü≤<äT\ eTT|ü #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T ø=ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚, n<äèwüeº XÊ‘·÷,Ô Çy˚M Á|ü<ëÛ q q>∑sê˝À¢ dü+uÛ$Ñ +#·˝<Ò Tä . ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶ (Bureau of Indian Standard (BIS) ‘êC≤>± s¡÷bı+~+∫q uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\ e÷´|t (Seismic Zoing map)) Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 65 XÊ‘êìøÏ ô|’>± uÛÑ÷uÛ≤>∑+ Ä<ÛäTìø°]+#·ã&çq yÓTs¡ÿ©¢ rÁe‘ê ùdÿ\T (Modified Mercalli Intensity Scale (MSK) ô|’ @&ÉT eT]j·TT n+‘·≈£î $T+∫q rÁe‘·‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷ø£+bÕ\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. á ùdÿ\T Ä<Ûës¡+>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Hê\T>∑T uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T (Seismic zones)>± $uÛÑõ+#ês¡T. n+<äT˝À áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+, ;Vü‰sY˝Àì ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤>∑+, ñ‘·sÔ êK+&é, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ, »eT÷à ø±oàsY, >∑T»sê‘Y, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\qT n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ CÀHé 5 ÁbÕ+‘·+>± >∑T]Ô+#·ã&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ ø£*–q q>∑sê\‘√ ñ+~. á
56
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
q>∑ s ê˝À¢ ì ø£ ≥ º & Ü\T uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕìï ‘· ≥ Tº ≈ £ î H˚ $ ø±e⁄ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq uÛÑ÷ø£+bÕ\T Áø£eTãB∆ø£s¡D j·T+Á‘ê+>∑+ #ê˝≤ ã\V”≤q+>± ñ+~. ``````````````````````````````````````` n+<äTe\¢, á q>∑sê\qT uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘êøÏ‘˚ ô|<ä› $|ü‘·TÔ ‘˚~ Á|ü<˚X¯+ rÁe‘· ne⁄‘·T+~. ```````````````````````````````````````` >∑&ç∫q 15 dü+e‘·‡sê\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì |ü\T 1819 pHé 16 ø£#Y (>∑T»sê‘Y) 8.0 ÁbÕ+‘ê˝À Äs¡T ô|qT uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. 1869 pHé 10 #·#ÛêsY (nkÕ‡+) 7.5 k˛b˛sY (»eT÷à ø±oàsY) 7.0 Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï ]ø±ºsY ùdÿ\Tô|’ 8.0 1885 y˚T 30 1897 pHé 12 wæ ˝ ≤¢ + >¥ |” s ƒ ¡ u Û Ñ ÷ $T 8.7 bÕsTT+≥¢≈£î ô|’>± rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ rÁe 8.0 uÛÑ÷ø£+|ü Á|üe÷<ä ÁbÕ+‘·+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. 53 dü+e‘·‡sê\ 1905 @Á|æ˝Ÿ 4 ø±+Á>± (Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ) leT+>∑fiŸ (nkÕ‡+) 7.6 n‹ ‘·≈î£ ÿe e´e~Û˝À á ÁbÕ+‘·+˝À Hê\T>∑T ô|qT uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 1918 p˝…’ 8 1930 p˝…’ 2 <ÛäTÁ_Û (nkÕ‡+) 7.1 dü+uÛÑ$+#êsTT. n$ : 1934 »qe] 15 ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT› 8.3 1. wæ˝≤¢+>¥ |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À 1897˝À 8.7 rÁe‘·. 1941 pHé 26 n+&Ée÷Hé B$ 8.1 2. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝Àì ø±+Á>±˝À 1905˝À 8.0 rÁe‘·, 1943 nø√ºãsY 23 nkÕ‡+ 7.2 3. ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT›˝À 1934˝À 8.3 rÁe‘·, 1950 Ä>∑düTº 15 ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ `#Ó’Hê dü]Vü≤<äT› 8.5 4. ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ ` {Ïu…{Ÿ dü]Vü≤<äT›˝À 1950˝À 8.6 Ì1956 p˝…’ 21 n+C≤sY (>∑T»sê‘Y) 7.0 rÁe‘·. 1967 &çôd+ãsY 10 ø√j·Tq (eTVü‰sêh) 6.5 Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ ‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄q ns¡ø£Hé jÓ÷e÷ 1975 pHé 19 øÏHÍsY (Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ) 6.2 eTT&É‘· y˚TK\(Arakan Yoma fold belt), |ü•ÃeT yÓ’|ü⁄q 1988 Ä>∑düTº 6 eTDÏ|üPsY `eTj·THêàsY dü]Vü≤<äT›6.6 #·e÷Hé ÁuÛÑ+XÊ(Chaman fault)\ #˚‘· #·T≥TºeTT≥ºã&ç ñ+~. 1988 Ä>∑düTº 21 ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT› 6.4 6.6 n+<äTe\¢ Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+˝À m|ü&ÓH’ ê ô|qT uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 1991 nø√ºãsY 20 ñ‘·Ôs¡ø±• (ñ‘·ÔsêK+&é) dü+uÛÑ$+#·e#·Ãì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ôV≤#·Ã]düTÔHêïs¡T. M{Ïe\¢ 1993 ôdô|º+ãsY 30 ˝≤‘·÷sY ` ñkÕàHêu≤<é (eTVü‰sêh) 6.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø√{≤¢~ eT+~ Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+<äì 1997 y˚T 22 »ã˝Ÿ|üPsY (eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ) 6.3 #ÓãT‘·THêïs¡T. 1999 e÷]à 29 #·yÓ÷* õ˝≤¢ (ñ‘·ÔsêK+&é) 6.0 5 \ø£å\≈£î ô|’>± »HêuÛ≤ ø£*– ñ+&ç, 3,4,5 uÛÑ÷ø£+|ü 2001 »qe] 26 uÛÑTCŸ (>∑TCsê‘Y) 7.7 eT+&É˝≤\˝À ñqï 38 q>∑sê˝À¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üuÛÑT‘·«+, 2005 nø√ºãsY 8 ø±oàsY 7.6 ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (j·TTmHé&ç|æ) #˚|ü{Ϻq 2006 |òæÁãe] 14 dæøÏÿ+ 5.7 $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ns¡“Hé msYÔπø«ø˘ >∑eTìø£ : _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J Á|üy÷Ó wüHé e\ïs¡ãT*{° ]&Éø£åHé ÁbÕC…≈£îº (UEVRP) qT ‘·\ô|{≤ºs¡T. 38 øöì‡˝Ÿ(_m+{Ï|æmdt) 1997˝À Çe«ã&çq e\ïs¡ãT*{° q>∑sê\ $esê\T : n{≤¢dt Ä|òt Ç+&çj·÷qT düMTøÏå+∫, ‘êC≤ e÷´|ü⁄qT CÀHé 3 : nVü≤à<ëu≤<é, e&√<äs,¡ sêCŸø√{Ÿ, uÛ≤yéq>∑s,Y dü÷s¡‘,Y s¡÷bı+~+∫+~. Bì Á|üø±s¡+ uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+ (CÀHé) eTT+u…’, ÄÁ>±, ;Ûe+&ç, Hêdæø˘, ø±q÷ŒsY, |ü⁄D…, 1qT s¬ +&Ée CÀHé˝À $©q+ #˚d,æ CÀHé 2>± ù|s¡T e÷sêÃs¡T. uÛTÑ eH˚X«¯ sY, ø£≥ø˘, nqH√‡˝Ÿ, ø=∫Ã, ø√˝Ÿø‘£ ê, yês¡D≤dæ, CÀHé 3qT eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT\˝Àì eT]ìï ãπs©, \ø√ï, Ç+&√sY, »ã˝Ÿ|Pü sY, $»j·Tyê&É, <ÛHä ê«&é, ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+#ês¡T. CÀHé 4, CÀHé 5\qT j·T<∏ë$~Û>± #Ó H Ó ’ ï , ø√j· T +ã‘· ÷ Ô s ¡ T , eT+>∑ fi ¯ S s¡ T , ø√õø√&é , ñ+#ês¡T. m+mdt¬ø rÁe‘· ùdÿ\T 1964 >± |æ\eã&ÉT‘·Tqï uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT ø=*#˚ á ø=‘·Ô Á|üe÷D+ yÓ÷&çô|&’ò é yÓTs¡ÿ© ‹s¡Teq+‘·|ü⁄s¡+ (m+m+) ùdÿ\T‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ dü«uÛ≤eØ‘ê´ eT]+‘· CÀHé 4: &ÓÁVü≤&É÷Hé, q÷´&Ûç©¢, »eTTHêq>∑sY, bÕ{≤ï, MTs¡{Ÿ, dü$es¡yÓTÆq, >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq ùdÿ\T>± Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~. »eT÷à, neTè‘YdüsY, »\+<ÛäsY n+<äTe\¢ ô|’q ù|s=ÿq uÛÑ÷ø£+|ü CÀq¢ eØZø£s¡D˝À m+mdt¬ø qT Çe«&É+ »]–+~. CÀHé 5: >∑TyêVü≤{Ï, lq>∑sY
$eq |ü_¢πøwüHé‡
57
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï, n~ uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑Ts¡j˚T´ rÁe‘· <äècÕº´ ôddæàø˘ CÀHé e÷´|æ+>¥˝À CÀHé 2 qT+&ç 5 es¡≈£î eØZø£]+#·&É+ »]–+~. CÀHé 5: Ç~ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+. #ê˝≤ rÁeyÓTÆq eTT|ü ñqï CÀHé>± Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~. m+mdt¬ø (1964) rÁe‘· ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· 9 ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T á eT+&É\+ |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. áXÊq´ sêÁcÕº\T yÓTT‘·+Ô , >∑T»sê‘Y˝Àì ø£#Y ÁbÕ+‘·+, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, »eT÷à ø±oàsY˝Àì ÁbÕ+‘ê\T, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T á CÀHé |ü]~Û˝À ñ HêïsTT. CÀHé 4: m+mdt¬ø (1964) rÁe‘· ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· 8 ñqï ÁbÕ+‘ê\T á CÀHé |ü]~Û˝À ñ+{≤sTT. Ç~ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· n~Ûø£+>± ñ+&˚ ¬s+&Ée CÀHé>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. »eT÷à ø±oàsY qT+&ç Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ es¡≈£î ñ qï ñ‘·sÔ ¡ y˚TK\˝À uÛ≤>±\T, &Û©ç ,¢ Vü≤sê´Hê˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\T, eTVü‰sêh˝Àì ø√j·÷ï ÁbÕ+‘·+ á eT+&É\+ |ü]~Û˝À ñHêïsTT. CÀHé 3: m+¬ømdt (1964) rÁe‘· ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· 7>± qyÓ÷<äj˚T´ ÁbÕ+‘ê\T Bì |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. Bìì $T‘·yÓTÆq qwüº eTT|ü ø£*–q CÀHé>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. sê»kÕúHé˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\‘√ ø£*|æ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+&ç <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=+ø£DY rs¡+, ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T á CÀHé |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. CÀHé 2: Bì |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚à ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· m+¬ømdt ùdÿ\Tô|’ 7>± ñ+≥T+~. Ç~ n‘·´\Œ qwüº eTT|ü ñ qï CÀHé>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. ø£sêí≥ø£, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, sêCkÕúHé sêÁcÕº˝À¢ì ÁbÕ+‘ê\T á CÀHé |ü]~Û˝À ñHêïsTT.
>∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ 2001 »qe] 26q >∑T»sê‘Y˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛ÷Ñ ø£+|ü+˝À 13,000 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. ø£˙dü+ 15 \ø£\å eT+~ >±j·T|ü&ܶsT¡ . 3.4 \ø£\å uÛeÑ Hê\T <Óã“‹HêïsTT. 7.8 \ø£å\ Çfi¯ó¢ <Ûä«+düeTj·÷´sTT. nH˚ø£ Á_&û®\T, s√&ÉT¢ <Óã“‹HêïsTT. uÛÑTCŸ πø+Á<ä+>± @s¡Œ&çq á uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·÷s¡TŒ`|ü•ÃeT ~X¯˝À ñqï ÁuÛÑ+X¯+ yÓ+ã&ç dü+uÛÑ$+∫+~. Ç+&çj·THé |ü\ø£+ ñ‘·Ôs¡ ~X¯>± j·TTπsdæj·THé |ü\ø£+˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îb˛e&É+‘√ ø£*–q ˇ‹Ô&ç e\q á uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü qyÓ ÷ <ä T πø+Á<ë\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï uÛ÷Ñ ø£+|ü qyÓ÷<äT øπ +Á<ëìï 1898˝À |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì ø√˝Ÿø£‘ê @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ‘·sT¡ yê‘· eTVü‰sêh˝Àì eTT+u…,’ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø√&Óø¬’ Hê˝Ÿ˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 1961˝À ôV’≤<äsêu≤<é˝À C≤rj·T uÛÖ‹ø£ |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+(NGRI) @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. ñ ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì s¡÷]ÿ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tºø=H˚ $<Ûä+>± Çfi¯¢ ìsêàD+ #˚j·T&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+ ñ +~. 58
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T (Earthquakes in Andhra Pradesh) ôddæàø˘ CÀì+>¥ Ä|òt Ç+&çj·÷ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ CÀHé 1, CÀHé 2, CÀHé 3\ |ü]~Û˝À ñ+~. á eT÷&ÉT CÀqT¢ ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe eTT|ü⁄Œ eT+&É˝≤˝Ò. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ ø£e#·+(Peninsular Indian Shield)˝Àì eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ eTq sêÁcÕºìï dæús¡yÓTÆq~>±, uÛÑ÷ø£+bÕ\ uÛÑj·T+˝Òì ÁbÕ+‘·+>± uÛ≤$+#˚ yês¡T. nsTT‘˚ 1967˝À e∫Ãq ø√j·÷ï uÛÑ÷ø£+|ü+, 1993˝Àì ˝≤‘·÷sY uÛÑ÷ø£+|ü+, 1997 Hê{Ï »ã˝Ÿ|üPsY uÛÑ÷ø£+bÕ\T á uÛ≤eqqT |üP]Ô>± e÷]Ãy˚XÊsTT. á ÁbÕ+‘ê\˙ï ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘· B«|üø\£ Œ ø£e#·+ |ü]~Û˝ÀH˚ ñHêïsTT. B«|üø£\Œ ÁbÕ+‘·+˝Àì düŒ{Ïø£ bıs¡\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï ã\V”≤q‘· ø±s¡D+>± ø=ìï ÁuÛÑ+XÊ\ yÓ+ã&ç Á|üø£+|üq\T, dü«\Œ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+<äì ìsê∆s¡D≈£î sêe&É+ »]–+~. ‘·÷s¡TŒ rs¡ ÁbÕ+‘·+, <ëì |üø£ÿq ÁbÕ+‘ê\T uÛÑ÷ø£+|ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø£*–q \ø£Då ≤\qT Á|ü<]ä Ù+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ˇ+>√\T, neì>∑&ɶ, ∫+‘·\|üP&ç, |æsƒê|ü⁄s¡+, $»j·Tq>∑s¡+ e+{Ï ‹s¡´ø˘ Á|üeè‹Ô ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T \ø£åD≤\T ø£*–q áXÊq´ ` HÓs’ T¡ ‹ Á|üeè‹Ô‘√ ≈£L&çq ÁuÛ+Ñ X¯ `•˝≤<Ûës¡ n+#·T\T sêh+˝À #ê˝≤ ñHêïsTT. ìÁ<ëD+>± ñqï á ÁbÕ+‘ê\T ˇ‹Ô&ç ô|]–q|ü⁄Œ&ÉT ‹]– ÁøÏj·÷o\+ nj˚T´ neø±X¯+ ñ +~. M{Ï˝À¢ ˇ+>√\T ÁbÕ+‘· eT+&É\+ n‘·´+‘· ÁøÏj÷· o\+>± ñ+&ç, >∑&ç∫q 30 dü+e‘·‡sê\ dü«\Œ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT qyÓ÷<äT #˚düT≈£î+~. ˇ+>√\T ‹s¡´ø˘ Á|üeè‹Ô ø£*–q ÁbÕ+‘·+ yÓ+ã&ç $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+ »s¡>&∑ +É e\H˚ á uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫ ñ+&Ée#·TÃ. $»j·Tq>∑s¡+ ÁbÕ+‘·+˝À ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü dü + |ò ü T ≥q\T ‘· ≈ £ î ÿe rÁe‘· ‘ √ dü+uÛÑ$+#êsTT. ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡ (Bureau of Indian Standards (BIS)) 2000 dü + e‘· ‡ s¡ + ˝À ‘êC≤|ü ] ∫q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘ê´\ ∫Á‘·|ü≥+ (Seismic hazard map of India) Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 2 eT]j·TT 3 CÀq¢ |ü]~Û˝À ñ+≥T+~. Äπ>ïj·T õ˝≤¢˝q’… ∫‘·÷sÔ T¡ , ø£&|É ,ü HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ \ T eT÷&É e CÀHé ˝ À ñHêïsTT. Ç+‘· ≈ £ î eTT+<ä T ∫Á‘·|≥ü +˝À CÀHé 3˝À ñqï nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢ ‘êC≤ e÷´|t˝À CÀHé 2 |ü]~Û˝ÀøÏ e∫Ã+~. >√<ëe], ø£ècÕí &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+‘√
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T bÕ≥T Ä ¬s+&ÉT q<äT\ ˝Àj·T\ |ü]~Û˝À ñ+&˚ õ˝≤¢\T CÀHé 3˝À ñHêïsTT. ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+ CÀHé 2˝À ñ+~. $»j·Tyê&É CÀHé 3˝À ñ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+ 1969 @Á|æ˝Ÿ 13q øÏ#·Ãqï|ü*¢ ` >=\¢>∑÷&Ó+ ÁbÕ+‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫+~. Bìì uÛÁÑ <ë#·\+ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. <äøDåÏ B«|üø\£ Œ+˝À dü+uÛÑ$+∫q n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+bÕ\˝À Ç~ ≈£L&Ü ˇø£{Ï>± qyÓ÷<Ó+’ ~. uÛÁÑ <ë#·\+‘√ bÕ≥T <ëì #·T≥Tº|øü ÿ£ \ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L&Ü Bìe\¢ ô|qTqwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. Bì rÁe‘· yÓTs¡ÿ© ùdÿ\Tô|’ >∑]wüº+>± 7>± qyÓ÷<Ó’+~. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ øÏHÓïs¡kÕì ]»sê«j·Ts¡T ø=~› düeTj·T+ bÕ≥T |üì #˚jT· &É+ Ä–b˛sTT+~. Bì Á|üuÛ≤e+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä |ü&ç+~. ôV’≤<äsêu≤<é˝À Á|ü»\T uÛÑj·T+‘√ M<ÛäT˝À¢øÏ |ü]¬>‘êÔs¡T. 2000 ôdô|º+ãsY˝À ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝À 2.816 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫+~. 2000 ôdô|+º ãsY 17q ôV’≤<äsêu≤<é, dæøÏ+Á<ëu≤<é »+≥ q>∑sê\qT dü«\Œ uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘êøÏ+~. 2004 &çôd+ãsY 26q düTeTÁ‘ê ` n+&Ée÷Hé uÛ÷Ñ ø£+|ü+(düTHê$T) Á|üu≤Û e+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ MT<ä ≈£L&Ü |ü&+ç ~. 105 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. sêh+˝À dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ #·]Á‘·qT |ü]o*ùdÔ ]ø£sº Y ùdÿ˝Ÿô|’ 5.0 ø£+fÒ m≈£îÿe |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\T eT÷&ÉT kÕs¡T¢ dü+uÛÑ$+#êsTT. ˇø£{Ï >√<ëe] ˝Àj· T (uÛ Ñ Á <ë#· \ +)˝À 1969 @Á|æ ˝ Ÿ 13q
59
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü+uÛÑ$+#·>±(Bì |ü]e÷D+ 5.7), ¬s+&Ée~ $»j·Tq>∑s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 1800 qT+&ç dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ ÁbÕ+‘·+˝À 1917 @Á|æ˝Ÿ 17(Bì |ü]e÷D+ 5.5)q e∫Ã+~. $esê\qT |ü{Ϻø£˝À Çe«&É+ »]–+~. eTs=ø£{Ï 1967˝À ˇ+>√\T ÁbÕ+‘·+(5.4)˝À dü+uÛ$Ñ +∫+~. ÁbÕ+‘·+ ˇ+>√\T` ø£q|ü]Ô HÓ\÷¢s¡T ` ø=eP«s¡T ∫‘·÷Ôs¡T $XÊK|ü≥ºD+ ôV’≤<äsêu≤<é $XÊK|ü≥ºD+ lø±≈£îfi¯+ >∑T+≥÷s¡T ` ‘ÓHê* >∑T+≥÷s¡T ` ‘ÓHê* >∑T+≥÷s¡T ` ‘ÓHê* $XÊK|ü≥ºD+ ‹s¡T|ü‹ ø£ècÕí ø£ècÕí ¬øqï\|üP&ç $qTø=+&É ˇ+>√\T HÓ\÷¢s¡T ø±øÏHê&É $XÊK|ü≥ºD+ dæs√+#ê dæøÏ+Á<ëu≤<é u≤>∑|ü*¢ $»j·Tq>∑s¡+ $»j·Tq>∑s¡+ $XÊK|ü≥ºD+ >±+<Ûë] ø=‘·Ô>∑÷&Ó+ ˇ+>√\T $»j·Tq>∑s¡+ ñ|ü⁄Œ>∑T+&É÷s¡T ˇ+>√\T $»j·Tq>∑s¡+ ˇ+>√\T ` >∑T+≥÷s¡T >∑T+≥÷s¡T ˇ+>√\T $qTø=+&É uÛÑÁ<ë#·\+ sêj·T#√{Ï uÛÑÁ<ë#·\+ ø=‘·Ô>∑÷&Ó+ uÛÑÁ<ë#·\+ ˇ+>√\T ˇ+>√\T áXÊq´+ ø£&É|ü
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘˚B 1800 nø√ºãsY 18 1820 &çôd+ãsY 31 1822 »qe] 01 1927 »qe] 6 1843 e÷]à 12 1853 |òæÁãe] 21 1858 nø√ºãsY 12 1859 p˝…’ 21 1859 Ä>∑düTº 2 1859 Ä>∑düTº 9 1859 Ä>∑düTº 24 1860 |òæÁãe] 2 1861 p˝…’ 24 1862 »qe] 13 1867 »qe] 3 1867 »qe] 6 1867 e÷]à 11 1869 ôdô|º+ãsY 1 1869 &çôd+ãsY 19 1870 &çôd+ãsY 19 1872 nø√ºãsY 22 1876 nø√ºãsY 1879 @Á|æ˝Ÿ 28 1881 &çôd+ãsY 31 1917 @Á|æ˝Ÿ 17 1927 1935 1954 »qe] 5 1956 nø√ºãsY 13 1959 Ä>∑düTº 9 1959 Ä>∑düTº 21 1959 nø√ºãsY 12 1959 &çôd+ãsY 23 1960 nø√ºãsY 8 1963 &çôd+ãsY 5 1967 e÷]à 27 1967 Ä>∑düTº 11 1968 p˝…’ 27 1969 »qe] 16 1969 @Á|æ˝Ÿ 13 1969 ôdô|º+ãsY 15 1970 p˝…’ 11 1971 p˝…’ 28 1974 qe+ãsY 20 1975 |òæÁãe] 9
|ü]e÷D+ 4.3 4.3 5.0 4.3 3.7 3.7 5.0 4.3 3.7 3.7 4.3 4.3 3.7 3.7 3.7 3.7 3.7 4.3 3.7 3.7 5.0 5.0 3.7 4.3 5.5 4.3 3.7 4.3 5.0 3.7 3.7 5.0 4.3 4.3 3.7 4.4 3.5 4.5 4.1 5.7 3.8 4.0 4.3 3.9 3.5 60
rÁe‘· VI V V V IV IV V VI V V V V IV IV IV IV IV V IV IV VI VI IV V VII V IV V VI IV IV VI V V IV VII IV V IV Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ˇ+>√\T <ä]Ù`ˇ+>√\T j·T\¢+<äTbÕ&ÉT q˝§Z+&É n&ɶr>∑\ s¡+|ü#√&Ées¡+ sê»eT+Á&ç Nsê\ y˚T&ÉÃ˝Ÿ u…\¢+|ü*¢ u…\¢+|ü*¢ yÓ’C≤>¥ e+X¯<Ûës¡ Væ≤s¡eT+&É\+ ˇ+>√\T ÁbÕ+‘·+ ˇ+>√\T ˇ+>√\T ˇ+>√\T ÁbÕ+‘·+ HÓ\÷¢s¡T eT+<∏äì ãs¡|ü&ç eTDT>∑÷s¡T eTDT>∑÷s¡T eTDT>∑÷s¡T uÛÑÁ<ë#·\+ »+>±¬s&ç¶>∑÷&Ó+ ≈£Lqes¡+ ˇ+>√\T >∑T+≥÷s¡T ˇ+>√\T n<ä›+øÏ >∑T+≥÷s¡T eT+<∏äì eT+<∏äì Ç˝…¢+<äT ôV’≤<äsêu≤<é ôV’≤<äsêu≤<é, dæøÏ+Á<ëu≤<é
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1976 nø√ºãsY 25 1977 y˚T 25 1978 qe+ãsY 24 1979 nø√ºãsY 10 1980 e÷]à 31 1980 e÷]à 31 1980 nø√ºãsY 2 1981 qe+ãsY 2 1983 pHé 30 1983 &çôd+ãsY 14 1984 @Á|æ˝Ÿ 24 1984 Ä>∑düTº 23 1985 y˚T 12 1985 y˚T 12 1986 Ä>∑düTº 18 1986 Ä>∑düTº 19 1987 &çôd+ãsY 3 1987 &çôd+ãsY 3 1988 e÷]à 21 1990 »qe] 12 1990 y˚T 3 1990 pHé 9 1990 pHé 9 1990 pHé 9 1990 pHé 9 1990 p˝…’ 24 1990 p˝…’ 30 1992 qe+ãsY 14 1995 y˚T 24 1995 nø√ºãsY 21 1996 Ä>∑düTº 4 1997 @Á|æ˝Ÿ 14 1997nø√ºãsY 29 1998 pHé 29 1999 |òæÁãe] 3 2000 ôdô|º+ãsY 16 2000 ôdô|º+ãsY 17
3.5 3.5 3.8 3.6 3.9 3.8 4.0 3.5 4.0 3.5 3.5 3.6 3.9 3.8 3.5 3.5 4.0 4.0 4.1 3.7 4.1 3.5 4.0 4.0 4.0 3.6 3.6 3.6 4.0 3.9 4.1 3.8 3.8 3.8 4.0 2.8 `
61
Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V IV
`
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ñ|üX¯eTq #·s¡´\T (Earthquakes - Mitigation Strategies)
4.1 |ü]#·j·T+ $s¡÷|üø£ •\˝À¢ ìøÏå|üÔyÓTÆq X¯øÏÔ nø£kÕà‘·TÔ>± $&ÉT<ä˝…’ H˚\qT ø£+|æ+#·&É+ ˝Ò<ë Á|üø£+|üq #Ó+<ä&É+ uÛÑ÷ø£+|ü+ n+{≤s¡T (An Earth quake is a sudden release of energy accumulated in deformed rocks causing the ground to tremble or shake).
uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T Á|ü|+ü #·+˝À Á|ü‹#√{≤ dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ m≈£îÿe uÛÑ÷ø£+bÕ\qT m<äTs=ÿ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\ e\¢ ≈£L&Ü dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. n–ï|üs«¡ ‘· ù|\Tfi¯¢ ø±s¡D+>± uÛ÷Ñ $T ø£+|ædTü +Ô ~. ù|\Tfi¯ó¢, ø±«ØsTT+>¥, yÓTÆì+>¥\ e\¢ dü«\Œ uÛÑ÷ø£+bÕ\T
@s¡Œ&É‘êsTT. uÛ÷Ñ >∑s“¡ +¤ ˝À »]ù| nDT $k˛Œ¤≥Hê\ e\¢ ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\T ekÕÔsTT. Ç$ e÷qe Áù|πs|æ‘· uÛÑ÷ø£+bÕ\T. »bÕHé eT]j·TT Ç+&√H˚wæj·÷ e+{Ï ìs¡+‘·s¡+ uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\qT m<ä T s=ÿH˚ <˚ X Ê˝˝À yê{Ï Á|ü u Û ≤ yêìï ≈£î~+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T, Á|ü»\T |ü\T ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT #˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘√+~. >∑&ç∫q 15 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ Äs¡T Á|ü<Ûëq uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü≥ºD°ø£s¡D y˚>∑+ HêHê{ÏøÏ ô|s¡T>∑T‘√+~. C≤rj·T sê»<Ûëì q÷´&Ûç©¢‘√ düVü‰ nH˚ø£ q>∑sê\T, |ü≥ºD≤\T n~Ûø£ uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï CÀq¢˝À HÓ\ø=ì ñHêïsTT. <ëìøÏ ‘√&ÉT á q>∑sê˝À¢ì n‘·´~Ûø£ ø£≥º&Ü\T uÛÑ÷ø£+bÕìï ‘·≥Tº≈£îH˚
ˇπø |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\ düeTj·T+˝À dü+uÛÑ$+∫q ÁbÕD qwüº+ô|’ »bÕHé, nyÓT]ø± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ b˛*ø£ <˚X¯+/ Á|ü<˚X¯+ nyÓT]ø± <äøÏåD ø±*bò˛]ïj·÷ ˝≤´+&ÉsY‡, ø±*bò˛]ïj·÷ z¬s>±Hé HêsYÔ]&é®, ø±*bò˛]ïj·÷ y√´$T+>¥ ôd+Á≥˝Ÿ ø±*bò˛]ïj·÷ »bÕHé ¨¬ø’&√ ø√uŸ ø£+#·{≤ÿ |ü⁄ø√«ø± ¨q÷¸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡ø±• ˝≤‘·÷s¡T »ã˝Ÿ|üPsY #·yÓ÷* uÛÑTCŸ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘˚B
rÁe‘·
ÁbÕD qwüº+
28.6.1991 28.6.1992 21.9.1993 17.1.1994 3.2.1995 22.12.2003
6.2 M 7.3 M 6.4 M 6.9 M 6.7 M 6.8 M
2 3 2 60 1 2
25. 9. 2003 16. 1. 1995 12.5. 2005 20. 3. 2005 16. 8. 2005
8.3 M 6.9 M 7.3 M 6.5 M 7.2 M
0 5530 0 0 0
20.10.1991 30.9.1993 22.5.1997 29.3.1999 26.1.2001
6.6 M 6.3 M 6.0 M 6.8 M 6.9 M
2000 9475 39 100 13805
62
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$<Ûä+>± (earthquake resisatant) ˝Òø£b˛e&É+ Ä+<√fi¯q uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>± #˚|ü≥ºe\dæq neX¯´ø£ #·s¡´\T ø£*–düTÔ+~. Áø£eTãB›ø£s¡D j·T+Á‘ê+>±\T ã\V”≤q+>± ñ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ Á|üC≤$<ä´ Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q +≥THêïsTT. ø±ã{Ϻ, á q>∑sê\qT @<Ó’Hê uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘êøÏ‘˚, ø£*ŒdüTÔ+~. n~ uÛ≤Ø $|ü‘·TÔ>± e÷s¡T‘·T+~. n≥Te+{Ï $|ü‘·TÔ\qT Commmunity ìyê]+#·&ÜìøÏ ñ|üX¯eTHêìøÏ ø=ìï #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »]–+~. Prepared ness
4.3 ø£eT÷´ì{° dü+dæ<ä∆‘· ( ):
4.2 uÛÑ÷ø£+|ü ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
uÛ÷Ñ ø£+|ü Á|üu≤Û yêìï ñ|üX$¯ T+|üCùÒ d+<äT≈£î ø£eT÷´ì{° dü + dæ < ä ∆ ‘ · m+‘√ ø° \ ø£ y Ó T Æ q ~. uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\ qT+&ç 4.2.1 ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T s¡øÏå+#·Tø√e&É+˝À ªÁ&Ü|t, ø£esY n+&é ¨˝Ÿ¶ (Drop, Cover Ç+»˙]+>¥ ‘·s¡Vü‰ uÛÑeHê\qT s¡÷|üø£\Œq #˚dæ, Hold)µ $<Ûëq+ m+‘√ Á|üu≤Û e+‘·yTÓ qÆ ~. ∫qï ∫qï uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ yê{Ïì uÛÑ÷ø£+bÕìï ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ì]à+#ê*. uÛÑeq+ düeTj·T+˝À ≈£L&Ü á |ü<ä∆‹ì nqTdü]+∫ >±j·÷\T bÕ\T jÓTTø£ÿ s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT ìsêàD |ü<ä∆‘·T˝À¢ Ä]ÿf…ø£Ãs¡˝Ÿ ø±≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. eT]j·TT Ç+»˙]+>¥ ñ‘êŒ<äø±\qT dü$Tà[‘·+ #˚j·÷*. ìsêàD≤ìøÏ eTT+<äT H˚\ ‘·s¡Vü‰qT ‘·|üŒìdü]>± $X‚¢wæ+#ê*. eTè<äTyÓ’q H˚\ô|’ ìsêàD≤\T »s¡T|üsê<äT. yÓT‘·Ô{Ï H˚\ô|’ uÛeÑ Hê\qT ì]à+∫q≥¢sTT‘˚, #ê˝≤ dü«\Œ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î ôd‘’ +· <Óã“‹+{≤sTT. n<˚ $<Û+ä >± ˇ+Á&ÉTH˚\\T, q~ ˇ&ÉTô¶ |’ ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï düeTùd´ ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. H˚\ yÓT‘·Ô>± ñ+fÒ uÛ≤Ø qcÕº\T ñ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>± düTs¡øÏå‘·yÓTÆq uÛÑeHê\ 4.2.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ìsêàD≤ìøÏ ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY‡ uÛÑeq ìsêàD uÛÑeq ìsêàD ìã+<Ûäq\qT neT˝À¢øÏ ‘˚e&É+: ø√&é\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«\qT Á|ü#·T]+∫+~. uÛÑeHê\qT uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤yêìï ≈£î~+#˚ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq ìsêàD≤\ ì]à+#·&ÜìøÏ eTT+<˚ #·{≤º\ Á|üø±s¡+ uÛÑeHê\ ìsêàD ø√dü+ ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡(_◊mdt) uÛÑeq ìsêàD Á|üD≤[ø£\qT eTTì‡bÕ*{° ‘·ìF #˚j·÷*. ÄdüŒÁ‘·T\T, ìã+<Ûäq\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~düTÔ+~. uÛÑeHê\qT bÕsƒ¡XÊ\\T, n–ïe÷|üø£ πø+Á<ë\T e+{Ï nH˚ø£ ˝…’|òt˝…’Hé ì]à+#˚ eTT+<äT, uÛÑeq ìsêàD bÕ¢qTqT eTTì‡bÕ*{°yês¡T uÛÑeHê\qT uÛÑ÷ø£+bÕ\ u≤] qT+&ç ø±bÕ&˚ (earthquake ‘·ìF #˚j·÷*. Ä uÛÑeq ìsêàD+ Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+∫q safety) Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ì]à+#·&É+ ˝Ò<äT. uÛÑeq ìsêàD e÷s¡Z<äs¡Ùø±\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+<√ ˝Ò<√ n+<äTe\¢ yê{Ï uÛÑ÷ø£+|ü uÛÑÁ<ä‘ê nedüsê\qT ]Á{À|òæ{Ï+>¥ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê rsêÃ*. |ü]o*+#ê*. $|ü‘·TÔ\T ‘êøÏq|ü&ÉT ÄdüŒÁ‘·T\T, eTTK´yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·« ø±sê´\j·÷\T, bÕsƒ¡XÊ\\T, n–ïe÷|üø£ πø+Á<ë\T ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. n+<äTe\¢ yê{Ïì e÷s¡Z<äs¡Ùø±\≈£î nqT>∑TD+>± ¬sÁ{À|òæ{Ÿ #˚j·÷*. ( National Earthquake Risk Mitigation Project Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ô|+#·&É+: (NERMP)) Ä]ÿf…ø˘º‡, _\¶s¡T¢, ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢, &çC…’qs¡T¢, Ç+»˙s¡T¢, uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ yÓ’|üØ‘·´ |ü]dæú‘·T\qT ô|ò’Hêì¸j·Ts¡T¢, Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T, Ç+{Ï j·T»e÷qT\T, ‘ê|” y˚ T Ádü T Ô \ ≈£ î ne>±Vü ≤ q eT]j· T T •ø£ å D ≤ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T ìyê]+#·e\dæq nedüsêìï >∑T]Ô+∫q uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡«Væ≤+#ê*. n–ï Á|üe÷<ë\T, es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T e+{Ï C≤rj·T uÛ÷Ñ ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ÁbÕC…≈î£ qº T ÁbÕs¡+_Û+∫+~. ~«rj· T Á|ü u Û ≤ yê\ qT+&ç qcÕº \ qT ≈£ î ~+#· T ø√yê*. Bì <ë«sê uÛÑ÷ø£+|ü ìsêàD≤‘·àø£, ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡D≤\T, yê{Ï \ø£åD≤\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\ô|’ H˚\ Á|üj·T‘êï\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T uÛÑ÷ø£+|ü Á|üe÷<ä dü«uÛ≤e+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+, ãVüQfi¯ n+‘·düTÔ\ ìsêàD+˝À eTT|ü⁄Œ n~Ûø+£ >± ñqï õ˝≤¢˝À¢ <äTs¡“\¤ ‘ê«ìï ≈£î~+#˚ #·s´¡ \qT #˚|ü&É‘ês¡T. ÄeX¯´ø£yÓTÆq eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT n~Ûø£
4.4 C≤rj·T uÛ÷Ñ ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ÁbÕC…≈£îº
$eq |ü_¢πøwüHé‡
63
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï CÀq¢˝À neT\T #˚kÕÔs¡T. á ÁbÕC…≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q dü$es¡yÓTÆq ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£ (Detailed Project Report (DPR)) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (mHé&mç +m) dæ<+∆ä #˚d+æ ~. Ç+<äT˝À kÕ+πø‹ø£ ` #·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ $<ÛëHê\T, dü+kÕú>∑‘· #·s¡´\T, kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, Á|ü»˝À¢ C≤>∑è‹ HÓ\ø=\Œ&É+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\T ñHêïsTT.
4.5 C≤rj·T uÛÑeq ìsêàD ø√&é (National Building Code (NBC)) <˚ X ¯ yê´|ü Ô + >± uÛ Ñ e q ìsêàD ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\ Áø£eTãB›ø£s¡D≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ø£*Œ+#˚ C≤rj·T kÕ<ÛäqyÓTÆq ˇø£ düeTÁ>∑yÓTÆq uÛ≤s¡‘· C≤rj·T uÛÑeq ìsêàDY ø√&é (National Building Code of India (NBC))qT yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± 1970˝À s¡÷bı+~+#ês¡T. 1983˝À düMTøÏ+å #ês¡T. 1987˝À s¬ +&ÉT, 1997˝À ˇø£ edüsD ¡ #˚XÊs¡T. uÛeÑ q ìsêàD s¡+>∑+˝À es¡Tdü>± e∫Ãq nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T, uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, dü÷|üsY ôd’ø√¢qT¢ e+{Ï nH˚ø£ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ H˚|ü<∏ä´+˝À H˚s¡TÃ≈£îqï >∑TDbÕsƒê\ nq+‘·s¡+ C≤rj·T uÛÑeq ìsêàD ø√&é ø£$T{° |ü]~Û˝À mHé_dæì düeTÁ>∑+>± düMTøÏå+#˚ ÁbÕC…≈£îºqT #˚|ü{≤ºs¡T. n˝≤ düMTøÏå+#·ã&çq mHé_dæì Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T uÛÑeq ìsêàD ø√&é (National Building Code of India) 2005>± e´eVü≤]düTH Ô êïs¡T. Ç+<äT˝À Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\ e\¢ ‘·˝…‘˚Ô düyêfi¯¢qT m<äTs√ÿe&É+, <˚oj·T ìsêàD ø£fi¯\T ñ {Ϻ|ü&˚˝≤ #˚j·T&É+, Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± n+‘·sê®rj·T |ü<ä∆‘·T\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\T ñHêïsTT. á ø√&é\qT düeTs¡úe+‘·+>± neT\T #˚j·T&É+ ˇø£ düyê\T e+{Ï+~. á ø√&éqT Ä#·s¡D˝ÀøÏ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î uÛ≤s¡rj·T ÁbÕe÷DÏø±\ dü+düú (Bureau of Indian standards), H˚wüq˝Ÿ &çC…’Hé n+&é ØôdsYà bò˛s¡yéT\T Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt Ç+»˙s¡¢‘√ ø£\dæ nH˚ø£ düe÷y˚XÊ\T, es¡TÿcÕ|ü⁄\T ìs¡«Væ≤+#êsTT. yê{Ï ìs¡+‘·s¡ ø£èwæ‘√ 2011 y˚T HÓ\˝À ªªImplementation of standards in Infrastructural Developmentµµ nH˚ n+X¯+ô|’ dü
Á|ü»\≈£î $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\≈£î ]Á{À|òæ{Ï+>¥ (retrofitting) kÕ+πø‹ø£ |ü<‘∆ä T· \ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚+<äT≈£î _m+{Ï|dæ æ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&˚ ìsêàD≤\ (lifeline structures) |ü⁄q]àD≤ì (retrofitting) øÏ ÁbÕC…≈£îº\T #˚|ü{Ϻ+~. &Ûç©¢˝Àì eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé Ä|òt &Ûç©¢ bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq ]Á{À|òæ{Ï+>¥≈£î _m+{Ï|ædæ #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ+~. q÷´&Ûç©¢˝Àì 250 |ü&Éø£\T ø£*–q u≤sê Væ≤+<äTsêe⁄ ÄdüŒÁ‹ô|’ n<Ûä´j·Tq+ »]|æ+~. n+‘·≈£î eTT+<äT »eT÷à ø±oàsY˝Àì ≈£îbÕ«sê˝À ñqï düuŸ &çÁdæºø˘ ÄdüŒÁ‹, >∑T»sê‘Y˝Àì 442 ìsêàD≤\T, <∏ëH√, u≤¢ø˘ sêj·T|üPsY, &ÓÁVü≤&É÷q¢˝Àì ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\qT ]Á{À|ò{æ +Ï >¥ #˚dæ+~. Á|ü»\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq düVü‰j·T+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T, \ø£å\ dü+K´˝À ñqï Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T uÛÑeHê\ <äTs¡“¤\‘ê«ìï ≈£î~+#˚ ~X¯>± $<Ûëqø£s¡Ô\qT Ä˝À∫+|üCÒùd˝≤ #˚j·T&É+, ‘·<ë«sê uÛÑ$wü´‘Y˝À dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ u≤] qT+&ç n‘·´~Ûø£XÊ‘·+ Á|ü»\qT s¡øÏå+#·&Éy˚T \ø£å´+>± ¬sÁ{À|òæf…&é uÛÑeHê\qT #˚|ü≥º&É+ »]–+~.
4.7 |ü+#êsTTr sêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T øÏw¢ yºü TÓ qÆ eTÚ*ø£ n+‘·sê\qT |üP&ÉÃ&É+, Ç‘·s¡ n_Ûeè~∆ nedüsê\qT nedüs¡yÓTÆq ì<ÛäT\qT u≤´ø˘yêsY¶ Ø»Hé‡ Á>±+{Ÿ |ò+ü &é (Backward Regions Grant Fund (BRGF)) ÁøÏ+<ä øπ +Á<ä |ü+#êsTTrsêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. |ü+#êsTTr sêCŸ uÛÑeHê\T, n+>∑Héyê&û πø+Á<ë\T, ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, s√&ÉT¢, Á_&û®\T, ø£\«s¡Tº\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ìsêàD≤ìøÏ _ÄsYõm|òt ÁøÏ+<ä |ü+#êsTTrsêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK |ü\T õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£\≈£î Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+ n+~düTÔ+~. sêh Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+düú\ (State Institutes for Rural Development (SIRD) ) uÛeÑ Hê\T, u≤¢≈£î Øk˛sY‡ ôd+≥s¡T¢, |ü+#êsTTr sêCŸ •ø£åD≤ πø+Á<ë\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ ≈£L&Ü ì<ÛTä \T n+<äCdÒ Tü +Ô ~. n≥Te+{Ï ìsêàD≤\T C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛÑ$wü´‘Y Á|üD≤[ø£≈£î nqT>∑TD+>± $|ü‘·TÔ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ +&Ü\ì 2010 |òæÁãe] 2q |ü+#êsTTrsêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK sêÁcÕº\≈£î dü÷∫+∫+~.
4.6 _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J 4.8 uÛ÷Ñ ø£+|ü+:rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ (BMTPC)ø£èwæ |ü]XÀ<Ûqä n_Ûeè~∆(ÄsY &ç), q÷‘·q uÛeÑ q ìsêàD kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\ neT\T eT<Ûä´ ñqï n+‘·sêìï |üP&ÉÃ&É+ ø√dü+ πø+Á<ä |ü≥ºD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 1990 p˝…’˝À _*¶ + >¥ yÓ T {° ] j· T ˝Ÿ ‡ n+&é f… ø ±ï\J Á|ü y Ó ÷ wü H é øöì‡˝Ÿ(_m+{Ï|ædæ)ì @sêŒ≥T #˚dæ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT, yê{Ïì ‘·≥Tºø√˝Òì uÛ Ñ e Hê\T, >√&É \ T ≈£ L *b˛sTT, Á|ü » \T •~∏ ˝ ≤˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛e#·TÃ. ¬s’\T, s√&ÉT¶ e÷sêZ\T <Óã“‹ì, düVü‰j·Tø£ s¡ø£åD ãè+<ë\T Ä ÁbÕ+‘ê\≈£î #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ e´e~Û |ü≥ºe#·TÃ.
64
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
nsTT‘˚ uÛÑ÷ø£+bÕ˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îqï yê]øÏ ‘·ø£åDy˚T ùd& º j ç T· +, Ä&ç{À]j·T+ ˝Ò<ë ~∏jT˚ ≥sY˝À ñqï≥¢sTT‘˚, düVü‰j·T+ n+~+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. ø±ã{Ϻ nø£ÿ&É ˝À|ü˝Ò ñ+&çb˛yê*. ãj·T≥≈£î ‘√düT≈£îì sê≈£L&É<äT. ìedædüTÔqï Á|ü»˝Ò Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ n+~+#·e\dæ ñ+≥T+~. MT d”{À¢ ≈£Ls¡TÃì, ‘·\ô|’ #˚‘·T\T n&ÉT¶ô|≥Tºø√yê*. ø±ã{Ϻ kÕúì≈£î\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡ø£åD #·s¡´\T, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ uÛÑ÷ Á|üø£+|üq ‘·π>Z es¡≈£î nø£ÿ&˚ ìX¯Ùã›+>± ñ+&Ü*. $<ÛäT˝À¢ •ø£åD Ç|æŒ+#ê*. Ä ‘·s¡Tyê‘· es¡Tdü>± ãj·T≥≈£î sêyê*. eTT+<äT>± |æ\¢\T, eè<äT∆\T, $ø£˝≤+>∑T\qT ãj·T≥≈£î |ü+bÕ*. ã\¢ e +{Ï <ëì ÁøÏ + <ä ≈ £ î #˚ s ¡ T ø√yê*. øÏ { Ï ø ° \ T, n\eTsê\T, ãTø˘ôw˝ŸŒ¤\T, uÛ≤Ø n<ë›\T, y˚˝≤&ÉBdæq 4.8.1 Á|üø£+|üq\T ‘·>∑TZeTTK+ |ü{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· yÓTTø£ÿ\T, bòÕ´qT¢ eT]j·TT Ç‘·s¡ ô|<ä› ô|<ä› edüTÔe⁄\≈£î Á|üø£+|üq\T ‘·–Zq ‘·s¡Tyê‘· mø£ÿ&É≈£î yÓfi≤¢˝À¢ düqï<ä∆+ <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*. Á|üø£+|üq\T Äπ> es¡≈£î ã\¢\T ø±yê*. ‘·\<ë#·T≈£îH˚ Á|ü<˚XÊ\qT ø£qT>=q+&ç. e+{Ï yê{Ï øÏ+<äH˚ ñ+&Ü*. yÓTT<ä≥ MT≈£î >±j·÷\T nsTT‘˚, yê{ÏøÏ Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ñqï≥¢sTT‘˚, Ç+{Ï qT+&ç ˝Ò<ë #˚düT≈£îì, ‘·s¡Tyê‘· Ç‘·s¡T\≈£î düVü‰j·T|ü&É+&ç. bÕsƒX¡ Ê\ uÛeÑ q+ qT+&ç ãj·T≥ Á|ü<X˚ Ê\≈£î |üsT¡ >¬ ‘êÔ*. ìX¯Ùã›+>± ñ+&ç, Ä+<√fi¯q˝À ñqï Ç‘·sT¡ \≈£î düV‰ü j·T Ç‘·s¡T\qT ‘√dæy˚j·Tsê<äT. MTs¡T 4 ˝Ò<ë 5 CÀq¢˝À |ü&É+&ç. ìedædüTÔqï≥¢sTT‘˚ Á|ü‹HÓ\ yÓTT<ä{Ï k˛eTyês¡+ Bìì ø£düs¡‘·TÔ #˚j·÷*. n–ï Á|üe÷<ä+ bı+∫ ñ+<˚y÷Ó |ü]o*+#·+&ç. <ä>sZ∑ ˝ ¡ À bò˛qT ñqï≥¢sTT‘˚, n–ïe÷|üø£XÊK (101)≈£î ˝Ò<ë m‘·ÔsTTq uÛÑeq+˝À ñqï≥¢sTT‘˚ >√&É\≈£î <ä÷s¡+>± b˛©düT ø£+Á{À˝Ÿ s¡÷eTT (100) ≈£î bò˛Hé #˚dæ, ‹]–, MT ‘·\qT #˚‘·T\‘√ ø£|æŒô|≥Tºø√yê*. MT <ä>∑Zs¡ düVü≤ø±s¡+ rdüTø√+&ç. ì|ü⁄Œ MT<ä b˛j·T&ÜìøÏ ˇø£ ôV≤˝…à{Ÿ ñ+fÒ, <ëìì <Ûä]+#ê*. *|ü⁄ºqT ñ ã¬øÿ{Ÿ ÇdüTø£qT dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√+&ç. |üjÓ÷–+#·sê<äT. øÏ{Ïø° n<ë›\T |ü–*, >±j·÷\T ø±e#·Tà ø±ã{Ϻ, yê{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*. ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ ñqï≥¢sTT‘˚, #Ó≥T¢, ôd’HéuÀs¡T¶\T, uÛeÑ Hê\T, $<äT´‘Y r>∑\T, dü+Ô uÛ≤\≈£î <ä÷s¡+>± yÓfi≤¢*. yêVü≤q+ MT<ä ñqï≥¢sTT‘˚, yêVü≤Hêìï s√&ÉT¶ |üø£ÿ≈£î uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ »]π> H˚\ ø£<ä*ø£\T |ü\T s¡ø±\ rdæ Ä|æy˚j·÷*. ô|’¢ zes¡T¢, $<äT´‘Y ˝…’qT¢, yêDÏ»´ $<Û ä « +dü ø £s¡ Á|üuÛ≤yê\qT ø£*– ñ+{≤sTT. yê{Ï˝À ø=ìï Á|üø≥£ q\ uÀs¡T\¶ ≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*. ø±s¡T˝À qT+&ç Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|üuÛ≤yê\T ãj·T≥≈£î sêyê*. ø±s¡T˝À ñ+&Ésê<äT.
4.9 uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ uÛÑeHê\ ìsêàD+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
65
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1. H˚\ eDø£&+É (Ground shaking) H˚\ >∑T+&Ü ø£+|æ+#˚ ‘·s¡+>±\T yÓfi¯¢&É+ e\q H˚\ yÓqTø£≈£î eTT+<äT≈£î #·*+#·&É+ 2. uÛ÷Ñ $T ø£+|æ+#·&+É e\q eTè‹Ôø£ Á<äMø£sD¡ + #Ó+<ä&+É , uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T @s¡Œ&É≥+ e+{Ï eTè‹Ôø± yÓ|’ ˝üò ≤´\T (back - an - forth motion) 3. |ü>∑Tfi¯ó¢, ì\Te⁄Hê N\&É+ e+{Ï ñ|ü]‘·\ ÁuÛÑ+X¯ ∫≥¢&Ü\T (surface fault ruptures) 4. y˚ ˝ ≤ ‘· s ¡ + >±\T (dü T HêMT\T): »˝≤X¯ j · ÷ \ ñ |ü]‘·\+ô|’ @s¡Œ&˚ uÛ≤Ø ‘·s¡+>±\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ≤Ø qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT.
4.9.1 uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+
bı&ÉyÓ’q >√&É\≈£î |ü{ÏwüºyÓTÆq ø±+Áø°≥T düÔ+uÛ≤\ }‘·+
ñ+&Ü*. Ä+>∑¢ nø£åsê\T T,L,U eT]j·TT X Äø±sê\˝À ñ+&˚ ô|<ä › ô|<ä › uÛ Ñ e +‘· T \qT eT<Û ä ´ ˝À U≤∞ e~*, Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ u≤¢≈£î\T>± $uÛÑõ+#ê*. ìsêàD|üs+¡ >± <äè&Û+É >± ñ+&ç, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ôd‘’ +· ‘·≥Tºø√>∑*π> uÛÑeHê\T ø=ìïkÕs¡T¢ |ü⁄Hê~ s¡÷|üø£\Œq dü]>± ˝Òø£b˛e&É+ e\q ≈£L*b˛‘êsTT. eTè‹Ôø± Á<äMuÛÑeq+ (Soil ü ‘·+>± ìsêàD+ e+–b˛e&É+, |ü>T∑ [¢e«&É+, liquefaction) |ò* ˇø√ÿkÕ] ìsêàD+ ≈£L*b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ô|]–q |”&qÉ + |üs´¡ ekÕq+>± |òTü qdæ‹ú ˝À ñqï eTè‹Ôø£ Á<äe dæ‹ú ˝ÀøÏ e÷s¡&Üìï eTè‹Ôø± Á<äMuÛÑeq+ (soil liquefaction) n+{≤s¡T. eTè‹Ôø± dü«uÛ≤e+ Ä<Ûës¡+>± |ü⁄Hê~ jÓTTø£ÿ ˝À‘·T ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~.
Á|üø+£ |üq\T, ‘·s+¡ >±\T, uÛ÷Ñ $T >∑T+&Ü yÓfió¯ ‘·Tqï|ü&ÉT uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·+\ô|’ ñqï uÛeÑ Hê\T ≈£L&Ü #·*kÕÔsTT. Á|ü‹ uÛeÑ q+ ‘·q ìsêàD+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç $_Ûqï+>± Á|ü‹düŒ+~düTÔ+~. ‘·s¡+>±\T ‘êøÏq|ü&ÉT uÛÑ÷$T ≈£L&Ü n<˚ πsK yÓ+ã&ç eTT+<äT≈£î, yÓqTø£≈î£ #·*düT+Ô ~. uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï uÛeÑ q+ jÓTTø£ ~>∑Te uÛ≤>∑+ ‘·ø£åDy˚T uÛÑ÷$T‘√ bÕ≥T ø£<äT\T‘·T+~. ô|’ uÛ≤>∑+ ‘=\T‘· dæús¡+>± ñ+≥T+~. Ä $<Ûä+>± uÛÑqe+ kÕ>∑T‘·T+~. Áø£eT+>± ô|’ uÛ≤>±\T ≈£L&Ü n≥º&ÉT>∑T uÛ≤>∑+‘√ ø£\dæ ø£<ä\&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔsTT. ø±˙, n|ü&ÉT uÛÑ÷$T eTs√ ~X¯˝À ø£<äT\T‘·T+~. ø=s¡&Üø=q (whiplash) Á|üuÛ≤e+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Á|üø£+|üq\T uÛÑeq+˝À ìsêàD≤‘·àø£ yÓ’|òü˝≤´ >√&É\ eT<Ûä´˝À øÏ{Ïø°\T, ‘·\T|ü⁄\T (structural failures)ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. Ä uÛeÑ q+‘√ bÕ≥T (Control on openings in walls) >√&É˝À¢ _–+#˚ ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\T ∫qï$>±q÷, $_Ûqï Á|ü‹düŒ+<äq \ø£åD≤\T ñqï |üø£ÿqTqï uÛÑeq+ô|’ ≈£L&Ü Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. bı{Ϻ uÛeÑ Hê\ ø£+fÒ m‘·sÔ TTq uÛeÑ Hê\T >√&É eT<Ûä´˝Àq÷ ñ+&Ü*. #ê˝≤ m≈£îÿe ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\÷ m≈£îÿeùd|ü⁄ ø£+|æ+∫, yê{Ï ø£+fÒ n~Ûø£ qcÕºìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. ˝Ò<ë ô|<ä›ô|<ä›$ >√&ÉqT <äTs¡“¤\+>± e÷s¡TkÕÔsTT. n+<äTe\¢ uÛÑ÷ø£+bÕ\T e∫Ãq|ü&ÉT >√&É ≈£L˝Ò Á|üe÷<ä+ ñ+≥T+~. 4.9.2 dü+s¡ø£åD #·s¡´\T ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{øÏ \° T >√&É n+#·T≈£î eTØ <ä>sZ∑ +¡ >± ñ+&É≈L£ &ɱ uÛÑeHê\T ≈£L*b˛≈£î+&Ü ìs√~Û+∫, ‘·<ë«sê Ä uÛeÑ Hê\ ˝À|ü\, #·T≥Tº|øü ÿ£ \ eTs¡D≤\T, >±j·÷\qT ‘·–Z+#·&Éy˚T uÛÑ÷ø£+|ü ìs√<Ûäø£ s¡÷|üø£\Œq (earthquake resistant design) ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£å´+. yêdüTÔ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT uÛÑeq ìsêàD s¡÷|üø£\Œq <äX¯˝À ì]›wüº \ø£åD≤\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ, uÛÑ÷ø£+bÕ\T e∫Ãq|ü&ÉT uÛÑeHê\T yÓTs¡T>±Z ñ+&ç, qcÕºìï ‘·–ZkÕÔsTT.
4.9.3 uÛÑeHê\≈£î ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\T (Buliding Configuration) uÛÑeq+ kÕ<Ûës¡D Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ Á|üD≤[ø£qT ø£*– ñ+&Ü*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
66
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
‘ê|” uÛÑeHê\≈£î |ü]|ü⁄wüºyÓTÆq ø±+Áø°≥T |ü{°º\T
kÕúsTTô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ô|’ ù|s¡¢qT yê&É‘ês¡T.
(Relnforced Concrete bands In masonry buildings) ˇø£ Äes¡D˝Àì >√&É\ìï+{Ïì ˇø£ >∑{Ϻ ô|fÒº˝≤>± ø£*dæ ñ+&˚˝≤ #˚ù|+<äT≈£î bÕ]ºwüHé >√&É\‘√ bÕ≥T ˝À|ü*, yÓ\T|ü* >√&É\ìï+{Ïì ø£*|æ ñ+#˚˝≤ |ü{ÏwüºyÓTÆq ø±+Áø°≥T |ü{°º\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. ˇø£ uÛÑeHêìøÏ ~>∑Teq ù|s=ÿqï yê{Ï ˝ À ˇø£ { Ï ˝Ò < ë n+‘· ø £ + fÒ m≈£ î ÿe |ü { ° º \ T nedüs¡eTe⁄‘êsTT. n$ : |ü⁄Hê~ |ü{°º (Plinth band), n&ɶ<ä÷\+ |ü{°º (lintel band), ô|’ø£|ü |ü{°º (roof band) ≈£îs¡TeT÷&ÉT |ü{°º (gable band), |ü{°º ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛÑeq+
ì\Te⁄ <ä÷˝≤\T eT÷˝≤\T, >√&É\T ø£*ùd #√≥ yÓ]ºø£˝Ÿ ØsTTHé bò˛sY‡yÓT+{Ÿ (ì\T|ü⁄ <ä÷˝≤\T) @sêŒ≥T #˚j·÷*. nìï n+‘·düTÔ˝˝Àq÷ Ç$ n&ÉT¶<ä÷\+ |ü{°º\T, H˚\ kÕ¢ãT\T ˝Ò<ë H˚\ eT≥º+ kÕúsTT |ü{\º° >∑T+&Ü yÓfi≤¢*. Á|ü»\qT uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T #·+|üe⁄. dü]>± ì]à+#·ì uÛÑeHê˝Ò Á|ü»\ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘ê´ìï $|ü‘·TÔ>± e÷s¡≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê\+fÒ, uÛeÑ Hê\ ìsêàD+˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ &çC…’Hé \ø£åD≤\qT bı+<äT|ü]∫, düÁø£eT+>± ì]à+#ê*.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ á ø±\+˝À e÷Á‘·y˚T dü+uÛÑ$+#·e#·Tà (4) 1) ñ<äj·÷H˚ï 2) eT<Ûä´sêÁ‹ 3) eT<Ûë´Vü≤ï+ 4) ô|’e˙ï 2. 1917 pHé 26q düyÓ÷yê˝À dü+uÛÑ$+∫q n‹ ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ m+‘·>± qyÓ÷<äsTT+~. (1) 1) 8.3 2) 4.3 3) 11.3 4) 9.3 3. ]yÓC’ Ÿ #˚dqæ d”d$t Tø˘ CÀqT\ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À m≈£îÿe uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î ˝Àqj˚T´ ÁbÕ+‘·eTT>± >∑T]Ô+|üã&çq~ @~? 1) q˝§Z+&É 2) >∑T+≥÷s¡T (3) 3) ˇ+>√\T 4) ø£Ø+q>∑sY 4. Ç+&çj·÷˝À ñqï ◊<äT d”dt$Tø˘ CÀqT\˝À @~ m≈£îÿe yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~? (1) 1) 5e CÀqT 2) 4e CÀqT 3) 3e CÀqT 4) 2e CÀqT 5. Á|ü|ü+#·+˝À qyÓ÷<äT ø±ã&çq ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ #Ó’Hê˝À m|ü&ÉT dü+uÛÑ$+∫+~? (1) 1) 1556 2) 1557 3) 1558 4) 1559 6. 1556e dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü|ü+#·+˝À qyÓ÷<äT ø±ã&çq ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ @ <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫+~? 1) Ç+&√H˚wæj·÷ 2) »bÕHé (3) 3) #Ó’Hê 4) Ç+&çj·÷ 7. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ |ü]D≤eTeTT˝˝À dü$Tà[‘·yÓTÆq~ (4) 1) ø£<ä*ø£ eT]j·TT H˚\ |ü>∑Tfi¯ófl 2) uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Væ≤eTÁ|üyêVü‰\T 3) H˚\ Á<äMø£s¡D+ 4) ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
8. ]+>¥ Ä|ò t ô|ò ’ s Y (eT+≥\ #· Á ≥+) @ kÕ>∑ s êìøÏ dü+ã+~Û+∫+~? (2) 1. n{≤¢+{Ïø˘ 2. |üdæ|òæø˘ 3. Ç+&çj·THé 4. n+{≤]ÿ{Ïø˘ 9. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ ô|<ä› uÛÑ÷ Á|üø£+|üq+? (4) 1) ∫©, y˚T 1960 2) n˝kÕÿ, y˚T 1964 3) »bÕHé, e÷]à 2011 4) ô|’e˙ï 10. ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#· {≤ìøÏ M\Tqï ÁbÕ+‘ê\qT mìï eT+&É ˝ ≤\T>± $uÛÑõ+∫+~? (1) 1) 5 2) 6 3) 7 4) 8 $es¡D: _◊mdt uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï 4 uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T>± $uÛÑõ+∫+~. n+‘·≈£î eTT+<äT 5 eT+&É˝≤\T>± ñ qï|üŒ{Ïø,° 1 eT]j·TT 2 eT+&É˝≤\qT $©q+ #˚jT· &É+‘√, eT+&É˝≤\ dü+K´ 4≈£î ‘·–Z+~. 11. 2012 @Á|æ˝Ÿ 11q @ <˚X¯+˝À uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫ ‘· ÷ s¡ T Œ rs¡ ÁbÕ+‘· + ˝Àì 28 <˚ X Ê\˝À dü T HêMT ôV≤#·Ã]ø£\≈£î <ë]rdæ+~? (3) 1) Áã÷HÓ’ 2) eT˝Òwæj·÷ 3) Ç+&√H˚wæj·÷ 4) |òæ*ô|’ŒHé‡ 12. 2000 dü + e‘· ‡ s¡ + qT+&ç qyÓ ÷ <Ó ’ q rÁeyÓ T Æ q uÛÑ÷ø£+bÕ\˝ÀìøÏ #˚]q~. (4) 1) 26`12`2004 (Ç+&√H˚wæj·÷) 2) 25`3`2005 (Ç+&√H˚wæj·÷) 3) 11`3`2011 (»bÕHé) 4) ô|’e˙ï
67
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
13. Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì düTeTÁ‘·˝À rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫+~ m|ü&ÉT? (1) 1) 11`4`2012 2) 15`4`2012 3) 18`4`2012 4) 22`4`2012 14. Ç{°e\ ø±\+˝À uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q ÁbÕ+‘·+ 1) uÛÑTCŸ (2001) 2) #·yÓ÷* (1999) (4) 3) »ã˝Ÿ|üPsY (1997) 4) ô|’e˙ï 15. uÛÑ÷ø£+|ü+˝À qT+∫ e<ä\ã&˚$ (3) 1) ø£+|üHê\T 2) Á|üø£+|üHê\T 3) ø£+|üHê\T eT]j·TT Á|üø£+|üHê\T 4) Á|üø£+|üHê\T eT]j·TT eT+≥\T 16. á ÁøÏ+~ <˚XÊ\˝À @ <˚Xe¯ TT˝À kÕ<Ûës¡D+>± uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·e⁄? (4) 1) ∫© 2) bÕøÏkÕúHé 3) q÷´õ˝≤+&é 4) ÄÁùdº*j·÷ 17. uÛ≤s¡‘· sêÁcÕº\ $düÔè‘· yÓ’|üØ‘·´ $es¡DqT Á|ü‹_+_+|ü #˚j·TT ˇπø ˇø£ <äkÕÔy˚E e˝…ïs¡_*{° n{≤¢düT. <ëìì ‘·j·÷s¡T#˚dæq~ (1) 1) uÛ Ñ e q ìsêàD kÕe÷Á– eT]j· T T f… ø ±ï\Jì ô|+bı+~+#˚ øöì‡˝Ÿ (_*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ n+&é f…ø±ï\J Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ) 2) Ç+&çj·÷ yê‘êes¡D XÊK (Ç+&çj·÷ yÓT{°j·T s√˝≤õø£˝Ÿ &çbÕsYºyÓT+{Ÿ) 3) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú (&çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ) 4) j·TTHÓk˛ÿ`(j·TT.mHé.Ç.mdt.dæ.z) 18. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, n–ï |üs«¡ ‘ê\T Bì‘√ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñ+{≤sTT. (1) 1) eTT&É‘· eT]j·TT ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~q ÁbÕ+‘·+ 2) n>±<Ûä düeTTÁ<ä yÓTÆ<ëq+ 3) |”sƒ¡uÛÑ÷$T ÁbÕ+‘·+ 4) düeTTÁ<ä rs¡ ÁbÕ+‘·+ 19. ªìù|òµ nqT |ü<ä+ Bìì dü÷∫düTÔ+~ (2) 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) uÛÑ÷$T n+‘·sꓤ>∑+ 3) uÛÑ÷|ü≥\+ 4) eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ 20. @ s√Eq Äπ>ïj·T ÇsêHé ÁbÕ+‘·+˝À X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫ nbÕs¡yÓTÆq »qqwüº+, <ë<ë|ü⁄ dü+|üPs¡í ÄdæÔqwüº+ »]– düTe÷s¡T 30,000 eT+~
$eq |ü_¢πøwüHé‡
68
21.
22.
23.
24.
#·ìb˛j·÷s¡T eT]j·TT 30,000 eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T? 1) 26`12`2003 2) 26`12`2004 (1) 3) 26`11`2005 4) 26`10`2004 26`12`2003˝À @ <˚X¯+˝À X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ $|üØ‘·yTÓ qÆ ÁbÕDqwü+º eT]j·TT ÄdæqÔ wü+º »]–+~? 1) ÇsêHé 2) Çsêø˘ (1) 3) kÂ~ nπs_j·÷ 4) CÀs¡¶H uÛ÷Ñ ø£+|ü+ rÁe‘·qT ø=*#˚ kÕ<Ûqä + (1) 1) ]ø£sº Y ùdÿ\T 2) ôV≤’ &√MT≥sY 3) u≤s√MT≥sY 4) ô|$’ @Mø±<äTé uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À @ sêÁwü º + uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\ u≤]q |ü & ˚ neø±XÊ\THêïsTT? (3) 1) q÷´&Ûç©¢ 2) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 3) >∑T»sê‘Y 4) πøs¡fi¯ @ s√Eq uÛÑ÷Á|üø£+|üq\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü\T ‘·÷s¡TŒ rs¡ (1) ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü+uÛÑ$+#êsTT? 1) 11.4.2012 2) 13.4.2012 3) 9.4.2012 4) 8.4.2012
25. Ç+&çj·÷˝À ‘·s¡#·÷ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ sêh+ 1. nkÕ‡+ 2. ;Vü‰sY (1) 3. y˚T|òü÷\j·T 4. eTVü‰sêh 26. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ MT<ä ø=\eã&˚~ (2) 1) Á<äyê\ kÕ+Á<ä‘· 2) uÛÑTø£+bÕ\ rÁe‘· 3) ‘·TbòÕqT\ y˚>∑+ 4) |üs¡«‘ê\ m‘·TÔ 27. øÏ+~ yêì˝À ô|<ä› uÛ÷Ñ Á|üø+£ |üq+ @~? (4) 1) ∫© (27`2`2010) 2) »bÕHé (11`3`2011) 3) Ç+&√H˚wj æ ÷· (26`12`2004) 4) ô|e’ ˙ï 28. uÛÑ÷ø£+|ü+ <˚ìøÏ <ë]rdüTÔ+~? (4) 1) uÛÑ÷$T ø£<ä*ø£≈£î 2) uÛÑ÷‘êbÕìøÏ 3) ñ|ü]‘·\ |ü>∑T\T 4) ô|’e˙ï 29. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ dü¬s’+~? (1) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ ne÷+‘·eTT>± »]π> $|ü‘·TÔ 2) uÛÑ÷ø£+bÕìï eTT+<˚ }Væ≤+#·e#·Tà 3) uÛÑ÷ø£+|ü+ 25 ìeTTcÕ\ bÕ≥T ñ+≥T+~ 4) uÛÑ÷ø£+|ü+ sêÁ‹|üP≥ dü+uÛÑ$düTÔ+~ 30. eT<Ûä´ nyÓT]ø± <˚X¯yÓTÆq ìø±sê>∑TVü≤˝À @ dü+e‘·‡s¡+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫ ;uÛÑ‘·‡+ düèwæº+∫, uÛ≤Ø qwüº+ ø£*Z+∫+~? (1) 1) 1972 2) 1973 3) 1974 4) 1975
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
III
.#·Áø£yê‘ê\T
1. #·Áø£yê‘ê\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #·Áø£yê‘ê\ #·]Á‘· 3. #·Áø£yê‘ê\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T
1. #·Áø£yê‘ê\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Cyclones - Causes and Effects)
1.1 |ü]#·j·T+ #·Áø£yê‘·+ nqTq~ düeTo‘√wüí eT]j·TT ñwüí nøå±+XÊ\ jÓTTø£ÿ y˚&ç Á|üyêVü‰\˝À dü+uÛÑ$+#˚ n\Œ yê‘êes¡D |”&Éq+ (A cyclone is a region of low atmospheric pressure, Which occurs in the hot oceans of tempreate and tropical latitudes).
Ç~ esê¸ìï ≈£îeTà]dü÷Ô, eTVü‰ düeTTÁ<ë\˝À ô|<ä› m‘·TqÔ ‘·s+¡ >±\qT düèwædº ÷ü ,Ô ñ‘·sÔ ês¡>ú √fi¯+˝À n|üdeü ´ ~X¯˝À, <äøÏåD≤s¡ú >√fi¯+˝À düe´~X¯˝À M#˚ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq >±\T\‘√ ≈£L&çq (ø=ìï kÕs¡T¢ >±* y˚>∑+ >∑+≥≈£î 300 øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ô|’>±H˚ ñ+≥T+~. düT&ÉT\T ‹]π> yê‘êes¡D n\»&ç (It is a swirling atmospheric disturbance, accompanied by Powerful winds (exceeding the 300 km/h sometimes) blowing in a clockwise direction in the Northern hermispheres and anti clock wise direction in the southern hemisphere, by pouring rain, and enormous waves in the ocean).
ôd’ø√¢Hé (cyclone) nH˚ |ü<ä+ ôd’ø√¢dt (cyclos) nH˚ Á^≈£î |ü<+ä qT+&ç e∫Ã+~. Á^≈£î uÛ≤wü˝À ôdø’ √¢dt nq>± bÕeTT yÓT*ø£\ #·T≥º (coils of a snake) nì ns¡ú+. ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ë\˝À @s¡Œ&˚ ñwüº eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢ #·T≥º #·T≥Tº≈î£ ì ñqï bÕeTT\ e˝Ò ñ+{≤sTT ø±e⁄q, ôV≤Á˙ ô|&ç+>∑Hº é nH˚ n‘·qT ôdø’ √¢qT nH˚ |ü<ëìï yÓTT<ä{kÏ Õ]>± Á|üj÷Ó –+#ês¡T. ñwüí eT+&É\ #·Áø£yê‘·+ dü+uÛÑ$+#·&É+ nqTq~ kÕ<Ûës¡D Á|üø£è‹ \ø£åD+. ‘·≈£îÿe ˝À‘·T ø£*–q eTVü‰ düeTTÁ<ä dü+düÔs¡+ (Ocean bed), rs¡ ÁbÕ+‘·|ü⁄ ˙s¡T ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· rÁeyÓTqÆ #·Áø£yê‘· Á|üu≤Û $‘· (Cyclone - affected) ÁbÕ+‘·+>± e÷]+~. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ Á|ü|ü+#·+˝Àì Äs¡T n‘·´+‘· #·Áø£yê‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø£{Ï>± ñ+~. #·Áø£yê‘ê\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ y˚˝≤~ eT+~ ÁbÕD≤\qT Vü≤]+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, rÁe ÄdæÔ qcÕºìï ø£\T>∑CÒdüTÔHêïsTT. nsTT‘˚, yê{Ï >∑T]+∫q ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É≥+, dü+dæ<ä∆‘· (Preparedness) <ë«sê $<Ûä«+dü |ü]e÷D≤ìï >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·e#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
#·Áø£yê‘ê\T yÓ#·Ãì düeTTÁ<ä|ü⁄ ñc˛íÁ>∑‘·, n~Ûø£ kÕù|ø£å ÄÁs¡ú‘·, yê‘êes¡D ndæús¡‘· ø£\sTTø£ e\q dü+uÛÑ$kÕÔsTT. #·Áø£yê‘·+˝À, ª#·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ (eye of the cyclone) nì |æ\Teã&˚ øπ +Á<ä+ #·T≥÷º y˚T|ò÷ü \T >∑T$T>∑÷&É‘êsTT. #·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ e<ä› eT+∫ yê‘êes¡D \ø£åD≤\‘√ ≈£L&çq Á|üXÊ+‘· yê‘êes¡D+ ñ+≥T+~. nsTT‘˚, øπ +Á<ä+ n+#·T (Bì yê´kÕs¡+ú 20 qT+&ç 30 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+≥T+~) e<ä› $<Û«ä +dü |üeHê\‘√ ≈£L&çq rÁe |ü]dæ‘ú T· \T ñ+{≤sTT. #·Áø£yê‘· øπ +Á<ä|⁄ü n+#·TqT #·Áø£yê‘· ≈£î&É´+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. #·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ ˇø£ ÁbÕ+‘êìï <ëfÒ ø=\~, >±* ‘·>∑TZ‘·T+≥T+~. nsTT‘˚, #·Áø£yê‘·+ ø£~˝Òø=B›, >±* y˚>∑+ eTs¡˝≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~. #·Áø£yê‘·|⁄ü yê´dü+ (diameter of the cyclone) e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+≥T+~. #·Áø£yê‘· πø+Á<ä yê´dü+ 20 qT+&ç 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈£î ñ+&ç, #·Áø£yê‘· y˚T|òü÷\T ô|’øÏ m–dæ Á{Àb˛ Äes¡D+ yÓTT‘êÔìï ÄÁø£$TkÕÔsTT. #·Áø£yê‘ê\T kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK≈£î 5 ` 20 &çÁ^\ ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD nøå±+XÊ\ eT<Ûä´ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT.
71
$øå√uÛ≤\ eØZø£s¡D ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ë\˝À @s¡Œ&˚ n\Œ|”&ÉHê\ eØZø£s¡D≈£î uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ˇø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT s¡÷bı+~+∫+~. <ëìì Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D dü+düú n+^ø£]+∫+~. <ëì Á|üø±s¡+... $øå√uÛÑ+ >±*y˚>∑+ >±*y˚>∑+ (øÏ.MT/>∑+) (Hê{Ÿ‡/>∑+) n\Œ|”&Éq+ 31 17 yêj·TT>∑T+&É+ 31`49 17`27 n>±<Ûä yêj·TT>∑T+&É+ 49`61 27`33 #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT 61`88 33`47 rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT 88`117 47`63 dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé 221 120
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2 #·Áø£yê‘ê\T kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T
ôd’ø√¢Hé dæ<äsY
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·Áø£yê‘ê\T $T‘· dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+{≤sTT. #·Áø£yê‘·+ jÓTTø£ÿ ø=ìï kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T á $<Ûä+>± ñ+{≤sTT. 1. ã\yÓTÆq >±\T\T 2. nkÕ<Ûës¡D es¡¸+ 3. ‘·TbòÕqT ø£˝À¢\+ #·Áø£yê‘ê\T ô|<ä› m‘·TqÔ $<Û«ä +kÕìøÏ <ë]rùd ã\yÓTqÆ >±\T\‘√ ≈£L&ç ñ+{≤sTT. ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À uÛ≤Ø ≈£î+&Éb˛‘· es¡¸+ ≈£L&É ≈£î]j·T&É+ e\¢ düeTTÁ<ä eT{≤º\T ô|]–, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä eTT+|ü⁄ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. #·Áø£yê‘·+ eT÷&ÉT <äX\¯ ˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. n$:
ôdø’ √¢Hé dæ<sä Y ã+>±¢<X˚ Ÿ rsêìï 2007 qe+ãsY 15q ‘êøÏ + ~. qe+ãsY 11q ã+>±fi≤U≤‘· + ˝À @s¡ Œ &É ¶ yêj·TT>∑T+&É+ nq+‘·s¡+ ‘·TbòÕqT>± e÷], rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæº+∫+~. sê»<Ûëì &ÛÜø±‘√ bÕ≥T <˚X¯ yê´|üÔ+>± uÛ≤Ø esê¸\T ≈£î]XÊsTT. 74 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ‘·TbòÕqT ø£qTï‘√ ≈£L&çq á ‘·TbòÕqT 500 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yê´kÕsê∆ìï ø£*– ñ+~. >∑+≥≈£î 220 qT+&ç 240 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ >±\T\T M#êsTT. 3000 eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#·>±, nbÕs¡ ÄdæÔ qwüº+ »]–+~. yÓTT‘·Ô+ 27 õ˝≤¢\≈£î >±qT 25 õ˝≤¢\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. ô|ø’ Ï m–ùd >±*˝À Á<äMuÛe Ñ q+ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT }s¡«›
≈£î´eTT\dt y˚T|òTü dü+eVü≤Hêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ yê‘êes¡D ndæsú ‘¡ · (ñc˛íÁ>∑‘˝· À kÕ<Ûës¡D kÕúsTTøÏ $T+∫ ‘·>T∑± e#˚à ã\+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï nqTeT‹+#˚ uÛÑ÷eT<Ûä´πsK≈£î ø£˙dü+ 4 qT+&ç 5 &çÁ^\ nøå±+XÊ\ <ä÷s¡+˝À ñ+&˚ Á|ü<˚X¯+
m. s¡÷|üø£\Œq, ‘=* n_Ûeè~∆ <äX¯ : #·Áø£yê‘·+ @s¡Œ&Ü\+fÒ, Hê\T>∑T yê‘êes¡D/ düeTTÁ<ä |ü]dæú‘·T\T nedüs¡+. n$ @eq>±... uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ <ë«sê >±*˝À düeTè<ä∆+>± ˙{Ï Ä$]ì n+~+#·&É+ ø√dü+ 60 MT≥s¡¢ ˝À‘·T es¡≈£î 26 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é ø£+fÒ n~Ûø£yÓTÆq yÓ#·Ãì düeTTÁ<ä ñc˛íÁ>∑‘·. yê‘êes¡ D +˝À ˙{Ï Ä$]ì, y˚ T |ò ü ÷ \qT dü÷ø£àå _+<äTe⁄\T>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ nqTe⁄>± Á<äMuÛeÑ q+ #Ó+~+#·T≥≈£î, ñwüXí ø¯ ìÔÏ $&ÉT<ä\ #˚jT· T≥≈£î, |”&HÉ êìï ‘·–Z+#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq n~Ûø£ kÕù|ø£å ÄÁs¡ú‘· (>±* ˙{Ï Ä$]‘√ dü + ‘· è |ü Ô + #Ó + <˚ kÕú s TT es¡ ≈ £ î , yê‘êes¡D+˝À 7000 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î)
‘·TbòÕqT¢ ` πø≥–Ø\T #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕq¢qT >±* y˚>±ìï ã{Ϻ ◊<äT _Ûqï øπ {–Ø\T>± eØZø]£ kÕÔsT¡ . n$ düèwæ+º #˚ $<Û«ä +dü+ Ä<Ûës¡+>± ≈£L&Ü ‘·TbòÕq¢qT ◊<äT s¡ø±\T>± $uÛõÑ kÕÔsT¡ . yê{Ï $esê\T.. πø≥–Ø >±*y˚>∑+ $<Ûä«+dü+ (øÏ.MT/>∑+) 1 120`150 ø£ìwüº+ 2 150`180 dü«\Œ+ 3 180`210 rÁe+ 4 210`250 nkÕ<Ûës¡D+ 5 250≈£î ô|’q ñ|üÁ<äe+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
_. dü+|üPs¡í |üø£« <äX¯ : #·Áø£yê‘·+ dü+|üPs¡í |üø£« <äX¯≈£î #˚s¡T≈£îqï|ü&ÉT n~Ûø£ dü+≈£îå _Û‘· <äX˝¯ À ñqï ñs¡TeTT\‘√ ≈£L&çq n‹ô|<ä› ≈£î´eTT\dt y˚T|ò÷ü \T e\j·÷ø±s¡ |ü{\º° T>± @s¡Œ&É‘êsTT. á |ü{\º° T ˝À|ü\ e\j·÷ø±s¡+>± ñ+&ç, n‘·´+‘· #·Ts¡T>±Z ñ+&˚ kÕ+Á<ä+>± ñ +&˚ eT<Ûä´ y˚T|òüT πø+Á<ëìï @s¡Œs¡TkÕÔsTT. Ç$ ìs¡à\+>± ñqï ÁbÕ+‘êìï ø£˝À¢*‘·+ #˚kÕÔsTT. eT<Ûä´ y˚T|òüT πø+Á<ëìï #·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ (eye of a cyclone) n+{≤s¡T. Ç~ q\¢ì s¡+Á<Ûä+ ˝Ò<ë <ä≥ºyÓTÆq y˚T|òü÷\T #·T≥TºeTT{Ϻq ˇø£ _+<äTe⁄ (dot) ˝≤>± ø£ì|ædüTÔ+~. <ä≥ºyÓTÆq y˚T|òüT|ü⁄ yÓ\T|ü* |ü]~Ûì πø+Á<ä ≈£î&É´+ (eye wall) n+{≤s¡T.
dæ. ã\V”≤q|ü&É≥+ ˝Ò<ë ø°åDÏ+#·&É+: yÓ#·Ãì ‘˚eT‘√ ≈£L&çq >±* nsêú+‘·s¡+>± #Û˚<äq #Ó+<ä&É+ (cut off) ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq yÓqT yÓ+≥H˚ ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘·+ ã\V”≤q|ü&É≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. Ç~ #·Áø£yê‘·+ n~Ûø£ ñqï‹øÏ #˚] ˝Ò<ë eTs=ø£ n\Œ|”&Éq+ e\¢ #·Áø£yê‘·+ H˚\qT ‘êøÏq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. yÓ#·Ãì ñwüºeT+&É\ düeTTÁ<ä+ô|’ <ëì e÷s¡Z+ eT]j·TT H˚\≈£î ñqï kÕMT|ü´+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç #·Áø£yê‘·+ 24 >∑+≥\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e´e~Û qT+&ç eT÷&ÉT yêsê\ es¡≈£î ñ+&Ée#·TÃ. 72
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü>∑≥Tq ˇø£ #·Áø£yê‘·+ J$‘· #·Áø£+ (life cycle), nq>± ô|’q ù|s=ÿqï eT÷&ÉT <äX¯\T |üP]Ô ø±e&ÜìøÏ Äs¡T s√E\T |ü&ÉT‘·T+~. #·]Á‘·˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ n‘·´+‘· düTBs¡yÈ TÓ qÆ #·Áø£yê‘·+>± f…Æ|üPHé C≤Hé( John ) qyÓ÷<Ó’+~. Ç~ 1994 Ä>∑düTº, ôdô|º+ãsY\˝À áXÊq´ eT]j·TT yêj·TTe´ |üdæ|òæø˘ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À @s¡Œ&ç 31 s√E\ bÕ≥T ñ+~.
dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. ‘·TbòÕqT n\»&ç ø±s¡D+>± ô|]π> düeTTÁ<ä˙{Ï eT≥º+ rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä\≈£î <ë]rdüTÔ+~. Á|ü‘˚´øÏ+∫ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T kÕ<Ûës¡DyÓTÆq b˛≥T (high tide) ≈£î ‘√&ÉsTTq|ü&ÉT es¡<\ ä T eT]+‘· rÁe+>± ñ+{≤sTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡πsK #·Áø£yê‘ê\≈£î n‘·´+‘· ñqTàK+>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+#˚ yÓTT‘·Ô+ #·Áø£yê‘ê\˝À dü T e÷s¡ T 80 XÊ‘· + ‘· ÷ s¡ T Œπ s KqT ‘ê≈£ î ‘· T +{≤sTT. ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ñ<䓤$+#˚ #·Áø£yê‘ê\≈£î yÓTT‘·Ô+ ‘·÷s¡TŒ rs¡eT+‘ê nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+ yÓ+ã&ç ñ+&˚ |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁcÕº\T #·Áø£yê‘ê\‘√ bÕ≥T ã\yÓTÆq >±\T\T, es¡<ä\T, #·Áø£yê‘·+ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTTK´yÓTÆq nbÕj·÷\T : ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T e+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. <äøÏåD≤~ sêÁcÕº\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ |ü•ÃeT rs¡+˝À nπs_j·÷ 1. ô|qT>±\T\T, ã\yÓTÆq >±\T\T: düeTTÁ<ä+ yÓ+ã&ç ñ+&˚ >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêh sêÁcÕº\T eT]+‘· Ç$ eèøå±\qT ≈£Lø£{Ïy˚fi¯¢‘√ düVü‰ ô|ø£*+∫ y˚kÕÔsTT. nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ #·Áø£yê‘ê\≈£î f…*bò˛qT ˝…’q¢qT, $<äT´‘Y düÔ+uÛ≤\qT <Ûä«+dü+ #˚j·T&É+ e\¢, nqTyÓ’q ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À ñ<䓤$+#˚ ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\ Äeè‹Ô (fre$<äT´‘Y düs¡|òüsê, ø£eT÷´ìπøwüqT¢ ì*∫b˛‘êsTT. quency) #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
1.3 #·Áø£yê‘·+ @s¡Œ&çq|ü&ÉT @$T »s¡T>∑T‘·T+~?
2. es¡<ä\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ ≈£î+uÛÑes¡¸+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ e\q m&É‘sÓ |¡ æ ˝Ò≈î£ +&Ü ≈£î+&Éb˛‘· esê¸\T ≈£î]j·T&É+ e\q ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
1.4 #· Á ø£ y ê‘ê\T ` |ü s ê´es¡ D ìMTïø£s¡D+ rs¡+ yÓ+ã&ç ñ+&˚ n&Ée⁄\T düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq >±*,
3. n~Ûø£ y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T (High tidal waves) : ˙{Ï Äqø£≥º\T>± ñ+≥÷, #·Áø£yê‘ê\T, ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ M{ÏH˚ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. y˚˝≤ $<Ûä«+dü|ü⁄ X¯øÏÔ qT+&ç rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î s¡ø£åD ø£e#·+˝≤ ‘·s¡+>±\T, ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T ø±s¡D+>± rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ |üì #˚kÕÔsTT. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT\ Á|üuÛ≤yêìï dü+uÛÑ$+#˚ »\ Á|üfi¯j·÷\ e\¢H˚ n‘·´~Ûø£ eTs¡D≤\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ n$ düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq yêj·TT ìs√<Ûäø±\ (wind ` breakers) qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT. n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·, rs¡ ÁbÕ+‘· s¡ø£åD y˚TK\ ÁbÕ+‘·+ e] kÕ>∑T<ës¡T\T, s=j·T´\T ¬s’‘·T\#˚ nÁø£ e TD\≈£ î >∑ T ]ø±e&É + ø±s¡ D +>± á n&É e ⁄\T n+‘·sê®rj·T ~qπsK (dateline) ≈£î |ü•Ãe÷q ñqï n+‘·]+∫b˛‘·THêïsTT. yêj·TTe´ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+: f…Æ|üPqT¢ ñ‘·Ôs¡ n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, <äøÏåD |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ˝Ò<ë n+‘·sê®rj·T ~qπsK≈£î ‘·÷s¡TŒq ñqï áXÊq´ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ : Vü≤]πøqT¢ #·Áø£yê‘ê\ sêø£qT n+#·Hê y˚dæ, ôV≤#·Ã]ø£\T #˚ùd HÓ’s¡T‹ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Äπ>ïj·T Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+: ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\T u≤<Ûä´‘·qT uÛ≤s¡rj·T yê‘êes¡D XÊK (The Indian Meteorological Department (IMD) ìs¡ « ]dü T Ô + ~. ÇHé X Ê{Ÿ ñ‘·Ôs¡ Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+: #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT ñ|üÁ>∑Vü≤+, 10 ôd’ø√¢Hé &çf…ø£åHé |òæwüØ\T, yÓ’e÷ìø£ $uÛ≤>±\≈£î nÁùdº*j·÷ : $©¢ $©¢ ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚kÕÔs¡T. #·Áø£yê‘· nÁ|üeT‘·‘·Ô (cyclone alert) qT 48 >∑+≥\≈£î, ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£qT 24 >∑+≥\≈£î <äøÏåD nyÓT]ø± : {Às¡ï&√ C≤Ø #˚kÕÔs¡T. ôd’ø√¢qT ôV≤#·Ã]ø£qT ÇHéXÊ{Ÿ ñ|üÁ>∑Vü≤+ <ë«sê
#·Áø£yê‘ê\≈£î $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ù|s¡T¢
1.5 #· Á ø£ y ê‘ê\qT eTT+<ä T >± >∑T]Ô+#·&É+, ôV≤#·Ã]+#·&É+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
73
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
kÕúìø£ uÛ≤wü\˝À Á|ü#ês¡+ #˚ùd+<äT≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú (Disaster warning system (DWS)) ñ+~.
1.5.1 ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ n\Œ |”&ÉHêìï, #·Áø£yê‘·+ n_Ûeè~∆ì, n~ $<Ûä«+dü+ düèwæº+#·&ÜìøÏ >∑+≥\T ˝Ò<ë s√E\ eTT+<˚ ø£ìô|≥ºe#·TÃ. ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\T #·Áø£yê‘ê\ ø£<ä*ø£\qT |üdæ>∑&É‘êsTT. <ëì Ä<Ûës¡+>±, n$ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·TuÀj˚T ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç Á|ü»\qT eTT+<äT>± U≤∞ #˚sTTkÕÔs¡T. nsTT‘˚ n‘·´+‘· ø£∫Ñ·+>± n+#·Hê y˚j·T&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. ø£∫Ñ·yÓTÆq ôV≤#·Ã]ø£\qT ø=~› >∑+≥\T eTT+<äT>± e÷Á‘·y˚T Çe«&É+ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. Á|ü|ü+#·+˝À n‘·T´‘·ÔeT ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T ø£*–q <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. #·Áø£yê‘ê\qT, yê{Ï e÷sêZ\qT eTT+<ädüTÔ>± n+#·Hê y˚ j · T &É + ˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ yê‘êes¡ D XÊK ( Indian Meteorologcial Department ) H√&É ˝ Ÿ @C… ˙ ‡>± e´eVü≤]düTÔ+~. ◊m+&ç ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\qT >∑T]Ô+∫, |üs¡´y˚øÏå+∫, ôV≤#·Ã]ø£\T, n&Ó’«»Ø ãT˝…{Ïq¢qT $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. q÷´&Ûç©¢ πø+Á<ä+>± ñqï uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK n+‘·sê®rj·T bÂs¡ $e÷qj·÷q dü+düú(International Civil Aviation Organization (ICAO)) nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+˝À Á{≤|æø£˝Ÿ ôd’ø√¢Hé n&Ó’«»sY ôd+≥sY(TCAC)>± e´eVü≤]düTÔ+~. sêh Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\≈£î ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£\qT Hê\T>∑T <äX¯˝À¢ C≤Ø #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. 1. Á|æ ôd’ø√¢Hé yê#Y: 72 >∑+≥\ eTT+<äT>± C≤Ø #˚kÕÔs¡T. 2. ôd’ø√¢Hé n\sYº: ø£˙dü+ 48 >∑+≥\ eTT+<äT 3. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£: ø£˙dü+ 24 >∑+≥\ eTT+<äT 4. ‘·TbòÕqT H˚\qT ‘êøÏq nq+‘·s¡ |ü]dæ‹ú : ø£˙dü+ rsêìï ‘êø£&ÜìøÏ 12 >∑+≥\ eTT+<äT uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ôd’ø√¢C…ìdædt, Ç+f…ì‡|òæπøwüHé, e÷ì≥]+>¥, n+#·Hê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ˇø£ s√&ée÷´|tqT ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~. #·Áø£yê‘ê\qT |üj·Tì+#˚ e÷sêZìï ÇHéXÊ{Ÿ ñ|üÁ>∑Vü≤+ <ë«sê ø£ìô|&É‘ês¡T.
‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ Á|ü#ês¡+ 1. XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T 2. πs&çjÓ÷
$eq |ü_¢πøwüHé‡
3. 4. 5. 6. 7. 8.
f…*$»Hé f…*bò˛Hé bòÕ´ø˘‡ f…*Á>±yéT ãVæ≤s¡+>∑ Á|üø£≥q\T |üÁ‹ø± Á|üø£≥q\T yÓTTˆˆ á ôV≤#·Ã]ø£\qT kÕ<Ûës¡D Á|üC≤˙ø£+, düeTTÁ<ë\˝À y˚≥≈£î yÓ[¢q eT‘·‡´ø±s¡T\T, z&Éπse⁄\ n~Ûø±s¡T\T, yÓ’e÷ìø£ esêZ\T, Á|üuTÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>±ìøÏ ‘Ó*j·TCÒjT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
1.6 eTT|ü⁄Œ ñqï n+XÊ\T ã\yÓTÆq >±\T\T, $kÕÔs¡yÓTÆq esê¸\T, yê{Ï e\¢ e#˚à es¡<\ä T ø£*dæ uÛ≤Ø ÄdæÔ ÁbÕD qcÕºìï ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. 1999˝À ˇ]kÕ‡˝À e∫Ãq dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\qT Vü≤]+∫+~. Ç+<äT˝À eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢˝Ò m≈£îÿe>± ñHêïs¡T. ÁbÕD qwü+º ‘√ bÕ≥T eT{Ï‘º √ ø£{qºÏ Çfi¯ó,¢ ã\V”≤qyÓTqÆ >√&É\‘√ ñqï |ü⁄sê‘·q uÛÑeHê\T, e+‘Óq\T, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ nyêdü ÁbÕ+‘ê\T, Ç‘·s¡ eTÚ*ø£ edü‘·T\T <Ûä«+düeTe⁄‘êsTT.
1.7 ‘·TbòÕqT qcÕº\T ‘=\T‘·, Äø£dæàø£+>± e#˚à ô|qT>±\T\T eTÚ*ø£ edü‘·T\T, Çfi¯¢≈£î uÛ≤Ø qcÕºìï ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. yê{Ï nq+‘·s¡+ e#˚à uÛ≤Ø esê¸\T, es¡<\ä T ekÕÔsTT. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\‘√ e#˚à y˚˝≤ ‘·s+¡ >±\T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\qT eTT+∫ y˚kÕÔsTT. rs¡+ qT+&ç <ë<ë|ü⁄ 15 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ es¡≈£î ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. ‘·TbòÕq¢ Á|üuÛ≤e+ rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ ñ +≥T+~. >∑]wüº qwü+º ‘·TbòÕqT øπ +Á<ä+ qT+&ç 100 øÏ˝À MT≥s¡¢ |ü]~Û˝À|ü⁄ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT e÷sêZìøÏ Çs¡T yÓ’|ü⁄˝≤ ñ+≥T+~. n‘·´~Ûø£ ÁbÕD qwüº+ y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ e\q rs¡ ÁbÕ+‘ê\T eTTì–b˛e&É+, rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T, ≈£î+&Éb˛‘· esê¸\ ø±s¡D+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
m. uÛÖ‹ø£ qwüº+: ã\yÓTÆq >±\T\T, es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT n\»&çøÏ ìsêàD≤\T <Óã“‹q&É+ ˝Ò<ë <Ûä«+dü+ ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘˚*ø£bÕ{Ï ô|’ ø£|ü\T eTTK´+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ uÛÑeHê\ô|’ ñ qï ô|’ ø£|ü\T rÁe+>± <Óã“‹+{≤sTT.
74
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
_. ÁbÕD qwüº+ eT]j·TT Á|üC≤s√>∑´+ :
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q Á|ü<ëÛ q ‘·TbòÕq¢ $esê\T
es¡<ä\ ø±s¡D+>± ˙s¡T ø£\Twæ‘·yÓTÆ yÓ’s¡dt yê´<ÛäT\T, &Éj˚T]j·÷, eT˝Ò]j·÷ e+{Ï eTVü≤eTàs¡T\T yê´|ækÕÔsTT.
dü+ˆˆ
ÁbÕ+‘·+
1737 1885 1971 1977 1990 1998 1999
VüQ^¢ (|ü.u…+>±˝Ÿ) 3,00,00 bòÕ˝Ÿ‡bÕsTT+{Ÿ(ˇ&çcÕ) 5,000 bÕsêB|t (ˇ&çcÕ) 10,000 Nsê\, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 10,000 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 990 b˛sYã+<äsY ‘·TbòÕqT 1,173 bÕsêB|t (ˇ&çcÕ) 9,885
dæ. |ü+≥\T eT]j·TT ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê\T : ã\yÓTÆq >±\T\T, esê¸\T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï |ü+≥\qT, ÄVü‰s¡ ì\«\qT <Ûä«+dü+ #˚kÕÔsTT. ns¡{Ï, ø=ã“] e+≥ ‘√≥ |ü+≥\T ô|qT qcÕºìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙{Ï˝Àì ñ|ü⁄Œ e´ekÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ô|’ ù|s¡T≈£îb˛sTT \eD°jT· ‘· (salinity) qT ô|+#·T‘·T+~. |ü+≥ qwüº+ e\¢ ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
&ç. ø£eT÷´ìπøwüHé: >±\T\ e\¢e $<äT´‘Y, ø£eT÷´ìπøwüHé ≥es¡T¢, f…*bò˛Hé düÔ+uÛ≤\T, f…*bò˛Hé ˝…’qT¢, m+{°Hê\T, XÊ{Ï˝…’{Ÿ &çdüTÿ\T ≈£L*b˛‘êsTT. Á|ükÕs¡ ùde\T ì*∫b˛sTT, ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\≈£î rÁe n+‘·sêj·T+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~ ¬s’\T, s√&ÉT¶ s¡yêD≤ e÷sêZ\≈£î ≈£L&Ü Ä≥+ø£+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. dü¬s’q ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ |ü⁄qsêyêdü kÕeTÁ– |ü+|æD°ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~.
eTs¡D≤\T ‘·TbòÕqT m‘·TÔ (n&ÉT>∑T\˝À)
40 22 7`20 16`18 13`17 ` 30
1.8 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·Áø£yê‘ê\T Ábıô|òdüsY d”e÷ ñìïø£èwüíHé, ‘·~‘·s¡T\T 2006˝À
s¡∫+∫q ªClimate Change and Disaster Risk Management µ Á|ü ø ±s¡ + >∑ & ç ∫ q X¯ ‘ êã› ø±\+˝À ã+>±fi≤U≤‘· + ˝À 1000≈£ î ô|’ > ± #· Á ø£ y ê‘ê\T dü + uÛ Ñ $ +#êsTT. Ç+<ä T ˝À 500≈£ î ô|’ > ± yêj·TT>∑T+&Ü\T, 400≈£î ô|’>± ‘·TbòÕqT¢ ˝Ò<ë rÁe
#·Áø£yê‘ê\T @s¡Œ&˚ <äX¯\T m. #·\ì¢ n~Ûø√qï‹ ñ c˛íÁ>∑‘\· e\¢ ≈£î´eTT˝À ì+ãdt y˚T|ò÷ü \T @s¡Œ&É ‘êsTT. _. ô|ø¬’ >∑ùd ø£y√wüí >±* e\q #·T≥÷º ñqï >±* eT<Ûä´˝À ñqï n\Œ|”&Éq ÁbÕ+‘·+ yÓ’|ü⁄q≈£î edüTÔ+~. m. #·Áø£yê‘· yêj·TT e´edüú qT+&ç e#˚à >±\T\qT n~Û ø √qï‹ >∑ \ >±\T\T <ä÷s¡+>± rdüT¬øfi¯‘êsTT. _. n~Ûø√qï‹˝À ñqï bı&ç >±* HÓ e Tà~>± ‘· T bò Õ qT eT<Ûä´˝ÀøÏ ˝≤>∑ã&ç, ‘·TbòÕqT πø+Á<ä+ @s¡Œ&˚˝≤ #˚düTÔ+~. dæ. ã\yÓTqÆ >±\T\T ‘·TbòÕqT øπ +Á<ä+ #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘êsTT. ‘·TbòÕqT e´edüú >±\T\ #˚‘· ‘·q e÷s¡+Z ˝ÀøÏ HÓ≥㺠&ÉT‘·T+~.
1
26 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&˚ ø£y√wüí düeTTÁ<ä ñc˛íÁ>∑‘·\T ø£y√wüí, ô|’¬ø>∑ùd, ‘˚ e T‘√ ≈£ L &ç q >±\T\≈£ î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT.
2
3
m. ≈£ î ´eTT˝À ì+ãdt y˚T|òü÷\T bı&ÉyÓ’q es¡TÔ˝≤ø±s¡ y˚T|òü÷\ |ü{°º\T>± @s¡Œ&É‘êsTT. _. ˝À|ü* yÓ|’ ⁄ü q≈£î e#˚ à >±\T\T ø=]*jÓ÷dt Á|üuÛ≤e+ ø±s¡D+>± eT<Ûä´˝À ñqï n\Œ|”&Éq ÁbÕ+‘·+ #·T≥÷º düT&ÉT\T ‹s¡T>∑T‘êsTT.
4
$eq |ü_¢πøwüHé‡
75
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘Y, ã+>±¢<˚XŸ\˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq ‘·TbòÕqT¢ dü+e‘·‡s¡+ 1737 1876 1885 1960 1961 1970 1971 1977 1990 1991 1998 1999
<˚X¯+ ù|s¡T
eTs¡D≤\ dü+K´
VüQ^¢, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ(uÛ≤s¡‘Y) uπøsY>∑+CŸ(ã+>±¢<˚XŸ) bòÕ˝Ÿ‡ bÕsTT+{Ÿ(ˇ]kÕ‡) ã+>±¢<˚XŸ ã+>±¢<˚XŸ |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ã+>±¢<˚XŸ bÕsêB|t, ˇ]kÕ‡ Nsê\, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ã+>±¢<˚XŸ b˛sYã+<äsY ‘·TbòÕqT bÕsêB|t, ˇ]kÕ‡
3,00,000 2,50,000 5,000 5,490 11,468 5,00,000 10,000 10,000 990 1,38,000 1,173 9,885
‘·TbòÕqT n\»&ç (m‘·TÔ n&ÉT>∑T\˝À) 40 10-40 22 19 n+>∑Tfi≤\T 16 13-17 7-20 16-18 13-17 7-20 ` 30
Source: IMD Disastrous weather Events annual reports
‘·TbòÕqT¢ ñHêïsTT. M{Ï˝À¢ 205 rÁe ‘·TbòÕq¢≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ |üP]Ô>± \uÛÑ´eTe⁄‘√+~. M{Ï˝À 55 ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡ ÁbÕ+‘êìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·T>±, 59 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT <ë{≤sTT. 58 ˇ]kÕ‡ rsêìï ‘êø±sTT. 33 |ü•ÃeT u…+>±˝ŸqT ‘êø±sTT. ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ ôV’≤Á&√yÓT{ÏjÓ÷s√˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ ˇø£ e÷~] qT+&ç rÁe kÕúsTT es¡≈î£ ñ+{À+~. uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤e+ dü«\Œ kÕúsTT qT+&ç ˇø£ e÷~] kÕúsTT es¡≈£î ñ+{À+~. Vü≤]‘· >∑èVü≤ yêj· T Te⁄\ Á|ü u Û ≤ e+ ô|s¡ T >∑ T ‘· T +&É ≥ +‘√ ã+>±fi≤U≤‘· + ˝À ‘· T bò Õ q¢ dü + K´, Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ ãTT‘·T|üeq nq+‘·s¡ ø±\+˝À ô|s¡T>∑T‘√+<äì ˇø£ n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê yÓ\¢&ÉsTT+~. yê‘êes¡D e÷]Œ&ç ø±s¡D+>± ‘·TbòÕq¢‘√ ≈£L&çq >±\T\ y˚>∑+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘√+<äì á n<Ûä´j·Tq+ ù|s=ÿ+~. yê‘êes¡D e÷]Œ&ç ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK yÓ+ã&ç düeTTÁ<ä eT≥º+ 2050 Hê{ÏøÏ 39 qT+&ç 57 ôd+{Ï MT≥s¡T¢, 2100 Hê{ÏøÏ 78 qT+&ç 114 ôd+{ÏMT≥s¡T¢ ô|]π> neø±X¯+ ñ+<äì Ábıô|òdüsY ñ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
76
ìïø£èwüíHé ‘·q s¡#·q˝À ù|s=ÿHêïs¡T. #·Áø£yê‘ê\ Äeè‹Ô (frequency) Á|ü|ü+#·+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\˝À _Ûqï ‘·s¡Vü‰\˝À ñ+≥T+~. 7516.6 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· #·Áø£yê‘· ‘êøÏ&ç >∑\ ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± dü+uÛ$Ñ +#˚ yÓTT‘·+Ô ‘·TbòÕq¢˝À düTe÷s¡T 10 XÊ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$kÕÔsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷ yÓ’XÊ\´+˝À düTe÷s¡T 8 XÊ‘·+ #·Áø£yê‘ê\≈£î nqTe⁄>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK˝À dü+uÛÑ$+#˚ yÓTT‘·Ô+ #·Áø£yê‘ê\˝À eT÷&ç + ≥ ¬ s +&É T e+‘· T \T ã+>±fi≤U≤‘· + ˝ÀH˚ @s¡Œ&É‘êsTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, |ü•ÃeT rs¡+˝À >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêh, >√yê, ø£sêí≥ø£, øπ s¡fi¯ sêÁcÕº\T kÕ<Ûës¡D+>± #·Áø£yê‘ê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. >∑T»sê‘Y, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, eTVü‰sêh, >√yê, ø£sêí≥ø£, πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, |ü⁄<äT#˚Ã], ˇ&çcÕ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ,
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üeq y˚>∑+‘√ dü+uÛÑ$ùdÔ, ã\yÓTÆq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢ >∑+≥≈£î 119 qT+&ç 164 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ |üeq y˚>∑+‘√ nø√ºãsY ` &çôd+ãsY e÷kÕ\ eT<Ûä´ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘· $ Tfi¯ H ê&É T rsê\qT ‘ê≈£ î ‘êsTT. ˇ&ç c Õ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ rsê\qT ã\yÓTÆq ‘·TbòÕqT¢ n~Ûø£ dü+K´˝À ‘ê≈£î‘êsTT. Á|ü | ü + #· + ˝Àì Äs¡ T Á|ü < Û ë q #· Á ø£ y ê‘· eTT|ü ⁄ Œ ÁbÕ+‘ê\˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. ñ‘·Ôs¡ Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À dü+e‘·‡sêìøÏ, dü+e‘·‡sêìøÏ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T (Cyclonic disturbances) ñwüº eT+&É\ ‘·TbòÕqT\ Äeè‹Ô˝À #ê˝≤ e´‘ê´dü+ ñ+≥T+~. yê{ÏøÏ ì]›wüº düeTj·T+ n+≥÷ ñ+&É ∑ T Z ‘ · T qï≥Tº ø£ q ã&É T ‘√+~. ñ‘· Ô s ¡ Væ ≤ +<ä ÷ eTVü ‰ dü e TTÁ<ä + ˝À 3.1 ÁbÕe÷DÏ ø £ $#· \ q+‘√ dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq 15.7 ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 1984˝À @&ÉT ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T #Ó\πs>∑>±, 1927˝À 23 ‘·TbòÕqT\T e#êÃsTT. 1949 ˝À πøe\+ ˇø£{Ï e÷Á‘·y˚T sê>±, 1893, 1926, 1930, 1976\˝À 10 #=|üq dü+uÛÑ$+#êsTT.
ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé ˇ&çcÕ rsêìï 1999 nø√ºãsY 29q >∑+≥≈£î 250 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq dü÷|üsY #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT ‘êøÏ+~. <˚X+¯ ˝ÀH˚ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·Tqï á ‘·TbòÕqT 10 y˚\≈£î ÁbÕD≤\qT ã*>=+~. 12 õ˝≤¢˝À¢ 15 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. M]˝À 3.5 $T*j·Tq¢ eT+~ |æ\¢\T ñHêïs¡T. \ø£å˝≤~ eT+~ì ìsêÁX¯j·TT\qT #˚dæ+~. nbÕs¡ ÄdæÔ qcÕºìï, |üsê´es¡D≈£î ô|qT qcÕºìï ø£*–+∫+~.
yÓTT‘·+Ô 10 sêÁcÕº\˝Àì düTe÷s¡T 71 XÊ‘·+ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ ‘·TbòÕqT uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. n+&Ée÷Hé, ìø√u≤sY Be⁄\T, \ø£åBe⁄\T ì‘·´+ ‘·TbòÕq¢≈£î >∑Ts¡e⁄‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü•ÃeT rs¡+ ø£+fÒ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ m≈£îÿe ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. yÓTT‘·+Ô ‘·TbòÕq¢˝À düTe÷s¡T 80% ‘·÷s¡TŒ rsêìï ‘ê≈£î‘êsTT. Á|ü ‹ dü + e‘· ‡ s¡ + ã+>±fi≤U≤‘· + , nπ s _j· ÷ dü+e‘·‡sê\˝À @s¡Œ&˚ ‘·TbòÕq¢˝À düTe÷s¡T ◊<äT qT+&ç Äs¡T ñwüeº T+&É\ #·Áø£yê‘ê\T rsêìï ‘ê≈£î‘·T+{≤sTT. Ç+<äT˝À s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT #ê˝≤ rÁe+>± ñ+{≤sTT. ‘·TbòÕqT rs¡+ <ëfÒ düeTj·T+˝À á<äTs¡T >±\T\T, uÛ≤ظ es¡¸bÕ‘·+, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\T (Storm surges) es¡<ä\T ekÕÔsTT. M{Ï ø±s¡D+>± rÁeyÓTÆq qwüº+ ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+˝Àì ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑|ü⁄ e+{Ï yÓ&É˝…’Œq, ˝À‘·T ‘·≈£îÿe rsê\˝À ‘·TbòÕqT ø£˝À¢\|ü⁄ Á|üuÛ≤e+ eT]+‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ë˝À¢ ‘·˝…‘˚Ô ‘·TbòÕqT¢ 4:1 ìwüŒ‹Ô˝À ñ+{≤sTT. #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢ >∑+≥≈£î 65 qT+&ç 117 øÏ˝ÀMT≥s¡¢
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñwüº eT+&É\ #·Áø£yê‘ê\≈£î ù|s¡T¢ ô|≥º&É+ ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#·&É+‘√ bÕ≥T @<Ó’Hê ˇπø ÁbÕ+‘·+˝À ˇπø düeTj·T+˝À |ü\T s¡ø±\ #·Áø£yê‘ê\T ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT, yê{Ï e\¢ >∑+<äs¡>√fi¯+ @s¡Œ&É≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î ñwüº eT+&É\ #·Áø£yê‘ê\≈£î ù|s¡T¢ ô|&É‘ês¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü @ #·Áø£yê‘·+ e\¢ n~Ûø£ Á|üe÷<ä+ ñ+<√ Á|ü»\T yÓqTyÓ+≥H˚ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± Ç˝≤ #˚kÕÔs¡T. #ê˝≤ dü+<äsꓤ\˝À ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\≈£î n$ |üPs¡Ôj˚T´ es¡≈£î ˇπø ù|s¡T ñ+≥T+~. á ù|s¡T¢ ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+{≤sTT.
77
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #·Áø£yê‘ê\T (Cyclones in Andhra Pradesh) ã+>±fi≤U≤‘·+, n+&Ée÷Hé düeTTÁ<ä+, <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ë\˝À ñ<䓤$+#˚ ‘·TbòÕqT¢ kÕ<Ûës¡D+>± ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ rsê\qT #˚s¡‘êsTT. á rs¡ ÁbÕ+‘ê\T Ç≥Te+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\≈£î eT]+‘· nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. >∑&∫ç q X¯‘êã›+˝À 10y˚\ eT+~øÏ ô|>’ ± ÁbÕD≤\qT Vü≤]+∫q n‘·´+‘· ÁbÕD≤+‘·ø£ ‘·TbòÕqT¢ 1971 nø√ºãsY˝À ˇ]kÕ‡˝À, 1977˝À qe+ãsY 19q Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ˝ À dü+uÛÑ$+#êsTT. 1977 qe+ãsY 19q ‘· $ Tfi¯ H ê&É T rsêìï ‘ê≈£î‘·T+<äì uÛ≤$+∫q á #·Áø£yê‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤ºqT ‘êøÏ+~. nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£ #ê˝≤ Ä\dü´+>± #˚s¡&É+ ˝Ò<ë ndü\T n+<äø£b˛e&É+ e\q >∑T+≥÷s¡T, <ëì #·T≥Tº|üø£ÿ\ õ˝≤¢˝À¢ <ë<ë|ü⁄ 10y˚\ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. n<˚$<Ûä+>± 1990˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT e\¢ <ë<ë|ü⁄ yÓsTT´ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. 10 õ˝≤¢˝À¢ 1.25 _*j·THé &Ü\s¡¢ qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 1977 qT+&ç 1992 eT<Ûä´ ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\ e\q 13,000 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 3,38,000 |üX¯óe⁄\T #·ìb˛j·÷sTT. düTe÷s¡T 3.3 $T*j·Tq¢ Çfi¯ó¢ <Ûä«+düeTj·÷´sTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡+ yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+ eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Û´ä ñqï uÛ≤>∑+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\≈£î n‘·´+‘· nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À m‘·ÔsTTq ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\≈£î nqTe⁄>± ñqï $uÛ≤>±˝À¢ ˇ+>√\T eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘êìï ˇø£{Ï>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ yÓ+ã&ç ‘·TbòÕqT ø±s¡´ø£˝≤|ü XÊ‘·+ ‘·≈î£ ÿy˚ nsTTq|üŒ{Ïø,° ‘·TbòÕqT¢ ø£*–+#˚ ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\T e÷Á‘·+ #ê˝≤ n~Ûø£+>± ñ+≥THêïsTT. #·Áø£yê‘·+ H˚\qT ‘êøÏq|ü⁄Œ&ÉT n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T, uÛ≤Ø esê¸\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. á esê¸\T es¡<ä\≈£î <ë]rdüTÔHêïsTT. 1986 Ä>∑düTº˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT e\¢ e∫Ãq es¡<ä\T >√<ëe] &Ó˝≤º˝À rÁeyÓTÆq qcÕºìøÏ ø±s¡DeTj·÷´sTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ ‘·TbòÕq¢ eTT|ü⁄ŒqT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø£*– ñqï|üŒ{Ïø°, ‘=$Tà~ õ˝≤¢\qT n‘·´+‘· ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ñqï yê{Ï>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. 1891 qT+&ç 2009 eT<Ûä´ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rsêìï 103≈£î ô|’>± ‘·TbòÕqT¢ ‘êø±sTT. yÓTT‘·Ô+ 9 rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢˝À¢ HÓ\÷¢s¡T 11 rÁe ‘·TbòÕqT¢, 21 kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕq¢qT m<äTs=ÿ+~. ø£ècÕí õ˝≤¢ 8, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 4, lø±≈£îfi¯+ 4 rÁe ‘·TbòÕq¢qT #·$ #·÷XÊsTT. $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢ rs¡ ÁbÕ+‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. n+<äTe\q m≥Te+{Ï ‘·TbòÕqT ‘êøÏ&çøÏ >∑T] ø±˝Ò<äT. Bì‘√ |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢ ≈£L&Ü á ø±\+˝À m≥Te+{Ï ‘·TbòÕqT≈£î >∑T]ø±ø£b˛e&É+ >∑eTHês¡Ω+. >∑&ç∫q <äXÊu≤›\˝À ‘·TbòÕqT¢ dü+uÛÑ$+#·&É+ ô|]–+~. Á|ü‹ ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ô|qT ‘·TbòÕqT¢ sêe&É+, sêh Ä]úø£ e´edüúqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ, Ä]úø£, dü+kÕú>∑‘· eqs¡T\qT n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚j·T&É+ ≈£L&Ü kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. 2001 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢˝À¢ yÓTT‘·Ô+ 31.57 $T*j·Tq¢ eT+~ ìedædüTÔ+&É>±, 2.9 $T*j·Tq¢ eT+~ ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñHêïs¡T. <ë<ë|ü⁄ 3.3 $T*j·Tq¢ eT+~ rs¡ πsK qT+&ç 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À|ü⁄ <ä÷s¡+˝À ìedædüTÔHêïs¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘·TbòÕq¢≈£î >∑T] ø±e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T :
78
1. ã+>±fi≤U≤‘·+˝À dü+uÛÑ$+#˚ dü>∑+ ‘·TbòÕqT¢ ‘·s¡#·T>± ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\‘√ ≈£L&çq rÁe #·Áø£yê‘ê\T>± e÷s¡&É+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. rs¡+ yÓ+ã&ç ˝À‘·≥Tº˝À ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T nkÕ<Ûës¡D es¡<\ä ≈£î, ˝À‘·≥Tº düeTTÁ<ä|⁄ü ˙{Ï eTT+|ü⁄q≈£î >∑Te&É+. 3. rs¡+ yÓ+ã&ç »HêuÛ≤, eTÚ*ø£ edü‘·T\T, Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n~Ûø£+>± πø+ÁBø£è‘·+ ø±e&É+. 4. es¡<ä dü+s¡øDå£ , kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edü\ú T, eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\Te\T, Äqø£≥º\ ìs¡«Vü≤D düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛e&É+ 5. düeTÁ>∑ rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\, &Ó˝≤º ìs¡«Vü≤D ˝Òøb£ ˛e&É+.
#·Áø£yê‘ê\ Á|üuÛ≤yê\T
1891`2009 eT<Ûä´ e∫Ãq ‘·TbòÕqT¢ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
õ˝≤¢ rÁe ‘·TbòÕqT¢ HÓ\÷¢s¡T 11 ø£ècÕí 8 ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 4 lø±≈£îfi¯+ 4 $XÊK|ü≥ï+ 3 Á|üø±X¯+ 2 >∑T+≥÷s¡T 1 |ü•ÃeT >√<ëe] 0 $»j·Tq>∑s¡+ 0
kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕqT¢ 21 15 11 10 7 4 2 0 0
1977 qe+ãsY˝À dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT n‘·´+‘· uÛ Ñ j · T +ø£ s ¡ y Ó T Æ q ‘· T bò Õ qT>± Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ #· ] Á‘· ˝ À ì*∫b˛sTT+~. 9941 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 900 eT+~øÏ ô|’ > ± >∑ \ ¢ + ‘· j · ÷ ´s¡ T . 34 \ø£ å \ eT+~øÏ ô|’ > ± ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡T. 2.5 \ø£å\ |üX¯óe⁄\T #·ìb˛j·÷sTT. #·Áø£yê‘ê dü+<äs¡“¤+>± dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕD qwüº+ 33,36,000 mø£sê˝À¢ |ü+≥ qwüº+ »]–+~. 10,14,800 n‘·´~Ûø£+>± ‘·TbòÕq¢‘√ bÕ≥T ‘·s¡#·T>± e#˚à es¡<ä\T, Çfi¯ó¢ <Óã“‹HêïsTT. Á|üuÛÑT‘·«, Á|ü»\≈£î #Ó+~q uÛÑeHê\≈£î $<Û«ä +düøs£ y¡ TÓ qÆ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ ø±s¡D+>±H˚ »s¡T>∑T‘·T+~. s¡÷.172 ø√≥¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕq¢˝À 90 XÊ‘êìøÏ ô|’>± eTs¡D≤\T #·Áø£yê‘ê\ eTTK´yÓTÆq Á|üuÛ≤yê\qT ~>∑Te $<Ûä+>± eTTì–b˛e&É+ e\¢H˚ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T ˝Ò≈£î+&Ü #·Áø£yê‘·|ü⁄ ‘·TbòÕq¢˝À eTs¡D≤\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ eØZø£]+#·e#·TÃ. +{≤sTT. ÁbÕD qwüº+, >±j·÷\T, n+≥Tyê´<ÛäT\T, ˇ‹Ô&çøÏ ˇø£y˚fi¯ ñHêï ˙{Ï eTT+|ü⁄‘√ bÕ≥T uÛÑeHê\T ≈£L* dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ Äs√>∑´ düeTdü´\T b˛e&É+ e+{Ï yê{Ï ¬s+&ç+{Ï e\¢ eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ìyêkÕ\qT ø√˝ÀŒe&É+ eTs¡D≤˝‘√ bÕ≥T ˙{Ïe\¢ e#˚à &Éj˚T]j·÷, n‹kÕs¡+, |üX¯ó dü+|ü<äqT ø√˝ÀŒe&É+, |ü+≥\≈£î, e´ekÕj·T f… Æ b ò Õ sTT&é , yÓ ’ s ¡ ˝ Ÿ ôV≤|ü f … Æ { Ï d t e+{Ï n+≥Tyê´<Û ä T \T, πøåÁ‘ê\≈£î qwüº+. q÷´yÓ÷ìj·÷, ø√]+‘·<ä>∑TZ e+{Ï XÊ«düø√X¯yê´<ÛäT\T, ‘·≥Tº, >±´Ák˛º m+Á{Ï{Ïdt, ø£\sê, ø±yÓTs¡T¢, »«s¡+ yÓTT<ä\>∑T yê´<ÛäT\T Á|üC≤ kÂø£sê´\≈£î qwüº+ ekÕÔsTT. |üsê´es¡D e´edüú≈£î n+‘·sêj·T+, qwüº+.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
79
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. #·Áø£yê‘ê\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Cyclones Mitigation Strategies)
3.1 |ü]#·j·T+
3.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
#·Áø£yê‘ê\T, $kÕÔsy¡ TÓ qÆ |ü]~Û‘√, ô|qT>±\T\‘√ ≈£L&ç, 3.3.1. ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T: n\Œ|”&Éq πø+Á<ä+ #·T≥÷º e\j·÷ø±s¡+˝À ‹]π> $<Ûä«+düø£s¡ m. ãVüQfi≤s¡úø£ kÕ<Ûäø£ ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T: ‘·TbòÕqT\T (Cyclones are Violent storms , often of vast rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì ø=ìï Á|ü<˚XÊ\˝À dü¬s’q Äø£è‹‘√ extent Characterized by high winds rotating about a calm ãVü≤fi≤s¡∆ kÕ<Ûäø£ ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡¢qT ì]à+#ê*. á ôw\ºs¡¢qT centre of low atmospheric pressure). á n\Œ|”&Éq πø+Á<ä+ ‘·TbòÕqT ‘êøÏq|ü&ÉT |ü⁄qsêyêdü πø+Á<ë\T>±, kÕ<Ûës¡D ‘·s¡#·T>± >∑+≥≈£î 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ ø£<äT\T‘·T+~. düeTj·÷˝À¢ bÕsƒ¡XÊ\\T ˝Ò<ë ø£eT÷´ì{° πø+Á<ë\T>± ñ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ eTs¡˝≤eTs¡˝≤ e#˚à |üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. ‘·TbòÕqT düeTj·T+˝À Á>ö+&ÉT bò˛¢s¡TqT #·Áø£yê‘ê\ (‘·TbòÕqT¢) e\ ô|<ä› m‘·TqÔ ÁbÕD qwüº »s¡T>∑T‘·T+~. |üX¯óe⁄\≈£î, yÓTT<ä{Ï n+‘·düTÔqT eTqTwüß\≈£î ôw\ºs¡T>± JeH√bÕ~Û neø±XÊ\T <Óã“‹+{≤sTT. Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T yê&Ée#·TÃ. ÄdüTÔ\≈£î qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. eTÚ*ø£ edü‘·T\T rÁe+>± _. rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+: <Óã“‹+{≤sTT. Ä $<Û+ä >± $|ü‘T· Ô dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT kÕ~Û+∫q rs¡πsK yÓ+ã&ç XÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‹˝À |ü#·Ãì eèøå±\qT n_Ûeè~∆ ‹s√>∑eTq e÷s¡Z+ |ü&ÉT‘·T+~. Hê≥&É+ e\q ‘·TbòÕqT Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#·e#·TÃ. |ü#·Ãì eèøå±\‘√ @s¡Œ&çq Vü≤]‘· y˚TK\ (green belt) qcÕºìï ‘·–ZdüTÔ+~. n&Ée⁄\T ã\yÓTÆq >±\T\T, Äø£dæàø£ es¡<ä\qT #· Á ø£ y ê‘· + @s¡ Œ &É { ≤ìøÏ ø=+‘· dü e Tj· T + n&ÉT≈¶ î£ H˚ $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ã|òsü Y CÀHé (buffer zone) >± |üì #˚kÕÔsTT. rdüT≈£îqï|üŒ{Ïø,° n$ rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT Äø£kÕà‘·T>Ô ± ‘ê≈£î‘êsTT. n&Ée⁄\T ˝Òì#√ #·Áø£yê‘·+ ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ ‘˚*ø£>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. s¡ø£åD>± ì*#˚ n&Ée⁄\T ˝Òì#√≥ ˙s¡T ô|<ä› #·Áø£yê‘· ø£<ä*ø£, n~ @s¡Œ&˚ rs¡T, n~ |üj·Tì+#˚ e÷sêZìï m‘·TÔq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ô|’øÏ Á|üeVæ≤+∫, $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeT XÊ{Ï˝…’{Ÿ |üdæ>∑≥º>∑\<äT. eTT+<äT>± }Væ≤+∫q #·Áø£yê‘· e⁄‘·T+~. n&Ée⁄\T q•+#·&+É e\¢ es¡Tdü>± e#˚à #·Áø£yê‘ê\T |üj·Tì+#˚ e÷s¡Z+˝À ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚dæ, Ä ÁbÕ+‘ê\qT ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ eT]+‘·>± #=#·TÃ≈£îb˛‘êsTT. U≤∞ #˚sTT+#·e#·TÃ. dæ. Ç+»˙sY¶ ìsêàD≤\T(( Engineered Structures): nsTT‘˚ #·Áø£yê‘ê\T uÛÑ÷$Tì m|ü&ÉT ‘ê≈£î‘êj·Tqï~ ìsêàD≤\T ã\yÓTÆq >±\T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ø=~› >∑+≥\≈£î eTT+<äT e÷Á‘·y˚T }Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. ñ+&Ü*. eT+∫ düú˝≤ìï m+|æø£ #˚düTø√e&É+ ≈£L&Ü #ê˝≤ #·Áø£yê‘ê\T uÛ÷Ñ $Tì m|ü&ÉT, mø£ÿ&É ‘ê≈£î‘êj·Tqï~ ø£∫Ñ·+>± eTTK´+. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛeÑ Hê\qT kÕúìø£+>± #Ó|üŒ&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. \_Û+#˚ kÕeTÁ–‘√H˚ ì]àkÕÔs¡T. n+<äT˝À Ç+»˙]+>¥ ñ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñwüº eT+&É\ #·Áø£yê‘ê\T, uÛ≤Ø esê¸\T, ‘êŒ<äø±\T @MT ñ+&Ée⁄. Væ≤eTbÕ‘ê\T, o‘·\ eT]j·TT e&É>±\T\≈£î dü+ã+~Û+∫q ô|’ yê{Ï‘√ bÕ≥T ~>∑Te ù|s=ÿqï eT+∫ ìsêàD |ü<ä∆‘·T\qT ôV≤#·Ã]ø£\qT uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡DXÊK C≤Ø #˚düTÔ+~. ‘·TbòÕqT bÕ{Ï+#ê*. ôV≤#·Ã]ø£\qT XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú, #·Áø£yê‘· >±* ‘·TbòÕqT¢ rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT eTT+#Ó πs&çjÓ÷, f…*$»Hé, f…*bò˛Hé, bòÕ´ø˘‡, ôV’≤ Á|üj·÷]{° ‘·TÔ‘êsTT. ø±ã{Ϻ, uÛÑeHê\qT m‘·ÔsTTq ~HÓï\T ˝Ò<ë f…*Á>±eTT\T, ãVæ≤s¡+>∑ Á|üø≥£ q\T, |üÁ‹ø£˝À¢ Á|üø≥£ q\ <ë«sê eT{Ϻ ~ã“\ô|’ ì]à+#ê*. #˚kÕÔs¡T.
3.2 ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£
$eq |ü_¢πøwüHé‡
80
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Çfi¯¢qT >±*, es¡<ä $<Ûä«+dü+ qT+&ç ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>±
Á|üj÷· DÏ+∫q e÷sêZ\T ì]›wyºü TÓ qÆ yêj·TT y˚>±\T dü+uÛ$Ñ +∫q rs¡TqT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. yÓ|’ Øü ‘·´ e÷´|ü⁄ ‘·s#¡ ÷· #·Áø£yê‘ê\≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT düŒwüº+>± ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ç~ #·Áø£yê‘· rÁe‘·qT, Ä ÁbÕ+‘·+˝À |ü\T s¡ø±\ qwüº rÁe‘·\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. yÓ|’ Øü ‘ê´ e÷´|ü⁄qT >∑‘+· ˝Àì yê‘êes¡D ]ø±s¡T¶\T, yêj·TT y˚>∑ #·]Á‘·, es¡<ä\ Äeè‹Ô yÓTT<ä\>∑T yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. _. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ô|’ ìj·T+Á‘·D: <äTs¡“\‘·« ÁbÕ+‘ê\˝À øÏ¢wüºyÓTÆq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø£ìwüº+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ ìj·T+Á‘·DqT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ dæsú y¡ TÓ qÆ ìyêkÕ\T <ë<ë|ü⁄ |üP]Ô>± eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+˝À ø°\ø£ edü‘·T\ ø£ \ Œq ‘· | ü Œ ìdü ] >± ñ+&Ü*. uÛ Ñ ÷ $ìjÓ ÷ >±ìï Áø£eTãB∆ø£]+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·&É+‘√ bÕ≥T uÛÑeq ìsêàD ø√&é\qT neT\T #˚j·÷*. dæ. ‘·TbòÕq¢qT >∑T]Ô+#·&É+, ôV≤#·Ã]+#·&É+: #·Áø£yê‘ê\qT düÁø£eT+>± n+#·Hê y˚dæ, Á|ü»\≈£î ‘·«s¡>±, düø±\+˝À ôV≤#·Ã]+#·&É+ e\¢ yês¡T $|ü‘·TÔqT m<äTs=ÿe&ÜìøÏ düqï<ä∆eTe⁄‘ês¡T. ‘·<ë«sê ÁbÕD, ÄdæÔ, JeH√bÕ~Û, eTÚ*ø£ edü‘·T\ô|’ Á|üuÛ≤e+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+~. uÛÑ$wü´‘Y˝À dü+uÛÑ$+#˚ Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\˝À ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\qT ≈£î~+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä ¨+ eT+Á‹‘·«XÊK rs¡ ÁbÕ+‘· sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À C≤rj·T #·Áø£yê‘· eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq ÁbÕC…≈£îº (National Cyclone Risk Mitigation Project (NCRMP) ) qT eT÷&ÉT <äX¯˝À¢ ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
<äè&ÛÉ+>± ì]à+#ê*. ìsêàD≤\qT |ü{Ϻ ñ+#˚ nìï eT÷\ø±\T edüTeÔ ⁄\T ô|ø¬’ >∑jT· ≈£î+&Ü ˝Ò<ë m>∑s≈¡ î£ +&Ü n&ÉT¶≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ô|’ ø£|ü⁄Œ\T u≤>± eTT+<äT≈£î e+– ñ+&É≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*. es¡Tdü>± ñ+&˚ eèøå±\T ø£e#·+ ˝≤>± |üì #˚d,æ es¡<\ ä T ‘êøÏ&çì ‘·–ZkÕÔsTT. uÛÑeHê\T >±*ì, ˙{Ïì n&ÉT¶≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*. ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê\qT ì\« #˚ùd uÛÑeHê\T >±\T\T, ˙{Ï qT+&ç s¡øÏå+|üã&˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*. qB Äqø£≥º\qT dü+s¡øÏå+#ê*. ø£eT÷´ìπøwüHé ˝…’q¢qT uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À y˚j·÷*. $|ü‘·TÔ <äTs¡“¤\‘·« ÁbÕ+‘ê\˝À ø£eT÷´ì{° ôw\ºs¡T¢>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚+<äT≈£î <äè&ÛÉyÓTÆq ¨fi¯¢qT ì]à+#ê*. &ç. es¡<ä ìs¡«Vü≤D (Flood management) : #·Áø£yê‘· Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î+&Éb˛‘· esê¸\T, ã\yÓTÆq >±\T\T, ‘·TbòÕqT rÁe‘· yÓTT<ä\>∑Tq$ es¡<ä\≈£î <ë]rkÕÔsTT. uÛÑ÷bÕ‘ê\T (landslides) dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü ñ+~. n+<äTe\¢ es¡<ä ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ \qT rdüTø√yê*. Ç. eèø£å düeT÷Vü‰ìï yÓTTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ : yÓTTø£ÿ\, eèøå±\ y˚s¡T¢ H˚\qT #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü #˚dæ, eTè‹ø±ø£åj·÷ìï ìyê]kÕÔsTT. ˙{Ï Á|üyêVü‰ìï n&ÉT¶≈£îì, es¡<ä\qT ìyê]+#·&É+ ˝Ò<ë ‘·–Z+#·&É+ #˚kÕÔsTT. #Ó≥¢qT es¡Tdü>± Hê≥&É+ e\¢ n$ >±*ì n&ÉT¶≈£îH˚ wind break>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. rÁeyÓTÆq y˚>∑+‘√ M#˚ >±\T\qT n&ÉT¶ø√e&ÜìøÏ rs¡ ÁbÕ+‘· ÄÁX¯j·T ‘√s¡D (Coastal Shelterbelt) yÓ T Tø£ ÿ \qT n_Û e è~∆ #˚ j · ÷ *. Ç~ rÁe $HêX¯qø£s¡yÓTÆq Á|üuÛ≤yê\qT ‘·–ZdüTÔ+~. ˇ]kÕ‡ yÓ’|üØ‘·´+ National Cyclone Risk Mitigation Project #·Áø£yê‘· eTT|ü⁄Œ ñqï rs¡ ÁbÕ+‘ê\ yÓ+ã&ç rs¡ ÁbÕ+‘· ‘√s¡D yÓTTø£ÿ\T Hê≥e\dæq nedüsêìï m‹Ô #·÷|æ+~. \ø£å´+: #·Áø£yê‘ê\qT n+#·Hê y˚ùd, yê{Ï e÷sêZìï Ç+<äTø√dü+ m+#·Tø=qã&˚ yÓTTø£ÿ\ C≤‘·T\T πøe\+ ã\yÓTÆq |üd>æ f∑ ,ºÒ ôV≤#·Ã]ø£ e´edü\ú qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É , ãVüQfi¯ $|ü‘T· Ô ‘·TbòÕqT >±\T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü eTT|ü⁄Œ ìsêàD+˝À kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»q eTè‹Ôø±ø£åj·÷ìï n&ÉT¶≈£îH˚ $<Ûä+>± ≈£L&Ü ñ+&Ü*. ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T¢, Äqø£≥º\ ìsêàD+ yÓTT<ä\>∑T \øå±´\‘√ á 3.3.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T : ÁbÕC…≈£îºqT #˚|ü≥º&É+ »]–+~. á ÁbÕC…≈£îº <ë«sê ˇ]kÕ‡˝À m. yÓ’|üØ‘ê´\ e÷´|ü⁄\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+(Hazard map- 5.60 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 5.50 \ø£å\ eT+~øÏ Á|üjÓ÷»q+ ping) ø£\T>∑T‘·T+<äì uÛ≤$düTÔHêïs¡T. á ÁbÕC…≈£îºqT C≤rj·T $|ü‘·TÔ >±* y˚>±ìøÏ, ~X¯\≈£î dü+ã+~Û+∫q yê‘êes¡D ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (The National Disaster Managment ]ø±s¡T\¶ T Ä ÁbÕ+‘·+˝À >±\T\ dü+uÛ≤e´‘·qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Authority (NDMA) <ë«sê neT\T #˚kÕÔs¡T. á ÁbÕC…≈£îºqT <ëì <ë«sê #·Áø£yê‘ê\qT ÁbÕs¡+uÛÑ rÁe+>±q÷, ‘·s¡#·T>± mHé&çm+m, πø+Á<ä ¨+ e´eVü‰sê\ XÊK ìs¡+‘·s¡+ #ê˝≤ $<Ûä«+düø£s¡+>±q÷ ñ+≥T+~. >∑‘· ]ø±s¡T¶\T, n$ |üs¡´y˚øÏåkÕÔsTT.
3.4 C≤rj·T #·Áø£yê‘· eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ) ÁbÕC…≈î£ (º
$eq |ü_¢πøwüHé‡
81
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ÁbÕC…≈£îº˝Àì eTTU≤´+XÊ\T: ø£eT÷´ì{° düMTø£s¡D, •ø£åD ‘·TbòÕqT ôw\ºsT¡ ,¢ s√&ÉT¢ ìsêàD+, Äqø£≥\ º ]ù|s¡T e+{Ï
‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq eTÚ*ø£ edü‘·T\ ìsêàD+ $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤Dô|’ kÕeTs¡ú´ ìsêàD≤ìøÏ kÕ+πø‹ø£ düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&É+ ÁbÕC…≈£îº ìs¡«Vü≤D, neT\T≈£î düVü≤ø±s¡+‘√ bÕ≥T kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, $C≤„q düe÷#ês¡ düèwæº+#·&É+. neT\T #˚j·Tã&˚ sêÁcÕº\T :
yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À á ÁbÕC…≈£îºqT ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝À neT\T #˚kÕÔs¡T.
düVü‰ sêh kÕúsTT @C…˙‡\T, dü+düú\≈£î kÕeTs¡ú´ ìsêàD+˝À düVü≤ø±s¡+ n+<äCÒj·T&É+. 3. ˇ]kÕ‡˝À ◊dæ»&ém+ <äèø£Œ<∏ë\qT neT\T #˚j·T&É+ : Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± bÕsêB|t ` <Ûäsêà>√bÕ˝Ÿ|üPsY ` ∫*ø± n>±<Ûë\‘√ bÕ≥T rs¡ ÁbÕ+‘· neπøå|ü $uÛ≤>±ìøÏ ◊dæ»&ém+ Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+‘√ düVü‰ sêh kÕúsTT @C…˙‡\T, dü+düú\≈£î kÕeTs¡ú´ ìsêàD+˝À düVü≤ø±s¡+ n+<äCÒj·T&É+. 4. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À ◊dæ»&ém+ <äèø£Œ<∏ë\qT neT\T #˚j·T&É+: á ÁbÕC…≈£îº e´j·T+ s¡÷.1425 ø√≥T¢. Bì 2015 &çôd+ãsY 31 Hê{ÏøÏ |üP]Ô #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
ÁbÕC…≈£îº e´j·T+ :
3.6 #·Áø£yê‘ê\T uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+
á ÁbÕC…≈£îº yÓTT‘·Ô+ e´j·T+ s¡÷.1496.71 ø√≥T¢. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î s¡÷.1198.44 ø√≥¢ düe÷qyÓTÆq Ä]úø£ #·Áø£yê‘ê\T Á|ü|+ü #·+˝Àì nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ÁbÕD≤\≈£î, düVü≤ø±sêìï n+~düTÔ+&É>±, ˇ]kÕ‡ Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷.132.98 ÄdüTÔ\≈£î uÛ≤Ø eTT|ü⁄Œ yê{Ï\¢CÒdüTÔHêïsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø√≥T¢, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ s¡÷.165.29 ø√≥T¢ uÛÑ]düTÔHêïsTT. dü+uÛÑ$düTÔqï $<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq #·Áø£yê‘ê\T ‘·eT e÷s¡Z+˝À ñ +&˚ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T, Be⁄\˝À ô|qT $<Ûä«+dü+ düèwæºdüTÔHêïsTT. >±*‘√ ≈£L&çq ‘·TbòÕqT e\¢ n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T, esê¸\ e#˚à es¡<ä\T, yê{Ï‘√ bÕ≥T ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T (Integrated Caostal Zone Management Project ø£\>∑\dæ rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæºkÕÔsTT. 1977 qe+ãsY 19q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rsêìï ‘ê≈£î‘·T+<äì uÛ≤$+∫q ˇø£ #·Áø£yê‘·+ (ICZMP)) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ πø+Á<ä |üsê´es¡D eT]j·TT n≥M Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤ºqT eT+Á‹‘·«XÊK n<Ûä«s¡´+˝À düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\ ‘êøÏ+~. nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î eTT+<ädTü Ô ôV≤#·Ã]ø£ #ê˝≤ Ä\dü´+>± ìs¡«Vü≤D ÁbÕC…≈î£ (º ICZMP) qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. <˚X+¯ ˝À düeTÁ>∑ #˚s&¡ +É ˝Ò<ë ndü\T n+<äøb£ ˛e&É+ e\q #ê˝≤eT+~ Á|ü»\T #·ìb˛j·÷s¡T. kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕqT n\»&ç (storm sturge) e\¢ rs¡ ÁbÕ+‘· ìs¡«Vü≤D <äèø£Œ<∏ëìï neT\T #˚j·T&É+, >∑T»sê‘Y, 65 Á>±e÷\T, ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛>±, düTe÷s¡T 21 Á>±e÷\T ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÁcÕº\˝À düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· Äqyêfi¯ó¢ ˝Ò≈î£ +&Üb˛j·÷sTT. á ‘·TbòÕqT n\»&ç 5.7 MT≥s¡¢ eT+&É\ ìs¡«Vü≤D <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&É+˝À C≤rj·T (19 n&ÉT>∑T\) m‘·TÔ, 80 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ (50 yÓTÆfi¯¢) bı&Ée⁄, 16 kÕeTs¡ ú ´ ìsêàD+˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìøÏ dü V ü ≤ ø±s¡ + øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ (10 yÓTfiÆ )¢¯ yÓ&\É TŒ ñqï≥T¢ ìsêú]+#·&+É »]–+~. n+~+#·&Éy˚T á ÁbÕC…≈£îº Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+. Ç~ >∑+≥≈£î 190 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ (120 yÓTÆfi¯¢) y˚>∑+‘√ rsêìï á ÁbÕC…≈£îº˝À Hê\T>∑T n+XÊ\T ñHêïsTT. n$ ‘êøÏ+~. á ‘·TbòÕqT ‘êøÏ&çøÏ >∑T¬s’q u≤~Û‘·T˝À¢ n‘·´~Û≈£î\T e\q ≈£L©\T ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+. Bìe\¢ eTè‘·T\qT 1. kÕeTs¡ú´ ìsêàD+: Ç+<äT˝À $|ü‘·TÔ πsK\ (hazard lines) e÷´|æ+>¥, ø£ìô|≥º&É+ ø£wüº+>± e÷]+~. >∑T]Ô+#·&É+, Vü≤<äT›\T ìs¡ísTT+#·&É+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘·+ 3.6.1 n‘·´+‘· <äTs¡“¤\yÓTÆq >∑èVü‰\T yÓ+ã&ç rs¡ ÁbÕ+‘· neπøå|ü $uÛ≤>±\qT (Coastal sediment) #·Áø£yê‘·+ e\¢ ˇø£ e÷qe Äyêdü <äTs¡“¤\‘·«+ n~ >∑T]Ô+#·&É+. HÓ\ø=ì ñqï Á|ü<X˚ +¯ , #·Áø£yê‘·+ dü+uÛ$Ñ +#˚ dü+uÛ≤e´‘· (Prob2. >∑T»sê‘Y˝À düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\ ìs¡«Vü≤D ability), <ëìe\¢ qwüºb˛j˚T uÛÑeHê\ kÕúsTTô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ <äèø£Œ<∏ë\qT neT\T #˚j·T&É+: +≥T+~. n~Ûø£ y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq >±\T\T, ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\≈£î Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± >∑˝ŸŒ¤ Ä|òt ø£#Y‘√ düVü‰ rs¡ ÁbÕ+‘· uÛÑeHê\T ‘·≥Tºø√ì jÓT&É\ yê{Ïì <äTs¡“¤\yÓTÆq yê{Ï>± neπøå|ü $uÛ≤>±ìøÏ ◊dæ»&ém+ Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+‘√ |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. kÕ<Ûës¡D+>±, ø£\|ü #·Á{≤\‘√ ≈£L&çq ‘˚*ø£
3.5 düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\ ìs¡«Vü≤D ÁbÕC…≈£îº
$eq |ü_¢πøwüHé‡
82
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
bÕ{Ï ìsêàD≤\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫, ≈£î[¢b˛sTTq ø£\|ü, ã\V”≤qyÓTÆq >√&É\T ø£*– ñqï≥Te+{Ï bÕ‘· uÛÑeHê\T #·Áø£yê‘ê\≈£î n‘·´+‘· <äTs¡“¤\‘·«+ ø£*– ñ+{≤sTT. ø±+Áø°≥T u≤¢≈£î\‘√ ù|\e+>± ì]à+∫q Çfi¯ófl ≈£L&Ü <äTs¡“\¤ +>± ñ+{≤sTT. ~>∑Te ÁbÕ+‘· Be⁄˝À¢ ñ+&˚ |ü≥ºD, Á>±MTD ø£eT÷´ì{°\T, ˝À‘·≥Tº rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\T ˝Ò<ë qB es¡<ä yÓTÆ<ëHê˝À¢ ìedæ+#˚ yê]ì #·Áø£yê‘ê\≈£î <äTs¡“¤\yÓTÆq yê]>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É‘ês¡T. Ç+ø±, Ä ÁbÕ+‘·+, uÛÑeHê\T, ‘·TbòÕqT ‘êøÏ&çøÏ >∑Ts¡j˚T´ rs¡T ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ‘·TbòÕqT >±* y˚>+∑ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
3.6.2 uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤yê\T ‘·TbòÕqT n\»&ç, n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\ |üs¡´ekÕq+>± kÕ<Ûës¡D+>± ~>∑Te ù|s=ÿqã&çq qcÕº\T ø£\T>∑T‘êsTT. eèøå±\T ≈£L*b˛sTT s¡yêD≤≈£î, düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î Ä≥+ø£+ ø£*–+#·&É+ ôdH’ b é ˛düT\º T, $<äT´‘Y dü+Ô uÛ≤\T, Á{≤Hé‡$TwüH˝é H’… é ≥es¡≈¢ î£ qcÕº\T yê{Ï\¢&É+ düÁø£eT+>± ˝Òì øÏ{Ïø°\T, øÏ{Ïø° #·Á{≤\≈£î qwüº+ yê{Ï\¢&É+ ô|’ ø£|ü⁄Œ\≈£î qwüº+ »s¡>∑&É+ düÁø£eT+>± ˝Òì |æ≥º>√&É\T ≈£L*b˛e&É+ |ü\T s¡ø±\ Á|üVü≤Ø >√&É\T ≈£L*b˛e&É+ n~Ûø£ e‹Ô&ç ø±s¡D+>± >√&É\‘√ bÕ≥T ô|’ ø£|ü⁄Œ\T ≈£L*b˛e&É+ ‘˚*ø£ bÕ{Ï ô|’ ø£|ü⁄Œ\T ø£*–, bı&ÉyÓ’q >√&É\T ñqï uÛ≤Ø bÕ]ÁXÊ$Tø£ uÛeÑ Hê\T ˝À|ü*, yÓ\T|ü* >±* ˇ‹Ôfi¢¯ ø±s¡D+>± ≈£L*b˛e&É+ Ädtu…kÕºdt πs≈£î\T ô|fi¯ódüTu≤s¡&É+ ÇqT|ü düÔ+uÛ≤\ô|’ ô|’ ø£|ü⁄Œ>± y˚dæq ÇqT|ü πs≈£î\T m–]b˛e&É+
3.6.3 uÛeÑ Hê\≈£î qwü+º yê{Ï\≈¢ î£ +&Ü rdüTø√e\dæq s¡ø£åD #·s¡´\T
m≥Te+{Ï >√&É\T ˝Ò<ë _>∑TdüT≈£îb˛j˚T ø£≥º&Ü\T ˝Ò≈£î+&Ü m‘·ÔsTTq düÔ+uÛ≤\T (stilt) MT<ä ˝Ò<ë eT{Ϻ ~HÓï\ô|’ ì]à+#·Tø√yê*. 2. ‹HÓï\T eT]j·TT düú\eTT(Platforms and orientation) m. $&ç>± ñ+&˚ uÛÑeHê\≈£î Bs¡È #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+ ˝Ò<ë #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ Á|üD≤[ø£ ø£+fÒ e\j·÷ø±s¡ ˝Ò<ë ãVüQeTTK Á|üD≤[ø± Äø±sêìï m+#·Tø√yê*. _. >∑ õ _õ Á|ü D ≤[ø£ ‘ √ ì]à+#· ã &ç q nkÂwü º e (assymmetrical) yÓTÆq uÛÑeq+ ø£+fÒ <ä≥ºyÓTÆq ‹HÓï (compact platform) ‘√ ì]à+#·ã&çq kÂwü˜e uÛÑeq+ (symmetrical building) eT]+‘· dæús¡+>± ñ+≥T+~. nkÂwü ˜ e ìsêàD+ >±\T\T/ #· Á ø£ y ê‘ê\≈£ î dü+ã+~Û+∫q qcÕº\≈£î eT]+‘· nqTe⁄>± ñ+≥T+~. 3. |ü⁄Hê<äT\T |ü⁄Hê~øÏ s¡÷|üø\£ Œq #˚ùd düeTj·T+˝À ~>∑Te Çe«ã&çq bÕsê$T‘·T\qT ‘·|üŒ≈£î+&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. m. ‘·TbòÕqT n\»&ç ˝Ò<ë es¡<ä Á|üuÛ≤e+: uÛ≤Ø es¡¸+, y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ n\»&ç‘√ ≈£L&çq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\qT es¡<佑√ eTT+#Ó‘·TÔ‘·T+~. y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ n\»&ç rsêìøÏ 10 qT+&ç 15 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈£î Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. Ç~ rsêìøÏ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø=~› ñÁ<˚ø£+ #·\¢ã&ÉT‘·T+~. _. m‘·ÔsTTq düÔ+uÛ≤\ (stilts)ô|’ uÛÑeHê\T:m‘·ÔsTTq düÔ+uÛ≤\ô|’ uÛÑeHê\qT ì]à+#˚≥|ü&ÉT düÔ+uÛ≤\T Çs¡ T yÓ ’ | ü ⁄ ˝≤ _>∑ T ‘· T >± ñHêïj· ÷ ? ˝Ò < ë? nì |ü]o*+#·&É+ nedüs¡+. 4. yê˝Ÿ zô|ì+>¥‡ m. >∑<+ä ‘ê ˙{Ï‘√ ì+&çq|ü&ÉT n$ ãj·T≥≈£î yÓfi&¢¯ ÜìøÏ m<äTs¬ <äTs¡T>± wü≥sº T¡ ¢ ˝Ò≈î£ +&Ü s¬ +&ÉT ø£Hêï\T ñ+#ê*. n+‘·≈£î $T+∫ ô|’ ø£|ü⁄Œ≈£î øÏ+<ä m≥Te+{Ï zô|ì+>¥‡ (øÏ{Ïø°\T e+{Ï$) ñ+&Ésê<äT _. ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\≈£î ã\+>± ‘êfi≤\T y˚ùd @sêŒ≥T¢ ñ+&Ü*. >±¢dTü / ø£\|ü bÕ´HÓfió¯ ¢ >∑{>ºÏ ± _–+∫ ñ+&Ü*.
1. düú\ m+|æø£ 5. >±¢düT bÕ´HÓ*+>¥ (Glass Panelling) #·Áø£yê‘· >±* ‘·TbòÕqT\T (cyclonic windstorms) m. ‘·TbòÕq¢ dü+<äs“¡ +¤ ˝À n~Ûø£ y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq >±* |”&qÉ + kÕ<Ûës¡D+>± düèwæº+#˚ ‘·TbòÕqT ‘·s¡+>±\T rs¡ ÁbÕ+‘êìï ˝Ò<ë >±*˝À m–πs edüTÔe⁄\ e\¢ >±E øÏ{Ïø°\T, eTT+∫y˚kÕÔsTT. #·Áø£yê‘· Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘ê\˝À, rs¡ ÁbÕ+‘· >∑yêøå±\T |ü–*b˛‘·T+{≤sTT. >±E >∑yêøå±\T (panes) düMT|ü+˝À eTT+|ü⁄ kÕúsTTøÏ m>∑Teq ñ+&˚ $<Ûä+>± düú˝≤ìï #ê˝≤ düqï>± ñ+&É≥+ e\¢ >±* |”&ÉHê\≈£î ‘˚*ø£>± m+#·Tø√yê*. düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq m‘·ÔsTTq Á|ü<˚X¯+ \uÛÑ´+ |ü–*b˛‘êsTT. ø±q|ü&ÉT ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T >∑]wüº kÕúsTTøÏ #˚πs m‘·TÔ es¡≈£î _. n+<äTe\¢ >±E |òü˝ø±\ |ü]e÷D≤ìï ‘·–Z+#ê*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
83
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
yê{Ïô|’ bÕ¢dæºø˘ |òæ˝Ÿà ˝Ò<ë ù||üsY Ádæº|t‡ n‹øÏ+#ê*. dæ. >±E |òü˝≤ø±\≈£î yÓ\T|ü\ yÓT{≤*ø˘ bòÕ´Á_ø˘/yÓTwtqT neTsêÃ*. &ç. wü≥ºs¡¢≈£î dü¬s’q ‘êfi≤\T @sêŒ≥T #˚j·÷*. >√&É\≈£î #·Á{≤\qT >∑{Ϻ>± neTsêÃ*. 6. ô|’ø£|ü⁄Œ ìsêàD+ (Roof Architecture) m. yê\T ø£*–q ô|’ø£|ü⁄Œ (Pitched roof) ‘√ ≈£L&çq uÛeÑ Hê\T, øÏw¢ yºü TÓ qÆ Á|ü<X˚ Ê\ô|’ >±* Á|üu≤Û yêìï <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈£îì s¡÷|òt ÁbıC…ø£åqT¢ 500 $T©¢MT≥s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #·÷&Ü*. _. ô|’ ø£|ü⁄Œ MT<ä >±* ˇ‹Ô&ÉT\qT ‘·–Z+#·&É+ ø√dü+ @≥yê\T ‘·s¡Vü‰ ô|’ ø£|ü⁄Œ (gable type roof) ø£+fÒ |æs¡$T&é ˝Ò<ë Væ≤|tº ‘·s¡Vü‰ ô|’ ø£|ü⁄Œ eT+∫~. #·Áø£yê‘ê\ e\¢ ø£*>π qcÕºìï ô|q’ ù|s=ÿqï f…ø±ï\J\T, |ü<䛑·T\ <ë«sê ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ. >±* y˚>±ìï ‘·–Z+∫, qcÕºìï ≈£î~+#·&ÜìøÏ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T, nìï ô|<ä› ô|<ä› e´ekÕú|üq\˝À >±* M#˚ ~X¯ yÓ+ã&ç ôw\ºsYu…˝Ÿº yÓTTø£ÿ\qT Hê{≤*.
#˚dTü ≈£îì, ãVæ≤s¡+>∑+>± ø£ì|æ+#˚ $<Û+ä >± ô|≥Tºø√yê*. 8. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTT+<äqT≈£îì uÛ≤$+∫, me]øÏ yês¡T e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·Tø√yê*.
‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq|ü&ÉT #˚jT· e\dæq~ 1. eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø√dü+ kÕúìø£ πs&çjÓ÷, {ÏM ˝Ò<ë ø£eT÷´ì{° ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú n+~+#˚ düe÷#êsêìï $Hê*. 2. øÏ{Ïø°\T, ‘·\T|ü⁄\ìï+{Ïì eT÷dæy˚j·÷*. ‘·\T|ü⁄\qT ø±bÕ&ÉT≈£îì, Ç+{Ï˝À|ü˝Ò ñ+&çb˛yê*. 3. ÄVü ‰ s¡ |ü < ësêú \ qT yê≥sY Á |ò ü P |ò t dü + #· T \˝À uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*. 4. MT Ç+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $\TyÓ’q ÄdüTÔ\ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√+&ç. MT Ä|ü⁄Ô\T, ã+<ÛäTe⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï yê\+{°s≈¢¡ î£ , n~Ûø±s¡T\≈£î Çyê«*. 5. meT¬s˙® ‡ øÏ{ŸqT dæ<+∆ä >± ñ+#·T≈£îì, rÁeyÓTqÆ ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq |üø£å+˝À MT ≈£î≥T+u≤ìï |ü{ÏwüºyÓTÆq |üø±ÿ uÛÑeq+˝ÀøÏ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T˝ÀøÏ rdüT¬øfi≤¢*. 6. düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ yÓfi‚¢ kÕVü≤dü+ #˚j·Tsê<äT. 7. yÓ#·Ã<äHêìï Ç#˚à <äTdüTÔ\qT <Ûä]+∫, s¡ø£åD bı+<ë*.
3.7 ôd’ø√¢Hé d”»qT˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T 1. πs&çjÓ÷ ˝Ò<ë {ÏM\˝À yê‘êes¡D $esê\qT $Hê*. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq dü+<äs¡“¤+˝À Á|ü‹ ˇø£ÿ]ì nÁ|üeT‘·Ô+ #˚j·÷*. kÕ<Ûës¡D+>∑ ˝Ö&é d”Œø£s¡¢ <ë«sê ˝Ò<ë Ç+{Ï+{ÏøÏ ‹]– #Ó|Œü &É+ <ë«sê nÁ|üeT‘·+Ô #˚j·Te#·TÃ. 2. MT ÁbÕ+‘·+˝À ñqï düTs¡øÏå‘·+>± ‘·\<ë#·T≈£îH˚ ÁbÕ+‘ê\ (‘· T bò Õ qT ôw\º s ¡ T ¢ , |ü ø ±ÿ uÛ Ñ e Hê\T yÓTT<ä\>∑Tq$)qT, yê{Ïì #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ n‹ <ä>∑Z], düTs¡øÏå‘· e÷sêZ\qT >∑T]Ô+#·Tø√yê*. 3. Ç+{Ï e<ä› meT¬s®˙‡ øÏ{ŸqT dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√yê*. 4. MT Çfi¯ó¢, #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\T düTs¡øÏå‘·+>± ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*. ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{øÏ \° T, ô|ø’ |£ ⁄ü Œ&ÉT, >√&É\qT ‘·TbòÕqT d”»qT≈£î eTT+<˚ ¬s’Á{À|òæ{Ï+>¥, ]ù|s¡T #˚sTT+#·&É+ <ë«sê |ü{Ïwüº|üs¡T#·Tø√yê*. 5. dü]|ü&Ü ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, ˙{Ïì düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚XÊ\˝À ì\« #˚düTø√yê*. 6. MT≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTK´yÓTÆq |üÁ‘ê\qT meT¬s®˙‡ øÏ{Ÿ˝À ñ+#·Tø√yê*. 7. kÕúìø£ b˛©düT ùdwº Hü ,é ‘ê\÷ø± Ä|òd” Tü e+{Ï eTTK´yÓTqÆ nÁ&ÉdüT\T, yê{Ï bò˛qT q+ãs¡¢ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
<ä÷s¡+>± yÓfi≤¢*‡ eùdÔ #˚j·Te\dæq$ 1. πs&çjÓ÷ yês¡Ô\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT $+≥÷ ñ+&Ü*. 2. >±\T\T nø£kÕà‘·T>Ô ± ‘·–qZ |üŒ{Ïø,° ãj·T≥≈£î yÓfi¢‚ <Ûs’Ó ´¡ + #˚jT· sê<äT. n~ ‘·TbòÕqT≈£î eTT+<äT Á|üXÊ+‘·‘· ø±e#·TÃ. n~Ûø±s¡ø£+>± ªªÄ˝Ÿ øÏ¢j·TsYµµ Á|üø£≥q e#˚à es¡≈£î y˚∫ #·÷&Ü*. 3. MTs¡T yêVü≤q+˝À ñ+fÒ, düeTTÁ<ëìøÏ, #Ó≥¢≈£î, $<äT´‘Y ˝…’q¢≈£î, ˙{Ï Á|üyêVü‰\≈£î <ä÷s¡+>± ì\bÕ*.
‘·TbòÕqT ‘·s¡Tyê‘· #˚j·Te\dæq$
84
1. n+‘ê düTs¡ø‘åÏ +· >± ñqï≥Tº n~Ûø±]ø£ Á|üø≥£ q yÓ\Te&˚ es¡≈£î ãj·T≥≈£î yÓfi¯¢≈£L&É<äT. ˇø£y˚fi¯ Ç+{Ïì U≤∞ #˚dæ, <ä÷s¡+>± ñ+fÒ, ‹]– sêe#·Ãì dü÷∫+#˚ es¡≈£î y˚∫ ñ+&Ü*. n~Ûø±s¡T\T dü÷∫+∫q e÷s¡+Z ˝ÀH˚ ‹]– sêyê*. ‘=+<äs¡ |ü&É≈£L&É<äT. 2. kºqT yÓ*–+#˚ eTT+<äT ©πøJ\qT ‘·ìF #˚j·÷*. 3. $<äT´‘Y |ü]ø£sê\qT u≤>± Äs¡u…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘˚ ñ |üjÓ÷–+#ê*. 4. bÕeTT\ u≤] qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. 5. ≈£L*q $<äT´‘Y düÔ+uÛ≤\T, <Óã“‹qï Á_&û®\T, uÛÑeHê\T, #Ó≥¢ |ü≥¢ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. 6. es¡<ä ˙{Ï˝À Á|üy˚•+#·sê<äT.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1970 qT+&ç 2005 eT<Ûä´ dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT˝À¢ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ e 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
dü+e‘·‡s¡+ 1971 1972 1977 1979 1981 1982 1984 1985 1990 1990 1999
ÁbÕ+‘·+ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˇ]kÕ‡ #ÓHÓ’ï, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >∑T»sê‘Y >∑T»sê‘Y eTVü‰sêh ‘·$Tfi¯Hê&ÉT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˇ]kÕ‡ ˇ]kÕ‡
eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 9658 100 14,204 594 470 500 512 5000 957 250 8913
source: World Bank
2013˝À es¡Tdü ‘·TbòÕqT¢ 2013˝À es¡Tdü>± Hê\T>∑T rÁe ‘·TbòÕqT¢ yÓqTyÓ+≥H˚ dü+uÛÑ$+#·&É+ kÕ<Ûës¡D Á|ü»\πø ø±≈£î+&Ü |üsê´es¡D y˚‘·Ô\≈£î, Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ≈£L&Ü Ä+<√fi¯q ø£*–k˛Ô+~. 2013 y˚T qT+&ç &çôd+ãsY eT<Ûä´ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À ◊<äT ‘·TbòÕqT¢ dü+uÛÑ$+#êsTT. n$: eTVü‰ùdHé(2013 y˚T), ô|ò’*Hé (2013 nø√ºãsY), ôV≤˝…Hé(2013 qe+ãsY), ˝…Vü≤sY(2013 qe+ãsY), e÷~(2013 &çôd+ãsY). Ç+<äT˝À eTVü‰ùdHé ˇø£ÿ{Ï e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕqT ø±>±, $T>∑‘êe˙ï ô|qT ‘·TbòÕqT¢. 2013 nø√ºãsY 12q ˇ&çcÕ˝Àì >√bÕ˝Ÿ|üPsY e<ä› rsêìï ‘êøÏq ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&ÉT ˝Òì Ø‹˝À uÛ≤Ø $<Ûä«+kÕìï düèwæº+∫+~. 1999 ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé nq+‘·s¡+ n+‘·{Ï ô|qT ‘·TbòÕqT>± ô|ò’*HéqT ù|s=ÿqe#·TÃ. ô|ò’*Hé ˇø£ÿ ˇ&çcÕ sêh+˝ÀH˚ 18 õ˝≤¢˝À¢ì 1.33 ø√≥¢ eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT, <ëì e\¢ e∫Ãq es¡<ä\ ø±s¡D+>± ˇ&çcÕ˝À 2.1 \ø£å\ Çfi¯ó¢ |üP]Ô>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. ˇø£ÿ ˇ&çcÕ sêÁcÕºìπø s¡÷. 4,200 ø√≥¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. >∑&ç∫q 23 dü+e‘·‡sê\˝À mqï&É÷ ˝Òì $<Ûä+>± ˇ&çcÕ, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝À Á|üuÛÑT‘·«+ 5,50,000 eT+~ì düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+∫+~. á ¬s+&ÉT sêÁcÕº\‘√ bÕ≥T n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T, C≤s¡â+&é, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, #·rÔdt>∑&Ûé, ;Vü‰sY, ñ ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\qT ≈£L&Ü ô|ò’*Hé eDÏøÏ+∫+~. ô|ò’*Hé ‘êøÏ&çøÏ H˚bÕ˝Ÿ˝Àì ø√dæ, >∑+&ÉøÏ q<äT\≈£î es¡<ä\T e#êÃsTT. nø£ÿ&É @{≤ |òüTq+>± »s¡T|ü⁄≈£îH˚ <äX‚Hé |ü+&É>∑ á ‘·TbòÕqT ø±s¡D+>± |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTT+~. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ô|ò’*HéqT n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT n\»&ç(Very severe cyclonic storm)>± eØZø£]+∫+~. ‘·TbòÕqT rs¡+ <ëfÒ düeTj·T+˝À >∑+≥≈£î 260 øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ô|’>± y˚>∑+‘√ >±\T\T MXÊsTT. ô|ò’*Hé, <ëì nq+‘·s¡+ e∫Ãq ôV≤˝…Hé, ˝…Vü≤sY ‘·~‘·s¡ ‘·TbòÕq¢‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ¬s’‘·T\T 12 \ø£å\ mø£sê\ |ü+≥qT |üP]Ô>± ø√˝ÀŒj·÷s¡T. Ç~ yÓTT‘·Ô+ KØ|òt $d”Ôs¡í+˝À 7e e+‘·T ñ+≥T+~. Çe˙ï n~Ûø±]ø£ >∑D≤+ø±\T e÷Á‘·y˚T. nq~Ûø±]ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ á qwüº+ Ç+ø± m≈£îÿe>± ñ+&Ée#·TÃ. es¡Tdü>± edüTÔqï ‘·TbòÕq¢ e\q $|üØ‘·yÓTÆq |ü+≥, ÄdæÔ, |üX¯ó qwüº+‘√ bÕ≥T ÁbÕD qwüº+ ≈£L&Ü >∑D˙j·T+>± ñ+{À+~. nsTT‘˚ >∑‘·+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ Ç|ü⁄Œ&ÉT Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚|ü&ÉT‘·Tqï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷\ e\q ÁbÕD qcÕºìï u≤>± ‘·–Z+#·>∑*–q|üŒ{Ïø°, |ü+≥ qcÕº\qT, |üsê´es¡D $<Ûä«+kÕìï, $|ü‘·TÔ\ e\¢ e#˚à Ǒ·s¡ qcÕº\qT ≈£î~+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±e&É+ ˝Ò<äT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
85
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. dæ&ÉsY (SIDR) nqT ‘·TbòÕqT ã+>±¢<˚XŸqT ‘êøÏ qwüº+ ø£*–+∫+~ @ dü+e‘·‡s¡+˝À? (1) 1) 15`11`2007 2) 15`11`2008 3) 12`10`2006 4) 12`10`2008 2. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ô|qT‘·TbòÕqT dü+uÛ$Ñ +∫ uÛ≤Ødü+K´˝À Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT b˛>={Ϻq ‘·TbòÕqT dü+uÛÑ$+∫q s√E (1) 1) 15`11`1977 2) 15`11`1978 3) 15`11`1976 4) 15`11`1975 3. @ s√Eq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ô|qT‘·TbòÕqT e˝¢ 10,000 eT+~øÏ ô|’>± #·ìb˛j·÷s¡T? (1) 1) 15 qe+ãsY 1977 2) 15 qe+ãsY 1978 3) 15 qe+ãsY 1976 4) 15 qe+ãsY 1975 4. @ dü+e‘·‡s¡+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À dü+uÛÑ$+∫q rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT e\¢ 63,40,000 eT+~ ìsêÁX¯j·TT\T nj·÷´s¡T eT]j·TT 26,00,000 eT+~ Á|ü»\≈£î qwüº+ yê{Ï*¢+~? 1) 1997 2) 1998 (3) 3) 1996 4) 1995 5. ‘·TbòÕqT\ nyê+#Û·˙j·T Á|üuÛ≤e+ (4) 1) nekÕú|üq qwüº+ 2) <ä÷s¡Á|ükÕsê\ qwüº+ 3) $<äT´‘Y Ä≥+ø£+ 4) ô|’e˙ï 6. Ä•j·÷˝À ìedæ+#˚ 4 _*j·Tq¢ »HêuÛ≤˝À m+‘· XÊ‘·+ rs¡ ÁbÕ+‘ê\ <ä>∑Zs¡ ìedækÕÔs¡T? (1) 1) 7% 2) 6% 3) 5% 4) 4% 7. 1970˝À @ <˚X¯eTT˝À ‘·TbòÕqTe\¢ 50,000 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T? (1) 1) ã+>±¢<˚XŸ 2) Ç+&√H˚wæj·÷ 3) |òæ*ô|ò’ŒHé‡ 4) e÷©›e⁄\T 8. ‘·TbòÕqT nq>± H˚$T? (3) 1) ñ‘·Ôsês¡ú >√fi¯+˝À düe´ (Á|ü<äøÏåD) >±\T\‘√ ≈£L&çq n\Œ |”&Éq e´edüú 2) ñ‘·sÔ ês¡ú >√fi¯+˝À n|üdeü ´ (nÁ|ü<øä DåÏ ) >±\T\‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ |”&Éq e´edüú 3) ñ‘·sÔ ês¡ú >√fi¯+˝À n|üdeü ´ >±\T\‘√ ≈£L&çq n\Œ|”&qÉ e´edüú 4) ñ‘·Ôsês¡ú >√fi¯+˝À düe´ >±\T\‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ |”&Éq e´edüú 9. ‘·TbòÕqT\ nyê+#Û·˙j·T Á|üuÛ≤e+ (4) 1) n+‘·]ïsêàDeTTq≈£î Vü‰ì 2) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3) $<äT´‘Y≈£î Ä≥+ø£eTT 4) ô|’$ n˙ï 10. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝À ‘·TbòÕqT ‘·s¡+>±\T, ‘·TbòÕqT\T eT]j·TT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
86
11.
12. 13.
14.
15.
16. 17.
18.
19.
20.
düTHêMT\ e\¢ Vü‰ì ø£\T>∑ >∑\ rs¡ÁbÕ+‘·eTT (1) 1) 5700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 2) 4700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 3) 3700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 4) 2700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ @ s√Eq rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT ˇ]kÕ‡ rsêìï ‘êøÏ <ë<ë|ü⁄ 10,000 eT+~ Á|ü»\qT #·+|æ+~, ˇ]kÕ‡˝Àì 12 õ˝≤¢˝À¢ 15 $T*j·Tq¢ eT+~øÏ qwüºeTT ø£*–+∫q~? (4) 1) 29`8`1996 2) 29`8`1997 3) 29`8`1998 4) 29`8`1999 ªôd’ø√¢dtµ nH˚ e÷≥ @ uÛ≤cÕ|ü<ä+ qT+&ç e∫Ã+~? (4) 1) #Ó’˙dt e÷≥ 2) ˝≤{ÏHé e÷≥ 3) Áô|ò+∫ e÷≥ 4) Á^ø˘ e÷≥ 1970˝À @ <˚X¯+˝À ‘·TbòÕqT e\¢ 50,000 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T? (3) 1) |òæ*ô|’ Œ¤Hé‡ 2) Ç+&√H˚wæj·÷ 3) ã+>±¢<˚XŸ 4) e÷©›e⁄\T ã+>±¢<˚XŸ˝À 50,000 eT+~ì #·+|æq ‘·TbòÕHé @ dü+e‘·‡s¡+˝À dü+uÛÑ$+∫+~? (1) 1) 1970 2) 1971 3) 1972 4) 1969 ‘Cyclone’ nH˚ e÷≥ Cyclos nqT Á^ø˘ e÷≥ qT+&ç (2) @s¡Œ&ç+~. ‘Cyclos’ e÷≥ ns¡ú+ 1) ‘·TbòÕHé 2) bÕeTT #·T≥º 3) Á|üø£≥q 4) øÏ+~ uÛ≤>∑+ >±*yêq (Vü≤]πøHé) (1) 1) Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ 2) e÷qe Áù|]‘· $|ü‘·TÔ 3) düTHêMT 4) uÛÑ÷$T $]–|ü&É≥+ d”&sÉ Y (SIDR) nH˚ ‘·TbòÕHé ã+>±¢<X˚ ŸqT m|ü⁄&ÉT ‘êøÏ+~? 1) 15 qe+ãsY 2005 (4) 2) 15 qe+ãsY 2006 3) 15 &çôd+ãsY 2007 4) 15 qe+ãsY 2007 dæ&ÉsY (SIDR) nqT ‘·TbòÕHé ã+>±¢<˚XŸqT ‘êøÏ qwüº+ ø£*–+∫+~ @ dü+e‘·‡s¡+˝À? (1) 1) 2007 2) 2008 3) 2009 4) 2006 @ dü+e‘·‡s¡+˝À rs¡ Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘· ø£ècÕí`>√<ëe] &Ó˝≤º\˝À ô|qT ‘·TbòÕHé dü+uÛ$Ñ +∫ ;uÛ‘Ñ ‡· + düèwæ+º ∫+~? (2) 1) 1976 2) 1977 3) 1978 4) 1979 1977 qe+ãsY 19q ‘·$Tfi¯Hê&ÉTqT ‘êø£e\dæq ‘·TbòÕqT @ ÁbÕ+‘êìï ‘êøÏ ô|≈£îÿ Á>±e÷\qT <Ûä«+dü+ #˚dæ+~? 1) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 2) πøs¡fi¯ (1) 3) ø£sêï≥ø£ 4) ˇ]kÕ‡
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
IV
. düTHêMT
1. düTHêMT` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. düTHêMT` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T
1. düTHê$T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Tsunami - Causes and Effects)
1.1 |ü]#·j·T+ düTHê$T nH˚ |ü<ä+ düT (Tsu) eT]j·TT Hê$T (nami) nH˚ ¬s+&ÉT »|ü˙dt |ü<ë\ ø£\sTTø£‘√ @s¡Œ&ç+~. »|ü˙dt˝À ªdüTµ nq>± z&Éπse⁄, eT]j·TT ªHê$Tµ nq>± ‘·s¡+>±\T nì ns¡ú+. düTHê$T n+fÒ, eTVü‰düeTTÁ<ä+ e+{Ï »˝≤X¯j·T+˝À uÛ≤Ø |ü]e÷D+˝À ˙s¡T ÁkÕúq ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+<ä&É+ e\q dü+uÛÑ$+#˚ ˙{Ï ‘·s¡+>±\ es¡Tdü nì ns¡ú+. (A tsunami (in Japanese 'tsu' means harbor and 'nami' means wave) is a series of water waves caused by the displacement of a large volume of a body of water, usually an ocean).
(tides)
e\¢ m≥Te+{Ï qwüº+ dü+uÛÑ$+#·<äT. düTHê$T dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT ˙{Ï ‘·s+¡ >±\T 15 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe m‘·TÔ≈£î m>∑dæ, rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î rÁe qwüº+ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. #·]Á‘·qT |ü]o*ùdÔ, Á|ü|ü+#· yê´|ü+Ô >± düTHêMT\T e+<ä\, y˚\ dü+K´˝À Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT Vü‰]+#êsTT. düMT|ü+˝À @s¡Œ&çq uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ e#˚à düTHêMT\T rs¡ ÁbÕ+‘êìï ì$TcÕ˝À¢ #˚sT¡ ≈£î+{≤sTT. ‘·s+¡ >±\T >±<Ûä »˝≤\ (shallow water) ˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·>±H˚ nH˚ø£ n&ÉT>∑T\ m‘·TÔq m–dæ|ü&É‘êsTT. ø=ìï dü+<äsꓤ˝˝À¢ |ü<äT\ n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ m>∑d,æ rs¡ ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï ‘·T&ç∫ô|&É‘êsTT. ô|<ä› uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q ‘·sT¡ yê‘· düTHêMT Á|üe÷<ä e´e~Û nH˚ø£ >∑+≥\ bÕ≥T ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
düTHêMT nH˚ |ü<ëìï kÕs¡«Á‹ø£+>± $ìjÓ÷–+#˚+<äT≈£î 1963˝À nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT˝À »]–q n+‘·sê®rj·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ dü<ädüT‡˝À n+^ø£]+#·&É+ »]–+~. ‘·$Tfi¯ uÛ≤wü˝À düTHê$Tì Ä]a ô|s¡˝…’ (Aazhi peralai) n+{≤s¡T. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ e#˚à düTHêMT\ e\q düeTTÁ<ä|ü⁄ H˚\ nq÷Vü≤´+>± $ø£èrø£sD¡ #Ó+~, <ëìô|’ ñ+&˚ ˙s¡T ô|<ä› m‘·TqÔ kÕúq#·\q+ #Ó+<äT‘·T+~. düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ ~>∑Teq dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q, <ëìô|’ düeT‘·T\q dæú‹˝À ñ+&˚ ˙s¡T kÕúqÁuÛÑ+X¯+ #Ó+<äT‘·T+~. Bìe\¢ $&ÉT<ä\j˚T´ X¯øÏÔ ‘·≈£îÿe ‘·s¡+>∑&√\q |ü]$T‹ (amplitude) ø£*–, #ê˝≤ düTBs¡ÈyÓTÆq ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ (wavelength) ø£*–q (ˇø√ÿkÕ] e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q) düTHê$T ‘·s¡+>±\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~. dü T HêMT\T Á|ü < Û ë q+>± Hê\T>∑ T ø±s¡ D ≤\ e\¢ #·]Á‘·˝À qyÓ÷<Ó’q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düTHê$T Áø°.|üP. 479˝À @õj·THé düeTTÁ<ä+(Aegean Sea)˝À dü+uÛÑ$+∫+~. ‘· ˝ … ‘ · T Ô ‘ êsTT. n+<ä T ˝À eT÷&É T ø±s¡ D ≤\T uÛ Ö >√[ø£ düTHêMT\≈£î #Ó+~q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï C≤_‘êqT nyÓT]ø±≈£î #·\Hê\(geological movement) e\¢ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êsTT. n$: 1. uÛÑ÷ø£+|ü+‘√ bÕ≥T e#˚à ÁuÛÑ+X¯ #·\Hê\T(fault #Ó+~q ôV≤ø˘ 1934˝À s¡÷bı+~+#ê&ÉT. Ä ‘·sT¡ yê‘· 1947˝À Áø°. |üP. 479 qT+&ç Áø°.X¯. 1946 es¡≈£î dü+uÛÑ$+∫q 270 movements) düTHêMT\ $esê\qT Áø√&ûø£]+#ê&ÉT. 2. uÛÑ÷bÕ‘·+(landslide) <ë<ë|ü⁄ 80% düTHêMT\T |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À 3. n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+ n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± ñ 4. ñ˝≤ÿbÕ‘·+ +&˚ ª]+>¥ Ä|òt ô|ò’sY(Ring of Fire)µ˝ÀH˚ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. 1. uÛÑ÷ø£+|ü+‘√ bÕ≥T e#˚à ÁuÛÑ+X¯ #·\Hê\T: düTHêMT\qT kÕ<Ûës¡D+>± y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T (tidal düTHêMT\≈£î Ç$ n‘·´+‘· düs«¡ kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ ø±s¡D+>± waves) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T, ø±˙, yêdüÔyêìøÏ b˛≥TbÕ≥T\T
1.2 düTHêMT ø±s¡D≤\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
89
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
#Ó|üŒe#·TÃ. Ç$ ô|<ä› m‘·TÔq X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚dæ, eTVü‰ düeTTÁ<ë\qT ôd’‘·+ <ëfÒ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤sTT. M{Ï #·\Hê\ rÁe‘· uÛ÷Ñ ø£+|ü+ m+‘· y˚>+∑ >± dü+uÛ$Ñ +∫+~, m+‘· ˙s¡T kÕúq ÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q~ nqï<ëìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. eTVü‰ düeTTÁ<ä+˝Àì Ç‘·s¡ düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À dü+uÛÑ$+#˚ n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q ≈£L&Ü düTHêMT\T sêe#·TÃ. á uÛÑ÷ø£+bÕ\ ø±s¡D+>± e#˚à ‘·s¡+>±\T >∑+≥≈£î e+<ä˝≤~ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>+∑ ‘√ Á|üj÷· DÏ+∫, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T e∫Ãq #ê˝≤ >∑+≥\T ‘·s¡Tyê‘· rsêìï ‘ê≈£î‘êsTT. bı{Ϻ>± ñ+≥÷ düeTTÁ<ä|ü⁄ eT≥º|ü⁄ kÕúsTT˝À ñ+&ç, ‘·s¡#·T>± e#˚à kÕ<Ûës¡D b˛≥TbÕ≥T\≈£î _Ûqï+>± ñ+&˚ düTHêMT ‘·s¡+>±\qT ˝À‘Ó’q düeTTÁ<ä+ ˝À|ü\ s¡÷|ü<ë˝Òà <äX¯˝ÀH˚ >∑eTì+#·e#·TÃ. á <äX˝¯ À düTHê$T ‘·s+¡ >±\T 100 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈î£ ‘·s+¡ >∑<s’Ó ´È¡ + (wavelength) ø£*– ñqï|üŒ{Ïø,° ˝À‘·T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç, >∑+≥≈£î e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝≤dt @+C…˝Ÿ‡qT ‘êøÏ‘˚, Ä ø±s¡ D +>± e#˚ à dü T HêMT {Àø√´qT C… { Ÿ y˚ > ∑ + ø£ + fÒ n~Ûø£y˚>∑+‘√ #˚s¡T‘·T+~. düTHêMT\T <ë<ë|ü⁄ düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\+ ÁøÏ+<ä ˝Ò<ë eTVü‰düeTTÁ<ä+ düMT|ü+˝À dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\ #·\q+ e\q düèwæº+#·ã&É‘êsTT.
2. uÛÑ÷bÕ‘·+: düTHêMTøÏ <ë]rùd n‘·´+‘· s¬ +&Ée kÕ<Ûës¡D ø±s¡D+.. ˙{Ï øÏ+<ä @s¡Œ&˚ ˝Ò<ë düeTTÁ<ëìøÏ yÓ\T|ü\ @s¡Œ&ç, nq+‘·s+¡ ˙{Ï˝ÀøÏ #=s¡ã&˚ uÛÑ÷bÕ‘·+ (landslide). uÛÑ÷bÕ‘·++ ø±s¡D+>± n‹ô|<ä› düTHê$T 1958˝À n\kÕÿ˝Àì *≥Tj·÷uÒ˝À dü+uÛÑ$+∫+~. Bìe\¢ @s¡Œ&çq ‘·s¡+>∑+ rs¡ πsK qT+&ç 50 qT+&ç 150 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î m>∑dæ|ü&ç+~.
3. n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+: n–ï |ü s ¡ « ‘· + $k˛Œ¤ ≥ q+ #Ó + <ä & É + . rsêìøÏ
2. düTHê$T ‘·s¡+>∑ Áf…ÆHé @s¡Œ&É≥+
düMT|ü+˝Àì ˝Ò<ë ˙{Ï ˝À|ü\ ñqï n–ï|üs¡«‘·+˝Àì ˇø£ bÕs¡Ù«+ ÁuÛÑ+X¯ #·s¡´ (fault) ˝Ò<ë n–ï |üs¡«‘· ù|\T&ÉT dü+<äs“¡ +¤ >± dü+uÛ$Ñ +∫qfÒº ô|ø’ Ï m>∑jT· &É+ ˝Ò<ë ≈£î+–b˛e&É+ »s¡>∑e#·TÃ. 1883˝À Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì Á|üeTTK Áø±ø±{Àyê n–ï|üs«¡ ‘·+ $k˛Œ¤≥q+ #Ó+~, 40 MT≥s¡¢ m‘·sÔ TTq düTHêMTøÏ <ë]rXÊsTT. eTVü‰düeTTÁ<ë\qT ôd‘’ +· <ëfÒ kÕeTs¡´ú + ø£*–q Á≈£Ls¡yÓTÆq ‘·s¡+>±\ e\¢ C≤yê, düTeTÁ‘ê Be⁄˝À¢ 36 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T.
4. ñ˝≤ÿbÕ‘ê\T: düTe÷s¡T 3.5 _*j·Tq¢ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· dü+uÛ$Ñ +∫q ˇø£ ñ˝≤ÿbÕ‘·+ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ä+˝À e∫Ãq düTHêMT <Ûë{ÏøÏ n|üŒ{Ï uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï JesêX¯ó˝À¢ #ê˝≤ es¡≈£î ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTTq≥Tº XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T. uÛÑ÷ø£+|ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢, uÛÑ÷bÕ‘ê\T, n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\T ˝Ò<ë ô|<ä› ô|<ä› ñ˝≤ÿbÕ‘· Á|üuÛ≤yê\ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ë\T ˝Ò<ë düs¡düT‡˝À¢ y˚>∑+>± dü+uÛÑ$+#˚ ˙{Ï kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+‘√ ñ<ä“$¤ +#˚ á ‘·s+¡ >±\T ‘·s#¡ T· >± düT<ä÷s¡+>± ñqï rsê\qT ‘êøÏ, ø£˝À¢\+ düèwækº ÕÔsTT. ø±s¡D+ @<Óq’ |üŒ{Ïø,° $<Ûä«+düø£ #·\Hê\T, ñbıŒ+>∑&É+ e\q düeTTÁ<ä ˙s¡T, kÕúq ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~, ∫es¡≈£î >∑D˙j·TyÓTÆq $<Ûä«+düø£ X¯øÏÔ‘√ uÛ÷Ñ $Tô|ø’ Ï $s¡T#·T≈£î|ü&TÉ ‘·T+~. düTHêMT Á|üu≤Û yê\T yÓ\T|ü*øÏ ø£ì|æ+#·ì $<Ûä+>± (unnoticeable) ñ+&ç, $<Ûä«+düø£s¡+>± ñ+{≤sTT. dü T HêMT dü + uÛ Ñ $ +#˚ ø±s¡ ø ±\qT XÊÁd” Ô j · T +>± |ü]XÀ~Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· XÊÁdüE Ô \„ T düTHêMT\T dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ~>∑Te ø±s¡ø±\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êj·TH˚ n+#·Hê≈£î e#êÃs¡T. düeTTÁ<ä >∑s¡“¤+˝À uÛÑ÷ø£+|ü+ e\q 75% n–ï |üs¡«‘ê\T ã<ä∆\e&É+ e\q 5% düeTTÁ<ä+˝À uÛÑ÷$T ≈£î+–b˛e&É+ e\q 5% yê‘êes¡D+˝À Á|ü‹≈£L\ e÷s¡TŒ\ e\q 2% ‘Ó*j·Tì ø±s¡D≤\ e\q 10%
3. ‘·s+¡ >±\T rs¡+ yÓ|’ ⁄ü yÓfi¢‚ ø=B›, 4. rs¡ + e<ä › _Û ‹ Ô ø £ HÓeTà~+∫, ‘·s+¡ >∑<s’Ó êÈ´\T ‘·–,Z m‘·TÔ ô|s¡T>∑T‘êsTT.
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
1 . »˝≤+‘· s ¡ Z ‘ · ÁuÛ Ñ + X¯ #· \ q+, uÛÑ÷bÕ‘·+, ˝Ò<ë n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
90
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düTHêMT\T eTVü‰ düeTTÁ<ë\˝ÀøÏ <ë]rùd q<äT\T,
qeTàø£+ #·+Á<äT&ÉT düeTTÁ<ëìï ‘·q yÓ’|ü⁄ >∑T+Eø√e&É+ e\¢H˚ düTHêMT\T ekÕÔj·Tì Á|ü»˝À¢ ˇø£ qeTàø£+ ñ+~.
1.3 düTHêMT kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T düTHê$T ˙{Ïô|’ >±* M#·&É+ e\¢ e#˚à kÕ<Ûës¡D eTVü‰ düeTTÁ<ä ‘·s¡+>±\≈£î _Ûqï+>± ñ+≥T+~. düTHêMT\T kÕ<Û ë s¡ D ‘· s ¡ + >±\ ø£ + fÒ mH√ï¬ s ≥T¢ n~Û ø £ y˚ > ∑ + ‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. >∑+≥≈£î 100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+&˚ kÕ<Ûës¡D ‘·s+¡ >∑ y˚>+∑ ‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ, eTVü‰düeTTÁ<ä n>±<Ûä »\+ (deep water)˝À düTHêMT C…{Ÿ $e÷q+‘√ düe÷q+>± >∑+≥≈£î 800 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>+∑ ‘√ Á|üj÷· DÏdTü +Ô ~. n>±<Ûä »\+˝À n$ m+‘· y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+∫q|üŒ{Ïø°, düTHêMT\T ˙{Ï m‘·TÔqT 30 qT+&ç 45 ôd+{°MT≥s¡¢ m‘·TÔ≈£î e÷Á‘·y˚T ô|+#·>∑\T>∑T‘êsTT. n+<äTe\¢ düeTTÁ<ä+˝À HÍø£\ô|’ m≥Te+{Ï Á|üu≤Û e+ ñ+&ɱ uÛ≤$düTÔqï≥Tº düTHêMT ˇπø ˇø£ n‹ô|<ä› ‘·s¡+>∑+ (giant wave) ø±<äT. ˇø£ düTHê$T 10 ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe ‘·s¡+>±\qT ø£*– ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ Ä ‘·s¡+>±\ ÁX‚DÏì ªdüTHê$T ‘·s¡+>∑ ¬s’\T (tsunami wave train)µ nì n+{≤s¡T. ˇø=ÿø£ÿ ‘·s+ ¡ >∑+ 5 qT+&ç 90 ì$TcÕ\ e´e~Û˝À eTs=ø£ <ëìì nqTdü]kÕÔsTT. eTVü‰ »\≈£î&É´+ (wall of water) Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·&É+ <ë«sê düTHêMT es¡<ä\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. dü T HêMT\T |ü > ∑ \ T, sêÁ‹ nH˚ ‘˚ & Ü ˝Ò ≈ £ î +&Ü @ düeTj·T+˝ÀHÓ’Hê dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. eTVü‰ düeTTÁ<ä|⁄ü n>±<Û+ä ˝À dü+uÛ$ Ñ +#˚ düTHê$T e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q ‘·s¡+>±\‘√ >∑+≥≈£î düTe÷s¡T 800 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. nsTT‘˚ πøe\+ ˇø£ øÏ˝ÀMT≥s¡T ‘·s¡+>∑ &√\q |ü]$T‹ì e÷Á‘·y˚T ø£*– ñ+≥T+&ç. düeTTÁ<ä|ü⁄ n>±<Ûä+˝À dü+uÛÑ$+#˚ düTHêMT\qT z&É\T >∑ T ]Ô + #· ˝ Ò e ⁄. nsTTq|ü Œ {Ï ø ° , dü e TTÁ<ä rsêìï ‘êøÏq|ü&ÉT ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ ≈£î∫+#·T≈£îb˛sTT, ‘·s¡+>∑ &√\q |ü]$T‹ $kÕÔs¡+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. n‹ dü«\Œ e´e~Û˝ÀH˚ >∑]wüº m‘·TÔ≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø£+|üP´≥sY qeT÷Hê\T düTHê$T dü+uÛ$ Ñ +#˚ düeTj·÷ìï ø=~› ì$TcÕ\ eTT+<äT ‘Ó*j·TCÒj·T>∑\T>∑T‘êsTT. düTHêMT\T $<Û«ä +düø£ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+{≤sTT. ÇdüTø£ rsê\qT K+&ÉK+&Ü\T>± #˚kÕÔsTT. rs¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì eèø£å C≤‘·T\qT $∫äqï+ #˚kÕsTT. ‘·q X¯øÏÔì yÓ<ä»*¢ Çfi¯ ¢ q T, rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ì ø£ ≥ º & Ü\qT $<Ûä«+düyÓTTqs¡TkÕÔsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Á|üyêVü‰\ yÓ’|ü⁄ ≈£L&Ü Á|üj·÷DÏ+#·>∑\e⁄. ø=ìï düTHêMT\T #ê˝≤ ô|<ä›$>± ñ+{≤sTT. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À yê{Ï m‘·TÔ 10 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. nkÕ<Ûës¡D dü+<äsꓤ\˝À 30 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À e+<ä\ MT≥s¡¢ <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. ˝À‘·≥Tº rs¡ ÁbÕ+‘ê\˙ï düTHêMT\ <Ûë{ÏøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. düTHêMT ‘·s¡+>±\ ÁX‚DÏ (series of waves) ì ø£*– ñ+≥T+~. #ê˝≤ dü+<äsꓤ\˝À yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+>∑+ ô|<ä›~>± ñ+&É<äT. es¡Tdü>± e#˚à düTHêMT ‘·s¡+>±\ Á|üe÷<ä+ yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+>∑+ e∫Ãq #ê˝≤ >∑+≥\bÕ≥T ñ+≥T+~. rs¡ ÁbÕ+‘ê yÓTÆ<ëHê˝À¢ düTHêMT\T ˇø£ e´øÏÔ |üs¡T¬>‹Ô y˚>∑+ ø£+fÒ y˚>∑+>± >∑+≥≈£î 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. ø=ìïkÕs¡T¢ düTHêMT\ ø±s¡D+>± rs¡+ e<ä› ˙s¡T yÓq≈£îÿ ‘·–Z eTVü‰düeTTÁ<ä|⁄ü uÛ÷Ñ ‘·\+ (ocean floor) ãj·T≥≈£î ø£q|ü&ÉT‘·T+~. Bìì düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£>± uÛ≤$+∫, ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. ø=ìï düTHêMT\ ã\+ $kÕÔs¡+>± ñ+≥T+~. |ü&Ée\T, Ç‘·s¡ e´sêú\‘√ bÕ≥T ≥qTï\ ãs¡Te⁄ ñ+&˚ sêfi¯ófl ôd‘’ +· düTHêMT ‘·s+¡ >±\‘√ bÕ≥T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢øÏ ø=≥Tº≈£îì ekÕÔsTT. Çfi¯ófl, Ç‘·s¡ ìsêàD≤\T <Ûä«+dü+ #˚jT· ã&É‘êsTT. ˙{Ïô|’ ‘˚*j·÷&˚ nìï edüTeÔ ⁄\T, ˙s¡T #ê˝≤ ã\+>± #·*dü÷Ô, Á|ü»\qT >±j·T|üs¡#·&É+‘√ bÕ≥T ˇø√ÿkÕ] ÁbÕD≤\T ≈£L&Ü rkÕÔsTT.
1.4 <äTÁwüŒuÛ≤yê\T kÕúìø£ düTHê$T |òüT≥q\T ˝Ò<ë eT÷\+ (Source) 30 ì$TcÕ\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e´e~Û ø£*–q düTHêMT\T uÛ≤Ø qcÕºìøÏ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. ˙{Ï ã\+ ‘·q e÷s¡Z+˝À n&ÉT¶e#˚à Á|ü‹ <ëìì ≈£L*Ãy˚düTÔ+~. düTHêMT e\¢ e#˚à es¡<ä Á|üuÛ≤e+ e÷qe ÄyêkÕ\T, s√&ÉT¢, eTÚ*ø£ edü‘·T\≈£î ÄbÕs¡ qcÕºìï ø£*–+∫, düe÷»|ü⁄ kÕ<Ûës¡D q&Ée&çø£≈£î $|òü÷‘·+ #˚düTÔ+~. düTHê$T ñ|üdü+Vü≤s¡D (withdrawal of the tsunami) eT]+‘· qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ‘·s¡+>±\T eTVü‰düeTTÁ<ä+ yÓ|’ ⁄ü ‹s√>∑$Tdü÷,Ô ø£≥&º Ü\ |ü⁄Hê<äT\qT ôd‘’ +· }&çà ô|&É‘êsTT. Çfi¯ fl qT dü e TTÁ<ä + ˝ÀøÏ á&É T ì ø fi¯ ‘ êsTT. z&É π s e⁄\≈£ î , $e÷HêÁX¯j·÷\≈£î qwüº+ »s¡>∑&É+ e\¢ nedüs¡yÓTÆq ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T, Wwü<Ûë\ düs¡|òüsê≈£î n+‘·sêj·T+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
91
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÖ‹ø£ qwüº+ »s¡>∑&É+‘√ bÕ≥T Á|üC≤s√>∑´ e´edüúô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. ˙s¡T Çfi¯fl˝ÀøÏ #=s¡ã&É≥+ e\q Á|ü»\T ˙{Ï˝À eTTì–b˛sTT eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. uÛÑj·T+ø£s¡ ‘·s+¡ >±\ <Ûë{ÏøÏ nH˚ø£ eT+~ düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ ø=≥Tº≈î£ ì b˛‘ês¡T. eT]ø=+<äs¡T ‘·s¡+>±\‘√ bÕ≥T ø=≥Tº≈£îe#˚à e´sêú\T, ô|<ä› ô|<ä› edüTÔe⁄\ ÁøÏ+<ä |ü&ç eTs¡DÏkÕÔs¡T. nsTT‘˚ düTHê$T e\¢ e#˚à es¡<\ä ø±s¡D+>± ô|<ä› m‘·TqÔ Äs√>∑´ düeTdü´\T ‘·˝‹… qÔ |òüT≥q\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe e÷Á‘·y˚T ñHêïsTT. $|ü‘Ô T· dü+uÛ$Ñ +∫q ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘ê>∑T˙{Ï \uÛ´Ñ ‘· nqï~ m|ü&É÷ Á|ü<Ûëq düeTdü´>±H˚ ñ+{À+~. eTTs¡T>∑T˙{Ï ô|’|ü⁄\T <Ó ã “‹q&É + e\¢ eTTs¡ T >∑ T ˙{Ï bÕs¡ T <ä \ e´edü ú ndüÔe´düÔeTe⁄‘·T+~. u≤e⁄\T, Ç‘·s¡ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ eqs¡T\T, ñ|ü⁄Œ˙s¡T, eTTs¡T>∑T˙s¡T, e´sêú\T #˚] ≈£\Twæ‘·eTe⁄‘êsTT. es¡<ä\ e\¢ |ü+≥ qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. |ü&Ée\T, e\\T ø=≥Tº≈£îì b˛sTT JeH√bÕ~Û b˛‘·T+~. |üsê´es¡D+ ø°åDÏdüTÔ+~.
1.5 düTHêMT\qT |üdæ>∑≥º&É+
düTHêMTøÏ <ë]rùd uÛÑ÷ø£+|ü+ kÕ<Ûës¡D dæú‹
ÁuÛÑ+X¯+ n\»&ç es¡<ä n\ ô|’¬ø>∑j·T&É+ uÛÑ÷ø£+|ü n_Ûπø+Á<ä+ n\»&ç bÕ≥T n\ ≈£î+>∑&É+
uÛÑ÷ø£+|ü n_Ûπø+Á<ä+
$düÔs¡D
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&ÉT s¡ø±\ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ (tsue´edüú\T ñHêïsTT. 1. n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\T 2. ÁbÕ+rj·T ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T düTHêMT\T nìï eTVü‰düeTTÁ<ë\T eT]j·TT eT<Û´ä <äsê düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛ$Ñ +#êsTT. nsTT‘˚, n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT\T |üd|æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝ÀH˚ e#êÃsTT. XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT @ $<Ûä+>± eTT+<äT>± ø£∫ä‘·+>± n+#·Hê y˚j·T˝Òs√, n<˚ $<Ûä+>± düTHêMT\qT ≈£L&Ü m|ü&ÉT @s¡Œ&É‘êjÓ÷ ì]›wüº+>± n+#·Hê y˚j·T˝Òs¡T. nami warning)
1. n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T |üdæ|òæø˘ düTHê$T yê]ï+>¥ ôd+≥sY(Pacific Tsunami Warning Center (PTWC)):
BìH˚ n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ä+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. 1946˝À e∫Ãq Væ ≤ ˝À dü T Hê$T nq+‘· s ¡ + Vü≤yêsTT˝Àì Çyê;#Y e<ä› 1948˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. düTHê$T sêe&ÜìøÏ nH˚ø£ >∑+≥\ eTT+<˚ |üdæ|òæø˘ dü T Hê$T yê]ï+>¥ ôd+≥sY (PTWC) <˚ X Ê\qT nÁ|üeT‘·Ô+ #˚düTÔ+~. düTHê$T ø=~› >∑+≥˝À¢ #˚s¡Tø√>∑\ rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\qT ôV≤#·Ã]ø£ <ë«sê nÁ|üeT‘·Ô+ #˚kÕÔs¡T. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î düTHê$T m|ü&ÉT edüTÔ+<√ ‘Ó*j·TCÒùd dü÷#·q (tsunami watch) C≤Ø #˚kÕÔs¡T. á πø+Á<ëìï nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q H˚wüq˝Ÿ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
92
rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä
ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s+¡ >±\qT n~Û>∑$T+#·&É+
y˚>∑+ ‘·>∑Z&É+ zcÕìø˘ n+&é n{≤àdæŒj·T]ø˘ n&çàìÁùdºwüHé(National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) ) ìs¡ « Væ ≤ k˛Ô + ~. 2004˝À Væ ≤ +<ä ÷
eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À e∫Ãq düTHê$T nq+‘·s¡+ á πø+Á<ä+ ùde\qT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ø£πs_j·THé, #·T≥Tº|øü ÿ£ \ ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü $dü]Ô +#·&+É »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://ptwc.weather.gov Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düTHêMT ÇqŒ¤sπ àwüHé ôd+≥sY(International Tsunami Information Centre (ITIC) ): Bìì j·TTHÓk˛ÿ≈£î #Ó+~q Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é IOC) Ä<Û«ä s¡´+˝À 1965˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Bì Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT sêh+˝À ñqï ôVAH√\T\T. yÓuŸôd’{Ÿ: http://itic.ioc-unesco.org
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+˝À düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ düeTq«j·T
Á>∑÷|ü⁄(International Coordination Group for the Tsunami Warning System in the Pacific (ICGITSU)): Bìì 1968˝À j·TTHÓk˛ÿ Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+
ÁbòÕH釽Àì bÕ]dt˝À Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é ◊zdæ) Ä<Û«ä s¡´+˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. |üdæ|òæø˘ düTHêMT\ eT÷´õj·T+ yÓuŸôd’{Ÿ: http:// www.tsunami.org/. Ç~ |üd| æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛÑ$+#˚ düTHêMT\ $esê\qT, yÓuŸôd’≥¢ $esê\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
2. ÁbÕ+rj·T ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T kÕúìø£+>± düTHê$T eTT|ü ñ+<√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüT ø√e&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D+>± düMT|ü+˝À e∫Ãq uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q &˚{≤qT $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D Á|ü » \≈£ î 15 ì$TcÕ\ ø£ + fÒ eTT+<ä T ôV≤#· à ]ø£ \ T C≤Ø#˚j·T&ÜìøÏ Ç≥Te+{Ï e´edüú\T dü]b˛‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷ (Survey of India) rs¡+ yÓ+ã&ç f…Æ&é π>CŸ HÓ{ŸesYÿ (tide gauge network) qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. z&Éπse⁄\T dæã“+~ düVü≤ø±s¡+‘√ s√EyêØ π>CŸqT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. f…&Æ é >π CŸ‘√ bÕ≥T sê&Üs¡¢ düV≤ü ø±s¡+‘√ düTHêMTì ≈£L&Ü |üdæ>∑≥ºe#·TÃ. 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À @s¡Œ&çq düTHê$T dü+<äs“¡ +¤ >± Hê\T>∑T sê&Üs¡¢ qT+&ç &˚{≤qT, uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT >∑+≥\≈£î düTHê$T ‘·s¡+>±\ m‘·TÔqT qyÓ÷<äT #˚j·T>∑*>±s¡T. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ düTHê$Tô|’ ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\ (satellites) |ü]o\q\T ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚j·T&ÜìøÏ @ e÷Á‘·+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É˝Ò<äqï $wüj·÷ìï >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. m+<äTø£+fÒ ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\T n+~+∫q &˚ { ≤qT ÁbÕôddt #˚ j · T &ÜìøÏ ◊<ä T >∑ + ≥\T |ü { Ï º + ~. nsTTq|üŒ{Ïø°, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À düTHê$T ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚j·T&É+˝À n+‘·]ø£å |ü]o\q\T Á|ü‘·´ø£å bÕÁ‘· b˛wæ+#˚ neø±XÊ\T ˝Òø£b˛˝Ò<äT. ø£ è Á‹eT ñ|ü Á >∑ V ü ‰ \ kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìï ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì, düTHê$T ø±s¡ø£ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ‘·øDå£ ôV≤#·Ã]ø£\qT C≤Ø #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. ôV≤#·Ã]ø£ e´e~Û uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ rs¡πsK qT+&ç m+‘· <ä÷s¡+˝À ñqï~ nqï <ëìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. rs¡ ÁbÕ+‘· n≥Tb˛≥T e÷|üø±\T (tidal gauges) düTHêMT\qT rsêìøÏ düMT|ü+˝À Ä|æy˚j·T>∑\e⁄. ø±˙, eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ ˝À‘·T˝À yê{Ïe\¢ ñ|üj÷Ó >∑+ ñ+&É
$eq |ü_¢πøwüHé‡
düeTTÁ<ëìøÏ yÓ\T|ü\ 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT. düTHêMT≥s¡T¢ (Tsunameters) düeTTÁ<ä ñ|ü]‘·\+ô|’ Á|üe÷<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q ôV≤#·Ã]ø£\qT Á|üdüs¡D #˚kÕÔsTT. <ëìì XÊ{Ï˝…’≥¢≈£î n+~kÕÔsTT. nyÓ T ]ø±≈£ î #Ó + ~q H˚ w ü q ˝Ÿ zdæ j · ÷ ìø˘ n+&é n{≤àdæŒ]¤ ø˘ n&çàìÁùdwº Hü é (National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA)) 1995˝À &û|t zwüHé nôddtyÓT+{Ÿ n+&é ]b˛]º+>¥ Ä|òt düTHê$T (Deep Ocean Assessment and Reporting of Tsunami (DART)) e´edüúqT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 2001 Hê{ÏøÏ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À Äs¡T ùdºwüqT¢ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. Á|ü‹ ùdºwüqT düTe÷s¡T 6000 MT≥s¡¢ ÁøÏ+<ä düeTTÁ<ä dü+düÔs¡ uÛÑ÷‘·\ |”&Éq ]ø±s¡¶s¡T (Sea bed bottom pressure) ø£*– ñ+≥T+~. Ç~ düTHê$T ø£<ä*ø£\qT |üdæ>∑{Ϻ, ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ëìøÏ düe÷#êsêìï Á|üdü]+|üCÒdüTÔ+~. ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï ôV≤#·Ã]ø£ øπ +Á<ä+ Ä düe÷#êsêìï sπ &çj÷Ó <ë«sê |üd|æ øæò ˘ düTHê$T ôd+≥sY (PTWC) ≈£î #˚s¡y˚düTÔ+~.
1.6 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTHêMT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·s¡#·T>± düTHêMT\qT m<äTs=ÿqø£ b˛sTTq|üŒ{Ïø°, kÕ<Ûës¡D+>± düTHêMT Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs+¡ ñ+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ rs¡sπ K ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ düTHê$T eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~.
1.6.1 düTHê$T <äTs¡“¤\‘·«+ : kÕeTs¡ú´+ INCOIS Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ rsêìï düTHêMT ‘êø±\+fÒ ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ 7.0 ø£+fÒ n~Ûø£ rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+#ê*. n+&Ée÷Hé ` düTeTÁ‘ê ˝Ò<ë bÕøÏkÕúHé˝Àì eTÁø±Hé ÁbÕ+‘ê˝À¢ e÷Á‘·yT˚ n+‘·{Ï rÁe‘· ø£*–q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. nsTT‘˚, n+‘·{Ï rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\˙ï düTHêMT\≈£î <ë]rj·÷*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
1.6.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTHêMTøÏ eT÷˝≤\T
93
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rsêìï düTHêMT ‘êø±\+fÒ 7 ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#ê*. 2. düTHê$T dü+uÛ$Ñ +#ê\+fÒ, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T eTVü‰düeTTÁ<ä+ n>±<Ûä+˝À 100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ˝À‘·T˝À sêyê* 3. düeTTÁ<ä H˚\˝À }s¡›« #·\q+ ñ+&Ü*.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. eT+<ä ∫ÛÁ<ä y˚>±\T (Slow Rupture Velocities) n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq düTHêMT\qT düèwæºkÕÔsTT.
düTHêMT ‘·s¡+>∑ Áf…ÆqT @s¡Œ&É≥+ düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\+˝À e#˚à |ü>T∑ fi¯ó¢ ˙{Ïì ô|ø’ Ï HÓ≥º&É+‘√ ‘·s¡+>±\T yÓTT<ä\e⁄‘êsTT.
1.6.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #ê]Á‘ê‘·àø£ düTHêMT\T ‘˚~
ÁbÕ+‘·+
1762 @Á|æ˝Ÿ 12 1881 &çôd+usY 31 1883 Ä>∑düTº 27 1941 pHé 26 1945 qe+ãsY 27 2004 &çôd+ãsY 26
ã+>±fi≤U≤‘·+ ø±sY ìø√u≤sY Áø±ø±{Àyê n+&Ée÷Hé eTÁø±Hé düTeTÁ‘ê
‘·s¡+>∑|ü⁄ m‘·TÔ
1.8 MT `` 2.0 MT `` 12.0 MT 10.0 MT
eTVü‰düeTTÁ<ä|⁄ü n>±<Û+ä ‘√ ‘·s¡+>±\T >∑+≥≈£î 500 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ y˚ > ∑ + ‘√ ø£<äT\T‘êsTT.
1.6.4 düTHê$T eTT|ü⁄Œ n+#·Hê uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À rs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q düTHêMT ÁbÕ<∏ä$Tø£ eTT|ü⁄Œ n+#·HêqT |ü\T n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ìsêú]kÕÔs¡T. eTTK´+>± uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É |ü\ø±\ ìsêàD+, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ #·]Á‘· >∑‘+· ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q düTHêMT\T Ä<Ûës¡+>± eTT|ü⁄ŒqT n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT rs¡ ÁbÕ+‘ê\T, Be⁄\ ÁbÕ+‘ê\T Á|ü<Ûëq+>± uÛÑ÷K+&É |ü\ø±\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï #=#·TÃ≈£îb˛j˚T ÁbÕ+‘ê\˝À e#˚à uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘êsTT. eTTK´+>± n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY, düTeTÁ‘ê B$ e+|ü⁄ (Arc), ñ‘·Ôs¡ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝Àì eTÁø±Hé düãø› Hå£ é (subduction) ÁbÕ+‘·+ nH˚ s¬ +&ÉT düTHêMT dü+uÛ$Ñ +#˚ ÁbÕ+‘ê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝Àqe⁄‘êsTT. düTHêMT e∫Ãq|ü&ÉT n~ rs¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT ‘êπø Á|ü‹düŒ+<äq düeTj·T+ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q Á|ü<X˚ +¯ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç 10 ì$TcÕ\ qT+&ç ø=ìï >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~. düTHêMT ø±s¡D+>± e#˚à uÛÑ÷ø£+bÕ\ ‘êøÏ&ç n~Ûø£+>± ñ+&˚ düã¶ø£åHé ÁbÕ+‘ê\ô|’ ñqï n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\qT ‘êø£&Üìπø uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‹ ‘·≈£îÿe düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+<äì düTHêMTô|’ »]|æq n<Ûä´j·THê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ìø√u≤sY≈£î düMT|ü+˝À 7.5 ˝Ò<ë n+‘· ø £ + fÒ m≈£ î ÿe rÁe‘· ø£ * –q uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + dü+uÛÑ$+∫+<äqT≈£î+fÒ, n~ ìø√u≤sY˝Àì n‘·´+‘· düMT|ü rs¡+ e<ä›≈£î Á|üj·÷DÏ+#·&ÜìøÏ ø£∫Ñ·+>± 20 qT+&ç 30 ì$TcÕ\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~. n<˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±ìï ‘êø£&ÜìøÏ 2 qT+&ç 3 >∑+≥\ e´e~Û |ü&ÉT‘·T+~. Ç+&√H˚wj æ ÷· düMT|ü+˝À dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\qT #˚s¡&ÜìøÏ 1 qT+&ç 2 >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ç‘˚, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±ìï #˚s¡&ÜìøÏ 3 qT+&ç 5 >∑+≥\ e´e~Û |ü&ÉT‘·T+~. eTÁø±Hé e<ä› e#˚à uÛÑ÷ø£+bÕ\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
H˚\≈£î #˚s¡Tej˚T´ ø=~› y˚ > ∑ + >∑ + ≥≈£ î 45 øÏ . MT.≈£ î ‘· > ∑ T Z ‘ · T +~. nsTTHê, ‘·s¡+>±\T ô|’øÏ ˝≤>∑ ã &ç m‘· T Ô ô|s¡ T >∑T‘·T+~.
‘· s ¡ + >∑ + ˝À‘· ≥ Tº ÁbÕ+‘·+ô|’ $s¡T#·T≈£î |ü&ç, <ëì e÷s¡Z+˝À n&ÉT¶ e#˚à Á|ü‹<ëìì <Ûä«+dü+ #˚düTÔ+~. düMT|ü+˝Àì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ (>∑T»sê‘Y) rsêìï #˚s¡&ÜìøÏ 2 qT+&ç 3 >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
1.6.5 Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À düTHê$T 2004 &çôd+usY 26q dü+uÛÑ$+∫q düTHê$T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\‘√ bÕ≥T |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄˝À¢ $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕºìøÏ <ë]rdæ+~. düTHê$T $|ü‘T· Ô eT‘·‡´ø±s¡T\ ø£eT÷´ì{°ì n‘·´+‘· rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~. eT‘·‡´ø±s¡T\T Ä|ü⁄Ô\‘√ bÕ≥T JeH√bÕ~Ûì ôd’‘·+ ø√˝ÀŒj·÷s¡T. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄˝À¢ì 1396 Á>±e÷˝À¢, 26.63 \ø£å\ eT+~ Á|ü»\T düTHê$T $|ü‘·TÔ≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. <ë<ë|ü⁄ 9395 eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒ>±, 396 eT+~ >∑\¢+‘·j·÷´s¡T.
1.7 rs¡ ÁbÕ+‘· <äTs¡“\‘·« dü÷N (Coastal Vulnerability Index) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘· <äTs¡“\‘·« dü÷N(Coastal Vulnerability Index' (CVI) ) n{≤¢ d ü T qT 2012 y˚ T 17q ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì uÛ≤s¡‘· C≤rj·T eTVü‰düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ ùde\ πø+Á<ä+(Indian National Centre for Ocean Information Services (INCOIS)) $&ÉT<ä\ #˚d+ æ ~. Bì Á|üø±s¡+ düeTTÁ<ä+
94
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
qcÕº\qT ‘·–Z+#˚+<äT≈£î ˇø£ dü‘·«s¡ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú (Early Warning system) Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À m+‘√ nedüs¡+. á ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q nedüsê\ ø√dü+ ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~. á e´edü ú q T ÁbÕs¡ + _Û + ∫q <ä > ∑ Z ] qT+&˚ ìs¡ + ‘· s ¡ + düeTs¡úe+‘·yÓTÆq ùde\T n+~+#˚ \ø£å´+ (end - to - end principle) Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. yês¡eT+‘ê s√E≈£î 24 >∑+≥\ bÕ≥T á düTHê$T ôV≤#·Ã]ø£ πø+Á<ä+ düø±\+˝À düe÷#êsêìï #˚s¡y˚düTÔ+~. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ¬s+&ÉT düTHê$T»qø£ (Tsurnamigenic) eT+&É˝≤\˝À uÛ÷Ñ ø£+|ü bÕsê$T‘·T\qT düø±\+˝À ìsê∆]düT+Ô ~. s¬ +&ÉT düTHê$T»qø£ eT+&É˝≤\ #·T≥÷º u≤≥yéT Áô|»sY ]ø±s¡s¶ T¡ ,¢ ‘·s¡+>∑ e÷|üHê\T (Tide Gauges), sê&ÜsY Ä<Ûë]‘· ø√düº˝Ÿ e÷q≥]+>¥ ùdºwüqT¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ø£*– ñqï ø£*– ñqï ˇø£ düeTÁ>∑yÓTÆq zdüHé nã®πs«wüq˝Ÿ HÓ{ŸesYÿqT kÕú|æ+#·&É+ »]–+~. Ç~ düTHê$T‘√ bÕ≥T ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î ≈£L&Ü eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\T, <äTs¡“¤\‘·«+ >∑\ ÁbÕ+‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄\qT s¡÷bı+~düTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü INCOIS düTHêMT\T, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï yês¡+<ä]ø° πø+Á<ä uÛÑ÷ $C≤„q(msYÔ ôd’HÓ‡dt) eT+Á‹‘·« XÊK, 2004 kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, •ø£åD, ne>±Vü≤q n+<äCÒdüTÔ+~. &çôd+ãsY 26 düTHê$T nq+‘·s¡+ ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì Ç+&çj·THé H˚wüq˝Ÿ ôd+{sY |òüsY zwüHé ÇqŒ¤πsàwüHé düØ«ôddt (Indian NaÄ+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 974 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q rs¡πsK‘√ tion Centre for Ocean Information services (INCOIS))˝À >∑ T »sê‘Y ‘·s¡Tyê‘· <˚X¯+˝À ¬s+&Ée n‹ô|<ä› rs¡πsKqT ø£*– dü‘·«s¡ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ πø+Á<ë(Tsunami Early warning centre) ìï 2007 nø√º ã sY 17q @sêŒ≥T #˚ d æ + ~. ñqï sêh+>±, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q ÇHéø±sTTHé(INCOIS) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVü‰düeTTÁ<ë\T/ rs¡sπ K ñqï sêh+>± Á|üd~æ >∆ ±$+∫+~. yÓTT‘·+Ô rs¡ ÁbÕ+‘·+ yê‘êes¡D XÊÁkÕÔ\ s¡+>∑+˝À &˚{≤ düMTø£s¡D˝À ìeT>∑ïyÓTÆ 9 õ˝≤¢˝À¢ 92,906 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ&\É TŒq ñqï rs¡sπ K ñqï $$<Û ä dü + dü ú \ qT+&ç dü e ÷#êsêìï ùdø£ ] +∫, yÓ+ã&ç 2,482 Á>±e÷\T ñHêïsTT. yê{Ï˝À 500 Á>±e÷\T eTVü‰düeTTÁ<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q &˚{≤ y˚sYVü≤ÖdtqT ø£*– ñ rsêìøÏ 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ ˝À|ü⁄H˚ ñHêïsTT. á Á>±e÷\˙ï +≥T+~. ÇHéø±sTTdt ‘·q e<ä› düe÷#êsêìï eT‘·‡´ø±s¡T\T, Á|üø£è‹ Á|üø√bÕìøÏ, eTTK´+>± #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢, y˚˝≤ sêh eT‘·‡´XÊK n~Ûø±s¡T\T, Á|üD≤[ø± dü+|òüT+, z&Éπse⁄\T, ‘·s¡+>±\≈£î n‘·´+‘· <äTs¡“¤\+>± ñ+{≤sTT. 1557 Çfi¯ó¢ P]Ô>± $<Û«ä +dü+ ø±>±, 40,000 Çfi¯ó¢ rÁe+>± <Óã“‹HêïsTT. HÍø±ÁX¯j÷· \T, HÍø± ìsêàD |ü]ÁX¯eT, Hê$ø±<äfi+¯ , rs¡ ÁbÕ+‘· |ü481 Çfi¯¢qT {ÏÄsY|æ ÁøÏ+<ä, 40,000 >∑èVü‰\qT sêh ã&Ó®{Ÿ >∑d”Ô<äfi¯+, mHéôV≤#Y z πø+Á<ä ø±\Twü´ ìj·T+Á‘·D eT+&É*, düVü‰j·T+‘√ eT+ps¡T #˚j·T&É+ »]–+~. sêJyé>±+BÛ e÷qe eqs¡T\ eT+Á‹‘·« XÊK yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ nedüs¡yÓTÆq |ü⁄qsêyêdü bÕ´πøJ ÁøÏ+<ä düTHê$T Á|üuÛ≤$‘· ≈£î≥T+u≤\≈£î düe÷#ês¡+ s¡÷|ü+˝À nqTe~+∫, yê≥ìï+{ÏøÏ n+<äCdÒ Tü +Ô ~. 481 >∑èVü‰\qT ì]à+∫ Ç#˚Ã+<äT≈£î s¡÷.230 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ düTHê$T, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\ e\¢ »]π> ÁbÕD, ÄdæÔ #˚j·T&É+ »]–+~. eT≥º+ ô|]– eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡+ yÓ+ã&ç ø±+∫|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝Àì n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+, #ÓHÓ’ï˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\qT #ê˝≤ n~Ûø£yÓTÆq eTT|ü(very high risk) ñqï ÁbÕ+‘·+>± eØZø]£ +#·&+É »]–+~. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡sπ K yÓ+ã&ç ø£˙dü+ 6.38% ÁbÕ+‘·+ #ê˝≤ n~Ûø£yÓTÆq eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘·+>±, 7% ÁbÕ+‘êìï n~Ûø£ eTT|ü⁄Œ(high risk) ñqï ÁbÕ+‘·+>±, $T–*q rs¡sπ K ÁbÕ+‘êìï eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü (medium), ‘·≈£îÿe eTT|ü⁄Œ(low risk) ñqï ÁbÕ+‘·+>± eØZø£]+#·&É+ »]–+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] eT]j·TT $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢\ eT<Ûä´ ñqï 37 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ÁbÕ+‘êìï(yÓTT‘·Ô+ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À 7.51%) ªª#ê˝≤ n~Ûø£ eTT|üµµ ñqï ÁbÕ+‘·+>± eØZ ø £ ] +#ês¡ T . BìøÏ dü + ã+~Û + ∫ 156 e÷´|ü ⁄ \qT s¡÷bı+~+#ês¡T. C≤rj·T kÕúsTT˝À Ç≥Te+{Ï n{≤¢düTqT s¡÷bı+~+#·&É+ Ç<˚ ‘=*kÕ].
1.8 uÛ≤s¡‘· C≤rj·T eTVü‰düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ ùde\ πø+Á<ä+( )
1.9 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À düTHêMT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
95
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘·TÔ |üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤e+: uÛÑ÷ø£+|ü+, düTHê$T, n–ï Á|üe÷<ä+, nDT$|ü‘·TÔ: »bÕqT nqTuÛÑe+ ø=ìïkÕs¡ T ¢ ˇø£ ‘· s ¡ V ü ‰ $|ü ‘ · T Ô |ü s ¡ ´ ekÕq Á|üuÛ≤yê(cascading)ìøÏ <ë]rdæ, Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T ôd’‘·+ dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. n˝≤ es¡Tdü>± >=\TdüT ø£≥Tº˝≤ e#˚à |ü\T s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\qT eTT+<äT>± n+#·Hê y˚dæ, yê{Ïì m<äTs=ÿe&ÜìøÏ dü+dæ<ä∆+>± ñ+&É≥+ <ë<ë|ü⁄ nkÕ<Ûä´+. »bÕHé˝À 2011 e÷]Ã˝À dü+uÛÑ$+∫q es¡Tdü $|ü‘·TÔ\T BìH˚ ìs¡÷|æ+#êsTT. yÓTT<ä≥ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫~. nq+‘·s+¡ n–ï Á|üe÷<ëìøÏ, nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹øÏ <ë]rXÊsTT. Á|üø£è‹ X¯øÏÔì ‘·≈£îÿe n+#·Hêy˚ùd yê]øÏ ø£fi¯ó¢ ‘Ó]|æ+#êsTT.
eT+~ eTs¡D+Ï #·>±, 12,782 eT+~ >∑\+¢ ‘·j÷· ´s¡T. á $|ü‘T· Ô ø±s¡D+>± 1,26,000 uÛÑeHê\‘√ bÕ≥T Á_&û®\T, s¡yêD≤ e´edüú, $<äT´‘Y düs¡|òüsê, >±´dt düs¡|òüsê, ø£eT÷´ìπøwüHé ùde\T e+{Ï Ç‘·s¡ eTÚ*ø£ edü‘T· \T ôd‘’ +· rÁe+>± <Û«ä +düeTj·÷´sTT. dæ{°Á>∑÷|t n+#·Hê Á|üø±s¡+ á $|ü‘·TÔ ø±s¡D+>± >∑èVü≤ ìsêàD+ eTÚ*ø£ edü‘·T\ s¡+>±ìøÏ 5 qT+&ç 10 Á{Ï*j·THé jÓTHé\ qwüº+ yê{Ï*¢+~. nsTT‘˚ yÓTT‘·Ô+ qwüº+ 15 Á{Ï*j·THé jÓTqT¢ (183.7 _*j·THé &Ü\s¡T¢) ˝Ò<ë »bÕHé õ&ç|æ˝À 3 XÊ‘·+ ñ+≥T+<äì u≤sYπø¢dt ø±´|æ≥˝Ÿ nH˚ dü+düú ‘˚*Ã+~.
1. uÛÑ÷ø£+|ü+
3. n–ï Á|üe÷<ë\T
2011 e÷]à 11 eT<Ûë´Vü‰ï+ 2 >∑+≥\ 46 ì$TcÕ\ düeTj·T+˝À áXÊq´ CbÕHé ÁbÕ+‘·+˝À 9 rÁe‘·‘√ ≈£L&çq ô|qT uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫+~(BìH˚ Áπ>{Ÿ ádtº »bÕHé msYÔπø«ø˘ n+&é düTHê$T(Great East Japan (Tohoku Kanto) Earthquake and Tsunami) n+{≤s¡T). uÛ÷ Ñ ø£+|ü øπ +Á<ä+ (epicenter) |üd| æ øæò ˘ rs¡+˝Àì ‘√¨≈£î ÁbÕ+‘êìøÏ 130 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À, 24 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À‘·Tq ñ+~. »bÕHé yê‘êes¡D dü+düú n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ $Tj·÷^ sêh+˝Àì ≈£î]Vü≤sê q>∑s¡+˝À ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ 7 rÁe‘·‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+#·>±, 28 q>∑sê˝À¢ 1 qT+&ç 7 bÕsTT+≥T¢ e÷Á‘·y˚T ø£*–q CbÕHé uÛÑ÷ø£+|ü˝Òœìô|’ 6≈£î ô|’>± rÁe‘·‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷ Á|üø£+|üq\T qyÓ÷<äj·÷´sTT.
2011 e÷]à 11q »bÕHé˝Àì n‹ô|<ä› B«|üyÓTÆq ¨qT¸ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ e<ä› dü+uÛ$Ñ +∫q X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ø±s¡D+>± |ü\T#√≥¢ n–ï Á|üe÷<ë\T #Ó\πs>±sTT. Ç∫Vü≤sê q>∑s¡+˝À ø√k˛à ÄsTT˝Ÿ ø£+ô|˙ ]ô|ò’qØ˝À eT+≥\T @s¡Œ&ܶsTT. á eT+≥\T 14e ‘˚B es¡≈£î ø=qkÕ>±sTT. uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq yÓTT<ä{Ï s√E ‘·s¡Tyê‘· n–ï Á|üe÷<ë\ dü+|òüT≥q\T ô|s¡>∑&É+ yÓTT<ä˝…’+~. Ä s√E πøe\+ 44 |òüT≥q\T e÷Á‘·y˚T »s¡>∑>±, e÷]à 19 Hê{ÏøÏ 325 ≈£î ô|]–+~.
2. düTHê$T uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤Ø düTHêMT dü+uÛÑ$+∫+~. nø±MT rs¡+ e<ä› n\\T >∑]wüº+>± 11.87 MT≥s¡¢ m‘·TÔq m>∑dæ|ü&ܶsTT. »bÕHé ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝À n‘·´~Ûø£ #√≥¢ 3 MT≥s¡¢ m‘·ÔsTTq düTHêMT dü+uÛÑ$+∫+~. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 9.0 bÕsTT+≥¢ rÁe‘·‘√ dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ jÓTTø£ÿ ÁuÛÑ+X¯ eT+&É\+ (full zone) 500 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&Ée⁄, 200 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ yÓ & É \ TŒ‘√ ÇyêfÒ qT+&ç Çãsêø° es¡ ≈ £ î $düÔ]+∫q≥T¢, »bÕHé yê‘êes¡D dü+düú ìsê∆]+∫+~. rÁe uÛÑ÷ø£+|ü+‘√ bÕ≥T ô|<ä› m‘·TÔq m>∑dæ|ü&çq »\ ‘·s¡+>±\ <Û ë {Ï ø Ï uÛ Ñ e Hê\T ø±s¡ ¢ ‘ √ bÕ≥T uÛ ≤ Ø Hêe\T ôd’ ‘ · + ø=≥Tº ≈ £ î b˛j· ÷ sTT. #ê˝≤ q>∑ s ê˝À¢ n–ï Á|ü e ÷<ë\T dü+uÛÑ$+#êsTT. nDT$<äT´‘Y πø+Á<ë\T, X¯ó~∆ ø£sêà>±sê\T, $e÷HêÁX¯j·÷\T, Ç‘·s¡ s¡yêD≤ e÷sêZ\T eT÷‘·|ü&ܶsTT. 2011 e÷]à 23 Hê{Ï >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ düTe÷s¡T 9,079
$eq |ü_¢πøwüHé‡
4. nDT$|ü‘·TÔ uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq e÷]à 11 s√EH˚ |ü⁄≈£îwæj·÷ <Ó’N˝Àì yÓTT<ä{Ï nDT $<äT´‘Y bÕ¢+≥T˝À nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú (nuclear emergency) ì Á|üø{£ +Ï #ês¡T. uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘· ø±s¡D+>± yÓTT<ä{Ï Äs¡T nDT ]j·÷ø£ºs¡¢˝À eT÷&ÉT ]j·÷ø£ºs¡T¢ yê≥+‘·≥ ny˚ eT÷‘·|ü&ܶsTT. ]j·÷ø£ºs¡¢ ˝À|ü+ ñ+&˚ Ç+<Ûäqsê&É¢qT #·\¢|üs¡#·&ÜìøÏ ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚ùd u≤´ø£|t &ûõ˝Ÿ »qπs≥s¡T¢ düTHêMT ø±s¡D+>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. n+<äTu≤≥T˝À ñqï ˙s¡T Ä$] ø±e&É+ yÓTT<ä\T ø±e&É+‘√ e÷]à 12 eT<Ûë´Vü‰ï+ 3.30 >∑+≥\≈£î yÓTT<ä{Ï nDT ]j·÷ø£sº Y e<ä› ôV’≤Á&√»Hé $k˛Œ¤≥q+ »]–+~. Bì‘√ |òü⁄≈£îwæj·÷ &Ó’N #· T ≥÷º 20 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ |ü ] ~Û ˝ À ñqï Á|ü » \qT U≤∞ #˚sTT+#ês¡T. e÷]à 14q eT÷&Ée q+ãs¡T ]j·÷ø£ºsY˝À eTs√ ù|\T&ÉT #√≥T #˚düT≈£î+~. e÷]à 15q ¬s+&Ée q+ãsY ]j·÷ø£ºsY˝À eTs√ $k˛Œ¤≥q+ »]|æ+~. Ç+<Ûäq sê&É¢qT uÛÑÁ<ä|ü]#˚ Hê\T>∑e q+ãs¡T ]j·÷ø£ºsY e<ä› n–ï Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+∫+~. es¡Tdü dü+|òüT≥q\‘√ nDT<Ûë]àø£‘·≈£î
96
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>∑T]ø±≈£L&ɱ Á|üø£{Ï+∫+~. Ä |ü]~ÛøÏ yÓ\T|ü\ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ôd’‘·+ nDT <Ûë]àø£‘· ô|]–q≥T¢ >∑T]Ô+#ês¡T. eTTK´+>± bÕ\≈£Ls¡, bÕ\T, ≈£îfi≤sTT ˙s¡T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À nDT<Ûë]àø£‘· >∑D˙j·T+>± ô|]–q≥T¢ ø£qT>=Hêïs¡T. n+<äTe\¢ ¬s’‘·T\T m≥Te+{Ï ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ $&ÉT<ä\ #˚j·Tsê<äì »bÕHé Á|üuÛÑT‘·«+ ìùw<Ûä+ $~Û+∫+~.
5. >∑TDbÕsƒê\T ãVüQfi¯ yÓ|’ Øü ‘·´ <äèø£Œ<∏ëìï (multi - hazard) nq÷Vü≤´ $|ü‘·TÔ\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚düTø√e\dæq nedüsêìï eTs=ø£e÷s¡T >∑Ts¡TÔ #˚dæ+~. $|ü‘·TÔ\qT m<äTs=ÿH˚ dü+dæ<ä∆‘·\qT ø£*–q ñqï n‘·T´‘·ÔeT <˚XÊ\˝À ˇø£f…Æq »bÕHé ≈£L&Ü |üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤yêìï (Cascading impact) #·$ #·÷&Ée\dæ e∫Ã+~. uÛ≤s¡‘Y e+{Ï <˚XÊ\T Ç+ø± eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√ e´eVü≤]+#·e\dæ ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTHêMT\ #·]Á‘· ‘˚B Áø°.|üP. 326 1008 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç y˚T 27 eT<Ûä´ 1524 1762 @Á|æ˝Ÿ 2 1819 pHé 16 1847 nø√ºãsY 31 1881 &çôd+ãsY 31
Á|ü<˚X¯+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À qyÓ÷<Ó’q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düTHê$T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À @s¡Œ&çq uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ e∫Ãq düTHê$T eTVü‰sêh˝Àì <äuÛÀ˝Ÿ eTj·THêàsY˝Àì ns¡ø±Hé rs¡+ sêDY Ä|òt ø£#Y >∑T»sê‘Y Áπ>{Ÿ ìø√u≤sY B$ ø±sY ìø√u≤sY B$ e<ä› ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 7.9 rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+|ü+
Á|üuÛ≤e+ ` ` ` ` ` ` ` n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\‘√ bÕ≥T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡+ yÓ+ã&ç #ÓHÓ’ï e<ä› 1 MT≥s¡T m‘·ÔsTTq düTHêMT qyÓ÷<äT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+, #ÓHÓ’ï e<ä› 2 MT≥s¡¢ m‘·sÔ TTq düTHêMT\T qyÓ÷<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒrs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+
1883 Ä>∑düTº 26
Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì Áø±ø±{Àyê n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+
1941 pHé 26
n+&Ée÷Hé B$ e<ä› ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 8.1 rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+|ü+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+ ø£sêNøÏ 100 øÏ.MT.\ <ä÷s¡+˝À 8.5 rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+|ü+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü•ÃeT rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+, ø±+&Ü¢ e<ä› 12 MT≥s¡¢ m‘·ÔsTTq düTHêMT qyÓ÷<äT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+, 10 MT≥s¡¢ m‘·ÔsTTq düTHêMT, 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± eTs¡D+. Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì ã+&Ü n#Ó, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T, l\+ø£, <∏ësTT˝≤+&é, eT˝Òdæj·÷, ¬øHê´, {≤+C≤ìj·÷ <˚XÊ˝À¢ düTHê$T.
1945 qe+ãsY 27
2004 &çôd+ãsY 26
$eq |ü_¢πøwüHé‡
97
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. düTHêMT ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Tsunami - Mitigation Strategies)
2.1 |ü]#·j·T+ 2004 &ç ô d+ãsY 26q dü + uÛ Ñ $ +∫q dü T Hê$T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\˝À nbÕs¡yTÓ qÆ ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕºìï ø£\T>∑CdÒ +æ ~. eT‘·‡´ø±s¡T\ JeH√bÕ~Ûì <Óã“rj·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê]øÏ rÁe+>± qwüº+ ø£*–+∫+~. Çfi¯ó¢, z&Éπse⁄\T, C…{°º\T, s√&ÉT¶, e+‘Óq\T, $<äT´‘Y, f…*ø£+, ÄdüŒÁ‘·T\T, bÕsƒ¡XÊ\\T, Ç‘·s¡ kÕe÷õø£ s¡+>∑ uÛÑeHê\≈£î uÛ≤Ø qcÕºìï $T–*Ã+~. nsTT‘˚, düTHê$T Á|üuÛ≤yêìï ñ|üX¯$T+|üCÒùd+<äT≈£î düV≤ü »dæ√&É\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ #Ó≥¢qT Hê≥&É+ ‘·≈£îÿe e´j·T+‘√ ≈£L&çq<˚ ø±≈£î+&Ü düTHê$T ñ|üXe¯ Tq+ô|’ Bs¡øÈ ±\ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ yÓ+ã&ç ñqï ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À rs¡+ yÓ+ã&ç ø=ã“] ‘√≥\T, eT&É eèøå±\T (mangroves) düTHêMT X¯øÏÔì XÀwæ+#·Tø√e&É+‘√ Ä ÁbÕ+‘ê\ô|’ düTHê$T Á|üuÛ≤e+ ô|<ä>› ± |ü&˝É <Ò Tä . ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì q\Ty˚&TÉ |ü‹Ô nH˚ Á>±eT+˝À 2020 ˝À rs¡sπ K yÓ+ã&ç 80,244 #Ó≥q¢ T Hê{≤s¡T. n+<äTe\¢ düTHê$T Á|üuÛ≤e+ Ä Á>±eT+ô|’ #ê˝≤ dü«\Œ+>± |ü&ç+~.
2.2 »bÕHé #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T
n&ÉT>∑T\) düTHêMT ‘·s¡+>±\qT düèwæº+∫+~. zHêsTT nH˚ z&Éπse⁄ |ü≥ºD+˝À düTHêMT qT+&ç ø±bÕ&É{≤ìøÏ ì]à+∫q >√&É |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTT+~. Ä ÁbÕ+‘·+˝À ø£\|ü‘√ ì]à+∫q ø£≥º&Ü\˙ï |üP]Ô>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. á >√&É düTHê$T y˚>±ìï HÓeTà~+|üCÒj·T&ÜìøÏ, m‘·TÔqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ç ñ+&Ée#·Tà >±˙, $<Ûä«+kÕìï >±˙, ÁbÕD qcÕºìï >±˙ ì\Te]+#·˝Òø£b˛sTT+~.
2.3 eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ #·s¡´\T düTHêMTì ìyê]+#·&+É kÕ<Û´ä + ø±<äT. nsTT‘˚, düTHêMT eTT|ü⁄Œ ñqï <˚XÊ\˝À <ëìe\¢ rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À »]π> qcÕºìï ≈£î~+#˚+<äT≈£î |ü\T #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »]–+~. »bÕHé <˚ X ¯ + ˝À CHêuÛ ≤ m≈£ î ÿe>± ñ+&˚ rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À düTHêMT >√&É\T ô|<ä› m‘·TÔq ì]à+#ês¡T. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À düTHêMT e\¢ e#˚à ˙{Ïì yÓq≈£îÿ eT[¢+#˚+<äT≈£î es¡<äπ>≥T¢, ø±\Te\T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTT‘˚, >√&É\T, düTHêMT m‘·TÔqT ‘·–Z+∫ >∑\T>∑T‘êjÓ÷ >±˙, <ëìe\¢ »]π> uÛ≤Ø $<Û«ä +kÕìï, ÁbÕD qcÕºìï ìyê]+#·˝eÒ ⁄. ø±ã{Ï,º rs¡sπ K ÁbÕ+‘ê\qT düTHêMT qT+&ç ø±bÕ&É{≤ìøÏ Ç‘·s¡ ø=ìï e´ekÕú>∑‘· #·s¡´\qT #˚|ü≥º&É+ »]–+~. n$ :
2.3.1 düú\ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT uÛÑ÷$T ìs¡«Vü≤D (Site planning and Land Managment)
1896˝À dü+uÛÑ$+∫q ô|qT $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± »bÕHé˝À düTHê$TXÊÁdüÔ+, Á|ü‹düŒ+<äq #·s¡´\qT nqTdü]+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. rs¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ »bÕHé\ 4.5 MT≥s¡T¢ (15 n&ÉT>∑T\T) m‘·TÔ ñ+&˚ nH˚ø£ düTHêMT >√&É\qT ì]à+#ês¡T. düTHêMT\ e\¢ e#˚à ˙{Ïì yÓq≈£îÿ eT[¢+#˚+<äT≈£î |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<äπ>≥T¢, ø±\Te\T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTTq|ü Œ {Ï ø ° , dü T HêMT\T ‘· s ¡ # · T >± M{Ï ì ôd’ ‘ · + n~Û > ∑ $ Tdü T Ô + &É ≥ +‘√, yê{Ï dü e Ts¡ ú ‘ · ô |’ dü + <˚ V ü ≤ + e´ø£eÔ Te⁄‘√+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 1993 p˝…’ 12q dü+uÛ$Ñ +∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ nq+‘·s¡+ ¬s+&ÉT qT+&ç ◊<äT ì$TcÕ\ e´e~Û˝À †¬ø’&√˝Àì ˇ≈£îwæ] B$ì ‘êøÏq z≈£îwæ] †¬ø’&√ düTHê$T <ë<ë|ü⁄ 10 n+‘·düTÔ\ uÛÑeHê\qT ‘êπø 30 MT≥s¡¢ (100
$eq |ü_¢πøwüHé‡
düeTÁ>∑ Á|üD≤[ø£ jÓTTø£ÿ $düèÔ‘· #·Á≥+˝À düú\ Á|üD≤[ø£ Á|ü<˚XÊìï, <ëì Äø£è‹ì, ì]›wüº düú˝≤\˝À n_Ûeè~∆ kÕ+Á<ä‘·qT ìsêú]düTÔ+~. ‘·<ë«sê düTHêMT eTT|ü⁄ŒqT ≈£î~+#·&É+˝À eTTK´yÓTÆq kÕ<Ûäq+>± |üì #˚düTÔ+~. e´ekÕj·T+, bÕs¡Tÿ\T, $H√<ä ø±s¡´Áø£e÷\ e+{Ï ãVæ≤s¡+>∑ ø±s¡´Áø£e÷\ (open- Space Uses) ≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ ãVæ≤s¡+>∑ düú˝≤\˝À düTHêMT yÓ’|üØ‘ê´ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì CÀì+>¥ #˚j·T&Üìï yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø± eP´Vü≤+>± dæbòÕs¡düT #˚j·T&É+ »]–+~. yÓ’|üØ‘·´ ÁbÕ+‘ê\ (hazard areas) ˝À n_Ûeè~∆ ø£˙dü kÕúsTT˝À ñ+&˚ $<Ûä+>± á eP´Vü‰ìï s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. e´ekÕj·T+, bÕs¡Tÿ\T, $H√<ä ø±s¡´Áø£e÷\ e+{Ï
98
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ãVæ≤s¡+>∑ ø±s¡´Áø£e÷\ (open- Space Uses) ≈£î uÛ÷Ñ $Tì $ìjÓ÷–+#·&+É ô|’ Ä+ø£\å T $~Û+#·&+É kÕ<Û´ä + ø±ì ÁbÕ+‘ê\˝À Ç‘·s¡ uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø± #·s¡´\qT ñ|üjÓ÷–+#ê*. yÓ’|üØ‘·´ ÁbÕ+‘ê\˝À »]π> n_Ûeè~∆ ‘·s¡Vü‰ ñ|üjÓ÷>±\qT eP´Vü‰‘·àø£+>± ìj·T+Á‹+#·&É+, kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· y˚Ts¡ n~Ûø£ $\Te ø£*–q, n~Ûø£ kÕ«BÛq‘· Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*–q yê{Ïì ‘·|æŒ+#ê*. Ç+»˙]+>¥ ìsêàD≤\T : n~Ûø£ XÊ‘·+ eTT‘·‡´ø±s¡T\ ìyêkÕ\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ñ+{≤sTT. á Çfi¯¢qT m≥Te+{Ï Ç+»˙]+>¥ ñ‘êŒ<ä ø ±\qT $ìjÓ÷–+#·≈î£ +&Ü ‘˚*ø£bÕ{Ï ãs¡Te⁄ ñ+&˚ kÕeTÁ–‘√ ì]àkÕÔs¡T. n+<äTe\¢ eT+∫ ìsêàD |ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]+#·&+É ô|’ yê]øÏ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. eT+∫ ìsêàD≤\≈£î ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\T: dü\ú m+|æø£ : düeTTÁ<ärs¡ πsK qT+&ç ø=ìï e+<ä\ n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+ ˝À|ü* ÁbÕ+‘ê\T düTHêMT e\¢ n~Ûø£ qwü º + bı+<˚ neø±X¯ + ñ+~. n+<ä T e\¢ á ÁbÕ+‘ê\˝À Çfi¯¢qT ì]à+#·Tø√e&É+ ˝Ò<ë ìyêkÕ\T @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ #˚j·Tsê<äT. uÛÑeHê\qT dü>∑≥T düeTTÁ<ä eT{≤ºì (mean sea level) ø£+f m≈£îÿe m‘·TÔ˝À ì]à+#·Tø√yê*. m‘·ÔsTTq rs¡ ÁbÕ+‘· >∑èVü‰\T (Elevate Coastal homes) n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT ‘·s¡+>±\T 3 MT≥s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe m‘·TÔ˝À ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ Çfi¯¢qT m‘·T>Ô ± ì]à+#·T≈£î+fÒ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT\ qT+&ç ÄdæÔ qwüº+ »s¡>∑≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. ‘·s¡+>±\ y˚>±ìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ yê≥sY ÁuÒø£s¡¢ (water) qT ì]à+#ê*. uÛÑeHê\ ìsêàD≤ìøÏ ˙{ÏøÏ Hêìb˛ì, ‘·T|ü⁄Œ|ü≥ºì kÕÁeT–ì $ìjÓ÷–+#ê*. ø£eT÷´ì{° Vü‰fi¯¢qT $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ôw\ºs¡T¢>± |üìø=#˚à $<Ûä+>± m‘·ÔsTTq Á|ü<˚XÊ\˝À ì]à+#ê*. es¡<ä ìs¡«Vü≤D: düTHêMT e\¢ es¡<\ä T ekÕÔsTT. düTHêMT ‘·s+¡ >±\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT es¡<\ä ‘√ eTT+#Ó‘T· ‘Ô êsTT. n+<äTe\¢ es¡<ä ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT ≈£L&Ü »‘· #˚sêÃ*.
2.3.3 düTHêMT\ eTT|ü⁄Œq≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï|ü&ÉT
2.3.2 düTHêMTøÏ eTT+<äT @$T #˚j·÷*? Ç\T¢, bÕsƒ¡XÊ\, |üì Á|ü<˚X¯+ ˝Ò<ë MTs¡T ‘·s¡#·T>±
dü+<ä]Ù+#˚ Á|ü<X˚ Ê\T düTHê$T eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñHêïj·÷? ˝Òyê? nqï $wüj·÷ìï ø£qT>=Hê*. MT M~Û düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ m+‘· m‘·TÔ˝À ñ+~? rs¡ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ˝Ò<ë n~Ûø£ eTT|ü⁄Œ ñqï C˝≤\ qT+&ç m+‘· <ä÷s¡+˝À ñ+~? ‘Ó\TdüTø√yê*. düTHê$T e∫Ãq|ü&ÉT MT Ç\T¢, bÕsƒ¡XÊ\, |üì Á|ü<˚X¯+ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\ qT+&ç ‘·|æŒ+#·T≈£îH˚˝≤ ˝Ò<ë ‘·s¡*b˛j˚T e÷sêZ\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. ‘·s¡*b˛j˚T e÷sêZ\qT ÁbÕø°ºdüT #˚j·÷*. &çC≤düºsY dü|ü¢sTT\qT <ä>∑Zs¡˝À ñ+#·Tø√yê*. düTHê$T >∑T]+∫ ≈£î≥T+ã+‘√ #·]Ã+#ê*. n‘·´edüs¡ ø£eT÷´ìπøwüHé Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+ #·Tø√yê*. düTHêMT e\¢ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T ˇø£] qT+&ç ˇø£s¡T y˚s¬ q’ |üø+å£ ˝À eT∞¢ ‹]– ø£\TdüTø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üD≤[ø£qT eTT+<äT>±H˚ dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*. düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&˚ ã+<ÛäTe⁄ ˝Ò<ë ùdïVæ≤‘·T&ç q+ãs¡TqT ≈£î≥T+ã ø±+{≤≈£îº q+ãs¡T>± Çyê«*. $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
99
rs¡ sπ K qT+&ç e+<ä\ MT≥s¡¢ <ä÷s¡+ ˝À|ü⁄ uÛe Ñ Hê\qT
ì]à+#·&+É ˝Ò<ë yê{Ï˝À¢ ìedæ+#·&+É >±˙ #˚jT· sê<äT. düTHêMT e∫Ãq|ü&ÉT nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\ C≤_‘êqT dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*. rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï Çfi¯¢qT m‘·TÔ˝À ì]à+#·Tø√yê*. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT n\\T 10 n&ÉT>∑T\ (3 MT≥s¡¢)˝À|ü⁄ m‘·TÔ ñ+{≤sTT. Ç\T¢ m‘·TÔ˝À ñ+&É≥+ e\q n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT\ qT+&ç ÄdæÔ qwüº+ »s¡>∑≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. es¡<ä\T sê≈£î+&Ü eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. Çfi¯¢qT Ç+»˙s¡T #˚‘· ‘·ìF #˚sTT+#·Tø√yê*. Çfi¯¢qT dü T HêMT n\\T ‘ê≈£ ≈ £ î +&Ü eT]+‘· <ä è &Û É + >± ì]à+#·T≈£îH˚+<äT≈£î dü\Vü‰\T rdüTø√yê*. n‘· ´ edü s ¡ dü e ÷#êsêìï m|ü Œ {Ï ø £ | ü &É T ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î kÕúìø£ sπ &çj÷Ó ˝Ò<ë {Ï.$. ùdwº Hü qé T ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T Ç#˚à dü÷#·q\qT bÕ{Ï+#ê*. Ç+{Ï e<ä› ñqï|ü&ÉT düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ eùdÔ, <ëìì ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\+<ä]ø° ‘Ó*j·TCÒj÷· *. düTHêMT eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ìedædTü qÔ ï≥¢sTT‘˚, ≈£î≥T+ã+ yÓTT‘·+Ô
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
‘·s¡+>±\T rs¡ ÁbÕ+‘· yêdüT\≈£î Ç|üŒ{Ïø° eTT|ü⁄Œ>±H˚ |ü]D$TdüTÔHêïsTT. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚dæq düeTj·T+˝À ˝À‘·≥Tº ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+&É≥+ eT+∫~. πs&çjÓ÷, f…*$»q¢ <ë«sê m|üŒ≥øÏ|ü&ÉT düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ ñ+&Ü*.
Ç+{Ï qT+&ç ãj·T≥≈£î yÓfi≤¢*. düTs¡øÏå‘·yÓTÆq m‘·ÔsTTq, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq ÁbÕ+‘êìøÏ yÓfi≤fl*.
2.4 düTHêMT\qT |üdæ>∑≥º&É+ ñ|ü Á >∑ V ü ≤ kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìøÏ (satellite techonology) ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì düTHêMT »qø£ (tsunamigenic) uÛÑ÷ø£+bÕ\ >∑T]+∫ ‘·ø£åD ôV≤#·Ã]ø£\qT C≤Ø #˚j·Te#·TÃ. ôV≤#·Ã]ø£ düeTj·T+ uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ (epicenter) rs¡πsK qT+&ç ñqï <ä÷s¡+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ +≥T+~. ø=~›>∑+≥˝À¢ düTHêMT Á|üj·÷DÏ+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝Àì rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚kÕÔs¡T. rs¡ ÁbÕ+‘· y˚˝≤‘·s¡+>∑ e÷|üø±\T (Coastal tidal) düeTTÁ<ä|ü⁄ ˇ&ÉT¶≈£î düMT|ü+˝À ñqï düTHêMT\≈£î Ä|ü>∑\e⁄. ø±˙, eTVü‰düeTTÁ<ä n>±<Ûë\˝À @s¡Œ&˚yê{Ïì ì\Te]+#·˝eÒ ⁄. düuŸyÓT¬s’Hé πøãT˝Ÿ‡ <ë«sê uÛÑ÷$TøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&çq düTHê$T &çf…ø£ºs¡T¢ düeTTÁ<ëìøÏ yÓ\T|ü\ 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·÷*. ªdü T HêMT≥s¡ T ¢ (Tsunameters) µ dü e TTÁ<ä | ü ⁄ ñ |ü]‘·\+ô|’ @s¡Œ&˚ e÷s¡TŒ\qT ñ|üÁ>∑Vü‰\≈£î #˚s¡y˚kÕÔsTT.
2.5.1 |ü&Ée ˝Ò<ë z&É˝À ñqï≥¢sTT‘˚ düTHêMT ‘·s¡+>±\T eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À n>√#·s¡+>±
2.5 düTHêMT Á|üuÛ≤yêìøÏ |ü]cÕÿs¡ s¡÷|üø£\Œq $|ü‘·TÔ düs¡|òüsê\ øÏ≥TºqT <ä>∑Zs¡ ñ+#·Tø√yê*. Ç\T¢
U≤∞ #˚ùd düeTj·T+˝À nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\T <ä>∑Zs¡>± ñ+&É≥+ e\q eT]+‘· kÂø£s¡´e+‘·+>± ñ+≥T+~. Ç+{Ïì U≤∞ #˚dæ yÓfi‚¢≥|ü&ÉT MT »+‘·Te⁄\qT ≈£L&Ü yÓ+≥ rdüT¬øfi≤¢*. MTs¡T ;#Y ˝Ò<ë eTVü‰düeTTÁ<ä+ e<ä› ñqï|ü&ÉT uÛÑ÷$T ø£+|æ+∫q≥T¢ nì|æùdÔ, ‘·ø£åDy˚T m‘·ÔsTTq Á|ü<˚XÊìøÏ yÓfi¯¢+&ç. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e#˚à es¡≈£î Ä>∑ø£+&ç. eTVü‰düeTTÁ<ë\˝ÀøÏ yÓfi¢‚ q<äT\T, Á|üyêVü‰\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É+&ç. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+&˚ ¨≥fi¯ó¢ e+{Ï ø±+Áø°≥T‘√ ì]à+∫q m‘·sÔ TTq ãVüQfi¯ n+‘·dTü \Ô uÛeÑ Hê\T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+{≤sTT. n≥Te+{Ï dü+<äsꓤ\˝À á uÛÑeHê\˝À m>∑Teq ñ+&˚ uÛ≤>±\T düTs¡øÏå‘·+>± ñ+ {≤sTT. n|ürs¡ ÁbÕ+‘· ~ã“\T (offshore reefs), ˝À‘·T ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T (shallow areas) düTHêMT ‘· s ¡ + >±\ ã˝≤\qT $∫ä q ï #˚ j · T &É + ˝À düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. nsTT‘˚, uÛ≤Ø, Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ düTHêMT edüTÔqï≥Tº ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø #˚dæq|ü&ÉT düeTTÁ<ä+˝À ñqï≥ºsTT‘˚, z&Éπse⁄≈£î ‹]– sê≈£ L &É < ä T . dü T HêMT e\¢ ˙{Ï eT≥º + ˝À X¯ s ¡ y ˚ > ∑ y Ó T Æ q e÷s¡ T Œ\T ekÕÔ s TT. z&É π s e⁄\T, HÍø£ÁX¯j·÷\˝ÀøÏ nq÷Vü≤´yÓTÆq Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq ˙{Ï Á|üyêVü‰\T #=#·TÃ≈£î ekÕÔsTT. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq ‘·s¡Tyê‘· MT |ü&Ée ˝Ò<ë z&É düeTTÁ<ä+˝À|ü*øÏ yÓfi¯¢&ÜìøÏ e´e~Û ñqï ≥¢sTT‘˚, á ÁøÏ+~ n+XÊ\qT >∑eTq+˝À ñ+#·Tø√yê*. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ ô|<ä› z&Ésπ e⁄\T, HÍø±ÁX¯j÷· \T Vü‰s¡“sY/ b˛s¡Tº Ä<∏ë]{° ìj·T+Á‘·D˝À ñ+{≤sTT. á Ä<∏ë]{°\T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ düeTj·T+˝À e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ìπs›•kÕÔsTT. n+<äTe\¢ b˛s¡Tº n~Ûø±s¡T\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&É≥+ eT+∫~. yês¡T Ç∫Ãq ìπsX› q¯ + Á|üø±s¡+ |ü&Ée ˝Ò<ë z&ÉqT eT[¢+#·e#·TÃ. ∫qï z&Éπse⁄\T b˛s¡Tº Ä<∏ë]{° ìj·T+Á‘·D˝À ñ+ &Éø£b˛e#·TÃ. n+<äTe\¢ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e∫Ãq $wüj·T+ MT≈£î ‘Ó*dæ, MT |ü&Ée ˝Ò<ë z&ÉqT n>±<∏ä »˝≤˝À¢øÏ ‘·s*¡ +#˚ e´e~Û ñqï≥¢sTT‘˚, ˇø£ Áø£eT|ü<‹›ä Á|üø±s¡+ n˝≤ #˚j·Te#·TÃ. ∫qï |ü&Ée\ j·T»e÷qT¢ yê{Ïì πse⁄ e<ä› e~˝Òdæ, m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*b˛e&É+ ñ‘·ÔeT+. rs¡ + ô|’ ‘=* dü T HêMT Á|ü u Û ≤ e+ ø±s¡ D +>± $<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq ‘·s¡+>±\T, nq÷Vü≤´yÓTÆq ˙{Ï Á|üyêVü‰\T ø=+‘· e´e~Û es¡≈£î Vü‰s¡“s¡¢qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. n+<äTe\¢ Vü‰s¡“s¡T≈£î ‹]– sêe&ÜìøÏ eTT+<äT Vü‰s¡“sY n~Ûø±s¡T\qT dü+Á|ü~+#ê*.
2.5.2 düTHêMT ‘·s¡Tyê‘· @$T #˚j·÷*?
100
n‘· ´ edü s ¡
dü e ÷#êsêìï m|ü Œ {Ï ø £ | ü &É T ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î sπ &çj÷Ó ˝Ò<ë f…*$»HéqT ìs¡+‘·s+¡ ñ|üjÓ÷–+#ê*. düTHê$T s√&É¢qT, e+‘Óq\T, Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\qT <Ûä«+dü+ #˚j·Te#·TÃ. n+<äTe\¢ yê{Ï yÓ’|ü⁄ yÓfi¯¢&É+ düTs¡øÏå‘·+ ø±<äT.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>±j·T|ü&q ç yê]øÏ, ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq e´≈£î\Ô ≈£î düV‰ü j·T+
n+~+#·&ÜìøÏ eTT+<äT MT≈£î MTs¡T >±j·÷\j·÷´jÓ÷ ˝Ò<√ #·÷düT≈£îì, Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ #˚sTT+#·Tø√yê*. ø±bÕ&Ée\dæq yês¡T me¬sH ’ ê ñ+fÒ, dü]jÓTÆ q kÕeTÁ– ñqï Ábıô|wò qü ˝Ÿ‡≈£î bò˛Hé #˚d,æ s¡|Œæ +#ê*. #ê˝≤eT+~ es¡<ä\˝À ∫≈£îÿ≈£îqï Ç‘·s¡T\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ yÓ[¢, yês¡T eTs¡D+Ï ∫q dü+|òTü ≥q\T mH√ï »s¡T>∑T‘·THêïsTT? Á|ü‘˚´ø£ düVü≤ø±s¡+ nedüs¡yÓTÆq •X¯óe⁄\T, eè<äT∆\≈£î s¡yêD≤ kÂø£s¡´+ ˝Òì yê]øÏ, n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹˝À n<äq|ü⁄ düVü‰j·T+ nedüs¡yÓTÆq ô|<ä› ≈£î≥T+u≤\≈£î, $ø£˝≤+>∑T\≈£î, yê]øÏ düVü‰j·T+>± e∫Ãq yê]øÏ düVü‰j·T|ü&Éø£+&ç. $|ü‘·TÔ ÁbÕ+‘ê\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É+&ç. MTs¡T nø£ÿ&É ñ+&É≥+ e\q düV‰ü j·Tø£, n‘·´edüs¡ #·s´¡ \≈£î Ä≥+ø£+ ø£*–+#·&É+‘√ bÕ≥T ø£\Twæ‘· ˙s¡T, |ü–*q s√&ÉT¶,
uÛÑ÷bÕ‘ê\T, ãTs¡<ä, Ç‘·s¡ yÓ’|üØ‘ê´\T e+{Ï es¡<ä\ neπøå|ü Á|üuÛ≤yê\ e\¢ MTs¡T ≈£L&Ü eTT|ü⁄ŒqT m<äTs=ÿe#·TÃ. n‘·´edüs¡ bò˛q¢≈£î πøe\+ f…*bò˛qTqT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#·+&ç. $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T\˝À f…*bò˛qT¢ ˝…’qT¢ ‘·s¡#·T>± s¡B›>± ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ n‘·´edüs¡ bò˛q¢qT n+<äTø√e&ÜìøÏ M\T>± yê{Ïì øÏ¢j·TsY #˚j·÷*. #·T≥÷º ˙s¡T ì*∫ ñ+fÒ, uÛÑeHê\ yÓ\T|ü˝Ò ñ +&çb˛yê*. es¡<ä ˙{Ï˝≤π> düTHêMT ˙s¡T ≈£L&Ü |ü ⁄ Hê<ä T \qT ã\V” ≤ q|ü s ¡ T kÕÔ s TT. uÛ Ñ e Hê\qT eTT+∫y˚ k ÕÔ s TT. H˚ \ |ü > ∑ T [¢ d ü T Ô + ~. >√&É \ T ≈£L*b˛‘êsTT. n+<äTe\¢ uÛeÑ Hê\≈£î yÓ\T|ü˝Ò ñ+&Ü*. uÛÑeHê\qT |ü]o*+#˚≥|ü&ÉT u≤´≥Ø‘√ |üì #˚ùd ˝≤+‘·s¡T¢, bòÕ¢wt˝…’≥¢qT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#ê*. ø=y=«‘·TÔ\qT yê&Ésê<äT.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. ªdüTHêMTµ nH˚ e÷≥ @ uÛ≤wü qT+&ç e∫Ã+~? (1) 1) »|ü˙dt uÛ≤wü 2) s¡wü´Hé uÛ≤wü 3) ns¡_ø˘ uÛ≤wü 4) Áô|ò+∫ uÛ≤wü 2. düTHêMT\T ‘·s¡T#·T>± @ ø√kÕÔ Á|ü<˚XÊ\˝À ekÕÔsTT? 1) ‘·÷s¡TŒ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ (1) 2) eT\u≤s¡T πse⁄ 3) >∑˝ŸŒ¤ Ä|òt K+uÛ≤{Ÿ 4) s¡Hé Ä|òt ø£#Yà 3. düeTTÁ<ä+˝À|ü\ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ e#˚Ã~ (3) 1) n–ï|üs¡«‘· 2) ˝≤+&é ôd’¢&é\T (uÛÑ÷bÕ‘ê\T) 3) düTHêMT\T 4) es¡<ä\T 4. @ ]b˛s¡Tº\ qT+∫ Ç+&çj·THé düTHêMT >∑T]+∫ u≤>± bÕ‘· ]ø±s¡T¶\T \_Û+∫q$? (4) 1) 1941 uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) 286 _.dæ. uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) 316 _.dæ. uÛÑ÷ø£+|ü+ 4) 326 _.dæ. uÛÑ÷ø£+|ü+ 5. düTHêMT\T m≈£îÿe>± dü+uÛÑ$+#˚~ (3) 1) Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<äeTT 2) n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<äeTT 3) |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<äeTT 4) eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<äeTT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
101
6. @ s√Eq düeTTÁ<ä+˝À|ü\ rÁe uÛÑ÷ø£+|ü+ düTHêMTøÏ <ë]rdæ »bÕHé áXÊq´ ÁbÕ+‘êìï ‘êøÏ 19,000 eT+~ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+~ ? (1) 1) 11`3`2011 2) 14`2`2011 3) 11`1`2011 4) 14`3`2010 7. ˙{Ï ˝À‘·TqTã{Ϻ düTHêMT >∑+≥≈£î mìï øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ Á|üj·÷DÏdüTÔ+~? (1) 1) 600`800 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 2) 900`1100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 3) 800`900 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 4) 950`1150 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 8. düTHêMT n\\T <˚ìe\¢ ñ<䓤$kÕÔsTT? (4) 1) düeTTÁ<ä>s∑ “¡ ¤ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 2) n–ï dü+u+~Û |ü>T∑ fi¯ófl 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) ô|’e˙ï 9. 11`3`2012 Hê{ÏøÏ @ <˚X¯|ü⁄ uÛÑ÷ø£+|ü+, düTHêMT e\¢ y˚˝≤~ eT+~ #·ìb˛sTT ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ nsTT+~? 1) yÓTøχø√ 2) |òæ*ô|’ ŒHé‡ (4) 3) Ç+&√H˚wæj·÷ 4) »bÕHé 10. düTHêMT n\\T Bìe\¢ ñ<䓤$kÕÔsTT (4) 1) düeTTÁ<ä+˝À|ü* uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ 2) n–ï |üs¡«‘· dü+ã+<Ûä |ü>∑Tfi¯fl e\¢ 3) düeTTÁ<ä+˝Àì uÛÑ÷bÕ‘ê\ e\¢ 4) ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
11. düeTTÁ<ä >∑s¡“¤+˝Àì uÛÑ÷ø£+bÕìï @eT+{≤s¡T? (4) 1) ‘·TbòÕHé 2) ñs¡TeTT 3) yÓTs¡T|ü⁄ 4) düTHêMT 12. düTHê$T ‘·s¡+>±\T/n\\T dü+uÛÑ$+#˚ ø±s¡D≤\T (4) 1) düeTTÁ<äeTT˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) n–ï|üs¡«‘· ñ<√“¤<äHê\T 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T (˝≤+&éôd’¢&é\T) 4) ô|’$ n˙ï 13. düTHêMT m|ü&ÉT dü+uÛÑ$düTÔ+~? (4) 1) ñ<äj·TeTT 2) kÕj·T+Á‘·eTT 3) ns¡∆sêÁ‹ 4) |ü>∑\T˝À ø±ì sêÁ‹˝À ø±ì @ y˚fi¯˝ÀHÓ’Hê 14. düTHêMT @ düeTj·T+˝À dü+uÛÑ$düTÔ+~? (4) 1) ñ<äj·T+ 2) eT<Ûë´Vü≤ï+ 3) kÕj·T+Á‘·+ 4) ô|’ nìï+{Ï˝À 15. Ç+&çj·÷ C≤rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú (NTWS) @ dü+e‘·‡s¡+˝À neT˝À¢øÏ e∫Ã+~? (4) 1) 2004 2) 2005 3) 2006 4) 2007 16. CbÕHé #·]Á‘·˝À 23 n&ÉT>∑T\ düTHêMTì ø£*–+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ m|ü&ÉT »]–+~? (2) 1) 11`3`2010 2) 11`3`2011 3) 11`2`2010 4) 11`2`2011 17. düTHêMT\T n~Ûø£ uÛ≤>∑+ dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕ+‘·+ (4) 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\ ÁbÕ+‘·+ 2) Ç+&√H˚wæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 3) Ç+&çj·THé düeTTÁ<ä+ 4) |üdæ|òæø˘ düeTTÁ<ä+ 18. @ s√Eq Äπ>ïj·T Ädæj·÷ rs¡ ÁbÕ+‘êìï rÁe+>± qwüº|ü]∫q düTHêMT dü+uÛÑ$+∫+~? (1) 1) 26.12.2004 2) 26.12.2003 3) 26.12.2005 4) 26.12.2002 19. @õj· T Hé dü e TTÁ<ä | ü ⁄ ñ‘· Ô s ¡ ÁbÕ+‘· + ˝À m|ü &É T yÓTT<ä{ÏkÕ]>± Áø°düTÔ |üPs¡«+ düTHêMT\T dü+uÛÑ$+∫q≥T¢ ‘=* düe÷#ês¡+ \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~? (3) 1) Áø°.|üP. 450˝À 2) Áø°.|üP. 412˝À 3) Áø°.|üP. 379˝À 4) Áø°.|üP. 479˝À
$eq |ü_¢πøwüHé‡
20. eTìwæøÏ ‘Ó*dæq uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq ø£è‹ø±s¡ø£ yÓ’|üØ‘·´+(2) 1) ‘·TbòÕqT\T 2) düTHêMT\T 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) >±*yêq\T 21. |üd|æ øæò ˘ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüìú @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T? (3) 1) 1948 3) 1952 3) 1949 4) 1947 22. Á|üã\yÓTÆq düTHêMT\T m≈£îÿe>± y˚{Ïe\¢ ø£\T>∑T‘êsTT? 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) z\ÿHê\T (1) 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) ‘·TbòÕqT\T 23. @ s√Eq Ädæj·÷˝Àì 11 Äπ>ïj·T Ädæj·÷ <˚XÊ˝À¢ düTHêMT dü+uÛÑ$+∫ 1 \ø£å\ eT+~ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+~? (1) 1) 26`12`2004 2) 26`11`2004 3) 26`10`2004 4) 26`10`2003 24. y˚{Ï <ë«sê ñ<䓤$+#˚ ‘·s¡+>±˝Ò düTHêMT\T? (4) 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) n–ï |üs¡«‘· |ü>∑Tfi¯ófl 3) ˙{Ï˝À|ü* uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) ô|’e˙ï 1 æ ÷· ˝Àì, Áø±ø˘{≤y√ ÁbÕ+‘·+˝À 2 25. @ dü+e‘·‡s¡+˝À Ç+&√H˚wj |üs«¡ ‘· dü+u+<Ûä rÁe $k˛Œ¤≥+ e\¢ 40 n&ÉT>∑T\ düTHêMT\T dü+uÛÑ$+#êsTT? (3) 1) 1881 2) 1882 3) 1883 4) 1884 26. @ s√Eq ã\yÓ T Æ q »\>∑ s ¡ “ ¤ uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + |ü • ÃeT Ç+&√H˚wj æ ÷· ˝À dü+uÛ$Ñ +∫, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä|⁄ü |üøÿ£ ñqï <˚XÊ\≈£î düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£>± e÷]+~? (4) 1) 9`3`2012 2) 12`5`2012 3) 10`3`2012 4) 11`4`2012
102
27. Ç{°e\ düTHêMT\ MT<ä |ü]XÀ<Ûqä kÕ–düTqÔ ï ˇø£ ‘Ó\T>∑T eì‘·qT >∑T]+∫ |üÁ‹ø£˝À¢ yês¡Ô\T yÓ\Te&ܶsTT. Ä eì‘· ù|s¡T (1) 1. düTq+<ä 2. düTπsK 3. düTeT+‹ 4. düTdæà‘· 28. n+‘·sê®rj·T düTHêMT düe÷#ês¡ πø+Á<ä+ ñqï#√≥T 1. »ø±sêÔ 2. >√yê (4) 3. {Àø√´ 4. ôVAq\÷\T
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
V
. es¡<ä\T
1. es¡<ä\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T 3. es¡<ä\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T
1. es¡<ä\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Floods - Causes and Effects) 6. ‘·TbòÕqT eTT+|ü⁄ >∑\ ÁbÕ+‘ê˝˝À ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\‘√ ≈£L&çq uÛ≤Ø esê¸\T, ã\yÓTÆq >±\T\T 7. qB Á|üyêVü≤+ ≈£î∫+#·T≈£îb˛e&É+ 8. qB Á|üyêVü≤+ ‘·q e÷sêZìï e÷s¡TÃø√e&É+ 9. Äqø£ ≥ º \ T, &Ü´eTT\T, ø±\Te\ ìsêàD+˝À Ç+»˙]+>¥ ˝ÀbÕ\T.
1.1 |ü]#·j·T+ kÕ<Ûës¡D+>± eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±ì H˚\ eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ <ë]rùd $<Ûä+>± qB ø±\Te yÓ+ã&ç ˝Ò<ë rs¡+ e<ä› n~Ûø£ ˙{ÏkÕúsTT ñ+&˚ dæ‹ú ì es¡<ä n+{≤s¡T (Flood is a state of high water level along a river channel or on the coast that leads to inundation of land, which is not usually submerged). es¡<ä\T >∑+≥\ düeTj·T+ rdüT≈£îì
es¡<ä\≈£î Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T
Áø£eT+>± @s¡Œ&Ée#·Tà ˝Ò<ë Äqø£≥\º T ‘Ó–b˛e&É+, uÛ≤Ø esê¸\T düeTTÁ<ë\˝À ã\yÓTqÆ b˛≥TbÕ≥T¢ sêe&É+, ‘·TbòÕqT\T, yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\¢ m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ #·Áø£yê‘ê\T, düTHêMT\ e\¢ ≈£L&Ü es¡<ä\T ekÕÔsTT. Äø£kÕà‘·TÔ>±q÷ sêe#·TÃ. neπøåbÕ\ ìπøå|üD+ ˝Ò<ë qB uÛÑ÷‘·˝≤\ô|’ |üP&çø£ ˙s¡T ‘·q kÕ<Ûës¡D dæú‹ ˝Ò<ë Á|üyêVü‰ìøÏ $T+∫q @s¡Œ&É&É+ düeTTÁ<ä|ü⁄ b˛≥TbÕ≥¢‘√ qB es¡<ä\T @ø£+ ø±e&É+ kÕúsTT˝À Á|üeVæ≤düTÔqï|ü&ÉT es¡<ä dü+uÛÑ$düTÔ+~. (A flood e\¢ rs¡ yÓTÆ<ëHê˝À¢ es¡<ä\ düeTdü´ eT]+‘· dü+øÏ¢wüº+>± occurs when water flows or rises above and beyond its e÷s¡T‘·T+~. normal place or course) . Bìe\¢ Á|ü»\≈£î, uÛe Ñ Hê\≈£î ø£*>π H˚\ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ ~>∑Teq ø£]ƒq bıs¡ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á|üe÷<ëìï es¡<ä yÓ’|üØ‘·´+ (flood hazard) n+{≤s¡T. ˙s¡T ˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ Ç+øÏb˛e&É+ »s¡>∑<äT. n+<äTe\¢ Ç≥Te+{Ï ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT m≈£îÿe ø£*– ñ+{≤sTT.
1.2 es¡<ä\≈£î ø±s¡D≤\T
1.3 es¡<ä\T` s¡ø±\T
<˚X¯+˝À es¡<ä\≈£î ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ≈£î]ùd esê¸\T, ˇ+Á&ÉT‘√ |üP&ÉT≈£î b˛j˚T qB e´edü\ú T, @≥yê\T>±, es¡<ä˝À¢ $_Ûqï s¡ø±\T ñHêïsTT n$: ø√düT≈£îb˛j˚T $<Û+ä >± ñ+&˚ |üs«¡ ‘ê\T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Væ≤e÷\j·T 1. Äø£dæàø£ es¡<ä (flash flood) |üs¡«‘·ÁX‚DT\qT Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. es¡<ä\≈£î 2. qB es¡<ä (riverine flood) <ë]rùd ø±s¡D≤\T ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+{≤sTT. Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ ≈£L&Ü ø±s¡D≤˝À¢ e´‘ê´dü+ ñ+≥T+~. 3. |ü≥ºD es¡<ä (urban flood) es¡ < ä \ ≈£ î <ë]rùd Á|ü < Û ë q ø±s¡ D ≤˝qT á $<Û ä + >± 1.3. 1. Äø£dæàø£ es¡<ä\T: ù|s=ÿqe#·TÃ. ≈£î+uÛÑeèwæº ˝Ò<ë ‘·TbòÕq¢‘√ ≈£L&çq uÛ≤Ø esê¸\T 1. uÛ≤Ø esê¸\T yÓTT<ä˝…’q Äs¡T >∑+≥\ ˝À|ü⁄ dü+uÛÑ$+#˚ es¡<ä\qT yÓTs¡T|ü⁄ 2. qB uÛÑ÷‘·\+ô|’ uÛ≤Ø>± |üP&çø£ ù|s¡T≈£îb˛sTT, q<äT\T ˝Ò<ë Äø£dæàø£ es¡<ä\T>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ.(Flash floods can ˝Ò<ë Á|üyêVü‰\ ˙{Ïì yÓ÷düTø¬ fi‚¢ kÕeTsêú´ìï ≈£î~+#·&+É . be defined as floods which occur with in six hours of the 3. eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\Te˝À¢ n&ɶ+≈£î\T @s¡Œ&ç, Ä ÁbÕ+‘·+ beginning of heavy rainfall, and are usually associated es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ <ë]rj·T&É+. with cloud bursts, storms and cyclones). Äø£dæàø£ es¡<ä\T 4. uÛÑ÷bÕ‘ê\ (Landslides) ø±s¡D+>± ˙{Ï Á|üyêVü≤+ ˙{Ï Á|üyêVü≤ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+&É≥+, H˚\ bÕs¡>∑eT´‘· (permeability) ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ì*∫b˛e&É+ M{Ïe\¢ dü+uÛÑ$+#˚ qcÕºìï ≈£î~+#·&ÜìøÏ y˚>∑+‘√ 5. Äqø£≥º\T, ]»sê«j·Ts¡T¢ ìsêàD+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
105
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1. ìeTï es¡<ä <äX¯(Low Flood stage):
nkÕ‡+, ;Vü‰sY es¡<ä\T(2004) 2004 ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À nkÕ‡+, ;Vü‰sY sêÁcÕº\˝À rÁeyÓTÆq es¡<ä |ü]dæú‘·T\T uÛ≤Ø $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj·÷´sTT. f…*bò˛Hé mπøä+CŸ\T eTTì–b˛e&É+ ˝Ò<ë πøãTfi¯ó¢ <Óã“‹q&É+, s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò« ˝…’qT¢ <Ûä«+dü+ ø±e&É+‘√ Ä sêÁcÕº˝À¢ nH˚ø£ õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq πø+Á<ë\T sêh sê»<Ûëì‘√ dü+ã+<Ûë\T |üP]Ô>± ø√˝ÀŒj·÷sTT. es¡<ä Á|üu≤Û e+ m≈£îÿe>± ñqï õ˝≤¢˝À¢ |ü⁄qsêyêdü, dü+πøåeT #·s¡´\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ôd’‘·+ sêh πø+Á<ëìøÏ ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ M˝Ò≈¢ î£ +&Ü b˛sTT+~. á |ü]dæ‹ú >∑eTì+∫q sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T rÁe+>± <Óã“‹qï õ˝≤¢\‘√ sêh sê»<ÛëqT\≈£î ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ ‘·ø£åDy˚T n‘·´edüs¡ düeTq«j·T kÕeTÁ–‘√ bÕ≥T XÊ{Ï˝{’… Ÿ bò˛q¢qT |ü+|üe\dæ+~>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>±ìøÏ $»„|æÔ #˚j·T&É+ »]–+~.
q~ ˙{Ï eT≥º+ ôV≤#·Ã]ø£ kÕúsTTøÏ eT]j·TT Á|üe÷<ä kÕúsTTøÏ eT<Ûä´ Á|üeVæ≤düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT ñ+&˚ es¡<ä |ü]dæú‹ì ìeTï es¡<ä <äX¯ n+{≤s¡T.
2. eT<Ûä´düú es¡<ä <äX¯(Medium flood stage): q~ ˙{Ï eT≥º+ Á|üe÷<ä kÕúsTTì <ë{Ï, n‘·´~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºì(highest flood level (HFL))øÏ 0.50 MT≥s¡¢≈£î ~>∑Teq ñqï|ü⁄Œ&ÉT Ä q~ es¡<ä eT<Ûä´düú <äX¯˝À ñqï≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~
3. n~Ûø£ es¡<ä <äX¯(High flood state): q~ ˙{Ï eT≥º+ n‘·´~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºìøÏ 0.50 MT≥s¡¢ ˝À|ü⁄ ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ëìì n~Ûø£ es¡<ä <äX¯ n+{≤s¡T.
4. nkÕ<Ûës¡D es¡<ä <äX¯(Unprecedented flood stage):
≈£L&ÉT≈£îqï kÕúìø£ ôV≤#·Ã]ø£ |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&ÜìøÏ yÓs’ ˝Y d’… t HÓ{ŸesYÿ, @<Ó’Hê es¡<ä eTT+<ädüTÔ dü÷#·q πø+Á<ä+ e<ä› q~ ˙{Ï f…*bò˛Hé ø£HÓø£åq¢qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. nsTT‘˚, Äø£dæàø£ es¡<ä\ $wüj·T+˝À düø±\+˝À U≤∞ #˚sTT+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq eT≥º+ <ëì n~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºìøÏ #˚sT¡ ≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT nkÕ<Ûës¡D ôV≤#·Ã]ø£\qT C≤Ø #˚jT· &É+ nìï y˚fi˝¯ À¢ kÕ<Û´ä + ø±ø£b˛e#·TÃ. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~.
1.3.5 es¡<ä yÓ’|üØ‘·´ e÷´|ü⁄\T:
1.3.2 qB es¡<ä
es¡<ä yÓ’|üØ‘·´ e÷´|ü⁄\(flood hazard maps)qT õjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷(GSI) s¡÷bı+~düTÔ+~. Ä e÷´|ü⁄\˝À ìùw~Û‘·(prohibitive), Ä+ø£å\‘√ ≈£L&çq (Restricted), ôV≤#·Ã]ø£\‘√ ≈£L&çq(Cautionary), es¡<ä s¡Væ≤‘· eT+&É˝≤\(Flood Free Zones)qT dü÷∫düTÔ+~. õmdt◊ es¡<ä\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ô|’ »]|æq n<Ûä´j·THê\qT πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, »\ eqs¡T\ n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº n<∏ë]{°\T, |ü≥ºD, Á>±MTD Á|üD≤[ø± n<∏ë]{°\T, |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·« XÊK, e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« 1.3.3 |ü≥ºD es¡<ä dü«\Œ ø±\ e´e~Û˝À uÛ≤Øesê¸\T dü+uÛÑ$+#·&É+ XÊK\T $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT. ô|s¡>∑&É+, ˙{Ï e÷sêZ\qT $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·+>± ÄÁø£$T+#·&É+, Á&Ó’H˚J edü‘·T\qT düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+ e\¢ ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ n+‘· s ê® r j· T $|ü ‘ · T Ô ≈£ î ~+|ü ⁄ q>∑sê\T, |ü≥Dº ≤\˝À es¡<\ä T sêe&É+ kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. dü+e‘·‡s¡+ dü+e‘·‡sêìøÏ düeTdü´ eT]+‘· rÁe+ ø±e&É+, eP´Vü≤+(United Nations International Strategy for qcÕº\T ô|s¡T>∑T‘·T+&É{≤ìï <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì mHé&mç +m |ü≥Dº Disaster Reduction (UN ISDR)) s¡÷bı+~+∫q >√¢ã˝Ÿ es¡<ä\ n+XÊìï Á|ü‘˚´ø£+>± >∑T]Ô+∫ <ëìô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ môddtyÓT+{Ÿ ]b˛sYº(Global Assessment Report) 2011 eVæ≤+#ê\ì, <ëì ìs¡«Vü≤D≈£î Á|ü‘˚´ø£ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT Á|üø±s¡+, Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± es¡<\ä T m<äTs=ÿ+≥Tqï »HêuÛ≤˝À s¡÷bı+~+#ê\ì ìs¡ísTT+∫+~. 90% eT+~ <äøDåÏ ≤dæj÷· , ‘·÷s¡TŒ Ädæj÷· , |üd|æ øæò ˘ <˚XÊ\˝ÀH˚ es¡<\ä qT |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚+<äT≈£î øπ +Á<ä »\ dü+|òTü + es¡<\ä ìedædTü HÔ êïs¡T. <äøDåÏ ≤dæj÷· ˝À $|ü‘T· Ô eTT|üqT m<äTs=ÿ+≥Tqï <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘Y, ã+>±¢<˚XŸ\ Á|ü»\T n‘·´~Ûø£+>± es¡<ä rÁe‘·qT Hê\T>∑T πø≥–Ø\T>± eØZø£]+∫+~. n$: qB Á|üyêVü≤+ Äqø£≥\º qT <ë{Ï Á|üeVæ≤+∫, ˙s¡T #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\qT eTT+∫ y˚j·T&Üìï qB es¡<ä n+{≤s¡T. Ç~ n‘·´+‘· kÕ<Ûës¡D es¡<ä s¡÷|ü+. qB es¡<\ä T Á|ü<ëÛ q+>± es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ˝Ò<ë eT+#·T ø£]– qB Á|üyêVü≤+˝À y˚>∑+>± ø£\e&É+ e\¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. es¡<ä ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&ÜìøÏ eTT+<äT q~˝À ñ+&˚ ˙{Ï |ü]e÷D kÕeTsêú´ìï #êq˝Ÿ ø¬ bÕdæ{° (channel capacity) n+{≤s¡T.
1.4 es¡<ä\T mø£ÿ&É dü+uÛÑ$kÕÔsTT?
$eq |ü_¢πøwüHé‡
106
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
eTT|üqT m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. es¡<\ä T <ë<ë|ü⁄ <˚X+¯ ˝Àì nìï qB |ü]yêD≤˝À¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´~Ûø£ es¡<ä eTT|ü ñqï <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\≈£î ãTT‘·T |üeHê\T, n~Ûø£ |üP&çø£ ø£*–q q<äT\T, yê˝…’q, m≈£îÿe>± ø√düT≈£îb˛sTTq Væ≤e÷\j·÷\ |üs¡«‘·ÁX‚DT\T e+{Ï eTTK´ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À düTe÷s¡T 12 XÊ‘·+ (40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢) es¡<ä eTT+|ü⁄ ø£*– ñ+~. #·Áø£yê‘ê\T (Cyclones) e˝Ò ø±≈£ î +&Ü es¡ < ä \ T nìï <˚ X Ê\≈£ î düs¡«kÕ<Ûës¡D+. ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛ≤>±\T es¡<ä\≈£î n‘·´~Ûø£+>± >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. ñ‘·Ôs¡, áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì dæ+<ÛäT ` >∑+>∑ ` ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· yÓTÆ<ëHê˝À¢ì ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>∑, y˚T|òüTq qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\T n‘·´+‘· es¡<ä eTT+|ü⁄ ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T>± qyÓ÷<äj÷· ´sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yÓTT‘·Ô+˝Àì qB Á|üyêVü‰˝À¢ 60 XÊ‘·+ Çø£ÿ&˚ Á|üeVæ≤kÕÔsTT. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>∑, y˚T|òüTq qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ 15≈£î ô|’>± sêÁcÕº˝˝À $düÔ]+∫ ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü, uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ »HêuÛ≤˝À düTe÷s¡T 47 XÊ‘·+ á |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝ÀH˚ ìedædüTÔHêïs¡T. es¡<ä eTT+|ü⁄ ø£*–q Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü•ÃeT ~X¯≈î£ Á|üeVæ≤+#˚ qs¡à<ä, ‘·|‹ü e+{Ï qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ yêj·TTe´ ÁbÕ+‘ê\T, eTVü‰q~, ø£ècÕí, >√<ëe], ø±y˚Ø e+{Ï ‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄q≈£î Á|üeVæ≤+#˚ Á|ü<Ûëq q<äT\ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï eT<Û´ä uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , <äøÿ£ qT |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T ñHêïsTT. >∑+>∑, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q<äT\T n‘·´~Ûø£ es¡<ä\≈£î ø±s¡D eTe⁄‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À pHé qT+&ç ôdô|+º ãsY e÷dü+ es¡≈£î ñ+&˚ HÓ’s¡T‹ s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+ es¡<ä\≈£î Á|ü<Ûëq s¡T‘·Te⁄>± ñ+{À+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ dü>∑≥Tq 1200 $T©¢MT≥s¡¢ es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·T+~. n+<äT˝À <ë<ë|ü⁄ 85 XÊ‘·+ es¡¸bÕ‘·+ á Hê\T>∑T HÓ\\ (pHé qT+&ç ôdô|+º ãsY es¡≈î£ ) dü«\Œ e´e~Û˝ÀH˚ ≈£îs¡TdüTÔ+~. n+<äTe\¢ á HÓ\˝À¢ q<äT˝À¢øÏ ô|<ä› m‘·TÔq ˙s¡T e∫Ã, $kÕÔsy¡ TÓ qÆ es¡<\ä ≈£î <ë]rdüT+Ô ~. |ü•ÃeT rs¡+, |ü•ÃeT ø£qTeT\T, U≤dæ ø=+&É\T, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\˝À dü+e‘·‡s¡+˝À dü>≥∑ Tq 2500 $T.MT\ ø£+fÒ m≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘·T+~. ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À dü+uÛÑ$+#˚ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ es¡<\ä T kÕ<Ûës¡D+>± ñwüeí T+&É\ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T ˝Ò<ë yêj·TT>∑T+&Ü\T, #·Ts¡T¬ø’q yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT. uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À <ë<ë|ü ⁄ nìï qB |ü ] yêVü ≤ ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.4.1 n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ es¡<ä≈£î Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ ÁbÕ+‘ê\T 1. >∑+>±q~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+, u≤s¡ø˘, rkÕÔ, ‘√sê‡, düTã+dæ], dü+ø√wt, ~Vü‰+>¥, \TVæ≤‘Y yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ ≈£L&çq ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+. 2. J\+, NHêuŸ, sê$, düf…¢CŸ, _j·÷dt, |òü÷Á>± q<äT\‘√ ≈£L&çq yêj·TTe´ qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ 3. ‘·|ü‹, qs¡à<ä, eTVü‰q~, yÓ’‘·s¡DÏ, >√<ëe], ø£ècÕí, ô|Hêï, ø±y˚Ø q<äT\‘√ ≈£L&çq B«|üø\£ Œ qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+
<˚X¯+˝À es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\T e
sêh+
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ nkÕ‡+ ;Vü‰sY >∑T»sê‘Y Vü≤sê´Hê Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ »eT÷à ø±oàsY ø£sêí≥ø£ πøs¡fi¯ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ eTVü‰sêh eTDÏ|üPsY y˚T|òü÷\j·T ˇ]kÕ‡ |ü+C≤uŸ sê»kÕúHé ‘·$Tfi¯Hê&ÉT Á‹|ü⁄s¡ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ &Ûç©¢ |ü⁄<äT#˚Ã] yÓTT‘·Ô+
107
es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘·+ ($T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢˝À) 1.39 3.19 4.26 1.39 2.35 0.23 0.08 0.02 0.87 0.26 0.23 0.08 0.02 1.40 3.70 3.26 0.45 0.33 7.336 2.65 0.05 0.01 33,516
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ˇ]kÕ‡, øπ s¡fi¯ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T. nkÕ‡+, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡\T ‘·s¡#·T>± rÁe es¡<ä eTT+|ü⁄\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. 5. <˚X¯+˝Àì nH˚ø£ qB e´edüú\T Væ≤e÷\j·÷\ qT+&ç Á|ü e Væ ≤ dü T Ô + &É ≥ +, n$ ô|<ä › m‘· T Ô q neπøåbÕ(sediment)\qT rdüT≈£îsêe&É+, qB »\ e÷s¡+Z (channel)˝À |üP&çø£ @s¡Œ&É+ yÓTT<ä\>∑T ø±s¡D≤\ e\q es¡<ä\T ‘·s¡#·T>± edüTÔ+{≤sTT. eTTK´+>± ñ ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, ;Vü‰sY yÓT<Æ ëHê˝À¢ á ø±s¡D≤\ e\q ‘·s#¡ ÷· es¡<ä\T edüTÔ+{≤sTT.
1.5 es¡<ä Á|üuÛ≤yê\T nìï s¡ø±\ düVü≤» $|ü‘·TÔ\˝À ¬ø˝≤¢ uÛ≤Ø Ä]úø£, ÁbÕD qcÕº\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·÷ n‘·´+‘· $<Ûä«+düø£ dü«uÛ≤e+ ø£*–q yê{Ï˝À es¡<ä\ $|ü‘·TÔ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. 1967 qT+&ç 2006 eT<Ûä´ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q yÓTT‘·Ô+ $|ü‘·TÔ˝À¢ 52% es¡<ä\ e\H˚ e#êÃsTT. <˚X+¯ ˝Àì 35 sêÁcÕº\T/πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î >±qT 23 sêÁcÕº\T/πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ uÛ÷Ñ $T, nq>± uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 1/8 e+‘·T uÛÑ÷$T es¡<ä eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ edüTÔ+{≤sTT. düTe÷s¡T 7.5 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<ä\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘√+~. 200 $T*j·Tq¢ eT+~ Á|ü»\T Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·THêïs¡T. <˚X¯+˝À es¡<ä eTT|ü⁄Œ ø£*– ñqï 40 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs˝¢¡ À ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ 21.9%, ;Vü‰sY 12.71%, nkÕ‡+ 9.4%, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 7.91%, ˇ]kÕ‡ 4.18%, $T–*q sêÁcÕº\T 43.9% es¡<ä eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘êìï ø£*– ñHêïsTT. es¡<ä\ e\q Á|ü‹j˚T{≤ dü>∑≥Tq 1464 eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. 86,288 |üX¯óe⁄\T #·ìb˛‘·THêïsTT. es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑T¬s’q ÁbÕ+‘ê\T <˚X¯+˝Àì $T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê\‘√ dü+ã+<Ûë\T ø√˝ÀŒe#·TÃ. rs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î, q<äT\≈£î düMTbÕq ñqï ÁbÕ+‘ê\T eT]+‘·>± es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. Ä]úø£+>±, kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ\T es¡<ä\ $<Ûä«+düø£ Á|üuÛ≤yê\≈£î m≈£îÿe >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. á esêZ\T ‹]– |üPs¡«|ü⁄ dæú‹øÏ #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ #ê˝≤ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.5.1 rÁe |üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤yê\T es¡<ä\ e\¢ ø£*π> n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq |üs¡´ekÕq+. ÁbÕD≤\≈£î, ÄdæÔøÏ qwüº+ yê{Ï\¢&É+. >∑èVü‰\T, e+‘Óq\T, s√&ÉT¢ e+{Ï ìsêàD≤\T es¡<ä ˙s¡T, ˙s¡T ì*∫b˛e&É+ e\¢ ø=+&É #·]j·T\T $]– |ü&É≥+ ø±s¡D+>± <Óã“‹+{≤sTT. |ü&Ée\T, #˚|ü\T |üfÒº e\\≈£î ≈£L&Ü qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. eTT+|ü⁄ ø±s¡ D +>± ÁbÕD≤\≈£ î , |ü X ¯ ó dü + |ü < ä ≈ £ î nbÕs¡ qwü º + »s¡T>∑T‘·T+~. dü¬s’q ‘ê>∑T˙{Ï kÂø£sê´\T ˝Òø£b˛e&É+ e\q u≤$˙s¡T, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T, ˙{Ï ô|’|ü⁄\ <ë«sê e#˚à »˝≤\T ø£\Twæ‘·yÓTÆ n+≥Tyê´<ÛäT\T, &Éj˚T]j·÷, yÓ’s¡dt yê´<ÛäT\T, eT˝Ò]j·÷‘√ bÕ≥T Ç+ø± nH˚ø£ dü+Áø£eTD yê´<ÛTä \T sêe&ÜìøÏ <ë]rkÕÔsTT. es¡<ä\ e\¢ e´ekÕj·T uÛÑ÷$T eTTì–b˛sTT, ô|<ä› m‘·TÔq |ü+≥ qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ ÄVü‰s¡ ø=s¡‘·, |üX¯ó Á>±dü+ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. H˚\ ô|’ bıs¡ ø=≥Tº≈£îb˛e&É+ e\q ìkÕ‡s¡+>± e÷s¡T‘·T+~. düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙s¡T #˚s¡&É+ e\¢ #Í&ÉT uÛÑ÷$T>± e÷s¡T‘·T+~. es¡<ä\T, #·Áø£yê‘ê\T e´ekÕj·T #·Áø£+(agricultural cycle )˝À e#˚ à dü + <ä s ꓤ ì ï ã{Ï º , eTÚ*ø£ edü ‘ · T \T, e´ekÕj·÷ìøÏ »]π> qwüº+ $kÕÔs¡+>± ñ+≥T+~.
1.6 es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\T es¡<\ä qT eTT+<ädTü >Ô ± n+#·Hê y˚jT· &É+, ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚j·T&É+ >∑&ç∫q ¬s+&ÉT <äXÊu≤›˝˝À u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+~+~. XÊ{Ï˝…’{Ÿ, ]yÓ÷{Ÿ ôdì‡+>¥ |ü]ø£sê\ e+{Ï n<ÛäTHê‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ ˙{Ï eT{≤º\T Ä<Ûës¡+>± es¡<ä ‘·s¡+>±\qT |üdæ>∑≥ºe#·TÃ. Äø£dæàø£ es¡<ä\T (Flash
ã+>±¢<˚XŸ es¡<ä\T ã+>±¢<˚XŸ q<äT\‘√ #·T≥TºeTT{Ϻ ñqï <˚X¯+. Çø£ÿ&É Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ es¡<ä\T sêe&É+ ì‘·´ø£è‘·´y˚T ø±≈£î+&Ü, ÄeX¯´+ ≈£L&Ü. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\T eTTì–b˛‘êsTT. ‘êC≤ ˇ+Á&ÉTeT{Ϻ‘√ ø£|üŒã&É‘êsTT. ‘·<ë«sê H˚\\T kÕs¡eeT+‘·eTe⁄‘êsTT. nsTT‘˚ á ˙s¡ T m≈£ î ÿe ø±\+ ì\Te ñ+fÒ , ñ |üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq á es¡<ä˝Ò $|ü‘·TÔ\T>± e÷s¡‘êsTT. n≥Te+{Ï es¡<ä\T 1974 y˚dü$˝À e#êÃsTT. á es¡<ä\T ˇø£ HÓ\ bÕ≥T düTe÷s¡T dü>∑+ <˚XÊìï eTT+∫ y˚XÊsTT. es¡<ä\ e\q 1200 eT+~ #·ìb˛>±, yê´<ÛäT\T, Äø£*‘√ eTs√ 27,500 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 4,25,000 Çfi¯ó¢ ≈£L* b˛e&É+ ˝Ò<ë rÁe+>± <Óã“‹q&É+ »]–+~. yÓTT‘·Ô+ 36 $T*j·Tq¢ eT+~ á $|ü‘·TÔ ø±s¡D+>± <äTs¡“¤s¡ ø£cÕº\T m<äTs=ÿHêïs¡T.
108
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
floods)
$TqVü‰sTTùdÔ , $T>∑‘ê es¡<ä\≈£î kÕ<Ûës¡D+>± ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Ç$T&ç ñ+{≤sTT. n$: düùV≤‘·Tø£yÓTÆq ôV≤#·Ã]ø£ e´e~Û (warning period) ñ+≥T+~. 1. ôV’≤Á&√˝≤õø£˝Ÿ ôV’≤Á&√ yÓT{ÏjÓ÷s√˝≤õø£˝Ÿ &˚{≤qT n~Ûø£ nebÕ‘·+ (Heavy Precipitation) eTT+#·Tø=düTÔqï qB |ü]o*+#·&É+, ùdø£]+#·&É+ es¡<äqT ôV≤#·Ã]düTÔ+~. n~Ûø£ >±\T\‘√ ≈£L&çq m‘·ÔsTTq 2. &˚{≤qT eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ë\≈£î Á|ükÕs¡+ b˛≥TbÕ≥T¢ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\≈£î ñqï es¡<ä eTT|ü⁄Œ >∑T]+∫ #˚j·T&É+ ôV≤#·Ã]kÕÔsTT. ‘·>∑T |üs¡´y˚ø£åD, ôV≤#·Ã]ø£˝‘√ es¡<ä eTT|ü⁄Œ 3. &˚ { ≤qT $X‚ ¢ w æ + #· & É + , eTT+<ä d ü T Ô dü ÷ #· q qT ñqï ÁbÕ+‘ê\qT U≤∞ #˚sTT+#·&É+ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. s¡÷bı+~+#·&É+ es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£qT πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, kÕ>∑T˙s¡T 4. eTT+<ädüTÔ dü÷#·qqT Á|ükÕs¡+ #˚j·T&É+ es¡<ä ìj·T+Á‘·D XÊK, »\ eqs¡T\ XÊK C≤Ø #˚kÕÔsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À <˚X¯+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü>∑≥Tq 6000 eTT+<ädüTÔ dü÷#·q\qT C≤Ø 1.6.1 es¡<ä\ n+#·Hê ` πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. 1978 qT+&ç 2002 eT<Û´ä C≤Ø #˚dqæ es¡<ä eTT+<ädüTÔ dü÷#·q(forecasting), ôV≤#·Ã]ø£ #˚eTT+<ä düTÔ dü÷#·q\qT |ü]o*ùdÔ ôV≤#·Ã]ø£\ ø£∫Ñ·‘·«+ 81% e´edüú\qT es¡<ä\T sêe&ÜìøÏ eTT+<äT>±H˚ Á|ü»\T düTs¡øÏå‘· qT+&ç 98 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. Á|ü<˚XÊ\≈£î ‘·s¡*yÓfi¯¢&ÜìøÏ, $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ‘·s¡*+#·&ÜìøÏ, es¡<ä\ qT+&ç s¡øÏå+#·T≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü‘˚´ø£ ìsêàD≤\qT #˚|ü≥º&É+ ø√dü+ ñ |üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´˝…’q es¡<ä\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î eTq+ πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ 1958 qe+ãsY˝À XÊÁd”Ôj·T+>± es¡<ä ‘·>T∑ $<Û+ä >± dü+dæ<‘∆ä ‘· √ ñ+fÒ, n$ $|ü‘T· >Ô ± e÷πs nedüs+¡ eTT+<ädüTÔ dü÷#·qqT C≤Ø #˚dæ+~. <˚X¯ sê»<Ûëì &Ûç©¢ #·T≥÷º ˝Ò<äT. düT•øÏå‘·T˝…’q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\T @<ë &çm+{° Á|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ qB ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï Á>±e÷\≈£î es¡<ä (Disaster Management Teams) \qT Á|ü‹ Á>±eT+ ˝Ò<ë |ü≥Dº ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚ùd+<äT≈£î πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ &Ûç©¢˝Àì •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À @sêŒ≥T #˚ùd Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘√+~. Äj·÷ ‘·q Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+˝À es¡<ä eTT+<ädüTÔ dü÷#·q ÁbÕ+‘ê\˝À &çm+{°˝Ò es¡<ä\T, Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\ ìyês¡D≈£î πø+Á<ë(Flood Forecasting Centre)ìï 1958 qe+ãsY˝À nedüs¡yÓTÆq dü+dæ<ä∆‘·\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔsTT. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ @sêŒ≥T #˚dæ+~. Ç~ Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± $düÔ]+∫+~. dü+dæ<ä∆‘·, ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚ Á|üÁøÏj·T˝À, HÓ’|ü⁄D´‘· ø£*–q es¡ < ä eTT+<ä d ü T Ô dü ÷ #· q ˝À Hê\T>∑ T Á|ü < Û ë q n‘·´edüs¡ u≤<Ûä´‘ê ãè+<ë\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*.
1.7 es¡<ä dü+dæ<ä∆‘·
ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T 2013 pHé 14 qT+&ç 17 eT<Û´ä ≈£î]dæq nkÕ<Ûës¡D uÛ≤Ø esê¸\ ø±s¡D+>± ñ‘·ÔsêK+&é˝À uÛ≤Ø es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#êsTT. kÕ<Ûës¡D+>± ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ≈£î]ùd kÕ<Ûës¡D esê¸\ ø£+fÒ 375% n~Ûø+£ >± ≈£î]j·T&É+‘√ eT+<ëøÏì, n\ø±q+<ä q<äT\T ñbıŒ+– ô|qT $<Ûä«+dü+ düèwæº+#êsTT. ñ‘·ÔsêK+&é d”Œø£sY Á|üø£{Ï+∫q <ëì Á|üø±s¡+ á es¡<ä˝À¢ 10y˚\ eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#ês¡T. nsTT‘˚ 2013 pHé 29 es¡≈£î ñ‘·ÔsêK+&é Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫q n~Ûø±]ø£ $esê\ Á|üø±s¡+ eTè‘·T\ dü+K´ 850 es¡≈£î ñ+~. #êsY<ÛëyéT\T>± |æ\Teã&˚ >∑+>√Á‹, j·TeTTH√Á‹, πø<ësYHê<∏é, ã<äØHê<Ûé\ dü+<äs¡Ùq≈£î yÓ[¢q düTe÷s¡T 70 y˚\ eT+~ j·÷Á‹≈£î\T es¡<ä˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛j·÷s¡T. yÓ’e÷ìø£ <äfi¯+, ôd’q´+, bÕsê$T\≥Ø <äfi≤\T es¡<ä˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq 1,10,000 eT+~ì ø±bÕ&ÜsTT. düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ düTe÷s¡T 3800 MT≥s¡¢ m‘·TÔ˝À ñqï #·s√ã] Væ≤eT˙q<ä+ ø£]–b˛e&É+‘√ eT+<ëøÏ˙ q~ ñbıŒ+– es¡<ä ;uÛÑ‘·‡+ düèwæº+∫+~. 58e q+ãsY C≤rj·T s¡Vü≤<ë] |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTT+~. #êsY<ÛëyéT\‘√ bÕ≥T yê´© Ä|òt |òü¢esY‡, s¡÷|t≈£î+<é e+{Ï ÁbÕ+‘ê\qT ≈£L&Ü es¡<ä\T eTT+#Ó‘êÔsTT. 450≈£î ô|’>± #√≥¢ s√&ÉT¢ |üP]Ô>± <Óã“‹HêïsTT. uÛ≤Ø esê¸\≈£î es¡<ä\‘√ bÕ≥T uÛÑ÷bÕ‘ê\T(ø=+&É #·]j·T\T $]–|ü&É≥+) ≈£L&Ü dü+uÛÑ$+#·&É+‘√ nH˚ø£ eT+~ es¡<ä˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛j·÷s¡T. <ë<ë|ü⁄ 5,500 eT+~ eTs¡DÏ+∫q≥T¢ »s¡à˙øÏ #Ó+~q eTT´ì#Y ] nH˚ ;e÷ ø£+ô|˙ yÓ\¢&ç+∫+~. |òæ*|”Œ¤Hé‡qT ≈£î~|æy˚dæq Vü≤j·÷Hé ‘·TbòÕqT ‘·s¡Tyê‘· ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T, <ëì |òü*‘·+>± @s¡Œ&çq uÛÑ÷bÕ‘ê\qT 2013˝À n‹ô|<ä› e÷qe qwüº+ ø£*–+∫q Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ>± eTT´ì#Y Ø(Munich Re) ù|s=ÿ+~. es¡<ä\ ø±s¡D+>± πø<ësYHê<∏é |ü≥ºD+ |üP]Ô>± <Ûä«+düyÓTÆ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° nø£ÿ&ç πø<ësYHê<∏é <˚yê\j·T+ #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡ø£b˛e&É+ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\≈£î ôd’‘·+ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+∫+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
109
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\ e\q dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\ $esê\T dü+e‘·‡s¡+ 1961 1968
eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 2,000 4,892
1971 1978 1980 1989 1994
1,023 3,800 1,600 1,591 2,001
1995
1,479
1997
1,442
1998
1,811
2000
1,290
Á|ü<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 1. sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y, 2. áXÊq´ sêÁcÕº\T, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, nkÕ‡+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡, áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, πøs¡fi¯, Vü≤sê´Hê eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, >∑T»sê‘Y nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, »eT÷ ø±oàsY, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, >√yê, πøs¡fi¯, >∑T»sê‘Y ;Vü‰sY, Vü≤sê´Hê, »eT÷à ø±oàsY, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, eTVü‰sêh Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, nkÕ‡+, ;Vü‰sY, >∑T»sê‘Y, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, »eT÷à ø±oàsY, ø£sêí≥ø£, πøs¡fi¯, eTVü‰sêh, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü+C≤uŸ, sê»kÕúHé, dæøÏÿ+, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, πøs¡fi¯, y˚T|òü÷\j·T, |ü+C≤uŸ, dæøÏÿ+, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ >∑T»sê‘Y, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, πøs¡fi¯, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1953 qT+&ç 2004 eT<Ûä´ es¡<ä Á|üuÛ≤e+, qcÕº\T 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
n+X¯+
j·T÷ì{Ÿ
Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq Á|ü»\T ÁbÕD qwüº+ |üX¯ó dü+|ü<ä qwüº+ qwüºb˛sTTq |ü+≥ $d”Ôs¡í+ |ü+≥ qwüº+ $\Te <Óã“‹qï Çfi¯ó¢ <Óã“‹qï Çfi¯¢ $\Te <Óã“‹qï Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\T yÓTT‘·Ô+ qwüº+ $\Te
$T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ $T*j·Tq¢˝À dü+K´ y˚\ dü+K´˝À $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢˝À s¡÷. ø√≥¢˝À y˚\ dü+K´˝À s¡÷. ø√≥¢˝À s¡÷. ø√≥¢˝À s¡÷. ø√≥¢˝À
dü>∑≥T qwüº+ 7.63 32.92 1597 94 3.56 708.57 1235.61 251.05 813.69 1817.07
>∑]wüº qwüº+ »]–q dü+e‘·‡s¡+ 1978 1978 1977 1979 1988 2000 1978 1995 2001 2000
qwüº+ $\Te 17.50 70.45 11316 618 10.15 4246.6 3508 1307.9 5604 8864
Source: Central Water Commission (FMP Directorate)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
110
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T (Floods in India) düVü≤»yÓTÆq n&Ée⁄\T, ô|+∫q n&Ée⁄\T es¡¸bÕ‘· |ü]e÷D+
2.1 |ü]#·j·T+ qB Á|üyêVü≤+ düV≤ü » dæ± Á|üeVæ≤+#·&É+, yê{Ï ø±s¡D+>± ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑T] ø±e&Üìï es¡<ä\T \ø£åD+>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. ø=ìï kÕs¡T¢ $kÕÔs¡yÓTÆq ãTT‘·T|üeq esê¸\T qB Á|üyêVü‰\T ñbıŒ+– bıs¡&¢ ÜìøÏ ‘√&Ó’ $<Û«ä +düøs£ y¡ TÓ qÆ es¡<\ä ≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. m>∑Te ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£î]ùd n~Ûø£ esê¸\ ø±s¡D+>± e#˚à ˙{Ï Á|üyêVü‰\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ dü¬s’q kÕeTs¡ú´+ qB Äqø£≥º\≈£î ˝Òø£b˛e&É+ es¡<ä\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. dü¬s’q eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú ˝Òì ÁbÕ+‘ê\T n~Ûø£ esê¸\‘√ es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
Çe˙ï es¡<ä\ dü«uÛ≤yêìï, |ü]~Ûì ìsê∆]kÕÔsTT. q<äT\T ñbıŒ+– Á|üeVæ≤+#·&+É , uÛ≤Ø esê¸\ ø±s¡D+>± dü+uÛ$Ñ +#˚ eTT+|ü⁄ dü«uÛ≤yê\T, eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ ÁbÕ+‘ê\T ì]› w ü º + >± ñ+{≤sTT. dü + ã+~Û ‘ · XÊK\ e<ä › M{Ï ø Ï dü + ã+~Û + ∫q dü e ÷#ês¡ + ñ+≥T+~. ø±ì, ‘· T bò Õ qT n\»&ÉT\T, ‘·TbòÕqT¢ rs¡+ <ë{Ïq ‘·sT¡ yê‘· e#˚à esê¸\ e\q eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT eTT+<äT>± }Væ≤+#·&É+ ø£wüºeTe⁄‘·T+~. n$ >±* ~X¯ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.
2.2 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä dü«uÛ≤yê\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qwüº+, |üX¯ó dü + |ü < ä qwü º + , >∑ è Vü ≤ qwü º + , |ü + ≥ qcÕº \ ≈£ î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. eTÚ*ø£ edü‘·T\T ≈£L&Ü ô|<ä› m‘·TÔq es¡<ä\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T $<Ûä«+düeTe⁄‘·THêïsTT. 1. Áø£ e Tø£ å j · ÷ \ e\¢ qB uÛ Ñ ÷ ‘· ˝ ≤˝À¢ |ü P &ç ø £ >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\T ø£∫Ñ·yÓTÆq, dæús¡yÓTÆq Á|üyêVü≤ ù|s¡T≈£îb˛e&É+, <ëì e\q q<äT\ ˙{Ï ì\« kÕeTs¡´ú + e÷sêZ\qT ø£*– ñHêïsTT. yê{Ï düV≤ü »yÓTqÆ Äqø£≥\º T, e÷qe ‘·–Zb˛e&É+ ì]à‘· Äqø£≥º\T es¡<ä ˙{Ïì yÓ÷düT¬øfi‚¢ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\ e\q qB Á|üyêVü‰ìøÏ HêïsTT. ø±ì, &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\qT Ç+<äT≈£î $TqVü‰sTT+|ü⁄>± #ÓbÕŒ*. n&ɶ+≈£î\T @s¡Œ&ç, Á|üyêVü≤ ~X¯ e÷s¡&É+ 3. Á|ü<Ûëq q<äT\T, ñ|ü q<äT˝À¢ e#˚à es¡<ä\T ¬s+&É÷ ø£\e&É+ 4. Ä≥Tb˛≥¢ Á|üuÛ≤e+ e\q qB y˚>∑+ eT+<ä–+#·&É+ es¡<ä\T düVü≤»+>± nH˚ø£ ø±s¡ø±\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ +{≤sTT. n$: m&É‘Ós¡|æ ˝Ò≈£î+&Ü ≈£î]ùd esê¸\T, dü«\Œ e´e~Û˝À ≈£î]ùd ‘·TbòÕqT esê¸\ e\q düVü≤» ˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´edüú <Óã“‹q&É+ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘· dü«uÛ≤e+ Á|üyêVü≤ dü«uÛ≤e+ H˚\ dü«uÛ≤e+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
111
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ø£eT÷´ì{°øÏ dü¬s’q <äèø£Œ<∏ä+ ˝Òø£b˛e&É+, Á|üD≤[ø£ s¡ V æ ≤ ‘· eè~∆ , dü V ü ≤ »dæ < ä ∆ y Ó T Æ q #Ó s ¡ T e⁄\qT dü Á ø£ e T+>± ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´edüú\qT dü]>± ñ +#·ø£b˛e&É+ e\q ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º\˝À düVü≤»+>± es¡<ä\T edüTÔHêïsTT. ø±ì, yêdüÔyêìøÏ M{Ïì e÷qe ø±s¡ø£ es¡<ä\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. kÕ<Ûës¡D+>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À es¡<ä düeTdü´ ∫qï q<äT\T ñbıŒ+>∑&+É , ø=˝Òs¢ T¡ düsd¡ Tü ‡ |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\T eTTì– b˛e&É+ e+{Ï yê{ÏøÏ |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+~. ø±ì, >∑&ç∫q ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\˝À ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝Àì &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\ düeTdü´ rÁe+ ø±e&É+‘√ ‘·TbòÕq¢ $<Ûä«+düø£ kÕeTs¡ú´+ |ü\T ¬s≥T¢ ô|]–, es¡<ä yÓ’|üØ‘ê´\qT ô|+#·&É+ »]–+~. dü¬s’q ìs¡«Vü≤D ˝Òø£b˛e&É+ es¡<ä ìs¡«Vü≤DqT, kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüúqT rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚k˛Ô+~. Ç~ es¡<ä\≈£î eTs=ø£ ø±s¡DeTe⁄‘√+~. 1979 y˚T ‘·TbòÕqT e+{Ï nH˚ø£ dü+<äsꓤ\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eTs¡D≤\T #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\ ø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+, Çdü T ø£ y˚ T ≥\T, Hê#· T yÓ T Tø£ ÿ \ ø±s¡ D +>± ø±\Te\T ≈£î∫+∫≈£îb˛sTT, es¡<ä\T ô|s¡>∑&É+ e\H˚ dü+uÛÑ$+#êsTT. ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ◊<äT õ˝≤¢˝‘√ bÕ≥T ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝Àì KeTà+ õ˝≤¢ ≈£L&Ü ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À e#˚à es¡<ä\ eTT|ü⁄ŒqT n~Ûø£+>± ø£*– ñ+~. rs¡πsK yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+ eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘·+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ eTT|ü⁄ŒqT m≈£îÿe>± ø£*– ñ+~. sêh e´ekÕj·T Ä]úø£ e´edüú˝À >∑D˙j·TyÓTÆq yê{≤ ø£*– ñqï >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ es¡<ä\qT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ùdº { Ÿ ]yÓ ÷ {Ÿ ôdì‡+>¥ n|æ ¢ π ø wü H é ôd+≥sY(APSRAC) sêh+˝Àì nìï Á|ü<Ûëq qB e´edüú\≈£î
$eq |ü_¢πøwüHé‡
dü+ã+~Û+∫ 100 dü+e‘·‡sê\ qB Á|üyêVü≤ e÷´|ü⁄\qT s¡÷bı+~+∫+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Vü≤C≤sY¶ $T{Ïπ>wüHé n+&é meT¬s®˙‡ ôd’ø√¢Hé ]ø£eØ ÁbÕC…≈£îº˝À uÛ≤>∑+>± m|æmdtÄsYmdæ 2005˝À e∫Ãq es¡<ä\ ÁbÕ‹|ü~ø£q KeTà+ |òü¢&é e÷´|ü⁄qT s¡÷bı+~+∫+~. >∑&ç∫q X¯‘êã›+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 103 ‘·TbòÕq¢qT, yê{Ï e\¢ e#˚à es¡<ä\qT m<äTs=ÿ+~.
2.3 ø£ s ¡ ÷ ï\T ` eTVü ≤ ã÷uŸ q >∑ s Y es¡<ä\T(2009) 2009 ôdô|º+ãsY 30 qT+&ç nø√ºãsY 5 eT<Ûä´ ø£ècÕí, <ëì ñ|ü q<äT\≈£î dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\ ø±s¡D+>± ø£s¡÷ï\T, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, ø£ècÕí, q˝§Z+&É, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ì 87 eT+&É˝≤\T, 525 Á>±e÷\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j÷· ´sTT. Á|ü<ëÛ q ø£s÷¡ ï\T q>∑s+¡ ‘√ bÕ≥T Ä õ˝≤¢˝Àì eT+Á‘ê\j·T+ eT]ø=ìï |ü≥ºD≤\T rÁe+>± qwüºb˛j·÷sTT. eTq sêh+˝À 20.72 \ø£\å eT+~ es¡<ä Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡j÷· ´s¡T. ø£sêí≥ø£˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü es¡<ä eTT+|ü⁄qT m<äTs=ÿHêïsTT. \ø£å\ mø£sê\ |ü+≥ ˙{ÏbÕ˝…’+~. y˚\ ø√≥¢ ÄdæÔ qwüº+ »]–+~. 55 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 10 y˚\ ø√≥¢≈£î ô|’>± qwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. 1903 ‘·s¡Tyê‘· ø£ècÕí q~øÏ Ç+‘· uÛ≤Ø es¡<ä\T sêe&É+ Ç<˚ Á|ü<∏äeT+. ˇø£ <äX¯˝À lXË’\+ &Ü´yéT≈£î 28 \ø£å\ ≈£Lôd≈£îÿ\ ˙{Ï Á|üyêVü≤+ e∫à #˚]+~. ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À 1.5 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\qT, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢˝À 13.4 \ø£å\ eT+~ì, ø£ècÕíõ˝≤¢˝À 5 y˚\ eT+~ì düVü‰j·T dæã“+~ düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+#ês¡T. @&ÉT ôV≤*ø±|üºs¡T¢ 550 eT+~ ôd’ìø£ dæã“+~, 165 eT+~ H˚wüq˝Ÿ &çC≤düºsY s¬ kÕŒHé‡ bò˛s¡T‡ (mHé&Äç sYm|ò)t dæã“+~, mHé&Äç sYm|ò≈t î£ #Ó+~q 48 |ü&eÉ \T, eTs√ 90 Ç‘·s¡ |ü&eÉ \T s¡+>∑+˝ÀøÏ ~– düV‰ü j·Tø£ #·s¡´\T #˚|ü{≤ºsTT.
112
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. es¡<ä\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Floods - Mitigation Strategies)
3.1 |ü]#·j·T+
3.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
uÛ≤Ø esê¸\T, ô|qT>±\T\T, #·Áø£yê‘ê\T, ‘·TbòÕqT ‘· s ¡ # · T >± es¡ < ä eTT+|ü ⁄ qT m<ä T s=ÿ+≥Tqï n\»&ÉT\T, rs¡+ yÓ+ã&ç düTHê$T, Væ≤eTbÕ‘·+ ˝Ò<ë ≈£î+uÛeÑ èwæº ÁbÕ+‘ê\˝À ô|<ä› m‘·TÔq ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ìsêàDÒ‘·s¡ ñ e\q ]»sê«j·Ts¡T¢ ì+&ç ˙{ÏeT≥º+ ô|s¡>∑&É+ ˝Ò<ë q<äT\T |üX¯eTq #·s¡´\qT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê es¡<ä\ Á|üuÛ≤yêìï ñbıŒ+– Á|üeVæ≤+#·&+É e\q $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ÁbÕ+‘ê\T ‘ê‘êÿ*ø£ ≈£î~+#·e#·TÃ. eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±e&Üìï es¡<ä\T n+{≤s¡T (Floods are temporary inundation of large regions as a result of increase in resorvoir or of rivers flooding their banks because of heavy rains, high winds, cyclones, storm surge along coast tsunami, melting of snow or dam burst).
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\T |ü⁄qsêeè‘·eTe⁄‘·T+{≤sTT. <˚X+¯ ˝Àì 12% uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ es¡<ä eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. es¡<\ä T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ˇø√ÿkÕ] Áø£eT+>±, >∑+≥\ e´e~Û rdüT≈£îì ekÕÔsTT. ˝Ò<ë ˙{Ï ìj·T+Á‘·D ìsêàD≤\T <Óã“‹q&É+ e\q ˝Ò<ë Ä ÁbÕ+‘·+˝À ≈£î]dæq uÛ≤Ø esê¸\T ˝Ò<ë ≈£î+uÛÑeèwæº ø±s¡D+>± Äø£dæàø£+>± ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ôV≤#·Ã]ø£ : Äø£dæàø£ es¡<ä\ düeTj·T+˝À $TqVü‰, $T>∑‘ê es¡<\ä ≈£î ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ ôV≤#·Ã]ø£\ e´e~Û ñ+≥T+~. πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, kÕ>∑T˙{Ï es¡<ä ìj·T+Á‘·D $uÛ≤>∑+, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« »\ eqs¡T\ $uÛ≤>∑+ es¡<ä\qT |üdæ>∑{Ϻ, ôV≤#·Ã]ø£\qT n+<äT≈£îì, yê{Ïì Á|ü»\≈£î #˚sπ y˚ùd u≤<Û´ä ‘·qT eVæ≤kÕÔsTT.
3.2 es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\ düe÷#êsêìï #˚s¡y˚ùd $<ÛëHê\T 1. Á|üuÛÑT‘·« #Ûêqfi¯ó¢ 2. n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï f…*Á>±eTT\T 3. <ä÷s¡<äs¡ÙHé eT]j·TT kÕúìø£ πøãT\T #Ûêqfi¯ó¢ 4. Äø±X¯yêDÏ 5. |üÁ‹ø£˝À¢ Á|üø£≥q\T 6. XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T 7. bòÕ´≈£î‡ 8. f…*bò˛qT¢.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
3.3.1 ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
m. yê≥sYôw&é y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ: düV≤ü » dæ
(#Ós¡Te⁄\T, düs¡düT‡\T)qT, |ü≥ºD, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\qT düø±\+˝À X¯óÁuÛÑ+ #˚j·T&É+, |üP&çø£ rj·T&É+, ˝À‘·T ô|+#·&É+ _. ]»sê«j·Ts¡T¢: düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq ˙{Ï ì\« Á|ü<˚XÊ\qT esê¸ø±˝≤ìøÏ eTT+<äT ‘·|üŒìdü]>± X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*. ãTT‘·T |üeHê\ Äs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<äT #ÓsT¡ e⁄\T, ≈£î+≥\T ˝Ò<ë düV≤ü » dæ<ä∆yÓTÆq ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\ô|’ ñqï ÄÁø£eTD\qT ‘=\–+#ê*. dæ. Ç+»˙sY¶ ø£≥&º Ü\ ìsêàD+: es¡<ä yÓT<Æ ëHê˝À¢ Ç+»˙sY¶ ø£≥º&Ü\qT ì]à+#ê*. Ä ø£≥º&Ü\T es¡<ä ˙{Ïì X¯øÏÔì, #ÓeTà (seepage) qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ ä >± <äè&Û+É >± ñ+&Ü*. uÛeÑ Hê\qT m‘·sÔ TTq ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#ê*. nedüsy¡ TÓ qÆ |üø+å£ ˝À ~HÓï\T ˝Ò<ë bÕ¢{ŸbòÕsê\ô|’ ì]à+#ê*. |òü¢&é Á|üP|òæ+>¥ (Flood proofing) <ë«sê es¡<ä eTT|ü⁄Œ qcÕºìï ‘·–Z+#·e#·TÃ. Ç+<äTø√dü+ es¡<ä˙s¡T sê≈£î+&Ü ÇdüTø£ ãkÕÔ\T n&ÉT¶y˚j·T&É+, Ç+{Ï ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\qT >∑{Ϻ>± _–+#·&É+ yÓTT<ä\>∑T #·s¡´\T rdüTø√e#·TÃ. Çfi¯¢qT m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#·&É+ <ë«sê es¡<ä eTT|ü⁄Œ ˝Ò≈£î+&Ü #˚j·Te#·TÃ. n˝≤π> uÛÑeHê\qT »˝≤X¯j·÷\≈£î <ä÷s¡+>± ì]à+#·Tø√yê*. &ç. düV≤ü » dæ∑T∞j·÷ø±s¡ ø£≥º\T, Ç‘·s¡ Äqø£≥º\qT ì]à+#·&É+, dü+s¡øÏå+#·&É+, ˝À‘·≥Tº yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\qT es¡<ä eTT|ü⁄Œq≈£î >∑Ts¡j˚T´ neø±XÊ\qT ‘·–Z+#·&É+ ø√dü+ ‘ê‘êÿ*ø£ ˙{Ï ]»sê«j·Ts¡T>¢ ± ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îH˚+<äT≈£î &Ü´eTT\T, ø£sø¡ ≥ £ \º T ì]à+#ê*.
113
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Ç. es¡<ä ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \qT neT\T #˚jT· &É+ : es¡<ä
3.3.3 C≤rj·T es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq ÁbÕC…≈£îº
qcÕºìï ≈£î~+#˚+<äT≈£î ìj·T+Á‘·D #·s¡´\qT neT\T #˚j·÷*. n&É e ⁄\qT |ü ⁄ qs¡ T <ä ∆ ] +#· & É + , eèø£ å dü e TT<ëj· ÷ \qT dü+s¡øÏå+#·&É+, ˙{Ï Á|üyêVü‰\T, Ç‘·s¡ »˝≤X¯j·÷\ qT+&ç #Ó‘qÔ· T X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· &É+, #ÓsT¡ e⁄\T, düsd¡ Tü ‡\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü+s¡øÏå+#·&É+ <ë«sê ˙{Ï Á|üyêVü≤ |ü]e÷D≤ìï ‘·–Z+∫, es¡<äqT ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ. ø£s¡ø£≥º\T, Äqø£≥º\T, &Ü´yéT\T, ø±\Te\ yÓTs¡T>∑T<ä\ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê es¡<äqT eT[¢+#·e#·TÃ. &Ü´yéT\T ˙{Ïì ì\Te #˚d,æ ˙{Ïì |ü]$T‘·yTÓ qÆ Ø‹˝À $&ÉT<ä\ #˚jT· e#·TÃ. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ e\¢ &Ü´eTT\T $|ò\ü yÓT,Æ ˙s¡T ø£≥º\T ‘Ó#·TÃ≈£î+fÒ ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\qT es¡<ä\T eTT+#Ó‘·TÔ‘êsTT.
(National Flood Risk Mitigation Project (NFRMP))
3.3.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
es¡<\ä eTT|ü⁄ŒqT, rÁe‘·qT ˝Ò<ë yê{Ï |üs´¡ ekÕHê\qT ñ|üX¯$T+|üCÒj·T&É+ ˝Ò<ë ‘·–Z+#·&É+ ø√dü+ C≤rj·T es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq ÁbÕC…≈£îº (NFRMP) ≈£î s¡÷|üø£\Œq #˚XÊs¡T. <äTs¡“¤\‘·«+ (vulnerble) ñqï ø£eT÷´ì{°\˝À #Ó’‘·q´+ ø£*Œ+#·&É+‘√ bÕ≥T $|ü‘·TÔ\ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T, |ü⁄qsêyêdü+, |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\T, kÕeTsêú´\ düMTø£s¡D≈£î nedüs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢qT dæ<ä∆+ #˚ùd \ø£´å +‘√ á ÁbÕC…≈î£ qº T dæ<+∆ä #˚XÊs¡T. es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ÁbÕC…≈£îºô|’ dü$es¡yÓTÆq ÁbÕC…≈£îº ]b˛s¡TºqT s¡÷bı+~+#˚ u≤<Ûä´‘·qT mHé&çm+m≈£î n|üŒ–+#ês¡T.
3.3.4 es¡<ä ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+
es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\ e÷´|æ+>¥: @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓH’ ê
es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± Ä ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ #·s¡´. #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q ]ø±s¡T¶\T es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT, es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ e´e~Ûì, es¡<ä\T m+‘· y˚Ts¡≈£î $düÔ]kÕÔj·TH˚ n+XÊìï ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ+<äì uÛ≤$+∫q |üø+å£ ˝À ˙{Ï eT{≤º\ Ä<Ûës¡+>± ôV≤#·Ã]ø£qT C≤Ø #˚j·Te#·TÃ. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ eT{≤º\T, uÛ Ñ ÷ $T dü « uÛ ≤ yê\T eTT+|ü ⁄ q≈£ î >∑ T s¡ j ˚ T ´ ÁbÕ+‘ê\qT ìsê∆]kÕÔsTT. es¡<ä yÓ’|üØ‘·´ e÷´|æ+>¥ (Flood hazard mapping) es¡ < ä \ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± ˙{Ï Á|ü y êVü ‰ ìï ø£ ∫ Ñ· + >± ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ ìj·T+Á‘·D (Land Us Control) e\q es¡ < ä yÓ T Æ < ëHê ÁbÕ+‘ê\T, rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT ˙s¡ T eTT+#Ó‹qÔ |ü&ÉT ÁbÕD qcÕºìï, ÄdæÔ qcÕºìï ‘·–dZ Tü +Ô ~. es¡<\ä e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\ dü+K´ Ä ÁbÕ+‘·+˝À eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñqï »HêuÛ≤ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n|üŒ{Ïπø Á|ü»\T ‘·eT ìyêkÕ\qT ì]à+#·T≈£îqï ÁbÕ+‘ê\˝À <äTs¡“¤\‘ê«ìï ‘·–Z+#˚+<äT≈£î yê]ì düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+#˚ @sêŒ≥¢qT #˚j·÷*.
(Flood Management Programme):
kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq|üŒ{Ï qT+&ç sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T es¡<ä ìs¡«Vü≤D |üqT˝À¢ ìeT>∑ïyÓTÆ ñHêïsTT. 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ es¡≈î£ 45.6 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\≈£î ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ kÕúsTT˝À s¡øDå£ ø£*Œ+#·&+É »]–+~. n<äq+>± eTs√ 2.18 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢≈£î s¡ø£åD ø£*Œ+#ê\ì 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£î+~. »\eqs¡T\ j·÷»e÷q´+ ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\ u≤<Û´ä ‘·, n+<äTe\¢ sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T es¡<ä ìj·T+Á‘·D, dü+s¡øD å£ ≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü<øä∏ ±\qT s¡÷bı+~+∫, ì<ÛTä \T düeT≈£L]Ã, neT\T #˚j÷· *. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ +Á<ä »\eqs¡T\ eT+Á‹‘·«XÊU Ä<Û«ä s¡´+˝À 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±˝≤ìøÏ s¡÷.8000 ø√≥¢ e´j·T+‘√ ªªes¡<ä ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷µµìï Ä$wüÿ]+∫+~. á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä 2010 e÷]à 31 es¡≈£î 19 sêÁcÕº\ qT+&ç πø+Á<ä düVü≤ø±s¡+ ø√dü+ øÏ¢wüº dü«uÛ≤e+ ø£*–q yÓTT‘·Ô+ 311 es¡<ä ìs¡«Vü≤D |üqT\ |ü<∏äø±\qT á ø±s¡´Áø£eT+˝À »‘· #˚j·T&É+ »]–+~. n+<äT˝À 10 sêÁcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫q 117 |üqT\T |üPs¡j Ô ÷· ´sTT. Ä $<Û+ä >± n~Ûø£ es¡<\ä T e∫Ãq|ü&ÉT düTe÷s¡T 12.89 $T*j·Tq¢ Á|ü»\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#˚ $<Ûä+>± 1.33 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +∫, dü+s¡øÏå+#·&É+ »]–+~. 2010`11 dü+e‘·‡sêìøÏ es¡<ä ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä nkÕ‡+, ;Vü‰sY, >√yê, >∑T»sê‘Y, »eT÷à ø±oàsY, πøs¡fi¯, eTDÏ|üPsY, ˇ]kÕ‡, bÕ+&ç#˚Ã], ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ñ‘·sÔ êK+&é, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ\ qT+&ç eTs√ 42 ø=‘·Ô es¡<ä ìs¡«Vü≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚sá &É+ »]–+~.
es¡<ä eTT|ü⁄Œ n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü<Ûëq n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT nqTeT‹+#·sê<äT. ÄdüŒÁ‘·T\T, bÕsƒ¡XÊ\\T e+{Ï eTTK´yÓTÆq edü‘·T\qT düTs¡øÏå‘·yÓTÆq 3.3.5 uÛÑ÷ Äø£è‹ô|’ n<Ûä´j·Tq+ ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#ê*. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î+≥\T, õjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷ (Geological düs¡düT‡\T ˝Ò<ë ˝À‘·T>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\ e+{Ï ˙{Ïì ì\« Survery of India (GSI) eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï uÛÑ÷$T Äø±sêìï, n+<äT˝Àì |ü<ësêú\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚d,æ Vü≤]yêD+ #˚ùd »˝≤X¯j·÷\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
114
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. yÓ<äTs¡T, Ä≈£î\T, »eTTà e+{Ï ãjÓ÷e÷dt |ü<ësêú\‘√ (|ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+) jÓTTø£ÿ H˚\ yÓ’XÊ\´+, Äø±s¡+, yê\T, ø£{Ϻq |üP]>∑T&çôd\T ˝Ò<ë ˝ÀVü≤|ü⁄ w”≥¢‘√ ø£{Ϻq ‘˚*ø£ bÕs¡>∑eT´‘· (Permeability), eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú, bÕ{Ï ìsêàD≤\T es¡<ä\≈£î ‘˚*ø£>± ≈£L*b˛sTT, uÛÑ÷ dü«s¡÷|ü+, ø±\Te\ <Ó’s¡È´+, ‹s¡´ø˘ $esê\T yÓTT<ä˝…’q ø=≥Tº≈£îb˛‘êsTT. yê{Ïô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫+~. á n<Û´ä j·THê\ Ä<Ûës¡+>± õmdt◊ ìùw~Û‘· (prohibitive), Ä+ø£å\T $~Û+#·<ä–q (Re3. q<äT\ es¡<ä yÓT<Æ ëHê˝À¢ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T <äTs¡“\¤ ‘ê«ìï stricted), ôV≤#·Ã]ø£\‘√ ≈£L&çq (Cautionary), es¡<ä\T eT]+‘· ô|+#·T‘êsTT. eTTK´+>± »HêuÛ≤ πø+ÁBø£s¡D ˝Òq≥Te+{Ï (flood hazard maps) qT dæ<ä∆+ #˚düTÔ+~ õmdt◊ n~Ûø+£ >± ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À á eTT|ü⁄Œ Ç+ø± m≈£îÿe>± »]|æq es¡<ä dü+ã+~Û‘· n<Ûä´j·THê\qT πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, ñ+≥T+~. es¡<ä yÓTÆ<ëHê˝À¢ uÛÑ÷$T $\Te #ê˝≤ »\ eqs¡T\ n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº Ä<∏ë]{°\T, |ü≥ºD eT]j·TT ‘· ≈ £ î ÿe>± ñ+&É ≥ + ø±s¡ D +>±, ù|<ä Á|ü » \T Á>±MTD Á|üD≤[ø± Ä<∏ë]{°\T, |üsê´es¡D eT]j·TT n≥M Äø£]¸+#·ã&É‘ês¡T. eT+Á‹‘·« XÊK, e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+ |üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT. es¡<ä\ e\¢ uÛÑeHê\≈£î ø£*π> qwüº+ á $<Ûä+>± ñ +≥T+~. 1. n~Ûø£ Á|üyêVü≤ y˚>∑+‘√ e#˚à ˙{Ï Á|üuÛ≤e+ e\¢ Çfi¯ó¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=≥Tº≈£îìb˛‘êsTT. Çfi¯ó¢ ≈£L*b˛e&É+ ˝Ò<ë ø=≥Tº≈£îì dü+kÕú>∑‘· Á|üD≤[ø£ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£‘√H˚ Äs¡+uÛÑyÓTÆ+~. b˛e&É+ e\¢ yê{Ï |ü⁄q]àsêàD+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. ì]›wüº+>± #ÓbÕŒ\+fÒ 1954˝À C≤rj·T es¡<ä ìs¡«Vü≤D 2. ø£\|ü e+{Ï ‘˚*ø£bÕ{Ï kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q Çfi¯ó¢ dü]>± ø±s¡´Áø£e÷ìï (National Programme of Flood Management) ñ+&Éø£b˛‘˚ ˙{Ï˝À ‘˚*b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~. ìï Ä$wüÿ]+#·&É+‘√ yÓTT<ä˝…’+~. >∑&ç∫q 58 dü+e‘·‡sê\˝À 3. Çfi¯ ó ¢ eTTì–b˛e&É + e\¢ qwü º + ø£ \ T>∑ T ‘· T +~. düeTdü´ dü«uÛ≤e+, kÕúìø£ |ü]dæú‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç $_Ûqï eTTì–b˛sTTq|ü Œ {Ï ø ° |ü ⁄ Hê~ MT<ä n˝≤H˚ ñ sêÁcÕº\˝À |ü\T s¡ø±\ es¡<ä dü+s¡ø£åD ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT +&çb˛‘·T+~. nsTT‘˚, Ç+{Ï kÕeTÁ–øÏ ø£*π> qwüº+ ìsêàDÒ‘s· ¡ |ü<‘∆ä T· \qT #˚|≥ü &º +É »]–+~. ìsêàD≤‘·àø£ #·s´¡ ˝À¢ rÁe+>± ñ+≥T+~. ]ù|s¡ T #˚ j · T &É + kÕ<Û ä ´ y˚ T uÛ≤>∑+>± k˛ºπsJ ]»sê«j·Ts¡T¢, es¡<ä Äqø£≥º\T, eTTs¡T>∑T˙{Ï nsTTq|üŒ{Ïø°, dü]>± m+&Éu…≥º&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ |ü<ä∆‘·T\T bÕs¡T<ä\ ø±\Te\T ì]à+#·&+É eTè‹Ôø±ø£j å T· ìyês¡D #·s´¡ \qT nedüs¡eTe⁄‘êsTT. #˚|ü{≤ºs¡T. M{Ï‘√ bÕ≥T es¡<ä\qT eTT+<äT>± n+#·Hê 4. Çfi¯ó¢ ã\V”≤q|ü&É≥+ : ˙{Ï y˚>∑+ e\¢ Ç+{Ï |ü⁄Hê~ y˚j·T&É+, es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&É+ (flood ˝Ò<ë |ü⁄Hê~ øÏ+<ä ñqï eT{Ϻ ø=≥Tº≈£îb˛e&É+ plain zoning) |ü¢&é Á|òüP|òæ+>¥, $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· yÓTT<ä\>∑T »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ Ç\T¢ ≈£L*b˛e&É+ ˝Ò<ë rÁe+>± ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\qT ôd’‘·+ #˚|ü≥º&É+ »]–+~. n|üŒ{Ï qT+&ç <Óã“‹q&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. #˚|{ü qºÏ es¡<ä ìs¡«Vü≤D #·s´¡ \ |ò*ü ‘·+>± <˚X¯ yê´|ü+Ô >± 15.81 5. •~∏˝≤\ e\¢ ø£*π> qwüº+ : #Ó≥T¢, $<äT´‘Y düÔ+uÛ≤\T $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷uÛ≤>±ìøÏ ùV≤‘·Tã<ä∆yÓTÆq kÕúsTT˝À s¡ø£åD yÓTT<ä\>∑T ô|<ä› m‘·TqÔ ˙{ÏøÏ ø=≥Tº≈î£ ì e#˚à edüTeÔ ⁄\T, ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. Çfi¯¢≈£î qwüº+ ø£*–kÕÔsTT.
3.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä ìs¡«Vü≤D
3.4.1 ìyêkÕ\ô|’ es¡<ä Á|üuÛ≤e+
3.4.2 uÛeÑ Hê\≈£î qwü+º ø£\T>∑≈î£ +&Ü #˚|≥ü eº \dæq düeTdüÔ JesêX¯ó\≈£î ˙πs eT÷\+. ˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü dü+s¡ø£åD #·s¡´\T
JyêìøÏ eTqT>∑&É ˝Ò<äT. Ç+‘·{Ï eTVü≤‘·TÔ ø£*–q ˙s¡T es¡<ä\ Çfi¯ó¢ eTTì–b˛≈£î+&Ü ìs√~Û+#˚ n‘·´+‘· Á|üuÛ≤eo* s¡÷|ü+˝À e∫à y˚˝≤~ eT+~ eTqTwüß\T, |üXó¯ e⁄\ ÁbÕD≤\qT #·s¡´\T rdüT≈£îì yÓfi&¢¯ +É m+‘· $cÕ<äøs£ +¡ ? es¡<\ä e\¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1. q~ ˇ&ÉT¶\T, q~ |üø£ÿ\ yê\T\T, q~ Á<√DT\T Á|ü‹j˚T{≤ 10 \ø£å\≈£î ô|’>± >∑T&çôd\T, ù|<ä\ Çfi¯ó¢ ø=≥Tº≈£îì (gorges) |üø£ÿq ìedæ+#·sê<äT. b˛‘·THêïsTT. á qcÕºìï eTq+ ìyê]+#·>∑\e÷? 2. düeTTÁ<ärsê\T/ q~ ˇ&ÉT\¶ qT+&ç ø£˙dü+ 250 MT≥s¡¢ n‘·´+‘· <äTs¡“¤\yÓTÆq >∑èVü‰\T <ä÷s¡+˝À Çfi¯ó¢ ì]à+#·Tø√yê*. 1. eT{Ϻ‘√ #˚dæq kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q uÛÑeHê\T ˝Ò<ë 3. es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝ ˙s¡T ˇø£#√≥ #˚] eT{Ϻ >∑#T· Ã, sêsTT, Ç≥Tø£‘√ ø£{qºÏ Çfi¯ó¢ uÛ≤Ø esê¸\≈£î ì\Te ñ+&É≈£î+&Ü ‘·«s¡>± yÓ[¢b˛j˚T+<äT≈£î dü¬s’q es¡<ä\≈£î ≈£L*b˛j˚T neø±X¯+ ø£*– ñ+{≤sTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
115
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á&Ó’H˚J e´edüúqT ì]à+#·Tø√yê*. 4. uÛÑeHê\ |ü⁄Hê~ eT{≤ºìï es¡<ä ˙{Ï eT≥º+ ø£+fÒ m‘·TÔ˝À ì]à+#·Tø√yê*. 5. Á>±eT+ ˝Ò<ë Äyêdü ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï n~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºìøÏ ø£+fÒ m‘·ÔsTTq y˚~ø£ô|’ ì]à+#·Tø√yê*. 6. H˚\ eT≥º+˝À >√&É ˝Ò≈¢ î£ +&Ü ˙s¡T yÓ[b¢ ˛e&ÜìøÏ M\T>± dæ\º Tº\T ˝Ò<ë ø±\yéT‡ô|’ uÛeÑ Hê\T ì]à+#ê*. Ä ø±\yéT‡ e\j·÷ø±s¡+>±, <äè&ÛÉ+>± ñ+&Ü*. bı&ç yê‘êes¡D düeTj·T+˝À U≤∞>± ñqï H˚\ #·T≥÷º ø£+#Ó y˚dæ, |üX¯ó e⁄\T, >=Á¬s\T, ø√fi¯¢ ô|+|üø±ìøÏ ˝Ò<ë @yÓH’ ê edüTeÔ ⁄\T ì\Te #˚düTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. eTq+ es¡<\ä ≈£î ø±s¡DeTe&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü, <äTs¡“\yÓTqÆ ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡¢ø£å´+>± uÛÑeHê\T ì]à+#·&É+, yê≥sYôw&É¢qT ù|\e+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É , es¡<ä ìj·T+Á‘·D˝À yÓ|’ \üò ´+ ø±e&É+ ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ <ë]rj·T&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. n+<äTe\¢, dü¬s’q Äyêdü ìs¡«Vü≤D (habital management), yê≥sYôw&é ìs¡«Vü≤D, uÛÑeq ìsêàD≤\˝À es¡<ä ìs√<Ûäø£ \ø£ å D ≤\qT #=|æ Œ +#· & É + <ë«sê es¡ < ä eTT|ü ⁄ ŒqT ñ|üX¯$T+|üCÒj·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~.
2. n~Ûø±s¡T\T Ç#˚à es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\ ø√dü+ y˚∫ ñ+&Ü*. 3. Á&Ó’ |ò⁄ü &é, ‘ê>∑T˙s¡T, yÓ#÷ <äHêìï Ç#˚à <äTdüT\Ô qT dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*. 4. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À m&É¢ ã+&ÉT¢, e´ekÕj·T kÕeTÁ–, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\qT düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚XÊ\≈£î ˝Ò<ë m‘·sÔ TTq Á|ü<X˚ Ê\≈£î ‘·s*¡ +#˚+<äT≈£î dæ<+∆ä >± ñ+&Ü*.
3.7 Ç\T¢ U≤∞ #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT 1. <äTdüTÔ\T, ì‘ê´düedüs¡ eT+<äT\T, $\TyÓ’q edüTÔe⁄\T, e´øÏÔ>∑‘· |üÁ‘ê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì yê≥sY Á|òüP|t u≤´>∑T\˝À dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√yê*. 2. MTs¡T yÓfi¯¢<ä\#·T≈£îqï Á|ü<˚X¯+ nÁ&ÉdüT yê\+{°s¡¢≈£î, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ëìøÏ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. 3. |òüØï#·sY, <äTdüTÔ\T, ì‘·´+ yê&˚ >∑è¨|üø£s¡D≤\qT m‘·ÔsTTq eT+#ê\T ˝Ò<ë fÒãTfi¯¢ô|’ ñ+#ê*. m\ÁøϺø£˝Ÿ |ü]ø£sê\qT nìï+{Ï ø£+fÒ ô|q’ ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*. 4. $<äT´‘YqT Ä|æy˚j·÷*. 5. Ç+{À¢ ñHêï, ãj·T≥≈£î yÓfi¯ó‘·THêï, ãj·T{Ï qT+&ç eTT]øÏ ˙s¡T Ç+{À¢øÏ #˚s≈¡ î£ +&Ü, {≤sTT˝…{Ÿ uÖ˝Ÿ, nìï Á&Ó’H˚J ¨˝Ÿ‡qT ÇdüT≈£î dü+#·T\‘√ eT÷dæ ñ+#ê*. 6. düTs¡ø‘åÏ · ôw\ºsT¡ ≈£î yÓfi¢‚ eTT+<äT Ç+{ÏøÏ ‘êfi¯+ y˚j÷· *. 7. ˝À‘·T ‘Ó*j·T≈£î+&Ü ˙{Ï˝ÀøÏ, ˙{Ï Á|üyêVü‰˝À¢øÏ yÓfi¯¢sê<äT.
3.5 es¡<ä\T sêe&ÜìøÏ eTT+<äT ‘·\<ë#·Tø√e&ÜìøÏ düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ôw\ºs≈¢¡ î£ #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ <ä>]Z∑ e÷sêZ\T ‘Ó\TdüTø√yê*. nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ÁøÏ+~ yê{Ïì rdüT≈£î yÓfi‚¢+<äT≈£î dæ<ä∆+>± ñ+#ê*. meT¬s®˙‡øÏ{Ÿ˝À ñ+ &Ée\dæq$. 1. bÕeTT ø±≥T eT]j·TT &Éj˚T]j·÷≈£î nedüs¡yÓTÆq n<äq|ü⁄ eT+<äT\‘√ bÕ≥T Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ øÏ{Ÿ 2. edüTÔe⁄\qT ø£{Ϻ ñ+#·&ÜìøÏ ã˝yÓTÆq ‘êfi¯ó¢ 3. πs&çjÓ÷, {≤]Ã˝…’≥T¢, n<äq|ü⁄ u≤´≥Ø\T 4. eT+∫˙s¡T, Á&Ó’|ü⁄&é (X¯q>∑|ü|ü⁄Œ, _düÿ≥T¢ e+{Ï$), ñ |ü⁄Œ, #·¬øÿs¡, øÏs√dæHé, ø±´+&ç˝Ÿ‡, n–Zô|f…º\T 5. <äTdüTÔ\T, Ç‘·s¡ $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT <ë#·Tø√e&ÜìøÏ yê≥sY Á|òüP|t u≤´>∑T\T 6. >=&ÉT>∑T\T, bÕeTT\ qT+&ç s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ yÓ<äTs¡T ø£Ás¡\T 7. MTs¡T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï≥¢sTT‘˚, MT |ü]düsê\ ø£+fÒ m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#ê* ˝Ò<ë es¡<ä\ düeTj·T+˝À |üX¯óe⁄\qT ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ m‘·ÔsTTq eT{Ï º ~HÓ ï qT ì]à+#· T ≈£ î H˚ ˝ ≤ Á>±eTdü T Ô \ qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
3.8 es¡<ä\T e∫Ãq düeTj·T+˝À
3.6 es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT 1. es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\T, Ç‘·s¡ yês¡\Ô ø√dü+ sπ &çj÷Ó eT]j·TT {Ï$ #·÷&Ü*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
116
1. eTs¡>∑u…{Ϻq ˙{ÏH˚ ‘ê>±* 2. ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT ø£|æŒ ñ+#ê*. n‹>± ‹qsê<äT. 3. &Éj˚T]j·÷ e∫Ãq#√ bÕ\T ˝Òì {°, >∑+õ, ø=ã“] ˙fi¯ó¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì e÷Á‘·y˚T yê&Ü*. 4. |æ\¢\qT U≤∞ ø£&ÉT|ü⁄‘√ ñ+#·sê<äT. 5. |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê˝˝À ÇHéô|øò Hå£ é sê≈£î+&Ü düTqï+, ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY #·˝≤¢*. 6. es¡<ä ˙{Ï˝ÀøÏ yÓfi¯¢sê<äT. ˇø£y˚fi¯ yÓfi¯fle\dæ eùdÔ, bÕ<ë\≈£î dü¬s’q •ø£åD rdüT≈£îì, ˇø£ ø£Ás¡‘√ ˙{Ï ˝À‘·TqT ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ yÓfi≤fl*. yÓ÷ø±fi¯¢ ˝À‘·T ø£+fÒ m≈£îÿe ˝À‘·T ñqï ˙¢˝ÀøÏ yÓfi¯flsê<äT. 7. es¡<ä ˙{Ï‘√ ‘·&çdæq ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT ‹qsê<äT. 8. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£îfi≤sTT ˙{Ïì ‘êπ> eTT+<äT eTs¡>∑ u…≥Tºø√yê*. ˙{Ïì ‘êπ> eTT+<äT X¯ó~∆ #˚ùd+<äT≈£î Vü‰˝ÀC…Hé {≤u…¢≥¢qT ñ|üjÓ÷–+#ê*. Ç$ kÕúìø£ Á>±MTD Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s¡Ô e<ä› \_ÛkÕÔsTT. 9. bÕeTT\T |ü≥¢ C≤Á>∑‘>Ô· ± ñ+&Ü*. es¡<\ä düeTj·T+˝À bÕeTT\T ø±≥T y˚j·T&É+ düVü≤»+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À @ HÓ\˝À¢ es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+~? (4) 1) @Á|æ˝Ÿ ` pHé 2) y˚T ` nø√ºãsY 3) pHé ` &çôd+ãsY 4) pHé ` ôdô|º+ãsY 2. @ dü+e‘·‡s¡+˝À Ç+&çj÷· ˝À es¡<\ä e\¢ 11,316 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T? (1) 1) 1977 2) 1978 3) 1979 4) 1975 3. ø√düº˝Ÿ e˝…ïs¡_*{° Ç+&Óø˘‡ (dæ.$.◊) ì ôV’≤<äsêu≤<é˝À Ç{°e\ mes¡T $&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T? (4) 1) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 3) Ç+&çj·THé yê‘êes¡D XÊK 4) Ç+&çjT· Hé C≤rj·T düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ düØ«düT\ øπ +Á<ä+ 4. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ‘·s#¡ T· >± es¡<\ä ≈£î >∑T] nj˚T´ ÁbÕ+‘ê\T 1) ô|HêïsY &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T (2) 2) ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T 3) sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘ê\T 4) ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\T 5. nkÕ‡+˝À rÁe+>± es¡<ä\qT ø£*–+#˚ q~ (4) 1) >∑+>± 2) >√eT‹ 3) j·TeTTHê 4) ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· 6. es¡<ä\ ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ qeT÷Hê _\T¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·TeTì @ ø£$TwüHé≈£î dü÷∫+∫+~? (3) 1) C≤rj·T es¡<ä\ ø£$TwüHé 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ\ ø£$TwüHé 3) πø+Á<ä »\ ø£$TwüHé 4) πø+Á<ä $<äT´‘Y ø£$TwüHé 6. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#·{≤ìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ (2) 1) n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· 2) uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+ 3) >±*˝À ‘˚eT 4) ‘·TbòÕqT\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
117
7. nkÕ‡+ ;Vü‰sY sêÁcÕº\˝À @ dü+e‘·‡s¡+˝À ô|≈£îÿ es¡<ä\T e∫à uÛ≤ØqcÕºìï ø£*–+#êsTT? (1) 1) 2004 2) 2005 3) 2006 4) 2003 8. 30,000,023 »q+ qwüº|üs¡∫q es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q dü+e‘·‡s¡+ (4) 1) 1995 2) 1960 3) 1970 4) 1980 9. es¡<ä\ ôV≤#·Ã]ø£ düe÷#ês¡+ <˚ì <ë«sê Á|ükÕs¡eT e⁄‘·T+~? (4) 1) Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ πs&çjÓ÷ 2) <ä÷s¡<äs¡ÙHé 3) yêsêÔ |üÁ‹ø£\T 4) ô|’e˙ï 10. es¡<ä\ ôV≤#·Ã]ø£\T y˚ì <ë«sê Á|ükÕs¡eTe⁄‘êsTT?(4) 1) <ä÷s¡<äs¡ÙHé 2) Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ πs&çjÓ÷ 3) |üÁ‹ø± Á|üø£≥q\T 4) ô|’e˙ï
11. uÛ≤s¡‘· yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À m+‘· XÊ‘êìøÏ es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+~? (2) 1. 11% 2. 12% 3. 13% 4. 14% 12. es¡<ä\T y˚{Ï e\¢ ø£\T>∑T‘êsTT (1) 1. n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ 2. #Ós¡Te⁄\≈£î >∑+&ÉT¢ 3. rÁeyÓTÆq >±\T\T 4. #Ós¡Te⁄\ qT+&ç ˙s¡T ô|’øÏ sêe≥+ 13. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ‘·s#¡ T· >± es¡<\ä e\¢ u≤<Û|ä &ü ˚ ÁbÕ+‘·+ 1. ô|HêïsY uÒdæHé (4) 2. ø£ècÕí eT]j·TT >√<ëe] ÁbÕ+‘·+ 3. ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\T 4. <äøÏåD ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\T 14. Ç+&çj·÷˝À @ q~ e\¢ m≈£îÿe>± es¡<ä\T e#·TÃqT? 1. >√<ëe] 2. >√eT‹ (3) 3. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· 4. ø±y˚Ø
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
VI.
ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T 1. ø£s¡Te⁄\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄ 3. ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T 4. uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T
1. ø£s¡Te⁄\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Drought - Causes and Effect)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m<äTs=ÿ+≥Tqï n‘·´+‘· $kÕÔs¡yÓTÆq $|ü‘·TÔ\˝À ø£s¡Te⁄ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ>∑T jÓ÷>∑´yÓTÆq uÛÑ÷$T˝À 70 XÊ‘êìøÏ ô|’>± ≈£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘√+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, #·Áø£yê‘ê\T, es¡<ä\T e+{Ï nø£kÕà‘·TÔ>± dü+uÛÑ$+#˚ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î düŒ+~+∫q≥Tº Á|ü»\T yÓ+≥H˚ ≈£s¡Te⁄≈£î düŒ~+#·s¡T. m+<äTø£q>±, ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T ˇø£ ø±\ e´e~Û˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. eTq |üsê´es¡D+˝À m≥Te+{Ï düŒwüºyÓTÆq ‘·ø£åD e÷s¡TŒ\T ø£ì|æ+#·e⁄. n+<äTe\¢ ø£s¡Te⁄qT ªì<ëq+>± ô|’ã&˚ (Slow onset) $|ü‘·TÔ>± |æ\TkÕÔs¡T. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À n\Œ es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± ˙{ÏøÏ, ÄVü‰sêìøÏ, |üX¯óÁ>±kÕìøÏ eT]j·TT ñbÕ~ÛøÏ rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&˚ |ü]dæú‹ì ø£s¡Te⁄>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ(drought is a conditon of acute scarcity of water, food, fodder and employment due to scanty rainfall in an area).
ø£s¡Te⁄ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ rÁe |üs¡´ekÕq+ |ü+≥\T <Óã“‹q&É+. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À kÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î _Ûqï+>± ø=+‘· ø±\+ es¡≈£î |üP]Ô>± es¡¸bÕ‘·+ ˝Òø£b˛e&É+ ˝Ò<ë ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ e\¢ kÕ<Ûës¡D+>± düe÷»+ yÓTT‘·Ô+ u≤<Ûä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ |ü]dæú‘·T\≈£î <ë]rùd dæú‹ì ø£s¡Te⁄ n+{≤s¡T. (Drought is a is either absesnce or deficiency or rainfall from its normal pattern in a region for an extended period of time leading to general suffering in the society).
Ç~ ˇø£ ì]›wüº uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˙{Ï düs¡|òüsê≈£î Á|ü»˝À¢ ñqï &çe÷+&é≈£î eT]j·TT Ä ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ïì n+~+#˚ Á|üø£è‹ |òüT≥q≈£î eT<Ûä´ »]π> |üs¡düŒs¡ #·s¡´ (It is interplay between demand that people place on natural supply of water of demand that people place on natural supply of water and natural event that provides the water in a given geographical region).
kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+, nìj·T‘· es¡¸bÕ‘· |ü+|æD,° n~Ûø£ ˙{Ï nedüs+¡ e\q ˝Ò<ë ô|’ yê≥ìï+{Ï e\q ‘˚eT˝À ø=s¡‘· @s¡Œ&˚ nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡ |ü]dæú‹ì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(Drought is a Climatic anomaly, characterized by deficient supply of moisture resulting either from sub- normal rainfall, erratic rainfall distribution, higher water need or a combination of all the factors)
ø£s¡Te⁄ n+{≤s¡T.
1.1 |ü]#·j·T+ ìs¡«#·Hê\T
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ 3000 $T©¢MT≥s¡≈¢ î£ ô|>’ ± es¡¸bÕ‘·+ bı+<˚ πøs¡fi¯ sêÁcÕºìï, ¬s+&ÉT eT+∫ |ü+≥\T Çe«&ÜìøÏ dü]|ü&Ü esê¸\T |ü&Éq+<äTq ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+>± Á|üø£{Ï+#·&É+ »]–+~. düs¡|òüsê˝À ndüeT‘·T\´‘· m≈£îÿe>± ñ+fÒ, <ëìì ø£s¡Te⁄ n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+˝À 75% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ≈£î]dæq dæú‹ì ªø£s¡Te⁄µ>±qT, 50% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñ+&˚ dæú‹ì ªrÁe ø£s¡Te⁄µ>± uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ìs¡«∫+∫+~. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ù|s=ÿqï <ëì Á|üø±s¡+, yÓTT‘·+Ô es¡¸bÕ‘· ˝À≥T Bs¡Èø±\|ü⁄ dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+˝À 10 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe>± eT]j·TT <˚X+¯ ˝Àì 20 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± ÁbÕ+‘·+ n≥Te+{Ï ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‘ú T· \≈£î >∑Ts¡sTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT <˚X+¯ ø£sT¡ e⁄ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~. es¡¸bÕ‘·+ |ü&çb˛e&É+, uÛÑ÷>∑s¡“ »˝≤\T |ü&çb˛e&É+, u≤e⁄\T, q<äT\T, ]»sê«j·Ts¡T¢, m+&çb˛e&É+, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ù|\e+>± ñ+&É≥+ ø£s¡Te⁄ sêø£qT dü÷∫kÕÔsTT. ø£sT¡ e⁄ ñ|ü]‘·\, n+‘·sö“¤eT (Sub - surface) »˝≤ìøÏ ˝À≥T @s¡Œ&É+ e\¢ ‘ê>∑T˙{ÏøÏ, kÕ<Ûës¡D >∑èVü‰edüsê\≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙{ÏøÏ rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· ø£\>∑&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~. ø£s¡Te⁄ düeTj·T+˝À ≈£î]ùd n\Œ es¡¸bÕ‘·+ #Ós¡Te⁄\T eT]j·TT u≤e⁄\T ˝Ò<ë uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eqs¡T\qT |üP]Ô>± ì+|ü&ÜìøÏ dü]b˛<äT. n+<äTe\¢ nìï{ÏøÏ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. H˚\˝À |ü+≥\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ‘˚eT ˝À|æ+#·&É+‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ e´ekÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙{ÏøÏ ≈£L&Ü rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. yÓTTø£ÿ\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ‘˚eT H˚\˝À ˝Òq+<äTe\q |ü+≥ ñ‘·Œ‹Ôô|’ ≈£L&Ü rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ϻ, bı\+ |üqT˝À¢øÏ ‘·≈£îÿe eT+~ e´≈£îÔ\qT $ìjÓ÷–kÕÔs¡T Ç~, ìs¡T<√´>±ìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
121
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2 ø£s¡Te⁄ \ø£åD≤\T
1.3 ø£s¡Te⁄≈£î ø±s¡D≤\T
Ç~ ì<ëq+>± dü+uÛÑ$+#˚ $|ü‘·TÔ. ø£s¡Te⁄ m|ü&ÉT
yÓTT<ä˝…’+~. m|ü&ÉT eTT–dæ+~ ìs¡ísTT+#·&É+ ø£wüº+. ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq ˙{Ï jÓTTø£ÿ ø=s¡‘·≈£î <ë]rùd m≥Te+{Ï kÕ<Ûës¡D ìs¡®\ ˝Ò<ë X¯ówüÿ ø±˝≤ìï (dry period) nsTTHê ø£s¡Te⁄>± #Ó|üŒe#·TÃ. ø£s¡Te⁄ o‘√wüºdæú‹ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D, |ü⁄qsêeè‘· (recurrenet) \ø£åD+. o‘√wüºdæú‹ ø=ìï e÷s¡TŒ\qT Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~. ø£s¡Te⁄ n+<äT˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T. ø£s¡Te⁄ nH˚~ ˇø£ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À nebÕ‘êìøÏ (Precipitation) (uÛ≤w”ŒuÛÑeq+, yÓTTø£ÿ\ uÛ≤c˛Œ‘·‡s¡®q (transpiration), >∑èVü≤, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $ìjÓ÷>±\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê »]π>) ˙{Ï $ìjÓ÷>±ìøÏ eT<Û´ä ñ+&˚ Á|ü‹≈£L\ dü+‘·T\q+ (Drought is negative balance between Precipitation and water use (through evaporation, transpiration by plants, domestic and industrial uses etc) in a geographical region)
ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yê\T ˇø£<ëì yÓ+ã&ç ˇø£{Ï ì<ëq+>± ˇø£ ì]›wüº ø±\ e´e~Û˝À dü+#·j·TeTe⁄‘êsTT. sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y\˝Àì Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±\‘√ düVü‰ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+ ã\V”≤qyÓTÆq ãTT‘·T|üeHê\T, |ü‘q· yÓTqÆ |üsê´es¡D |ü]dæ‘ú T· \ ø±s¡D+>± ‘·s#¡ T· >± ø£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿ+≥T+~. ø£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿH˚ Ç‘·s¡ eTTK´yÓTqÆ ÁbÕ+‘ê\ C≤_‘ê˝ÀøÏ |ü•ÃeT ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì sêj·T\d”eT, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘ê\T, #·rÔdt|òüT&é, C≤s¡â+&é, eT<Ûä´ eTVü‰sêh, Ç+{°]j·T˝Ÿ ø£sêí≥ø£, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ekÕÔsTT. ˙s¡T düeTè~∆>± ñ+&˚ |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê, ;Vü‰sY, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À ôd’‘·+ dü¬s’q esê¸\T ˝Òì ø±s¡D+>± ø£s¡Te⁄\T @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ 543 õ˝≤¢\≈£î >±qT 191 õ˝≤¢\T rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñHêïsTT. ‘·s¡#·T>± ≈£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿH˚ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T Ç+ø± eT]+‘· $HêX¯øs£ ¡ Á|üuÛ≤yê\≈£î >∑Ts¡j˚T´ Á|üe÷<ëìï ø£*– ñ+{≤s¡T. es¡Tdü>± ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ø£s¡Te⁄ e∫Ã+<ä+fÒ, ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+˝À <ëì rÁe‘· Ç+ø± m≈£îÿe ñ+≥T+<äì ns¡ú+. 2003˝À sê»kÕúH˝é Àì n‘·´~Ûø£ ÁbÕ+‘ê\T es¡Tdü>± Hê\T>∑e dü+e‘·‡s¡+ ≈£L&Ü ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿ+≥Tqï≥Tº #Ó|üŒã&ç+~. ø£s¡Te⁄ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì Á|ü»˝À¢ ≈£L&Ü ø=ìï ì]›wüº esêZ\ Á|ü»\T Ç‘· s ¡ T \ ø£ + fÒ eT]+‘· <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « + ø£ * – ñ+{≤s¡ T . kÕ<Ûës¡D+>± á esêZ\ Á|ü»\T e´ekÕj·T+, |üX¯ób˛wüDô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·÷ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì yê¬s’ ˝Ò<ë n≥M ñ‘·Œ ‘·TÔ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ –]»qT˝…’ ñ+{≤s¡T.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± ø£sT¡ e⁄ nH˚~ yê‘êes¡D \ø£Då yÓTqÆ ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫q|üŒ{Ïø°, $_Ûqï s¡+>±\ô|’, yê{Ï‘√ ≈£L&çj·TTqï |ü\T $<Ûë\ <äTs¡“¤\‘·« ø±s¡ø±\ (Vulnerability factors) ø±s¡D+>± Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. Ç+<ä T ˝À ø=ìï ø±s¡ ø ±\T e÷qe Áù|π s |æ ‘ · y Ó T Æ ñ+{≤sTT. ø£s¡Te⁄ nqï~ düVü≤» $|ü‘·TÔ nsTTq|üŒ{Ïø°, n~Ûø£ »HêuÛ≤, |üX¯óe⁄\qT n~Ûø£+>± y˚T|ü&É+, n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·, eTè‹Ôø± ø£åj·T+, |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î ñ|ü]‘·\, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT n~Ûø£+>± $ìjÓ÷–+#·&É+, JeyÓ’$<Ûä´+ ø√˝ÀŒe&É+ e+{Ï yê{Ïe\¢ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yê\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À |ü]dæú‘·T\qT eT]+‘· |òüTÀs¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔsTT. ø£s¡Te⁄ <äTs¡“¤˝‘ê«ìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ ø±s¡ø±\T H˚\ ‘˚eTqT |ü{Ϻ ñ+#˚ kÕeTs¡ú´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ kÕ>∑T˙{Ï edü‘·T\T ˝Òø£b˛e&É+ dü¬s’q |üX¯óÁ>±dü ì\« @sêŒ≥T¢ ˝Ò≈£î+&Ü |üX¯óe⁄\qT ô|+#·&É+ ù|\eyÓTÆq ˙{Ï j·÷»e÷q´+ n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· >∑&ç¶ yÓTÆ<ëHê˝À¢ |üX¯óe⁄\qT n~Ûø£+>± y˚T|ü&É+ ˙s¡T m≈£îÿe>± nedüse ¡ Tj˚T´ |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚jT· &É+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ C˝≤\qT n~Ûø£+>± yê&ÉTø√e&É+ eTè‹Ôø± ø£åj·T+ (Soil erosion) »HêuÛ≤ eè~∆ eT]j·TT |ü≥ºD°ø£s¡D bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D (Industrialization) uÛÑ÷‘ê|ü+ (Global warming)
1.3.1 ø£s¡Te⁄≈£î <ë]rùd |üs√ø£å ø±s¡ø±\T düTBs¡È ø±\+ bÕ≥T n\Œ es¡¸bÕ‘·+ e\q ø£s¡Te⁄ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì eTq+ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. nsTTq|üŒ{Ïø°, ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À ø£ s ¡ T e⁄ Á|ü u Û ≤ yê\T Ç‘· s ¡ ø±s¡ D ≤\ e\¢ rÁeeTe⁄‘êsTT. n+<äT˝À eTTU´yÓTqÆ ~ |üsê´es¡D+ ø°Då +Ï #·&+É (Enviroment Degradation). |ü#·Ã<äq+ ø√˝ÀŒe&É+ e\¢ Ä ÁbÕ+‘·+ô|’ |ü&˚ es¡¸bÕ‘·+ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ, ˙{Ï ø=s¡‘·qT ô|+#·T‘·T+~. @fi¯¢ ‘·s¡ã&ç |ü#·Ãì #Ó≥Tº ‘·>∑TZ‘·Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ‘˚*ø£>± q<äT˝À¢øÏ, düeTTÁ<ë˝À¢øÏ yÓ[¢b˛‘·T+~. Ä ˙s¡T H˚\˝ÀøÏ Ç+øÏb˛q+<äTq n\Œ ñ‘êŒ<äø‘£ ≈· î£ <ë]rdüT+Ô ~. n\Œ es¡¸bÕ‘·+ bı+<˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{Ïì n~Ûø£+>± yê&É≥+ e\q »\ eqs¡T\T y˚>∑+>± ø°åDÏ+∫b˛‘êsTT.
122
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.5.1 ≈£s¡Te⁄qT n+#·Hê y˚ùd $<ÛëHê\T
1.4 ≈£s¡Te⁄\T ` s¡ø±\T ø£sT¡ e⁄ |üs+¡ |üsêqT>∑‘+· >± eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·T+~. <ëì Á|üuÛ≤yê\T ~>∑Te ù|s=ÿqï $$<Ûä s¡+>±\ô|’ $düÔ]kÕÔsTT. m. yê‘êes¡D ø£s¡Te⁄ (Meteorological drought) yê‘êes¡D ø£sT¡ e⁄ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+, esê¸\ ˝Ò$T e\¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~. ø£s¡Te⁄˝À¢ ø¬ ˝≤¢ Ç~ ‘·≈î£ ÿe rÁe‘· ø£*–q ø£sT¡ e⁄. Bìì y˚&ç yê‘êes¡D+, ì‘·´+ m+&Üø±˝≤ìï eT]|æ+#˚ s√E\ <ë«sê >∑T]Ô+#·e#·TÃ. _. »\ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ≈£s¡Te⁄ (Hydrological rought) »\ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ø£sT¡ e⁄ düV≤ü »dæ∑s¡“¤ »\ eT{≤º\T, ì\« ñqï ˙{Ï düs¡|òüsê\T ≈£î∫+#·T≈£îb˛e&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~. Á|ü<Ûëq+>± »\ eqs¡T\ e´edüúô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. dæ. e´ekÕj·T ø£s¡Te⁄ (Agricultural drought) H˚\˝Àì ‘˚eT kÕúsTT dü>∑≥T |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ dü]b˛q|ü&ÉT á ‘·s¡Vü‰ ø£s¡Te⁄ dü+uÛÑ$düTÔ+~. Bìe\¢ s¡T‘·Te⁄\ yêØ e#˚à |ü+≥\ ~>∑Tã&ç ‘·–,Z Ä |ü+≥\≈£î dü + ã+~Û + ∫q Ç‘· s ¡ ñ‘· Œ ‹Ô ≈£ L &Ü |ü & ç b ˛‘· T +~. nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq e´ekÕj·T ø£s¡Te⁄ øå±e÷ì( famine)øÏ <ë]rdüTÔ+~. ˇø£ ì]›wüº ÁbÕ+‘·+˝À düTBs¡Èø±\+ bÕ≥T ÄVü‰s¡ ø=s¡ ‘ · @s¡ Œ &É ≥ + e\q yê´<Û ä T \≈£ î , Äø£ * #êe⁄\≈£ î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. &ç. kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ ø£s¡Te⁄ (Socio - economic drought) á ø£s¡Te⁄ ô|’q ù|s=ÿqï eT÷&ÉT ø£s¡Te⁄\‘√ ø£\dæ edüTÔe⁄\T, ùde\ düs¡|òüsê eT]j·TT &çe÷+&éô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. ˙s¡T, $<äT´‘Y e+{Ï ø=ìï düs¡T≈£î\T ˝Ò<ë ùde\ düs|¡ süò ê yê‘êes¡D+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñqï|ü&ÉT ø£sT¡ e⁄ Ç≥Te+{Ï Ä]úø£ edüTÔe⁄\ düs¡|òüsê˝À ˝À≥T @s¡Œ&É{≤ìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
1.5 ø£s¡Te⁄qT ø=\e&É+ kÕ<Ûës¡D+>±, ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± ˙{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ n+XÊ\˙ï ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ n‘·´~Ûø£+>± ˝Àqe⁄‘êsTT. yÓTT<ä≥ ø£sT¡ e⁄ esê¸<ëÛ s¡ |ü+≥\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚d,æ nq+‘·s+¡ ì<ëq+>± kÕ>∑T˙{Ï edü‹ >∑\ |ü+≥\≈£î bÕ≈£î‘·T+~. e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ˚ Á|ü»\T, Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û e÷sêZ\T n‹ ‘·≈î£ ÿe>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\T rÁe+>± ≈£sT¡ e⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. |üX¯óe⁄\ ø±|üs¡T\T, uÛÑ÷$T˝Òì e´ekÕj·T ø±]à≈£î\T, |üP]Ô>± e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç J$+#˚ s¬ ‘’ T· \T, eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢\T, kÕ>∑T≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ »+‘·Te⁄\T ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ rÁe+>± >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(Drought Mathematics) ø£s¡Te⁄qT >∑T]Ô#˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yê‘êes¡D $uÛ≤>∑+ ( Indian Meteorological Divison (MD) ) ~>∑ T e ÁbÕ‹|ü~ø£q\qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. ø£s¡Te⁄ Äs¡+uÛÑ+ (On set of drought): ˇø£ ì]›wüº dü+e‘·‡s¡+˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ (Deficit of rain fall) 25 XÊ‘·+ $T+#·&É+ $T‘·yTÓ qÆ ø£sT¡ e⁄ (Moderate drought): ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ 25 XÊ‘·+ qT+&ç 50 XÊ‘êìøÏ eT<Ûä´ ñ+&É≥+. rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ (Severe drought) : es¡¸bÕ‘·|⁄ü ˝À≥T 50 XÊ‘êìøÏ $T+∫ ñ+&É≥+. 750 $T©¢MT≥s¡¢ qT+&ç 1125 $T©¢MT≥s¡¢ dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·Tqï uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ $d”Ôs¡í+˝Àì 35 XÊ‘·+ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï ≈£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· (drought Prone) ÁbÕ+‘·+>± |ü]>∑DÏdüTÔ+&É>±, 750 $T©¢MT≥s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·Tqï 33 XÊ‘·+ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.
1.5.2 ø£s¡Te⁄ n+#·Hê≈£î πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ ÁbÕ‹|ü~ø£ <˚X+¯ ˝À ø£sT¡ e⁄ |”&‘ç · ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î øπ +Á<ä »\ dü+|òüT+(Central Water Commission (CWC)) ˇø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT #˚|ü{Ϻ+~. Bì Á|üø±s¡+ ªª@<Ó’Hê ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À |ü]o*+∫q dü+e‘·‡sê\˝Àì 20% dü+e‘·‡sê\ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 75% ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± ñ +fÒ <ëìì ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‹ú µµ n+{≤s¡T. @<ÓH’ ê u≤¢≈î£ (eT+&É\+) ˝Ò<ë n+‘·≈£î düe÷qyÓTÆq j·T÷ì{Ÿ ÁbÕ+‘·+˝À 30% ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe kÕ>∑TuÛÑ÷$TøÏ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ñqï#√, Ä ÁbÕ+‘êìï ø£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿH˚ <äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£îqï≥T¢ uÛ≤$+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ 1875 qT+&ç 1998 es¡≈£î 124 dü+e‘·‡sê\ esê¸bÕ‘êìï n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ+~. Bì Á|üø±s¡+ 1877, 1899, 1918 eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À <˚X¯+˝À 60 XÊ‘êìøÏ ô|’>± ÁbÕ+‘·+ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝ÀHÓ’+~. á 124 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À ø£s¡Te⁄ dü+uÛÑ$+#˚ dü+uÛ≤e´‘· sê»kÕúHé˝À >∑]wüº+>± 25% ñqï≥T¢ ø£qT>=q&É+ »]–+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· kÂsêh ø£#Y(23%), »eT÷à ø±oàsY(21%), >∑T»sê‘Y(21%)\˝À n~Ûø£+>± ñqï≥Tº ìsê∆ s ¡ D sTT+~. 1987˝À <˚ X ¯ + ˝Àì |ü \ T ÁbÕ+‘ê\T nkÕ<Ûës¡DyÓTqÆ ø£sT¡ e⁄ rÁe‘·qT m<äTs=ÿHêïsTT. Bì‘√ |ü+≥\T
123
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|ü•ÃeT sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y˝Àì ø£#Y ÁbÕ+‘ê\T
rÁe+>± <Óã“‹q&É+‘√ bÕ≥T ‘ê>∑T˙{ÏøÏ $|üØ‘·yÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&ç+~.
1.6 ø£s¡Te⁄ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ø£sT¡ e⁄ Ç‘·s¡ düV≤ü » $|ü‘T· \Ô ø£+fÒ _ÛqïyÓTqÆ ~. Bìe\¢ ìsêàD≤\≈£î m≥Te+{Ï qwüº+ ñ+&É<äT. yê‘êes¡D ø£s¡Te⁄ (meteorological drought) »\ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø£s¡Te⁄ (hydrological drought) >± e÷πs düeTj·T+˝À <ëì Á|üuÛ≤e+ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ H˚\ ‘˚eTô|’ Ä<Ûës¡|&ü ˚ e´ekÕj·T+ô|’ ø£q|ü&≥É + ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. esê¸<Ûës¡ (rainfed) ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ >∑\ ÁbÕ+‘ê\ô|’ ø£s¡Te⁄ #ê˝≤ Ä\dü´+>± Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T ñqï|üŒ{Ïø°, Je q<äT\ #·T≥÷º ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ<Ûës¡D J$‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ‘ê>∑T˙{Ï \uÛÑ´‘· eT+<ä–+#·&É+, $<ä T ´‘Y ñ‘· Œ ‹Ô ≈£ î ∫+#· T ≈£ î b˛e&É + , uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ »˝≤\T n&ÉT>∑+≥&É+, ÄVü‰s¡ ø=s¡‘·, Äs√>∑´ düeTdü´\T, ÁbÕD qwüº+, ù|<ä]ø£+ ô|s¡>∑&É+, Jeq Á|üe÷D≤\T ~>∑C≤s¡&É+, kÕe÷õø£ nXÊ+‹‘√ e\dü \ T ô|s¡ > ∑ & É + e+{Ï yê{Ï ‘ √ ø£ s ¡ T e⁄ |üs¡´ekÕHê\T HÓeTà~>± kÕe÷õø£ ìsêàD+˝ÀøÏ ≈£L&Ü Á|üy˚•kÕÔsTT.
1.6.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 68 XÊ‘·+
ø£sT¡ e⁄ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. Ç+<äT˝À 35% uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ dü+e‘·‡sêìøÏ 750 $T.MT qT+&ç 1125 $T.MT\ es¡¸bÕ‘êìï bı+<äT‘·T+~. n+<äTe\¢ á ÁbÕ+‘êìï ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘·+ n+{≤s¡T. eTs√ 33% uÛÑ÷uÛ≤>∑+ 750 $T.MT\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘êìï bı+<äT‘·T+~. á ÁbÕ+‘êìï rÁe ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘·+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. X¯ ó wü ÿ , ns¡ ú X¯ ó wü ÿ eT+&É ˝ ≤\˝À <ë<ë|ü ⁄ 8`9 dü+e‘·‡sê\≈£î rÁeyÓTÆq, nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq ø£s¡Te⁄\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. ø=ìï sêÁcÕº˝À¢ ø£s¡Te⁄ ì‘·´ ø£è‘·´+. <˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À 16% ˝Ò<ë 1/6 uÛ≤>∑+ ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+{À+~. Á|ü‹j˚T{≤ 5 ø√≥¢ (50 $T*j·Tq¢) eT+~ Á|ü»\T ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. 2001˝À mì$T~øÏ ô|’>± sêÁcÕº\T rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‹ì m<äTs=ÿHêïsTT. 2003˝À sê»kÕúHé˝Àì n‘·´~Ûø£ ÁbÕ+‘ê\T es¡Tdü>± Hê\T>√ dü+e‘·‡s¡+ ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿHêïsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Bs¡Èø±*ø£ ø£s¡Te⁄ eTT|ü ñqï ÁbÕ+‘ê\T. 1891 qT+&ç 1981 eT<Û ä ´ |ü ] o*+∫q 85 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À 14 dü+e‘·‡sê\T rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À mì$T~ 1891 qT+&ç 1920 eT<Û ä ´ yÓ T T<ä { Ï 30 dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ ñHêïsTT. ø±>±, ‘·<äT|ü] 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+(1921`1951) eT<Ûä´ ˇπø ˇø£ rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡s¡+ ñ+~. $T–*q ◊<äT Á|ü<Ûëq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T 1951 qT+&ç 1981 eT<Ûä´˝Àì 25 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À qyÓ÷<äj·÷´sTT. 1972 eT]j·TT 1979\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTÆ<ëHê˝À¢ì dü>∑+ qT+&ç eT÷&ç+≥ ¬s+&=+‘·T\ ÁbÕ+‘ê\T ˝À≥T es¡¸bÕ‘êìï qyÓ÷<äT #˚düT≈£îHêïsTT. 1994˝À yÓTT‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 31 yê‘êes¡D ñ |ü $uÛ≤>±˝≈£î >±qT 10 $uÛ≤>±˝À¢ 20% qT+&ç 43% es¡≈£î ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Ó’+~. 1970\T, 80\˝À ø£s¡Te⁄, <äT]“¤øå±\ e\q n‹ô|<ä› ÁbÕD≤+‘·ø£ $|ü‘·TÔ\T>± ñ+&˚$. eqs¡T\ düÁø£eT ìs¡«Vü≤D, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\ ø±s¡D+>± ø£s¡Te⁄, øå ± e÷\ e\q dü + uÛ Ñ $ +#˚ eTs¡ D ≤\ dü + K´qT >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·&É+ »]–+~.
1.6.2 ø£s¡Te⁄ @ $<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~? ø£s¡Te⁄ ø±s¡D+>±, ˙{ÏøÏ, |üX¯óÁ>±kÕìøÏ, ÄVü‰sêìøÏ ñbÕ~ÛøÏ rÁe ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ç~ Á|ü»\qT $_Ûqï e÷sêZ\˝À Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. n$ @$T{À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. m. ¬s’‘·T\ô|’ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+: ø£s¡Te⁄ |ü+≥ qcÕºìøÏ, |üXó¯ e⁄\T y˚T|ü⁄ø√e&ÜìøÏ ø±e\dæq |üXó¯ Á>±dü+, ˙{Ï ø=s¡‘≈· î£ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. _. ù|<ä ≈£î≥T+u≤\ô|’ Á|üuÛ≤e+: dæús¡yÓTÆq ø£s¡Te⁄ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì ‘·–ZdüTÔ+~. e÷¬sÿ{Ÿ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛ´Ñ ‘· ˝Ò<ë düs|¡ süò ê ‘·–q+‘·>± ˝Ò≈î£ +&Ü #˚dTü +Ô ~. n+<äTe\¢ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ <Ûäs¡\T eT]+‘· Á|æj·TeTe⁄‘êsTT. ù|<ä Á|ü»\T dü¬s’q ø=qT>√\T X¯øÏÔ ˝Òø£ eT]ìï u≤<Ûä\T |ü&É‘ês¡T. dæ. eTVæ≤fi¯\ô|’ Á|üuÛ≤e+: H˚{ÏøÏ ≈£L&Ü, Á|ü‘˚´øÏ+∫ Á>±MTD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVæ≤fi¯\≈£î |ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷qyÓTÆq ¨<ë ˝Ò<äT. bÂwæºø±Vü‰s¡+, dü¬s’q Jeq |ü]dæú‘·T\T, $<ä´, Äs√>∑´+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À¢ yê] yê{≤ yê]øÏ n+<ä&É+ ˝Ò<äT. ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· n~Ûø+£ >± ñ+&˚ ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‹ú ˝À, kÕ<Ûës¡D+>± Ç+{Ï e<ä› ∫≥º∫es¡ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ eTVæ≤fi¯\≈£î #ê˝≤ ‘·≈£îÿe ÄVü‰s¡+ \_ÛdüTÔ+~. n+<äTe\¢ yê]˝À bÂwæºø±Vü‰s¡
124
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
˝À|ü+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø£sT¡ e⁄ yê]ô|’ |üì uÛ≤sêìï ô|+#·T‘·T+~. ≈£L* |üqT\ ø√dü+, ‘ê>∑T˙s¡T ‘˚e&É+, |üX¯óÁ>±dü+, e+≥ #Ós¡≈£î ø√dü+ m+‘√ <ä÷s¡+ yÓfi¯¢e\dæ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+ ‘=\T‘· n~Ûø£+>± |ü&˚~ eTVæ≤fi¯\ô|’H˚. &ç. m&Ü] ÁbÕ+‘· Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+: Çø£ÿ&ç Á|ü»\T e´ekÕj·T+ ø£+fÒ |üXó¯ b˛wüDô|’ n~Ûø+£ >± Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤s¡T. |üX¯óÁ>±kÕìøÏ, ˙{ÏøÏ rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&É≥+, #Ó≥T¢ n+‘·]+∫ b˛e&É+ e\q ø=ìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T düVü≤ø±s¡+ ø√dü+ y˚πs ÁbÕ+‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ edüTÔ+~. Ç. ñbÕ~Ûô|’ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+: JeH√bÕ~Û ø√dü+ e´ekÕj·T ≈£L*ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·Tqï Á>±MTD Á|ü»\≈£î e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô |ü&çb˛e&É+ e\¢ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ‘·–Zb˛‘êsTT. n+<äTe\¢ yês¡T ñbÕ~Û yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi¯‘ês¡T. M{Ïì <äTs¡edüú e\dü\T (distress migration) n+{≤s¡T. m|òt. |æ\¢\ô|’ Á|üuÛ≤e+: ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À bÂwæºø±Vü‰s¡ ø=s¡‘· e\q |æ\¢˝À¢ bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ @s¡Œ&ç, |ü\T s¡ø±\ n+≥Tyê´<ÛäT\T, s√>±\ u≤]q|ü&˚˝≤ #˚düTÔ+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT‘√ bÕ≥T |æ\¢\qT ≈£L&Ü e\dü\T rdüTø=ì b˛e&É+ e\q #·<äTe⁄\T, Äs√>∑´+ <Óã“‹+{≤sTT. Á&ÜbÂ≥T¢ ô|]–, u≤\ ø±]à≈£î\ dü+K´ ô|s¡>∑&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
|üsê´es¡D düeT‘·T\´‘· <Óã“‹q&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T
#Ó≥¢qT q]øÏ y˚j·T&É+ eTè‹Ôø± ø£åj·T+ ñ|ü]‘·\, uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT n~Ûø+£ >± $ìjÓ÷–+#·&+É Jeq <Óã“‹q&É+ uÛÑ÷‘ê|ü+ ø£s¡Te⁄≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø±s¡D+ ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ Á|üdüTÔ‘·+ ñqï ì\«\‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT es¡¸bÕ‘· ˝À≥T rÁe‘·, düeTj·T+, |ü+|æD° yÓTT<ä\>∑Tq$ ø£s¡Te⁄≈£î ì]›wüº+>± ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. ø£s¡Te⁄≈£î <ë]rùd düTBs¡Èø±\|ü⁄ kÕù|ø£å bı&ç yê‘êes¡D≤ìï o‘√wüºdæú‹ nìj·T‹(Climate anomaly)>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. »\ eqs¡T\T m+&çb˛sTT, |ü+≥\T $|ò\ü yÓT,Æ »+‘·Te⁄\T #·ìb˛sTT, bÂwæøº ±Vü‰s¡ ˝ÀbÕ\T, nHês√>±´\T $düè‘Ô +· >± yê´|æ+∫ ø£sT¡ e⁄ $HêX¯ø£s¡+>± |ü]D$TdüTÔ+~. eTè‹Ôø± ø£åj·T+, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T n&ÉT>∑+≥&É+, eT+∫˙{Ï e´edüú\T ≈£\Twæ‘·+ ø±e&É+, »+‘·T C≤‘·T\T n+‘·]+∫b˛e&É+ e+{Ï |üsê´es¡D Á|üuÛ≤yê\T ôd’‘·+ dü + uÛ Ñ $ kÕÔ s TT. ø£ s ¡ T e⁄\T dü + uÛ Ñ $ +∫ dü + e‘· ‡ sê\≈£ î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT |ü{Ϻø£˝À #·÷&Ée#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
≈£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T, ≈£s¡Te⁄ ÁbÕ+‘·+ XÊ‘·+ dü+e‘·‡s¡+ dü«\Œø£s¡Te⁄ rÁe ø£s¡Te⁄ yÓTT‘·Ô+ dü+uÛÑ$+∫q dü+uÛÑ$+∫q ≈£s¡Te⁄ e∫Ãq uÛÑ÷uÛ≤>∑+(%) uÛÑ÷uÛ≤>∑+(%) uÛÑ÷uÛ≤>∑+
1 1877 2. 1891 3. 1899 4. 1901 5. 1904 6. 1905 7. 1907 8. 1911 9. 1913 10. 1915 11. 1918 12. 1920 13. 1925 14. 1939 15. 1941 16. 1951 17. 1965 18. 1966 19. 1968 20. 1972 21. 1974 22. 1979 23. 1982 24. 1985 25. 1987 26. 2002 27. 2009
125
30.6 22.4 44.1 19.3 17.5 25.2 27.9 13.0 24.5 18.8 44.3 35.7 21.1 17.8 35.5 35.1 38.3 35.4 21.9 36.6 27.1 33.0 29.1 25.6 29.8 19.0 32.5
28.9 0.3 24.3 10.7 16.9 12.0 1.2 15.4 0.0 3.4 25.7 2.3 0.0 10.7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 3.8 6.9 1.8 0.0 16.7 17.9 10.0 13.5
59.5 22.7 68.4 30.0 34.4 37.2 29.1 28.4 24.5 22.2 70.0 38.0 21.0 28.5 35.5 35.1 38.3 35.4 21.9 40.4 34.0 34.8 29.1 42.3 47.7 29.0 46.0
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄ (Drought in Andhra Pradesh) n‘·´~Ûø£ ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· uÛÑ÷ $d”Ôsêíìï ø£*– ñqï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì eT÷&ÉT sêÁcÕº\˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ≈£L&Ü ˇø£{.Ï sêh+ B«|üø\£ Œ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ns¡Xú ó¯ wüÿ (semi arid) ÁbÕ+‘·+ ÁøÏ+<ä≈î£ edüT+Ô ~. sêÁcÕºìï eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. n$ : ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ( 9 õ˝≤¢\T), 2. ‘Ó\+>±D (10 õ˝≤¢\T), 3. sêj·T\d”eT (4 õ˝≤¢\T), 2002 ˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq ø£sT¡ e⁄ dü+<äs“¡ +¤ >± sêh+˝Àì 23 õ˝≤¢\≈£î >±qT 22 õ˝≤¢\T s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ 75 XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ bı+<ësTT. »\ eqs¡T\ô|’ ˇ‹Ô&ç >∑&ç∫q <äXÊu≤›\˝À, Á|ü‘˚´øÏ+∫, ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Óq’ dü+e‘·‡sê\˝À eT]+‘· ô|]–+~. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô, »HêuÛ≤, |ü]ÁX¯eT\T, |ü≥ºD s¡+>±\˝À eè~∆ ø±s¡D+>± ˙{ÏøÏ &çe÷+&é y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T˙{Ï Á|üjÓ÷CHê\ ø√dü+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT n~Ûø£+>± yê&É≥+ e\q uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eT{≤º\T >∑D˙j·T+>± |ü & ç b ˛sTT, bı&ç d” » qT˝À u≤e⁄\T m+&ç b ˛e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘√+~. yÓT≥º ÁbÕ+‘· esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì s¬ ‘’ T· \T, e´ekÕj·T ø±]à≈£î\T, Á>±MTD Á|ü»\ô|’ Bì Á|üu≤Û e+ n‘·´~Ûø£+>± ñ+{À+~. |ü≥ºD πø+Á<ë\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·T&É+ e\¢ düeTdü´\T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. >∑&ç∫q eT÷&ÉT <äXÊu≤›\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ u≤e⁄\T 8 \ø£å\ qT+&ç 22 \ø£å\≈£î ô|]>±sTT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ <ë«sê kÕ>∑T #˚ùd |ü+≥\ bı˝≤\ $d”Ôs¡í+ ≈£L&Ü 10 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ qT+&ç 26 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢≈£î #˚s¡T≈£î+~. Ç~ sêh+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ yê&Éø±ìï 16% qT+&ç 43% XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç|üŒ{Ïø° sêh+˝À ñ|üjÓ÷–+#·Tø=qì uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ kÕeTs¡ú´+ sêh+˝À >∑D˙j·T+>± ñ+~. yÓTT‘·Ô+ MT<ä |ü]o*+∫q|ü&ÉT á eqs¡T n_Ûeè~∆ #ê˝≤ ndüÔe´düÔ+>± ñqï≥Tº ìsê∆]‘·eTe⁄‘√+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ yê&Éø£+ 100 XÊ‘êìï $T+∫+~. ñ|ü]‘·\ »\ Äj·Tø£fÒº‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ .»˝≤\ n_Ûeè~∆ <äX¯ 56% ñ+&É>±, ñ|ü]‘·\ »˝≤\ Äj·Tø£≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À 16% e÷Á‘·y˚T ñ +~. Äj·Tø£≥Tº ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 5% e÷Á‘·y˚T ñ+&É≥+ >∑eTHês¡Ω+. yÓTT‘·Ô+ 23 õ˝≤¢\≈£î >±qT yê]¸ø£ dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
sêh dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe. ñqï 8 õ˝≤¢\qT es¡¸#êäj·÷ õ˝≤¢\T (rain Shadow) n+{≤s¡T. $T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ á mì$T~ õ˝≤¢\T ø£sT¡ e⁄≈£î eT]+‘· |òTü Às¡+>± Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘êsTT. Ä õ˝≤¢\ $esê\T : sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝Àì Hê\T>∑T õ˝≤¢\T: nq+‘·|ü⁄s¡+, ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, ø£s¡÷ï\T. ‘Ó \ +>±D ÁbÕ+‘· + ˝Àì eT÷&É T õ˝≤¢ \ T: s¡ + >±¬ s &ç ¶ , eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, q˝§Z+&É ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä˝À ˇø£ õ˝≤¢ : Á|üø±X¯+ sêh+˝À ø£s¡Te⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï eTTU≤´+XÊ\T : ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· õ˝≤¢\T : ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, nq+‘·|ü⁄s¡+,
≈£s¡÷ï\T, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, yÓT<äø˘, s¡+>±¬s&ç¶, q˝§Z+&É 40 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À 20 kÕs¡T¢ ø£s¡Te⁄. 20 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À 20 kÕs¡T¢ ≈£s¡Te⁄. 10 dü+e‘·‡sê\˝À ◊<äTkÕs¡T¢ ø£s¡Te⁄. >∑&ç∫q ◊<äT dü+e‘·‡sê\˝À 3 kÕs¡T¢ ø£s¡Te⁄. Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T (1997, 2001, 2002 2004) 2002` 03 dü+e‘·‡s¡+ n‘·´+‘· |òüTÀs¡yÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+ã+~Û+∫q dü+e‘·‡s¡+. |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ ø£s¡Te⁄ e\¢ sêh õ&ç|æ rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘√+~. MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
<˚X+¯ ˝À 100 $T*j·THé ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|>’ ± ìs¡T|üj÷Ó >∑+>± ñqï uÛ Ñ ÷ $T (degraded land) ñ+~. <ëìì ø±bÕ&ç , ñ|üjÓ÷>∑+˝ÀøÏ ‘˚e&É+ <ë«sê kÕ>∑TuÛÑ÷$Tô|’ »HêuÛ≤ e‹Ô&ç ‘·–Z+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü, n&Ée⁄\T, |ü∫Ãø£ãj·Tfi¯ó¢ düTs¡øÏå‘·+>± ñ+#·ã&É‘êsTT.
126
˙{Ï >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó\TkÕ? düTe÷s¡T 80 XÊ‘·+ uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ ˙{Ï‘√ ø£|üŒã&ç
ñqï|üŒ{Ïø° n+<äT˝À πøe\+ 1% e÷Á‘·y˚T eTq+ ‘ê>∑T˙{Ï>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\+. uÛÑ÷$Tô|’ \_Û+#˚ yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï˝À düTe÷s¡T 2.7 XÊ‘·+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
‘ê>∑T˙s¡T, nsTT‘˚ n+<äT˝À 75.2 XÊ‘·+ Á<ÛäTe|ü⁄ ÁbÕ+‘ê˝À¢ >∑&ɶø£≥Tº≈£îì b˛sTT ñ+&É>±, eTs√ 22.6 XÊ‘·+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T>± ñ+&çb˛sTT+~. $T>∑‘ê~ düs¡düT‡\T, q<äT\T, yê‘êes¡D+, ‘˚eT, eTè‹Ôø£, yÓTTø£ÿ˝À¢ \_ÛdüTÔ+~. á 1% ˙{ÏøÏ ≈£L&Ü Á|üdüTÔ‘·+ ø±\Twü´ eTT|ü⁄Œ @s¡Œ&ç+~.
uÛ÷Ñ $T @s¡Œ&çq|ü&ÉT m+‘· ˙s¡T ñ+<√, Ç|üŒ{Ïø° n+‘˚
˙s¡T ñ+~. uÛ÷Ñ $T @ e÷Á‘·+ n<äq|ü⁄ ˙{Ïì bı+<ä&+É ø±˙ ˝Ò<ë düèwæº+#·&É+ ø±˙ #˚j·T˝Ò<äT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&É+ ø£+fÒ y˚>∑+>± eT+∫˙{Ïì yê&ÉT‘·THêïeTT.
Ç+{Ï e<ä› m+‘· es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ì\« #˚j·Te#·TÃ? ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ yêq˙{Ï dü+s¡ø£åD m+‘√ nedüs¡+. es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì Ç+{Ï e<ä› ì\« #˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚ m+‘· ˙{Ïì ì\« #˚j·Te#·Tà nqï~ Ç+{Ï ô|’ø£|ü⁄Œ yÓ’XÊ\´+, Ä ÁbÕ+‘·+˝À ≈£î]dæq dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ˇø£ Ç+{Ï e<ä› m‘· es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ì\« #˚j·Te#√à ÁøÏ+~ bòÕs¡Tà˝≤ Ä<Ûës¡+>± >∑DÏ+#·e#·TÃ. ˙{Ï |ü]e÷D+ (V) R Ç+{Ï ô|’ ø£|ü yÓ’XÊ\´+ (R)I es¡¸bÕ‘· |ü]e÷D+ (A)I <äø£å‘· >∑TDø£+ (F) <äø£å‘· >∑TDø£+ (F) Ç+{Ï e<ä› es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ùdø£]+#˚ kÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. (Ç~ 100% ø£+fÒ m|ü&É÷ ‘·≈£îÿe%>±H˚ ñ+≥T+~) ñ<ëVü≤s¡D≈£î 200 #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡¢ yÓ’XÊ\´+‘√ ≈£L&çq ô|’ ø£|ü⁄Œ ñqï Ç+{Ï Äes¡D˝À 70 ôd+{°MT≥s¡¢ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTT´ Ä ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ <äø£å‘· >∑TDø£+ 50% nqT≈£î+fÒ, Ä ≈£î≥T+ã+ ì\« #˚j·T>∑*–q ˙{Ï |ü]e÷D≤ìï øÏ+~ $<Ûä+>± ø£qT>=qe#·Tà V = AxRxF R 200m I 0.7. I 50% R 70m R70,000 ©≥s¡¢ ˙s¡T N düuÛÑT´\T >∑\ ≈£î≥T+ã+˝À ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔ s√E≈£î W ©≥s¡¢ ˙s¡T nedüs¡eTe⁄‘·T+<äì nqT≈£î+fÒ, Ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ ˇø£ s√E≈£î nedüs¡eTj˚T´ ˙{Ï |ü]e÷D+ W qT ÁøÏ+~ dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± ø£qT>=qe#·TÃ. W R N IW Ä ≈£î≥T+ã+˝À ◊<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\T ñ+&ç, ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔøÏ s√E≈£î 100 ©≥s¡¢ ˙s¡T nedüs¡yÓTÆ‘˚, s√E≈£î Ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ 500 ©≥s¡¢ ˙s¡T dü]b˛‘·T+~. Ä $<Ûä+>± ì\« #˚dæq es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì Ä ≈£î≥T+ã+ 140 s√E\ bÕ≥T yê&ÉTø√e#·TÃ. ü
2
$eq |ü_¢πøwüHé‡
3
127
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. ø£s¡Te⁄ ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Drought - Mitigation Strategies)
3.1 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T : ø£s¡Te⁄, nbÕj·÷\qT <ëì‘√ bÕ≥T ñ+&˚ Ç‘·s¡ Á|üu≤Û yê\qT ≈£î~+#·&+É ø√dü+ uÛ$Ñ wü´‘Y˝À düqï<ä‘∆ ,· ñ|üXe¯ Tq #·s¡´\ô|’ m≈£îÿe <äèwæº kÕ]+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. düqï<ä∆‘· (Preparedness) $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« kÕúsTT\ eT<Ûä´ düe÷#ês¡ Á|üyêVü‰ìï, düeTq«j·÷ìï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ ˇø£ dü+kÕú>∑‘· ìsêàD≤ìï düèwæº+#·&É+ <ë«sê ø£s¡Te⁄ |òüT≥q\qT m<äTs=ÿH˚ ã\yÓTqÆ e´ekÕú>‘∑ · kÕeTs¡´ú ìsêàD≤ìøÏ <ë]rdüT+Ô ~. dü¬s’q ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, ø±\Áø£e÷\≈£î düqï<ä∆‘·≈£î »‘· #˚j·T&É+ <ë«sê ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yê\qT ≈£î~+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À ø£s¡Te⁄‘√ ñ+&˚ |ü\T Á|üuÛ≤yê\≈£î |üP]Ô>± ‘=\–+#·e#·TÃ.
2.
3.
3.1.1 ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ø±\Te\T, #Ós¡Te⁄\T e+{Ï kÕ+Á|ü<ëj·T »\ dü+s¡øD å£ ìsêàD≤\qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#ê*. >∑T»sê‘Y˝Àì s¡a\sê (Jhalara), sê»kÕúHé˝Àì uÛ≤y√©\T (Baolis) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì »\dü+s¡ø£åD ìsêàD≤\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. Çfi¯ó,¢ bı˝≤\ e<ä› »\ dü+s¡øDå£ ìsêàD≤\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. nìï yÓ’|ü⁄˝≤ qT+&ç Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì ˇø£ ñeTà&ç ÁbÕ+‘·+˝À ì\e #˚j·T&É+ ˝Ò<ë Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì H˚\˝ÀøÏ Ç+πø˝≤ #˚j·T&É+ <ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ô|+#·&É+ <ë«sê >±˙ »\ dü+s¡ø£åDqT #˚|ü≥ºe#·TÃ.
4.
5.
3.1.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î |ü\T s¡ø±\ ìsêàDÒ‘·s¡ ñ |üX¯eTq eP´Vü‰\T ñHêïsTT. n$ : 1. Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q eT]j·TT $<ä´ : @~ #˚jT· ≈£L&É<√, @~ #˚ j · ÷ ˝À ( do's and don'ts ) ø£ e T÷´ì{° ø Ï ne>±Vü≤q ñ+fÒ dü>∑+ düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTsTTqfÒ¢. düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ‘ê>∑T˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·, »\ dü+s¡øD å£ |ü<‘∆ä T· \T, Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥ Á|üD≤[ø£\T, es¡¸|ü⁄˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚ùd ìsêàD≤\T e+{Ï e´ekÕj·T ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D eP´Vü‰\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É≥+ e\q dü>∑+ düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ï,º |üÁ‹ø£\T m\Áø±ºìø˘
$eq |ü_¢πøwüHé‡
128
6.
7.
Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\T, C≤q|ü<ä ø£fi\¯ <ë«sê ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. ø£sT¡ e⁄ |üs´¡ y˚øDå£ (Drought Monitoring) : es¡¸bÕ‘·|⁄ü |ü]dæ‹ú ì, ]»sê«j·Ts¡T,¢ düsd¡ Tü ‡\T, q<äT\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ˝ À ˙{Ï \uÛ Ñ ´ ‘· q T ìs¡ + ‘· s ¡ + |ü ] o*+∫, düe÷»+˝Àì |ü\T s¡+>±\ Á|üdTü ‘Ô · ˙{Ï nedüsê\‘√ uÒØE y˚dTü ø√yê*. ˙{Ï düs|¡ süò êqT eè~∆ #˚jT· &É+ eT]j·TT dü+s¡ø+åÏ #·&+É : Çfi¯ó,¢ bı˝≤\ e<ä› es¡¸|⁄ü ˙{Ï dü+s¡øDå£ <ë«sê, ˙{Ï düs|¡ süò êqT eè~∆ #˚d,æ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·qT ô|+#ê*. nìï bı˝≤\ qT+&ç Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì e´ekÕj·T ≈£î+≥\T e+{Ï ñeTà&ç »˝≤X¯jT· +˝ÀøÏ e#˚à $<Û+ä >± #˚jT· &É+ ˝Ò<ë es¡¸|⁄ü ˙{Ïì ø±+≥÷sY ø£≥\º T, ø±+≥÷s¡T kÕ>∑T, ˙{Ïì |”˝ÃÒ yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·&+É <ë«sê es¡¸|⁄ü ˙s¡T uÛ÷Ñ $T˝ÀøÏ Ç+πø˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ ìs¡+‘·s¡ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·qT ô|+#·e#·TÃ. kÕ>∑T˙{Ï edü‘T· \qT $dü]Ô +#·&+É : kÕ>∑T˙{Ï edü‘T· \qT $dü]Ô +#·&+É e\q ø£sT¡ e⁄ <äTs¡“\¤ ‘·«+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+ ~. uÛ÷Ñ $Tì <ëì kÕeTs¡´ú + Ä<Ûës¡+>± $ìjÓ÷–+#·T ø√e&É+ e\q uÛ÷Ñ $Tì eT]j·TT ˙{Ïì >∑]wü+º >± ñ |üjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ‘·<ë«sê <ä T ]«ìjÓ ÷ >∑ + e\¢ ñ‘· Œ qïeTj˚ T ´ nqedü s ¡ | ü ⁄ &çe÷+&éqT ‘=\–+#·e#·TÃ. JeH√bÕ~Û Á|üD≤[ø£ : ø£sT¡ e⁄ e\¢ ‘·≈î£ ÿe Á|üu≤Û $‘·eTj˚T´ JeH√bÕ<ÛäT\qT >∑T]Ô+#ê*. e´ekÕj˚T‘·s¡ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&+É , ø£eT÷´ì{° n&Ée⁄\ qT+&ç ≈£\ù|‘·s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô ùdø£sD¡ , y˚Tø£\ ô|+|üø+£ , eÁ&É+>∑+ yÓTT<ä\>∑T Ç‘·s¡ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É #˚j÷· *.. ø£sT¡ e⁄ Á|üD≤[ø£ : |üs´¡ y˚øDå£ qT, ñ|üXe¯ Tq, Á|ü‹düŒ+<äq #·s´¡ \qT ô|+bı+~+#·&+É <ë«sê dü+dæ<‘∆ä ,· Á|ü‹düŒ+<äq Á|üjT· ‘êï\ Á|üu≤Û yêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· yÉ T˚ ø£sT¡ e⁄ Á|üD≤[ø£ jÓTTø£ÿ eTÚ*ø£ \ø£´å +. Á|üD≤[ø£ : ø£sT¡ e⁄ düeTdü´ |ü]cÕÿs¡+˝À sêh, C≤rj·T @C…˙‡\ eT<Û´ä düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ düeTq«j·÷ìøÏ Á|üD≤[ø£ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
8. |ü+≥;e÷: ˙{Ï düs¡|òüsê ø=s¡‘· e\q |ü+≥\T ø√˝ÀŒsTTq s¬ ‘’ T· \≈£î Ç#˚à ;e÷, düeTÁ>∑ |ü+≥\ ;e÷ |ü<øä∏ ±ìï 1985 KØ|òt d”»qT˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\T e+{Ï düV≤ü » $|ü‘T· \Ô ø±s¡D+>± |ü+≥qT ø√˝ÀŒsTTq s¬ ‘’ T· \≈£î Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î á |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Bìì uÛ≤s¡‘· kÕ<Ûës¡D ;e÷ dü+düú (õ◊dæ), <ëì nqTã+<Ûä dü+dü\ú T neT\T #˚kÕÔsTT. á |ü<øä∏ +£ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, q÷HÓ –+»\ |ü+≥\≈£î e]ÔdTü +Ô ~.
3.1.3 Bs¡Èø±*ø£ ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T 1. ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· es¡¸|ü⁄ ˙{Ï dü+s¡ø£åD (Rain water Harvesting) ìsêàD≤\qT @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. 2. yê{sYôw&é ø±s¡´Áø£e÷\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. 3. yÓTTø£ÿ\qT Hê≥&É+ <ë«sê n&Ée⁄\ $d”sÔ êíìï ô|+#ê*. 4. ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ e], Ç‘·s¡ |ü+≥ e+>∑&Ü\qT kÕ>∑T #˚j·÷*. 5. ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·÷*. 6. ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D˝À ø£eT÷´ì{° kÕeTs¡ú´ ìsêàD≤ìï ô|+#ê*. ˙s¡T n~Ûø£+>± nedüs¡eTj˚T´ e´ekÕj·T+, |üX¯ób˛wüD≈£î ‘√&ÉT Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û e÷sêZ\qT Á|üy˚X¯ô|{≤º*. 7. |ü+≥\T, $‘·Ôq ;e÷ |ü<∏äø±\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
3.1.4 ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ #˚j·T≈£L&Éì$ $\TyÓ’q ˙{Ïì <äT]«ìjÓ÷>∑+ ˝Ò<ë eè<Ûë #˚j·Tsê<äT. n&Ée⁄\T, |ü∫Ãø£ãj·Tfi¯ó¢, eèøå±\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì
HêX¯q+ #˚j·Tsê<äT. |üX¯óe⁄\qT m≈£îÿe>± y˚T|üsê<äT ˙{Ïø=s¡‘· ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ˙s¡T m≈£îÿe nedüse ¡ Tj˚T´ yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·sê<äT. $TÁX¯eT |ü+≥\ kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·sê<äT. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK Ä<Ûä«s¡´+˝Àì e´ekÕj·T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ XÊK 2009 qe+ãsY˝À ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D≈£î ˇø£ e÷qT´e˝ŸqT $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. ø£{Ïø£ <ë]Á<ä´+, Äø£* e+{Ï |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î kÕ+Á|ü<ëj·T ø£sT¡ e⁄ ìs¡«Vü≤D |ü<‘∆ä T· \ kÕúq+˝À ô|yò TÓ HÆ é ø√&é‡ (famine Codes) s¡÷bı+~+#ê\ì dü÷∫+∫+~. ø£s¡Te⁄ Á|üu≤Û yêìï |ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î sêC´+ jÓTTø£ÿ nìï kÕeTsêú´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îH˚ Á|üD≤[ø£\ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+∫+~. ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, ø=‘·Ô kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT #˚|ü≥º&É+, q÷‘·q $<Ûëq|üs¡yÓTÆq #·Á{≤ìøÏ dü]‘·÷π> e´edüú\qT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
s¡÷bı+~+#·&É+, ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq #·s¡´˝À¢ uÛ≤>∑+>± yÓTs¡T>∑T<ä\, ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷˝qT #˚|≥ü &º +É e+{Ï yê{Ïô|’ <äèwæº kÕ]+∫+~. ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì C≤rj·T e´ekÕj·T $düsÔ D¡ ìs¡«Vü≤D dü+düú (National Institute of Agriculture and Exension (MANAGE))qT C≤rj·T düMTø£è‘· ø£s¡Te⁄ |üs¡´y˚ø£åD ìs¡«Vü≤D ÁbÕC…≈î£ º (National Project for Integrated Drought Monitoring & Management) qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ eTTK´ uÛ≤>∑kÕ«$T>± >∑T]Ô+#ês¡T. e´ekÕj·T düVü≤ø±s¡ XÊK <ë«sê \uÛÑ´eTj˚T´ ã&Ó®{Ÿ ì<ÛäT\‘√ á C≤rj·T ÁbÕC…≈£îº qT neT\T #˚j·T&ÜìøÏ MANAGE düeT]Œ+∫q Á|ü‹bÕ<äq |ü]o\q˝À ñ+~. C≤rj·T ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D dü+düú (National Institute of Drought Management) qT @sêŒ≥T #˚j·÷\H˚ Á|ü‹bÕ<äq ≈£L&Ü e´ekÕj·T eT]j·TT düV≤ü ø±s¡ eT+Á‹‘·« XÊK |ü]o\q˝À ñ+~. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ ø±s¡´Áø£eT+ (Drought Prone Areas Programme (DPAP)), m&Ü] n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (Desert Development Programme (DDP)) á ¬s+&ç+{Ïì uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ es¡Tdü>± 1973`74 eT]j·TT 1977`78\ qT+&ç neT\T #˚k˛Ô+~. á ø±s¡´Áø£e÷\qT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì bı¬>q’ fi¯Ss¢ T¡ , Hê>∑|≥ü Dº + ÁbÕ+‘ê\˝Àì <äTs¡“\¤ yÓTqÆ Á>±e÷˝À¢ m&ÜØø£s¡DqT ‘·–Z+#˚+<äT≈£î neT\T #˚düTÔHêïs¡T, Bs¡øÈ ±*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£ ø£sT¡ e⁄ ñ|üXe¯ Tq n+XÊìï neT\T #˚ùd+<äT≈£î e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK˝À C≤rj·T esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘· ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(National Rainfed Area Authority) qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À <˚X+¯ ˝Àì yÓT≥º ÁbÕ+‘· eT]j·TT esê¸<Ûës¡ e´ekÕj·÷ìï e´ekÕú|üs¡+>± Ä<ÛäTìø£|ü]#˚+<äT≈£î, düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î $C≤„q|üs¡yÓTÆq ñ‘êŒ<äø±\qT n+<äCÒùd ì|ü⁄DT\T ñ+{≤s¡T. πø+Á<ä e´ekÕj·T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ eT+Á‹‘·«XÊK ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ø=ìï Ç‘·s¡ #·s¡´\qT ≈£L&Ü #˚|ü{Ϻ+~. n$: 1. »\ dü+s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\qT neT\T #˚j·T&É+, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ø£èÁ‹eT+>± |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&É+, kÕ+Á|ü<ëj·T »\ dü+s¡øDå£ |ü<‘∆ä T· \qT ne\_Û+#·&+É , Á&ç|,t ÁdæŒ+ø£s¢ Y kÕ>∑T˙{Ï e´edüú\ e+{Ï ˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚ùd kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+, ˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚ùd kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\qT, Bs¡Èø±*ø£ kÕ>∑T˙{Ï e´edüú\ ìs¡«Vü≤D yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+. 2. ôd+Á{˝Ÿ ØôdsYà Çìdæº≥÷´{Ÿ |òüsY Á&Ó’˝≤´+&é nÁ–ø£\ÃsY ( Central Research Institute for Dry land Agricultural (CRIDA)) , Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Áø±|t ØôdsYà |òsü Y ôd$T Ä]&é Á{≤|æø‡˘ (International Crop Research
129
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
for semi- arid Tropics (ICRISAT) ), uÛ ≤ s¡ ‘ · yê‘êes¡D XÊK (India Meteorological Department (IMDO)), H˚ w ü q ˝Ÿ ]yÓ ÷ {Ÿ ôdì‡+>¥ (National Remote Sensing Centre (NRSC)), Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ |òüsY nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ ØôdsYà (Indian Council for Agricultural Research (ICAR)) e+{Ï e´ekÕj·T
3.
|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+. ø£s¡Te⁄ Á|üD≤[ø£≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\˝À ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‹ì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü\Vü‰\T Çe«&É+‘√ bÕ≥T ø£s¡Te⁄ ìyês¡D #·s¡´\qT #˚|üfÒº |ü\T s¡ø±\ dü+düú\ eT<Ûä´ düeTq«j·T j·T+Á‘ê+>±ìï @s¡Œ]#˚ Á|ü‘˚´ø£ ì|ü⁄DT\‘√ ≈£L&çq ˇø£ Á&Ü{Ÿ {≤dtÿbò˛sY‡ (drought taskforce) dü+ã+~Û‘· s¡+>±\˝À ø£èwæ #˚düTÔqï dü+düú\T »]|æq ñ+&Ü*. n<Ûä´j·THê\ qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îqï bÕsƒê\qT nqTdü]+#˚ <ëì‘√ bÕ≥T ø£s¡Te⁄ e\¢ e#˚à |ü+≥ qcÕº\qT ~X¯>± ø£èwæ #˚j·T&É+. m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ¬s’‘·T\≈£î |ü+≥ ;e÷ |ü<∏äø±\T neT\T <ëD≤ ø√dü+ eTT‘·ø£ <Ûëq´ |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·T&É+, #˚j·÷*. yê{Ïô|’ Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. kÕ<Û´ä yÓTqÆ #√≥ nqTã+<Ûä kÕ>∑T˙{Ï e´edü\ú qT neT\T #˚ùd $<ÛëHê\qT |ü]XÀ~Û+#·&É+, Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î sêh õ˝≤¢ j·T+Á‘ê+>±\ qT+&ç eTVü‰sêh˝Àì sê˝…>±yé dæ~∆ Á|ü»\T ‘·eT ø£cÕº\qT Ä]úø£|üs¡yÓTÆq düVü≤ø±s¡+‘√ $‘·ÔHê\qT n+<äTu≤≥T˝À kÂuÛ≤>∑´+>± e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T. Çs¡yÓ’ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä Ä ñ+#·&É+. Á>±eT+ ù|<ä]ø±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nìï ø£cÕº\qT m<äTs=ÿ+~. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï ñ Ä Á>±eT+˝À ˇø£ #Ó≥Tº ñ+&˚~ ø±<äT. |ü+≥ uÛÑ÷$T yÓTT‘·Ô+ |ü ] ‘· \ , uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ »˝≤\ dü e Ts¡ ∆ $ìjÓ ÷ >±ìï m+&çb˛sTT+~. e´ekÕj·T+ X¯Sq´+. Á|ü»\≈£î ñbÕ~Û ˝Ò<äT. >∑]wüº|üs¡#·&É+, nq>±... kÕ<Ûä´yÓTÆq #√≥¢ eTTK´+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ù|sêZ+∫q kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô˝À¢ ˇø£¬s’q yêDÏ»´ |ü+≥\T, |ü+&É¢ ‘√≥\≈£î Á&ç|t, ÁdæŒ+ø£s¡T¢ nHêïVü≤C≤πs Á|ü‹ yêq ˙{Ï u§≥TºqT ø±bÕ&É≥+ (Ç~ kÕ>∑T˙{Ï $<ÛëHê\qT neT\T #˚j·T&É+ eTÚ*ø£+>± ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq #·s¡´) ô|’ πø+ÁBø£]+∫ ‘·q ñ |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\ jÓTTø£ÿ øÏ¢wüºyÓTÆq <äX¯\T, ø£s¡Te⁄ <ä´e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Á>±eTdüTÔ\T #Óø˘&Ü´yéT\T, #Ós¡Te⁄\T |ü]dæú‘·T˝˝À nedüs¡yÓTÆq ˙{Ï nedüsê\ ø√dü+ dü¬s’q ì]à+#ês¡T. H˚\qT s¡ø+åÏ #˚+<äT≈£î yÓTTø£ÿ\T Hê{≤s¡T. |ò*ü ‘·+>± Á|ü<˚XÊ\˝À yê≥sYôw&é ìsêàD≤\qT #˚|ü≥º&É+. : s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ÁøÏ‘+· øπ e\+ 80 mø£sê\T e÷Á‘·yT˚ kÕ>∑T˙{Ï ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<ÛäHê kÂø£s¡´+ ñqï uÛÑ÷$T H˚&ÉT 1300 mø£sê\≈£î #˚s¡T≈£î+~. ñ dü+düú (Indian Space Reasearch Organisation), Çø±sY bÕ~Û ø√dü+ e\dü\T b˛e&É+ ‘·–Z+~. á ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ (Indian Council of Agricultural Research(ICAR), ø±\+ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ s¡÷.225 qT+&ç s¡÷.2250≈£î, nq>± sêh e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T, Ç‘·s¡ dü+düú\#˚ 10 ¬s≥T¢ ô|]–+~. Ç+<äT˝À ì<ÛäT\T Ks¡Tà #˚j·T&É+ ø±˙, @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq Á>±eT eqs¡T\ πø+Á<ë\ (Village Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+ >±˙ @MT ˝Ò<äT. Á|ü»\ kÕVü≤dü+ e\¢H˚ Resources Centre) ùde\qT >∑ ] wü º + >± ñ Ç<ä+‘ê kÕ<Ûä´yÓTÆ+~.
sê˝…>±yé dæ~∆ $»j·T>±<∏ä
4.
5. 6.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. ø£s¡Te⁄ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄&ÉT m≈£îÿe qwüºb˛j˚T~ mes¡T? 1) |æ\¢\T 2) Ád”Ô\T (2) 3) j·TTe≈£î\T 4) eè<äT∆\T 2. ø£s¡Te⁄ Á|ü<Ûëq+>± <˚ì e\¢ @s¡Œ&ÉT‘·T+~? (2) 1) m≈£îÿe>± Ä$] ø±e≥+ 2) Bs¡Èø±\+>± esê¸\T ˝Òø£b˛e≥+ 3) uÛÑ÷$T˝À ˙s¡T ø±]b˛e≥+ 4) düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙{Ï Á|üuÛ≤e+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
130
3. ø£s¡Te⁄ yê‘êes¡D yÓ’s¡T<Ûä´+ e\¢ ø£\T>∑T‘·T+~. n~ @eT+fÒ? (4) 1) es¡¸bÕ‘·+ u≤>± ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ 2) es¡¸bÕ‘· |ü+|æD° ndüÔe´düÔ+>± ñ+&É≥+ 3) m≈£îÿe ˙{Ï ÄeX¯´ø£‘· 4) ô|’e˙ï
4. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À m≈£îÿe>± ø£s¡Te⁄\≈£î >∑Ts¡j˚T´ Á|ü<˚X¯+ 1. nq+‘·|üPsY 2. lø±≈£îfi¯+ (1) 3. Ä~˝≤u≤<é 4. ø£Ø+q>∑sY
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T (Landslides and other Natural Disasters) 3. uÛ÷Ñ bÕ‘· nbÕj·T+ (Landslide Risk): uÛ÷Ñ bÕ‘· eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕD qwüº+, e´≈£îÔ\≈£î >±j·÷\T ø±e&É+, ÄdæÔøÏ ˝Ò<ë |üsê´es¡D e´edüú\≈£î »]π> qwüº |ü]~Û ˝Ò<ë Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&É+ e+{Ï Vü‰ìø£s¡ |üs¡´ekÕHê\ dü+uÛ≤e´‘·qT uÛ÷Ñ bÕ‘· nbÕj·T+ n+{≤s¡T. á nbÕj·T+ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± ñ+&Ée#·Tà ˝Ò<ë düe÷»|üs¡+>± ñ+&Ée#·TÃ.
4.1 uÛÑ÷bÕ‘·+ ˝Ò<ë ø=+&É#·]j·T\T $]– |ü&É≥+
ø=+&Éyê\T\ nìï s¡ø±\ ãèVü≤#·Ã\Hê\qT uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T n+{≤s¡T. •\\T, eTè‹Ôø\£ T, ø£èÁ‹eT+>± ì+|üã&çq Á|ü<X˚ Ê\T ˝Ò<ë Çe˙ï ø£*dæq |ü<ësêú\T |üè<∏øä ÿ£ s¡D ñ|ü]‘·˝≤\‘√ bÕ≥T ˇø£ Á|ü<X˚ +¯ qT+&ç eTs=ø£ Á|ü<X˚ ÊìøÏ y˚>+∑ >± ˝Ò<ë HÓeTà~>± |ü&bç ˛e&É+, C≤]b˛e&É+, Á|üeVæ≤+#˚ $<Û+ä >± yê\TqT @sêŒ≥T #˚ùd |ü<ësêú\ m>∑T&ÉT eT]j·TT ~>∑T&ÉT #·\Hêìï uÛÑ÷bÕ‘·+>± |ü\T s¡ø±\ ø±s¡D≤\ e\¢ uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT. ìs¡«∫+#·e#·TÃ. uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T m≈£ î ÿe>± |ü s ¡ « ‘· ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ n+<äT˝À eTTK´yÓTÆq$: 1. uÛÖ>√[ø£ <äTs¡“\ |ü<ës¡ú+ (Geological weak matedü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. nsTTq|üŒ{Ïø,° s¡V≤ü <ës¡T\T, uÛeÑ Hê\ ìsêàD≤ìøÏ rial): •\\T ˝Ò<ë eTè‹Ôø± ≈£Ls¡TŒ eT]j·TT ìsêàD+˝À eT{Ϻ ‘·e«ø±\T »]π> #√≥, >∑qT˝À¢ ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\T ã\V”≤q‘· ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, es¡<\ä T, n–ï|üs«¡ ‘· $k˛Œ¤≥Hê\‘√ ø£\dæ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT. m≈£îÿe ùd|ü⁄ ≈£î]ùd es¡¸bÕ‘·+ 2. Áø£eTø£åj·T+ (Erosion): #Ó≥¢ q]øÏy˚‘·, s√&É¢ ìsêàD+ ø±s¡D+>± @s¡Œ&˚ uÛ÷Ñ bÕ‘·+ ø=~› e´e~Û bÕ≥T qB Á|üyêVü‰ìï e\¢ |üs¡«‘· yê\T\ n+#·T\T Áø£eTø£åj·T+ #Ó+~, Ä n&ÉT¶≈£î+≥T+~. Ç˝≤ q~ ˇø£ÿkÕ] $∫äqïyÓTÆq|ü&ÉT ÁbÕ+‘ê\T uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\≈£ î >∑ T s¡ j ˚ T ´ <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « + Á|üyêVü‰ìøÏ ~>∑Teq ñqï ìyêkÕ\≈£î eTT|ü⁄Œ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ô|s¡T>∑T‘·T+~. 3. rÁeyÓTÆq es¡¸bÕ‘·+(Intense rainfall): ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ ø±s¡D+>± ø=~› e´e~Û qT+&ç |ü\T >∑+≥\ bÕ≥T ñ+&˚ rÁe es¡¸bÕ‘·+ ˝Ò<ë #ê˝≤ s√E\ bÕ≥T 1. uÛÑ÷bÕ‘· yÓ’|üØ‘·´+ ( Landslide Hazard) : ˇø£ ì]›wüº ≈£î]ùd rÁeyÓTqÆ es¡¸bÕ‘·+ e\q uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T ô|<äm› ‘·TqÔ ÁbÕ+‘·+˝À qwü+º ø£*–+#˚ uÛ÷Ñ bÕ‘·+ dü+uÛ$Ñ +#·&Üìï @s¡Œ&É‘êsTT. á ‘·s¡Vü‰ uÛÑ÷bÕ‘ê\T m≈£îÿe>± |ü•ÃeT uÛÑ÷bÕ‘· yÓ’|üØ‘·´+ n+{≤s¡T. ÁbÕD qwüº+ »s¡>∑&É+, ø£qTeT˝À¢ @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|<ä› >±j·÷\T ø±e&É+, ÄdæÔ qwüº+ »s¡>∑&É+, kÕe÷õø£ m‘·TÔq eT+#·T ø£s¡>∑&É+ e\q ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Ä]úø£ n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&+É ˝Ò<ë |üsê´es¡D dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Væ≤e÷\j·÷˝À¢ ñ<䓤$+#˚ ø√dæ e+{Ï ø°åD‘· e+{Ï qcÕº\T »s¡T>∑T‘êsTT. q<äT\T ‘·eT Á|üyêVü≤+ yÓ+≥ rdüTø=#˚à sêfi¯ó,¢ •~∏˝≤\ e\¢ qB˝Àj·T˝À¢ uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. 2. uÛÑ÷bÕ‘· <äTs¡“¤\‘·«+ ( Landslide Vulnerability) : yÓ’|üØ‘·´+#˚ Á|üuÛ≤$‘·+ ø±ã&çq ÁbÕ+‘·+˝À ì]›wüº 4. ‘·e«ø±\T »s¡|ü&É+ (Human Excavation): ø=+&É n+XÊ\≈£î (˝Ò<ë n+XÊ\ düeT÷Vü‰ìøÏ) »]π> qwüº yê\T\T/n+#·T\ e<ä› ‘·e«ø±\T »s¡|ü&É+, >∑qT\ kÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. á <äTs¡“¤\‘ê«ìï ùdÿ\Tô|’ ‘·e«ø£+, n&Ée⁄\ q]øÏy‘˚ ,· kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\, ù|\T&ÉT 0 (m≥Te+{Ï qwüº+ ˝Ò≈£b˛e&É+) qT+&ç 1 (|üP]Ô |ü<ësêú\qT ù|\Ã&É+, ˙s¡T ©≈£î ø±e&É+ yÓTT<ä\>∑T qwüº+) es¡≈£î dü÷∫kÕÔs¡T. <äTs¡“¤\‘·«+ uÛÖ‹ø£, ø±s¡D≤\ e\¢ ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. kÕe÷õø£, Ä]úø£ eT]j·TT |üsê´es¡D |ü]dæú‘·T\ô|’ 5. uÛÑ÷ø£+bÕ\T : $_Ûqï düú˝≤ø£è‹ eT]j·TT uÛÖeT Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ìsêàD≤\T ø£*– ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷ø£+bÕ\
4.3 uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î ø±s¡D≤\T
4.2 uÛÑ÷bÕ‘·+ ìs¡«#·Hê\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
131
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üø£+|üq\ e\q uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT. sêfi¯ó¢ |ü&çb˛e&É+, eTè‹Ôø£ C≤s¡&É+, ˝À‘Ó’q yê\T\ qT+&ç •\\T C≤]|ü & É ≥ + e+{Ï $ »]– uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T dü + uÛ Ñ $ kÕÔ s TT. rÁe uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\ dü + <ä s ¡ “ ¤ + ˝À kÕù|øÏåø£+>± |ü\T#·>± ˝Ò<ë ˝À‘·T>± ñ+&˚ $∫äqï H˚\\T ˝Ò<ë •\T\T ˝Ò<ë ¬s+&É÷ ø£\T>∑*|æq uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç≥Te+{Ï uÛÑ÷bÕ‘ê\T m≈£îÿe>± Væ≤e÷\j·÷\T, áXÊq´ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T, |ü•ÃeT ø£qTeT˝À¢ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. 6. n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+: y˚>∑e+‘·yÓTÆq Áø£eTø£åj·T+ ø±s¡D+>± |üs¡«‘· bÕsêÙ«\˝À e<äT\T>± ñ+&˚ n–ï |üs¡«‘· •˝≤uÛÑdüà+ ù|s¡T≈£îb˛‘·T+~. nq+‘·s¡+ rÁe es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± ‘·s¡#·T>± ãTs¡<ä ˝Ò<ë •~∏˝≤\T C≤]b˛sTT, uÛÑ÷bÕ‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
4.4 uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` s¡ø±\T yê¬sïdt &ç.C…. (1978) ìs¡«∫+∫q <ëì Á|üø±s¡+ uÛÑ÷bÕ‘ê\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+{≤sTT. 1. Á|übÕ‘·+(Falls): C≤]|ü&É≥+, m>∑s¡&É+ eT]j·TT <=s¡¢&É+ <ë«sê ˝À‘Ó’q yê\T\T ˝Ò<ë •Ksê\ qT+&ç y˚s¡T|ü&çq |ü<ësêú\ nq÷Vü≤´ #·\Hê\qT Á|übÕ‘·+ n+{≤s¡T. 2. Á|üyêVü‰\T(Flows) : •~∏\ Á|üyêVü≤+, •~∏\ dü+bÕ‘·+, \Vü≤sY eT]j·TT ãTs¡<ä Á|üyêVü≤+ yÓTT<ä\>∑Tq$. 3. düs¡ŒD+ ˝Ò<ë bÕø£&É+ (Creep): eT{Ϻ ˝Ò<ë •\\T HÓeTà~>±, ì{≤s¡T>± ÁøÏ+<ä≈£î C≤s¡&É+, Ç$ e+|ü⁄ ‹]–q #Ó≥¢ ø±+&Ü\T, e+–q ≈£+#Ó\T ˝Ò<ë ]f…Æì+>¥ >√&É \ T, |ü & ç b ˛sTTq dü Ô + uÛ ≤ \T ˝Ò < ë ø£ + #Ó \ qT ‘·\|ækÕÔsTT. 4. •~∏\ Á|üyêVü≤+ (Debris flow) : eT{Ï,º sêfi¯ó,¢ ùd+ÁBj·T |ü<ës¡ú+ e+{Ï$ >±*, ˙{Ï‘√ ø£*dæ eTT<ä›>± @s¡Œ&ç, y˚>∑+>± ~>∑Te≈£î Á|üeVæ≤kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>±, ˝À‘Ó’q neHê[ø£ \ (gullies)‘√ ≈£ L &ç •~∏ \ Á|ü y êVü ≤ + @s¡Œ&ÉT‘·T+~. 5. •~∏\ dü+bÕ‘·+: n‹ y˚>+∑ qT+&ç nkÕ<Ûës¡D y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq •~∏\ Á|üyêVü≤+. 6. \Vü≤sY: n–ï |üs«¡ ‘· yê\T qT+&ç @s¡Œ&˚ ãTs¡<ä Á|üyêVü≤+ ˝Ò<ë •~∏\ Á|üyêVü≤+. kÕ<Ûës¡D+>±, n–ï |üs¡«‘· ìπøåbÕ\T ø=≥Tº≈£îb˛j˚T uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+, n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q |òüT≥q\ ø±s¡D+>± ñ<䓤$+#˚ ñwüí+‘√ Äø£dàæ ø£+>± eT+#·T ø£s>¡ &∑ +É ˝Ò<ë Væ≤eT˙q<ë\ qT+&ç ˙s¡T bı+–bıs¡¢&É+, n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\ e\q
$eq |ü_¢πøwüHé‡
C≤«˝≤ _\+, düsd¡ Tü ‡\T $∫äqï+ ø±e&É+ e\q \Vü≤sY @s¡Œ&ÉT‘·T+~. 7. |ü+ø£ Á|üyêVü≤+(Mudflow) : ø£˙dü+ 50 XÊ‘·+ ÇdüTø£, |üP&ÉT eT]j·TT ãTs¡<ä eT{Ϻ ø£*–q ‘·&ç |ü<ës¡ú+ y˚>∑+>± Á|üeVæ≤+#·&Üìï |ü+ø£ Á|üyêVü≤+ n+{≤s¡T. 8. oÁ|ò ü T bÕ‘ê\T (Slides): |ü \ T s¡ ø ±\ Á<ä e ´sê• #·\Hêìï+{Ïì uÛÑ÷bÕ‘·+ nì n+{≤s¡T. Ç+<äT˝À ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëqyÓTÆq uÛÑ÷bÕ‘ê\T ñHêïsTT. n$: 1. ÁuÛÑeTD lÁ|òüT bÕ‘ê\T, 2. düú˝≤+‘·s¡ uÛÑ÷bÕ‘ê\T. 9. ≈£L*b˛e&É+ (Topple) : ˇø£ sê‹ K+&É+ eTT+<äT≈£î <=s¡¢&É+ ˝Ò<ë ‹]– yê\T qT+&ç øÏ+<ä≈£î C≤s¡&Üìï ≈£L*b˛e&É+ n+{≤s¡T. |ü s ¡ « ‘ê\‘√ ≈£ L &ç q Væ ≤ e÷\j· T ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷bÕ‘ê\T n~Ûø£+>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. <ëì ‘·s¡Tyê‘· |ü•ÃeT ø£qTeT\T, $+<Û´ä |üs«¡ ‘ê\˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\˝À @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘· B«|üø£\Œ+˝Àì |ü•ÃeT ø£qTeT\T, ˙*–] ÁbÕ+‘ê\˝À Á|üdüeD es¡¸bÕ‘ê\T uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î eTTK´ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷bÕ‘ê\˝À n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷bÕ‘·+ 1998 Ä>∑düTº 11 eT]j·TT 17e ‘˚B\˝À ñ‘·ÔsêK+&é˝À e÷˝≤à e<ä› dü+uÛÑ$+∫+~. Ç+<äT˝À 380 eT+~ eTs¡ D Ï + #· > ±, Á>±eT+ yÓ T T‘· Ô + ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈î£ b˛sTT+~. eTs¡D+Ï ∫q yê]˝À {Ïu{… Ÿ˝Àì e÷qdü düs√es¡ düs¡düT‡≈£î yÓfi¯ó‘·Tqï 60 eT+~ rs¡új·÷Á‹≈£î\T ≈£L&Ü ñHêïs¡T.
4.5 ˝≤´+&éôd’¢&é‡ CÀH˚wüHé e÷´|æ+>¥ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À uÛ Ñ ÷ bÕ‘· eTT|ü ⁄ Œ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î ˝≤´+&éôd&¢’ ‡é CÀH˚wHü é e÷´|æ+>¥ nH˚ n<ÛTä Hê‘·q |ü<ä∆‹ì 1980\ qT+&ç $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
4.6 Væ≤eTbÕ‘ê\T(Avalanches) m‘·ÔsTTq Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘ê˝À¢ Væ≤eTbÕ‘·+ ˇø£ Á|ü<Ûëq yÓ’|üØ‘·´+>± e÷]+~. Væ≤e÷\j·÷˝À¢ì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê eT+#·T ≈£îs¡TdüT+Ô ~. n≥Te+{Ï ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕVü≤dü Áø°&É\T ì‘·´ø£è‘·´+>± e÷sêsTT. »eT÷à ø±oàsY, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ, ñ‘·sÔ êK+&é\˝À rÁe Væ≤eTbÕ‘ê\T dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT. Væ≤eTbÕ‘ê\ dü+<äs“¡ +¤ >± ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
4.7 e&É>±*(Heat Wave) y˚dü$ ø±\+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T nkÕ<Ûës¡D+>± ô|]–, e&É>±\T\T MkÕÔsTT. á |ü]dæú‹ ãTT‘·T|üeHê\T Á|üy˚•+#˚
132
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
pHé e÷dü+ es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À p˝…’ es¡≈£î ≈£L&Ü ñ+≥T+~. Ç{°e\ ø±\+˝À e&É>±\T\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\T >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. 2002 @Á|æ˝Ÿ˝À <˚X¯ yê´|ü+Ô >± nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘\· T qyÓ÷<Ó’ Ä+<√fi¯q ø£*–+#êsTT. 2002 y˚T 10e ‘˚Bq $»j·Tyê&É düMT|ü+˝Àì >∑qïes¡+˝À 49 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ñc˛íÁ>∑‘· qyÓ ÷ <Ó ’ + ~. |ü ≥ º D ° ø £ s ¡ D ø±s¡ D +>± |ü > ∑ { Ï ñc˛í Á >∑ ‘ · ÁX‚DÏ(Diurnal Temperature Range (DTR))˝À n+‘·s¡+ ‘·–bZ ˛e&É+ eTs¡D≤\ dü+K´ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ <ë]rk˛Ô+~. y˚d$ü ˝À ø£ìwüº ñc˛íÁ>∑‘\· T rÁe+>± ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+‘√ yê‘êes¡D≤ìï #·\¢ã&É{≤ìøÏ nqT>∑TD+>± sêÁ‹|üP≥ ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·>∑Z&É+ ˝Ò<äT. Bì‘√ e&É>±\T\ Á|üuÛ≤e+ n~Ûø£+>± ñ+{À+~. e&É<Óã“ eTè‘·T\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+‘√ Bìì ≈£L&Ü Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ>± >∑T]Ô+#ê\H˚ &çe÷+&é ek˛Ô+~.
4.8 o‘·\ >±\T\T, bı>∑eT+#·T nkÕ<Ûës¡D n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘·\‘√ bÕ≥T ñ‘·Ôs¡ ~≈£îÿ qT+&ç uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+˝ÀøÏ bı&ç o‘·>±\T\T Á|üy˚•+#·&Üìï o‘·\ |üeHê\T>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+ eTTK´+>±, |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T, yê{ÏøÏ |üø£ÿH˚ ñqï yÓTÆ<ëHê\T o‘·\ |üeHê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. o‘·\ |üeHê\T ø=ìïkÕs¡ T ¢ eTVü ‰ sêh, ø£ s êí ≥ ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£ L &Ü
qyÓ ÷ <ä e ⁄‘· T HêïsTT. |ü ≥ º D ÁbÕ+‘ê˝À¢ >±* HêD´‘· ø°åDÏdüTÔ+&É≥+‘√ Ç{°e\ ø±\+˝À o‘·\ |üeHê\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ñ+{À+~. o‘·\ |üeHê\ e\¢ dü+uÛÑ$düTÔqï eTs¡D≤\˝À¢ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY\T nÁ>∑kÕúq+˝À ñHêïsTT.
4.9 |æ&TÉ >∑T\T, e&É>fi∑ ó¯ ,¢ ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT o‘êø±\+ eTT–dæ, y˚dü$ ø±\+ Á|üy˚•+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ‘=\T‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <äøÏåD uÛ≤>∑+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T ô|]– |æ&ÉT>∑TbÕ≥T\T m≈£îÿe>± »s¡T>∑T‘êsTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ bÕ≥T ø√˝Ÿø£‘ê, &Ûç©¢, C…’|üPsY, nVü≤à<ëu≤<é\˝À ôd’‘·+ |æ&ÉT>∑TbÕ≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+{≤sTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e&É>∑fi¯ó¢, ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT\T <ë<ë|ü⁄ ñ+&Éeì #Ó|üŒe#·TÃ. nsTT‘˚, <˚X+¯ ˝Àì eT<Û´ä ÁbÕ+‘·+, áXÊq´ ÁbÕ+‘·+, yêj·Te´ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e&É>fi∑ ó¯ ,¢ ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT¢ ‘·s#¡ ÷· dü+uÛ$Ñ düT+Ô {≤sTT. e&É>fi∑ ó¯ ¢ nkÕ‡+˝Àj·T˝À n‘·´~Ûø+£ >± edüT+Ô {≤sTT. Ä ‘·sT¡ yê‘· ñ‘·ÔsêK+&é, C≤s¡â+&é, eTVü‰sêh $<äs¡“¤ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e&É>∑fi¯ó¢ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT¢ yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, bÕøÏkÕúH˝é À m≈£îÿe>± dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. eTq<˚X+¯ ˝À sê»kÕúH˝é Àì <∏ësY m&Ü]˝À n‘·´~Ûø£+>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ãTT‘·T|üeHê\≈£î eTT+<äT düeTj·T+˝À ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT¢ dæ+<ÛäT`>∑+>± |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ekÕÔsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q ø=ìï rÁeyÓTÆq uÛÑ÷bÕ‘ê\T ‘˚B 1990 nø√ºãsY
ÁbÕ+‘·+ ˙\–]
1991 p˝…’ 1992 qe+ãsY 1993 p˝…’ 1993 Ä>∑dTü º 1993 Ä>∑dTü º
nkÕ‡+ ˙\–] Ç{≤q>∑sY ø±*+bÕ+>¥, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ ø√Væ≤e÷, Hê>±˝≤+&é
1993 qe+ãsY 1994 »qe] 1994 pHé
˙\–] ø±oàsY es¡T+<Û|ä ÷üò {Ÿ ø=+ø£DY rs¡+
1995 y˚T 1995 ôdô|+º ãsY 1998 Ä>∑dTü º 14 1998 Ä>∑dTü º 18 2003 Ä>∑dTü º
◊C≤«˝Ÿ, $TCÀsê+ ≈£î\T, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ ˇœeTsƒY e÷˝≤Œ¤, ø±[q~ ñ‘·sÔ ø¡ ±•
$eq |ü_¢πøwüHé‡
|òTü ≥q 36 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. |ü\T uÛeÑ Hê\ ≈£î|üŒ≈£L*, ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿ <Óã“‹qï~. 300 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. s√&ÉT,¶ uÛeÑ Hê\T <Óã“‹HêïsTT. s√&ÉT,¢ uÛeÑ Hê\T <Óã“‹ì s¡÷.50 \ø£\å qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 25 eT+~ düJe düe÷~Û nj·÷´s¡T. 40 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. rÁe ÄdæÔ qwü+º »]–+~. 500 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡ s√&ÉT¶ <Óã“‹q>±, 200 >∑èVü‰\T •~∏\eTj·÷´sTT. 40 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ ÄdæÔ qwü+º »]–+~. C≤rj·T s¡V≤ü <ë] 1m rÁe+>± <Óã“‹+~. 20 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. øÏ˝ÀMT≥s¡T bı&Éyq’Ó |ò÷ü ≥T s√&ÉT¶ <Û«ä +düyTÓ +Æ ~. 25 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 22 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 69 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 205 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. eTÚ*ø£ edü‘T· \≈£î uÛ≤Ø qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 133
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. uÛÑ÷bÕ‘ê\T <˚ì e\¢ ø£\T>∑T‘êsTT? (4) 1) es¡¸bÕ‘·+ rÁe‘· 2) @≥yê\T\T 3) H˚\ø√‘·øÏ <ë]rùd n≥M ìs¡÷à\q 4) ô|’e˙ï 2. á ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷bÕ‘ê\T (uÛÑ÷düÿ\qeTT\T) eTTK´+>± eT]j·TT m≈£îÿe>±, $kÕÔs+¡ >± dü+uÛ$Ñ +#˚ HÓd’ ]ü øZ £ Ä|ü<\ä T ÁbÕD ÄdæÔ qwüº+ ø£*–kÕÔsTT (1) 1) Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\‘√ düVü‰ Ç+&çj·÷˝Àì |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 2) ‘·÷s¡TŒ Ç+&çj·÷ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 3) |ü•ÃeT Ç+&çj·÷ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 4) <äøÏåD Ç+&çj·÷ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 3. uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T (uÛ÷Ñ düÿ\qeTT\T) @s¡Œ&É{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D+? 1) es¡¸bÕ‘·+ rÁe‘· (4) 2) m‘ÓÔÌq yê\T\T 3) m≈£îÿe>± $#˚ä<äeTT #Ó+~q •˝≤bıs¡\T 4) ô|’$ n˙ï 4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <äTeTTà ‘·TbòÕqT\T (&Édtº kÕºsàY ‡) @ HÓ\˝À m≈£îÿe>± e#·TÃqT? (2) 1) e÷]à 2) y˚T 3) p˝…’ 4) nø√ºãs¡T 5. uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ (4) 1) ì{≤s¡Tyê\T 2) uÛÑ÷ø£+|ü \ø£åD+ 3) ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ 4) ô|’e˙ï 6. uÛÑ÷bÕ‘ê\T <˚ì e\¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT? (4) 1) es¡¸bÕ‘· kÕ+Á<ä‘· 2) ì{≤s¡Tyê\T 3) n&Ée⁄\qT qs¡ø£≥+ 4) ô|’e˙ï 7. uÛÑ÷bÕ‘·+ »s¡>∑{≤ìøÏ Á|üø£è‹ n+X¯+ (4) 1) ì{≤s¡T yê\T 2) uÛÑ÷ø£+|ü \ø£åD+ >∑\ dü+|òüT≥q
$eq |ü_¢πøwüHé‡
134
3) ˙{Ï bÕs¡T<ä\ dü]>±Z ˝Òø£b˛j˚T dæú‹ 4) ô|’e˙ï 8. uÛÑ÷‘êbÕ\T <˚ì e\¢ »s¡T>∑T‘êsTT? 1) es¡¸bÕ‘· rÁe‘· 2) ì{≤s¡T yê\T\T 3) n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·‘√ uÛÑ÷ø√‘· 4) ô|’e˙ï
9. uÛÑ÷bÕ‘ê\T »s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. es¡¸bÕ‘· rÁe‘· 2. rÁe @≥yê\T 3. H˚\ ns¡T>∑T<ä\ 4. ô|’e˙ï
(4)
(4)
10. 1980 qT+∫ Ç+&çj·÷˝À uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î >∑T] nj˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ yê&ÉT‘·Tqï |ü<ä∆‹ (1) 1) ˝≤+&éôd¢Ì&é C§H˚wüHé e÷|æ+>¥ 2) ˝≤+&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ p$T+>¥ 3) ˝≤+&é ]ø£¢y˚TwüHé p$T+>¥ 4) ˝≤+&é &çC≤düºsY e÷|æ+>¥ 11. Ç+&çj÷· ˝À uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T ªm≈£îÿe qT+&ç n‘·´+‘· m≈£îÿe>±µ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T (1) 1) Væ≤e÷\j·÷\T 2) ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T (|òü÷{Ÿ‡) 3) $+<Ûë´#·\eTT\T 4) |ü•ÃeT ø£qTeT\T (|òü÷{Ÿ‡) 12. á øÏ+~ sêÁcÕº\˝À mø£ÿ&É rÁe Væ≤eTÁ|üyêVü≤eTT\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT? (4) 1) »eT÷à eT]j·TT ø±oàs¡T 2) Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 3) ñ‘·ÔsêK+&é 4) ô|’e˙ï 13. uÛÑ÷bÕ‘·+ ø£\>∑{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡DeTT (4) 1) C˝≤X¯j·TeTT˝À e÷s¡TŒ 2) uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+˝À ø£<ä*ø£ 3) ~Á>±“¤+‹ eT]j·TT ø£+|üHê\T 4) ô|’$ n˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
VII
. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ` ìyês¡D eP´Vü‰\T 1. e÷|üe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T
1. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T (Manmade Disasters) eØZø£]+#·e#·TÃ. n$ 1. nD≤«j·TT<Ûë\T(nuclear weapons) ¬s’\T, s√&ÉT¶ ˝Ò<ë $e÷qÁ|üe÷<ë\T e÷qe ø±s¡ø£ 2. Jyêj·TT<Ûë\T(biolgoical weapons) $|ü‘·TÔ\T (manmade disasters). uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq e÷qeø±s¡ø£ 3. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\T(chemical weapons) $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ kÕúsTT ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À »bÕHéô|’ y˚j·Tã&çq nDTu≤+ãT\ e+{Ï yê{Ï s¡÷|ü+˝À ôd’‘·+ ñ 1.2.1 nD≤«j·TT<Ûë\T +≥T+~. á Äj·TT<Ûë\qT kÕ<Ûës¡D+>± kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ ‘·q $<Ûä«+düø£ X¯øÏÔì $∫ä‹Ô eT]j·TT dü+©q πø+Á<äø£ Äj·TT<Ûë\T (Weapons of Mass Destruction (WMD)) #·s¡´\ <ë«sê bı+<˚ ˇø£ ‘·s¡Vü‰ $k˛Œ¤≥ø£ Äj·TT<Ûëìï n+{≤s¡T. Ç$ ø£eT÷´ì{°\qT düJe+>± ñ+#˚ kÕe÷õø£, nD≤«j·TT<Ûä+ n+{≤s¡T. (A nuclear weapon is a type of sê»ø°j·T eT]j·TT Ä]úø£ e´edüú\ìï+{Ïì ≈£î|üŒ≈£L\TkÕÔsTT. explosive weapon that derives its destructive forc from nìyês¡´+>± e´ekÕj·T+, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô <Ûä«+düeTe⁄‘·T+~. nuclear reactions of flssion or a combination of fission e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘T· \Ô T e÷qe⁄ì u≤<Û\ä qT ô|+#·&+É ‘√ fusion) ‘·≈£îÿe kÕeTs¡ú´+ ø£*–q nDT u≤+ãT ôd’‘·+ n‹ô|<ä› bÕ≥T ÁbÕD qcÕºìøÏ <ë]rkÕÔsTT. <˚X¯ Ä]úø£ e´edü,ú ñ‘êŒ<äø£ kÕ+Á|ü<ëj·T Äj·TT<Ûë\ ø£+fÒ ≈£L&Ü m+‘√ X¯øÏÔe+‘·+>± ñ kÕeTsêú´\≈£î Bs¡Èø±\|ü⁄ qcÕºìï ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. +≥T+~. ˇπø ˇø£ Äj·TT<Ûä+ yÓTT‘·Ô+ q>∑sêH˚ï $<Ûä«+dü+ #˚j·T>∑\ X¯øÏÔ ø£*– ñ+≥T+~. nD≤«j·TT<Ûë\˝À ¬s+&ÉT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡Vü‰ Äj·TT<Ûë\T ñHêïsTT. yÓTT<ä{Ï ‘·s¡Vü‰ Äj·TT<Ûë\T ‘·eT $k˛Œ¤≥ø£ X¯øÏÔì (Weapons of Mass Destruction (WMD) πø+Á<äø£ $∫ä‹Ô #·s¡´\ (nuclear fission reactions) <ë«sê ÁbÕD≤\≈£î, ÄdæÔj |üsê´es¡D≤ìøÏ uÛ≤Ø qcÕºìï ‘Ó#˚à e÷Á‘·y˚T bı+<äT‘êsTT. M{Ïì nDTu≤+ãT\T, m` u≤+ãT\T Äj·TT<Ûë\qT kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûë\T n+{≤s¡T. ˝Ò<ë |òæ»Hé u≤+ãT\T nì n+{≤s¡T. (Weapons of Mass Destruciton (WMD)) are weapons ¬s+&Ée ‘·s¡Vü‰ nD≤«j·TT<Ûë\T πø+Á<äø£ dü+©q #·s¡´\ which bring a huge loss to life property and environment), (nuclear fission reactions) <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À X¯øÏÔì nDT, ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ, s¡kÕj·Tq (NBC) Äj·TT<Ûë\‘√ bÕ≥T $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. ˇø£ j·T÷ì{Ÿ Á<äe´sê•øÏ $∫ä‹Ô #·s¡´\ πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ Äj·TT<Ûë\T ≈£L&Ü Bì |ü]~Û˝Àπø ekÕÔsTT. ø£+fÒ dü+©q #·s¡´\T #ê˝≤ m≈£îÿe X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T nH˚ |ü<ëìï ‘=\T‘· m|ü&ÉT n+<äTe\¢ |ò»æ Hé u≤+ãT\T ø£+fÒ |üP´»Hé u≤+ãT\T yÓsTT´¬s≥T¢ Á|üj÷Ó –+#ês¡H˚ <ëìô|’ $yê<ä+ ñ+~. 1937˝À ôdŒsTTHé˝Àì X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ $. M{Ïì ôV≤’ Á&√»Hé u≤+ãT\T, ôV≤#Y ` u≤+ãT\T, ¬>«]ïø±ô|’ <ë&ç »]–q|ü&ÉT á |ü<ëìï Á|üjÓ÷–+∫ ñ <∏äs√àq÷´øÏ¢j·TsY u≤+ãT\T ˝Ò<ë |üP´»Hé u≤+ãT\T n+{≤s¡T. +&Ée#·Ãì uÛ≤$+#·ã&ÉT‘√+~. Væ≤s√wæe÷, Hê>∑kÕøÏ q>∑sê\ô|’ yÓ’C≤„ìø£ |ü]XÀ<Ûäq\ |ü⁄s√>∑eTq+‘√ |ü\T <˚XÊ\T ns¡∆ nDTu≤+ãT\ <ë&ç, nq+‘·s¡+ ø=qkÕ–q Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆ X¯‘ê_› ÁøÏ‘·+ Á|üjÓ÷–+#·ã&çq Ä≥+u≤+ãT ø£+fÒ eT]+‘· ø±\+˝À á |ü<ëìï kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Äj·TT<Ûë\≈£î yê&É≥+ $<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq, Vü‰ìø£s¡yÓTÆq nD≤«j·TT<Ûë\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd »s¡T>∑T‘√+~. 2003˝À Çsêø˘ô|’ nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï dü+bÕ~+#·T≈£îHêïsTT. $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô kÕs¡<Ûä´+˝Àì $TÁ‘·|üø£å sêC≤´\ <ë&ç dü+<äs¡“¤+>± kÕeT÷Væ≤ø£ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–düTÔqï nH˚ø£ nDT ]j·÷ø£ºs¡¢ (nuclear reac$<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûë\T( Weapons of Mass Destruciton tors) <ë«sê Vü‰ìø£s¡yÓTÆq πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ (nuclear mate(WMD)) nH˚ |ü<ä+ $düèÔ‘·+>± yê&ÉTø£˝ÀøÏ e∫Ã+~. rial) $&ÉT<ä\j˚T´ eTT|ü⁄Œ ≈£L&Ü ñ+~. nDT kÕeTÁ– (nuclear kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T eT÷&ÉT øπ ≥–Ø\T>± material) #√]øÏ >∑T]ø±ã&ç, nkÕ+|òæTø£ X¯≈£îÔ\T, ñÁ>∑yê<äT\T
1.1 |ü]#·j·T+
1.2 kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
137
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Væ≤s√wæe÷ô|’ nDTu≤+ãT <ë&ç »]–q düeTj·T+˝À Ä nqTuÛyÑ êìï <ë&çøÏ eTT+<äT q>∑s+¡ qT+&ç ø=~›s√E\ eTT+<˚ y˚πs Á|ü<˚XÊìøÏ yÓ[¢q ˇø£ u≤*ø£ Ç˝≤ $e]+∫+~.. ªªÄø£kÕà‘·TÔ>± Hê #Ó+|ü\ô|’ @<√ yÓ#·Ã>± ‘·–*q≥T¢ nì|æ+∫ yÓqøÏÿ ‹]>±qT. n~ n<ä+› qT+&ç edüTqÔ ï ã\yÓTqÆ |üsêes¡qÔ + ˝≤>± ñ+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ ô|<ä› >∑sq®¡ X¯ã+› Á>±eT+ yÓTT‘êÔìï eDÏøÏ+∫+~. @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ ns¡úeTj˚T´˝Àù| <äøÏåD≤q ñ qï |üs¡«‘ê\ô|’ ø±+‹e+‘·yÓTÆq >∑T˝≤_ s¡+>∑T˝À ô|<ä› m‘·TÔq y˚T|òü÷\T ø£eTTà≈£îHêïsTT. Áø£eT+>± Ä y˚T|òü÷\T |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T Äø±s¡ + ˝ÀøÏ e÷] Äø±X¯ + ˝ÀøÏ m–]b˛j· ÷ sTT. »s¡>∑≈£L&Éì<˚<√ »]–+<äì }Væ≤+#êqT. ø±˙, Væ≤s√wæe÷ n+‘·{Ï ô|<ä› q>∑s¡+ n|üŒ{Ïø£|ü&˚ n–ïø°\>± e÷s¡T‘·T+<äì m|ü&É÷ nqTø√˝Ò<äTµµ. á |òüT≥q˝À Ä u≤*ø£ ‘·*¢<ä+Á&ÉT* <ä›]˙ b˛>=≥Tº≈£î+~.
1.2.2 nDT $|ü‘·TÔ\T(Nuclear Disasters)
1945 Ä>∑düTº 9q »bÕHé˝Àì Hê>∑kÕøÏ q>∑s¡+ô|’ ªªbòÕ´{Ÿe÷Hé (Fat Man)µµ nH˚ ø√&éH˚yéT ø£*–q nDT u≤+ãT ù|*+~. <ëì |üs¡´ekÕq+>± @s¡Œ&çq |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T y˚T|òü÷ìï |ü≥+˝À #·÷&Ée#·TÃ. ñ|üjÓ÷–+#˚ Hê≥Tu≤+ãT\T (crude bombs) ˝Ò<ë &Éغ u≤+ãT\T (dirty bombs) düèwæºøÏ <ë]rdüTÔ+~. 1945 Ä>∑düTº 6q nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q mH√˝≤ π> (Enola Gay) nH˚ _`29 u≤+ãsY ªª*{Ï˝Ÿ u≤jYT (Little Boy) µµnì |æ \ Teã&É T ‘· T qï 8,900 bÂ+&É ¢ ãs¡ T yÓ ’ q nDTu≤+ãTqT ¬s+&ÉT y˚\ n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ qT+&ç Væ≤s√wæe÷ q>∑s+¡ ô|’ C≤s¡$&ç∫+~. n˝≤ C≤s¡$&ç∫q ‘·øDå£ y˚T $k˛Œ≥q+ #Ó+~ <ë<ë|ü⁄ 90% q>∑sêìï H˚\eT≥º+ #˚dæ+~. Ä $<Û«ä +kÕìï yÓ\ø£≥˝º +Ò . 10 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡≈¢ î£ ô|>’ ± q>∑s+¡ |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈î£ b˛sTT, ã÷&ç<eä Tj·TyÓT+Æ ~. nDTu≤+ãT e\¢ #Ó\πs–q n–ïø°\\T q>∑s¡+˝Àì eT]ìï ÁbÕ+‘ê\qT n–ïøÏ ÄVüQ‹ #˚XÊsTT. 66,000 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 69,000 eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. Ä>∑düTº 9q eTs=ø£ $e÷q+ ªªbòÕ´{Ÿe÷Hé (Fat Man)µµ nH˚ ø√&éH˚yéT ø£*–q eTs√ ô|<ä› nDTu≤+ãTqT Hê>∑kÕøÏ |ü≥Dº + MT<ä e~*+~. kÕúìø£ uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \T Væ≤s√wæe÷ q>∑s¡+˝≤ Hê>∑kÕøÏ |ü≥ºD+ |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£î b˛≈£î+&Ü ø±bÕ&ÜsTT. nsTT‘˚ q>∑ s ¡ + ˝À eT÷&√e+‘· T uÛ ≤ >∑ + •~∏\yÓTÆb˛sTT+~. 39,000 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 25,000 eT+~øÏ >±j·÷\ bÕ\j·÷´s¡T.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
nHê~ ø±\+ qT+&˚ e÷qeC≤‹ düVü≤»dæ<ä∆+>± dü+uÛÑ$+#˚ Äj·÷˙ø£s¡D πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ (ionising radiation) Á|üu≤Û yêìøÏ ˝Àqe⁄‘√+~. nsTT‘˚ 19e X¯‘êã›+ ∫e]˝À 1895 dü+e‘·‡s¡+˝À $˝ŸôV≤˝Ÿà sê+f…®Hé mø˘‡ πs (X- rays) \qT, j·TTπsìj·T+, \eD≤\˝À nDT<Ûë]àø£‘· ñqï≥Tº 1896˝À ôV≤Á˙ u…¬ø«¬s˝Ÿ ø£qT>=qï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T Bì >∑T]+∫ e÷qe⁄\≈£î ne>±Vü≤q ø£\>∑&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. nq+‘·s¡+ 1939˝À »s¡ à Hé s¡ k Õj· T q XÊÁdü Ô y ˚ ‘ · Ô \ T ˇ{Àº V ü ‰ Hé , Á|ò æ { Ÿ ® Á kÕº d t e THé \ T nDT $∫ä ‹ Ô (nuclear fission) ì ø£qT>=Hêïs¡T. 1942˝À mÁìø√ ô|ò]à ˇø£ Á>±ô|ò’{Ÿ <=+‘·s¡ (graphite pile)˝Àì düVü≤»dæ<ä∆ j·TTπsìj·T+ Ĭø’‡&é (natural uranium) ˝À <ëq+‘·≥ n<˚ »s¡T>∑T‘·Tqï >=\TdüTø£≥Tº #·s¡´ (chain reaction)qT ø£qT>=Hêïs¡T. n|üŒ{Ï qT+&ç $<äT´‘Y ñ ‘·Œ‹Ô, yÓ’<ä´+, |ü]ÁX¯eT\T, e´ekÕj·T+, |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD s¡+>±\˝À nDT XÊÁkÕÔìï, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï nqTe]Ô+|üCÒj·T&É+ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. nDT ]j·÷ø£sº ¢¡ ìs¡«Vü≤D ˝Ò<ë sπ &çj÷Ó ˝≤õø£˝Ÿ &çdŒü s¡‡˝Ÿ &çyÓ’dt (Radiological) Dispersal Device (RDD)) ˝Ò<ë Ç+ÁbıyÓ’CŸ¶ &çyÓ’dt (mprovised Nuclear Device (IND)) $k˛Œ¤≥q+ ˝Ò<ë nD≤«j·TT<Ûä ù|\T&ÉT ø±s¡D+>± nDT<Ûë]àø£ |ü<ës¡ú+ ˝Ò<ë nDT <Ûë]àø£‘· nkÕ<Ûës¡D+>± $&ÉT<ä\sTT‘˚, <ëìì nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú / $|ü‘T· >Ô ± ù|s=ÿ+{≤s¡T. Bìe\¢ |üsê´es¡D+˝ÀøÏ Vü‰ìø£s¡yÓTÆq nDT<Ûë]àø£‘·\T (radiations) ˝Ò<ë nDT <Ûë]àø£ |ü<ësêú\T ˝Ò<ë ¬s+&É÷ ø£\dæ nø£kÕà‘·TÔ>± $&ÉT<ä\e⁄‘êsTT.
138
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2.3 ø±s¡D≤\T nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ (Nuclear emergency) ~>∑Te ù|s=ÿqï |ü]dæú‘·T˝À¢ @s¡Œ&Ée#·TÃ. n$: 1. j· T T<ëú \ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± nD≤«j· T T<Û ë \qT ñ <˚›X¯|üPs¡«ø£+>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+: nDT<ë&ÉT˝À¢ ñ |üjÓ÷–+#˚ nD≤«j·TT<Ûë\T nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq $<Ûä«+düø£ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+{≤sTT. yÓTT‘·Ô+ q>∑sêH˚ï HêX¯q+ #˚ ù d≥+‘· { Ï X¯ ø Ï Ô ì ø£ * – ñ+{≤sTT. yÓ ’ C ≤„ ì ø£ |ü]XÀ<Ûäq\T eTT+<ä&ÉT>∑T y˚j·T&É+‘√ |ü\T <˚XÊ\T ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·+ j·TT<ä∆+˝À »bÕHé q>∑sê\ô|’ Á|ü j Ó ÷ –+∫q nDTu≤+ãT\ ø£ + fÒ mH√ï ¬ s ≥T¢ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq nD≤«j·TT<Ûë\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT. 2. nDT $<äT´‘Y ÁbÕC…≈£îº˝À¢ Á|üe÷<ë\T: nDT $<äT´‘Y bÕ¢+≥¢˝À m≥Te+{Ï nyê+#Û·˙j·T dü+|òüT≥q\T »s¡>∑≈£î+&Ü ñ+&É≥+ ø√dü+ eT]j·TT nkÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \T ‘·˝‹… qÔ |ü&ÉT $<äT´‘Y bÕ¢+≥¢qT düTs¡ø‘åÏ +· >± eT÷dæy˚j·T&ÜìøÏ nqTe⁄>± nH˚ø£ düTs¡øÏå‘· #·s¡´\T rdüTø=+{≤s¡T. nsTTq|üŒ{Ïø°, @<Ó’Hê uÛ≤Ø nDT Á|üe÷<ä+ »]–q|ü&ÉT |üsê´es¡D+˝ÀøÏ nDT<Ûë]àø£‘/· πs&çj˚TwüHé $&ÉT<ä\j˚T´ neø±X¯+ ˝Òø£b˛˝Ò<äT. nDT<Ûë]àø£‘· Á|üuÛ≤e+ $&ÉT<ä˝…’q nDT<Ûë]àø£‘· |ü]e÷D+, >±*, ~X¯, y˚>∑+, Ç‘·s¡ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ +≥T+~. 3. πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D˝À Á|üe÷<ë\T: πs&çjÓ÷ <Ûë]àø£ |ü<ësêú\ s¡yêD≤ dü+<äs¡“¤+>±, πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêú\ ìs¡«Vü≤D˝À bıs¡bÕ≥T¢, <√cÕ\T, j·T+Á‘ê\ yÓ’|òü˝≤´\ ø±s¡D+>± Á|üe÷<ë\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. sπ &çj÷Ó <Ûë]àø£‘· @ ø±s¡D+>± $&ÉT<ä˝H’… ê <ëì Á|üuÛ≤e+ |òüTÀs¡+>± ñ+≥T+~. n+<äT≈£î ñ Á¬øsTTHé˝Àì #Ós√ï_˝Ÿ˝À »]–q nDT Á|üe÷<äy˚T ñ <ëVü≤s¡D. Ä<ÛäTìø£ ]j·÷ø£ºsY s¡÷|üø£\Œq $<ÛëHê\‘√ $HêX¯ q ø£ s ¡ y Ó T Æ q nDT<Û ë ]àø£ ‘ · $&É T <ä \ qT n]ø£≥ºø£\T>∑T‘·THêïs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø°, Ä|üπs{Ï+>¥ @C…˙‡\ ìj·T+Á‘·D˝À ˝Òø£b˛e&É+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\q nDT Á|üe÷<ë\T »]π> neø±X¯+ ñ+~. ñ <ëVü≤s¡D≈£î e÷qe ‘·|æŒ<ë\T, e´edüú yÓ’|òü\´+, $Á<√Vü≤ø£ #·s¡´, uÛÑ÷ø£+|ü+, ‘·TbòÕqT, es¡<ä\T, düTHêMT\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïe\¢ »]π> Á|üe÷<ë\qT n]ø£≥º&É+ kÕ<Ûä´+. Á|üdüTÔ‘·+ 31 <˚XÊ\˝À düTe÷s¡T 440 nDT $<äT´‘Y
$eq |ü_¢πøwüHé‡
]j·÷ø£ºs¡T¢ |üì #˚düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#· $<äT´‘Y nedüsê\˝À 16% XÊ‘·+ M{Ï <ë«sêH˚ rs¡T‘√+~. ø=ìï <˚XÊ˝˝À 20 XÊ‘·+ qT+&ç 70 XÊ‘·+ $<äT´‘Y nedüsê\T nDT $<äT´‘Y <ë«sêH˚ rs¡T‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 17 $<äT´‘Y ]j·÷ø£sº T¡ ,¢ ◊<äT |ü]XÀ<ÛHä ê ]j·÷ø£ºs¡T¢ ìs¡«Vü≤D˝À ñ+&É>±, Äs¡T $<äT´‘Y ]j·÷ø£ºs¡T¢ ìsêàD+˝À ñHêïsTT. ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï Ç+<Ûäq nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î <∏√]j·T+ Ä<Ûë]‘· ]j·÷ø£ºs¡¢qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£\T dæ<ä∆+>± ñHêïsTT Ç+ø±, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ sπ &çj÷Ó <Ûë]àø£ X¯øìÔÏ yÓ<’ ´ä +, |ü]ÁX¯eT\T, e´ekÕj·T eT]j·TT |ü]XÀ<Ûäq\≈£î dü+ã+~Û+∫q $_Ûqï s¡+>±\˝À ñ |üjÓ÷–k˛Ô+~. πs&çjÓ÷ ◊k˛{À|ü⁄\ nqTes¡ÔHê\T (applications), πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À e∫Ãq >∑D˙j·TyÓTÆq eè~∆ e÷qe Jeq+˝À HêD´‘· yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä|ü&ç+~. nDT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï eP´Vü‰‘·àø£ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ñ |üjÓ÷–düTÔqï @&ÉT Á|üø£{Ï‘· nD≤«j·TT<Ûä <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À uÛ≤s¡‘Y ≈£L&Ü ˇø£{Ï>± ñ+~. yêdüÔe+>± #ÓbÕŒ\+fÒ, nDTX¯øÏÔ/ πs&çjÓ÷ ◊k˛{À|t\T n|æ¢πøwüqT¢ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·T´‘·ÔeT uÛÑÁ<ä‘ê ]ø±s¡T¶qT ø£*– ñHêïsTT. Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± M{Ï $wüjT· +˝À n‘·T´‘·eÔ T düTs¡ø‘åÏ · $<ÛëHê\T, Á|üe÷D≤\qT nqTdü]düTÔHêïs¡T. 1960 qT+&ç 2005 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä düTe÷s¡T 140 Á|ü<Ûëq πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ X¯øÏÔøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üe÷<ë\T »]–q≥T¢ ˇø£ $X‚¢wüD <ë«sê ‘Ó\Tk˛Ô+~. πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ e\¢ düTe÷s¡T 150 eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#êsTT. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ u§>∑TZ >∑qT˝À¢ dü+uÛÑ$düTÔqï 5,000 eTs¡D≤\T, ˝Ò<ë Ä{ÀyÓTTu…’˝Ÿ Á|üe÷<ë\ e\¢ »s¡T>∑T‘·Tqï 12 \ø£å\ eTs¡ D ≤\‘√ b˛\TÃ≈£ î +fÒ á dü + K´ m+‘√ ∫qï~. |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√qedüs¡+ ˝Òì~. nDTbÕ¢+≥T¢ kÕ<Ûës¡D+>± s¡ø£åD s¡+>∑ <äèø£Œ<∏ëìï nqTdü]kÕÔsTT. nìï y˚fi¯\ nDT <Ûë]àø£‘·qT ìj·T+Á‹+#·&É+ ø√dü+ ãVüQfi¯ s¡ø±\ uÛÖ‹ø£ Á|ü‹ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡TkÕÔs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø,° #ê˝≤ n\Œ dü+uÛ≤e´‘· ø£*–q ø=~› dü+|òTü ≥q\T »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. n$ |üsê´es¡D+˝ÀøÏ nDT<Ûë]àø£‘q· T $&ÉT<ä\ #˚dü÷ÔH˚ ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢, sπ &çj÷Ó <Ûë]àø£ |ü<ësêú\T $s¡õeTà&É+ e+{Ï ∫qï dü+|òüT≥q\ qT+&ç ô|<ä› m‘·TÔq πs&çjÓ÷ <Ûë]àø£‘·qT |üsê´es¡D+˝ÀøÏ $&ÉT<ä\CÒùd #Ós√ï_˝Ÿ e+{Ï uÛ≤Ø nDT Á|üe÷<ë\ es¡≈£î nìï s¡ø±\ nDT ˝Ò<ë πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î n‘·´edüs¡, dü+dæ<ä∆‘·, Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£\T dæ<ä∆+>± ñ+{≤sTT.
139
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2.4 nDT πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\ ìyês¡D≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T 1. 1945 nyÓT]ø± CbÕHé˝Àì Væ≤s√wæe÷, Hê>∑kÕøÏ\ô|’ Á|üjÓ÷–+∫q nDTu≤+ãT uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq $<Ûä«+kÕìï Á|ü»\≈£î Ç+ø± eTs¡∫b˛≈£b˛e&É+, nyÓT]ø±˝À ÁryÓT˝Æ Ÿ ◊˝≤+&é, ñÁ¬øsTTHé˝Àì #Ós√ï_˝Ÿ nDT Á|üe÷<ë\≈£î $kÕÔ s ¡ y Ó T Æ q Á|ü # ês¡ + \_Û + #· & É + ‘√ nDT/ πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹øÏ bıs¡bÕ≥T>±HÓ’Hê á |òüT≥q\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚düTÔHêïs¡T. 2. e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ \øå±´\˝À düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dü÷Ô, Á|üD≤[ø£˝qT n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. <ëìe\¢ düe÷»+˝À nDT, πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘· ´ edü s ¡ y Ó T Æ q |ü ] dæ ú ‘ · T \T dü + uÛ Ñ $ +#· ≈ £ î +&Ü ìs√~Û + #· ã &É ‘ êsTT. ns¡ T <Ó ’ q dü + <ä s ꓤ \ ˝À dü + uÛ Ñ $ +∫Hê e÷qe Äs√>∑ ´ +, J$‘êìøÏ , |üsê´es¡D≤ìøÏ eTT|ü⁄Œ ‘·–Z+#·ã&ÉT‘·T+~. 3. düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˝Ò<ë e÷qe⁄ì ìj·T+Á‘·D˝À ˝Òì e÷qe ø±s¡ø£ ø±s¡ø±\ e\q nDT πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&çq≥¢sTT‘˚, yê{Ïì ì]›wyºü TÓ qÆ eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô Á|üD≤[ø£\T, e´ekÕú|æ‘·yÓTÆ ìsêàD, ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\ <ë«sê ìj·T+Á‹+#ê*. 4. nD≤«j· T T<Û ä <ë&ç e\q uÛ ≤ Ø nDT $|ü ‘ · T Ô dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ nìï y˚fi¯˝≤ neø±X¯+ ñ+~. n+<äTe\¢ düŒwüºyÓTÆq ø±s¡D≤\ ø√dü+, n≥Te+{Ï |ü]dæú‹øÏ düŒ+~+#·&É+ ø√dü+ H√&É˝Ÿ $TìÁd”º Á|ü‘˚´ø£ XÊ+|æ˝Ÿ ùd{º ŸyTÓ +{Ÿ Ä|òt |üsŒ¡ d¤ t (SOP) qT Á|ü‘´˚ ø£+>± eØZø£è‘· &Ü≈£î´yÓT+≥T s¡÷|ü+˝À ñ+#·e˝…qT. 5. yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ nqTeT‹+#·ã&çq |ü]$T‘·T\≈£î <ë{Ï ø±]à≈£î\T ˝Ò<ë Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷ù| m≥Te+{Ï π s &ç j Ó ÷ <Û ë ]àø£ |ò ü T ≥qHÓ ’ H ê nDT/ sπ &çj÷Ó ˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú >± ù|s=ÿqã&ÉT‘·T+~. Ç≥Te+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\qT bÕ¢+≥T/ ô|òdæ*{° Ä<∏ë]{° yê{Ïì m<äTs=ÿH˚ kÕeTsêú´ìï ã{Ϻ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]kÕÔs¡T. m. nDT ]j·÷ø£ºsY‘√ düVü‰ nDT Ç+<Ûäq e\j·T+ jÓTTø£ÿ @<ÓH’ ê nDT e´ekÕú|qü ˝Ò<ë sπ &çj÷Ó <∏ë]àø£ eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#˚ @<Ó’Hê e´ekÕú|üq˝À Á|üe÷<ä+. #√≥T #˚düT≈£îì |üsê´es¡D+˝ÀøÏ ô|<ä› m‘·TÔq πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+. _. nìj·T+Á‹‘· |üs¡e÷DT >=\TdüTø£≥Tº #·s¡´ (nuclear chain reaction) »]–, nq÷Vü≤´ Ø‹˝À q÷´Á{≤q¢ $k˛Œ¤ ≥ HêìøÏ , >±e÷ π s &ç j ˚ T wü q ¢ (»bÕHé ˝ Àì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
140
dæ. &ç.
Ç.
6.
7.
8.
9.
{§¬ø’eTTsê˝À »]–q $<Ûä+>±)≈£î <ë]rùd $<Ûä+>± nDT Ç+<Ûäq e\j·T e´ekÕú|üq (nuclear fuel cycle facility)˝À »]π> øÏ¢wüºyÓTÆq Á|üe÷<ä+(accident). πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêúìï (radopactitve material) s¡yêD≤ #˚ùd dü+<äs¡“¤+>± »]π> Á|üe÷<ä+. |üsê´es¡D+˝Àì πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêúìï $&ÉT<ä\ #˚j·T&ÜìøÏ πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêúìï ñÁ>∑yê<äT\T Á<√Vü≤ãT~∆‘√ ÄsY&ç&ç (Radiological Dispersion Device) >± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qcÕºìøÏ, ô|<ä› $d”Ôs¡í+˝À ÄdüTÔ\ qcÕºìøÏ <ë]rùd nD≤«j·TT<Ûä <ë&ç e\q »]π> uÛ≤Ø nDT $|ü‘·TÔ. nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ (nuclear emergency)øÏ _Ûqï+>± nDT $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤e+ kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\ ìj·T+Á‘·D≈£î $T+∫ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ n≥Te+{Ï $|ü‘·TÔ\qT C≤rj·T kÕúsTT˝À m<äTs√ÿe\dæ ñ+≥T+~. |ü\T s¡ø±\ nDT Ç+<Ûäq e\j·T e´ekÕú|üq\ (various nuclear fuel cycle facilities)˝À dædy ºü Té ‡, kÕeTÁ–, e÷qe <√cÕ\T e+{Ï ãVüQfi¯ s¡÷|ü n&ɶ+≈£î\ e\q nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&É‘êsTT. Á<äe´sê•, |òüTq |ü]e÷D+, Äø£è‹ e+{Ï e´edüú bÕsê$T‘·T\˝À ø°\ø£ e÷s¡TŒ\≈£î <ë]rùd uÛÑÁ<ä‘ê Á|üe÷D≤\ ñ\¢+|òüTq e\¢ ÁøÏ{Ïø±*{° |ü]dæú‹ (criticality situation) (nq>±..... düeTè~∆ |üs¡#·ã&çq j·TTπsìj·T+ ˝Ò<ë |ü⁄¢{Àìj·T+ e+{Ï $#˚Ã~‘· |ü < ësêú \ ˝À |ü s ¡ e ÷DT >=\Tdü T ø£ ≥ Tº #· s ¡ ´ \T Á|üe÷<äø£s¡+>± ô|s¡>∑&É+.) ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. Çe˙ï düMT|ü+˝À ñqï e´≈£îÔ\≈£î Á|üe÷<äø£s¡+. ˇø√ÿkÕ] >±j·÷\T bÕ\Tø±e&É+‘√ bÕ≥T eTs¡D+ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$düTÔ+~. á |òüT≥q\T nDT $k˛Œ¤≥Hê\T (nuclear explosions) ø±<äH˚ $wüj·÷ìï >∑eTì+#ê*. n≥Te+{Ï Á|üe÷<ë\ Á|üuÛ≤yê\T n$ »]–q e´ekÕú|qü øπ |ü]$T‘·eTe⁄‘êsTT. ˝Ò≈î£ +fÒ, <ëì #·T≥÷º ñqï |ü]$T‘· ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·y˚T $düÔ]kÕÔsTT. n≥Te+{Ï Á|ü e ÷<ë\ e\¢ kÕ<Û ë s¡ D Á|ü » \ô|’ m≥Te+{Ï Á|üuÛ≤e+ ñ+&É<äT. Á|üdüTÔ‘·+ |ü]dæú‘·T˝À¢ ◊mHé&ç (Improvised Nuclear Device) ˝Ò<ë ÄsY&ç&ç (Radiological Dispersion Device)\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê ˝Ò<ë nDT e´ekÕú|üqqT $<Ûä«+dü+ #˚j·T&É+ <ë«sê nDT ñÁ>∑ yê<ä+ (nuclear terrorism) ô|#·Ã¤]˝Ò¢ Á|üe÷<ä+ ñ+~. $∫ä‹Ô |ü<ësêú\ (fissile materials) ìj·T+Á‘·D≈£î
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ø£≥Tº~≥ºyÓTÆq n+‘·sê®rj·T ˇ|üŒ+<ë\T ñHêïsTT. n+<äTe\¢ $∫ä‹Ô |ü<ësêú\T ñÁ>∑yê<äT\ #˚‘·T˝À¢øÏ yÓfi‚¢ Á|üe÷<ä+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿy˚. nsTT‘˚, sê»´ ÁbÕjÓ÷õ‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\q n+‘·sê®rj·T ˇ|üŒ+<ë\T ñ \¢+|òüTq¬ø’ >∑T¬s’ $∫ä‹Ô |ü<ësêú\ nDT ñÁ>∑yê<äT\ #˚‘·T˝À¢øÏ yÓfi‚¢ Á|üe÷<ëìï ‘√dæ|ü⁄#·Ã˝ÒeTT. 10. n~Ûø£ X¯øÏÔ ø£*–q πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêú\ s¡yêD≤≈£î ñ|ü j Ó ÷ –+#˚ ø£ + f… s TTqs¡ ¢ q T $|ò ü ÷ ‘ê\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, m‘·TÔ qT+&ç øÏ+<ä≈£î |ü&çb˛e&É+ e+{Ï yê{Ïì ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#ê*. yê{Ïì s¡yêD≤ #˚ùd yêVü≤Hê\ y˚>∑+ô|’ |ü]$T‹ $~Û+#ê*. nìï s¡ø±\ eTT|ü⁄Œ\ qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô rdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü‘´˚ ø£ uÛÁÑ <ä‘ê <äfi≤\ <ë«sê ‘·>T∑ uÛÖ‹ø£ s¡øDå£ @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü*. 11. kÕú ì ø£ kÕú s TT˝À Á|ü ‹ dü Œ +<ä q nedü s ¡ e Tj˚ T ´ πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T eT]j·TT nDT $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D˝À nqTdü]+#˚ u≤≥yéT ` n|t (bottom - up) <ä è ø£ Œ <∏ ä + ‘√ ø±≈£ î +&Ü, nDT <ë&É T \ $wüj·T+˝À düeTs¡úe+‘·yÓTÆq j·T+Á‘ê+>∑+‘√ ≈£L&çq {≤|t &ÍHé (top-down) yÓ’K]ì nqTdü]+#ê*. Ç+<äT˝À Hê´#·Ts¡˝Ÿ Á¬ø’dædt y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø£$T{° (NCMC) ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*. n≥Te+{Ï |ü]dæ‹ ú øÏ düŒ+~+#·&É+ ø√dü+ H√&É˝Ÿ $TìÁd”º Á|ü‘˚´ø£ XÊ+|æ˝Ÿ ùdº{ŸyÓT+{Ÿ Ä|òt |üs¡Œdt (SOP) qT Á|ü‘˚´ø£+>± eØZø£è‘· &Ü≈£î´yÓT+≥T s¡÷|ü+˝À ñ+#ê*. 12. uÛ≤s¡rj·T nDT $<äT´‘Y bÕ¢+≥¢≈î£ Á|üe÷<ë\ e\¢ ‘·˝‘… Ô˚ |ü ] dæ ú ‘ · T \qT dü e Ts¡ ú e +‘· + >± m<ä T s=ÿH˚ + <ä T ≈£ î nedüs¡yÓTÆq dü+dæ<ä∆‘· Á|üD≤[ø£\T nedüs¡+.
1.2.5 nDT <Ûë]àø£ nD≤«j·TT<Ûä <ë&ÉT\ s¡øÏå+#·Tø√e&É+
nD≤«j·TT<Ûä <ë&ç ˝Ò<ë nDT Á|üe÷<ä+ »]–q|ü&ÉT uÛj Ñ T· |ü&sÉ ê<äT. sπ &çj÷Ó <∏ë]àø£‘· e\q m≥Te+{Ï yêdüq ˝Òì y˚&ç ‘·s¡+>∑+ ˇø£{Ï ‘êøÏq≥Tº ñ+&ç, $ø±s¡+>± ñ+&É≥+, ø£fió¯ ¢ ‹s¡>&∑ +É , dæ‹ú ÁuÛ≤+‹ ø£\T>∑&+É e+{Ï$ »s¡T>∑T‘êsTT. nDT $k˛Œ¤≥q+ »s¡>∑&ÜìøÏ eTT+<äT |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T ˝≤+{Ï y˚T|òüT+ ˇø£{Ï ô|’øÏ m>∑dæ ù|\T‘·T+~. ù|\T&ÉT »]π> yÓ’|ü⁄ #·÷&Ésê<äT. n˝≤ #·÷&É≥+ e\q n+<Ûä‘·«+ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç ‘·
$eq |ü_¢πøwüHé‡
eT+≥\ e\¢ uÛÑeHê\≈£î qwüº+ ø£\>∑e#·TÃ. ø±˙, πs&çjÓ÷<∏ë]àø£‘· <äè&ÛÉyÓTÆq ìsêàD≤\˝ÀìøÏ #=#·TÃ≈£î sê˝Ò<äT. ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT, ˙{Ïì ø£|æŒ ñ+#ê*. nDT $k˛Œ¤≥q+ »]–q ‘·s¡Tyê‘· \_Û+#˚ ˙{Ïì, bÕ\qT, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT $ìjÓ÷–+#·≈£L&É<äT. Ç+{Ï qT+&ç ãj·T≥≈£î yÓfi≤¢\qT≈£îqï|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·« dü÷#·q\T, düe÷#êsêìï bÕ{Ï+#ê*.
1.3 s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T (Chemical Disasters) s¡ k Õj· T q $|ü ‘ · T Ô \ T bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü e ÷<ë\T, Á|ü e ÷<ä ø £ s ¡ y Ó T Æ q s¡ k Õj· T Hê\qT u≤<Û ä ´ ‘êsêVæ ≤ ‘· ´ +>± $ìjÓ÷–+#·&+É ˝Ò<ë yê{Ïì ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± $<Û«ä +dü+ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. $wü|üP]‘· yêj·TTe⁄\T yê{Ï dü«uÛ≤e+ Ø‘ê´ $kÕÔs¡yÓTÆq $HêXÊìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. n$ ‘˚*ø£>± yê´|æ+∫, ô|<ä› ô|<ä› ÁbÕ+‘ê\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. s¡kÕj·Tq kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\ (WMD) qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ $T>∑‘ê yê{Ï‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ #ê˝≤ ‘˚*ø£. yê{Ïì n+<äTu≤≥T˝À ñqï s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\‘√ kÕ<ÛëD s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. n≥Te+{Ï s¡kÕj·Tq kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T s¡T∫, s¡+>∑T ˝Òì$>± ñ+&É≥+ e\¢ yê{Ïì |üdæ>∑≥º&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. e÷qe C≤‹øÏ Á|üe÷<ä |òüT+{Ïø£ 1984 uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+
bÕ]ÁXÊ$Tø£ #·]Á‘·˝À mqï&É÷ #·÷&Éì ô|qT $|ü‘·TÔ>± uÛ À bÕ˝Ÿ yêj· T T $cÕ<ä + (Bhopal Gas Tragedy) ì*∫b˛‘· T +~. 1984 &ç ô d+ãsY 3 ‘Ó \ ¢ y ês¡ T C≤eTTq $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ ã÷&ç<ä s¡+>∑T eTãT“‘√ ≈£L&çq yêj·TTe⁄ ˇø£{Ï eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì uÛÀbÕ˝Ÿ˝À ñqï j·T÷ìj·THé ø±¬s’“&é bÕ¢+≥T qT+&ç ãj·T\T<˚]+~. 40 ≥qTï\ $T<∏Ó’˝Ÿ ◊k˛ôd’H˚{Ÿ (Methyl Isocynate (MIC) yêj·TTe⁄ >±&ÛÉ ìÁ<ä˝À ñqï Ä q>∑sêìï eTè‘·T´<˚e‘·˝≤ ø£$Tày˚dæ+~. 2500 eT+~ n|üŒ{Ïø£|ü&˚ eTs¡DÏ+#ês¡T. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ, Ä ÁbÕ+‘· ◊X¯«sê´ìøÏ Á|ürø£>± ñqï Ä bÕ¢+≥T Á|ü»\ qeTàø±\qT, dü«bÕï\qT ì\Te⁄Hê ≈£ î |ü Œ ≈£ L *+~. dü T e÷s¡ T 3 \ø£ å \ eT+~ $wü|üP]‘·yÓTÆq Ä yêj·TTe⁄ e\q rÁe y˚<äq≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. XÊ«düe´edüúqT <Óã“rùd Ä $wü yêj·TTe⁄‘√ ≈£L&çq y˚T|òü÷\T ø£eTTàø√e&É+‘√ ìÁ<ä˝Ò∫q q>∑s¡ Á|ü»\T Nø£{Ï M<ÛäT˝À¢ <ë]‘Óq÷ï ˝Ò≈î£ +&Ü |üsT¡ >∑T\T rXÊs¡T. m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£\T ˝Òe⁄. m≥Te+{Ï eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô\T ˝Òe⁄. XÊ«düø√X¯ yê´<ÛäT\T, ø£+{Ï#·÷|ü⁄ ˝Ò$T‘√ u≤~Û‘·T\T ÄdüŒÁ‘·T\≈£î |üs¡T>∑T\T rdæHê, yê{ÏøÏ $s¡T>∑T&ÉT @$T{À yÓ’<äT´\≈£î eTT+<äT>± düe÷#ês¡+ ˝Òq+<äTe\ yÓ’<ä´+ #˚j·T˝Òø£b˛j·÷s¡T.
141
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.3.1 ìs¡«#·Hê\T m. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ
1.3.2 s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î eT÷˝≤\T s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\T ÁøÏ+~ $<Û+ä >± dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃ. 1. s¡kÕj·THê\ ‘·j÷· Ø, s¡÷|üø\£ Œq e´ekÕú|qü ˝À¢ ÁbÕôddt Ä|üπswüqT¢, ìs¡«Vü≤D, ‘·s¡*+|ü⁄ dü+<äs¡“¤+>± 2. ‘· j · ÷ Ø e´ekÕú | ü q \T, >√&ÍqT¢ , b˛s¡ T º \ T, HÍø±ÁX¯j÷· \T, Ç+<Ûqä &çb˛\˝À ì\« #˚jT· &É+˝À »]π> bıs¡bÕ≥T¢ e\q 3. s√&ÉT¶, ¬s’\T, $e÷q+, »\ e÷sêZ\T ˝Ò<ë ô|’|ü⁄˝…’q¢ <ë«sê s¡yêD≤ #˚ùd düeTj·T+˝À
ˇø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ j·T÷ì{Ÿ˝À Á|üe÷<ä+, ìs¡¢ø£å´+ ˝Ò<ë nX¯ø£Ô‘· ø±s¡D+>± »]π> s¡kÕj·Tq, j·÷+Á‹ø£, kÕ<Ûës¡D, $<äT´‘Y ˝Ò<ë Ç‘·s¡ Á|üÁøÏjT· \ yÓ|’ ˝üò ≤´\ e\¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ bÕ¢+≥T yÓ\T|ü\≈£î $düÔ]+∫ ˝Ò<ë ÁbÕD, ÄdæÔ eT]j·TT |üsê´es¡D qcÕºìøÏ <ë]rùd $|ü‘·TÔqT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T. (Industrial disasters are disasters caused by chemical, mechanical, civil, electrical or other process failures due to accident, negligence or incompetence, in an industrial plant which may spill over to the areas outside the plant or with in causing damge to life, property and environment)
_. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+, ì\« ˝Ò<ë s¡yêD≤ dü+<äs“¡ +¤ >± ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·≈î£ $T+∫q Á|üe÷<äø£ s¡kÕj·THê\ e\¢ »]π> ñ<ëZs+¡ , n–ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò<ë ù|\T&ÉT ˝Ò<ë e´ekÕú|qü ˝À|ü\ ˝Ò<ë yÓ\T|ü\ |üsê´es¡D+ô|’ rÁe <äTÁwüŒuÛ≤e+ #·÷|ü&É+‘√ bÕ≥T ÁbÕD, ÄdæÔ, qcÕº\≈£î <ë]rùd düVü≤» |òüT≥q\ e\¢ »]π> Á|üe÷<ë\qT s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T n+{≤s¡T. (Chemical disasters are occurrence of emission, fire or explosion involving one or more hazardous chemicals in the course of industrial activity (handling), storage or transportation or due to natural events leading to serious effects inside or outside the installation likely to cause loss or life and property including adverse effects on the enviornment).
s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\T ˝Ò<ë $|ü‘T· \Ô e\q >∑D˙j·T+>± ÁbÕD, Ädæ Ô qwü º + »s¡ > ∑ & É + ‘√ bÕ≥T |ü s ê´es¡ D ≤ìøÏ n|ü]$T‘·yÓTÆq qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. s¡kÕj·Tq, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\T nH˚ø£ $<Ûë\T>± dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. n$ : bÕ¢+≥T˝À ù|\T&ÉT s¡kÕj·THê\T ì\« #˚ùd yê{Ï˝À¢ Á|üe÷<ë\T s¡kÕj·THê\qT s¡yêD≤ #˚ùd düeTj·T+˝À, yê{Ïì <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚ùd dü+<äs¡“¤+˝À »]¬> Á|üe÷<ä+ e´sêú\ ìs¡«Vü≤D düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛e&É+ Á{°{ŸyÓT+{Ÿ bÕ¢+≥¢˝À Á|üe÷<ë\T kÕ+πø‹ø£ e´edüú\ yÓ’|òü\´+ bÕ¢+≥¢ düTs¡øÏå‘· e´edüú yÓ’|òü\´+ #Ó+<ä&É+ n–ï Á|üe÷<ä+ eT]j·TT $<Ûä«+dü+ e÷qe ‘·|æŒ<ë\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.3.3 s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î <ë]rùd Áù|s¡D≤s¡úø£ ø±s¡ø±\T(Causative Factors) s¡ k Õj· T q $|ü ‘ · T Ô \ T kÕ<Û ë s¡ D +>±, M{Ï e \q dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 1. n–ï Á|üe÷<ë\T 2. $k˛Œ¤≥Hê\T 3. $wü yêj·TTe⁄\ $&ÉT<ä\ 4. ô|’e˙ï ø£\dæ @s¡Œ&É≥+ e\q s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T |ü<ës¡ú dæú‹ (nq>±, |òüTq, Á<äe ˝Ò<ë yêj·TT dæú‹)øÏ dü+ã+~Û+∫q s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏj·T, |”&Éq ñc˛íÁ>∑‘· eT]j·TT Ç‘·s¡ >∑T]Ô+#·<ä–q bÕsê$T‘·T\ Á|üÁøÏj·T $#·˝Hê\T, Ç‘·s¡ $wü|üP]‘· |ü<ësêú\‘√ ñqï kÕMT|ü´‘·, $_Ûqï <Ûäsêà\T ø£*–q ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£qï m≈£îÿe Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq s¡kÕj·THê\qT $TÁX¯eT+ #˚j·T&É+ <ë«sê dü+uÛÑ$+#˚ |ü˝≤j·Tq Á|ü‹#·s¡´ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\q dü+uÛÑ$kÕÔsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T Vü‰sY¶y˚sY yÓ’|òü\´+, ìj·T+Á‘·D yÓ’|òü\´+ ô|<ä› m‘·TqÔ $wü |ü<ësêú\T $s¡õeTà&É+ ˝Ò<ë @<ÓH’ ê $k˛Œ¤≥q+ e\¢ ≈£L&Ü s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Ç+ø±, s¡kÕj·THê\qT s¡yêD≤ #˚ùd düeTj·T+˝À s¡kÕj·THê\ô|’ |òTü s¡¸D u˝≤\T |üì #˚j·T&É+, $düTŒ¤*+>±\T(Sparks), $|òü÷‘ê\T (Shocks) e\q u≤sTT*+>¥ *øÏ«&é mø˘‡bÕ+&ç+>¥ y˚|üsY, mø˘‡b˛¢CHé (Boiling Liquid Expanding Vapour Explosion (BLEVE)) dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yê\T Ä ÁbÕ+‘· dü÷ø£åà yê‘êes¡D+, >±* ~X¯, neπøå|üD πs≥T (rate of precipitation), $&É T <ä ˝ … ’ q s¡ k Õj· T q |ü < ës¡ ú |ü ] e÷D+, <ëìøÏ düMT|ü+˝À ñqï »HêuÛ≤, ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq $TÁX¯e÷\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ >∑\ dü+uÛ≤e‘·´, $|ü‘·TÔ »]–q Á|ü<˚XÊìøÏ düMT|ü+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï Ç‘·s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eTTqï>∑Tq$ ø£*dæ eT]+‘· rÁeeTe⁄‘êsTT. Á|üe÷<ä rÁe‘·,
142
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \ô|’ Ä s¡kÕj·Tq+ m+‘· Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ ns¡ú+ #˚düTø√yê\+fÒ, Ä |ü<ës¡ú dæú‹ (nq>± n~ |òüTq, Á<äe ˝Ò<ë yêj·TT s¡÷bÕ\˝À @ dæú‹˝À ñqï<√) ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+ eTTK´+. |òüTq s¡÷|ü+˝À ñqï s¡kÕj·THê\T |”&Éq+, ñc˛íÁ>∑‘· e+{Ï |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± ñ‘·Œ‘·q+ #Ó+~Hê ˝Ò<ë yê{Ï <Ûsä êà\T Äø£dàæ ø£+>± e÷]Hê $HêX¯øs£ +¡ >± e÷s¡T‘êsTT. |òüTq |ü<ësêú\T>± ñ+fÒ qwüº+ n‘·´\Œ+>± ñ +≥T+~. e÷qe ‘·|æŒ<ë\T ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£ yÓ’|òü˝≤´\T ≈£L&Ü ô|<ä› m‘·TÔq Á<äe |ü<ësêú\T $s¡õeTà&ÜìøÏ ˝Ò<ë u≤sTT*+>¥ *øÏ«&é mø˘‡bÕ+&ç+>¥ y˚|üsY mø˘‡b˛¢»Hé (Boiling Liquid Expanding Vapour Explosion (BLEVE)≈£î <ë]rùd ø√¢]Hé ˝Ò<ë *øÏ«&é ô|Á{À*j·T+ >±´dt (LPG) e+{Ï dü+|”&Éq yêj·TTe⁄\T(compressed gases) yÓ<»ä \¢&ÜìøÏ <ë]rdæ,e÷qe J$‘ê\T eT]j·TT |üsê´es¡D+ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. dü+|”&Éq yêj·TTe⁄\ $&ÉT<ä\ e\¢ ñwüí eT]j·TT Áø£jÓ÷»ìø˘ ˇ‹Ô&ÉT\T ô|]–, |ü]düsê\˝À ñqï ìsêàD≤\T, uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ, qcÕºìï eT]+‘· ô|+#·T‘êsTT.
1.3.3 s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\≈£î <ë]rùd ø±s¡ø±\T e÷qe <√cÕ\‘√ düVü‰ s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î <ë]rùd kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñqï s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\≈£î nH˚ø£ ø±s¡ø±\T ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. n$ : m. Á|üÁøÏj·T eT]j·TT düTs¡øÏå‘· e´edüú yÓ’|òü˝≤´\T (Process and safety system Failures)
1. kÕ+πø‹ø£ <√cÕ\T: s¡÷|üø£\Œq˝À ˝ÀbÕ\T, ìÁkÕÔD+, ˝ÀVü‰\ yÓ’|òü\´+, ‘·T|ü⁄Œ |ü≥º&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ 2. e÷qe ‘·|æŒ<ë\T: uÛÑÁ<ä‘ê dü÷#·q\qT ìs¡¢ø£å´+ #˚j·T&É+, ì]›wüº |ü<ä∆‘·T\ qT+&ç yÓ’<=\>∑&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$. 3. düe÷#ês¡+ ˝À|æ+#·&+É : n‘·´edüs¡ ôV≤#·Ã]ø£ $<ÛëHê\T ˝Òø£b˛e&É+, Á|üe÷<ë\qT m<äTs=ÿH˚ |ü<ä∆‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒj·Tø£b˛e&É+ 4. dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ <√cÕ\T : n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú ì m<äTs=ÿH˚ Á|ü D ≤[ø£ , dü e Tq«j· T + ˝Ò ø £ b ˛e&É + , Á|ü » \‘√ dü + ã+<Û ë \T ù|\e+>± ñ+&É ≥ +, $|ü ‘ · T Ô \ T dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü &É T dü ‘ · « s¡ y ˚ T dü Œ +~+#· & ÜìøÏ , dü+dæ<‘∆ä ≈· î£ nedüsy¡ TÓ qÆ e÷ø˘Á&ç˝Ÿ‡, nuÛ´Ñ düq+ e+{Ï$ ˝Òø£b˛e&É+. _. Á|üø£è‹ ñ|üÁ<äyê\T(Natural Calamities) uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ düVü≤» $|ü‘·TÔ\≈£î n~Ûø£+>±
$eq |ü_¢πøwüHé‡
>∑Ts¡e⁄‘·÷ ñ+≥T+~. Ä $|ü‘·TÔ˝Ò s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î ≈£L&Ü <ë]rkÕÔsTT. 1999˝À ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé dü+<äs¡“¤+>± bòÕdüŒ]ø˘ ÄeT¢+ ñqï ìj·T+Á‘·D e´edüú≈£î qwüº+ »]–+~. 2001˝À e∫Ãq uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±s¡D+>± ø±+&Ü¢ πse⁄˝À nÁøÏ˝ÀìÁf…Æ˝Ÿ $&ÉT<ä\sTT+~. Ç$ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·y˚T. dæ. ñÁ>∑yê<ä <ë&ÉT\T/ $Á<√Vü≤ #·s¡´\T s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡j˚T´ <äTs¡“¤\‘·«+ $Á<√Vü≤ #·s¡´\T, Á|üe÷<äø£s¡ s¡kÕj·THê\ e´ekÕú|üq\ MT<ä, s¡yêD≤ yêVü≤Hê\ MT<ä <ë&ç ñÁ>∑yê<ä eT]j·TT j·TT<ä∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ eT]+‘· dü$Tà[‘·+ ne⁄‘·T+~. Ç~ Ç+‘·≈£î eTT+<äT ù|s=ÿqï eqs¡T\ e<ä› mø£ÿ&Ó’Hê, m|ü&Ó’Hê dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. n+<äTe\¢ s¡kÕj·Tq j·TT<ä∆ ø±s¡ø±\T, kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\ ìs¡«Vü≤D≈£î Á|ü‘´˚ ø£ e÷s¡
kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\qT ‘·j÷· s¡T #˚j·T&É+ #ê˝≤ ‘˚*ø£. kÕ<Ûës¡D s¡kÕj·THê\qT ôd’‘·+ yê&ç M{Ïì ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\qT ñ |üjÓ÷–+#·&É+˝À yÓ<ä»\¢&É+ nH˚ |ü<ä∆‹ #ê˝≤ ‘˚*¬ø’q |ü<ä∆‹. Ç+<äT˝À s¡kÕj·Tq ø±s¡ø±ìï yê´|æÔ #˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT <ëìì \ø£å´+ MT<ä ˝Ò<ë <ëì |üø£ÿH˚ yÓ<ä»\¢&É+ <ë«sê ‘˚*ø£>± yê´|æ+|üCÒkÕÔs¡T. á |ü<ä∆‹ì ‘=*kÕ]>± yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ düeTj·T+˝À neT\T #˚XÊs¡T. »s¡à˙ <äfi≤\T ø√¢]Hé dæ*+&És¡¢qT ‘Ó]∫ ñ+∫, Ä yêj·TTe⁄qT X¯Á‘·Tùdq\ yÓ’|ü⁄ yÓfi‚¢˝≤ #˚ùdyês¡T. á |ü<ä∆‹ #ê˝≤ ‘˚*ø£sTTq<˚ nsTTq|üŒ{Ïø°, nH˚ø£ s¡ø±\ qcÕº\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ô|<ä› ô|<ä› >±´düT dæ*+&És¡¢qT ô|<ä› m‘·TÔq X¯Á‘·T ôdH’ ê´\qT <ë≥T≈£î+≥÷ ‘·s*¡ +#·&+É #ê˝≤ ø£w+ºü ‘√ ≈£L&É≈î£ qï |üì. dæ*+&És¡¢ es¡TdüqT X¯Á‘·T ôd’Hê´\≈£î m<äTs¡T>±, eTT+<äT es¡Tdü˝À ñ+#ê*. dæ*+&És¡¢˝Àì yêj·TTe⁄ $düÔ]+#·&É+, >±* y˚>+∑ , <ëì ~X¯ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ˇø√ÿkÕ] >±* yÓq≈£îÿ eT[¢‘˚, kı+‘· ôd’q´+˝Àì ôd’ì≈£î˝Ò m≈£îÿe>± eTs¡DÏkÕÔs¡T. <ä≥ºyÓTÆq yêj·TT y˚T|òü÷\T X¯Á‘·Tôd’Hê´\T ‘·eTqT ‘êeTT s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. yêj·TT y˚T|òü÷\T πøe\+ eTT+<äT es¡Tdü˝À¢ ñqï X¯Á‘·T ôd’q´+˝ÀøÏ e÷Á‘·y˚T #=#·TÃ≈£îìb˛‘êsTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À á |ü<‹∆ä |ü]$T‘·yTÓ qÆ |ò*ü ‘ê\qT e÷Á‘·yT˚ Ç∫Ãq|üŒ{Ïø,° s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûëìï $ìjÓ÷–+#·&É+ m+‘· ‘˚*ø√ Ç~ ìs¡÷|æ+∫+~.
143
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.4 bÕ]ÁXÊ$Tø£/s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T |ü]ÁX¯eT ˝Ò<ë <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À »]–q Á|üe÷<ë\T ˝Ò<ë yÓ’|òü˝≤´\ e\¢ »]–, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛäT\≈£î, ÄdæÔøÏ, ñ‘êŒ<äq≈£î qwüº+ yê{Ï\¢CÒùd |òüT≥q\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘T· \Ô T n+{≤s¡T (Industrial disasters include events that occur due to mishaps or failures in industry or related activities and also the disasters that affect the industrial functions, property and productivity). s¡kÕj·Tq
$|ü‘·TÔ\T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\qT ˇø£ <ëìø=ø£{Ï Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü<ë\T>± yê&ÉT‘·T+{≤s¡T. ø±ì, n$ ˇø£<ëìøÏ ˇø£{Ï ñ|üøπ ≥–] ÁøÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT. s¡kÕj·Tq $|ü‘T· Ô (chemical disaster) Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ yÓ’|üØ‘ê´\T ¬s+&ç+{Ï e\¢q÷ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø°, Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± s¡kÕj·Tq $ìjÓ÷>∑+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£D eè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <äècÕº´, eTT+<ädTü Ô $|ü‘T· Ô ìyês¡D #·s´¡ \T, s¡kÕj·Tq (bÕ]ÁXÊ$Tø£) $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ Ä˝À∫+#·<ä–q n+X¯+>± e÷]+~. <˚X¯ yê´|üÔ+>± ô|<ä› dü+K´˝À ∫qï, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\‘√ bÕ≥T 1949≈£î ô|’>± Á|ü<Ûëq Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø£ j·T÷ì≥T¢ ñqï≥T¢ n+#·Hê y˚XÊs¡T. M{ÏøÏ ‘√&ÉT ø=‘·Ô |ü]ÁX¯eT\T X¯s¡y˚>∑+‘√ |ü⁄≥Tºø=dü÷ÔH˚ ñHêïsTT.
nH˚ø£ uÛ≤Ø |üs¡´ekÕHê\T ñ+{≤sTT. eTTK´+>± |üX¯ó dü+|ü<ä, eèø£å, »+‘·T C≤‘·T\T, |üsê´es¡D+ (>±*, H˚\, ˙s¡T) ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. |ü]ÁX¯eT≈£î qcÕº\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\qT yê{Ïe\¢ dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\T, >±j·T|ü&çq yê] dü+K´, ÄdæÔøÏ ˝Ò<ë |üsê´es¡D≤ìøÏ »]–q qwüº+ Ä<Ûës¡+>± n~ uÛ≤Ø Á|üe÷<ëe÷? ˝Òø£ $|ü‘êÔ? nqï~ ìs¡ísTTkÕÔs¡T. uÛ≤Ø s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ëìï |üsê´es¡D (s¡ø£åD) #·≥º+ 1986 ÁøÏ+<ä C≤Ø #˚j·Tã&çq e÷´qTbòÕø£ÃsY, k˛ºπsCŸ n+&é Ç+b˛sYº Ä|òt Vü≤C≤s¡¶dt ¬ø$Tø£˝Ÿ‡ (Manufacture, storage and import of Hazardous Chemicals (MSIHC))
ìã+<Ûäq\T ` 1989˝À ìs¡«∫+#·>±, $|ü‘·TÔqT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝À ìs¡«∫+#ês¡T.
1.4.2 <˚X+¯ ˝À »]–q uÛ≤Ø s¡kÕj·Tìø£ Á|üe÷<ë\T
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝À 1984˝À »]–q uÛÀbÕ˝Ÿ $wüyêj·TTe⁄ $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ <˚X¯+˝À |ü\T s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. 2003˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì #·eTTs¡T u≤$˝À n–ï Á|üe÷<ä+. 1997˝À $XÊK|ü≥ï+ e<ä› Væ≤+<ä÷kÕúHé ô|Á{À*j·T+ ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é (HPCL) e<ä› Ä$] y˚T|òüT+ $k˛Œ¤≥q+, 1990˝À eTVü‰sêh+˝Àì Hê>√<∏ëHÓ e<ä› >∑\ Ç+&çj·THé ô|Á{À¬ø$Tø£˝Ÿ‡ ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é (IPCL) >±´dt Áø±ø£sY ø±+ô|¢ø˘‡˝À ù|\T&ÉT e+{Ï$ »]>±sTT. 2002 qT+&ç 1.4.1 Á|üuÛ≤e+ 2006 eT<Ûä´ m+môV≤#Y j·T÷ì≥¢˝À 20≈£î ô|’>± ô|<ä› ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£/ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+#·&É+ #ê˝≤ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\T dü+uÛÑ$+#êsTT. y˚>∑+>± ñ+≥T+~. Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ ˇø√ÿkÕ] 1.4.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ì$TcÕ\ qT+&ç >∑+≥\ e´e~Û |ü≥ºe#·TÃ. n~ dü+uÛÑ$+#˚ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\ e\¢ »]π> nbÕj·T+ dü«\Œy˚T dü«uÛ≤e+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ Äø£kÕà‘·TÔ>±q÷ »s¡>∑e#·TÃ. s¡kÕj·THê\ $&ÉT<ä\ e÷qe nsTTq|üŒ{Ïø°, s¡kÕj·Tq ñ‘·Œ‘·TÔ\qT m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê*, ‘·|æŒ<ä+, kÕ+πø‹ø£ ˝À|ü+ ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü+, <ëyêq˝≤\T, yê{Ïì m˝≤ ì\« #˚j·÷*? n‘·´edüs¡ düeTj·T+˝À m˝≤ es¡<ä\T e+{Ï uÛÖ>√[ø£ #·s¡´\ ø±s¡D+>± ≈£L&Ü »s¡>∑e#·TÃ. Á|ü‹düŒ+~+#ê*? nH˚ n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+ <ë«sê bÕ]ÁXÊ$Tø£/ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ä+ »s¡>∑&ÜìøÏ eTT+<äT >±j·÷\ eTT|ü⁄ŒqT ‘·–Z+#·e#·TÃ. m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£ ñ+&É<äT. ø±ã{Ϻ, <ëìe\¢ dü+uÛÑ$+#˚ ø=ìï nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ #·s¡´\T: 1. Vü≤C≤sY¶ e÷´|æ+>¥(Hazard Mapping): $wü|üP]‘· qwüº+ #ê˝≤ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. ÁbÕD, ÄdæÔ, JeH√bÕ~Û s¡kÕj·THê\T ˝Ò<ë Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü<ësêú\qT ì\Te eT]j·TT |üsê´es¡D≤ìøÏ ô|<ä› m‘·TqÔ qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~. $$<Ûä #˚ùd Á|ü<˚XÊ\ C≤_‘ê\qT, e÷´|ü⁄\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ, s¡÷bÕ˝À¢ ñ+&˚ Á|üe÷<äøs£ ¡ |ü<ësêú\ e\¢ eTs¡D≤\T, rÁeyÓTqÆ n+<ä ] ø° ‘Ó * ùd˝≤ Á|ü < ä ] Ù+#ê*. $wü | ü P ]‘· >±j·÷\T, Bs¡øÈ ±\ Äs√>∑´ düeTdü´\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. uÛeÑ Hê\T, s¡kÕj·THê\T ˝Ò<ë Á|üe÷<äøs£ ¡ |ü<ësêú\qT ì\Te #˚ùd Çfi¯ó¢, Ç‘·s¡ ÄdüTÔ\≈£î qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü<˚XÊ\≈£î düMT|ü+˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\≈£î yê{Ïe\¢ ÁbÕ+‘ê\≈£î düMT|ü+˝À ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·ø£åD eTT|ü⁄Œ e#˚à eTT|ü⁄Œ >∑T]+∫, Á|üe÷<ä+ »]–‘˚ ø£*>π Á|üu≤Û yê\ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä |ü]ÁX¯eT˝À |üì #˚düTÔqï yês¡T, |ü]ÁX¯eT >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. Á|üe÷<ä dü«uÛ≤e+ _Ûqï+>± #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\ yês¡T ‘·ø£åD Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ês¡T. ñ+&Ée#·TÃ. n–ï Á|üe÷<ä+, $k˛Œ¤≥q+, $s¡õeTà&É+, |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç >±*˝À $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&çq $wü|üP]‘·yÓTÆq yêj· T T y˚ T |ò ü T + @s¡ Œ &É + yÓ T T<ä \ >∑ T s¡ ÷ bÕ\˝À yêj·TTe⁄\ e\q ¬s’‘·T\T |ü+≥\qT qwüºb˛‘ês¡T. dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃ. n‘·´edüs¡ düeTj·÷˝À¢ ‘·|Œæ +#·T≈£îH˚ s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\ e\¢ ÁbÕD qwüº+ »s¡>∑&ÜìøÏ ‘√&ÉT, e÷sêZìï e÷´|ü⁄˝À #·÷|æ+#ê*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
144
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø£: »q düeTàs¡∆+ n~Ûø£+>± ñ+&˚ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü<˚XÊ\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘êìøÏ eT]j·TT ìyêdü ÁbÕ+‘êìøÏ eT<Û´ä ã|òsü Y CÀHé (Á^Héu˝… Ÿ)º @sêŒ≥T #˚j·÷*. |üsê´es¡D≤ìøÏ m≥Te+{Ï Vü‰ì ø£\>∑≈£î+&Ü e´sêú\qT ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î ñ‘·ÔeT Á|üD≤[ø£qT nqTdü]+#ê*. |ü]ÁX¯eT @sêŒ≥T≈£î eTT+<˚ e´sêú\qT ‘·s¡*+#˚ düTs¡øÏå‘· |ü<ä∆‘·T\qT s¡÷bı+~+#·T ø√yê*. Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± e´sêú\qT ‘·s¡*+#˚ düú˝≤\qT ≈£L&Ü >∑T]Ô+#ê*. 3. ø£eT÷´ì{° düqï<ä‘∆ :· Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ e´ekÕú|qü \ |ü≥¢ ªø£eT÷´ì{°µ C≤>∑s÷¡ ø£‘‘· √ ñ+&Ü*. |ü]dæ‹ú @ $<Û+ä >± m<äTs=ÿHê˝À ‘Ó*dæ ñ+&Ü*. Á|üe÷<ä+ »]–q |üø+å£ ˝À rdüTø√e\dæq Á|ü‹düŒ+<äq #·s´¡ \ >∑T]+∫ ø£eT÷´ì{°øÏ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\T |ü]ÁX¯eT ø±\Twü´ kÕú s TT\qT |ü s ¡ ´ y˚ ø Ï å d ü T Ô + &Ü*. e÷ø˘ Á &ç ˝ Ÿ ‡ ˝À bÕ\T|ü+#·Tø√yê*. 4. Ç‘·s¡ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ #·s¡´\T n–ï ìs√<Ûäø£ eT]j·TT ôV≤#·Ã]ø£ eT]j·TT e´edüú\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê*. eT+≥\qT ìs√~Û + #˚ , ø±\TcÕ´ìï ‘· ≥ Tº ≈ £ î H˚ kÕeTsêú´\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√yê*. ñ<√´>∑T\T, |ü]ÁX¯eT düMT|ü+˝À ñ+&˚ Á|ü»\≈£î n‘·´edüs¡ düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \T, Á|üe÷<ä+ dü+uÛ$Ñ ùdÔ <ëì qT+&ç ‘·|æŒ+#·T≈£îH˚ Á|üD≤[ø£qT n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. |ü]ÁX¯eT˝Àì ñ<√´>∑T\≈£î Çì‡&Ó+{Ÿ ¬skÕŒHé‡ Áf…Æì+>¥ n+~yê«*. Ä ÁbÕ+‘· yêj·TT Á|üyêVü≤ ($+&é uÀ¢) &Éj·÷Á>±yéTqT ìs¡«Væ≤+#ê*. $wü |üP]‘· |ü<ësêú\ ì\« kÕeTsêú´ìï |ü]$T‘·+ #˚j·÷* |ü]ÁX¯eT\≈£î ;e÷ ñ+&Ü*.
»+‘·Te⁄\T, ˙{Ï eqs¡T\T $wü Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¬ q’ |ü&ÉT m≥Te+{Ï $s¡T>∑T&ÉT\T(j·÷+{Ï&√{Ÿ‡) $ìjÓ÷–+#ê˝À ‘Ó\TdüTø√yê*. 3. Á|üe÷<äø£s¡ s¡kÕj·THê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q yê]øÏ m≥Te+{Ï ∫øÏ‘·‡ n+~+#ê˝À MT ÁbÕ+‘· yÓT&çø£˝Ÿ nk˛dæjT˚ wüH≈é î£ ne>±Vü≤q ñ+<ë? ˝Ò<ë? ø£qT>=Hê*. 4. |ü]ÁX¯eT qT+&ç ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT #˚j·Te\dæq$, #˚j·T≈£L&Éì yê{Ï‘√ ˇø£ #ês¡Tº ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.
1.5 ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\T (Biological Disasters) 2001 nø√ºãsY 22q yêwæ+>∑ºHé &çdæ˝À Ç<ä›s¡T ‘·bÕ˝≤ ñ<√´>∑T\T Ä+Á‘êø˘‡ k˛øÏ eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç~ n|üŒ{À¢ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± rÁe dü+#·\q+ düèwæº+∫+~. Jyêj·TT<Ûë\ Á|üjÓ÷>∑+ô|’ #·s¡Ã≈£î <ë]rdæ+~. Jyêj·TT<Ûë\ (Biological weapons) qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ #ê˝≤ ‘˚*ø£. m≥Te+{Ï HÓ’|ü⁄D´+‘√ ≈£L&çq Á|üjÓ÷>∑ e´edüú\T (delivery systems) ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. e+<ä\, y˚\eT+~ì >±j·T|ü]#˚ ˝Ò<ë #·+ù| kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤sTT. yê{Ïì ªªù|<äyêì nDTu≤+ãT(poor man's nuclear bomb)µµ n+{≤s¡T. bı˝≤\ô|’ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT |æ∫ø±Ø #˚ùd ∫qï ∫qï $e÷Hê\ qT+&ç, e+{Ïô|’ |üs¡÷Œ¤´yéT(Perfume)qT #·\T¢≈£îH˚ ∫qï |üs¡÷Œ¤´yéT Ä≥yÓTÆ»s¡¢ es¡≈£î <˚ìHÓ’Hê Jyêj·TT<Ûë\qT Á|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. ‘·ø£åD Á|üuÛ≤yê\T ø£\T>∑CÒùd s¡kÕj·Tq, kÕ+Á|ü<ëj·T eT]j·TT nD≤«j·TT<Ûë\≈£î _Ûqï+>± Jyêj·TT<Ûä ø±s¡ø±\T ‘·eT Á|üu≤Û yêìï Ä\dü´+>± ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsTT. n+<äT≈£î >∑+≥\ qT+&ç s√E\ es¡≈£î |ü≥ºe#·TÃ. Jyêj·TT<Ûë\T ø£\T>∑CÒùd »ãT“\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À >∑T]Ô+#·˝ÒeTT. ù|¢>∑T, kÕà˝Ÿ bÕø˘‡ e+{Ï y˚>∑+>± k˛πø ø±s¡ø±\qT >∑T]Ô+#·&É+˝À C≤|ü´+ »]–‘˚, rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. ∫es¡≈£î yÓ’<äT´\T, Äs√>∑´ dæã“+~‘√ düVü‰ n+<ä]ø° k˛≈£î‘êsTT.
1.4. 4 s¡kÕj·Tq $|ü‘T· \Ô qT n&ÉTø¶ √e&É+, düqï<ä+∆ 1.5.1 #·]Á‘· kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\T(infection) yê´|æÔ #Ó+<ä&ÜìøÏ ø±e&É+ 1. MT Á>±e÷ìøÏ ˝Ò<ë q>∑sêìøÏ düMT|ü+˝À ñqï nqTyÓq’ |ü<‘∆ä T· ˝À¢ J$düTqÔ ï Á|ü»\ düeT÷Vü≤+˝ÀøÏ Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ |ü ] ÁX¯ e T\qT ≈£ q T>=ì, yê{Ï ˝ À $ìjÓ ÷ –+#˚ Jesê• Á|üy˚•+#·&É+ |òü*‘·+>± ô|<ä› m‘·TÔq ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ s¡kÕj·THê\˝À @<Ó’Hê Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq~ ñqï<˚yÓ÷ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. (Biological disasters of natural origin are largely the result of the entry of a virulent organÁ>∑Væ≤+#ê*. ism into a congregation of susceptible people living in a 2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üe÷<ë\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ manner sutied to the spread of the infection). dæ<ä∆;C≤\ n‘·´edüs¡ Á|üD≤[ø± ñqï<äyÓ÷ ø£qT>=ì, Á|ü»\T, (Spore)qT >±*˝À yÓ<ä»\¢&É+ e\q Ä+Á<∏ëø˘‡, @s√k˛˝Ÿ‡
$eq |ü_¢πøwüHé‡
145
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
(aerosols)
ø±s¡D+>± kÕà˝ŸbÕø˘‡ (small pox), q\T¢\T, >√e÷s¡T¢, m\Tø£\ ø±s¡D+>± f…Æ|òüdt, ù|¢>∑T yê´<ÛäT\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D eTVü≤e÷à] (epdemic) ˇø£ ÁbÕ+‘êìπø |ü]$T‘·yÓTÆ, nø£ÿ&˚ n+‘·]+∫ b˛‘·T+~. n≥Te+{Ï yê´<ÛäT\T $kÕÔ]+>± yê´|æ+∫, ∫es¡≈£î <˚X¯ dü]Vü≤<äT›\qT ôd’‘·+ <ë{Ï $düÔ]+∫q |òüT≥q\T nH˚ø£+ ñHêïsTT. |üsê´es¡D ø±s¡ø±\T düVü‰j·Tø±]>± ñqï|ü&ÉT ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, m\Tø£\ dü+K´ ô|s¡>∑&ÜìøÏ nqTyÓ’q |ü]dæú‘·T\T ñ+fÒ ù|¢>∑T, u≤¢ø˘ &Ó‘Y (Black Death) e+{Ï yê´<ÛäT\T yê´|ækÕÔsTT. Áù|s¡D≤s¡úø£ ø±s¡ø±\T düs¬ q’ bÕ]X¯ó<Û´ä kÂø£sê´\T ˝Òì |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q|ü&ÉT ø£\sê yê´~Û eTVü≤e÷à] s¡÷|ü+ <ë\TdüT+Ô ~. n<˚ $<Ûä+>± yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· »HêuÛ≤ ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·*b˛e&É+ e\q kÕŒìwt ÇHé | ü P ¢ s TT+C≤ (spanish influenza) yÓ ’ s ¡ d t y˚ > ∑ + >± $düÔ]+#·&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. n~Û ø £ eTs¡ D ≤\qT ø£ \ T>∑ C Ò ù d dü « \Œ ne~Û ø£*–q≥Te+{Ï n+≥Tyê´<ÛäT\T »HêuÛ≤ dü+K´qT ‘·–Z+#·&É+ <ë«sê düe÷C≤\≈£î rs¡ì Vü‰ì ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. ‘·øDå£ eTs¡D≤\T ø£\T>∑CÒj·Tì, Bs¡È ne~Û ø£*–q n+≥Tyê´<ÛäT\T ô|<ä› m‘·TÔq s√>∑ yê´|æÔøÏ ø±s¡DyÓTÆ »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêú´ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq|ü&ÉT ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+{≤sTT. eT˝Ò ] j· ÷ , ø£ å j · T e+{Ï n+≥T s√>±\T n+<ä T ≈£ î ñ <ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. Bs¡È ø±\+˝À n$ eT]+‘· uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq eTVü≤eTàs¡T\T>± e÷s¡‘êsTT(more visible florid epidemics). e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ $düÔs¡D, Ç|üŒ{Ï es¡≈£î yê{ÏøÏ dü÷ø£åàJeø£ yê‘êes¡D+‘√ ñqï dü+ã+<Ûä+ ø=‘·Ô s√>∑ø±s¡ø£ Je⁄\T(novel pathogens) ñ<ä“$¤ +#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. ìbòÕ(Nipah), ôV≤+Á&Ü(Hendra), muÀ˝≤ (Ebola ), e÷s¡“sYZ (Marburg), ˝kÕ‡ |ò”esY (Lassa fever) yÓ’s¡dt\ yê´|æÔ <ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. ôV≤#Y◊$ $wüj·÷ìï |ü]o*ùdÔ yÓ’s¡dt ∫+bÕ+J qT+&ç ‘=\T‘· e÷qe⁄ì˝ÀøÏ Á|ü y ˚ • dü T Ô + ~. Ç~ π ø e\+ #Ó<äTs¡TeT<äTs¡T>±H˚ »]–+~. nsTT‘˚, á yÓ’s¡dt m|ü&ÉsTT‘˚ ˝…+’ –ø£|sü +¡ >± ˇø£] qT+&ç eTs=ø£]øÏ k˛ø£&+É ÁbÕs¡+_Û+∫+<√ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± $düÔ]+∫q n+≥Tyê´~Û (pandemic)>± e÷]+~. #·]Á‘·˝Àì n‹ô|<ä› eTVü≤e÷à] (epidemic)>± ne‘·]+∫+~. ô|<ä› m‘·TÔq »HêuÛ≤ ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·s¡*b˛e&É+, kÕe÷õø£ e´edüú\T ≈£î|üŒ≈£L\&É+, |ü s êsTT dü e T÷Vü ‰ \T (alien group) dü + ã+<Û ë \T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
@s¡Œs¡#·Tø√e&É+ e\q ‘·˝…‹Ôq e÷qe dü+|òüTs¡¸D m\¢|ü&É÷ ô|<ä› dü+K´˝À yê´<ÛäT\T ñ<䓤$+#·&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. Ç{°e\ ø±\+ es¡≈£î ≈£L&Ü Äj·TT<Ûë\ ø£+fÒ yê´<ÛäT\ e\¢ eTs¡DÏ+#˚ yê] dü+K´ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&˚~. ÄHê~ qT+&ç ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\qT X¯Á‘·T •_s¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•ô|≥º&Üìï ˇø£ j·TT<ä∆ m‘·TÔ>∑&É>± nqTdü ] dü ÷ Ô e#êÃs¡ T . X¯ Á ‘· T e⁄\ô|’ n+≥Tyê´<Û ä T \qT ≈£îeTà]+#ê\ì <˚e⁄ì ÁbÕ]ú+#·&É+‘√ bÕ≥T, Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´\T ≈£L&Ü #˚|üfÒºyês¡T. e÷*q´+, <äTsê«düq, ≈£î[¢q |ü < ësêú \ ≈£ î , yê´<Û ä T \T/ n+≥Tyê´<Û ä T \≈£ î eT<Û ä ´ ñqï nqTã+<Ûëìï Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì nqTdü]+#˚yês¡T. 20e X¯ ‘ êã› + es¡ ≈ £ î X¯ Á ‘· T e⁄ •_sê\≈£ î #Ó + ~q u≤e⁄\T, ]Csê«j·Ts¡T¢, Ç‘·s¡ ˙{Ï eqs¡T˝À¢ e÷*Hê´\qT, ø£fi‚ãsê\qT »+‘·Te⁄\ e÷+kÕìï y˚j·T&É+ <ë«sê ≈£\Twæ‘·+ #˚ùdyês¡T. eT<Ûä´j·TT>±˝À¢ ôd’Hê´~Û|ü‘·T\T Á>∑+<∏äT\T ñã“&É+ e\¢ e#˚à ãTuÀìø˘ ù|¢>¥(bubonic plague) yê´~Û eP´Vü‰‘·àø£ $\TeqT >∑T]Ô+#ês¡T. n+<äTe\¢ Ä yê´~Û‘√ #·ìb˛sTTq yê] eTè‘·± ◊s√bÕ »HêuÛ≤˝À eT÷&=+‘·T\ qT+&ç dü>+∑ eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. ñ‘·sÔ ¡ nyÓT]ø±˝À 1754`1767\ eT<Û´ä »]–q Áô|ò+#Y eT]j·TT Ç+&çj·THé j·TT<ë›\˝À Jyêj·TT<Ûë\ (Biological weapons)qT ñ|üj÷ Ó –+∫q≥Tº &Ü≈£î´yÓT+≥T¢ ñHêïsTT. s√>∑ø±s¡ø±\ dü+es¡∆q+, yê´øχq¢ ‘·j·÷Ø kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n_Ûeè~∆ ø±e&É+‘√ 20e X¯‘êã›+˝À Jyêj·TT<Ûë\ $ìjÓ÷>∑+ eT]+‘· XÊÁd”Ôj·T+>± e÷]+~. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À »s¡à˙, |üX¯ódü+|ü<äqT, ÄVü‰sêìï ø£\Twæ‘·+ #˚ùd+<äT≈£î ˝Ò<ë yê´<ÛTä \qT dü+Áø£$T+|üCùÒ d+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ u≤´ø°º]j·÷qT $ìjÓ÷–+#˚+<äT≈£î ãjÓ÷yêsYù|òsY (biowar fare) ø±s¡´Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+∫+~. »s¡à˙ Ç≥©ô|’ ø£\sê‘√, s¡cÕ´ MT<ä ù|¢>∑T yê´~Û‘√ C…$’ ø£ <ë&ÉT\(bioattacks)≈£î bÕ\Œ&çq≥Tº Äs√|üD\THêïsTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<ä+∆ ‘·sT¡ yê‘· nH˚ø£ <˚XÊ\T Jyêj·TT<Ûë\ ‘·j·÷Øì #˚|ü{≤ºsTT. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆ düeTj·T+˝À Çs¡T|üøå±\T ô|<ä› m‘·TÔq |ü]XÀ<ÛäHê ø£èwæ ≈£L&Ü #˚XÊsTT. u≤dæ\Hé Ä+Á<∏ëdædt (Bacillus anthracis), uÀ≥T*qyéT {≤øχHé (Botulinum toxin), ÁbòÕdæôd˝≤ ≥T˝≤¬s+dæHé(Fracisella tularensis), ÁãTôd˝≤ dü÷sTTdt(Brucella suis) yÓTT<ä\>∑T e÷qe yê´~Ûø±s¡ø±\T.
146
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
``` ‘˚~ ``` 200
s¬ d’ ut ≤¢dºt(Rice Blast), s¬ ’ ôdyº Té s¡dºt (Rye stem Rust) yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\≈£î k˛πø yê´<ÛäT\ ø±s¡ø±\qT Jyêj·TT<Ûë\T>± n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T. s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·T<ä+∆ nq+‘·s+¡ Á|ü#÷ qïj·TT<ä∆ (Cold war) ø±\+˝À rÁeyÓTÆq Jyêj·TT<Ûä n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T ø=qkÕ>±sTT. nyÓT]ø±˝Àì bò˛sYº &ÓÁ{Ïø˘˝À ñqï j·TTmdt ÄØà yÓT&çø£˝Ÿ ØôdsYà Çìdæº≥÷´{Ÿ |òüsY ÇHéô|òøϺj·Tdt &çd”C…dt (US Army Medical Research Institute for Infectious Diseases (USAMRIID)), b˛s¡H º é &ÍHé˝Àì Á_{° wt ø±+ô|ø¢ ‡˘ , k˛$j·T{Ÿ
j·T÷ìj·THé˝Àì ãjÓ÷Á|æ|sü {¡ Ÿ˝À Äj·÷ Á|üuTÑÛ ‘ê« Ä<Û«ä s¡´+˝ÀH˚ |ü]XÀ<Ûäq\T »]>±sTT. 1969, 1970˝À n|üŒ{Ï nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT ìø£‡Hé Ä<˚XÊ\‘√ nyÓT]ø± ø±s¡´Áø£e÷\T s¡<äT› #˚j·Tã&çq|üŒ{Ïø°, s¡ø£åD |ü]XÀ<Ûäq\T e÷Á‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT. k˛$j·T{Ÿ ø±s¡´Áø£e÷\T 1920\˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé $∫äqïeTj˚T´ es¡≈£î ø=qkÕ>±sTT. Á|üdüTÔ‘·+ 11 qT+&ç 17 <˚XÊ\˝À Jyêj·TT<Ûë\ô|’ ø£èwæ‘√ bÕ≥T ñÁ>∑yê<ëìøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ ≈£L&Ü \_Ûk˛Ô+~. Á|üdüTÔ‘·+ ∫qï ∫qï ãè+<ë\T ôd’‘·+ Je ñÁ>∑yê<ä (bioterrorist) kÕeTsêú´\qT dü+bÕ~+#·T≈£î+≥THêïsTT.
1.5.2 ãjÓ÷ ñÁ>∑yê<ä+( bioterrorism)
1.5.3 ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤e+
ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· Ô yêdüeÔ y˚Tqì Ç{°e\ dü+|òTü ≥\T ìs¡ ÷ |æ d ü T Ô H êïsTT. ãjÓ ÷ ñÁ>∑ y ê<ë (bioterrorism)ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ô|’ edüTqÔ ï $_Ûqï yê<äq\≈£î ø±\+ #Ó*¢+~. n+<äTe\¢ bÂs¡ ãjÓ÷ ñ Á>∑yê<ä(civilian bioterrorism)ìï m<äTs=ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eP´Vü‰‘·àø£ Á|üD≤[ø£\ n_Ûeè~∆ , neT\TqT @ e÷Á‘·+ C≤|ü´+ #˚j·TC≤\eTT. ãjÓ÷ ñÁ>∑yê<ä @C…+≥T¢ »]ù| <ë&ÉT\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. Ä+Á‘êø˘‡, uÀ≥T*qyéT <ë&ÉT\T ‘=*<äX¯˝À rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|æq|üŒ{Ïø°, s¡kÕj·Tq <ë&ÉT\˝À e÷~]>±H˚ ~«rj·T Á|üu≤Û e+ ñ+&ɱ ñ+≥T+~. <ëìøÏ ‘·>∑Z≥Tº>± dü+dæ<ä∆‘·qT, ø±sê´#·s¡DqT s¡÷bı+~+#ê*. ‘·≈£îÿe e´j·T+‘√ ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ düT\Te⁄>± ñ +&É≥+ e\q ñÁ>∑yê<ä Á>∑÷|ü⁄\qT Jyêj·TT<Ûë\T ‘˚*ø£>± Äø£]¸kÕÔsTT. ˇø£ #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡T |ü]~Û˝À ñqï Á|ü»\ô|’ <ë&ç #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq kÕ+Á|ü<ëj·T Äj·TT<Ûë\≈£î ‘·j·÷ØøÏ 2,000 &Ü\s¡T¢ e´j·TyÓTÆ‘˚, nD≤«j·TT<Ûë\≈£î 800 &Ü\s¡T¢, HÓsY« >±´dt Äj·TT<Ûë\≈£î 600 &Ü\s¡¢ Ks¡Ãe⁄‘·T+~. n<˚ Jyêj·TT<Ûë\≈£î πøe\+ ˇø£ÿ &Ü\s¡T e÷Á‘·y˚T e´j·TeTe⁄‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
eTπs Ç‘·s¡ Äj·TT<Ûä e´edü\ú ø£+fÒ ≈£L&Ü Jyêj·TT<Ûë\T øÏ ˝ ÀÁ>±yé T ù|˝À&é (kilogram of payload)≈£ î eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚kÕÔsTT. Ä+Á‘êø˘‡ e+{Ï ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ø±s¡ø±\‘√ s¡÷bı+~+∫q Äj·TT<Ûë\ <ë«sê ñÁ>∑yê<ëìï ø=qkÕ–+#·e\dæq nedüs¡+ Á|üdüTÔ‘·+ ˝Ò<äT. m+<äTø£+fÒ, Ä+Á‘êø˘‡ dæ<ä›;C≤\qT |ü]e÷D+˝À VüA´eTHé ÁôdºsTTHé (human strain) ø£ + fÒ 100 ¬ s ≥T¢ ∫qï$>± $uÛ Ñ õ +∫, }|æ]‹‘·TÔ˝˝ÀøÏ düT\Te⁄>± |”\TÃ≈£îH˚˝≤ #˚j·Te#·TÃ. Äj·TT<Ûä s¡÷|ü+ <ë*Ãq Ä+Á‘êø˘‡qT Á|üjÓ÷–+#˚ $<Ûëq+ ≈£L&Ü düTìï‘·eTT>± ñ+&Ée\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT. e÷J k˛$j·T{Ÿ k˛wü*düTº ]|ü_ø¢ ‡˘ (USSR) ˝Àì ôd«s√›$dtÿ e<ä› ñqï Jyêj·TT<Ûä j·T÷ì{Ÿ qT+&ç Ä+Á‘êø˘‡ u≤dæ* Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ $&ÉT<ä\ ø±e&É+, 1984˝À &É˝≤¢d˝t À kÕ˝ÀàHÓd˝æ Àdædt $&ÉT<ä\ ø±e&É+ eTq≈£î u≤>± ‘Ó*dæq dü+|òTü ≥q\T. nyÓT]ø± es¡˝Ÿ¶ ÁfÒ&é ôd+{sY »]–q 9/11 <ë&ÉT\ nq+‘·s+¡ Ä+Á‘êø˘‡ dæ<;∆ä C≤\qT b˛dü˝º Ÿ <ë«sê |ü+|æ, ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ñÁ>∑yê<ëìøÏ bÕ\Œ&ܶs¡T. Ç˝≤+{Ï$ 22 |òüT≥q\T »s¡>∑>±, ◊<äT>∑Ts¡T eTs¡DÏ+#ês¡T. düT•øÏå‘·T˝…’q, nÁ|üeT‘·Ô Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD ùde\T n+~+#˚, ˝≤Ø ãTwt, bò˛¢]&Ü≈£î #Ó+~q kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\ yÓ’<ä´ ì|ü⁄DT\T yÓTT<ä{ÏkÕ]>± Bìì ø£qT>=Hêïs¡T. u≤dæ\dt Ä+Á‘êdædt (Bacillus anthracis) e+{Ï uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\qT ø£*– ñqï HêHé bÕ<∏√C…ìø˘ (yê´~Û ø±s¡ø£+ ø±ì) u≤dæ\dt >√¢_J(Bacillus globigii) ‘√ Á|üj÷Ó >∑+ #˚d,æ ãjÓ÷ ñÁ>∑yê<ä <ë&ÉT\ Á|üuÛ≤yêìï n+#·Hê y˚XÊs¡T. Bì Á|üø±s¡+ q÷´j·÷sYÿ˝À düuŸ y˚ e´edüúô|’ Ä+Á‘êø˘‡ <ë&ç »]–‘˚ ø£˙dü+ 10 y˚\ eT+~ Á|ü»\T eTs¡DÏkÕÔs¡ì >∑DÏ+#ês¡T. Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú (WHO) n<Û´ä j·Tq+ Á|üø±s¡+ 5,00,000 eT+~ Á|ü»\ô|’ 50 øÏ˝À\ Ä+Á‘êø˘‡qT Á|üjÓ÷–ùdÔ 95 y˚\ eT+~ es¡≈£î eTs¡DÏkÕÔs¡ì, 1,25,000 eT+~ì nX¯≈£îÔ\T>± e÷s¡TdüTÔ+<äì ‘˚*+~. Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷>±\T ≈£L&Ü n<˚ $<ÛäyÓTÆq $|ü‘·TÔ |òü*‘ê\qT Ç#êÃsTT. MT≈£î ‘Ó\TkÕ? ˇø£ ô|<ä› q>∑s+¡ ˝À 100 Á>±eTT\ Ä+Á‘êø˘‡qT $&ÉT<ä\ #˚ùdÔ, <ëìe\¢ 30 \ø£å\ eT+~øÏ ô|’>± #·ìb˛‘ês¡T. s¡kÕj·Tq, C…’$ø£ $|ü‘·TÔ\ qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e&É+ s¡kÕj·Tq+ $&ÉT<ä˝q ’… |ü&ÉT yÓTT<ä{Ï \ø£Då ≤\T: ∫ø±≈£î>± ñ+&É ≥ +, eTT≈£ î ÿ|ü ⁄ {≤\T, ø£ fi ¯ ¢ ˝ À¢ eT+&É ≥ +, mÁs¡ã&É≥+, $ø±s¡+>± ñ+&É≥+, ø£fi¯ó¢ ‹s¡>∑&É+, dæú‹ ÁuÛ≤+‹ ø£\>∑&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |òü÷f…Æq ˝Ò<ë ˇ>∑s¡T ` r|æ‘√ ≈£L&çq yêdüq\T edüTÔ+fÒ, >±*˝À @<√ yêj·TT ñqï≥Tº >∑T]Ô+#ê*.
147
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>±´dt ©πøJ dü+<äs¡“¤+>± uÛÑj·T+‘√ |üs¡T>∑T\T rj·T&É+ Vü‰ìø£s¡+. n<˚ Á|ü<˚X¯+˝À Á|üXÊ+‘·+>± ñ+&ç, eTTK+ MT<ä ‘· & ç >∑ T &É ¶ ñ+#· T ≈£ î ì <ëì <ë«sê XÊ«dü rdüTø√yê*. m+<äTø£+fÒ m≈£îÿe yêj·TTe⁄\T ˙{Ï˝À ≈£s¡T>∑T‘êsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|üe÷<äø£s¡ yêj·TTe⁄\T >±* ø£+fÒ ‘˚*ø£>± ñ+&ç, ô|ø¬’ >∑dæ b˛‘·T+{≤sTT. n+<äTe\¢ H˚\ô|’ |üs¡T+&É≥+ eT+∫~.
1.6 Á|üe÷<ä $|ü‘·TÔ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|<ä› dü+K´˝À ¬s’\T, s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. Á|ü‹ s√p ∫qï ∫qï Á|üe÷<ë˝À¢ Á|ü»\T >±j·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T. ¬s’fi¯ó¢ &Ûû ø=≥Tºø√e&É+, |ü{≤º\T ‘·|üŒ&É+ e+{Ï ô|<ä› ô|<ä› ¬s’˝Ò« Á|üe÷<ë\ ø±s¡D+>± ô|<ä› dü+K´˝À ÁbÕD qwü º + »s¡ > ∑ & É y ˚ T ø±≈£ î +&Ü, |ü \ Te⁄s¡ T n+>∑$ø£\s¡e⁄‘·THêïs¡T. $$<Ûä s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ dü+uÛÑe+ô|’ »]–q |ü\T s¡ø±\ n<Ûä´j·THê\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n–ï Á|üe÷<ë\T ô|<ä› dü+K´˝À »s¡T>∑T‘·Tqï≥Tº ‘˚*+~. ‘·TbòÕqT\T ˝Ò<ë es¡<ä\T e+{Ï düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ø£+fÒ n–ï Á|üe÷<ë\ e\¢ ø£*>π qcÕº˝Ò n~Ûø+£ >± ñ+≥Tqï≥Tº ≈£L&Ü n<Û´ä j·THê\˝À yÓ\¢&ÉsTT+~.
1.6.1 ‘=øÏÿdü˝≤≥(( Stampede)
#√≥ düe÷y˚Xy¯ TÓ ,Æ ÁøÏj÷· o\+>± ñ+&É{≤ìï >∑T+|ü⁄>± e]íkÕÔsT¡ . ‘=øÏÿdü˝≤≥ »]–q dü+<äsꓤ\˝À Ä dü+|òüT≥q˝À bÕ˝§Zqï yê] Ä˝À#·q eT]j·TT #·s¡´‘√ bÕ≥T Äø£dæàø£+>± »]π> nùV≤‘·Tø£ #·s¡´˝À¢ düC≤rj·T‘· (homogeneity)ñ+≥T+~. ø±s¡D≤\T ‘=øÏÿdü˝≤≥ dü+|òüT≥q\T kÕ<Ûës¡D+>± |ü\T s¡ø±\ kÕe÷õø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü<äs¡Ùq\ dü+<äs¡“¤+>± #√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT. ‘=øÏÿdü˝≤≥ dü+|òüT≥q\qT n$ »]–q rs¡T, yê{Ï Á|üuÛ≤e+ Ä<Ûës¡+>± |ü\T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. 1. $H√<ä ø±s¡´Áø£e÷\T 2. mdüÿ˝Ò≥s¡T¢, #·*+#˚ ø±*u≤≥\T 3. ÄVü‰s¡ |ü+|æD° 4. Á|ü<äs¡Ùq\T 5. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T 6. eT‘·|üs¡yÓTÆq |òüT≥q\T 7. eT‘·|üs¡yÓTÆq y˚&ÉTø£\T/ Ç‘·s¡ dü+<äsꓤ\˝À »]π> n–ï Á|üe÷<ë\T 8. <ë&ÉT\T 9. Ä≥\T 10. yê‘êes¡D|üs¡yÓTÆq dü+|òüT≥q\T
Á|ü»\ >∑T+|ü⁄˝À Äø£dæàø£ s¡B› e\q }|æ] Ä&Éø£ eT]j·TT ˇø£]H=ø£s¡T ‘=≈£îÿø√e&É+ e\q nH˚ø£ eT+~ 1.6.2 s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T s√&É T ¶ Á|ü e ÷<ë\ e\¢ <˚ X ¯ ñ‘êŒ<ä ø £ ‘ · ≈£ L &Ü >±j·÷\T bÕ\T ø±e&É+, eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#·&É+ »s¡>∑&Üìï ‘=øÏÿdü˝≤≥(stampede)>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± dü+øÏ¢wüº ‘·–Zb˛‘√+~. Ç$ n<äèX¯´yÓTÆq eTVü≤e÷à] e+{Ï$. Á|ü|ü+#· dü«uÛ≤e+ ø£*–q HêHê$<Ûeä TT˝…q’ (heterogeneous) Á|ü»\T ˇø£ Äs√>∑´ dü+düú (WHO) $&ÉT<ä\ #˚dæq >√¢ã˝Ÿ ùdº≥dt ]b˛sYº
s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ m+|æø£ #˚j·Tã&ɶ 5 sêÁcÕº\ yê{≤(%) sêh+ 5 sêÁcÕº\ yê{≤ 1. eTVü‰sêh 2. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 3. ø£sêí≥ø£ 4. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 5. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ <˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê˝À¢ ◊<äT sêÁcÕº\ yê{≤
2005 54.4 16.5 12.3 9.2 8 8.5
2006 55.4 16.4 12 9.4 8.3 9.5
43.3
43.6
2007 55.4 15.4 12.3 9.7 8.8 9.2
2008 55.4 15.6 12.5 9.5 9.0 8.8
Source : Transport Research wing, Ministry of Road Transport & Highways, GOl
$eq |ü_¢πøwüHé‡
148
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ÄHé s√&é ùd|òº” (Global status Report on Road saftey) 2009 Á|üø±s¡+ Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ 12 \ø£ å \ eT+~ eTs¡ D Ï d ü T Ô + &É > ±, 5 ø√≥¢ eT+~ >±j·T|ü&TÉ ‘·THêïs¡T. 90 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± eTs¡D≤\T n\Œ eT]j·TT eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ Ä<ëj·T <˚XÊ˝À¢ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± qyÓ÷<Ó’q yêVü≤Hê˝À¢ 48% yêVü≤Hê\T e÷Á‘·y˚T á <˚XÊ˝À¢ ñ+≥Tqï|üŒ{Ïø°, s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡ D ≤\T 90 XÊ‘êìøÏ ô|’ > ± ñ+&É ≥ + >∑ e THês¡ Ω + . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· düeTdü´ rÁe+>± ñ+~. ˇø£ÿ 2008 dü+e‘·‡s¡+˝ÀH˚ 4.8 \ø£å\ Á|üe÷<ë\T »s¡>∑>± 1.2 \ø£å\ eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 5.2 \ø£å\ eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. M]˝À #ê˝≤eT+~ n+>∑ $ø£\Ts¡T>± e÷sês¡T. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T˝À¢ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eT+~ j·TTe≈£î\T ø±e&É+ eT]+‘· $cÕ<äø£s¡+. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T, >±j·÷\T, eTs¡D≤\T, yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\T s√&ÉT¶ HÓ{ŸesYÿ˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 3.34 $T*j·THé øÏ˝ÀMT≥s¡¢ s√&éH{Ó ŸesYÿ‘√ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ¬s+&Ée n‹ô|<ä› s√&ÉT¶ HÓ{ŸesYÿ ø£*–q <˚X¯+>± Á|üdæ~∆>±+∫+~. 1970 qT+&ç 2008 eT<Ûä´ yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ dü+K´ düTe÷s¡T 64 ¬s≥T¢ ô|]–+~. s√&ÉT¶ HÓ{ŸesYÿ eT÷&ÉT ¬s≥T¢ $düÔ]+∫+~. Bì‘√ bÕ≥T s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ dü+K´ Hê\T–+‘·\T ô|s¡>>∑ ±, M{Ïe\¢ >±j·÷\ bÕ\j˚T´ yê] dü+K´ 7 ¬s≥T¢ ôV≤∫Ã+∫+~. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ e\¢ eTs¡DÏ+#˚ yê] dü+K´ 8 ¬s≥¢≈£î ô|’>± ô|s¡&É>∑+ >∑eTHês¡Ω+. πø+Á<ä s√&ÉT¶ s¡yêD≤ s¡Vü≤<ës¡T\ eT+Á‹‘·« XÊK $&ÉT<ä\ #˚dæq ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2011˝À 4.97 \ø£å\ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T »]>±sTT. nq>± Á|ü‹ ì$TcÕìøÏ ˇø£ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä+ »s¡T>∑T‘√+~. 1,42,485 eTs¡DÏ+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ ø±s¡D+>± Á|ü‹ 3.7 ì$TcÕ\≈£î ˇø£s¡T #·ìb˛‘·THêïs¡T. 1999`2000˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ&ç|æøÏ 3% qwüº+ »]–+~. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq Á|üe÷<ë\T ìwüŒ‹Ô 2001 qT+&ç dæús¡+>± ô|s¡T>∑T‘·÷ ek˛Ô+~. dü>∑≥Tq 100 s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ eTs¡DÏ+#˚ yê] dü+K´ 2001˝À 20 eT+~ <ëø±, 2008 Hê{ÏøÏ n~ 24.7≈£î ô|]–+~.
25`65 dü+e‘·‡sê\T 51.9 65 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’q 10.4 s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ eØZø£s¡D 2011 dü+e‘·‡s¡+˝À »]–q yÓTT‘·+Ô s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ 30.1% C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\ (National Highways) MT<ä, »s¡>±Z, yÓTT‘·Ô+ eTè‘·T˝À¢ 37.1% eT+~ C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\ MT<ä »]–q Á|üe÷<ë˝À¢ eTs¡DÏ+#ês¡T. C≤rj·T, sêh s¡Vü≤<ës¡T\T n~Ûø£ y˚>±ìøÏ nqTe⁄>± ñ+&É≥+‘√ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T, yê{Ï e\¢ dü+uÛ$Ñ +#˚ eTs¡D≤\T ôd‘’ +· m≈£îÿe>±H˚ ñ+≥THêïsTT.
1.6.3 ¬s’\T Á|üe÷<ë\T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ (Disaster Management Act) 2005 Ç∫Ãq ìs¡«#·q+ Ä<Ûës¡+>± ¬s’˝Ò« eT+Á‹‘·« XÊK ¬s’˝Ò« $|ü‘·TÔqT á $<Ûä+>± ìs¡«∫+∫+~. ªª¬s’˝Ò« $|ü‘·TÔ nq>±.... rÁe dü«uÛ≤e+ ø£*– s¬ ˝’ «Ò \ |ü]~Û˝À ˝Ò<ë s¬ ˝’ «Ò ø±s¡´ø£˝≤bÕìøÏ yÓ\T|ü\ Á|üø£è‹ ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ »]– nH˚ø£ ÁbÕD≤\T b˛e&ÜìøÏ ˝Ò<ë ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T rÁe+>± >±j·T|ü&É{≤ìøÏ eT]j·TT/ ˝Ò<ë Á{≤|òæø˘≈£î rÁe n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&ÜìøÏ, ô|<ä› m‘·TÔq Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·«/ Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ eT]j·TT Áô|’y˚≥T dü+düú\ düVü‰j·T+ ø√dü+ <ë]rùd rÁeyÓTÆq ¬s’\T Á|üe÷<äeTT uÛ≤s¡rj·T ¬s’˝Ò«\˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ $<Ûëq s¡÷|üø£\Œq≈£î H√&É˝Ÿ &çbÕs¡TºyÓT+≥T: uÛ≤s¡rj·T ¬s’˝Ò«\≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT ¬s’˝Ò« uÀs¡T¶˝Àì düTs¡øÏå‘ê $uÛ≤>∑+ (safety Department) s¡÷bı+~düTÔ+~. @<ÓH’ ê nyê+∫Û‘· |òTü ≥qqT s¬ ˝’ «Ò $|ü‘T· >Ô ± Á|üø{£ +Ï #˚ n~Ûø±sêìï »qs¡˝Ÿ y˚TH˚»sY, ndæôdº+{Ÿ »qs¡˝Ÿ y˚TH˚»sY, yê]<ä›s¡÷ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|ü&ÉT dæmdtz\≈£î Çdü÷Ô ¬s’˝Ò« uÀs¡T¶ nqTeT‹+∫+~.
1.6.4 $e÷q Á|üe÷<ë\T
$e÷q Á|üe÷<ë\T n$ »]π> rs¡T, |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·Tà n$ : 1. Äø±X¯+˝À ¬s+&ÉT $e÷Hê\T &Ûûø=≥Tºø√e&É+ (mid air collisions). s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T\T 2. Äø£dæàø£+>± uÛÑ÷$Tô|’ ~–b˛e&É+ (forced landings) πø+Á<ä s√&ÉT¶ s¡yêD≤ s¡Vü≤<ës¡T\ eT+Á‹‘·« XÊK 3. kÕ+πø‹ø£ ˝ÀbÕ\ ø±s¡D+>± ≈£L*b˛e&É+(Crash due ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2011˝À ej·TdüT\ yêØ>± s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä to technical snags). u≤~Û‘·T\ $esê\T.. 4. <äèwæ>º √#·s‘¡ · dü]>± ˝Òøb£ ˛e&É+ (poor visibility) e\q ej·TdüT Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T˝À¢ % $e÷Hê\T |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£L*b˛e&É+. 0`14 dü+e‘·‡sê\T 7.4 $e÷q Á|üe÷<ë\T @ düeTj·T+˝ÀHÓ’Hê, mø£ÿ&Ó’Hê 15`24 dü+e‘·‡sê\T 30.3
$eq |ü_¢πøwüHé‡
149
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃ. nsTT‘˚ $e÷HêÁX¯j÷· \≈£î 30 qT+&ç 40 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ #·T≥Tº |ü]~Û˝ÀH˚ m≈£îÿe »s¡>&∑ ÜìøÏ neø±X¯+ ñ +~. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $e÷q Á|üe÷<ë\T Á|ü<ëÛ q $e÷qÁX¯j÷· \ qT+&ç ãj·T\T <˚sT¡ ‘·Tqï|ü&ÉT ˝Ò<ë ˝≤´+&ç+>¥ ne⁄‘·Tqï|ü&˚ »]–q≥Tº nqTuÛyÑ ê\T yÓ\&¢ dç Tü HÔ êïsTT. $e÷q Á|üe÷<ë\T n&Ée⁄\T, ø=+&É ÁbÕ+‘ê\T, düeTTÁ<ë\T yÓTT<ä\>∑T düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ôd‘’ +· dü+uÛ$Ñ +#˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü ñ+~. ø±s¡D≤\T : $e÷q Á|üe÷<ë\T eTTK´+>± ô|\’ ≥T¢, msTTsY Á{≤|òøæ ˘ ø£+Á{À\s¡¢ e÷qe ‘·|Œæ <ë\ e\q, Á|üj÷· D+ eT<Ûä´˝À kÕ+πø‹ø£ ˝ÀbÕ\ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ø±s¡D+>± dü+uÛ$Ñ düT+Ô {≤sTT. ns¡T<äT>± ñÁ>∑yê<ä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ ≈£L&Ü $e÷q Á|üe÷<ë\T »s¡>e∑ #·TÃ.
1.6.5 >∑ì $|ü‘·TÔ\T(Mine Disasters) >∑qT\ #·≥º+ (Minies Act) 1965 $|ü‘·TÔqT 10 ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTqÆ Á|üe÷<ä (nyê+∫Û‘· |òüT≥q) #·s¡´>± ìs¡«∫+∫+~. 10 eT+~ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ÁbÕD qwüº+ dü+uÛÑ$+#˚ Á|üe÷<ë\qT á #·≥º+ Á|ü<Ûëq Á|üe÷<ä+>± eØZø£]+∫+~. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ >∑qT˝À¢ »]π> Á|üe÷<ë˝À¢ y˚˝≤~ eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. Á|ü‘˚´øÏ+∫, u§>∑TZ >∑qT\ ‘·e«ø£+, ø£]ƒq •\\ ‘·e«ø£|ü⁄ >∑qT˝À¢ m≈£îÿe ÁbÕD qwü+º »s¡T>∑T‘√+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n‹ô|<ä› >∑ì $|ü‘T· Ô 1975
&çôd+ãsY 27q dü+uÛÑ$+∫+~. |üqT\T ì*|æy˚dæq Ç+¬ø¢Hé e]ÿ+>¥ Á|ü<˚X¯+ qT+&ç ô|<ä› m‘·TÔq ˙s¡T HÓ≥Tºø=ì sêe&É+‘√ 375 eT+~ >∑ì ø±]à≈£î\T ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. á Á|üe÷<ä+ ;Vü‰sY˝Àì s¡a]j·÷ ÁbÕ+‘·+˝À >∑\ #·kÕï˝≤ ø±*j·TØ˝À »]–+~. &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ »qs¡˝Ÿ Ä|òt yÓTÆHé‡ ùd|ò”º (DGMS) >∑ì $|ü‘·TÔ\T, qcÕº\T, yê{Ï Á|üuÛ≤yê\qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]+∫+~. zô|Hé ø±dtº >∑qT˝À¢ ôd’&ébòÕ˝Ÿ uÛÑ÷>∑s¡“¤ >∑qT˝À¢ ô|’ ø£|ü, ôd’&ébòÕ˝Ÿ‡ >∑qT\ |æ\¢s¡T¢ ≈£L*b˛e&É+ msTTsY u≤¢dtº KìC≤ìï rdüT¬øfi‚¢ ‘ê&ÉT (rope haulage) $|òü\+ ø±e&É+ $<äT´‘Y düs¡|òüsê˝À ˝À|ü+ e\¢ »]π> Á|üe÷<ä+ >∑qT˝À¢ eT+≥\T »\ Á|üfi¯j·T+ >∑qT˝À¢ $k˛Œ¤≥Hê\T sêfi¯ó¢ ù|*, >±j·÷\T ø±e&É+ 1901 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ 334 Á|ü<Ûëq >∑ì Á|üe÷<ë\T »s¡>∑>±, 3,672 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düq #˚ùd Äj·TT<Ûë\T (Weapons of Mass Destruction) e\¢ ø£*π>~ (4) 1) ÁbÕDqwüº+ 2) Ädæúqwüº+ 3) yê‘êes¡D qwüº+ 4) ô|’$ n˙ï 2. uÛÀbÕ˝Ÿ˝Àì <˚ì˝À s¡kÕj·Tìø£ yêj·TTe⁄ $|ü‘T· Ô »]–+~? 1) Ç+&çj·THé ÄsTT˝Ÿ &çb˛ (3) 2) m|òt.dæ.◊. 3) j·T÷ìj·THé ø±¬s’“&é bòÕ´ø£ºØ 4) HÓs√˝≤ø˘ ¬ø$Tø£˝Ÿ bòÕ´ø£ºØ
3. á ÁøÏ+~ yêì˝À e÷qe Áù|πs|æ‘· Á|üe÷<ä+ @~? (4) 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHêMT 3. es¡<ä 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 4. á ÁøÏ+~ yêì˝À ˇø£ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ 1) es¡<ä 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) ø£s¡Te⁄ 4) u≤+ãT Áù|\T&ÉT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(4)
150
5. Ä≥+u≤+ãT @ dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~? (2) 1. nDT dü+©q‘· 2. nDT$∫ä‹Ô 3. ô|’ ¬s+&É÷ 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 6. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT @ dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~? (1) 1. nDT dü+©q‘· 2. nDT $∫ä‹Ô 3. ô|’ ¬s+&É÷ 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 7. Hê>∑kÕøÏ MT<ä Ä≥+u≤+ãTqT ¬s+&√kÕ] y˚dæq ‘˚B (1) 1) 06`08`1945 2) 09`08`1945 3) 06`08`1943 4) 09`08`1943 8. Væ≤s√w”e÷ MT<ä yÓTT<ä{ÏkÕ] Ä≥+u≤+ãT y˚dæq ‘˚B 1) 06`08`1945 (2) 2) 09`08`1945 3) 06`08`1943 4) 09`08`1943
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
VIII
. $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T/ #·s¡´\T 1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ 2. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ 3. kÕúìø£, sêh kÕúsTT dü+düú\ bÕÁ‘· 4. Á|ü»\ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ #˚‘· Á|üD≤[ø£
5. $|ü‘·TÔ düeTj·÷˝À¢ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T 6. ne•wüº HÓ’|ü⁄D≤´\T
1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ (Community Planning for Disaster Management)
1.1 |ü]#·j·T+
düT•øÏå‘·T˝…’q ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#·&Éy˚T ø±≈£ î +&Ü, J$‘ê\qT ø±bÕ&˚ $\TyÓ ’ q Ädü T Ô \ T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É‘ês¡T. nbÕj·÷ìï ≈£î~+#·&É+˝À ≈£L&Ü ø£eT÷´ì{°\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. M] ne>±Vü≤q, bÕÁ‘· ˝Ò≈£î+&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ |ü]|üPs¡í+ ø±C≤\<äT. Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ ì]›wüº Á|ü<˚X¯+˝À yÓ’|üØ‘ê´\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üX¯$T+|üCÒùd #·s¡´\T #˚|ü≥º&ÜìøÏ kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° #˚‘·T\T ø£\|üe\dæ ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ $|ü‘T· Ô düŒ+<äq≈£î dü+ã+~Û+∫ $_Ûqï <äèø√ÿD≤\˝À ø£eT÷´ì{° kÕeTsêú´\qT ì]à+#ê\ì ã\+>± ø√s¡T≈£î+≥T+~. |ü\T s¡ø±˝ yÓ’|üØ‘ê´\qT düeTs¡úe+‘·+>± m<ä T s=ÿH˚ ìyês¡ D , ñ|ü X ¯ e Tq eT]j· T T dü q qï<ä ∆ ‘ · ≈ £ î nedüsy¡ TÓ qÆ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£\qT n_Ûeè~∆ #˚j÷· \ì ø£eT÷´ì{°\qT ø√s¡T‘√+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ <äøÏåD rs¡+ 2004 &çôd+ãsY 26q uÛ≤Ø düTHêMT ‘êøÏ&çøÏ >∑T¬s’+~. n‘·´+‘· ìs¡Tù|<ä\T, n≥º&ÉT>∑T esêZ \ yê¬ s ’ q eT‘· ‡ ´ø±s¡ T \T rÁe+>± qwü º b ˛j· ÷ s¡ T . ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ˇø£ ∫qï Á>±eTyÓTÆq kÕ$Tj·÷s¡ô|≥ºsTT e÷Á‘·+ s¡ø+åÏ #·ã&ç+~. kÕ$Tj·÷s¡ ô|≥ºsTT Á>±e÷ìøÏ <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï Á>±e÷˝À¢ á Á>±e÷ìøÏ ø£+fÒ ◊<äT ¬s≥T¢ eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. kÕ$Tj·÷s¡ ô|≥ºsTT˝À nH˚ø£ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&É≥+ m˝≤ kÕ<Ûä´yÓTÆ+~? ‘·$Tfi¯Hê&ÉT Á|üuÛÑT‘·«+ ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (j·TTmHé&|ç )æ düV≤ü ø±s¡+‘√ kÕ$Tj·÷s¡ô|≥ºsTT˝À $|ü‘·TÔ nbÕj·T ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|ü{Ϻ+~. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘‡· , XÀ<Ûqä eT]j·TT s¡øDå£ #·s´¡ \T, ‘=* ôV≤#·Ã]ø£ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À •ø£åD Çe«&É+ <ë«sê kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° Á|ü»\ kÕeTsêú´ìï ô|+#·&Éy˚T á ø±s¡´Áø£eT+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+. á Á>±e÷ìøÏ dü + ã+~Û + ∫q Á|ü » \≈£ î $|ü ‘ · T Ô dü q ï<ä ∆ ‘ · , Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e&É+˝À kÕúìø£ bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T düVü≤ø±s¡+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î kÕúìø£ ø£eT÷´ì{°j˚T >∑T+&Óø±j·T n+~+#êsTT. Bì‘√ $|ü‘·TÔqT m<äTs=ÿe&É+˝À kÕúìø£ e+{Ï~. m+<äTø£+fÒ.... ø£eT÷´ì{° dü«j·T+ b˛wüø£‘·«+ kÕ~Û+∫+~. ‘·<ë«sê Çø£ÿ&ç 1. yÓTT<ä{Ï Á|ü‹düŒ+<ä≈£î&ÉT (|òüdtº ¬skÕŒ+&ÉsY): $|ü‘·TÔ Á|ü»\T dü«\Œ e´e~Û˝ÀH˚ düeTs¡úe+‘·+>± düŒ+~+∫, $\TyÓ’q dü+uÛÑ$+#˚ Á|ü<˚X¯+ ø£eT÷´ì{°j˚T ø±ã{Ϻ, ‘=*>± ‘·eT Ä|ü⁄Ô\ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&ÉTø√>∑*>±s¡T. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À düŒ+~+#˚~ ≈£L&Ü ø£eT÷´ì{°j˚T. dü+uÛÑ$+#˚, m≥Te+{Ï yÓ’|üØ‘ê´ì¬ø’Hê, ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT, nedüsêìï Ç~ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $|ü‘·TÔ 2. >∑]wüº düe÷#êsêìøÏ eqs¡T : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT, $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q ‘·ø£åD nq+‘·s¡+ Ä dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚yês¡T $TqVü‰ ÁbÕ+‘êìøÏ bıs¡T>∑Tq ñqï yês¡T ˝Ò<ë ø£eT÷´ì{° Á|ü»˝Ò ‘=*>± eT¬ses¡÷ nø£ÿ&çøÏ dü+ã+~Û+∫q n‘·T´‘·ÔeT ˝Ò<ë Á|ü‹düŒ+~kÕÔs¡T. Á|üuÛ≤$‘· Á|ü»\T kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T ˝Ò<ë düeTÁ>∑yÓTÆq ‘êC≤ düe÷#êsêìï Çe«˝Òs¡T. @<Ó’Hê Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú (mHéJz)\ qT+&ç @<Ó’Hê düVü≤ø±s¡+ 3. $|ü‘·TÔ\qT m<äTs=ÿH˚ kÕúìø£ j·T+Á‘ê+>±\T : n‘·´~Ûø£ ø√s¡ø£ eTT+<äT kÕ<Ûës¡D+>± kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° Á|ü»˝Ò ‘=* XÊ‘·+ $|ü‘·TÔ\T |ü⁄qsêeè‘·eTe⁄‘·T+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, Á|ü ‹ dü Œ +<ä ≈ £ î \T (¬ s kÕŒ+&É s ¡ T ¢ ) ne⁄‘ês¡ T . $|ü ‘ · T Ô ‘·sê\ã&ç n_Ûeè~∆ #˚düT≈£î+≥÷ edüTÔqï $|ü‘·TÔ\qT dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ ø=~› >∑+≥\ eTT+<äT, ø=~› >∑+≥\ ‘·s¡Tyê‘· m<ä T s=ÿH˚ kÕ+Á|ü < ëj· T ã<ä ∆ y Ó T Æ q j· T +Á‘ê+>±\T e´e~Û J$‘ê\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ, >±j·÷\T ‘·>∑\≈£î+&Ü m\¢|ü&É÷ ñ+{≤sTT. Ç~ kÕúìø£ yê‘êes¡D+˝À #·÷&É{≤ìøÏ m+‘√ øÏ¢wüºyÓTÆq, $\TyÓ’q düeTj·T+ ne⁄‘·T+~. . n‘·´+‘· ‘·ø£åD+ düŒ+~+#˚ j·T+Á‘ê+>∑+ ne⁄‘·T+~. $|ü‘T· Ô dü+uÛ$Ñ +∫q dü˝ú ≤ìøÏ yÓ\T|ü\ qT+&ç e#˚à düV≤ü ø±s¡+ Bìì kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ eT]+‘· n_Ûeè~∆ |üs#¡ ê*. #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ ø=+‘· düeTj·T|ü&TÉ ‘·T+~. Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢
1.2 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{°j˚T >∑T+&Óø±j·T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
153
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. dü« Á|üjÓ÷»q+˝À dü«j·T+ düVü‰j·T+ : $|ü‘·TÔ\ e+{Ï dü + <ä s ꓤ ˝ ˝À yÓ \ T|ü * dü V ü ≤ ø±s¡ + ô|’ n~Û ø £ + >± Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü ø£eT÷´ì{° ‘·ø£åDy˚T düŒ+~+#·&É+ düVü≤» \ø£åD+.
1.3 bÕsƒ ¡ X Ê\, Ç+{Ï e <ä › uÛ Ñ Á <ä ‘ ê dü÷Á‘ê\T
3. bÕsƒ¡XÊ\\qT s¡B›>± ñ+&˚ s¡Vü≤<ës¡T\T, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T, s¬ ˝’ «Ò Á{≤≈£î\T, ÄdüŒÁ‘·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #·÷&É≥+ 4. bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìsêàD≤‘·àø£, ìsêàD≤‘·àøπ ‘·s¡ düTs¡ø‘åÏ ‘· ê«ìï ø±bÕ&É≥+.
1.3.2 bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ dü+uÛÑ$+#˚ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T
2001 »qe] 26q >∑ T »sê‘Y ˝ À dü + uÛ Ñ $ +∫q uÛÑ÷ø£+|ü+˝À 971 eT+~ $<ë´s¡Tú\T, 31 eT+~ ñ bÕ<Ûë´j·TT\T eTs¡D+Ï #ês¡T. ã\V”≤qyÓTqÆ ø£≥&º Ü\ ø±s¡D+>± 1884 bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\T ≈£î|üŒ≈£L*b˛j·÷sTT. uÛÑTCŸ |ü≥ºD+˝Àì Çs¡T¬ø’q M~Û qT+&ç >∑D‘·+Á‘· y˚&ÉTø£˝À¢ bÕ˝§Zq&ÜìøÏ e÷]Ã+>¥ #˚düT≈£î+≥÷ yÓfi¯ó‘·Tqï 300 eT+~ $<ë´s¡Tú\T M~ÛøÏ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ ñqï uÛÑeHê\T ≈£L*, yê]ô|’ |ü&≥É +‘√ eTs¡D+Ï #ês¡T. uÛ÷Ñ $T ø£+|æ+#·&+É ÁbÕs¡+_Û+#·>±H˚, u≤+ãT ù|*q≥T¢ uÛÑj·T|ü&ç #ê˝≤ eT+~ |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê˝À¢øÏ |üs¡T>∑T\T rdæq≥Tº yês¡Ô\T e#êÃsTT. 2008 y˚T 12q #Ó’Hê˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+˝À ≈£L&Ü 900 eT+~øÏ ô|>’ ± ôV≤’ dü÷ÿ\T $<ë´s¡T\ú T #·ìb˛j·÷s¡T. á ¬s+&ÉT |òüT≥q\T ìsêàD≤‘·àø£+>±, ìsêàDÒ‘·s¡+>± ≈£L&Ü düTs¡øÏå‘·yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\\T ñ+&Ée\dæq nedüsêìï >∑Ts¡TÔ #˚düTÔHêïsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·&É+‘√ bÕ≥T bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ôd’‘·+ dæ<ä∆+>± ñ+fÒ nH˚ø£ $\TyÓ’q ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&Ée#·TÃ. bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú T <äTs¡“\¤ ‘ê«ìï Á|ü‹_+_+#˚ eTs=ø£ dü+|òüT≥q 2004 p˝…’ 16q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ˝≤sY¶ ø£èwüí dü÷ÿ˝Ÿ˝À »]–+~. á bÕsƒ¡XÊ\˝À dü+uÛÑ$+∫q n–ï Á|üe÷<ä+˝À 93 eT+~ $<ë´s¡Tú\T düJe <äVü≤qeTj·÷´s¡T. Ms¡+‘ê 11 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT ˝À|ü⁄ yêπs. ô|’ dü + |ò ü T ≥q\T bÕsƒ ¡ X Ê\ ìsê«Vü ≤ ≈£ î \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú ≈£î bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ düTs¡ø‘åÏ · yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&É≥+ô|’ ø=ìï bÕsƒê\T H˚sT¡ Œ‘·THêïsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $|ü‘·TÔ\T eTT+<äT>±H˚ ôV≤#·Ã]+∫ sêe⁄. ø±ã{Ϻ, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq |ü]düsê\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+˝À eTq˝À Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° bÕÁ‘· ñ+≥T+~.
1. yê]¸ø√‘· ‡ yê\ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± n–ï Á|ü e ÷<ë\T, ‘=øÏÿdü˝≤≥\T 2. $Vü‰s¡j·÷Á‘·˝À¢ »]π> Á|üe÷<ë\T 3. bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À »]π> n–ï Á|üe÷<ë\T 4. ñÁ>∑yê<ä <ë&ç 5. øÏ&Üï|æ+>¥ 6. ñ<˚›X¯ |üPs¡«ø£+>± »]π> Væ≤+kÕ‘·àø£ <ë&ç 7. $wü|üP]‘· ÄVü‰s¡+ 8. Á|üj·÷D≤\ dü+<äs¡“¤+>± »]π> Á|üe÷<ë\T düTs¡øÏå‘·yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+ ñ+&Ü\+fÒ, bÕsƒ¡XÊ\≈£î, Ç+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*. <ëìe\q $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>± dü+uÛÑ$+#˚ qwüº+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£˝À ñ+&Ée\dæq ÄeX¯´ø£ n+XÊ\T 1. bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷Hê´ìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+, ÄeX¯´ø£‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·T&É+: bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚ùd eTT+<äT Á|æì‡bÕ˝Ÿ, yÓ’dt Á|æì‡bÕ˝Ÿ, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´+, |ü ] bÕ\Hê dæ ã “+~, ñbÕ<Û ë ´j· T T\T, $<ë´]ú Hêj·T≈£î\‘√ ne>±Vü≤Hê ø±s¡´Áø£eT+ @sêŒ≥T #˚dæ Á|üD≤[ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT n+<ä]ø° ‘Ó*ùd˝≤ #˚j·÷*. 2. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° @sêŒ≥T : á ø£$T{° düuÛÑT´\T bÕsƒX¡ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üD≤[ø£≈î£ e÷s¡ìZ sπ X› ø¯ ‘£ «· + eVæ≤+#·&É+˝À, Á|üD≤[ø£qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+˝À |üP]Ô u≤<Û´ä ‘· ø£*– ñ+{≤s¡T. bÕsƒX¡ Ê\˝À Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü e÷ø˘Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#˚ u≤<Û´ä ‘· ≈£L&Ü M]<˚. á ø£$T{°øÏ Á|æì‡bÕ˝Ÿ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T 1.3.1 Ç+{Ï e<ä,› bÕsƒX¡ Ê\ e<ä› #˚|≥ü eº \dæq ø=ìï $<ë´]ú ì /$<ë´]ú Hêj· T ≈£ î \T, ‘· * ¢ < ä + Á&É T \T ñ eTÚ*ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T bÕ<Ûë´j·TT\ nk˛dæj˚TwüHé Á|ü‹ì<ÛäT\T, mHéJz\T, 1. _Ûqï s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\ô|’ bÕsƒ¡XÊ\˝À, Ç+{Ï e<ä› dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡, e÷¬sÿ{Ÿ ÁfÒ&ÉsY nk˛dæj˚TwüHé, mHédædæ, ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+ mHémdtmdt, kÂÿ≥T¢ ¬>’&ÉT‡, HÓÁVüA j·TTeπø+Á<ä dü+|òüT≥q yÓTT<ä\>∑T yê\+{°s¡T¢ düuÛÑT´\T>± ñ+&Ü*. 2. bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
154
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. yÓ’|üØ‘ê´ìï >∑T]Ô+∫, n+#·Hê y˚j·T&É+: bÕsƒ¡XÊ\\T $|ü‘·TÔ >∑Ts¡j˚T´ neø±X¯+ ñ+<äì, bÕsƒ¡XÊ\\ j·÷»e÷q´+‘√ bÕ≥T n+<ä]ø° ‘Ó*j·TCÒjT· &É+ #ê˝≤ eTTK´+. bÕsƒ¡XÊ\\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷ù| ìsêàD≤‘·àø£ yÓ’|üØ‘ê´\T (ã\V”≤qyÓTÆq ø±+Áø°≥T ìsêàD≤\T) ø£ | t u Às¡ T ¶ \ T, ã\T“\T, bÕsƒ ¡ X Ê\˝Àì Á{À|ò ” \ T, ˝ÒuÀπs≥Ø\˝À ñqï s¡kÕj·THê\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ñqï Á|ü<˚XÊ\T e+{Ï ìsêàDÒ‘·s¡ yÓ’|üØ‘ê´\qT >∑T]Ô+∫, n+#·Hê y˚j·÷*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î : e&√<äs¡ ÁbÕ+‘·+ uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñ qï Á|ü<˚X¯+˝À ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ, nø£ÿ&ç bÕsƒ¡XÊ\\T es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢, uÛÑ÷ø£+bÕ\ e+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düqï<ä‘∆ q· T ø£*– ñ+&Ü*. düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\‘√ bÕ≥T n–ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò<ë s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T e+{Ï e÷qe ø±s¡ø£ yÓ|’ Øü ‘ê´\ eTT|ü⁄ŒqT ≈£L&Ü ø£*– ñ+{≤sTT. uÛ≤Ø esê¸\T, ‘˚*ø£bÕ{Ï Á|üø£+|üq\≈£î uÛÑeHê\T ≈£L*q |òüT≥q\T nH˚ø£ ñ HêïsTT. n+<äTe\¢ bÕsƒX¡ Ê\\ ìsêàD uÛÁÑ <ä‘q· T ≈£L&Ü |ü]o*+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\ uÛÑÁ<ä‘·qT n+#·Hê y˚ùd+<äT≈£î Ádüºø£Ãs¡˝Ÿ Ç+»˙s¡T ˝Ò<ë dæ$˝Ÿ Ç+»˙s¡T düVü‰j·T+ rdüTø√yê*. 4. e÷qe eqs¡T\, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ C≤_‘ê: $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq˝À e÷qe, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T #ê˝≤ eTTK´ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT >∑T]Ô+∫, C≤_‘ê s¡÷bı+~+#ê*. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡˝À •ø£åD bı+~qyês¡T, XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åø£ #·s´¡ \T dæã“+~, n–ïe÷|üø£ dæã“+~ yÓTT<ä\>∑T e÷qe eqs¡ T \ C≤_‘êqT dæ < ä ∆ + >± ñ+#· T ø√yê*. ñ bÕ<Û ë ´j· T T\T, uÀ<Û ä H ˚ ‘ · s ¡ dæ ã “+~, d” ì j· T s¡ T $<ë´s¡Tú\≈£î ô|’ n+XÊ\˝À •ø£åD Çyê«*. ì#ÓÃq\T, ‘êfi¯ófl, eT+≥\qT ÄπsŒ |ü]ø£sê\T, Áôdº#·s¡T¢, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ u≤≈£î‡, ø£eT÷´ìπøwüHé‡ e´edüú yÓTT<ä\>∑T uÛÖ‹ø£ eqs¡T\qT bÕsƒX¡ Ê\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. @<ÓH’ ê n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT dü+Á|ü~+#·&ÜìøÏ ÄdüŒÁ‘·T\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ë\T/ øÏ¢ì≈£îÿ\T/ &çôdŒq¸Ø\T, b˛©düT ùdºwüHé e+{Ï yê{Ï C≤_‘ê qT dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√yê*. 5. e÷´|æ+>¥: ∫qï |æ\¢\T, Ç‘·s¡ dæã“+~ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ, n+<äTu≤≥T˝À ñ qï eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ e÷´|æ+>¥ ø£düs¡‘·TÔ m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. $_Ûqï nedüsê\≈£î ‘·>∑Z≥Tº>± Hê\T>∑T _ÛqïyÓTÆq e÷´|ü⁄\T ñHêïsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
155
m. k˛wü˝Ÿ e÷´|ü⁄: Ç~ bÕsƒ¡XÊ\ uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕìï $e]düTÔ+~. á e÷´|ü⁄ 1. bÕsƒ¡XÊ\˝À ñqï |üø±ÿ, ÄsYdædæ, ô|+≈£î\T ø£*–q ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T 2. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì dæã“+~ >∑~ 3. bÕsƒX¡ Ê\˝Àì |òõæ ø˘‡, ø¬ $TÁd”,º ãj·÷\J, ¨+ôdH’ ‡é yÓTT<ä\>∑T Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T 4. bÕsƒ¡XÊ\ ø±´+{°qT, bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eTTK´yÓTÆq Á|ü<˚X¯+ 5. bÕsƒX¡ Ê\ Äes¡D+˝À ñqï Ä≥ dü˝ú ≤\T, ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü÷∫düTÔ+~. _. eqs¡T\ e÷´|ü⁄ : $|ü‘T· Ô dü+<äs“¡ +¤ ˝À ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#˚ $<Û+ä >± nìï s¡ø±\ e÷qe, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ C≤_‘êqT Ç+<äT˝À bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T. dæ. <äTs¡“¤\‘·« e÷´|ü⁄ : bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+˝À ñqï <äTs¡“¤\ Á|ü<˚XÊ\qT #·÷|ü⁄‘·T+~. 1. Á|ü ‹ ‘· s ¡ > ∑ ‹ >∑ ~ øÏ dü + ã+~Û + ∫q e÷´|ü ⁄ ˝À n+<äT˝Àì |æ\¢\T, yê] $esê\qT ($<ë´]úì, $<ë´s¡ T ú \ T, n+>∑ y Ó ’ ø £ \ ´+ ø£ * –q yês¡ T , ã\V”≤qT\T,yÓTT<ä\>∑Tyês¡T) >∑T]Ô+#ê*. 2. bÕsƒ¡XÊ\˝À ã\V”≤qyÓTÆq ìsêàD≤\T ø£*– ñqï ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T, ø±´+{°qT¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü÷∫düTÔ+~. 3. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì yÓTsTTHé dæ«#YuÀs¡T¶ ñqï Á|ü<˚XÊìï, 4. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì ˝À‘·≥Tº Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]ÔdüTÔ+~. &ç. bÕsƒX¡ Ê\˝Àì düTs¡ø‘åÏ · Á|ü<X˚ ¯ eT]j·TT U≤∞ #˚ùd e÷s¡+Z jÓTTø£ÿ #ês¡Tº 1. düTs¡øÏå‘·yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]ÔdüTÔ+~ 2. |æ\\¢ T, dæã“+~ ÄÁX¯jT· + bı+<ä&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚XÊ\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. 3. U≤∞ #˚ùd e÷s¡Z|ü⁄ #ês¡Tº yÓTT‘·Ô+ uÛÑeHêìï, uÛ Ñ e q+˝Àì øÏ { Ï ø ° \ T, ‘· \ T|ü ⁄ \T, ãVæ ≤ s¡ + >∑ Á|ü<X˚ Ê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì düŒwü+º >± #·÷|ædTü +Ô ~.. 4. n–ï Á|üe÷<ä+/ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ nqT>∑TD+>± ãj·T≥≈£î yÓfi‚¢ <ë]ì düŒwüº+>± #·÷|ædüTÔ+~. 5. bÕsƒX¡ Ê\˝À ñqï ãj·T≥≈£î yÓfi¢‚ e÷sêZ\qT u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ\‘√ düŒwüº+>± #·÷|ædüTÔ+~. 6. dæ<ä∆+ #˚dæq e÷´|ü⁄\qT bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eTTK´yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\˝À Á|ü<ä]Ù+#·&É+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
7. ãj·T≥≈£î yÓfi‚¢ e÷sêZ\˝À @<Ó’Hê <Óã“‹qï|ü&ÉT Á|ü‘ê´e÷ïj·T e÷sêZ\qT ≈£L&Ü dü÷∫+#ê*.
1.4 $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ãè+<ë\ @sêŒ≥T, •ø£åD
1.5 ìyês¡D, ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T 1.5.1 ñ|üX¯eTq+ (Mitigation)ìs¡«#·q+ :
$|ü‘T· Ô ˝Ò<ë rÁeyÓTqÆ $|ü‘T· Ô jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û yêìï ø£ìwü+º #˚j·T&ÜìøÏ #˚|üfÒº m≥Te+{Ï #·s¡´HÓ’Hê ñ|üX¯eTq+ n+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\˝À ÁøÏ+~ yê{Ïì @sêŒ≥T (Mitigation as we know refers to 'Any measure taken to minimize the impact of a disaster or potential disaster) #˚j·÷*. ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT, $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>± 1. ne>±Vü≤Hê ø£\Œq ãè+<ä+ (Awareness Genera tion ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü #˚|ü≥ºe#·TÃ. nsTT‘˚, rÁeyÓTÆq Team) $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü #˚|üfÒº #·s¡´\πø ñ|üX¯eTq #·s¡´\T 2. ôV≤#·Ã]ø£\T, düe÷#êsêìï #Ós¡y˚ùd ãè+<ä+ (Warn- nH˚ |ü<ëìï ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ing and Information Dissemination Team) 1.5.2 ñ|üX¯eTq #·s¡´\ ÁbÕ<Ûëq´‘· 3. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘ê‡ ãè+<ä+ (First Aid Team) düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ø£eT÷´ì{°\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ eT]j·TT 4. XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\ ãè+<ä+ (Search ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\qT ≈£î~+#·&É+ <ë«sê ñ|üX¯eTq #·s¡´\T Rescue Team) Á|ü»\≈£î y˚T\T #˚kÕÔsTT. Çø£ÿ&É ø=ìï ñ|üX¯eTq #·s¡´\T 1.4.1 Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ e<ä› ñ+&Ée\dæq $|ü‘·TÔ Çe«ã&ܶsTT. n$: øÏ≥Tº q÷‘·q+>± ì]àdüTÔqï ˝Ò<ë ]ù|s¡T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï uÛÑeHê\≈£î ø£]ƒq uÛÑeq ìsêàD ìã+<Ûäq\qT neT\T Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ Ç+{Ï e<ä› ˇø£ $|ü‘·TÔ dü|ü¢jYT øÏ≥TºqT #˚j·T&É+, es¡<ä\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ @sêŒ≥T¢ #˚j·T&É+, ñ+#·Tø√yê*. Ä øÏ≥Tº $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ≈£î≥T+u≤ìøÏ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ Á|üe÷D≤\qT neT\T #˚jT· &É+, düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·TbòÕqT ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü+ ô|qT>±\T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± |ü{Ïwüº |üs¡#·&É+. e∫Ãq|ü&ÉT $<äT´‘Y düs|¡ süò ê ì*∫b˛sTT, ‘ê>∑T˙s¡T ø£\Twæ‘+· >∑èVü‰\qT Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq ÁbÕ+‘ê\≈£î <ä÷s¡+>± ø±e#·TÃ. ã\yÓTÆq á<äTs¡T>±\T\T ˝Ò<ë es¡<ä\T e∫Ãq|ü&ÉT ì]à+#·Tø√e&É+ ø=Hêïfi¯¢bÕ≥T Ç+{Ïì e~* <ä÷s¡+>± ñ+&Ée\dæ edüTÔ+~. Ç≥Te+{Ï dü e Tj· ÷ ˝À¢ me]øÏ yês¡ T yê] MT<ä H ˚ ã\yÓTÆq >±\\T ˝Ò<ë uÛÑ÷ Á|üø£+|üq\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ ñ+≥T+~. n|ü&ÉT $|ü‘·TÔ øÏ≥Tº m+‘·>±H√ $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·« uÛÑeHê\≈£î ¬sÁ{À|òæ{Ï+>¥ #˚sTT+#·&É+ dü V ü ‰ j· T |ü & É T ‘· T +~. $|ü ‘ · T Ô øÏ ≥ Tº q T mqï&É ÷ ñ |ü\T s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\ eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À |üjÓ÷–+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ sêø£b˛e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° Á|ü»\≈£î ø£eT÷´ì{° ôw\ºs¡T¢ ì]à+#·&É+ m\¢|ü&É÷ dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√e&É+ eT+∫~. 1.5.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\ e\¢ Á|üjÓ÷»Hê\T $|ü‘·TÔ øÏ≥Tº˝À ñ+&Ée\dæq$. bı&ç <äTdüTÔ\T 1. ÄdæÔ, ÁbÕD qcÕº\qT ≈£î~+#·&É+ <ë«sê ø£eT÷´ì{°\T düTs¡øÏå‘·+>± ñ+&˚˝≤ #˚kÕÔsTT. Á&Ó’ |ü⁄&é edüTÔe⁄\T, ‘ê>∑T˙s¡T 2. $|ü‘·TÔ\ qT+&ç e´≈£îÔ\T, ø£eT÷´ì{°\T y˚>∑+>± eTTK´yÓTÆq &Ü≈£î´yÓT+≥T¢ ø√\T≈£îH˚˝≤ #˚kÕÔsTT. u≤´≥Ø\T, {≤]Ã˝…’≥T¢, Á{≤ì‡düºsY πs&çjÓ÷ 3. Á|üuÛÑT‘·«+, ø£eT÷´ì{°\ô|’ $|ü‘·TÔ\ Ä]úø£ Á|üuÛ≤yêìï Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ u≤≈£î‡ ‘·–ZkÕÔsTT. »ãT“ |ü&çq yê]øÏ, yê´~ÛÁ>∑düTÔ\≈£î nedüs¡yÓTÆq $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT q<äT\≈£î Äqø£≥º\ eT+<äT\T ìsêàD+, Á|üdTü ‘Ô +· ñqï uÛeÑ Hê\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ e+{Ï ÇwüºyÓTÆq u§eTà\T, Ä≥ edüTÔe⁄\T ìsêàD≤‘·àø£ #·s¡´\T eT]j·TT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À •ø£åD, uÛÑ÷ <äT|üŒ{Ï, ~+&ÉT $ìjÓ÷>±ìï Áø£eTãB›ø£]+#·&É+, Á|üC≤ $<ä´ yÓTT<ä\>∑T ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\ bòı{À\T, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄ bò˛{À\T ìsêàD≤‘·àπø‘·s¡ #·s¡´\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
156
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.5.4 n+‘·sê®rj·T düV≤ü » $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+ Bs¡Èø±*ø£ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. n+<äTe\¢ yê{Ïì $|ü‘·TÔ ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D nôd+;¢ 1990e <äXÊu≤›ìï n+‘·sê®rj·T düVü≤» $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+(International Decade for Natural Disaster Reduction)>± 1989 &çôd+ãsY 22q Á|üø£{Ï+∫+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, düTHêMT\T, es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T, n–ï|üs«¡ ‘· $k˛Œ¤≥Hê\T, ø£sT¡ e⁄\T, $T&É‘\· <ä+&ÉT\ <ë&ÉT\T, Ç‘·s¡ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ e\¢ »]π> ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\qT, kÕe÷õø£, Ä]úø£ n+‘·sêj·÷\qT ‘·–Z+#·&Éy˚T Bì Á|ü<Ûëq ñ <˚›X¯+. á \øå±´ìï kÕ~Û+#˚+<äT≈£î C…˙yê˝Àì ◊ø£´sê»´dü$T‹ Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+˝À Á|ü‘˚´ø£ ôdÁø£fÒ]j·T{ŸqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. n+‘·sê®rj·T düVü≤» $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊu≤›ìï |ü⁄s¡dÿü ]+#·T≈£îì 1994 y˚T 23 qT+&ç 27 es¡≈î£ »bÕHé˝Àì jÓ÷ø√Vü‰e÷ q>∑s+¡ ˝À »]–q Á|ü|+ü #· düV≤ü » $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ dü<ädüT‡ »]–+~. á dü<ädüT‡ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\≈£î ˇø£ dü+<˚XÊìï∫Ã+~. <ëìH˚ jÓ÷ø√Vü‰e÷ dü+<˚X¯+ (Yokohama message) n+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\˝À <äè&ÛÉyÓTÆq e÷s¡TŒ sêe\dæq nedüsêìï á dü+<˚X¯+ H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<䛑·, düVü‰j·T+ (disaster prevention, mitigation, prepared-ness and relief) nH˚ Hê\T>∑T n+XÊ\qT ìs¡+‘·s¡ n_Ûeè~∆ $<ÛëHê\qT neT\T #˚j·T&É+ <ë«sê ø=qkÕ–+#ê\ì H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. á Hê\T>∑T n+XÊ\T |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åD, ìs¡+‘·s¡ n_Ûeè~∆‘√ ø£*|æ n+‘·s¡Z‘·+>± ˇø£<ëìø=ø£{Ï n‘·´+‘· <ä>∑Zs¡ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ Á|ü|ü+#·<˚XÊ\T á Hê\T>∑T n+XÊ\qT ‘·eT n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\˝À »‘·#˚]Ã, ø£eT÷´ì{°, ñ|ü ÁbÕ+‘·, ÁbÕ+‘·, C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T kÕúsTT˝À¢ düeTs¡úe+‘·+>± neT\j˚T´˝≤ #·s¡´\T #˚|ü{≤º\ì jÓ÷ø√¨e÷ dü+<˚X+¯ ìπs•› +∫+~. <äTs¡“\¤ ‘·« ≈£î~+|ü⁄ (vulnerability reduction) \øå±´\T, ñ<˚›XÊ\ kÕ<Ûäq˝À $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq (disaster response) ø£+fÒ $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñ |üX¯eTq, dü+dæ<ä∆‘·\T m+‘√ ñ‘·ÔeTyÓTÆq$. ˇπø |ü]e÷D rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\ $wüj·T+˝À uÛ≤s¡‘Y‘√ nyÓT]ø±, »bÕHé˝qT b˛*ùdÔ, Çø£ÿ&ç ø£+fÒ Ä ¬s+&ÉT <˚XÊ˝˝À ÁbÕD qwü+º #ê˝≤ dü«\Œ+>± ñqï≥Tº düŒwüeº Te⁄‘·T+~. nyÓT]ø±, »bÕHé\˝À dü+dæ<ä∆‘· (Preparedness) ñ‘·ÔeT+>± ñ+&É≥y˚T BìøÏ ø±s¡D+.
ìs¡«Vü≤D‘√ düMTø£è‘·+ #˚j÷· *. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q n_Ûeè~∆ eP´Vü≤+˝À ñ|üX¯eTq+(mitigation), ìyês¡D (prevention) \qT ÄeX¯´ø£ n+XÊ\T(essential components)>± #˚|ü{Ϻ+~. <ëìøÏ nqT>∑TD+>± 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ Á|ü‘˚´ø£+>± ˇø£ n<Ûë´j·÷ìï πø{≤sTT+#ês¡T. n_Ûeè~∆ Á|üÁøÏj·T˝À ñ|üX¯eTHêìï #=|æŒ+#·ø£b˛‘˚ n_Ûeè~∆ ìs¡+‘·s¡+ ø=qkÕ>∑<äH˚ yêdüÔyêìï 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ H=øÏÿ #Ó|æŒ+~.
1.5.6 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄
1.5.5 $|ü‘T· Ô eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄qT n_Ûeè~∆ eP´Vü≤+˝À uÛ≤>∑+ #˚j·T&É+ ìyês¡D eT]j·TT ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ \T uÛÁÑ <ä‘· $wüjT· +˝À
$eq |ü_¢πøwüHé‡
157
yÓ’|üØ‘·´ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ìï+{Ï˝Àq÷ eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú\(early warning systems)qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ ‘=* ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«\ì 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ìπs›•+∫+~. ÁbÕD≤\T, ÄdüTÔ\qT ø±bÕ&É{+ ø√dü+ nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«\ì ù|s=ÿ+~. Ç+<äTø√dü+ $|ü‘·TÔ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄, ø£eT÷´ì{°\qT nÁ|üeT‘·+Ô #˚jT· &É+ ø√dü+ XÊÁdü,Ô kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+<äì H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. <äTs¡“\¤ ‘·«+ ø£*–q ø£eT÷´ì{°\≈£î $|ü‘T· Ô ôV≤#·Ã]ø£\qT ø£∫Ñ·+>±, düø±\+˝À #˚sy¡ ù˚ d+<äT≈£î Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ düŒwüº+ #˚dæ+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄, düTHê$T, ôd’ø√¢qT¢, ø±]Ã#·TÃ\T, s¡kÕj·Tq, nDT, C…’$ø£ $|ü‘·TÔ\≈£î dü + ã+~Û + ∫q $|ü ‘ · T Ô nbÕj· T ≈£ î ~+|ü ⁄ j·T+Á‘ê+>±\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. Ç+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq qMø£s¡D kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT, yê{Ï nqTe]Ô‘ê\qT #˚|ü{≤º\ì ≈£L&Ü dü÷∫+#·&É+ »]–+~. nìï Á|ü<Ûëq |ü<∏äø±\˝À $|ü‘·TÔ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄qT πø+ÁBø£]+#·e\dæq eTTK´yÓTÆq n+X¯+>± #˚j·÷\ì düŒwüº+ #˚dæ+~. n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T, $<ÛëHê\ s¡÷|üø\£ Œq˝À $|ü‘T· Ô nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê\ì ù|s=ÿ+~. ø±ã{Ϻ, ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#˚ düeTj·T+˝À Ä |ü<∏äø±\ e\¢ $|ü‘·TÔ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ô|’ m≥Te+{Ï Á|ü u Û ≤ e+ ñ+≥T+~, $|ü ‘ · T Ô \ ñ |üX¯eTHê( mitigation)ìï @ $<Ûä+>± |ü<∏äø±˝À¢ #˚s¡Ãe#·Tà nH˚ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê\ì 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ düŒwüº+ #˚dæ+~.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
<˚X¯+˝Àì yÓ’|üØ‘·´ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À <äTs¡“\‘ê«ìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î $|ü‘T· Ô nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄(Disaster risk reduction)qT nìï Á|ü<Ûëq |ü<∏äø±\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫, dü s √«‘· ÿ èwü º |ü < ∏ ä ø ±\( flagship schemes )˝À #=|æŒ+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|ü‘˚´øÏ+∫ uÛÑ÷ø£+|ü |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î uÛÑs√kÕ ø£*Œ+#·&É+. 12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ ø±\+˝À kÕeTs¡ ú ´ ìsêàD≤( Capacity building )ìï n_Û e è~∆ ø Ï dü + ã+~Û + ∫q ˇø£ eTTK´yÓ T Æ q n+X¯ + >± Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. ø£eT÷´ì{° ne>±Vü≤q, kÕeTs¡ú´ ìsêàD≤ìï C≤rj·T, sêh, õ˝≤¢ eT]j·TT Á>±eT kÕúsTT\ìï+{Ï˝Àq÷ #˚|ü{≤º\ì 12e Á|üD≤[ø£ ìπs›•+∫+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+, dü+kÕú>∑‘· j·T+Á‘ê+>±ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+, n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«e\dæ ñ+≥T+~.
1.6 $|ü‘·TÔ\ ìyês¡D, ñ|üX¯eTHêìøÏ #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T ìyês¡D eT]j·TT ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ <ë«sê |ü\Ts¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ <ë«sê ø£*π> $<Ûä«+dü+, ÁbÕD qwü+º eTT|ü⁄Œ\qT XÊX¯«‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q ≈£î~+#·e#·TÃ. ñ|üXe¯ Tq (Mitigation) #·s¡´\qT kÕ<Ûës¡D+>±, ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£jT˚ ‘·s¡ ø±s¡´ø£\bÕ\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. $|ü‘T· \Ô qT ≈£î~+#˚ ˝Ò<ë yê{Ï Á|üu≤Û yê\qT ‘·|Œæ +#˚ @ uÛÖ‹ø£ ìsêàD≤yÓTHÆ ê ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq+ (structural mitigation) ÁøÏ+<ä≈£î edüT+Ô ~. Ç+»˙]+>¥ #·s´¡ \T, yÓ|’ Øü ‘ê´\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± #˚|ü{Ϻq s¡ø£åD ìsêàD≤\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\ ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT. $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üuÛ≤yê\qT ≈£î~+#˚ $<ÛëHê\T, ne>±Vü≤q, $C≤„Hê_Ûeè~∆, Á|ü»\ ìã<ä∆‘·, düe÷#ês¡ ø£\Œq, Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´\T, |ü<ä∆‘·T\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ìsêàD≤‘·àπø‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T>± ù|s=ÿqã&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ $|ü‘·TÔ\ e\¢ ø£*π> eTT|ü⁄ŒqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ |ü\T ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT #˚|ü{Ϻ+~. á #·s¡´\qT dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«XÊK\T neT\T #˚kÕÔsTT. yê{Ï˝À ø=ìï ~>∑Teq ù|s=ÿq&É+ »]–+~. uÛ Ñ e q+ ≈£ L \&ÜìøÏ neø±X¯ + ñ+<ë? ˝Ò < ë? ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ <ëì >√&É\T, H˚\, ‘·\T|ü⁄\T, ôdsº TTsY πødüT, øÏ{Ïø°\qT düTì•‘·+>± |ü]o*+#ê*. |ü⁄Hê<äT\T |ü>∑Tfi¯ó¢ Ç#êÃj·÷? ˝Ò<ë? ‘·ìF #˚j·÷*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
158
|ü⁄Hê~øÏ |ü>∑Tfi¯ófl Çe«&É+ ˝Ò<ë <Ûä«+düyÓTÆq≥¢sTT‘˚, Ä uÛÑeq+ ìyêkÕìøÏ |üìøÏ sê<äT. n–ï Á|üe÷<ë˝ÒyÓTÆHê »]>±j·÷? ˝Ò<ë? nì ≈£L&Ü |ü]o*+#ê*. ©ø£e⁄‘·Tqï >±´düT ˝…q’ T¢, ø=≥Tº≈î£ b˛sTTq $<äT´‘Y düs÷¡ ÿ´≥T¢, dü>+∑ eTTì–q ø=\TeTT\T, $<äT´‘Y kÕeTÁ– yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+&Ée#·TÃ. eT+&˚ dü«uÛ≤e+ ø£*–q ˝Ò<ë ù|\T&ÉT |ü<ësêú\T Á|üyêVü≤+˝À ø=≥Tº≈£îe∫à ñ+&Ée#·TÃ. Ç+<äTe\¢H˚ es¡ < ä \ ‘· s ¡ T yê‘· dü V ü ≤ »+>± n–ï Á|ü e ÷<ë\T »s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. >±´düT ©≈£î\qT ‘·ìF #˚düTø√yê*. >±´düT yêdüq ˝Ò<ë Væ≤düT‡eTH˚ X¯ã+› edüTqÔ ï≥¢sTT‘˚, øÏ{øÏ ° ‘Ós∫¡ , Ç+{À¢ì yês¡+<ä]˙ yÓ+≥H˚ ãj·T≥≈£î |ü+bÕ*. kÕ<Ûä´yÓTÆ‘˚, yÓ\T|ü* yÓTsTTHé yê\T«qT ñ|üjÓ÷–+∫, >±´düTqT ì*|æy˚dæ, yÓ+≥H˚ |üø£ÿ Ç+{Ï qT+&ç >±´düT ø£+ô|˙øÏ bò˛qT #˚j·÷*. @<Ó’Hê ø±s¡D+ #˚‘·HÓ’Hê >±´düT ñ qï≥ºsTT‘˚, <ëìì ì|ü⁄DT\ #˚‘· zô|Hé #˚sTT+#ê*. $<äT´‘Y e´edüú @yÓTÆHê <Óã“‹qï<äyÓ÷ |ü]o*+#ê*. ì|ü⁄Œs¡e«\T ˝Ò<ë ‘Ó–q ˝Ò<ë $&çb˛sTTq ø£¬s+≥T r>∑\T ø£q|ü&çHê ˝Ò<ë ø±*q yêdüq edüTÔHêï yÓTsTTHé |üP´CŸ u≤≈£î‡ e<ä› ˝Ò<ë düs÷¡ ÿ´{Ÿ ÁuÒøs£ Y e<ä› $<äT´‘·TqT Ä|æyj ˚ ÷· *. |üP´CŸ u≤≈£î‡ #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ ˙{Ï˝À qT+∫ yÓfi≤fl*‡ eùdÔ, m\Áø°ºwæj·THéqT |æ\yê*. m\ÁøϺø£˝Ÿ kÕeTÁ–ì ‹]– ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± yê{Ïì ‘·ìF #˚dæ, ns¡u…{≤º*. eTTs¡T>∑T˙s¡T, ‘ê>∑T˙s¡T ˝…’qT¢ <Óã“‹Hêïj·÷? ˝Ò<ë? ‘·ìF #˚düTø√yê*. eTTs¡T>∑T˙{Ï ˝…’qT¢ <Óã“‹qï≥Tº nqTe÷qyÓTT∫Ãq≥¢sTT‘˚, {≤sTT˝…≥¢qT yê&É≥+ Ä|æy˚dæ, |ü¢+ãs¡TqT |æ*|æ+#ê*. eT+∫˙{Ï ˝…’qT¢ <Óã“‹+fÒ, ‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê XÊK≈£î bò˛qT #˚j·÷*. {≤´|ü⁄ qT+&ç ˙{Ïì yê&Ésê<äT. <Óã“‹qì yê≥s¡T V”≤≥s¡T¢ ˝Ò<ë ◊düT ≈£L´ãT\qT ø£]–+∫ ˙{Ïì ø±ì yê&Ü*. M≥ìï+{Ï <ë«sê ˙s¡T ãj·T≥≈£î yÓfi+¢‚ ‘· es¡≈î£ yÓTsTTHé yê\T«qT ø£{yºÏ j ˚ ÷· *. dü T HêMT e\¢ e∫Ãq ˙{Ï ‘ √ bÕ≥T uÛ Ñ e Hê˝À¢ ø Ï $wü | ü P ]‘· y Ó T Æ q bÕeTT\T, Ç‘· s ¡ »+‘· T e⁄\T e#êÃj˚TyÓ÷ |ü]o*+#ê*. #Ó‘·ÔqT ø£Ás¡‘√ ø£~*+∫ #·÷&Ü*. bı&çu≤]q >√&É\T, ô|’ø£|ü&ÉT |ü&çb˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ +<˚yÓ÷ |ü]o*+#ê*. ‘·&∫ç q uÛeÑ q+ Ä]b˛e&Üìø£ øÏ{øÏ \° T, ‘·\T|ü⁄\T ‘Ó]∫ ñ+#ê*.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D` dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ (Disaster Management - Institutionalized Plans)
2.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D |ü]D≤eTÁø£eT+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, @<Ó’Hê dü+|òüT≥q »]–q|ü&ÉT Á|ü‹düŒ+~+#˚ kÕúsTT (activity - based reactive setup) qT+&ç $|ü‘T· ≈ Ô î£ eTT+<˚ <ëìøÏ <ë]rùd ø±s¡D≤\qT ø£qT>=ì, yê{Ïì ìyê]+#˚ dü+kÕú>∑‘· ìsêàD(Proactive Institutionalized structure) kÕúsTTøÏ, @ø£ ÁbÕMD´ |ü]~Û qT+&ç ãVüQeTTK kÕeTs¡ú´ kÕúsTT(from single faculty domain to a multi-stakeholder setup)øÏ, |ü⁄qsêyêdü Ä<Ûë]‘· <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç eTT|ü⁄ŒqT ≈£î~+#˚ ãVüQeTTK ÁøÏj÷· ‘·àø£ düeTÁ>∑ <äèø£Œ<∏+ä kÕúsTTøÏ m~–+~. 1900, 1905, 1907 eT]j·TT 1947˝À e∫Ãq es¡Tdü <äT]“¤øå±\T (famines), 1937˝À dü+uÛÑ$+∫q ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ uÛÑ÷ø£+|ü+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï H˚|ü<∏ä´+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e´ekÕú>∑‘· ìsêàD+ Á_{Ïwüß ø±\+˝À ÁbÕs¡ + uÛ Ñ y Ó T Æ + ~. >∑ & ç ∫ q X¯ ‘ êã› ø±\+˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝Àì $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ≈£ L s¡ T Œ, dü « uÛ ≤ e+, $<Ûëq|üs¡+>± >∑D˙j·TyÓTÆq e÷s¡TŒ\≈£î >∑T¬s’+~.
$|ü‘·TÔ\qT ªªkÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\, Äj·Tø£≥Tº n_Ûeè~∆ (command Area Development ), es¡ < ä ìj· T +Á‘· D µµ ÁøÏ + <ä Á|ükÕÔ$+#˚yês¡T. á <äX¯ es¡≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e´edüú\T ]©|òt &çbÕs¡TºyÓT+≥¢ ÁøÏ+<ä |üì #˚ùd$.
2.1.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥¢ ne‘·s¡D ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D düuÛÑ 1990e <äXÊu≤›ìï ªn+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+ (International Decade for Natural Disaster Redictopm' (IDNDR))>± Á|üø£{Ï+∫+~. 1990\˝À nq+‘·s¡+ πø+Á<ä
e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK ÁøÏ+<ä $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ôd˝ŸqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+‘√ ˇø£ XÊX¯«‘· eT]j·TT e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq @sêŒ≥T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ˝≤‘·÷sY uÛÑ÷ø£+|ü+ (1993), e÷bÕ¢ uÛÑ÷bÕ‘·+ (1994), ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé (1999), uÛÑTCŸ uÛÑ÷ø£+|ü+ (2001) e+{Ï es¡Tdü $|ü‘·TÔ\ H˚|ü<∏ä´+˝À n|üŒ{Ï e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK ø±s¡´<ä]Ù C….dæ. |ü+‘Y #Ó’sY|üs¡‡Hé>± $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤Dô|’ düeTÁ>∑ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î n‘·T´qï‘ê~Ûø±s¡ ø£$T{° (high Powerd committee) ì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ä]úø£ düVü‰j·T+ <ë«sê |ü⁄qsêyêdü #·s¡´\T #˚|üfÒº 2.1.1 Á_{°wüß |ü]bÕ\q, kÕ«‘·+Á‘·´ nq+‘·s¡ <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT düeTÁ>∑+>± #˚|ü{≤º\H˚ <äèø£Œ<∏ä+ ~X¯>± $<Ûëq+˝À |üP]Ô e÷s¡TŒ e∫Ã+~. n+<äT≈£î ø±\+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D nqT>∑TD>± $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>±ìï 2002˝À πø+Á<ä ¨+ Á_{°wüß |ü]bÕ\q˝À $|ü‘·TÔ\ e\¢ e#˚à n‘·´edüs¡ eT+Á‹‘·« XÊK |ü]~Û˝ÀøÏ e÷sêÃs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î |ü⁄qsêyêdü $uÛ≤>±\ (relief ìs¡«Vü≤D≈£î ˇø£ n~Ûø±s¡Áø£eT ìsêàD+ (hierarchical strucdepartment)qT @sêŒ≥T #˚ùdyês¡T. n≥Te+{Ï dü+|òüT≥q ture) @s¡Œ&ç+~. »]–q|ü&ÉT Á|ü‹düŒ+~+#˚ <äèø£Œ<∏ä+‘√ @sêŒ≥T #˚ùd Ä $uÛ≤>±\T $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡ |ü]dæú‘·T\˝À e÷Á‘·y˚T düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T #˚|üfÒº$. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ ≈£L&Ü ]©|òt $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>±ìøÏ πø+Á<ä ¨+eT+Á‹‘·«XÊK ø√&é\qT s¡÷bı+~+#·&É+, |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<∏äø£+ e+{Ï yê{Ïì #˚|≥ü &º +É ‘√ bÕ≥T |ü⁄qsêyêdü <äèø£Œ<∏+ä , ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ ≈£L&ç C≤sTT+{Ÿ ôdÁø£≥Ø ($|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D) H˚‘·è‘·«+ eVæ≤kÕÔs¡T. ñ+&˚~. kÕ«‘·+Á‘·´+ nq+‘·s¡+, kÕ«‘·+Á‘·´+ nq+‘·s¡+ Äj·Tq≈£î eTT>∑TZs¡T &Ó’¬sø£ºs¡¢s¡T, n+&ÉsY ôdÁø£≥Ø\T, ôdø£åHé $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä´‘· Á|ü‹ sêh+˝À ñ+&˚ ]©|òt Ä|ò”düs¡T¢, f…øÏïø£˝Ÿ Ä|ò”düsY, d”ìj·TsY mø£Hê$Tø˘ ÇHÓ«dæºπ>≥sY ø£$Twüqs¡¢‘√ ñ+&çb˛sTT+~. Ms¡T ôd+Á≥˝Ÿ ]©|òt ø£$TwüqsY ø£q‡\º+{Ÿ‡ eT]j·TT Ç‘·s¡ düVü‰j·Tø£ dæã“+~ ñ+{≤s¡T. á ÁøÏ+<ä $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. yês¡T bÕÁ‘· $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· ìsêàD+˝À Hêj·Tø£‘·« ÁX‚DÏ˝À dü]Vü≤<äT› ìs¡«Vü≤D (Border ÁbÕ+‘ê\˝À |ü⁄qsêyêdü kÕeTÁ–, q>∑<äT |ü+|æD° #˚j·T&É+ Management) ôdÁø£≥Ø, ¨yéT ôdÁø£≥Ø , ¨+XÊK düV‰ü j·T es¡πø |ü]$T‘·eTj˚T´~. Á|ü‹ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À es¡<ä eT+Á‹, ¨+ eT+Á‹ ñ+{≤s¡T.
2.2 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e´edüú, ìsêàD+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
159
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2.3 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·Á≥+(Disaster Management Framework) uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D |ü⁄qsêyêdü ø±s¡´Áø£e÷\ kÕúsTT qT+&ç ‘=* ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T (early warning systems), eTT+<äT>± >∑T]Ô+#·&+ É (forecasting), |ü\T yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q e´edüú\ |üs¡´y˚ø£åD kÕú s TTøÏ |ü ] D≤eT+ #Ó + ~+~. á #· Á ≥+ |ü ] ~Û ˝ ÀH˚ eTT+#·Tø=düTÔqï yÓ’|üØ‘ê´\ >∑T]+∫ ôV≤#·Ã]ø£\T, nÁ|üeT‘·Ô Ä<˚XÊ\T, ‘êC≤yês¡Ô\ s¡÷|ü+˝À düe÷#ês¡+ n+~+#˚+<äT≈£î ˇø£ e´edüú @s¡Œ&ç+~. $_Ûqï eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\ Á|ü‹ì<ÛTä \qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚d÷ü Ô n‘·T´Hêï~Ûø±s¡ ãè+<ëìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. á eT+Á‹‘·«XÊK\˝À ø=ìï+{Ï ì]›wüºyÓTÆq $|ü‘·TÔ\ ø√dü+ H√&É˝Ÿ n<∏ë]{°\T>± Á|üø£{Ï+#·&É+ »]–+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ @sêŒ≥T #˚dæq n‘·T´qï‘ê~Ûø±s¡ ø£$T{° ìy˚~ø£ düeT]Œ+∫+~. $|ü‘·TÔ\ ø√dü+ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq ìsêàD≤ìï, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT dü+kÕú>∑‘·+ #˚ùd+<äT≈£î düs¬ q’ #·{≤ºìï #˚j÷· \ì Ä ìy˚~ø£ dæbÕò s¡dTü #˚d+æ ~. Bì‘√ eT+Á‹‘·«XÊK\ eT<Ûä´ ãVüQfi¯ kÕúsTT dü+ã+<Ûë\T, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·Á≥+ ne‘·]+#êsTT.
2.3.1 Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ìsêàD+
#·{≤ºìøÏ eTT+<äTqï @sêŒ≥T˝ÀqT, #·≥º+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ìsêàD+˝Àq÷ πø+Á<ä, sêh õ˝≤¢ eT]j·TT kÕúìø£ kÕúsTT˝À e´ekÕú>∑rø£]+#·ã&çq ìsêàD≤\T (institutionalized structures) ñHêïsTT. Áø£e÷qT>∑‘· ìsêàD e´edüú˝À ô|’ kÕúsTT˝À ñqï Á|ü‹ e´edüú ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, ìs¡íj·÷\˝À ~>∑Te kÕúsTT e´edüú≈£î e÷s¡Zìπs›X¯q #˚düTÔ+~. ¬s+&Ée~, Ç~ ãVüQfi¯ uÛ≤>∑kÕ«eTT\ e´edüú (multi-stakeholder setup). nq>± Ç+<äT˝À |ü\T dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«XÊK\T, Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, bÕ\Hê dü+düú\T bÕ\T|ü+#·T≈£î+{≤sTT.
2.4 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ( Disaster Management Act, 2005) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 <˚X¯ yê´|üÔ+>± 2005 &çôd+ãsY 23 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~. n+‘·≈£î eTT+<äT Bìì sê»´düuÛÑ 2005 qe+ãsY 28q, ˝Àø˘düuÛÑ 2005 &çôd+ãsY 12q ÄyÓ÷~+#êsTT. 2006 »qe] 9q sêh|ü‹ ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚XÊs¡T.
á #·≥º+ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î, <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˝Ò<ë <ëìe\¢ j·÷<äè∫äø£+>± »]–q |òüT≥q\ ìs¡«Vü≤D≈£î ‘·–q #·s¡´\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D neT\T $<Ûëq+ s¡÷|üø£\Œq |üs¡´y˚ø£åD≈£î nedüs¡yÓTÆq e´ekÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±\qT @sêŒ≥T #˚dTü +Ô ~. $|ü‘T· Ô ìyês¡D eT]j·TT <ëì Á|üuÛ≤e ≈£î~+|ü⁄q≈£î, @<Ó’Hê $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì $$<Ûä $uÛ≤>±\T #˚|ü≥ºe\dæq #·s¡´\≈£î uÛÑs√kÕ ÇdüTÔ+~. á #·≥º+˝À 11 n<Ûë´j·÷\T, 79 ôdø£åqT¢ ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+kÕú>∑‘· ìsêàD+ dü+~Û <äX¯˝À ñ+~. |üPs¡«|ü⁄ e´edüú\T ø=qkÕ>∑&É+‘√ bÕ≥T q÷‘·q e´edüú\T, #·≥º+ neT\T |ü]D≤eT Áø£eT <äX¯˝À ñ HêïsTT. Ä $<Ûä+>± Á|üdüTÔ‘·+ ¬s+&ÉT e´edüú\T ñìøÏ˝À ñ Hêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. πø+Á<ä+˝À C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D 2.4.1 á #·≥º+ Á|üø±s¡+ @sêŒf…Æq dü+düú\T ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (National Disaster Management Author$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 øÏ+<ä C≤rj·T, sêh, ity) @sêŒ≥T #˚j·Tã&É>±, sêÁcÕº\˝À sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (SDMA) \T, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ n<∏ë]{°\T õ˝≤¢ kÕúsTT˝À¢ |ü\T dü+düú\T @s¡Œ&ܶsTT. yê{Ï $esê\T 1. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(National Áø£eT+>± s¡÷|ü⁄ <ë\TdüTÔHêïsTT. BìøÏ ‘√&ÉT, ‘=* @sêŒ≥T˝À Disaster Management Authority (NDMA)) uÛ≤>∑+>± ñqï C≤rj·T dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° (National 2. sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düúü (State DisasCrisis Management Committee) ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘√+~. _Ûqï ter Management Authority (SDMA)) s¡ø±\ $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑T]Ô+#·ã&çq H√&É˝Ÿ eT+Á‹‘·«XÊK\T yÓTT‘·+Ô MT<ä $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î H√&É˝Ÿ eT+Á‹‘·«XÊK>± ñqï ¨+ 3. õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(District DieT+Á‹‘·«XÊK e÷s¡Zìπs›X¯q+˝À |üì #˚kÕÔsTT. Bìe\¢ $|ü‘·TÔ saster Management Authority(DDMA)) ìs¡«Vü≤D #·Á≥+ |ü]~Û˝À ñqï u≤<ÛTä ´\+<äs÷¡ $_Ûqï kÕúsTT˝À¢ 4. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú(National Institute of |üs¡düŒs¡+ düe÷y˚X¯+ ø±e&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. Disaster Management (NIDM)) Á|üdüTÔ‘·+ dü+~Û <äX¯˝À ñ+&ç, |ü]D≤eT Áø£eT+ 5. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+(National Disaster #Ó+<äT‘·Tqï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+kÕú>∑‘· ìsêàD+˝À ¬s+&ÉT Response Force (NDRF)) $_Ûqï \ø£åD≤\T ñHêïsTT. n+<äT˝À yÓTT<ä{Ï~, dü+kÕú>∑‘· á #·≥º+ Á|üø±s¡+ C≤rj·T Á|üD≤[≈£≈£î nqT>∑TD+>± ìsêàD+ Áø£e÷qT>∑T‘·+>± ñ+&É≥+, πø+Á<ä, sêh, õ˝≤¢ eT]j·TT kÕúìø£ kÕúsTT˝À |üì #˚j·T&É+, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü + ã+~Û ‘ · eT+Á‹‘· « XÊK\T, $uÛ ≤ >±\T ‘· e T kı+‘·
$eq |ü_¢πøwüHé‡
160
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~. á #·≥º+ $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq≈£î C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û (National Disaster Mitigation Fund), sêh eT]j·TT õ˝≤¢\ kÕúsTT˝À n≥Te+{Ï ì<ÛäT\ @sêŒ≥T≈£î M\T ø£*ŒdüTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À kÕúìø£ dü+düú\≈£î ì]›wüº u≤<Ûä´‘·\T πø{≤sTTdüTÔ+~. 73,74e sêC≤´+>∑ dües¡D‘√ |ü≥Dº ,Á>±MTD kÕúsTT˝À |ü]bÕ\q˝À eTTK´yÓTqÆ n+>±\T>± kÕúìø£ dü«j·T+ |ü]bÕ\Hê dü+düú\T ne‘·]+#êsTT. Bì‘√ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À kÕúìø£ dü+düú\ bÕÁ‘· ø°\ø£+>± e÷]+~. ø±ã{Ϻ, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #· ≥ º + 2005 $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D˝À kÕú ì ø£ dü + dü ú \ T ìs¡«]Ô+#·e\dæq ì]›wüºyÓTÆq u≤<Ûä´‘·\qT düŒwüº+>± ù|s=ÿ+~. #·≥º|üs¡yÓTÆq ` dü+kÕú>∑‘· #·Á≥+ ( Legal - Institutional Frame work): s¡+>∑+˝ÀøÏ ~+∫q Á|ü‹düŒ+<äq j·T+Á‘ê+>±ìï |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düe÷K´ e´edü≈ú î£ nqT>∑TD+>±, ÁøÏ+~ qT+&ç ô|’øÏ, ô|’ qT+&ç ~>∑Te≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± ˇø£ #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ dü+kÕú>‘∑ · #·Á{≤ìï n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+ »]–+~.
2.4.2 C≤rj·T kÕúsTT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T 1. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ( National Disaster Management Authority (NDMA))
C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düúqT ‘=\T‘· 2005 y˚T 30q Á|ü<ÛëqeT+Á‹ n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 neT˝À¢øÏ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· #·≥+º ˝Àì ôdø£Hå é 3(1) Á|üø±s¡+ mHé&mç +mqT 2006 ôdô|+º ãsY 27q Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ n<Û´ä ≈£îå ì>±, eTs√ ‘=$Tà~ eT+~ düuTÑÛ ´\‘√ ˝≤+#Û·q+>± @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. düuÛÑT´˝˝À ˇø£s¡T yÓ’dt #Ós¡àHé>± u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]ÔkÕÔs¡T.
mHé&çm+m n~Ûø±s¡ |ü]~Û $|ü ‘ · T Ô \ qT ‘· – Z + #· & ÜìøÏ #˚ | ü ≥ º e \dæ q #· s ¡ ´ \ $wüj·T+˝À $$<Ûä eT+Á‹‘·«XÊK\T, πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>±\T nqTdü]+#·e\dæq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHê\T, e÷s¡
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø£*Œ+#ês¡T. $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D≈£î Äj·÷ sêh ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+dü\ú T sêh Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø£\Œq $wüj·T+˝À nqTdü]+#·e\dæq e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ≈£L&Ü mHé&çm+m s¡÷bı+~+#ê*. mHé&çm+m u≤<Ûä´‘·\T m. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·≥+ _. C≤rj·T Á|üD≤[ø£qT ÄyÓ÷~+#·&É+ dæ. C≤rj·T Á|üD≤[ø£≈£î nqT>∑TD+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T ˝Ò<ë $uÛ≤>±\T dæ<ä∆+ #˚dæq Á|üD≤[ø£qT ÄyÓ÷~+#·&É+ &ç. sêh Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À Äj·÷ sêÁcÕº\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü + dü ú \ T nqTdü ] +#· e \dæ q e÷s¡ Z < ä s ¡ Ù ø±\qT s¡÷bı+~+#·&É+ Ç. ‘·eT n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\T, ÁbÕC…≈î£ \º ˝À $|ü‘T· Ô ìs√<Ûøä £ #·s¡´\T ˝Ò<ë yê{Ï Á|üuÛ≤yê\ ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT düMTø£è‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ $$<Ûä øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\T nqTdü]+#·e\dæq e÷s¡∑Ts¡T dü+j·TTø£Ô ø±s¡´<äs¡TÙ\T (yê]˝À ˇø£ Ä]úø£ dü\Vü‰<ës¡T) ñ+{≤s¡T. 10 eT+~ C≤sTT+≥T n&É«C…’s¡T¢ eT]j·TT &Ó’¬sø£ºs¡T¢, 14 eT+~ ndæôd+º {Ÿ n&Ó«’ »s¡T,¢ n+&ÉsY ôdÁø£≥Ø\T, ndæôd+º {Ÿ ô|H’ò êì¸jT· ˝Ÿ n&Ó«’ »sY, &É÷´{° Ä|òd” sü ‘Y √ bÕ≥T düV‰ü j·Tø£ dæã“+~ ñ+{≤s¡T. dæã“+~ ìj·÷eTø±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ìã+<Ûäq\qT ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#ês¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 7(1)
161
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üø±s¡+ 12 eT+~ düuÛÑT´\‘√ 2007˝À ˇø£ dü\Vü‰ ø£$T{°ì dü<ädüT‡\T, ñ|üHê´kÕ\T , ôd$THês¡T¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+, »s¡ï\T‡, |ü]XÀ<ÛäHê |üÁ‘ê\T, |ü⁄düÔø±\ Á|ü#·Ts¡DqT #˚|ü≥º&É+ yÓTT<ä\>∑T ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. $<ÛäT\qT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ á dü+düú≈£î n|üŒ–+∫+~. 2. C≤rj·T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° ìs¡«Vü≤D ìsêàD+ ( Management Structure): ( National Executive Committee (NEC)) 2007 |ò æÁãe] 23q @sêŒ≥T #˚dæq á dü+düú≈£î πø+Á<ä ¨+ C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (mHé&mç +)≈£î $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D˝À düVü≤ø£]+#˚+<äT≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eT+Á‹ n<Ûä´≈£åîì>± ñ+{≤s¡T. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì $$<Ûä #·≥+º ˝Àì ôdø£Hå é (8) ÁøÏ+<ä ˇø£ C≤rj·T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{°ì eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\ ø±s¡´<äs¡TÙ\T C≤rj·T kÕúsTT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. BìøÏ πø+Á<ä ¨+XÊK ø±s¡´<ä]Ù yÓ’C≤„ìø£, |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ dü+düú\ n~Û|ü‘·T\‘√ mø˘‡ n|òædæjÓ÷ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± e´eVü≤]kÕÔs¡T. e´ekÕj·T+, ≈£L&çq 42 eT+~ düuÛÑT´\ »qs¡˝Ÿ u≤&ûì á dü+düú ø£*– ñ nDTX¯øÏÔ, s¡ø£åD, ‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê, |üsê´es¡D+ n&Ée⁄\T, +≥T+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 42(4)˝Àì äq\qT nqTdü]+∫ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2007 y˚T 3q ô|ò’HêHé‡ (e´j·T+) , Äs√>∑´+, $<äT´‘Y, Á>±MTD≤_Ûeè~∆, ôd’Hé‡ ìã+<Û 14 eT+~‘√ >∑e]ï+>¥ u≤&ûì @sêŒ≥T #˚dæ+~. mHé◊&çm+≈£î f…ø±ï\J, n+‘·]ø£å XÊU, f…*ø£eT÷´ìπøwüH‡é , |ü≥Dº ≤_Ûeè~∆, ˇø£ m–®≈L£ ´{Ïyé &Ós¬’ ø£sº Y H˚‘è· ‘·«+ eVæ≤kÕÔsT¡ . Äj·Tq≈£î uÀ<ÛHä ê ˙{Ï eqs¡T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ bÕ\Hê ìj·T+Á‘·D ø£*–q dæã“+~, Ç‘·s¡ dæã“+~ düVü≤ø£]kÕÔs¡T. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T ˝Ò<ë $uÛ≤>±\ ø±s¡´<äs¡TÙ\T düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. N|òt Ä|òt Ç+{ÏÁπ>f…&é &çô|òHé‡, N|òt Ä|òt mHé◊&çm+ Á|ü#·Ts¡D\T Á‘Ó’e÷dæø£ q÷´dt˝…≥sY: f…Æ&ç+>¥‡(Tidings) kÕº|òt ø£$T{° ≈£L&Ü Ç+<äT˝À düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. <Ó’«yê]¸ø£ |üÁ‹ø£: &çC≤düºsY n+&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ(Disaster ‘·q $<ÛäT\qT düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ and Development) nedüs¡yÓTÆq |üø£å+˝À mHéÇdæ ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe düuŸ ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e#·TÃ. mHéÇdæ ìs¡«Vü≤D≈£î 4. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D C≤rj·T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° (Ábıd”»s¡T¢, ( National Disaster Response Force (NDRF)) n˝yÓqT‡\T) ìã+<Ûäq\T, 2006qT C≤Ø #˚XÊs¡T. $|ü‘·TÔ mHé&çÄsYm|òt @sêŒ≥T, <ëì bÕÁ‘·: $|ü‘·TÔ\T ˝Ò<ë ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 10 Á|üø±s¡+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, $|ü‘T· \Ô e+{Ï |ü]dæ‘ú T· \qT m<äTs=ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ Á|ü‘´˚ ø£ C≤rj·T Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq, C≤rj·T $<Ûëq neT\T <äfi≤\qT s¡÷bı+~+#·&É+ ø√dü+ dü]Vü≤<äT› uÛÑÁ<ä‘ê <äfi¯+ |üs¡´y˚ø£åD yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ düeTq«j·T eT]j·TT düeTq«j·T (Border security Force (BSF)), Ç+&√ {Ïu≥… Hé uÀs¡s¶ Y b˛©düT (Indo- Tibetan Border Police (ITBP)), πø+Á<ä bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+düú>± e´eVü≤]+#˚ u≤<Ûä´‘·qT mHéÇdæøÏ n|üŒ–+#ês¡T. uÛÑÁ<ä‘ê <äfi¯+ (Central Industrial Security Force (CISF)), 3. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú πø+Á<ä ]»s¡T« b˛©düT <äfi≤ (Central Reserve Police Force ( National Institute of Disaster Management (NIDM)) (CRPF)) \T ˇø=ÿø£ÿ <ëì qT+&ç ¬s+&ÉT u…{≤*j·Tq¢qT y˚s¡T H˚|<ü ´ä∏ + : n+‘·sê®rj·T C≤rj·T $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ <äXÊu≤› #˚dæ, yê{Ïì mì$T~ ÁbÕe÷DÏø£ u…{≤*j·TqT¢>± e÷s¡TŒ (International decade for Natural Disaster Reduction #˚j·T&É+ <ë«sê $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝Àì ôdø£åHé (IDNDR) )ìï |ü ⁄ s¡ d ü ÿ ]+#· T ≈£ î ì 1995˝À Ç+&ç j · T Hé 44 ÁøÏ+<ä C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi≤(National DiÇìdæ≥º ÷´{Ÿ |òsü Y |ü_ø¢ ˘ n&çàìÁùdwº Hü é (IIPA) ˝À C≤rj·T $|ü‘T· Ô saster Response Force (NDRF))ìï 2006˝À @sêŒ≥T ìs¡«Vü≤D πø+Á<ë (National Centre for Disaster Manage- #˚j·T&É+ »]–+~. Á|üdüTÔ‘·+ Ç+<äT˝À 10 u…{≤*j·TqT¢ ñ ment)ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 2003 nø√ºãsY 16q á πø+Á<ëìï HêïsTT. düX¯ÁdüÔ d”eT ã˝Ÿ(SSB) qT+&ç ¬s+&ÉT u…{≤*j·Tq¢qT C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú (National Institute of Di- mHé&çÄsYm|òt≈£î CÀ&ç+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä πø_HÓ{Ÿ ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. saster Management (NIDM)) >± e÷sêÃs¡T. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D mHé&çÄsYm|òt≈£î #Ó+~q 19 u…{≤*j·TqT¢ (ˇø=ÿø£ÿ #·≥º+ 2005 ÁøÏ+<ä Á|üdüTÔ‘·+ Ç~ #·≥ºã<ä›yÓTÆq dü+düú (statuu… { ≤*j· THé˝À düTe÷s¡T 1000 eT+~ ñ+{≤s¡T) $$<Ûä s¡ø±\ tory organisation) ¨<ëqT bı+~+~. Ç~ q÷´&Ûç©¢˝À ñ düVü≤», e÷qe ø±s¡ø£, düVü≤»+ ø±ì $|ü‘·TÔ\ô|’ Á|ü‘˚´ø£å •ø£åD +≥T+~. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥+º @&Ée n<Ûë´j·T+˝Àì ôdø£Hå é bı+~q 144 ãè+<ë\qT ø£*– ñ+{≤sTT. 42 á dü+düú≈£î ndü+U≤´ø£yÓTÆq u≤<Ûä´‘·\qT n|üŒ–+∫+~. T˝À 72 ãè+<ë\qT Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\‘√ bÕ≥T •ø£åD≤ qeT÷Hê\qT n_Ûeè~∆ |üs¡#·&É+, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À s¡kÕj·Tn+<ä q, ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ, πs&çjÓ÷<Ûë]àø£, nDT (CBRN) |ü]XÀ<Ûäq\T, &Ü≈£î´yÓT+fÒwüq¢qT #˚|ü≥º&É+, ìs¡«Væ≤+#·&É+, yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs=ÿe&É+ ø√dü+ ñ<˚›•+#ês¡T. Á|ü‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫, dü+kÕú>∑‘·+ #˚j·T&É+ ø√dü+ mHé&çÄsYm|òt u…{≤*j·THé˝À 1149 eT+~ ñ+{≤s¡T. yê]ì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
162
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ˇø=ÿø£ÿ<ëì˝À 45 eT+~‘√ 18 ãè+<ë\T>± @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . <˚X¯+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\ <äTs¡“¤\‘·« #·]Á‘· Ä<Ûës¡+>± á Á|ü‘˚´ø£ u…{≤*j·Tq¢qT <˚X¯+˝Àì y˚πs«s¡T ÁbÕ+‘ê\˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T n$: 1. uÛÑ{Ï+&Ü(|ü+C≤uŸ) 2. Áπ>≥sY H√sTT&Ü(ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ) 3. >∑TyêVü≤{Ï(nkÕ‡+) 4. e&√<äs¡(>∑T»sê‘Y) 5. |ü⁄D…(eTVü‰sêh) 6. ø√˝Ÿø£‘ê(|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ) 7. ns¡ø=ÿD+(#ÓHÓ’ï` ‘·$Tfi¯Hê&ÉT) 8. eTT+&É*(uÛÑTeH˚X¯«sY` ˇ]kÕ‡) 9. bÕ{≤ï (;Vü‰sY) 10. $»j·Tyê&É(Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ) Ç$ ø±ø£, eTVü‰sêh˝Àì Hê>∑|üPsY e<ä› C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D •ø£åD dü+düú(National Disaster Management Training Institute )qT @sêŒ≥T #˚ j · ÷ \ì Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. 4. H˚wüq˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡ ø±˝ÒCŸ, Hê>∑|üPsY ( National Civil Defence College (NCDC))
|ü]ÁX¯eT\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì, nq+‘·s¡+ nH˚ø£ ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. 6. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ ( National Policy on Disaster Management (NPDM))
C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHêìï πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2009 nø√ºãsY 22q ÄyÓ÷~+∫+~. $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<ä∆‘·, Á|ü‹düŒ+<äq\ <ë«sê düeTÁ>∑yÓTÆq, Áb˛j·÷øϺyé, ãVüQfi¯ $|ü‘·TÔ <äèø£Œ<∏ä+, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ #√<äø£ eP´Vü‰ìï n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ <ë«sê düTs¡øÏå‘·yÓTÆq, $|ü‘·TÔ\qT BÛ≥T>± m<äTs=ÿH˚ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï kÕ~Û+#·&Éy˚T \ø£å´+>± á $<Ûëq+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq eT]j·TT #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ @sêŒ≥T¢, Ä]úø£ @sêŒ≥T¢, $|ü‘T· Ô ìyês¡D, ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<ä∆‘·, kÕ+πø‹ø£ ` #·≥º|üs¡yÓTÆq $<Ûëq+, Á|ü‹düŒ+<äq, |ü⁄qsêyêdü+, |ü⁄q]ïsêàD+, |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ , kÕeTs¡´ú n_Ûeè~∆, $C≤„q ìs¡«Vü≤D, |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT n_Ûeè~∆ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ düVü‰ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï <äèø√ÿD≤\qT á $<Ûëq+ düeTÁ>∑+>± |ü]o*+∫+~. mø£ÿ&É #·s´¡ \T nedüsy¡ ÷Ó , Äj·÷ s¡+>±\ìï+{Ïô|’ á $<Ûëq+ <äèwæº kÕ]+∫, n≥Te+{Ï #·s¡´\qT ˇø£ e÷s¡Z+˝À ô|fÒº dü+kÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±ìï Á|ü‹bÕ~+∫+~. $|ü‘T· Ô Á|üu≤Û yê\≈£î ˝ÀHÓq’ Á|ü»\≈£î düV‰ü j·T+ n+<äCj Ò T· &É+, |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \qT s¡÷bı+~+#·&É+˝À $ø£˝≤+>∑T\T, eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢\T, Ç‘·s¡ nD>±]q esêZ\‘√ düV‰ü düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ düeTdü´\qT á $<Ûëq+ |ü]wüÿ]+∫+~. düe÷q‘·«+, dü$Tà[‘·‘«· + n+XÊìï ôd‘’ +· |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+~. ø£eT÷´ì{°, ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· dü+düú\T, |ü+#êsTTr sêCŸ dü+düú\T, kÕúìø£ dü+düú\T, bÂs¡ düe÷»+ yÓTT‘êÔìï uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+ <ë«sê $|ü‘·TÔ ìs¡ « Vü ≤ D jÓ T Tø£ ÿ nìï <ä è ø√ÿD≤\˝À bÕs¡ < ä s ¡ Ù ø£ ‘ · , »yêãT<ëØ‘·Hêìï rdüT≈£îsêe&É+ \ø£å´+>± ìπs›•+#·T≈£î+~. 7. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ n‘·´edüs¡ |ü⁄qsêyêdü dü+düú (Emergency Relief Organisation) ≈£î düVü‰j·Tø±]>± ñ+&˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D •ø£åD≤ dü+düúqT 1957˝À Hê>∑|üPsY e<ä› πø+Á<ä n‘·´edüs¡ |ü⁄qsêyêdü •ø£åD≤ dü+dü(ú Central Emergency Relief Traning Institute (CERTI)) ù|]≥ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. @<Ó’Hê düVü≤» $|ü‘·TÔ ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ dü+ã+~Û+∫q|ü&ÉT $|ü‘·TÔ |ü⁄qsêyêdü ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæq s¬ yÓq÷´ n~Ûø±s¡T\≈£î á dü+düú Ä<ÛäTHê‘·q eT]j·TT Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD Ç#˚Ã~. Bì ù|s¡TqT 1968 ( National Plan on Disaster Management) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq≈£î ˇø£ @Á|æ˝Ÿ 1q H˚wüq˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡ ø±˝ÒJ (National Civil dü+kÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. C≤rj·T Defence College)>± e÷sêÃs¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£˝À eT÷&ÉT uÛ≤>±\T ñ+{≤sTT. 5. H˚wüq˝Ÿ ô|ò’sY düØ«dt ø±˝ÒJ, Hê>∑|üPsY 1. C≤rj·T Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£(National Response ( National Fire Service College (NFSC) Plan) <˚X¯+˝Àì n–ïe÷|üø£ dü+düú\ ìs¡«Vü≤D˝À @ø£s¡÷|ü‘· 2. C≤rj·T ñ|üX¯eTq Á|üD≤[ø£(National Mitigation rdüT≈£îsêe&É+, n–ï Á|üe÷<ë\qT m<äTs=ÿq&É+˝À n–ïe÷|üø£ Plan) XÊK n~Ûø±s¡T\≈£î •ø£åD Çe«&É+ ø√dü+ H˚wüq˝Ÿ ô|ò’sY düØ«düT 3. C≤rj·T kÕeTs¡ú´ ìsêàD Á|üD≤[ø£(National Capacø±˝ÒJì 1956˝À πø+Á<ä ¨+ e´eVü‰sê\ XÊK düu≤]¶H˚{Ÿ ity Building Plan) e´ekÕú | ü q >± @sêŒ≥T #˚ X Ês¡ T . mHé m |ò t m dt d æ ‘· q C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷ØøÏ ¨+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT πøe\+ ˇπø ˇø£ÿ ø√s¡T‡‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. e´eVü ‰ sê\ eT+Á‹‘·«XÊK˝Àì dü]Vü≤<äT› ìs¡«Vü≤D ø±s¡´<ä]Ù <˚X¯+ jÓTTø£ÿ nedüsê\T, ô|s¡>∑T‘·Tqï bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D,
$eq |ü_¢πøwüHé‡
163
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ ô|òdæ*fÒwüHé ø£$T{°ì, 1. C≤rj·T Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£ ø£$T{°, 2. C≤rj·T ñ|üX¯eTq Á|üD≤[ø£ ø£$T{°, 3. C≤rj·T kÕeTs¡ú´ ìsêàD Á|üD≤[ø£ ø£$T{° nH˚ eT÷&ÉT ñ|ü ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 8. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û ( National Disaster Mitigation Fund)
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝Àì ôdø£åHé 47 C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û (National Disaster Mitigation Fund) @sêŒ≥T≈£î M\T ø£*Œ+∫+~. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ #·≥º+˝Àì ìã+<Ûäq\T ~>∑Te $<Ûä+>± ñHêïsTT. m. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ n~Ûø±]ø£ >¬ õ{Ÿ˝À H√{Ï|øπæò wüHé <ë«sê Á|ü‘˚´ø£+>± ñ|üX¯eTq #·s¡´\ ø√dü+ ñ<˚›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº\≈£î C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Ûì @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. _. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Ûì C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (National Disaster Management Authority) neT\T #˚j·÷*. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û (NDMF) @sêŒ≥T≈£î dü+ã+~Û+∫q $~Û $<ÛëHê\ô|’ πø+Á<ä ¨+ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·«XÊK m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT Á|üD≤[ø± dü+|òTü +, mHé&mç +m\‘√ #·]ÃdüTÔ+~. mHé&çm+m|òt >∑T]+∫ 13e Ä]úø£ dü+|òüT+ Á|ü‘´˚ ø£+>± Á|ükÕÔ$+∫+~. 13e Ä]úø£ dü+|òTü + ‘·q ìy˚~ø£˝À mHé&çm+m|òt ≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï dæbòÕs¡düT\T #˚dæ+~. ªªñ |üX¯eTq eT]j·TT |ü⁄q]ïsêàD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Ä]úø£ dü+|òüT+ ì<ÛTä \ <ë«sê neT\j˚T´ |ü<øä∏ ±\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+#ê*. <ëìøÏ ã<äT\T>± πø+Á<ä, sêÁcÕº\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\ ì<ÛäT\ qT+&ç yê{ÏøÏ Ks¡Tà #˚j·÷*µµ nì ù|s=ÿ+~. Ä]úø£ dü+|òü÷\T Á|ü<Ûëq+>± ‘·TbòÕqT(ôd’ø√¢Hé), ø£s¡Te⁄, uÛÑ÷ø£+|ü+, ø±]Ã#·TÃ, es¡<ä\T, e&É>∑fi¯¢ yêq\T nH˚ Äs¡T Á|üø£è‹ ñ|üÁ<äyê\qT C≤_‘ê˝À >∑T]Ô+#êsTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ düTHêMTì ≈£L&Ü C≤_‘ê˝À #˚ ] Ã+~. 12e Ä]ú ø £ dü + |ò ü T + uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T, Væ ≤ eTbÕ‘ê\T, ≈£ î +uÛ Ñ e èwæ º ( cloud burst), ø° ≥ ø£ <ë&ÉT\qT ≈£L&Ü C≤_‘ê˝À #˚]Ã+~. yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï kÕ]>± 6e Ä]úø£ dü+|òTü + düV≤ü » $|ü‘T· \ Ô e\q ø£*π> qcÕºìï ‘·eT≈£î e#˚à ¬syÓq÷´ sêã&ÉT\ qT+&ç Ks¡Tà #˚ùd+<äT≈£î nqTeT‹+∫+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· 9e Ä]úø£ dü+|òüT+ Á|ü‹ sêh+ Calamity Relief Fund (CRF) @sêŒ≥T #˚ d ü T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î nqTeT‹+∫+~. n‘·´+‘· rÁe‘· ø£*–q ñ|üÁ<äyê\T ‘·˝…‹Ôq|ü⁄Œ&ÉT sêÁcÕº\qT Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î C≤rj·T ñ|üÁ<äe düVü‰j·T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ì~Û(National Fund for Calamity Relief (NFCR))ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì 10e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. á ì~Û ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä e´ekÕj·T eT+Á‹ n<Ûä´ø£å‘·q C≤rj·T ñ|üÁ<äe düVü‰j·T ø£$T{°(National Calamity Relief Committee)ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì dü÷∫+∫+~. 11e Ä]úø£ dü+|òüT+ C≤rj·T ñ|üÁ<äe n‘·´edüs¡ ì~Û(National Calamity Contingency Fund(NCCF)) ì s¡÷. 500 ø√≥¢ ø±s¡Œdt ì~Û‘√ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. 12e Ä]úø£ dü+|òüT+ mHédædæm|òtqT j·T<∏ë‘·<∏ä+>± ø=qkÕ–+#ê\ì dü÷∫+∫+~. 13e Ä]úø£ dü+|òüT+ C≤rj·T ñ|üÁ<äe n‘·´edüs¡ ì~Û(mHédædæm|òt) kÕúq+˝À C≤rj·T $|ü‘·TÔ düVü‰j·T ì~Û ( National Disaster Relief Fund(NDRF))ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì, Ç~ 2010 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç neT˝À¢øÏ sêyê\ì Ä<˚•+∫+~. n˝≤π> sêh kÕúsTT˝À ñ|üÁ<äe düVü‰j·T ì~Û(dæÄsYm|òt) kÕúq+˝À sêh $|ü‘·TÔ düVü‰j·T ì~Û(SDRF)ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì ø√]+~.
2.4.3 sêh kÕúsTT dü+düú\T 1. sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ( State Disaster Management Authority (SDMA) )
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 nìï sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (SDMA)\T, õ˝≤¢ $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ÁbÕ~Û ø ±s¡ dü + dü ú (DDMA)\ @sêŒ≥T≈£î Ä<˚•+∫+~. >∑T»sê‘Y, &ÜeTHé &Éj·T÷´\T $TqVü‰ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ÁøÏ+<ä sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(SDMA)\qT @sêŒ≥T #˚XÊsTT. >∑T»sê‘Y sêh+ kı+‘·+>± s¡÷bı+~+#·T≈£îqï >∑T»sê‘Y sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2003 ÁøÏ+<ä mdt&çm+mqT @sêŒ≥T #˚düTø√>±, &ÜeTHé &Éj·T÷´ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005neT˝À¢øÏ sêø£eTT+<˚ mdt&çm+mqT s¡÷bı+~+∫+~. 2. sêh ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° ( State Executive Committee(SEC))
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 20 Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêh+ sêh ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° (mdtÇdæ)ì @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. BìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù (Cheif Secretary) n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T. Äj·Tq‘√ bÕ≥T eTs√ q\T>∑Ts¡T Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\ ø±s¡´<äs¡TÙ\T düuÛÑT´\T>± ñ +{≤s¡T. á ø£$T{° C≤rj·T $<Ûëq+, C≤rj·T Á|üD≤[ø£, sêh
164
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üD≤[ø£ neT\TqT düeTq«j·T |üs#¡ &· +É , |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&+É e+{Ï u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]ÔdüTÔ+~. 3. sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Û(State Disaster Response Fund (SDRF)): $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝Àì ôdø£åHé 48(1) sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Û @sêŒ≥T≈£î M\Tø£*ŒdüTÔ+~. Bì Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêh+ ‘·eT≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Ûì @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. Bì ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK e÷s¡Z<äs¡Ùø£dü÷Á‘ê\qT C≤Ø #˚düTÔ+~. sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ πø+Á<ä Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î ì<ÛäT\T πø{≤sTTkÕÔs¡T. Äj·÷ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T >∑&ç∫q 10 dü+e‘·‡sê\˝À düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î #˚dæq e´j·T+, düVü≤» $|ü‘·TÔ\ <äTs¡“\‘·«+, Äj·÷ sêÁcÕº\ Ä]úø£ dæú‹ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì 5 dü+e‘·‡sê\ ø±˝≤ìøÏ Ä]úø£ dü+|òüT+ ì<ÛäT\qT dæbòÕs¡düT #˚düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ 13e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î 2010`15 eT<Ûä´ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ø±˝≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ nìï sêÁcÕº\ $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ s¡÷. 33,580.93 ø√≥T¢ πø{≤sTT+∫+~. Ç+<äT˝À s¡÷.25,847.93 ø√≥T¢ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« yê{≤ ø±>±, s¡÷. 7,733.00 ø√≥T¢ sêÁcÕº\ yê{≤. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $|ü‘T· Ô Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ 2010`15 ø±˝≤ìøÏ yÓTT‘·Ô+ s¡÷. 2,811.64 ø√≥T¢ πø{≤sTT+#·&É+ »]–+~. 2010`15 eT<Ûä´ dü+e‘·‡sê\ yêØ>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ πø{≤sTT+|ü⁄\T dü+e‘·‡s¡+ ì<ÛäT\T(s¡÷. ø√≥¢˝À) 2010`11 508.84 2011`12 534.28 2012`13 560.99 2013`14 589.04 2014`15 618.49 yÓTT‘·Ô+ 2811.64
2.4.4 õ˝≤¢ kÕúsTT dü+düú\T 1. õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú
+{≤s¡T. –]»q ÁbÕ+‘ê\˝À &çÁdæºø˘ øöì‡˝Ÿ Ä|òt n{≤qeTdt &çÁdæºø˘‡ N|òt m–®≈£L´{Ïyé yÓT+ãsY ø√ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± ñ+{≤s¡T. @<ÓH’ ê õ˝≤¢˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñìøÏ˝À ñqï#√ <ëì ø√ #Ós’ |Y sü ‡¡ Hé &ç&mç +m ø√ #Ós’ |Y sü ‡¡ Hé>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . õ˝≤¢ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú˝À õ˝≤¢ Ä<∏ë]{° dæÇz, dü÷|ü]f…+&Ó+{Ÿ Ä|òt b˛©düT (mdt|æ), õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq yÓ’<ë´~Ûø±], sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫q eTs√ Ç<ä›s¡T õ˝≤¢ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£, düeTq«j·T+, neT\T≈£î õ˝≤¢ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·s¡´\T #˚|&ü TÉ ‘·T+~. uÛÁÑ <ä‘ê Á|üe÷D≤\qT |ü{wÏ +ºü >± neT\T #˚jT· &É+ ø√dü+ Ä õ˝≤¢˝Àì @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓ’Hê ìsêàD≤\qT |ü]o*+#˚ n~Ûø±s¡+ õ˝≤¢ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú≈£î ñ+≥T+~. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \qT #˚|≥ü &º +É , $|ü‘T· Ô Á|ü‹düŒ+~+#·&+É e+{Ï n~Ûø±sê\qT ≈£L&Ü n~ ø£*– ñ+≥T+~. 2. yÓTÁ{ÀbÕ*{Hé q>∑sê\≈£î dü+kÕú>∑‘· #·Á≥+ »HêuÛ≤ 25 \ø£å\≈£î ô|’ã&ç ñqï ô|<ä› ô|<ä› q>∑sê\˝À s¬ +&Ée |ü]bÕ\Hê dü+düÿs¡D\ dü+|òTü + dæbÕò s¡dTü \T dü÷∫+∫q $<Ûä+>± dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D (Crisis Management) ≈£î y˚Tj·TsY Á|ü‘·´ø£å u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T. Äj·Tq≈£î eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé ø£$TwüqsY, b˛©düT ø£$TwüqsY düVü≤ø£]kÕÔs¡T. BìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ n+^ø£]+∫+~.
3. ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú eT]j·TT ø£$T{° Áø£e÷qTÁø£eT ìsêàD+ á e´edüú˝À <˚X¯+˝Àì düeTdüÔ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£èwæøÏ nedüs¡yÓTÆq $<Ûëq eT]j·TT e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ s¡÷|üø£\Œq≈£î C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (National Disaster Management Authority) ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú>± ñ+≥T+~. sêh ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\T Äj·÷ sêÁcÕº˝À¢ì Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, ‘·eT |ü]~Û˝Àì õ˝≤¢\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT C≤Ø #˚kÕÔsTT. n<˚ $<Ûä+>± õ˝≤¢ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\T bÂs¡ |ü]bÕ\q, Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>±\T, eTTì‡bÕ*{°\T e+{Ï kÕúìø£ dü+düú\T, b˛©düT $uÛ≤>∑+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ìπs›X¯ø£‘·«+ eVæ≤kÕÔsTT. Äj·÷ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\T s¡÷bı+~+∫q $<ÛëHê\ neT\T≈£î sêh ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. ````````````````````````````````````````
( District Disaster Management Authority (DDMA)
sêh+˝Àì Á|ü‹ õ˝≤¢˝À õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (&ç&mç +)qT @sêŒ≥T #˚j÷· \ì $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 25 ìπs›•k˛Ô+~. õ˝≤¢ y˚TõÁùdº{Ÿ/ ø£˝…ø£ºsY/ &ç|üP´{° ø£$TwüqsY n<∏ë]{°øÏ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± e´eVü≤]kÕÔs¡T. mqTïø√ã&çq kÕúìø£ dü+düú Á|ü‹ì~Û ˇø£s¡T ø√ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± ñ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
165
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? u≤~Û‘T· ì X¯Øs¡ ñcÕºìï ã{Ï,º •~∏˝≤\ ÁøÏ+<ä ñqï e´≈£î\ Ô Ä#·÷ø° ø£qT>=q&ÜìøÏ ÇHé ÁbòÕ s¬ &é ø¬ yÓTsê\T <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. •~∏˝≤\ qT+&ç e#˚à düqïì X¯u≤›\qT <Ûä«ì kÕeTÁ– ø£ìô|≥º>\∑ e⁄. es¡ < ä Á|ü u Û ≤ $‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ∫≈£ î ÿ≈£ î qï u≤~Û ‘ · T \qT ø£qT>=q&ÜìøÏ ãjÓ÷ sê&Üs¡q¢ T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. kÕúìø£ sêh kÕúsTT dü+düú\ bÕÁ‘· (Role of Local and State level Institutions in DM)
3.1 |ü]#·j·T+
3.2.1 C≤rj·T kÕúsTT
$|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+˝À ~>∑Teq ù|s=ÿqï ø±s¡ø±\ $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À düe÷C≤ìï dü+dæ<ä∆+ #˚j·T&É+˝À Ä<Ûës¡+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ düŒ+~düTÔ+~. n$: |ü\T Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. 1. $|ü‘·TÔ rÁe‘· ¨+>±s¡T\¶ T, bÂs¡ s¡øøå£ £ <äfi+¯ , mHémdtmdt yê\+{°sT¡ ,¢ HÓÁVüA 2. düVü‰j·Tø£ #·s¡´\ |ü]~Û j·TTe πø+Á<ä dü+|òüT≥Hé ≈£L&Ü dü+øå√uÛÑ düeTj·T+˝À Á|ü<Ûëq 3. sêh Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|üfÒº düVü‰j·Tø£ #·s¡´\qT y˚>∑e+‘·+ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. #˚ùd+<äT≈£î Ä]úø£ eqs¡T\T, Ç‘·s¡ ôd’ìø£ düVü‰j·T+ ø√dü+ πø+Á<ä düVü≤ø±s¡+ nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT. ø£s¡Te⁄ $TqVü‰ nìï s¡ø±\ düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\ $|ü‘·TÔ ìs¡ « Vü ≤ D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT πø+Á<ä+˝À düeTq«j·T|ü]#˚ H√&É˝Ÿ ~>∑Te Çe«ã&çq bò˛¢#êsYº <˚X¯+˝Àì $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q ø£*ŒdüTÔ+~. eT+Á‹‘· « XÊK>± ¨+ e´eVü ‰ sê\ eT+Á‹‘· « XÊK düe÷K´ Á|üuÛÑT‘·« e´edüú ø£*–q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À πø+Á<ä, sêh e´eVü≤]düTÔ+~. ø£s¡Te⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üuÛÑT‘ê«\T ì]›wüºyÓTÆq bÕÁ‘·\T ø£*– ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, #·s´¡ \qT øπ +Á<ä e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK |ü]~Û˝Àì e´ekÕj·T <˚X¯+˝Àì C≤rj·T, sêh, õ˝≤¢, düuŸ &çÁdæº≈£îº kÕúsTT˝À¢ $|ü‘·TÔ\ eT]j·TT düVü≤ø±s¡ XÊK #˚|ü&ÉT‘·T+~. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\ ïïï ïï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤ïDïï u≤<Û ï ïï ïïä´‘·ïï qï ïT ïyê{Ï ïï \T |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚à ìs¡«Vü≤D≈£î düMTø£è‘· bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ ñ+~. düVü≤» düï+ïï<äïsï¡“ïï¤+˝À $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT düVü‰j·Tø£, s¡ø£åD, |ü⁄qsêyêdü Äj·÷ eT+Á‹‘·« XÊK\≈£î n|üŒ–+#·&É+ »]–+~. ïïï ïï‘·TÔ $|ïH√&É ï ïïï ï˝ïïŸ eT+Á‹‘· ïï ï «XÊK #·s¡´\T #˚|ü≥ºe\dæq ÁbÕ<∏ä$Tø£ u≤<Ûä´‘· dü+ã+~Û‘· sêh e.düï ïï ï$|ü ï ïï /|ïïï ï ïï ïï ïï ï e´eVü‰sê\T Á|üuÛÑT‘ê«\ô|’ ñ+≥T+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä]úø£ düVü‰j·T+, 1. düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ï ï ïï ¨+ ï #ïï ï\ ï ïï ôdì’ ø£ düV‰ü j·T+ n+~+#·&+É <ë«sê sêh Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üjT· ‘êï\≈£î (ø£s¡Te⁄ $TqVü‰) (>∑èVü≤ eT+Á‹‘·«XÊK) ‘√&ÜŒ≥Tq+~düTÔ+~. 2. ï ï ïïï ø£ï ïïsï ¡Tïïe⁄ ï ï ïïï ïe´ekÕj· ïï ïïï ï ïï ï ïT ï ï 3. $e÷q Á|üe÷<ë\T bÂs¡ $e÷qj·÷q eTï¬sï ’˝ï\ Ò«ï\Tï ï ï ï 4.eTï ï ï\¬sï’˝ïïïÒ« ïïÁ|üe÷<ë\T ï+ 5. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T ï >∑ïï èïï\ï Vü≤ eT+Á‹‘· « XÊK ï ïï ïï ï « XÊK ï ïïï ïï÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘ï>ïeT 6.ï>ïeT ãjÓ ·TÔ\T $|ï >∑èVüï ï≤ïï eT+Á‹‘· 7. nDT $|ü‘·TÔ\T >∑ïèïVüïï≤ ïeT+Á‹‘·« XÊK 8. eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T Äs√>∑´ ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T+
3.2 $|ü‘·TÔ\qT m˝≤ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T?
3.2.2 sêh kÕúsTT düVü≤» $|ü‘·TÔ\qT m<äTs√ÿe\dæq ÄeX¯´ø£‘· u≤<Ûä´‘· sêh Á|üuÛÑT‘ê«\<˚. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· uÛÖ‹ø£, Ä]úø£ eqs¡T\ |üs¡+>± düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+. sêh eTTK´eT+Á‹ ˝Ò<ë sêh Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù sêh kÕúsTT ø£$T{ÏøÏ H˚‘·è‘·«+ eVæ≤kÕÔs¡T. sêh+˝À »]π> nìï düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î á ø£$T{° u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. düVü≤» $|ü‘·TÔ\
$eq |ü_¢πøwüHé‡
166
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
H˚|<ü ´ä∏ +˝À »]π> düV‰ü j·T, |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \≈£î ]©|òt ø£MTwüqsY ÇHé#ÛêsY®>± ñ+{≤s¡T. |ü\T sêÁcÕº\˝À ¬syÓq÷´XÊK ø±s¡´<ä]Ù düV‰ü j·T #·s´¡ \ Ä|üsπ wüq≈¢ î£ ÇHé#êÛ Ø®>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . sêÁcÕº\ e<ä› ñ+&˚ ]©|òt e÷qT´e˝Ÿ (relief manual) qT ªsêh düV‰ü j·T #·s´¡ \ ø√&é(State Relief Code)>± |æ\TkÕÔsT¡ . $|ü‘T· Ô |ü]dæ‘ú T· \ ìs¡«Vü≤D≈£î sêh ø£+{Ï+C…˙‡ Á|üD≤[ø£ e÷s¡ìZ sπ X› q¯ + #˚dTü +Ô ~.
|ü]bÕ\Hê esêZìøÏ düV‰ü j·T+ n+~+#·&+É $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\ •ø£Då qT düeTq«j·T+ #˚jT· &É+ e÷ø˘Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·&+É
3.2.5 Á>±eTkÕúsTT
Á>±eT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq≈£î düsŒ¡ +#Y H˚‘è· ‘·«+˝Àì Á>±eT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø£$T{° u≤<Û´ä ‘· eVæ≤düT+Ô ~. nìï Á|üuÛÑT‘·« Á|üD≤[ø£\T, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ neT\T≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\≈£î •ø£åD n+~+#˚+<äT≈£î $$<Ûä õ˝≤¢ bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ πø+Á<ä _+<äTe⁄>± ñ+≥T+~. õ˝≤¢ dü+dü\ú ‘√ düeTq«j·T+ #˚dTü +Ô ~. kÕúsTT˝À nìï Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ô|’ düeTq«j·T eT]j·TT |üs´¡ y˚øDå£ n~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+&˚ õ˝≤¢ y˚TõÁùd{º Ÿ/ õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ /Y &ç|Pü ´{° ø£MTwüqsY $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ÿfÒ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤ u≤<Ûä´‘· yÓTT‘êÔìï dü+ã+~Û+∫q s√EyêØ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T. 73 eT]j·TT 74 sêC≤´+>∑ dües¡D\T |ü+#êsTTrsêCŸ yÓ÷j·T˝Ò∑‹ n+<äs÷¡ n+^ø£]+#˚<.˚ C≤rj·T, sêh, dü+düú\qT ªdü«j·T+bÕ\Hê dü+düú\T (Institutions of self - õ˝≤¢ eT]j·TT kÕúìø£ kÕúsTT˝À¢ ñ+&˚ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø£$T{°\‘√ ¯ ˝À $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ bÕ\T|ü+#·T≈£îH˚ |ü\T dü+dü\ú T government)µ >± >∑T]Ô+#êsTT. eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú, bÕ≥T <˚X+ ñHêïsTT. b˛©düT, bÕsê$T\≥Ø <äfi≤\T, ¨+>±s¡T¶\T, düV‰ü j·Tø£ |ü+|æD,° u≤~Û‘T· \≈£î ˙&É ø£*Œ+#·&+É , yÓ<’ ´ä düV≤ü ø±s¡+ n+~+#·&+É yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê $|ü‘T· \Ô qT m<äTs√ÿe&É+˝À n–ïe÷|üø£ <äfi≤\T, H˚wqü ˝Ÿ øπ &Ó{Ÿ ø±sYŒ‡ (NCC), j·TTe»q kÕú ì ø£ dü + dü ú \ T dü e Ts¡ ú e +‘· y Ó T Æ q kÕ<Û ä H ê\T( effective dü+|ò÷ü \T, ◊ø£´sê»´ dü$T‹ @C…˙‡\T, n+‘·sê®rj·T, C≤rj·T yê\+≥Ø ãè+<ë\T, Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥˚ T s¡+>±\ |ü]ÁX¯eT\T, instruments)>± |üì #˚kÕÔsTT. õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY/y˚TõÁùdº{Ÿ H˚‘·è‘·«+˝À Äs√>∑´XÊK, MT&çjÓ÷ yÓTT<ä\>∑T dü+düú\T ôd’‘·+ |ü\TkÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ XÊK, |üX¯ódü+es¡∆ø£XÊK, ˙{Ï düs¡|òüsê ìs¡«Vü≤D˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. ø=ìï dü+dü\ú $<ÛTä \qT ~>∑Teq Çe«&É+ »]–+~. bÕ]X¯ó<Ûä´ XÊK, b˛©düT, n–ïe÷|üø£ XÊK\ n~Ûø±s¡T\T, C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú Á|ü‹ì<ÛTä \T yÓTT<ä\>∑T 1. ◊ø£´sê»´ dü$T‹ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ãè+<ä+ (UNDISASTER yê]‘√ õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ ø£*–q MANAGEMENT TEAM (UNDMT))- uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $uÛ≤>∑+ á $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° n–ïe÷|üø£ ùde\T, b˛©düT, nìï s¡ø±\ n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq≈£î yÓ’<äT´\T yÓTT<ä\>∑T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ düVü‰j·T+ ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D nôd+;¢ j·TTmHé Ä|ò”dt |òüsY ø√ rdüT≈£î+≥T+~. Ä]¶H˚wüHé Ä|òt VüA´eTfÒ]j·THé mô|ò’sY‡ (UN office for Co3.2.4 eT+&É\ kÕúsTT Ordination of Humanitarian Affairs (UN OCHA))qT u≤¢≈î£ (eT+&É\) kÕúsTT˝À »]π> nìï s¡ø±\ $|ü‘T· Ô u≤<ÛäT´sê*>± Á|üø£{Ï+∫+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘·, ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î u≤¢ø˘ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ Ä|òd” sü /Y ‘ê\÷ø± ñ|üX¯eTq Á|üj·T‘êï\T, $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤Dô|’ Á|üuÛÑT‘·« &Óe\|tyTÓ +{Ÿ Ä|òd” sü Y H√&É˝Ÿ n~Ûø±]>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . u≤¢≈î£ / kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#˚ n+XÊ\qT neT\T #˚ùd |ü\T ‘ê\÷ø±/eT+&É\ kÕúsTT˝Àì $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø£$T{°øÏ á H√&É˝Ÿ ◊ø£´sê»´dü$T‹ n+XÊ\≈£î UNDMT ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤düT+Ô ~. n~Ûø±] H˚‘è· ‘·«+ eVæ≤kÕÔsT¡ . ø£$T{°˝À kÕ+|òTæ ø£ dü+øπ eå TXÊK, j·TTmHé&çm+{Ï ◊ø£´sê»´dü$T‹øÏ #Ó+~q m|òtmz, ◊m˝Ÿz, Äs√>∑´XÊK, Á>±MTD ˙{Ï düs|¡ süò ê bÕ]X¯ó<Û´ä XÊK, b˛©düT j·TTmHé&ç|æ, j·TTmHém|òt, &ÉãT¢´m|òt dæ eT]j·TT &ÉãT¢´ôôV≤#Y n–ïe÷|üø£ ùde\ XÊK\ n~Ûø±s¡T\T, j·TTe»q dü+|ò÷ü \T, z\ qT+&ç ÁbÕ‹ì<Û ä ´ + ø£ * – ñ+≥T+~. $|ü ‘ · T Ô ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· dü+|ò÷ü \T, Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ dü+dü\ú T, Á|üeTTK dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT Çe˙ï ø£\dæ |üì #˚kÕÔsTT. ◊ø£´sê»´dü$T‹ d”ìj·TsY dæ{»Ï qT¢, Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \T yÓTT<ä\T>∑T yês¡T düuTÑÛ ´\T>± e´edüú <ë«sê $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+#˚ Á|ü|ü+#·+˝Àì nìï <˚XÊ\˝À ñ+{≤s¡T. Ä <˚X¯ kÕúsTT˝À dü‘·«s¡, Á|üuÛ≤eo\, @ø°uÛ≤e+‘√ ≈£L&çq u≤¢≈î£ /eT+&É\ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø£$T{° $<ÛTä \T :` $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ DqT n+~+#· & É + , nedü s ¡ y Ó T Æ q |ü &É T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\ £ Œq˝À u≤¢≈î£ /eT+&É\ düŒ+~+#·&Éy˚T j·TTmHé&çm+{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñ<˚›X¯+.
3.2.3 õ˝≤¢ kÕúsTT
3.3. Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
167
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. uÛ≤s¡rj·T ôd’ìø£ <äfi≤\T: $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq˝À ôd’ìø£ <äfi≤\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. |ü]dæ‹ú bÂs¡ |ü]bÕ\Hê e´edüú #˚sTT <ë{Ïq|ü&ÉT ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ n+XÊ\˝À e÷Á‘·y˚T ôd’ìø£ <äfi≤\T CÀø£´+ #˚düT≈£î+{≤sTT. <äTs¡“¤s¡yÓTÆq |ü]dæú‘·T˝À¢ ôd’‘·+ |üì #˚j·T>∑\ kÕeTs¡´ú +, Á|ü‹düŒ+<äq #·s´¡ \ y˚>+∑ , eqs¡T\T, yê{Ïì n+~+#˚ kÕeTs¡ú´+ Ø‘ê´ ôd’ìø£ <äfi≤\T $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT ø£eT÷´ìπøwüqT¢, XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\T, Äs√>∑´, yÓ’<ä´ kÂø£sê´\T, s¡yêD≤, $<äT´‘Y, ÄVü‰s¡ bÂs¡ düs¡|òüsê\T, |ü_¢ø˘ es¡Tÿ ‡, Ç+»˙]+>¥ e+{Ï n‘·´edüs¡ düVü‰j·Tø£ $<ÛäT˝À¢ #ê]Á‘ê‘·àø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT. 3. H˚wüq˝Ÿ πø&Ó{Ÿ ø±sYŒ‡ (NATION CADET CORPS (NCC))
H˚wüq˝Ÿ πø&Ó{Ÿ ø±sYŒ‡qT 1948˝À ~>∑Te ù|s=ÿqï \øå±´\‘√ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T n$: j·TTe≈£î\qT Á|üj÷ Ó »≈£î˝…q’ bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä&› ÜìøÏ yê]˝À o\+, <ÛÓ’s¡´+, dü¨<äs¡‘·«+, Áø£eT•ø£åD, Hêj·Tø£‘·«+, ˝ÖøÏø£ <äèø£Œ<∏ä+, kÕVü≤dü dü÷Œ¤]Ô, Áø° & Üdü ÷ Œ¤ ] Ô , ìkÕ«s¡ ú ùdyê dæ < ë∆ + ‘ê\qT ô|+bı+~+#·&É+ dü+|òTü {Ï‘y · TÓ qÆ , düT•øÏ‘å T· ˝…q’ , ÁøÏj÷· o\T¬sq’ j·TTe‘·‘√ ≈£L&çq e÷qe eqs¡T\qT düèwæº+#·&É+ ôd’ìø£ <äfi≤\‘√ bÕ≥T J$‘·+˝Àì nìï s¡+>±\˝À Hêj·Tø£‘ê«ìï ô|+bı+~#·&É+, yê]ì C≤‹ ùde≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&É+. 4. bÂs¡ s¡ø£åD <äfi¯+ (CIVIL DEFENCE) X¯Á‘·T <˚XÊ\T <ë&ç #˚dæq|ü&ÉT Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT •øÏå+#·&É+, ÄdüTÔ\≈£î ø£*π> qcÕºìï ‘·–Z+#·&É+, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô ì*∫b˛≈£î+&Ü ø=qkÕπ>˝≤ #˚jT· &É+ \ø£´å +>± bÂs¡sø¡ Då£ <äfi¯+ |üì #˚düTÔ+~. 1962 eT]j·TT 1965\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m<äTs=ÿqï s¬ +&ÉT j·TT<ë∆\T ø=ìï >∑TDbÕsƒê\T H˚sêŒsTT. B+‘√ n‘·´edüs¡ •ø£åD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <äèø£Œ<∏ä+ e÷]+~. n|üŒ{Ï es¡≈î£ düV≤ü » $|ü‘T· \Ô qT m<äTs√ÿe&É+ô|H’ ˚ øπ +ÁBø£]+#˚ yês¡T. á ¬s+&ÉT j·TT<ë∆\ nq+‘·s¡+ X¯Á‘·T <˚XÊ\ <ë&ç nq+‘·s¡+ ÁbÕD≤\qT, ÄdüTÔ\qT s¡øÏå+#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘· « n‘· ´ edü s ¡ dü V ü ‰ j· T dü + dü ú (Emergency Relief Organization) jÓTTø£ÿ •ø£åD≤ $uÛ≤>∑+>± 1957 @Á|æ˝Ÿ 29q Hê>∑|Pü sY˝À H˚wqü ˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|Hò ‡é ø±˝ÒJì ôd+Á≥˝Ÿ meT¬s®˙‡ ]©|òt Áf…Æì+>¥ Çìdæº≥÷´{Ÿ (Central Emergency Relief Training Institute (CERTI)) ù|]≥ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À düVü‰j·Tø£ ùde\T n+~+#˚ Hêj·Tø£‘«· ÁX‚D˝Ï Àì n~Ûø±s¡T\≈£î Ä<ÛTä Hê‘·qyÓTqÆ Á|ü‘´˚ ø£ •ø£Då
$eq |ü_¢πøwüHé‡
n+~kÕÔs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± 5,00,000 eT+~ bÂs¡ s¡ø£åD e\+{°s¡T¢ ñHêïs¡T. 5. H˚wüq˝Ÿ düØ«düT d”ÿyéT (NATIONAL SERVICE SCHEME (NSS))
$<ë´s¡Tú\qT <˚X¯ ùde˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷\H˚ ø√]ø£ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq|üŒ{Ï qT+&ç ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+~. yÓTT<ä{Ï $<ë´ ø£$TwüHé (1950) dü«#·Ã¤+<ä ÁbÕ‹|ü~ø£q $<ë´s¡Tú\ C≤rj·T ùdqqT Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. πø+Á<ä $<ë´ eT+Á‹‘·«XÊK 1969`70˝À C≤rj·T ùdyê |ü<∏äø±(National service Scheme)ìï Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. Bì ìHê<ä+ ªªNOT ME BUT YOU (H˚H˚ ø±<äT MTs¡T ≈£L&Ü)µµ. e´øÏÔ dü+øπ eå T+ ‘·T<ä≈î£ yÓTT‘·+Ô >± düe÷» dü+øπ eå T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì á ìHê<ä+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. mHémdtmdt ∫Vü≤ï+ ˇ]kÕ‡˝Àì ø√D≤sYÿ dü÷s¡´<˚yê\j·T+ ªªs¡<∏ä#·Áø£+µµ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Ç~ j·TTe‘· jÓTTø£ÿ Áø°j·÷o\‘· (dynamism), Á|ü>∑‹o\ <äèø£Œ<∏ëìøÏ ∫Vü≤ï+>± ì\TdüTÔ+~. mHémdtmdt yê\+{°s¡T>± qyÓ÷<äT #˚sTT+#·T≈£îqï $<ë´]ú mHémdtmdt e÷qT´e˝Ÿ Á|üø±s¡+ es¡Tdü>± ¬s+&˚fi¯¢ ø±\+˝À ø£˙dü+ 240 >∑+≥\T (nq>± dü+e‘·‡sêìøÏ 120 >∑+≥\T) Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ kÕe÷õø£ ÁX¯eT˝À bÕ\T |ü+#·Tø√yê*. Á|ü‹ mHémdtmdt yê\+{°s¡T e<ä› esYÿ&Ó’Ø ñ+≥T+~. <ëì <ë«sê Ä yê\+{°s¡T |üìrs¡TqT eT~+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T. n≥Te+{Ï yê\+{°s¡T¢ ø±˝ÒJ\ qT+&ç mHémdtmdt düØ«düT dü]º|òæ¬ø{ŸqT n+<äT≈£îH˚ ns¡Ω‘· bı+<äT‘ês¡T. ø±˝ÒJ˝Àì Á|ü‹ mHémdtmdt j·T÷ì{Ÿ düMT|ü+˝Àì ˇø£ Á>±e÷ìï ˝Ò<ë eTT]øÏyê&ÉqT <ä‘‘· Ô· rdüTø=ì, yê{Ï düeTÁ>±_Ûeè~∆øÏ ø£èwæ #˚j·÷*. Ç+<äTø√dü+ <ä‘·‘·Ô rdüT≈£îqï Á>±eT+ ˝Ò<ë eTT]øÏyê&É˝À Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*. 6. HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\T (NYKS) uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·´ s¡»‘√‘·‡yê\qT |ü⁄s¡dÿü ]+#·T≈£îì 1972 HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\qT Ä$wüÿ]+#ês¡T. $<ë´s¡Tú\T ø±˙ Á>±MTD j·TTe‘·qT C≤‹ ìsêàD ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+, yê] kı+‘· e´øÏ‘Ô ê«ìï, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ ø£*Œ+#·&ÉeTH˚ \ø£å´+‘√ H˚wüq˝Ÿ m&Ó’«»Ø uÀs¡T¶ dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ä düuÛÑT´\T yê\+{°s¡T¢>± dü+øå√uÛÑ düeTj·÷\˝À düe÷C≤ìøÏ ‘√&ÜŒ≥Tq+~+#ê*. HÓÁVüA j·TTeπø+Á<ë\T Á|üdüTÔ‘·+ πø+Á<ä j·TTe»q Áø°&Ü eT+Á‹‘·« XÊK ÁøÏ+<ä |üì #˚k˛Ô+~. HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ä+ nH˚~ πø+Á<ä j·TTe»q e´eVü‰sê\T Áø°&É\ eT+Á‹ H˚‘·è‘·«+˝Àì uÀsY¶ Ä|òt >∑es¡ïs¡¢#˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&˚ ˇø£ ]õwüºs¡T¶ düe÷»+ e+{Ï~.
168
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
7. ¨yéT>±s¡T¶ (HOME GUARD) Á|üC≤+<√fi¯q\qT, eT‘· ø£˝À˝≤¢\qT ìj·T+Á‹+#·&+É ˝À b˛©düT\≈£î düVü≤ø£]+#˚+<äT≈£î ¨yéT>±s¡T¶qT ˇø£ dü«#·Ã¤+<ä <äfi+¯ >± yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ] 1946 &çôd+ãsY˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nq+‘·s¡+ dü«#·Ã¤+<ä bÂs¡ <äfi¯+ nH˚ uÛ≤eqqT nH˚ø£ sêÁcÕº\T d”«ø£]+#êsTT. 1962˝À #ÓH’ ê uÛ≤s¡‘ôY |’ j·TT<ë∆ìøÏ ~–q|ü&ÉT sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ n|üŒ{Ïπø ñqï yê\+≥Ø <äfi≤\qT ˇπø s¡÷|ü+˝ÀøÏ rdüT≈£îsêyê\ì øπ +Á<ä+ dü÷∫+∫+~. Ä $<Ûä+>± ª¨+>±s¡T¶µ <˚X¯yê´|üÔ+>± @s¡Œ&ç+~. ¨+>±s¡T¶\ $<ÛäT\T: n+‘· s ¡ Z ‘ · uÛ Ñ Á <ä ‘ · q T ø±bÕ&É ≥ +˝À b˛©dü T \≈£ î nqTã+<Ûä+>± ùde\T n+~+#·&É+ ô|qT>±\T\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, ‘·TbÕqT¢, uÛ÷ Ñ ø£+bÕ\T, eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T yÓTT<ä\>∑T m≥Te+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹˝ÀHÓ’Hê ø£eT÷´ì{°øÏ düVü‰j·T+ #˚j·T&É+ ì‘ê´edüs¡ ùde˝ ìs¡«Vü≤D˝À düVü‰j·T|ü&É≥+ eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, ã\V”≤q esêZ\qT dü+s¡øÏå+#·&É+˝À bÕ\Hê e´edüú≈£î düVü≤ø£]+#·&É+ kÕe÷õø£, Ä]úø£, dü+πøåeT ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, bÂs¡ s¡ø£åD <äfi¯+ $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&É+
3.4 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ä´ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î düeTs¡úyÓTÆq <äfi≤ìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚˝≤ #˚ùd Áø£eT+>± uÛ≤>∑+>± $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç kÕ+πø‹ø£ $<ä´ eT]j·TT ñqï‘· $<ä´ es¡≈£î |ü\T ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï <äèø√ÿD≤\qT $<ë´s¡Tú\≈£î ‘Ó*j·TCÒùd ñ <˚›X¯+‘√ ø√s¡T‡\qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. Ç+&çj·THé
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt f…ø±ï\J (Indian Institute of Technology (IIT) e+{Ï <˚X¯+˝Àì Á|üeTTK $<ë´ dü+düú\T, H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ(National Institute of Disaster Management (NIDM)) \T |ü \ T Á|ü u Û Ñ T ‘· « $uÛ≤>±\≈£î #Ó+~q $_Ûqï kÕúsTT n~Ûø±s¡T\≈£î •ø£åD n+~+#·&É+ <ë«sê <˚XÊìøÏ HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q e÷qe eqs¡T\qT n+~düTÔHêïsTT. nœ\ uÛ≤s¡‘· kÕ+πø‹ø£ $<ë´ eT+&É* (All India Council of Technical Education (AICTE)) Ç+»˙]+>¥˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. Ä]ÿf…ø£ÃsY ø√s¡T‡, ns¡“Hé bÕ¢ì+>¥, yÓT&çø£˝Ÿ ø√s¡T‡\˝À ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n+XÊìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T‘√+~. Ç+&çjT· Hé n&çàìÁùdºwüHé düØ«ôddt(Indian Administrative services (IAS)), Ç+&çj·THé b˛©düT düØ«düT (Indian Police services (IPS)), Ç+&çj·THé bòÕ¬sdüTº düØ«ôddt (Indian Forest services (IFS)) yÓTT<ä\>∑T nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\≈£î bòÂ+&˚wH ü é ø√s¡T‡\˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT uÛ≤>∑+>± #˚j·T&É+ »]–+~. 2011`12 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 8,9,10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \‘√ bÕ≥T Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ ø√s¡T‡˝À¢ ôd’‘·+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£˝À #˚s¡Ã&É+ »]–+~. dæ _ mdt Ç ( Central Board of Secondary Education) 2003`04 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç es¡Tdü>± 8, 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT dæ\ãdt>± #˚]Ã+~. 2005`06 $<ë´ dü + e‘· ‡ s¡ + qT+&ç 11e ‘· s ¡ > ∑ ‹ k˛wæj·÷\J, C≤Á>∑|ò” düu…®≈£îº\˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT ˇø£ uÀ<Û ä H ê+X¯ + >± Á|ü y ˚ X ¯ ô |{Ï º + ~. Ç+~sê>±+BÛ zô|Hé j·T÷ìe]‡{°‘√ bÕ≥T |ü⁄D…, eTÁ<ëdüT, Ç+Á<äÁ|üdüú yÓTT<ä\>∑T $X¯«$<ë´\j·÷\T ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|{≤ºsTT.
n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T ` ø±sê´\j·÷\T 1. j·÷ø£åHé msTT&é Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ` CÀôV≤Hé‡ãsYZ (<äøÏåD≤Á|òæø±) 2. n\sYºHÓ{Ÿ ` \+&ÉHé 3. Ädæj·THé &çC≤düºsY ]&Éø£åHé ôd+≥sY ` ø√uŸ, »bÕHé 4. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ô|ò&ÉπswüHé Ä|òt ¬s&éÁø±dt n+&é ¬s&é Áø°ôd+{Ÿ kıôd’{°dt ` C…˙yê, dæ«≥®sê¢+&é 5. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁkÕº≥J |òsü Y &çC≤düsº Y ]&ÉøHå£ é (◊mdt&Äç sY) ` C…˙yê, dæ«≥®sê¢+&é 6. n+‘·sê®rj·T yê‘êes¡D dü+düú (World Meteorologi-
$eq |ü_¢πøwüHé‡
169
cal Organization (WMO))
7. 8. 9. 10.
` C…˙yê, dæ«≥®sê¢+&é Ç+≥sY>∑es¡ïyÓT+≥˝Ÿ bÕ´HÓ˝Ÿ ÄHé ¬ø’¢y˚T{Ÿ #Û˚+CŸ ` C…˙yê k‘Y Ädæj·THé &çC≤düºsY Hê˝…&é®HÓ{ŸesYÿ ` &Ûç©¢ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düTHêMT ÇqŒ¤πsàwüHé ôd+≥sY (◊{Ï◊dæ) ` ¨H√\T\T, nyÓT]ø± |üd|æ øæò ˘ düTHêMT yê]ï+>¥ ôd+≥sY (BìH˚ n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ä+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T) ` Çyê ;#Y, Vü≤yêsTT, nyÓT]ø±
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, ñ|üX¯eTq #·s¡´\T #˚|üfÒº eT+Á‹‘·«XÊK\T Áø£ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
$|ü‘·TÔ uÛÑ÷ø£+bÕ\T es¡<ä\T ø£s¡Te⁄, e&É>∑fi¯ó¢, ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ÉT\T uÛÑ÷bÕ‘·+ Væ≤eT dü+bÕ‘·+ ø±]Ã#·Tà nDT $|ü‘·TÔ bÕ]ÁXÊ$Tø£/ s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\T
10. ¬s’˝Ò« Á|üe÷<ë\T 11. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T 12. $e÷q Á|üe÷<ë\T 13. ‘·TbòÕqT¢/{Às¡ï&√\T/ Vü≤]πøqT¢ 14. düTHêMT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #˚|üfÒº eT+Á‹‘·«XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK (¨yéT $TìÁd”º) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK (¨yéT $TìÁd”º) e´ekÕj·T düVü≤ø±s¡ eT+Á‹‘·« XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·«XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊU/ nDTX¯øÏÔ |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·«XÊK Äs√>∑´, ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·«XÊU ¬s’˝Ò« eT+Á‹‘·«XÊK s√&ÉT¶ s¡yêD≤, C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T, HÍø±j·÷q eT+Á‹‘·«XÊK\T bÂs¡ $e÷qj·÷q XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«XÊK
H√&É˝Ÿ eT+Á‹‘·«XÊK msYÔôd’HÓ‡dt eT+Á‹‘·« XÊK »\ eqs¡T\ eT+Á‹‘·«XÊK e´ekÕj·T, düVü≤ø±s¡ eT+Á‹‘·« XÊK >∑qT\ eT+Á‹‘·« XÊK s¡ø£åD eT+Á‹‘·« XÊK |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·« XÊK nDTX¯øÏÔ $uÛ≤>∑+ |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·« XÊK Äs√>∑´, ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·« XÊK ¬s’˝Ò« eT+Á‹‘·«XÊK s√&ÉT¶ s¡yêD≤, C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T HÍø±j·÷q eT+Á‹‘·«XÊK\T bÂs¡ $e÷qj·÷q eT+Á‹‘·«XÊK uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK\T msYÔôd’HÓ‡dt eT+Á‹‘·« XÊK
C≤rj·T $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ y˚~ø£(NATIONAL Áb˛Á>±yéT |òüsY mHéVü‰Hé‡yÓT+{Ÿ Ä|òt meTs¡®˙‡ PLATFORM FOR DISASTER RISK REDUCTION) ¬skÕŒHé‡(PEER): $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ ø√dü+ |üì #˚düTÔqï Á|üuÛÑT‘·« dæã“+~‘√ bÕ≥T bÕs¡¢yÓT+{°]j·TqT¢, y˚Tj·Ts¡T¢, MT&çj·÷, n+‘·sê®rj·T dü+düú\T, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T, kÕúìø£ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\T, yÓ’C≤„ìø£, $<ë´ dü+düú\T, ø±s√Œπs{Ÿ yê´bÕs¡ dü+dü\ú T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ˇπø y˚~ø£ MT<ä≈î£ rdüTø=#˚à \ø£´å +‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2013 |òæÁãe] 26q C≤rj·T $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ y˚~ø£(National Platform for Disaster Risk Reduction (NPDRR))qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ q÷´&Ûç©¢˝Àì C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú(mHé◊&çm+)˝À Á|ü<ÛëqeT+Á‹ eTH√àVü≤Hédæ+>¥ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ ø√dü+ uÛÑ$wü´‘Y˝À s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚ C≤rj·T ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£\≈£î eP´Vü‰‘·àø£ ìπs›X¯ø£‘ê«ìï, s√&é e÷´|tqT n+~+#·&Éy˚T á y˚~ø£ Á|ü<Ûëq \ø£å´+.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ôd+Á≥˝Ÿ Ç+&ÉÁdæj º T· ˝Ÿ ôd≈£L´]{° bò˛sY‡(CISF), Ç+&√`{Ïu≥… Hé uÀs¡s¶ Y b˛©dt(ITBP)\≈£î #Ó+~q •ø£å≈£î\≈£î •ø£åD ÇkÕÔs¡T. yês¡T ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì dæ◊mdtm|òt •ø£ å D ≤ π ø +Á<ä y Ó T Æ q C≤rj· T bÕ]ÁXÊ$Tø£ uÛ Ñ Á <ä ‘ ê nø±&ÉMT(National Industrial Security Academy (NISA)), Vü≤sê´Hê˝Àì uÛ≤qT˝À ñqï ◊{Ï_|æ ÁbÕ<∏ä$Tø£ •ø£åD≤ πø+Á<ä+(Basic Training Centre (BTC)˝À •ø£åD ÇdüTÔHêïs¡T. á ¬s+&ÉT πø+Á<ë\qT C≤rj·T kÕúsTT XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD(search and rescue)˝À •ø£åD≤ πø+Á<ë\T>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. Bì‘√ bÕ≥T |”sY ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì mHé◊mdtm, uÛ≤qT˝Àì _{Ïdæ, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì f…ø±ï|üPsY˝Àì _◊&çsY\˝À _mdtm|òt, dæÄsY|æm|òt dæã“+~øÏ ≈£L&Ü •ø£åD Çdü T Ô H êïs¡ T . Áø£ e T+>± C≤rj· T $|ü ‘ · T Ô Á|ü ‹ dü Œ +<ä q <äfi+¯ (NDRF)˝À ñqï $T–*q bÕsê$T\≥Ø <äfi≤\ dæã“+~øÏ ≈£L&Ü á dü+düú˝À¢ Áf…Æì+>¥ Çe«qTHêïs¡T.
170
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. Á|ü»\ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ #˚‘· Á|üD≤[ø£ (Planning for the people, by the people)
4.2 ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£ ÁbÕeTTK´‘·
4.1 ø£eT÷´ì{° bÕ¢ì+>¥
(Importance of Peoples' Contingency plan)
ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ nH˚~ ˇø£ n<ÛäTHê‘·q Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T. á Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T e÷qe, bÕ<ë]úø£ eqs¡T\qT >∑ T ]Ô + ∫, dü e Ts¡ ú e +‘· y Ó T Æ q Á|ü ‹ dü Œ +<ä q e´edü ú q T s¡÷bı+~düT+Ô ~. Á|üÁøÏjT· \T, ø±s¡´Áø£e÷\T, ÁbÕC…≈î£ \º neT\Tô|’ ìs¡j í ÷· \T #˚jT· &É+˝À Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ kÕúìø£ Á|ü»\qT ÁøÏj·÷o\+>± bÕ˝§ZH˚˝≤ ìeT>∑ï+ #˚düTÔ+~. ôV≤#·Ã]ø£ ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>± ÁbÕD qwüº+, JeH√bÕ~Û, ÄdæÔ qcÕºìï ìyê]+#˚+<äT≈£î Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T, ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë ˇø£ Á|üC≤ düeT÷Vü≤+ nqTdü]+#·&ÜìøÏ n+^ø£]+∫q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ C≤_‘ê (a community plan is a list of activites a neighborhood, community or a group of people agree to follow to prevent loss of life, livelihoods and property in case of warning or a disaster) qT ø£eT÷´ì{°
Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ n+~q yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ ‘êøÏq|ü&ÉT @$T #˚j·÷˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&˚ $<Û+ä >± ø£eT÷´ì{°˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ #˚jT· e\dæq |üìì Á|üD≤[ø£ eTT+<äT>±H˚ >∑T]ÔdüTÔ+~.
4.1.1 ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£≈£î nedüs¡yÓTÆq$ kÕ<Û´ä yÓTqÆ m≥Te+{Ï øÏw¢ yºü TÓ qÆ |òTü ≥q≈£î dü+ã+~Û+#ÓH’ ê Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·e#·TÃ. ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ n+<äT˝À Ç$T&ç ñ+&˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T (operations) ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·T\ |ü]~Û, nqTø√ì dü+|òüT≥q »]–q|ü&ÉT Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ »HêuÛ≤qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n~Ûø£ XÊ‘·+ e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ˝Ò<ë bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘T· \Ô >∑T]+∫q Á|üD≤[ø£˝Ò n~Ûø+£ >± ñ+{≤sTT. $|ü‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡j˚T´ dü+ã+~Û‘· ø£eT÷´ì{°\ <äTs¡“¤\‘ê«ìï ≈£î~+#·&É+, $|ü‘·TÔ\qT m<äTs=ÿH˚ kÕeTsêú´ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&Éy˚T ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£å´+. ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq Á|üÁøÏj·T˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ˇø£ ÄeX¯´ø£‘· n+X¯+>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . dü+dæ<‘∆ä · <äX˝¯ ÀH˚ ø£eT÷´ì{°ì ìeT>∑ï+ #˚jT· &É+ e\q n‘·´edüsê\ düeTj·T+˝À ø£eT÷´ì{°\T eT]+‘· düeTq«j·T+‘√ e´eVü≤]kÕÔsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø£+{ÏC˙… ‡ Á|üD≤[ø£≈î£ n<ÛTä Hê‘·qyÓTqÆ , yÓC’ ≤„ìø£s|¡ sü y¡ TÓ qÆ ˝Ò<ë ø£+|üP´≥sY Ä<Ûë]‘· qeT÷Hê\T ñ+&Éqedüs¡+ ˝Ò<äT. Á|üD≤[ø£qT ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·TqT $e]+#˚ bò˛¢ &Éj·÷Á>±eTT\‘√ |üì ˝Ò<äT. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ˝Ò<ë n<ÛäTHê‘·q $X‚¢wüD\T yê{Ïì Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ $T[‘·+ #˚dæq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+{≤sTT. |ü\T s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î nedüs¡yÓTÆq ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq eTÚ*ø£ düe÷#ês¡+, eTT|ü⁄Œ n+#·Hê, $»„‘·‘√ ≈£L&çq $X‚¢wüD dü]b˛‘êsTT. Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+ ˇø£ e´øÏÔøÏ |ü]$T‘·yÓTÆq n+X¯+ ø±<äT. nqTuÛÑe+, düe÷#ês¡+, $kÕÔs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\ ø£\sTTø£‘√ Á|üD≤[ø£ ø£∫Ñ·‘·«+ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ M˝…’q+‘· eT+~ m≈£îÿe eT+~ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*. ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£\T Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T (Neighborhood), Á>±eT+, u≤¢≈£î, õ˝≤¢, sêh, C≤rj·T kÕúsTT˝À¢ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&É‘êsTT. Ç+<äT˝À Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T nìï+{Ïì ìeT>∑ï+ #˚kÕÔs¡T. ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ Á|ü»˝Ò πø+Á<ä+ (People centric)>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. n+<äTπø Bìì ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£>± |æ\TkÕÔs¡T. Á|üuÛ≤eo\yÓTÆq ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ (Contingency Plan) uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T <ë«sê $_Ûqï esêZ\T, nìï s¡+>±\≈£î #Ó+~q Á|ü»\qT ìeT>∑ï+ #˚dæ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. ø£eT÷´ì{°˝Àì ÁøÏj·÷o\ düuÛÑT´\T Á|üD≤[ø£qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+˝À eTTK´bÕÁ‘· b˛wækÕÔs¡T. $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À düeTs¡úe+‘·yÓTÆq düeTq«j·T+ ñ+&˚+<äT≈£î M\T>± ~>∑Te kÕúsTT˝À ‘·j·÷s¡T #˚dæq Á|üD≤[ø£ ô|’ kÕúsTT˝À¢ ‘·j·÷s¡T #˚dæq yê{ÏøÏ nqT>∑TD+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #·÷&Ü*. $\ø£åDyÓTÆq ‘·øDå£ Á|üD≤[ø± (typical contingency Plan) $|ü‘T· Ô dü+dæ<‘∆ä ≈· î£ dü+ã+~Û+∫ ªmes¡T, mø£ÿ&É, m|ü⁄Œ&ÉT, @$T{Ï, m+<äT≈£î (WHO, WHERE, WHEN, WHAT and WHY) nH˚ Á|ü X ¯ ï \≈£ î düe÷<Ûëq+ Ç#˚à $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
171
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4.2.1 ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ y˚{ÏøÏ ñ+&Ü*?
e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT, nedüsê\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd düVü≤» $|ü‘·TÔ eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T ‘·˝…‘·Ô&É+ ˝Ò<ë rÁeyÓTÆq Äs√>∑´ düeTdü´ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üe÷<ë\T dæã“+~øÏ eTT|ü⁄Œ, dæã“+~ì U≤∞ #˚sTT+#·&É+, Äes¡Dô|’ <ë&ç yÓTT<ä\>∑Tq$ bÂs¡ düe÷C≤ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+‘·s¡Z‘· ø£˝À\¢+ ‘·˝…‘·Ô&É+ ÄVü‰sêìøÏ, Ç‘·s¡ ì‘ê´edüs¡ edüTeÔ ⁄\≈£î Äø£dàæ ø£ ø=s¡‘· @s¡Œ&É≥+
4.2.2 ‘·øDå£ Á|üD≤[ø£qT m+<äT≈£î ‘·j÷· s¡T #˚j÷· *?
Á|ü»\T yê]øÏ ñqï eTT|ü⁄Œ, yê] <äTs¡“\‘ê«\T, kÕeTsêú´\ >∑T]+∫ |üP]Ô ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. yês¡T ìedædüTÔqï Á|ü<˚X¯+ô|’ düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q‘√ bÕ≥T ˇø£ $|ü ‘ · T Ô dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü &É T <ëìì m<äTs√ÿe&É+˝À ‘·eT≈£î ñqï ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü |üP]Ô ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ\≈£î yêπs yÓTT<ä{Ï ¬skÕŒ+&És¡T¢ yêπs u≤~Û‘·T\T yê] Á|üD≤[ø£\T m≥Te+{Ï |ü]dæú‹˝ÀHÓ’Hê m<äTs=ÿH˚ $<Ûä+>± n‘·´+‘· Á|üuÛ≤eo\+>± ñ+{≤sTT. ‘·øD å£ Á|üD≤[ø£‘√ bÕ≥T |ü\Te⁄s¡T e´≈£î\Ô T, ãè+<ë\T, dü+düú\T s¡÷bı+~+∫q ø±s¡´ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£\qT ôd’‘·+ neT\T #˚j·÷*. Ä#·s¡D dü+<äs¡“¤+>± H˚s¡TÃ≈£îqï bÕsƒê\‘√ Á|üD≤[ø£qT eT]+‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√yê*.
4.2.3 ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£qT m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T? y˚{Ïì ø£*– ñ+≥T+~? ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ Á|üÁøÏj·T düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ Á|ü»\T ‘êeTT bÕ\T|ü+#·Tø√e&ÜìøÏ ˇø£ eT+∫ neø±X¯+>±H˚ ø±≈£î+&Ü, ˇø£ y˚~ø£˝≤>± ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Á|üD≤[ø£˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ @<√ $<Ûä+>± bÕ\T|ü+#·Tø=+{≤s¡T. ˇø£] n_ÛÁbÕj·÷\T $T>∑‘ê yê] n_ÛÁbÕj·÷\≈£î _Ûqï+>± ñqï|ü Œ {Ï ø ° , n$ Á|ü D ≤[ø± s¡ ÷ |ü ø £ \ Œq Á|ü Á øÏ j · T ≈£ î Á|ü j Ó ÷ »qø±]>±H˚ ñ+{≤sTT. n+<ä ] n_Û Á bÕj· ÷ \T Á|ü•ï+#·ã&ç, dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô »]–, ‘·T<ä≈£î n‘·´+‘· yêdüÔ$ø£yÓTÆq Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~. Á|üD≤[ø£qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ ˇø£ e´øÏÔ ˝Ò<ë ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\ düeT÷Vü≤+ ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ ø£düs¡‘·TÔqT yÓTT<ä\Tô|≥ºe#·TÃ. n_Ûeè~∆
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Á|üD≤[ø£˝À Á|ü‹ e´øÏÔøÏ ÁbÕeTTK´‘· Çyê«*. uÛÖ>√[ø£ yê´|æÔ, yÓ’|üØ‘·´+, yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<˚X¯+ qT+&ç Ä ÁbÕ+‘·+ ñ+&˚ <ä÷s¡+, Ä ÁbÕ+‘·+ yÓ|’ Øü ‘ê´ìøÏ >∑Ts¬ q’ rÁe‘·, <äTs¡“\¤ ‘·« n+XÊ\T, Á|üÁøÏj·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç |ü]dæú‹ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq≈£î ø£∫Ñ·yÓTÆq $<ÛëqeT+≥÷ ì]›wüº+>± @B ñ +&É<äT. $\ø£D å yÓTqÆ ø£eT÷´ì{° ‘·øD å£ Á|üD≤[ø£ ~>∑Te ù|s=ÿqï ÁbÕ<∏ä$Tø£ #·s¡´\qT ø£*– ñ+≥T+~. n$: 1. ‘=* ne>±Vü≤q eT]j·TT kÕeTs¡dü´ ìsêàD+ 2. Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° @sêŒ≥T 3. ø£eT÷´ì{° $esê\qT dü+øÏå|”Ôø£]+#·&É+ 4. >∑‘· $|ü‘·TÔ\ düMTø£å, $X‚¢wüD 5. $|ü‘·TÔ\ ø±´˝…+&ÉsY 6. e÷´|æ+>¥ 7. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ m+|æø£ 8. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\≈£î •ø£åD 9. ]Vü‰s¡‡fi¯ó¢/ e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ 1. kÕeTs¡dü´ ìsêàD+ eT]j·TT ‘=* ne>±Vü≤q (Rapport Building and Initial Awareness)
d”ìj·TsY dæ{Ï»qT¢, Á>±eT+˝Àì dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, j·T÷‘Y ø£¢ãT“\T, mqTïø√ã&çq Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T eT<Ûä´ kÕeTs¡kÕ´ìï @s¡Œs¡#·&É+ ø£eT÷´ì{° ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ (Comunity Contingency Plan) ‘·j·÷Ø˝À yÓTT<ä{Ï n&ÉT>∑T. yê]˝À Áù|s¡D ø£*–+∫, Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T˝À yês¡T ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #˚j·T&Éy˚T Bì Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+. kÕ<Ûës¡D+>± ø£eT÷´ì{° kÕúsTT˝À Á|üD≤[ø£\ ‘·j·÷ØøÏ Á>±eT kÕúsTT˝À $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤düTÔqï Á|üuÛÑT‘·« dæã“+~, mìï¬ø’q Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T düV‰ü j·T+ n+~kÕÔsTT. Ç{°e\ ø±\+˝À dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔqT <ëìe\¢ »]–q qcÕº\T, eTT|ü⁄ŒqT #·]Ã+#·&ÜìøÏ ‘=* ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. #·s¡Ã bÂs¡T\+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚ $<Ûä+(Participatory Process)>± ñ +&Ü*.Ä ø£eT÷´ì{° >∑Ts¡TÔ+#·Tø√<ä>∑Z $|ü‘·TÔ |òüT≥H˚~ Ç{°e\ ø±\+˝À »s¡>∑q≥¢sTT‘˚, Ä ÁbÕ+‘êìøÏ düMT|ü+˝À ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À »]–q $|ü‘·TÔ\ô|’ #·]Ã+#·Tø√yê*. $|ü‘·TÔqT m<äTs√ÿe&É+˝À >∑‘+· ˝À ñqï kÕúìø£ nqTuÛyÑ ê\qT á #·sá ˝À¢ @ e÷Á‘·+ $düà]+#·sê<äT. düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ Ç~ m+‘√ nedüs+¡ . ‘·± |ü]dæ‘ú T· \qT $X‚w¢ +æ #˚ <äX˝¯ À ns¡eú +‘·yTÓ qÆ Á|üÁøÏjT· Bìì eT]+‘· eTT+<äT≈£î rdüT≈£îsêyê*. ~>∑Te ù|s=ÿqï |ü\T s¡ø±\ $<ÛëHê\ Ä<Ûës¡+>± ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚ |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê ø£eT÷´ì{° uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ùdø£]+#·&+É
172
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m+‘√ eTTK´+. Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚ e÷sêZ\T : ãVæ≤s¡+>∑ düuÛÑ\T kÕ+düÿ è‹ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T M~Û Hê{Ïø£\T <äèX¯´/ ÁX¯eD ø±s¡´Áø£e÷\T b˛düºs¡T¢ n+{Ï+#·&É+ á ne>±Vü≤Hê Á|ü#ês¡+ e\¢ Á|ü»\≈£î Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#ê*‡q nedüsêìï >∑T]Ô+#˚˝≤ #˚düTÔ+~. 2. Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° @sêŒ≥T (Formation of a Village disaster management committee (VDMC))
Á|ü‹ Á>±eT+˝Àq÷ Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° (Village Disaster management Committee (VDMC)) ì @sêŒ≥T #˚j·÷*. <ëìì $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Äs¡+_Û+#˚+<äT≈£î u≤<ÛäT´sê\T>± #˚j·÷*. Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°˝À kÕúìø£ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T, n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT˝Àì |üì#˚ùd Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T, mHéõz\T, dæ;z\T, j·TTe»q ø£ã¢ T“\T, kÕúìø£ eTVæ≤fi≤ dü$T‘·T\ düuTÑÛ ´\T ñ+&Ü*. d”ìj·TsY dæ{Ï»qT¢ ≈£L&Ü ø£$T{°˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&Ü*. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· ØøÏ ø£eT÷´ì{°ì düMTø£]+#˚ u≤<Û´ä ‘·qT $&çm+dæ Hêj·T≈£î&ÉT rdüTø√yê*. 3. ø£eT÷´ì{° $esê\qT dü+øÏå|”Ôø£]+#·&É+ (Outlining the profile of the community)
Ç+<äT˝À ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ñ+≥T+~. »HêuÛ≤ kÕúìø£ eqs¡T\T ( HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q e÷qeX¯øÏÔ, Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T, e÷J ôdì’ ≈£î\T yÓTT<ä\>∑T e÷qe eqs¡T\T, |ü&Ée\T, »qπs≥s¡T¢ yÓTT<ä\>∑Tq≥Te+{Ï bÕ<ë]úø£ eqs¡T\T nìï+{Ï $esê\T) Ä ÁbÕ+‘· + ˝À >∑ è Vü ‰ \ ìsêàD dü s ¡ [ (ÄsY d æ d æ , ô|+≈£î{Ï\T¢, |üP]>∑T&çôd\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï $esê\T)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
|ü+≥\T, eè‘·TÔ\ $esê\T 4. >∑‘· $|ü‘·TÔ\ düMTø£å eT]j·TT $X‚¢wüD $|ü‘·TÔ\qT yê{Ï Äeè‹Ô Ä<Ûës¡+>± ÁbÕ<Ûëq´‘ê Áø£eT+˝À neTs¡Ã&É+, qcÕº\qT n+#·Hê y˚j·T&É+ #˚j·÷*. Á>±eT+˝Àì ejÓ÷eè<äT∆\ düVü‰j·T+‘√ á $esê\qT düMTø£]+#ê*. |ü\T s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+>± yê{Ï*¢q qcÕº\qT, yê{Ïe\¢ H˚s¡TÃ≈£îqï >∑TDbÕsƒê\qT Á>±eTdüTÔ\T $X‚¢wæ+#·Tø√yê*. M{ìï+{Ï eT~+|ü⁄ Ä<Ûës¡+>± ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\≈£î #·s¡´\qT n|üŒ–+#ê*. 5. $|ü‘·TÔ\ ø±´˝…+&ÉsY (seasonality Calendar for Disasters)
$$<Û ä Á|ü ø £ è ‹ yÓ ’ | ü Ø ‘ê´\≈£ î dü + ã+~Û + ∫q >∑‘êqTuÛÑyê\qT $X‚¢wæ+#˚ düeTj·T+˝À $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q ø±\+ Ä<Ûës¡+>± Äj·÷ ø£eT÷´ì{°\T s¡T‘·Te⁄\ yêØ ø±´˝…+&ÉsYqT ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. 6. e÷´|æ+>¥ ø£düs¡‘·TÔ (Mapping Exercise)
Á>±eT kÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚ùd ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫ n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ yê{Ï˝À Á>±e÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q eTT|ü⁄Œ, <äTs¡“¤\‘ê«\T, kÕeTsêú´\ e÷´|ü⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. Ç~ n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT düe÷#êsêìï ùdø£s¡D≈£î <√Vü≤<ä|ü&˚ n‘·´+‘· düT\TyÓ’q, e´j·T Á|üuÛ≤$‘· (Cost effective) kÕ<Ûäq+ e+{Ï~. Bìì uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á>±MTD eT~+|ü⁄ (Participatory Rural Appraisal ü ‘¡ T· Ô <ë«sê ‘·j÷· s¡T #˚jT· e#·TÃ. e÷´|æ+>¥ ø£dsü ‘¡ T· Ô (PRA)) ø£ds Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T≈£î dü∫Á‘·yÓTÆq (Pictorial) Ä<Ûësêìï n+~düTÔ+~. *+>∑ , ≈£ î \, Ç‘· s ¡ uÒ < Û ë \ìï+{Ï ø Ï _Û q ï+>± ø£eT÷´ì{°˝Àì n+<ä]˙ ìeT>∑ï+ #˚dTü +Ô ~. kÕúìø£+>± \_Û+#˚ sêfi¯ó,¢ bÂ&ÉsT¡ ¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+∫ $_Ûqï n+XÊ\T, dü÷N\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄\T ^ùd $<Û+ä >± Á>±eTdüT\Ô qT, ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
173
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
7. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ m+|æø£ (Selection of Disaster Management Teams (DMTs))
|ü]dæ‹ú ì $X‚w¢ +æ ∫, eqs¡T\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· m≥Te+{Ï dü+øå√uÛÑ+ |ü]dæú‹ì m<äTs√ÿe&Üì¬ø’Hê nedüs¡yÓTÆq Á|ü‹düŒ+<äq ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î Á>±eT+/yês¡T¶/ q>∑sê\ qT+&ç $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\T/ {≤düTÿbò˛s¡T‡\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ m+|æø£ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\˝À dü«#·Ã¤+<ä+>± eTT+<äT≈£î e#˚Ã, #·Ts¡T¬ø’q Ád”Ô, |ü⁄s¡Twüß\qT düuÛÑT´\T>± m+#·Tø√yê*. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\T/ {≤düTÿbò˛s¡T‡˝À yÓ<’ Tä ´\T, qs¡T‡\T, n–ïe÷|üø£ dæã“+~, e÷J ôd’ìø£ dæã“+~, b˛©düT\T, á‘·>±fi¯ó,¢ kÂÿ{Ÿ/ mHéddæ /æ mHémdtmdt H˚|<ü ´ä∏ + ñqï j·TTe≈£î\T, bÂs¡ s¡ø£åD <äfi¯ dæã“+~, eTVæ≤fi≤ dü$T‹ düuÛÑT´\T e+{Ï nqTuÛeÑ E„˝q’… , HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*–q yê]ì ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*. 400 qT+&ç 500 ≈£î≥T+u≤\T ø£*–q ˇø£ j·T÷ì{Ÿ≈£î 25 eT+~ düuÛÑT´\T ñqï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°/ {≤düTÿbò˛s¡T‡ ñ+&É≥+ ñ‘·ÔeT+. ÁbÕ+‘·+/ ø£eT÷´ì{° ô|<ä›<äsTTq≥¢sTT‘˚, <ëìøÏ nqT>∑TD+>± ãè+<ë\ dü+K´qT ô|+#·e#·TÃ. $|ü‘·TÔq≈£î eTT+<äT/ $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ìs¡«]Ô+#·e\dæq u≤<Ûä´‘·\qT m+|æø£ #˚dæq {≤düTÿbò˛s¡T‡\≈£î πø{≤sTT+#·&É+, ìsêú]+#·&É+ m+‘√ nedüs¡+. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë˝˝À ñ+&Ée\dæq $_Ûqï s¡ø±˝…’q {≤düTÿbò˛s¡T‡\T: 1. eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£ ãè+<ä+ (Early Warning Team). 2. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ãè+<ä+ 3. s¡ø£åD #·s¡´\T, U≤∞ #˚sTT+#˚ ãè+<ä+ (Rescue and Evacuation Team)
4. ôw\º s Y ìs¡ « Vü ≤ D ãè+<ä + , dü V ü ‰ j· T ø£ #· s ¡ ´ \ ãè+<ä+(Relief Team) 5. ˙s¡T, bÕ]X¯ó<Ûä´ ãè+<ä+, ø£fi‚ãsê\qT ‘=\–+#˚ ãè+<ä+ 6. Á{≤e÷ øöì‡*+>¥ (Trauma Counseling) ãè+<ä+, 7. qcÕºìï eT~+|ü⁄ #˚ùd (Damage Assessment) ãè+<ä+.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
8. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\≈£î •ø£åD $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+˝À ‘·eT≈£î n|üŒ–+#·ã&çq ì]›wüº n+XÊ\qT düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î m+|æø£ #˚jT· ã&çq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düuÛÑT´\T, ì]›wüºyÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\˝À düT•øÏå‘·T˝…’ ñ+&Ü*. •ø£åD nedüs¡yÓTÆq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°\T 1. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ãè+<ä+ 2. s¡ø£åD eT]j·TT U≤∞ #˚sTT+#˚ ãè+<ä+ 3. ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<Ûä´+ 4. Á{≤e÷ øöì‡*+>¥ 9. ]Vü‰s¡‡fi¯ó¢/ e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ Á|ü‘´· ø£å $|ü‘T· Ô |ü]dæ‹ú øÏ dü+ã+~Û+∫q Á&ç˝Ÿ‡/ ]Vü‰s¡‡˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· Á|üD≤[ø£˝À e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ ˇø£ düMTø£è‘· uÛ≤>∑+. n~ ø£eT÷´ì{°ì nÁ|üeT‘·+Ô >± ñ+#·T‘·T+~. Á&ç˝Ÿ‡ nH˚$ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ ìs¡«Væ≤+#˚ es¡Tdü #·s´¡ \ eT]j·TT yê{Ïì eTT+<äT>±H˚ Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·TCÒd,æ &ÉMTà ø£dsü ‘¡ T· ˝Ô ≤>± ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . M{Ïì |ü\Te÷s¡T¢ kÕ<Ûäq #˚ùdÔ, ø£eT÷´ì{° $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ì m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î dæ<ä∆+>± ñ+≥T+~. e÷ø˘Á&ç˝ŸqT kÕ<Ûës¡D+>± yêdüÔe $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ì <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£îì #˚kÕÔs¡T. ‘·TbòÕqT ˝Ò<ë es¡<ä\T e#˚à ÁbÕ+‘ê\˝À á Á&ç˝Ÿ‡qT dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. ˇø£ Á&ç˝ŸqT ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T e#˚à d”»q≈£î eTT+<äT, ¬s+&Ée <ëìì Äs¡T HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· ìs¡«Væ≤+#ê*. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£\T πøe\+ ø±–‘ê\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT. Ä Á|üD≤[ø£ {≤düTÿbò˛s¡T‡ düuÛÑT´\, Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ ≈£î≥T+u≤\T/ e´≈£îÔ\ u≤<Ûä´‘·\qT >∑Ts¡TÔ #˚ùd˝≤ ñ+&Ü*. ø±\+ >∑&ç#˚ø=B› Ä ÁbÕ+‘· + ˝À |ü \ T e÷s¡ T Œ\T, n_Û e è~∆ |ü q T\T #√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, Á|ü‹ Äs¡T HÓ\\≈£î ˝Ò<ë ø£˙dü+ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£kÕ] ‘êC≤ düe÷#ês¡+‘√ Á|üD≤[ø£qT ‘êC≤ |üs¡#·&É+ m+‘√ nedüs¡+. ø£eT÷´ì{° #˚ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ɶ e]ÿ+>¥ Á|üD≤[ø£ Ä ÁbÕ+‘·+˝À n_Ûeè~∆ \ø£å´+>± ñ+&Ü*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø£eT÷´ì{° ‘·j·÷s¡T #˚dæq Á|üD≤[ø£ Ä ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤Ø/ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&É≥+ ≈£L&Ü m+‘√ eTTK´+.
174
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
5. Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T (Alternative Communication Systems during Disasters)
5.1 |ü]#·j·T+
5.1.1 $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T˝À¢ f…* ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿ≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&ÜìøÏ ø±s¡D+
@<Ó ’ H ê uÛ ≤ Ø $|ü ‘ · T Ô ˝Ò < ë n‘· ´ edü s ¡ |ü ] dæ ú ‹ @s¡ Œ &ç q |ü &É T ø£ e T÷´ìπ ø wü H é dü + ã+<Û ë \≈£ î |ü P ]Ô > ± n+‘·sêj·T+ ø£\T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ, $|ü‘·TÔ ˝Ò<ë n‘·´edüs¡ dü e Tj· ÷ ˝˝À u≤~Û ‘ · T ˝… ’ q Á|ü » \≈£ î ‘· > ∑ T dü V ü ≤ ø±s¡ + n+~+#˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·« Ä<∏ë]{°\ eT<Ûä´ $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ |üP]Ô>± |üì#˚ùd ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\T ñ+&É≥+ m+‘√ nedüs¡+. ô|<ä› m‘·TÔq düVü≤» $|ü‘·TÔ\T/ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&çq|üŒ&ÉT Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |ü\T s¡ø±\ ÁbÕ<∏$ä Tø£ f…*ø£eT÷´ìπøwüHé kÂø£sê´\T ñHêïsTT. yê{Ï‘√ bÕ≥T XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\‘√ bÕ≥T n‘·´edüs¡ ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T ≈£L&Ü n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
uÛÑ÷ø£+|ü+, #·Áø£yê‘·+ (‘·TbòÕqT), es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘·+ (landslide) e+{Ï uÛ≤Ø düVü≤» $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ yÓs’ ,¶Y yÓs’ ˝Y d… t (yÓTTu…˝’ Ÿ) f…*bò˛qT¢ e+{Ï s¬ >∑T´\sY f…* ø£eT÷´ìπøwüHé edü‘T· \T rÁe+>± <Óã“‹ì, |üì #˚jT· ≈£î+&Ü b˛‘êsTT. πøãTfi¯ófl, ôd\T´\sY Á{≤Hé‡$TwüHé ≥es¡T¢ <Óã“‹q&É+ ˝Ò<ë f…*bò˛Hé mπøä+CŸ\T eT]j·TT ôd\T´\sY Á{≤Hé‡$TwüHé ≥es¡T¢ |üì #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq $<äT´‘Y düs¡|òüsê≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&É+ ø±s¡D+>± Ç˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~. b˛©düT\T, bÂs¡ n~Ûø±s¡T\ yÓ’sY˝…dt πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿ ≈£L&Ü <Óã“‹qï Á{≤Hé‡$TwüHé ≥es¡¢ ø±s¡D+>± |üì #˚j·T≈£î+&Ü b˛‘·T+~. Ç≥Te+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T˝˝À ø£eT÷´ìπøwüHé Á{≤|òæø˘ kÕ<Ûës¡D kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫b˛sTT, HÓ{ŸesYÿ s¡B› (Congestion) øÏ <ë]rdüTÔ+~. ∫es¡≈£î HÓ{ŸesYÿ |üP]Ô>± $|òü\eTe⁄‘·T+~.
f…* ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\T eTq ì‘·´ J$‘·+˝À ø°\ø£ uÛ≤>∑+>± e÷sêsTT. ø£eT÷´ìπøwüH˝é À n‘·´+‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q~ |ü_¢ø˘ yÓ’sY¶ f…*bò˛Hé. Bìì |ü_¢ø˘ dæ«#Y¶ f…*bò˛Hé HÓ{ŸesYÿ (Public Switched Telephone Network (PSTN)) nì n+{≤s¡T. Ç~ eTq+ e÷{≤¢&˚ e÷≥\qT, bòÕ´≈£î‡\qT, &˚{≤qT Á|üdüs¡D #˚j·T&É+ eT]j·TT d”«ø£]+#·&É+ <ë«sê nìï Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T ø±sê´\j·÷\T, b˛©düTùdºwüqT¢, n–ïe÷|üø£ øπ +Á<ë\T, ÄdüŒÁ‘·T\T, n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Çfi¯ó,¢ yê´bÕs¡ dü+dü\ú qT nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd ÁbÕ<∏ä$Tø£ HÓ{Ÿes¡Tÿ. Ç{°e\ ø±\+˝À yÓTTu…’˝Ÿ (ôd\÷´\sY) bò˛q¢ e+{Ï yÓ’sY˝…dt bò˛q¢ yê&Éø£+ ≈£L&Ü u≤>± $düÔèÔ‘·yÓTÆ+~.
5.1.2 Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T nedüs¡e÷?
kÕ<Ûës¡D+>±, düÁø£eT+>± |üì#˚ùd |æmdt{Ïmdt e´edüú <ëìøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&çq bò˛q¢˝À ˇπø düeTj·T+˝À 5% ø£+fÒ m≈£îÿe bò˛qT¢ |üì #˚j·T≈£î+&Ü s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+≥T+~. nsTT‘˚, dü+øå√uÛÑ düeTj·T+˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷, Á|ü‹ ˇø£ÿ]‘√ e÷{≤¢&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+{≤s¡T. n+<äTe\¢ Á{≤|òæø˘ #ê˝≤ n~Ûø£+>± ñ+&ç, HÓ{ŸesYÿ düÔ+_Û+∫b˛‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
@<Ó ’ H ê uÛ ≤ Ø $|ü ‘ · T Ô ˝Ò < ë n‘· ´ edü s ¡ |ü ] dæ ú ‹ ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT u≤~Û‘·T˝…’q Á|ü»\≈£î düVü‰j·T+ #˚ùd+<äT≈£î Ä ÁbÕ+‘ê\˝Àì $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ì Á|ü<Ûëq n~Ûø±s¡T\≈£î, e\+{°s≈¢¡ î£ ø£eT÷´ìπøwüHé *+≈£î\T m+‘ÓH’ ê nedüse¡ Te⁄‘êsTT. XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\T, düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T, Á|ü‹ düŒ+<äq #·s¡´\ >∑T]+∫ sêh Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T, kÕúìø£ bÕ\Hê e´edüú, dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T, u≤~Û‘·T˝…’q Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé *+≈£î\T Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ‘·|Œü ≈£î+&Ü nedüse¡ Te⁄‘êsTT. $|ü‘T· \Ô ø±s¡ D +>± rÁe+>± Á|ü u Û ≤ $‘· y Ó T Æ q ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ |üP]Ô>± dü+ã+<Ûë\T ø√˝ÀŒ‘êsTT. n≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· Á|ü»\ n‘·´edüs¡ nedüsê\ >∑T]+∫ u≤<Ûä´‘· ø£*–q Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\≈£î, dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\≈£î, düMT|ü+˝À ñqï Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î m≥Te+{Ï düe÷#ês¡+ ñ+&É<äT. Ç~ eT]+‘· ÁbÕD qcÕº ì øÏ , |ü X ¯ ó dü + |ü < ä , Ädæ Ô qcÕº ì øÏ <ë]rj·Te#·TÃ.
175
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
5.2 meT¬s®˙‡ ø£eT÷´ìπøwüHé |ü<ä∆‘·T\T ( Modes for
Emergency Communication)
5.2.1 πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHé kÕ<Ûës¡D f…*bò˛Hé eT]j·TT yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé HÓ{ŸesYÿ≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–q ˝Ò<ë n≥Te+{Ï ùde\T ˝Òì $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+ qT+&ç düMT|ü+˝À ñqï ˝Ò<ë düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£ î yÓ q TyÓ + ≥H˚ dü e ÷#ês¡ + n+~+#· & ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e÷sêZ\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ m+‘√ nedüs+¡ . $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·s´¡ \T #˚|≥ü 㺠&˚ ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·eTe⁄‘·÷ yÓ’sY˝…dt πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ BìøÏ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düŒwüºyÓTÆq m+|æø£ ø±>∑\<äT. m≥Te+{Ï yÓ’sY˝…dt ø£eT÷´ìπøwüHé *+≈£î nsTTHê uÛÖeT (terrestrial) ˝Ò<ë XÊ{Ï˝{’… Ÿ e´edü\ú qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îH˚ πs&çjÓ÷ ‘·s¡+>±\ (radio waves) ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ü*‡+<˚. π s &ç j Ó ÷ ‘· s ¡ + >∑ + @+{Ï H ê ( antenna) <ë«sê yê´|æ + |ü C Ò j · T ã&˚ ˇø£ $<ä T ´<ä j · T kÕÿ+‘· ‘· s ¡ + >∑ + (electromagenetic wave). πs&çjÓ÷ ‘·s¡+>±\T $_ÛqïyÓTÆq Äeè‘·T\Ô (frequencies) qT ø£*– ñ+{≤sTT. sπ &çj÷Ó ]d”esYqT ˇø£ ì]›wüºyÓTÆq Äeè‹ÔøÏ ≥÷´ì+>¥ #˚j·T&É+ <ë«sê <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ì]›wyºü TÓ qÆ dæ>ï∑ ˝ŸqT n+<äTø√e#·TÃ. uÛ≤Ø $|ü‘T· \Ô e+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ #˚‹˝À Ç$T&˚ yÓ’sY˝…dt ôd≥T¢ (yêø° {≤ø°\T) n‘·´+‘· nqTyÓ’q$>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É‘êsTT.
5.2.3 XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüq¢ e´edüú\T ( Satellite Based Communications Systems)
5.2.2 nyÓT#·÷´sY (Vü‰yéT) πs&çjÓ÷ ( Amateur
(Ham) Radio)
ô|qT $|ü‘·TÔ\T/ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\ dü+<äsꓤ\˝À eTπs Ç‘·s¡ ø£eT÷´ìπøwüHé e´edü\ú T |üì #˚jT· q|ü&ÉT nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷\T $»j·Te+‘·+>± |üì #˚kÕÔj·Tì |ü\T nqTuÛÑyê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. Vü‰yéT πs&çjÓ÷>± ≈£L&Ü |æ\Teã&˚ nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ n+fÒ n<=ø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq πs&çjÓ÷ nì ns¡ú+ ø±<äT. Ç~ n+‘·sê®rj·T f…*ø£eT÷´ìπøwüHé j·T÷ìj·THé ( International Telecommunications union (ITU) ) ìs¡«∫+∫q $<Ûä+>± ø=ìï ì]›wüºyÓTÆq Äeè‘·TÔ\≈£î neT\j˚T´ Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ ìã+<Û ä q \ Ä<Û ë s¡ + >± |ü ì #˚ d ü T Ô + ~. Bìì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø£eT÷´ìπøwüq¢ eT+Á‹‘·«XÊK˝Àì yÓs’ ˝Y d… t bÕ¢ì+>¥ ø√ Ä]¶H˚wüHé $+>¥ ìj·T+Á‹düTÔ+~. á Äeè‘·TÔ\qT |ü ] XÀ<Û ä q , $<ä ´ eT]j· T T e´øÏ Ô > ∑ ‘ · Á|ü j Ó ÷ »Hê\≈£ î $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚+<äT≈£î e÷Á‘·yT˚ ìã+<Ûqä \T nqTeT‹kÕÔsTT. nyÓT#·÷´sY nH˚ |ü<ä+ πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHéqT yêDÏCÒ´‘·s¡ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ñ|üjÓ÷–+#·&Üìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ ìs¡«Vü≤DqT H˚\ô|’ ñ+&˚ eTÚ*ø£ edü‘T· \‘√ nedüs+¡ ˝Ò
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø=~›bÕ{Ï $<äT´‘Y kÂø£sê´\T ñ+fÒ #ê\T. n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ $»j· T e+‘· + >± |ü ì #˚ d ü T Ô + ~. nyÓ T #· ÷ ´sY π s &ç j Ó ÷ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ˇø£ düè»Hê‘·àø£ n\yê≥T (creative hobby)>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTe÷s¡T 15,000 eT+~ ˝…’ôdqT‡&ÉT nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ Ä|üπs≥s¡T¢ (Hams) ñHêïs¡T. πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüq¢ >∑T]+∫ m≈£îÿe H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ ‹s¡T>∑T˝Òì e÷s¡Z+. <ëì >∑T]+∫ m≈£îÿe>± H˚s¡TÃø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü n‘·´edüs¡ düeTj·T+˝À düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ˝…’ôdqT‡&é nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ Ä|üπs≥s¡¢qT nyÓT#·÷´s¡T¢ ˝Ò<ë Vü‰yéT‡ (Amateurs or Hams) n+{≤s¡T. n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«\T nyÓT#·÷´s¡¢ qT+&ç meT¬s˙® ‡ ø£eT÷´ìπøwüHé düb˛s¡Tqº T Ä•kÕÔsTT. n˝≤π>, ÄyÓT#·÷´s¡T¢ ≈£L&Ü meT¬s®˙‡ ¬skÕŒqT‡ y˚TH˚»s¡¢ eT<Ûä´ ø°\ø£yÓTÆq ø£eT÷´ìπøwüqT¢ @sêŒ≥T #˚ùd+<äT≈£î dü«#·Ã¤+<ä+>± eTT+<äT≈£î ekÕÔs¡T. 1999˝À ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢qT, 2001 Hê{Ï >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+˝À yês¡T dü«#·Ã¤+<ä+>± ùde\T n+~+#ês¡T. <˚X¯+˝À nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷≈£î ÁbÕ#·Ts¡´+ ø£*Œ+#·&É+, düT•øÏå‘·T˝…’q ˝…’ôdqT‡&ÉT nyÓT#·÷´s¡¢ <äfi≤ìï n_Ûeè~∆ #˚ùd ø£èwæ˝À uÛ≤>∑+>± ÇqŒπsàwüHé f…ø±ï\J $uÛ≤>∑+ <˚X¯+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ ùdºwüq¢qT @sêŒ≥T #˚dæ, ÄdüøÏÔ ø£*–q nyÓT#·÷´sY ùdºwüHé Ä|üπs≥s¡¢≈£î nedüs¡yÓTÆq •ø£åD Ç#˚Ã+<äT≈£î ˇø£ <˚X¯ yê´|üÔ ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ lø±s¡+ #·T{Ϻ+~.
ø£ e T÷´ìπ ø wü H é e´edü ú \ qT uÛ Ñ ÷ $Tô|’ ñ+&˚ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ñ<˚›•+∫q|üŒ{Ïø°, ø=ìï |ü]ø£sê\T n+‘·]ø£å+˝À nq>± XÊ{Ï˝…’≥¢ô|’ ñ+&˚ e´edüú\qT XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T n+{≤s¡T. _Ûqï s¡ø±˝…’q XÊ{Ï˝…’≥T¢ yê‘êes¡D ∫Á‘ê\qT rj·T&É+, uÛÑ÷$Tô|’ sπ U≤+XÊ\T, nøå±+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± düs¬ q’ kÕúHê\qT ø£qT>=q&É+ e+{Ï $_Ûqï s¡ø±\ $<ÛäT\qT ìs¡«]düTÔ+{≤sTT. nsTT‘˚, ø£eT÷´ìπøwüHé XÊ{Ï˝…’≥T¢ n+‘·]ø£å+˝À πs&çjÓ÷ Á|ükÕs¡ πø+Á<ë\T>± ñ+{≤sTT. yê{Ïì ø±yéTXÊ{Ÿ (COMSAT) nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. XÊ{Ï˝…’{Ÿ f…*bò˛Hé f…]àq˝ŸqT XÊ´{Ÿbò˛Hé (SATPHONE) nì n+{≤s¡T. ø£eT÷´ìπøwüHé XÊ{Ï˝…’{Ÿ jÓTTø£ÿ n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq \ø£Då + Á{≤Hé‡bÕ+&ÉsY (transponder). ˇø£ Äeè‹Ô (frequency) e<ä› dü+uÛ≤wüDqT d”«ø£]+∫q πs&çjÓ÷, ‘·s¡Tyê‘· <ëìì $|ü⁄©ø£]+∫ (amplifies) eTs=ø£ Äeè‹Ô MT<ä uÛÑ÷$TøÏ |ü⁄q'Á|üdüs¡D #˚düTÔ+~. kÕ<Û ë s¡ D +>± ˇø£ XÊ{Ï ˝ … ’ { Ÿ e+<ä \ , y˚ \
176
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á{≤Hé‡bÕ+&É¢s¡qT ø£*– ñ+≥T+~. &˚{≤, f…*$»Hé, Çy˚TCŸ, ø=ìï f… * bò ˛ Hé Á{≤Hé ‡ $Twü q T¢ ø£ e T÷´ìπ ø wü H é XÊ{Ï ˝ … ’ ≥ ¢ Á{≤Hé‡bÕ+&És¢¡ <ë«sê d”«ø£]+#·ã&ç, ‹]– Á|ükÕs¡+ (re broadcasted) #˚j·Tã&É‘êsTT. f…* ø£eT÷´ìπøwüH,é f…*$»Hé Á|ükÕsê\T, yê‘êes¡D+ eT]j·TT $|ü‘T· Ô ôV≤#·Ã]ø£\ ø√dü+ Ç+&çjT· Hé H˚wqü ˝Ÿ XÊ{Ï˝{’… Ÿ (India National satellite) ‘√ düV‰ü uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å e´edü\ú T, eqs¡T\ |üs¡´y˚ø£åD eT]j·TT ìs¡«Vü≤D ø√dü+ uÛ≤s¡rj·T ]yÓ÷{Ÿôdì‡+>¥ XÊ{Ï˝…’{Ÿ (Indian Remote sensing satellite (IRS)) |üì #˚düTÔHêïsTT. ø£eT÷´ìπøwüH‡é XÊ{Ï˝≥’… T¢ n+‘·]ø£+å ˝À ñ+&ç, uÛ÷Ñ $Tô|’ dü+uÛ$Ñ +#˚ düV≤ü » $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑T]ø±e⁄. #ê˝≤ ∫qï, b˛s¡ãº T˝Ÿ, ‘˚*ø¬ q’ kÕeTÁ–‘√ XÊ{Ï˝{’… Ÿ @+f…Hê\qT @sêŒ≥T #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê Á|ü|ü+#· yê´|üÔ ø£eT÷´ìπøwüqT¢ @s¡Œs¡#·Tø√e#·TÃ. n+<äTe\¢ XÊ{Ï˝{’… Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüH‡é e´edü\ú T n‘·´+‘· Ä<Ûës¡|ü&É<ä>∑Z$>± #Ó|üŒe#·TÃ. $|ü‘·TÔ˝À ìs¡«Vü≤D˝À ªXÊ{Ï˝…’{Ÿ bò˛Héµ nH˚ XÊ{Ï˝…’{Ÿ ø£eT÷´ìπøwüHé‡ e´edüúqT n‘·´+‘· $kÕÔs¡+>± $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. XÊ{Ï ˝ … ’ { Ÿ bò ˛ q¢ ≈ £ î XÊ{Ï ˝ … ’ { Ÿ f… * bò ˛ Hé mπ ø ä + CŸ ˝ ≤>± e´eVü≤]düTÔ+~. á bò˛qT¢ n‘·´+‘· $X¯«dü˙j·T yêsTTdt &˚{≤ ø£eT÷´ìπøwüHéqT ø£*Œ+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, #˚‹˝À Ç$T&çb˛j˚T $<Û+ä >± ñ+&ç, mø£ÿ&çø¬ H’ ê ‘·s*¡ +#·&ÜìøÏ M\T>± ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ãVüQfi¯ $|ü‘T· \Ô eTT|ü⁄Œ ñqï õ˝≤¢\T/ sêÁcÕº\˝À $|ü‘T· /Ô n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· \ ìsê«Vü≤≈£î\≈£î b˛s¡ãº T˝Ÿ XÊ{Ï˝…’{Ÿ bò˛q¢qT n+~k˛Ô+~. ‘·<ë«sê Á|ü<Ûëq ø£eT÷´ìπøwüHé ˝…’qT¢ $|òü\yÓTÆq|ü&ÉT kÕúìø£, sêh kÕúsTT bÕ\Hê e´edüú\ eT<Ûä´ dü¬s’q ø£eT÷´ìπøwüHé ñ+&˚+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚k˛Ô+~. πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüqT¢ eT]j·TT XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T n‘·´+‘· $X¯«dü˙j·TyÓTÆqy˚ ø±ø£, $kÕÔs+¡ >± $ìjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· sπ &çj÷Ó , <ä÷s¡<äs¡ÙHé, Áô|dt Á≥dtº Ä|òt Ç+&çj·÷ (Press Trust of India) ≈£L&Ü düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, Á|ükÕs¡+ #˚j·T&É+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT.
(IRNSS) – 1A ) $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D≈£î m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉqT+~.
n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢, ]dü÷ÿ´ Ä|üsπ wüq˝¢ À ñ|üj÷Ó >∑|&ü +˚ <äT≈£î á XÊ{Ï˝…’{Ÿ e´edüú <ë«sê <˚X¯yê´|üÔ+>± ˇπøˇø£ ôV≤˝ŸŒ˝…’Hé q+ãsYqT @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ u≤~Û‘·T\qT Ä<ä T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î ˇø£ n‘· ´ edü s ¡ Á|ü ‹ dü Œ +<ä q e´edüú( emergency response system)qT @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
5.3 uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘· « ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{Ÿes¡Tÿ\T mHé◊dæ (NIC) : f…*ø£eT÷´ìπøwüHé s¡+>∑+˝À H˚wqü ˝Ÿ ÇHébòÕsêà{Ïø˘‡ ôd+≥sY (National Informatics Centre (NIC) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ôd’Hé‡ n+&é f…ø±ï\J dü+düú>± e´eVü≤]düTÔ+~. Ç~ NICNET>± |æ\Teã&˚ <˚X¯yê´|üÔ düe÷#ês¡ eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüHé f…ø±ï\J (ICT) HÓ{ŸesYÿ <ë«sê |üì #˚düTÔ+~. _mdtmHém˝Ÿ (BSNL): uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« f…*bò˛Hé Ä|üπswüq¢ $uÛ≤>∑+ 2000 nø√ºãsY 1q uÛ≤s¡‘Y dü+#êsY ì>∑yéT *$Tf…&é (Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL)) nH˚ ø±s=ŒπswüHé>± e÷]+~. H˚&ÉT _mdtmHém˝Ÿ Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø£eT÷´ìπøwüHé ø£+ô|˙>± ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‹ô|<ä› Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú>± m~–+~. 5000 |ü≥ºD≤\˝À 35 $T*j·Tq¢≈£î ô|’>± f…*bò˛Hé ø£HÓø£åq¢‘√ 45 $T*j·Tq¢≈£î ô|’ > ± ˝… ’ q ¢ q T ø£ * – ñ+~. f… * ø£ + ùde\ HêD´‘· q T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+, f…*ø±+ HÓ{ŸesYÿqT $düÔ]+#·&É+, nìï Á>±e÷\˝À ø=‘·Ô f…*ø±+ ùde\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+, ‘·q $ìjÓ÷>∑<ës¡T\˝À $XÊ«kÕìï ô|+bı+~+ #·&É+ Bì u≤<Ûä´‘·\˝À ø=ìï.
5.4 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D` kÕe÷õø£ yÓuŸôd’≥T¢
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À >∑÷>∑T˝Ÿ, ù|òdtãTø˘, {Ï«≥sY e+{Ï kÕe÷õø£ yÓuŸôd’≥T¢ ≈£L&Ü ‘·eT e+‘·TbÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT. e÷]Ã˝À »bÕHé˝À dü+uÛÑ$+∫q düTHêMT nq+‘·s¡+ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D≈£î ‘√&ÉŒ&ÉqTqï ◊ÄsYmHémdtmdt`1m 2011 >∑÷>∑T˝Ÿ ôdsYà Ç+»Hé >∑÷>∑T˝Ÿ |ü_¢ø˘ n\sYº‡ nH˚ ÄHé˝…’Hé uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú(ÇÁk˛) 2013 p˝…’ düØ«düTqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 2013 ôdô|º+ãsY˝À {Ï«≥sY 1q $»j·Te+‘·+>± Á|üjÓ÷–+∫q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕe÷õø£ yÓu’ Ÿôd{’ Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢, $|ü‘T· ˝Ô À¢ ∫≈£îÿ≈£îqï H˚$>π wüHé XÊ{Ï˝{’… Ÿ nsTTq Ç+&çjT· Hé Øõq˝Ÿ H˚$>π wüHé XÊ{Ï˝{’… Ÿ yê]ì Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î, düe÷C≤ìï nÁ|üeT‘·+Ô #˚ùd+<äT≈£î n\sYº dædüºyéT`1m(Indian Regional Navigation Satellite System dædüºyéTqT Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
177
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
6. ne•wüº HÓ’|ü⁄D≤´\T (Survival Skills)
6.1 |ü]#·j·T+
kÕeTs¡ú´+, Á|üuÛ≤eXÊ*‘·«+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç m≈£îÿe ÁbÕD≤\T ø±bÕ&Éã&É‘êsTT.
1999˝À e∫Ãq ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢qT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ >∑TDbÕsƒê\T H˚]Œ+~. ˇ]kÕ‡qT #·Áø£yê‘·+ ‘êøÏq|ü&ÉT |ü•ÃeT ˇ]kÕ‡ ÁbÕ+‘·+ n|üŒ{Ïøπ ø£sT¡ e⁄ >∑T|æŒ{À¢ ñ+~. dü÷|üsY ôd’ø√¢qT nø√ºãsY 29q >∑+≥≈£î 270 qT+&ç 300 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yêj·TTy˚>∑+‘√ bÕsêB|t rs¡+ e<ä› rsêìï ‘êøÏ+~. dü÷|üsY ôd’ø√¢qT, <ëìøÏ eTT+<äT nø√ºãsY 17`18 ‘˚B\˝À e∫Ãq eTs√ ‘·TbòÕqT ¬s+&É÷ ø£\dæ 19 $T*j·Tq¢≈£î ô|’>± Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. n+<äT˝À 35 \ø£å\ eT+~ |æ\¢\T ñHêïs¡T. 14 õ˝≤¢˝À¢ì 128 u≤¢≈£î\ô|’ ‘·TbòÕqT Á|üu≤Û e+ |ü&+ç ~. ô|<ä› m‘·TqÔ XÀ<Ûqä , düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \T #˚|ü≥º&ÜìøÏ e÷qe eqs¡T\T uÛ≤Ø>± nedüs¡eTj·÷´sTT. ø£fiã‚ sê\qT <äV≤ü q+ #˚jT· &É+, |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \T #˚|≥ü &º +É ˝À mHédædæ, dæ$˝Ÿ, &çô|òHé‡ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT.
6.2.1 XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ìs¡«#·q+
6.2 XÀ<Ûqä , düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Search and Rescue Skills)
$|ü‘·TÔ m|ü⁄Œ&ÉT, mø£ÿ&É dü+uÛÑ$+∫Hê <ëìøÏ yÓTT<ä≥ düŒ+~+∫, düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T kÕúìø£ kÕúsTT˝À Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T, e´≈£îÔ\‘√H˚ yÓTT<ä\e⁄‘êsTT. HÓ’|ü⁄D´‘· ø£*–q e÷qe eqs¡T\T ˝Ò≈£î+&Ü u≤~Û‘·T\qT $|ü‘·TÔ qT+&ç s¡øÏå+#·&É+ kÕúì≈£î\≈£î uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq n+X¯+. $|ü‘·TÔ\T ˝Ò<ë n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T kÕ<Ûës¡D J$‘êìøÏ n+‘·sêj·T+ ø£*–kÕÔsTT. yÓ’|üØ‘ê´\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü n&ÉT¶ø√˝ÒeTT. ø±˙, dü+dæ<ä∆‘· (Preparedness) J$‘êìøÏ, eTs¡D≤ìøÏ eT<Ûä´ n&ÉT¶>√&É>± ì\TdüTÔ+~. n~Û ø £ <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « + (highly vulnerable) ø£ * –q ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\T ìs¡+‘·s¡+ e#˚à $|ü‘·TÔ\qT ‘·eT #ê‘·Ts¡´+, dü+∫‘· C≤„q+, dü+∫‘· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, ø£eT÷´ì{° eqs¡T\ düVü‰j·T+‘√ m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. X¯‘êu≤›\T>± Á|üø£è‹ Á|üø√bÕìï ‘·≥Tº≈£îì J$+#·>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡ |ü]dæú‹ (post disaster scenario) ˝À XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\T (Search and Rescue) m\¢|ü&É÷ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ ã\+,
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(Defining search and Rescue)
mø£ÿ&Ó’‘˚ ÁbÕD≤ìøÏ eTT|ü⁄Œ ñ+≥T+<√, nø£ÿ&É n‘·´+‘· nqqT≈£L\ |ü]dæú‘·T˝À¢ ôd’‘·+ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&˚+<äT≈£î Vü‰»s¡j˚T´ Á|ü‘˚´ø£+>± •ø£åD bı+~q e´øÏÔ ˝Ò<ë e´≈£îÔ\ düeT÷Vü≤+ ìs¡«Væ≤+#˚ ˇø£ kÕ+πø‹ø£ #·s¡´qT XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åø£ #·s¡´\T>± ìs¡«∫+#·e#·Tà (Search and rescue is a technical activity rendered an individual or a group of specially trained personnel , who rescue and attend to the casualties under adverse conditions, where life is at threat).
XÀ<Ûqä , s¡øøå£ £ #·s´¡ \T ø£eT÷´ì{° kÕìïVæ≤‘·´ düV≤ü ø±s¡+, {°yéT <äèø£Œ<∏ä+‘√ ìs¡«Væ≤+|üã&É‘êsTT. XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± #˚|ü&É‘ês¡T. 1. ø£eT÷´ì{°j˚T kÕúìø£ s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+>± |üì #˚j·T&É+ (Community as Local Rescuers): @<Ó’Hê $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q ‘·ø£åDy˚T dü¬s’q uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\‘√ ø£eT÷´ì{° ‘·>∑T s¡ø£åø£ #·s¡´\T #˚|ü&ÉT‘·T+~. 2. ø£ e T÷´ì{° yÓ \ T|ü * eqs¡ T \ <ë«sê (Outside community Resources): |ü]dæú‹ >∑+;Ûs¡+>± ñ+&ç, kÕúìø£ s¡øøå£ £ #·s´¡ \ düuTÑÛ ´\≈£î ‘·–q HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, kÕeTÁ– ˝Òq|ü&ÉT ø£eT÷´ì{°øÏ yÓ\T|ü\ qT+&ç Á|ü‘˚´ø£ düVü≤ø±s¡+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
6.2.2 XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ Á|ü<Ûëq \øå±´\T
178
≈£L*q uÛÑeHê\ •~∏˝≤\˝À ˝Ò<ë #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT n\»&ç˝À ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq yê]ì ø±bÕ&É≥+ ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq yê]øÏ Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ n+~+∫, yÓ’<ä´∫øÏ‘·‡ ø√dü+ |ü+|æ+#·&É+. ≈£L*b˛j˚T $<Ûä+>± ñqï ˝Ò<ë Á|üe÷<ä+˝À ñqï uÛÑeHê\qT ‘ê‘êÿ*ø£+>± ø±bÕ&É{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ‘·ø£åD #·s¡´\T rdüTø√e&É+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
#·ìb˛sTTq yê] eTè‘·<˚Vü‰\qT ]ø£eØ #˚dæ yê{Ïì |ü]dæú‹ì eT~+|ü⁄ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, ~>∑Teq ù|s=ÿqï |ü+|æ+∫ y˚j·T&É+ ø=ìï ì]›wüº n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ]dü÷ÿ´ {°yéT s¡ø£åD #·s¡´\T ø£eT÷´ì{° Á|ü»\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ kÕúìø£ eqs¡T\qT #˚|ü≥º&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü¬s’q Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚düT≈£îH˚ m˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\H˚ <ëìô|’ •ø£åD Ç∫Ã, dæú‹˝À ñ+≥T+~. m. e÷qe X¯øÔÏ Á|ü<ä]Ù+#·&É+ <ë«sê ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+ _. kÕeTÁ– dæ. $<Ûëq+
6.2.3 XÀ<Ûäq s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ ≈£Ls¡TŒ (Team Composition)
ìC≤sTTr, uÛ≤y√<˚«>∑+ ø£*– eè‹Ô|üs¡+>± ‹s¡T>∑T˝Òì HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*–, eT+∫ XÊØs¡ø£ <ës¡T&Û´É +, Á|ü<sä Ù¡ Hê kÕeTs¡´ú +, n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ |üì #˚j·T&ÜìøÏ dü+dæ<ä∆+>± ñ+&˚ Ád”Ô, |ü⁄s¡Twü yê\+≥Ø¢‘√ ]dü÷ÿ´ ãè+<ëìï @sêŒ≥T #˚jT· e#·TÃ.18 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’ã&ç ej·TdüT, kÕúìø£ uÛ≤wü˝À #·~$, sêj·T>∑*–q ø£˙dü $<ä´ ñqï Ád”Ô |ü⁄s¡Twü yê\+{°s¡T¢ XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&Ée#·TÃ. e÷J ôd’ìø£ dæã“+~øÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
6.2.4 XÀ<Ûäq,s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ düuÛÑT´ì ì<ÛäT\T (Duties of Rescuer)
yÓTT<ä{Ï>± Ä ÁbÕ+‘êìï eT~+|ü⁄ #˚j·÷*. ‘·<ë«sê düeTs¡úe+‘·yÓTÆq s¡ø£åø£ #·s¡´\T n+~+#·&ÜìøÏ düeTj·÷ìï bı<äT|ü⁄ #˚dTü ø√e#·TÃ. qwüº |ü]~Û, qwü+º »]–q ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ <äèø£Œ<∏ä+, qwüº+ $esê\T, Ç+ø± @<Ó’Hê qwüº+ dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+<ë? nqï düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedædüTÔqï kÕúìø£ Hêj·T≈£î\T ˝Ò<ë Á|ü»\T ô|’q ù|s=ÿqï düe÷#êsêìï |üP]Ô>± Çe«>∑\T>∑T‘ês¡T. á düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ ≥|ü&ÉT eT÷&ÉT ø°\ø£ dü÷Á‘ê\qT bÕ{Ï+#ê*. n$ : 1. |ü]o*+#·T(Look): |òüT≥q\qT uÛÖ‹ø£+>± MøÏå+∫, rø£åD+>± ‘·ìF #˚j·÷*. 2. $qT(Listen) : ø£eT÷´ì{°, Á|üuÛÑT‘·« ]ø±s¡T¶\T, |üÁ‹ø± ø£<∏äHê\T yÓTT<ä\>∑T nìï eqs¡T\ qT+&ç düe÷#êsêìï Á>∑Væ≤+∫, $Hê*. 3. Á>∑V≤æ +#·T(Feel): yêdüyÔ êìï Á>∑V≤æ +∫, Á|üe÷<ë\ jÓTTø£ÿ rÁe‘·, <ëìøÏ Á|ü‹düŒ+~+#˚+<äT≈£î eTq≈£î ñqï kı+‘· kÕeTsêú´ìï n+#·Hê y˚düTø√yê*.
6.2.5 Á|üD≤[ø£ s¡ø£åø£ #·s¡´\T (Rescue) #˚|ü≥º&É+ nH˚~ >∑]wüº Á|ü‹düŒ+<äq #·s¡´ ø√dü+ düuÛÑT´\ eT<Ûä´ düeTq«j·T+, Á|üD≤[ø£ nedüs¡yÓTÆq ˇø£ kÕeT÷Væ≤ø£ Á|üj·T‘·ï+ (Rescue is a team effort that needs coordination and planning amongst the members for an optimum response opertation).
$eq |ü_¢πøwüHé‡
m. e÷qeX¯øÏÔ: s¡ø£åø£ #·s¡´\T #˚|üfÒº düuÛÑT´\T (Rescuers) n+<äTu≤≥T˝À ñqï HÓ’|ü⁄D´‘· ø£*–q e÷qeX¯øÏÔì ñ |üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. nedüs¡yÓTÆ‘˚ kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° düVü‰j·T ≈£L&Ü rdüTø√e#·TÃ. _. kÕeTÁ– : u≤~Û‘·T\qT s¡øÏå+#˚+<äT≈£î ‘êfi¯ó¢, ì#ÓÃq\T, yÓ∑Tq$ ì‘·´+ nedüs¡+. ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À á kÕeTÁ– \uÛÑ´+ ø±ø£b˛e#·TÃ. ø±ã{Ϻ s¡ø£åD #·s¡´\T #˚|üfÒº düuÛÑT´\T u≤¬sfi¯ó,¢ ø±´qT¢, ≥÷´ãT\T e+{Ï kÕúìø£+>± \uÛ´Ñ eTj˚T´ eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. dæ. $<Ûëq+ : u≤~Û‘·T\qT s¡øÏå+#˚+<äT≈£î ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq |ü\T Ç‘·s¡ $<ÛëHê\T ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, Á|üe÷<ä dü«uÛ≤e+, >±j·÷\ dü«uÛ≤e+, Á|üe÷<ëìï @ dæú‹˝À ø£qT>=q&É+ »]–+~ nqï n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç düs¬ q’ $<ÛëHêìï ìsê∆]+#·Tø√yê*. XÀ<Ûäø£ ãè+<ä+ düuÛÑT´(Rescuer)ì e<ä› ñ+&Ée\dæq$ 1. ôV≤˝…à{Ÿ 2. {≤]Ã˝…’≥T 3. >∑yéT ã÷≥T¢ 4. ˝…’|òt C≤¬ø≥T¢ 5. $õ˝Ÿ XÀ<Ûäø£ ãè+<ä+ e<ä› ñ+&Ée\dæq$ 1. ‘ê&ÉT 2. ì#ÓÃq 3. |ü⁄©¢(Pully) 4. ∫qï ∫qï ø£‹Ô]+#˚ kÕeTÁ– 5. Áø√u≤sY 6. düT‹Ô 7. Áôdº#·ÃsY
6.2.6 eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T $|ü‘·TÔ e\q <Ûä«+düyÓTÆq uÛÑeq+ qT+&ç ˇø£ e´øÏÔì s¡øÏå+∫, ø±bÕ&˚ eTT+<äT ø=ìï eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T
179
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
rdüTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ø£èÁ‹eT XÊ«dü n+~+∫, s¡ø£Ô+ ø±s¡≈£î+&Ü ø£≥Tºø£{≤º*. uÛÑeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·&ÜìøÏ eTT+<äT uÛ Ñ e q ìsêàD≤ìï, ≈£ L *b˛sTTq uÛ ≤ >±\qT #˚j·T≈£L&Éì$ |ü]o*+#ê*. $düàj·T+ #Ó+<äsê<äT dü¬s’q düe÷#ês¡+ ˝Ò≈£î+&Ü s¡ø£åD #·s¡´\T #˚|ü≥ºsê<äT. >√&É\≈£î @<Ó’Hê düb˛s¡Tº nedüs¡yÓ÷ #·÷&Ü*. •~∏˝≤\ qT+&ç ø£\|üqT $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·+>± ãj·T≥≈£î ã\V” ≤ q+>± ñ+&˚ ìsêàD≤\ e\¢ dü + uÛ Ñ $ +#˚ >∑T+»sê<äT. n˝≤ ˝≤>∑&É+ e\¢ eT]+‘· $<Ûä«+dü+ Á|üe÷<ë\ qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. »s¡>∑e#·TÃ. <Óã“‹qï uÛÑeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫q ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ e´øÏÔ ‘·ø£åD Á|üe÷<ä+˝À ñ+fÒ $TqVü‰ >±j·T|ü&çq ôV≤˝…à{ŸqT <Ûä]+#ê*. e´øÏÔ nC≤Á>∑‘·Ô>± ‘·s¡*+#·sê<äT. »+≥>± |üì #˚j÷ · *. m|ü&É÷ ˇ+≥]>± yÓfi≈¢¯ L£ &ɱ >±j·÷\T nj˚T´ $<Ûä+>± ˝Ò<ë nqqT≈£L\ @yÓ’Hê X¯u≤›\T edüTÔHêïjÓ÷ $Hê* |ü]dæú‘·T\≈£î >∑Ts¡j˚T´ $<Ûä+>± e´eVü≤]+#·sê<äT. |æ\Tdü÷Ô ñ+&Ü*. ø£∫Ñ·+>± nedüsy ¡ TÓ ‘Æ ˚ ‘·|Œü •~∏˝≤\T ˝Ò<ë ≈£î|üŒ≈£L*q ìsêàD≤\ MT<ä T >± yÓfi¯¢sê<äT. <Óã“‹qï >√&É\qT, _>∑TdüT≈£îb˛sTTq ‘·\T|ü⁄\qT $<äT´‘Y yÓ’s¡¢qT ‘êø£sê<äT. ‘·≥º&É+ ˝Ò<ë ø£~*+#·&É+ #˚j·Tsê<äT. uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\qT ñ\¢+|òæT+#·sê<äT. >√&É\ qT+&ç ãj·T≥|ü&çq r>∑\ìï+{Ïì ø£¬s+≥T Á|üeVæ≤düTÔqï yÓ’s¡T¢>±H˚ |ü]>∑DÏ+#ê*. <Óã“‹qï uÛÑeq+˝À dü+#·]düTÔqï|ü&ÉT mHéôdø’ √¢|&æ j ç ÷· Á_{≤ìø± Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· qT ªªÁ|üe÷<ä+ m≥Te+{Ï ì|ü⁄Œ yÓ*–+#·sê<äT. »]–q ‘·ø£åDy˚T <ëìì ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ø±≈£î+&Ü, eT]+‘· Vü‰ì >√&É\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+&Ü*. »s¡ > ∑ ≈ £ î +&Ü rdü T ≈£ î H˚ #· s ¡ ´ (measures to be taken Á|ü‹ ø£<ä*ø£ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. immediately after an accident not with an idea to cure but ≈£L*b˛sTTq uÛ≤>±\ qT+&ç <˚ìì ãj·T≥≈£î ˝≤>∑sê<äT. in order to prevent further harm being done)µµ>± ù|s=ÿ+~. 6.2.7 XÀ<Ûäq, s¡ø£åD Ä|üπswüq¢ dü+<äs¡“¤+>± Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ >±j·T+ ‘·–*q ˝Ò<ë Äø£kÕà‘·TÔ>± »ãT“ |ü&çq u≤~Û‘·TìøÏ eT]+‘· Ä<ÛäTHê‘· yÓ’<ä´+ n+<ä&ÜìøÏ eTT+<äT #˚j·T<ä–q$ Á|üe÷<ä+ »]–q #√≥ \_Û+#˚ e÷qe, bÕ<ë]úø£ eqs¡T\qT Á|üXÊ+‘·+>± ñ+&Ü*. ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì ‘=* dü+s¡ø£åD n+~düTÔ+~. s¡ø£åø£ #·s¡´\≈£î eTT+<äT rø£åD eT~+|ü⁄ #˚j·÷*. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡≈£î ñ+&˚ eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq \øå±´\T <Óã“‹qï n+‘·dTü ˝ Ô À kÕ<Û´ä yÓTqÆ y˚Ts¡≈î£ >√&É\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± 1. J$‘êìï s¡øÏå+#·&É+(To preserve life) ñ+&Ü*. 2. u≤~Û‘T· ì |ü]dæ‹ú eT]+‘· ~>∑C≤s¡≈î£ +&Ü ìs√~Û+#·&+É •~∏˝≤\qT ‘=\–+#˚ eTT+<äT >∑]wüº uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T (To prevent the Victim's condition from worsening) rdüTø√yê*. 3. dü«düú‘· #˚≈£L], ‹]– ø√\Tø√e&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ Á|ü < ∏ ä e T∫øÏ ‘ · ‡ n+~+∫, >±j· ÷ \qT |ü ] o*+∫ (To promote recovery) düÁø£eT+>± XÊ«dü rdüT≈£îH˚ $<Ûä+>± #˚j·÷*. @<Ó’Hê #˚j·T&ÜìøÏ eTT+<äT ˇø£ ø£åD+ Ä˝À∫+#·+&ç. n‘· ´ edü s¡ düeTj·T+˝À MTs¡T #˚düTÔqï~ dü¬s’q #·s¡´ nì ù|wü+≥TqT <äT|üŒ{Ï ˝Ò<ë {≤sêŒ*Hé yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ ø£|æŒ ñ+∫, eT]ìï >±j·÷\T ø±≈£î+&Ü ø±bÕ&Ü*. uÛ≤$+∫q |üø£å+˝À n˝≤π> #˚j·T+&ç. ˝Òì |üø£å+˝À V”≤s√˝≤>± >±j· T |ü & ç q yê]ì ‘· s ¡ * +#˚ ≥ |ü &É T |ü < ä T HÓ ’ q e´eVü≤]+#·ø£+&ç. düVü≤ø£]+#·eTì Ç‘·s¡T\qT ø√s¡&ÜìøÏ @ e÷Á‘·+ dü+ø√∫+#·ø£+&ç. edüTÔe⁄\qT #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ|üjÓ÷–+#ê*. <äTdüTÔ\qT e<äT\T #˚dæ, ù|wü+≥TqT øÏ+<ä |üs¡T+&Éu…{Ϻ, 6.3.1 Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ \øå±´\T yÓ#·Ã>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #˚j·÷*. 1. X¯Øs¡+ jÓTTø£ÿ eTTK´ $<ÛäT\T ø=qkÕπ>˝≤ #˚j·T&É+,
6.3 Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
$eq |ü_¢πøwüHé‡
180
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üe÷<ä u≤~Û‘·TDÏí |ü]o*+∫, ø√\T≈£îH˚˝≤ #˚j·T&É+ u≤~Û‘·T&ÉT düŒ+~+#˚ dæú‹˝À ñHêï&√ ˝Ò & √ ‘Ó \ Tdü T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î ≈£î~|æ, |æ*∫ #·÷&Ü*. ø±fi¯¢qT ì{≤s¡T>± ñ+#ê*
‘·\qT yÓq≈£îÿ e+#ê*
‘·\qT yÓq≈£îÿ e+∫ ô|{≤º* ø±\T ô|’øÏ ˝ÒbÕ*
#˚‹ì #Ó+|üô|’ ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*
bÕ<ëìï H˚\ô|’ ÄH˚ $<Ûä+>± ñ+#ê*
#Ûêr˝À ø£<ä*ø£ ñ+<√ ˝Ò<√ #·÷&Ü*
u≤~Û‘·TDÏí MT yÓ’|ü⁄q≈£î ‹|ü⁄Œø√yê*
‘·\qT |ü≥Tºø=ì ñ+&Ü*
‘·\qT yÓq≈£îÿ yê*à ñ+#ê*
Ç˝≤ u≤~Û‘·T&ÉT XÊ«dü rdüT≈£îH˚˝≤ #˚j·÷*
2. eT]ìï >±j·÷\T ø±≈£î+&Ü ˝Ò<ë Äs√>∑´+ eT]+‘· dü«düú‘· #˚≈£Ls¡Ã&É+, ÁbÕ<∏ä$Tø£ J$‘· Ä<Ûës¡|ü⁄ ø°åDÏ+#·≈£î+&Ü ø±bÕ&É≥+. m_dæ(yêj·TT e÷s¡Z+)(Airway), XÊ«dü (Breathing), 3. u≤~Û‘T· ìøÏ |ü⁄qs¡TJ®e+ Çe«&É+, kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡>± s¡ø£Ô Á|üdüs¡D(Circulation)\≈£î m\¢|ü&É÷ ‘=* ø√\T≈£îH˚ $<Ûä+>± #˚j·T&É+. ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*ø£j·T. yêj·TT e÷s¡Z+(Airway)Äøχ»Hé‘√ ≈£L&çq >±* 6.3.2 ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#˚ $<Ûä+>± ‘Ós¡#·T≈£îì ñ+&Ü*. u≤~Û‘·Tì ÁbÕD≤ìøÏ eTT|ü⁄Œ ø£*π> |ü]dæú‘·T\T @yÓTÆHê XÊ«dü (Breathing) Äø°‡»Hé }|æ]‹‘·TÔ\ >∑T+&Ü ñHêïj·÷? eT]j·TT ‘·øDå£ Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· @yÓTHÆ ê nedüse¡ ÷? s¡ø£Ô Á|üyêVü≤+˝À ø£*ùd $<Ûä+>± »s¡>±*. nì eT~+|ü⁄ #˚düTø√e&É+˝À Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ n+~+#˚ yê]øÏ >∑T+&Ó Äøχ»HéqT yÓ÷düT¬øfi‚¢ s¡ø±Ôìï Á|üdü]+|üCÒj·÷*. ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡≈£î
$eq |ü_¢πøwüHé‡
181
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
eTT+<äT |ü]o*+#ê*‡q$.....
Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ øÏ{Ÿ˝À ñ+&Ée\dæq$
'DRABC'
D
nq>± Á|üe÷<ä+ (DANGER) MT≈£î, Ç‘·s¡T\≈£î, u≤~Û‘·T\≈£î @<Ó’Hê Á|üe÷<ä+ ñ +<˚yÓ÷ >∑eTì+#ê*. R nq>± Á|ü‹düŒ+<äq (RESPONSE) u≤~Û‘·T&ÉT düŒ èVü≤˝À ñHêï&Ü? u≤~Û‘·T&ÉT n#˚‘·q+>± ñHêï&Ü? nì |ü]o*+#ê*. A nq>± yêj·TTHêfi¯+ (AIRWAY) yêj·TTHêfi¯+ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+<ë? yêj·TTHêfi¯+ ‘Ós#¡ T· ≈£îì ñ+<ë? ˝Ò<ë? |ü]o*+#ê*. B nq>± XÊ«dü (BREATHING) #Ûê‹ m>∑dæ|ü&ÉT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? u≤~Û‘·Tì XÊ«dü MT #Ó+|ü\≈£î ‘·>∑T\T‘·T+<ë? ˝Ò<ë? |ü]o*+#ê*. C nq>± s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D(CIRCULATION) u≤~Û‘·Tì Hê&ç n+<äT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? J$+∫ ñqï≥Tº düŒwüºyÓTÆq dü+πø‘·+ n+<äT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? |ü]o*+#ê*.
<ä÷~ n‹øÏ+#˚ fÒ|⁄ü ( n<∏dÓ yæ é fÒ|⁄ü ) Áø°|t u≤´+&˚J ôds¬º ˝’ Ÿ Á&Éd+æ >¥ Á≥j·÷+>∑T\sY u≤´+&˚CŸ <∏äs√àMT≥sY ø£‘ÓÔs¡ >√¢yé düãT“ H=|æŒ ìyês¡D e÷Á‘·\T j·÷+{≤dæ&é zÄsYmdt bÕ´¬ø≥T¢
6.3.3 eT÷]Ã\¢&É+ ˝Ò<ë düŒ èVü≤ ø√˝ÀŒe&É+ yÓT<ä&ÉT˝À »]π> #·s¡´\≈£î @<Ó’Hê Ä≥+ø£+ ø£\>∑&É+ ø=~› ù d|ü ⁄ dü Œ èVü ≤ ø√˝ÀŒe&É y ˚ T eT÷]ä \ ¢ & É + . dü Œ èVü ≤ ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ nH˚ ø £ ø±s¡ D ≤\T ñ+{≤sTT. n+<ä T ˝À kÕ<Ûës¡DyÓTÆq$, eT÷]Ã\¢&É+, ‘·\≈£î >±j·T+ ø±e&É+, n|ükÕàs¡ø£ dæú‹øÏ yÓfi¯¢&É+, Ák˛ºø˘ $wü Á|üjÓ÷>∑+ »s¡>∑&É+, &Éj·÷u…{Ïdt, Äøχ»Hé ø=s¡‘· ø±s¡D+>± ‘·˝…‘˚Ô |ü]dæú‘·T\T. MTs¡T eT÷]ä*¢q e´øÏÔì #·÷dæq |üø£å+˝À...
düŒèVü≤ ø√˝ÀŒsTTq e´øÏÔøÏ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ø£fi¯ó¢ ‘Ós¡TdüTÔHêï&Ü? ‘·\ yÓq≈£îÿ e+∫, #˚‘·T\qT ø£<äT\T‘·THêï&Ü? ˝Ò<ë X¯ØsêìøÏ \+ãø√D+˝À ñ+&˚˝≤ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î –*¢ #·÷&Ü* #˚j·÷*.
u≤~Û‘·Tì dæú‹ì qyÓ÷<äT #˚düTø√yê* >±j·÷˝ÒyÓTÆHê ñHêïjÓ÷ |ü]o*+#ê*. düŒèVü≤ ‘·|æŒb˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T |ü]o*+#ê*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
182
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
#˚jT· e\dæq$: Ä e´øÏÔ øÏ+<ä |ü&çb˛≈£î+&Ü |ü≥Tºø√yê*. Ä e´øÏÔ ø£fi¯ó¢ ‘Ós¡TdüTÔHêï&Ü? ø£<äT\T‘·THêï&Ü? nì ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î –*¢ #·÷&Ü*. >±j·÷\T ñ+fÒ |ü]o*+#ê*. düŒ èVü≤ ‘·|Œæ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\qT |ü]o*+#ê*. ‘·\qT yÓq≈£îÿ e+∫, #˚‘T· \qT X¯ØsêìøÏ \+ãø√D+˝À ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*. ø±fi¯¢qT 8 qT+&ç 12 n+>∑Tfi≤\ ô|’øÏ ˝ÒbÕ*. Bìe\¢ yÓT<ä&ÉT ≈£î s¡ø£Ô Á|üyêVü≤+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. _>∑T‘·T <äTdüTÔ\T ñ+fÒ, yê{Ïì e<äT\T #˚j·÷*. ãj·T≥ #·\¢>± ñ+fÒ, u≤~Û‘·Tì X¯Øs¡+>± yÓ#·Ã>± ñ +&˚˝≤ #˚j·÷*. u≤~Û‘·Tì dæú‹ì ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*. #˚j·T≈£L&Éì$ ù|wü+≥T≈£î ‹q&ÜìøÏ, ‘ê>∑&ÜìøÏ @MT Çe«≈£L&É<äT. eT÷]Ã*¢q e´øÏÔ |üP]Ô>± düŒ èVü≤˝ÀøÏ e#˚à es¡≈£î ô|’øÏ ˝Òe˙j·Tsê<äT. Ä ÁbÕ+‘·+ yÓ#·Ã>± ñ+fÒ, u≤~Û‘·Tì #·T≥÷º »Hêìï >∑T$T≈£L&É<ä ˙j·Tsê<äT.
6.3.4 ø±*q >±j·÷\T bı&ç ñwüº+ ‘êø£&É+ e\q #·sêàìøÏ ø£*π> qwüºy˚T ø±\&É+, ì|ü⁄Œ, n–ï ø°\\T, ˙{Ï Ä$], y˚&ç Á<äyê\T, y˚&ç ˝ÀVü‰\T, $<äT´‘Y ˝Ò<ë s¡kÕj·THê\T y˚{Ïe\¢HÓ’Hê ø±*q >±j·÷\T ø±e#·TÃ. ø±*q >±j·÷\ rÁe‘· eT÷&ÉT s¡ø±\T>± ñ+≥T+~ 1. yÓTT<ä{Ï &çÁ^ (ñ|ü]uÛ≤>∑+): πøe\+ #·s¡à|ü⁄ ô|’ bıs¡qT e÷Á‘·y˚T ‘ê≈£î‘êsTT. #·s¡à+ mÁs¡u≤], bı&ç>± ñ +≥T+~. ø±*q >±j·T+ H=|æŒ>± ñ+≥T+~. ø±*q uÛ≤>∑+ ñã“e#·TÃ. ø±*q >±j·÷˝À¢ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ yÓTT<ä{Ï &çÁ^˝ÀH˚ ñ+{≤sTT. 2. ¬s+&Ée &çÁ^ (bÕøÏåø£+ ` eT+<ä+): #·s¡à|ü⁄ u≤Vü≤´bıs¡, ˝À|ü* bıs¡ ¬s+&É÷ <Óã“‹+{≤sTT. ø±*q uÛ≤>∑+ mÁs¡u≤], u§ã“\T e∫Ã, s¡dæø£ ø±], #·s¡à+ ‘·&ç>± ñ +≥T+~. Ç≥Te+{Ï >±j·÷\T u≤>± H=|æŒ>± ñ+&ç, ø±*q uÛ≤>∑+ ñãT“‘·T+~. 3. eT÷&Ée &çÁ^ (|üP]Ô>± rÁe+) : ø£+&Ésê\T, meTTø£\T, s¡ø£Ô |òü\ø±\T, Hê&ÉT\‘√ düVü‰ #·s¡à+˝Àì ¬s+&ÉT bıs¡\qT $<Ûä«+dü+ #˚kÕÔsTT. á >±j·÷\T >√<ÛäTeT s¡ + >∑ T ˝À ø£ ì |æ k ÕÔ s TT. ø=ìïkÕs¡ T ¢ ˝À|ü \ ñqï ø£DC≤˝≤\T ø£]–b˛sTT ‘Ó\¢>± ø£ì|ækÕÔsTT.
ø±*q >±j·÷\≈£î Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ø±*q >±j·T+ e<ä› 10 ì$TcÕ\T #·\¢ãs¡#ê*
MTs¡T Á|üe÷<ä+˝À ∫≈£îÿø√≈£î+&Ü u≤~Û‘·TDÏí eT+≥˝À¢ qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô>± ãj·T≥≈£î rj·÷*
yê|ü⁄ sêe&ÜìøÏ eTT+<˚ q>∑\T, _>∑T‘Ó’q edüTÔe⁄\qT ‘=\–+#ê* eT+≥\T Ä]b˛j˚T˝≤ u≤~Û‘·TDÏí <äT|üŒ{Ï‘√ #·T{Ϻy˚j·÷*
‘·\qT øÏ+~øÏ ñ+#ê*
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø±*q uÛ≤>±ìï |üP]Ô>± ø£|æŒ ñ+#ê*
ø±*q ÁbÕ+‘êìï q÷\T eÁkÕÔ\T ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ ‘˚*¬ø’q eÁkÕÔ\T ˝Ò<ë øÏ#ÓHé |òæ˝Ÿà‘√ ø£|æŒ ñ+#ê* 183
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ø±*q >±j·÷˝…’q|ü&ÉT #˚j·Te\dæq$ ø±*q uÛ≤>±ìï yÓ+≥H˚ #·\¢{Ï ˙{Ï˝À eTT+#ê* ˝Ò<ë #·\¢ì ˙{Ï˝À eTT+∫q eÁkÕÔ\‘√ ‘·T&Éyê*. ñã“&É+ ˝Ò<ë u§ã“\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ eTT+<˚ q>∑\T, Ç‘·s¡ _>∑T‘Ó’q <äTdüTÔ\qT ‘=\–+#ê*. ø±*q uÛ≤>±ìï bı&ç, ôdº¬s’˝Ÿ eÁkÕÔ\‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*. q÷\T ˝Ò<ë u§#·Tà ñ+&˚ yÓT‘·Ôì eÁkÕÔ\‘√ ø£|üŒsê<äT. eT+≥˝À ∫≈£îÿ≈£îqï≥¢sTT‘˚, yÓ+≥H˚ ãj·T≥≈£î ˝≤–, eÁdüÔ+‘√ ø£|æŒ, <=]¢+#ê*. ˝Ò<ë ‘·ø£åDy˚T <äT|üŒ{Ï ø£|æŒy˚j·÷*. #˚j·T≈£L&Éì$: >±j·÷ìï nkÕ<Ûës¡D ˙{Ï |”&Éq+ ÁøÏ+<ä ñ+#·sê<äT. ø±*q uÛ ≤ >±ìøÏ n‘· T ≈£ î ÿb˛sTTq eÁkÕÔ ì ï ‘=\–+#·sê<äT. ø±*q ÁbÕ+‘·+˝À yÓqï, q÷HÓ, eT+#·T e+{Ï$ |üPj·Tsê<äT.
s¡ø£Ô ÁkÕe+ »]–q|ü⁄Œ&ÉT #˚j·Te\dæq Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ s¡ø£Ô+ ø±πs #√≥ >∑{Ϻ>± e‹Ô |ü{≤º*
>±j·TyÓTÆq uÛ≤>±ìï ô|’øÏ m‹Ô |ü≥Tºø√yê*
bÕ´&é #·T{Ϻ eTT&çy˚j·÷*
6.3.5 eT+#·T<Óã“(Frost-bite) ñc˛íÁ>∑‘·\T düTHêï &çÁ^\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT X¯ Ø s¡ ø£ D C≤˝≤\T |ò ü T ˙uÛ Ñ $ +#· & É + e\¢ eT+#· T <Ó ã “ ‘·>∑T\T‘·T+~. #·s¡à+ ‘Ó\¢u≤], yÓTÆq+ ù|s¡T≈£îb˛sTTq≥Tº ø£ì|ædüTÔ+~. ‘êøÏ‘˚ >∑{Ϻ>± ñqï≥Tº ñ+≥T+~. #·s¡à+ ÁøÏ+<ä ñqï ø£DC≤˝≤\T yÓT‘·Ô>± ñ+{≤sTT. ‹$Tà] |ü⁄{Ϻ, ‘·s¡Tyê‘· H=|æŒ nì|ædüTÔ+~.
ø±fi¯¢qT ô|’øÏ ñ+∫, düb˛s¡Tº>± @<Ó’Hê ô|{≤º*
eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq|ü&ÉT #˚jT· e\dæq$
eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq y˚fi¯¢qT, #Óe⁄\qT yÓ#·Ãì #˚‘·T\‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*. eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìï, <ëìô|’ }|æ] }<ä&É+ <ë«sê ˝Ò<ë <ëìì X¯Øs¡+˝Àì yÓ#·Ãì uÛ≤>±ìï ‘êøÏ+#·&É+ <ë«sê ˝Ò<ë 40 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é y˚&ç ñ qï ˙{Ï˝À eTT+#·&É+ <ë«sê yÓ#·Ã<äHêìï ø£*–+#ê*. eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìï ø£|æŒ ñ+#ê*. #˚j·T≈£L&Éì$ ∫qï ◊düT ÁøÏdüº˝Ÿ‡ s¡T<ä›&É+ e\¢ ø£DC≤˝≤ìøÏ eT]+‘· qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìï eTs¡˝≤ eT+#·T‘√ s¡T<ä& › +É e\q Ç+ø± _>∑TdüT≈£î b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~. H˚s¡T>± y˚&ìç ‘êø£˙j·T≈£L&ɱ Ø yêsYà nj˚T´ Á|üe÷<ä+ ñ+~. ù|ôw+≥TqT q&Ée˙j·T≈£L&É<äT. u§ã“\T @yÓTÆHê eùdÔ yê{Ïì |ü>∑\˙j·T≈£L&É<äT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘·\qT øÏ+<ä≈£î ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*
6.3.6 s¡ø£Ô ÁkÕe+(Bleeding) >±j·÷\T, ^düT≈£îb˛e&É+, s¡+Á<∏ë\T ø±e&É+ e\¢ s¡ø£ÔÁkÕe »s¡T>∑T‘·T+~. rÁe s¡ø£ÔÁkÕe+ e\q ÁbÕD≤ìøÏ ôd’‘·+ eTT|ü⁄Œ yê{Ï\T¢‘·T+~. s¡ø£ÔÁkÕyêìï n&ÉT¶ø√yê\+fÒ... H˚s¡T>± ˇ‹Ôô|{≤º*. u≤~Û‘T· DÏí øÏ+<ä |üsT¡ +&Éu{ … ºÏ <Óã“ ‘·–*q uÛ≤>±ìï >∑T+&Ó ø£+fÒ m‘·TÔ˝À ñ+#ê*. ÁbòÕø£ÃsY nsTTq≥Tº uÛ≤$ùdÔ, C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. ø=~› ì$TcÕ\ s¡ø£ÔÁkÕe+ »]–q ‘·s¡Tyê‘· s¡ø£Ô+ eT+<ä+>± e÷s¡T‘·T+~. BìH˚ >∑&ɶø£≥º+ (ø±¢{Ï+>¥) n+{≤s¡T. ø±¢{Ï+>¥ e\q s¡ø£ÔÁkÕe+ HÓeTà~düTÔ+~. u≤´+&˚CŸ y˚j·T&É+
184
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
e\q s¡ø£ÔÁkÕe+ ì*∫b˛sTT, >±j·÷ìøÏ <äTeTTà, k˛≈£<äT. u≤´+&˚CŸqT s√E≈£î ø£˙dü+ ˇø£kÕ¬s’Hê e÷sêÃ*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ f…{≤qdt Ç+»ø£åHé rdüTø√yê*. ôV≤#·Ã]ø£: @<ÓH ’ ê nej·Te+ qT+&ç s¡øÔ£ ÁkÕe+ ì*∫b˛q≥¢sTT‘˚, s¡ø£Ô+ e#˚à <ä>∑Zs¡ #˚‹‘√ >∑{Ϻ>± n~$T ô|{≤º*. >±j·T+˝À @<Ó’Hê >∑T#·TÃ≈£îì ñ+fÒ, >±j·÷ìøÏ @<√ ˇø£yÓ’|ü⁄ n~$Tô|{Ϻ, u≤´+&˚CŸ y˚j·T&ÜìøÏ eTT+<äT <ëì #·T≥÷º yÓT‘·Ô{Ï bÕ´&éqT ñ+#ê*. kÕ<Ûä´yÓTÆ‘˚ >ö¢E\T ‘=&ÉTø√ÿyê*. u≤~Û‘·T&ÉT düŒ èVü≤ ø√˝ÀŒsTTq≥¢sTT‘˚, &çÄsYm_dæì nqTdü]+#·+&ç.
n+>∑T˝≤\ ô|’q _>∑T‘Ó’q s√\sY u≤´+&˚J y˚j·÷*. ø±≥T y˚dæq ÁbÕ+‘êìï düãT“‘√ X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ç>±*. u≤´+&˚J˝À y˚\T <ä÷πs $<Ûä+>± e<äT\T>± ñ+#ê*. XÊdü«Hêfi≤ìï, XÊ«düqT, s¡øÔ£ Á|üdsü D ¡ qT ‘·ìF #˚j÷· *. bÕeTT ø±≥T y˚dæq e<ä› s¡ø±Ôìï H√{Ï‘√ |”*Ã, ñ$Tà y˚ j · ÷ *. n˝≤ #˚ d æ q ‘· s ¡ T yê‘· ˙fi¯ ¢ ‘ √ H√{Ï ì |ü⁄øÏÿ*+#ê*. ù|wü+≥TqT yÓ+≥H˚ ÄdüŒÁ‹øÏ ‘·s¡*+#ê*. Á|üXÊ+‘·+>± ñ+&Éìyê«*. bÕeTT ø±≥T y˚dæq uÛ≤>±ìï ø£<ä\≈£î+&Ü ñ+&˚˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*.
6.3.6 $<äT´<ë|òü÷‘·+(Electrocution)
6.3.8 $s¡>∑&É+ u…Dø£&É+
C≤Á>∑‘·Ô>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø=qø£b˛‘˚ $<äT´#·Ã¤øÏÔ #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq~. $<äT´#·Ã¤øÏÔ‘√ Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT, $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ì*ù|<ëø± u≤~Û‘·TDÏí ‘êø£≈£L&É<äT. $<äT´‘Y cÕø˘ e\¢ #·sà¡ +ô|H’ ˚ ø±≈£î+&Ü X¯Øs¡+˝À ≈£L&Ü ø±*q >±j·÷\T ne⁄‘êsTT. XÊ«dü rdü T ø√e&É + , Vü ≤ è<ä j · T dü Œ +<ä q ì*∫b˛‘·T+~. $<äT´‘Y cÕ≈£î ‘·–*q e´øÏøÔ Ï ∫øÏ‘‡· #˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ì*|æy˚j·÷*. u≤~Û‘·TDÏí $<äT´‘Y ìs√<Ûäø£+ kÕj·T+‘√ nø£ÿ&ç qT+&ç ãj·T≥≈£î rj·÷*. &çÄsYm_dæ |ü<‹∆ä ì neT\T #˚j·÷*. cÕ≈£î ‘·–*q uÛ≤>±ìï X¯óÁuÛÑyÓTÆq eÁdüÔ+‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‘·ø£åDy˚T ÄdüŒÁ‹øÏ |ü+bÕ*. >∑Ts¡T+Ô #·Tø√+&ç : ôV≤’ y√˝ÒJº ñqï ÁbÕ+‘·+˝À u≤~Û‘T· DÏí ‘êπø Á|üj·T‘·ï+ #˚j·Tsê<äT. <ëìe\¢ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ #˚ùd yê] ÁbÕD≤ìø° eTT|ü⁄Œ yê{Ï\T¢‘·T+~.
ndæ|ú +ü »s¡+˝Àì @<ÓH’ ê uÛ≤>±ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚d÷ü Ô ‘·–˝Ò >±j·÷ìï $s¡>&∑ +É n+{≤s¡T. Á|ü‘´· ø£å ˝Ò<ë |üs√ø£å ã\ Á|üu≤Û e+ e\q Ç~ »s¡T>∑T‘·T+~. $s¡>∑&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q kÕ<Ûës¡D >∑Ts¡TÔ\T \ø£åD≤\T : ø£~*q|ü&ÉT >±j·T+ ‘·–*q Á|ü<X ˚ +¯ e<ä,› <ëì#·T≥÷º H=|æŒ ø£\>∑&É+ ø£<ä\&É+ ø£wüº+ ø±e&É+ ˝Ò<ë kÕ<Ûä´+ ø±ø£b˛e&É+ $]–q uÛ≤>∑+˝À yÓ’ø£\´+ @s¡Œ&É≥+ cÕø˘ ‘·>∑\&É+ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ Á|üe÷<ëìï, Á|ü‹düŒ+<äq, XÊdü«, s¡ø£Ô Á|üdüs¡DqT |ü]o*+#ê*. m≥Te+{Ï ÁbòÕø£Ãs¡H ¢ H’Ó ê ø£<\ä ≈£î+&Ü #˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT rÁeyÓTÆq s¡ø£ÔÁkÕyêìï ìj·T+Á‹+#ê*. $]–q Á|ü<˚XÊìøÏ <äqTï>± dü¬s’q bÕ´&ç+>¥ #˚j·÷*. $]–q Á|ü<˚XÊ\qT ø£<ä\≈£î+&Ü #˚j·÷*. meTTø£\T >±j·T+˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îb˛j˚T $<Ûä+>± ã\+ Á|üjÓ÷–+#·sê<äT. ù|wü+≥TqT ÄdüŒÁ‹øÏ ‘·s* ¡ +#˚ eTT+<äT düs¬ q’ bÕ´&ç+>¥ Çyê«*. H=|æŒì ‘·–Z+∫, yê|ü⁄ sê≈£î+&Ü >±j·T+ ‘·–*q ÁbÕ+‘·+ô|’ ◊düT >∑&ɶ‘√ s¡T<ë›*. cÕø˘ ‘·>∑\≈£î+&Ü ∫øÏ‘·‡ #˚j·÷*.
6.3.7 bÕeTT ø±≥T n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ bÕeTT\T Vü‰ì #˚j·Tìy˚ ñ+{≤sTT. eTq uÛÑj·T+ ø±s¡D+>±H˚ kÕ<Ûës¡D+>± bÕeTT\T eTqô|’ <ë&ç #˚düTÔ+{≤sTT. bÕeTT\T kÕ<Ûës¡D+>± u≤Vü‰´+>±\ô|’H˚ ø±≥T y˚kÕÔsTT. m≈£îÿe>± ø±fi¯¢qT ø±≥T y˚kÕÔsTT. ø±≥T y˚dæq|ü&ÉT n~ $wü düs¡Œ|ü⁄ ø±≥T>±H˚ uÛ≤$+#ê*. bÕeTT ø±≥T y˚dæq ÁbÕ+‘·+˝À Áô|»sY ÇyÓTTà_˝…C’ wÒ Hü é u≤´+&˚J‘√ ∫øÏ‘‡· #˚j÷· *. #˚j·Te\dæq$ ø±≥T≈£î >∑Ts ¬ q’ n+>±ìï >∑T+&Ó ñqï m‘·TÔ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe m‘·TÔ˝À ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*. ø±≥T y˚dæq uÛ≤>∑ qT+&ç 15`30 ôdø£q¢ es¡≈£î s¡ø±Ôìï ø±s¡ìyê«*. @<Ó’Hê n+>∑+ô|’ ø±≥T y˚dæq≥¢sTT‘˚, >±j·÷ìøÏ ¬s+&ÉT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
185
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
6.3.9 $wü Á|üjÓ÷>∑+
ñ+≥T+~. #·sà¡ + mÁs¡u≤s¡T‘·T+~. #ÓeT≥\T |ü≥&º +É ñ+&ɱ ñ+≥T+~. ø£qT¬s|üŒ\T ñãT“‘êsTT. njÓ÷eTj·T+>± ñ+≥T+~. ø=ìïkÕs¡T¢ düŒèVü≤ ø√˝ÀŒe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. e&É<Óã“ ‘·–*q|ü&ÉT #˚j·Te\dæq$ : <äTdüTÔ\T ‘=\–+#·&É+/ e<äT\T #˚j·T&É+ ˝Ò<ë >±* $düs¡&É+ <ë«sê X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· ‘·π>Z˝≤ #˚j·÷*. yÓT&É, dü+ø£\T, >∑»®˝À¢ eT+#·T>∑&ɶ\T ñ+#ê*. ù|wü+≥T ‘ê>∑>∑*–q+‘· Á<äe|ü<ësêú\qT ‘ê–+#ê*. y˚&ç>± ñ+&˚ Á|ü<˚XÊ\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+#ê*. zs¡˝Ÿ ØôV’≤Á&˚wüHé kı\÷´wüHé (zÄsYmdt): &û ôV’ ≤ Á&˚ w ü H é (X¯ Ø s¡ + ˝À \eD≤\T, ˙s¡ T ø√˝ÀŒsTTq|ü &É T ) »]–q|ü ⁄ Œ&É T zÄsY m dt Á<ëeD+ ÁbÕDÁ|ü<ësTTì˝≤ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. ˇø£ >±¢dTü ˙{Ï˝À ∫{Ïø¬ &ÉT ñ|ü⁄Œ (˙s¡T ø£˙ï{Ï #·Tø£ÿ n+‘· ñ|üŒ>± ñ+&˚+<äT≈£î dü]|ü&Ü ñ|ü⁄Œ y˚ùdÔ #ê\T), ˇø£ fÒãT˝Ÿ dü÷ŒHé #·¬øÿs¡ y˚ùdÔ, zÄsYmdt Á<ëeD+ ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. X¯Øs¡+˝Àì $<äT´‘Y $X‚¢wüø£ dü+‘·T˝≤´ìï ø±bÕ&ç, X¯Øsêìï Ø ôV’≤Á&˚{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
@<Ó’Hê |ü<ës¡ú+ X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·&É+ e\q >±j·÷\T, »ãT“ ˝Ò<ë eTs¡D≤ìøÏ <ë]rj·T&ÜìøÏ $wü Á|üj÷Ó >∑+>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . n+‘·Ás¡VZ ≤ü D $cÕ\T $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ |ü<ësêú\qT ‹q&É+ ˝Ò<ë ‘ê>∑&+É e\q H√{Ï <ë«sê X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£ yêj·TTe⁄\T, bı>∑qT |”\Ã&É+ e\q ÇHéùV≤˝Ÿ¶ $wü|ü<ësêú\T }|æ]‹‘·TÔ\ <ë«sê X¯Øs¡+˝ÀøÏ yÓfi¯‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, ø°≥ø£ HêX¯qT\qT #·˝Ò¢≥|ü&ÉT #·s¡à+ <ë«sê $wü|ü<ësêú\T X¯Øs¡+˝ÀøÏ yÓfi¯‘êsTT. #˚j·Te\dæq$ u≤~Û‘T· ì Á|üe÷<ä+, Á|ü‹düŒ+<äq, yêj·TTHêfi¯+, XÊ«dü, s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D (&çÄsYm_dæ)qT |ü]o*+#ê*. $wü Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#˚+<äT≈£î bÕ\T ˝Ò<ë eT+∫˙s¡T ‘ê–+#ê*. eTTK´yÓTÆq ∫Vü‰ï\qT |üs¡´y˚øÏå+#ê*. cÕ≈£î sê≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê*. yê+‹ s¡+>∑TqT, |ü]e÷D≤ìï |ü]o*düTÔ+&Ü*. u≤~Û‘·T&ÉT ‘˚*ø£>± >±* |”\TÃø√e&ÜìøÏ nqT>∑TD+>± H√{Ï˝À @yÓTÆHê |ü<ësêú\T ñ+fÒ ‘=\–+#ê*. ù|wü+≥TqT ]ø£eØ bıõwüqT˝À ñ+∫, yÓ< ’ ´ä düV≤ü ø±s¡+ 6.3.11 ≈£îø£ÿø±≥T düVü≤ø±s¡+ ø√dü+ y˚∫ #·÷&Ü*. ≈£îø£ÿ ø£]∫q|ü&ÉT πs;dt sê≈£î+&Ü ìs√~Û+#·&É+, #˚j·T≈£L&Éì$ ÇHÓŒ¤ø£åHé k˛ø£≈£î+&Ü #˚j·T&É+ ø√dü+ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ #˚kÕÔs¡T. ã\e+‘·+>± yê+‘·T\T #˚sTT+#·sê<äT. >±j·TyÓTq Æ #√≥T qT+&ç ˝≤˝≤»˝≤ìï X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ eÁdü+Ô , 6.3.10 e&É<Óã“ ˝Ò<ë ø£Øä|òt ñ|üjÓ÷–+∫, X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*. e&É<Óã“ #ê˝≤ dü«\ŒyÓTÆq ôV≤#·Ã]ø£‘√ dü+uÛÑ$düTÔ+~. ˝≤˝≤»˝≤ìï #˚‹‘√ ‘êø£sê<äT. X¯Øsêìï #·\¢ã]#˚ e´edüú $|òü\yÓTÆq|ü&ÉT X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· düãT“, ˙{Ï‘√ >±j·÷ìï X¯óÁuÛÑ+>± ø£&É>±*. y˚ > ∑ + >± ô|s¡ T >∑ T ‘· T +~. Bìe\q n‘· ´ edü s ¡ |ü ] dæ ú ‹ bı&ç, ôd] º ˝…C’ Ÿ #˚dqæ eÁdü+Ô ‘√ >±j·÷ìï ø£|Œæ ñ+#ê*. @s¡Œ&ÉT‘·T+~. yÓ< ’ ´ä düV‰ü j·T+ n+~+#ê* ˝Ò<ë kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡>± e&É<Óã“ \ø£åD≤\T: ÄdüŒÁ‹øÏ |ü+bÕ*. X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&ç, y˚&ç>±, bı&ç>±
düuÛÑ´<˚XÊ\˝Àì $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi≤\ dæã“+~øÏ ≈£L&Ü •ø£Då ÇkÕÔsT¡ . á øπ +Á<ëìï C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(Natural Disaster Management Authority (NDMA)) eTVü‰sêh˝Àì Hê>∑|Pü sY˝À C≤rj·T $|ü‘T· Ô Á|ü‹düŒ+<äq @sêŒ≥T #˚düTÔ+<äì Ä dü+düú yÓ’dt #Ó’sY|üs¡‡Hé eTÁ] X¯•<ÛäsY¬s&ç¶ <äfi+¯ (NDRF) ø√dü+ ˇø£ n+‘·sê®rj·T kÕúsTT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ‘Ó*bÕs¡T. á πø+Á<ä+ @sêŒ≥T≈£î eTVü‰sêh Á|üuÛÑT‘·«+ 100 •ø£åD πø+Á<ëìï @sêŒ≥T #˚j·TqTHêïs¡T. Bì˝À kÕsYÿ mø£sê\ düú˝≤ìï πø{≤sTT+∫+~.
Hê>∑|üPsY˝À n+‘·sê®rj·T kÕúsTT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D •ø£åD πø+Á<ä+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
186
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ ÁøÏ+~ yêì˝À @~ •ø£Då ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤düT+Ô ~? (4) 1) H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt bòÕ¬sdüTº y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ 2) H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt q÷´Á{ÏwüHé 3) H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ 4) H˚wüq˝Ÿ b˛©dt nø±&É$T 2. bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£˝À n+‘·sꓤ>±\T 1) Á|üe÷<ä+ >∑T]Ô+|ü⁄ eT]j·TT n+#·Hê (4) 2) n<Ûë´|ü≈£î\qT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷Hê´ìï #Ó’‘·q´+ #˚j·T&É+ 3) |ü{≤\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ 4) ô|’$ n˙ï 3. uÛÖ‹ø£ XË’~∏\´+ @ e÷s¡TŒ\ e\¢ ø£\T>∑TqT? (2) 1) esê¸\T 2) ñc˛íÁ>∑‘· 3) >±* ~X¯ 4) ‘˚eT 4. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëqeTTq≈£î eT+Á‹es¡Z+ nqTeT‹ Ç∫Ãq dü+e‘·‡s¡+ (1) 1) 2009 2) 2008 3) 2007 4) 2010 5. Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düe÷y˚X¯+ 2005˝À mø£ÿ&É »]–+~? (2) 1) eT˝Òwæj·÷ 2) »bÕHé 3) Ç+&√H˚wæj·÷ 4) <∏ësTT˝≤+&é 6. ùd{º Ÿ &çC≤düsº Y s¬ dtbÕHé‡ |ò+ü &ÉT 2011`12 ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ≈î£ m+‘· πø{≤sTT+#ês¡T? (2) 1) ` 508.84 ø√≥T¢ 2) ` 534.28 ø√≥T¢ 3) ` 560.99 ø√≥T¢ 4) ` 589.04 ø√≥T¢ 7. Ç+&çj·÷˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ @ dü+e‘·‡s¡+˝À #˚j·Tã&ç+~? (2) 1) 2004 2) 2005 3) 2006 4) 2007 8. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú (H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ) ñqï #√≥T (1) 1) q÷´&Ûç©¢ 2) ôV’≤<äsêu≤<é 3) $XÊK|ü≥ï+ 4) ø=∫ÃHé
$eq |ü_¢πøwüHé‡
187
9. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ qwüº ìyês¡D≈£î yÓTT<ä{Ï C≤rj·T y˚~ø£ jÓTTø£ÿ Ç‹eè‘·Ô+ (1) 1) n_Ûeè~∆˝À Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ qwüº ìyês¡D : qwüºeTT qT+&ç ‘·«s¡>± ø√\Tø=qT≥ 2) ‘·÷s¡TŒrs¡+˝À $|ü‘·TÔ\ ìyês¡D 3) Ç+&çj·÷˝À $|ü‘·TÔ\ dü+uÛÑe+ eT]j·TT ìyês¡D 4) n_Ûeè~∆˝À Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ qwüº rÁe‘·qT ‘·–Z+#·T : C≤rj·T <äèwæºø√D ÄeX¯´ø£‘· 10. ø√düº˝Ÿ e˝…ïs¡_*{° Ç+&Óø˘‡ (dæ.$.◊) ì ôV’≤<äsêu≤<é˝À Ç{°e\ mes¡T $&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T? (4) 1) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 3) Ç+&çj·THé yê‘êes¡D XÊK 4) Ç+&çjT· Hé C≤rj·T düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ düØ«düT\ øπ +Á<ä+ 11. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT (4) 1) dæ. sê»q]‡+Vü≤ 2) mHé. s¡|òüTTMsê ¬s&ç¶ 3) mHé. øÏs¡DY≈£îe÷sY ¬s&ç¶ 4) myéT. X¯•<ÛäsY ¬s&ç¶ 12. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ <˚ìì @s¡Œs¡∫+~? 1) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° (4) 2) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D C≤rj·T dü+düú 3) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ¬skÕŒHé‡ bò˛sY‡ n<∏ë]{° 4) ô|’e˙ï 13. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°+˝À ñ+&Ée\dæq~? (4) 1) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD {°+ 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°+ 3) ne>±Vü≤q ô|+|ü⁄<ä\ {°+ 4) ô|’e˙ï 14. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ ÁøÏ+<ä @s¡Œ&çq j·T+Á‘ê+>∑eTT\T 1) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° (4) 2) sêÅwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 3) õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 4) ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
15. 1990 <äXÊu≤›ìï @ dü+düú n+‘·sê®rj·T Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ ‘·–Z+|ü⁄ <äXÊã›+>± Á|üø£{Ï+∫+~? (1) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D düuÛÑ 2) @dæj·THé n_Ûeè~∆ u≤´+&é 3) Á|ü|ü+#· u≤´+ø˘ 4) UNESCO 16. ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D {°yTé (UNDMT) mø£ÿ&ç $|ü‘·TÔ\ e\¢ ø£*π> düeTdü´\qT rs¡Ã{≤ìøÏ u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~? (4) 1) Ädæj·÷˝À 2) ÄÁ|òæø±˝À 3) ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À 4) Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ nìï <˚XÊ\˝À 17. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT˝À ñ+&Ée\dæq~ (4) 1) ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#˚ {°yéT 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°yéT 3) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD {°yéT 4) ô|’e˙ï 18. <˚X¯+˝Àì $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«j·T+ #˚ùd πø+Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK (3) 1) Á>±MTD≤_Ûeè~∆ XÊK 2) s¡ø£åD XÊK 3) <˚oj·T e´eVü‰sê\ XÊK 4) Á|ükÕsê\ XÊK 19. yÓTT<ä{Ï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eTVü‰düuÛÑqT @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? (1) 1) 29`11`2006 2) 26`10`2005 3) 29`11`2004 4) 29`10`2007 20. Ç+&çj÷· ˝À ø£sT¡ e⁄\ e\¢ ø£*>π $|ü‘T· \Ô T nìï e´eVü‰sê\ dü+u+~Û‘· πø+Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK (2) 1) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK 2) e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK 3) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 4) Ä]úø£ eT+Á‹‘·« XÊK 21. ùdº{Ÿ Ŭø’dædt y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø£$T{Ï n<Ûä´≈£åî&ÉT (1) 1) eTTK´ ø±s¡´<ä]Ù 2) eTTK´eT+Á‹ 3) Ä]úø£ ø±s¡´<ä]Ù 4) Ä]úø£ eT+Á‹
$eq |ü_¢πøwüHé‡
188
22. $|ü‘·TÔ e\q qwüº+ ø£*–q ÁbÕ+‘ê\˝À @ s¡ø£yÓTÆq nekÕú|üq kÂø£sê´\qT ø£*|æ+#ê*? (4) 1) s¡Vü≤<ës¡T\T eT]j·TT e+‘Óq\ |ü⁄q]ïsêàD+ 2) ‘ê‘êÿ*ø£ ìyêkÕ\ kÕúsTTì ô|+#·&É+ 3) ‹]– kÕú|æ+∫q ÁbÕ+‘ê\˝À kÂø£sê´\T ø£*Z+#·≥+ 4) ô|’$ n˙ï 23. Ç+&çj÷· ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D\ dü+dü˝ú À dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\T dü÷∫+#·T≥≈£î ñqï‘· n~Ûø±s¡ ø£$T{°ì @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~? (4) 1) 1996 2) 1997 3) 1998 4) 1999 24. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ø£*–+#·Tq~ 1) &çC≤düºsY ¬skÕŒHé‡ |òü+&é kÕú|æ+#·&É+ (4) 2) &çC≤düºsY $T{Ïπ>wüHé |òü+&é kÕú|æ+#·&É+ 3) mHé . ◊.&ç . myé T . eT]j· T T mHé . &ç . ÄsY . m|ò t . \qT kÕú|æ+#·&É+ 4) ô|’$ n˙ï 25. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT\T ø£*– ñ+&˚~ (4) 1) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD {°yéT 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°yéT 3) ne>±Vü≤qqT ø£*–+#˚ {°yéT 4) ô|’e˙ï 26. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìyês¡D ~q+ (2) 1) nø√ºãs¡T 28 2) nø√ºãs¡T 29 3) nø√ºãs¡T 30 4) nø√ºãs¡T 31 27. á ÁøÏ+~ yêì˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷ \qT ìs¡«Væ≤düTÔqï dü+düú @~? (1) 1) C≤rj·T b˛©dt nø±&ÉMT 2) n≥M |ü]XÀ<Ûäq dü+düú 3) C≤rj·T b˛wüø£ ÄVü‰s¡ dü+düú 4) C≤rj·T n–ïX¯eTq nø±&É$T 28. »HêuÛ≤, n_Ûeè~∆ eT]j·TT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D\ MT<ä Hê\T>∑T s√E\ n+‘·sê®rj·T ôd$THêsYqT |òæÁãe] 2012˝À ìs¡«Væ≤+∫q $X¯«$<ë´\j·T+ (1) 1) Á‹|ü⁄s¡ $X¯«$<ë´\j·TeTT 2) $TCÀs¡+ $X¯«$<ë´\j·TeTT 3) >öVü≤‹ $X¯«$<ë´\j·TeTT 4) Hê>±˝≤+&é $X¯«$<ë´\j·TeTT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
29. H˚wüq˝Ÿ bÕ¢{ŸbòÕsYà ÄHé &çC≤düºsY ]dtÿ ]&Éø£åHé ôdÁø£fÒ]j·T{Ÿ ñqï düú\+ (1) 1) q÷´&Ûç©¢ 2) ø=∫ÃHé 3) nVü≤à<ëu≤<é 4) $XÊK|ü≥ºD+ 30. 2012 »qe]˝À f…ÁVæ≤ ôV’≤Á&√ &Óe\|tyÓT+{Ÿ ø±s=ŒπswüHé n~Ûø±s¡T\≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ<∏ä$Tø£ n+XÊ\ MT<ä •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+∫q~ mes¡T? (3) 1) H˚wüq˝Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ 2) H˚wüq˝Ÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ n<∏ë]{° 3) Ç+&çj·THé ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt |ü_¢ø˘ n&çàìÁùdºwüHé 4) H˚wüq˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡ ø±˝ÒCŸ 31. @ nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«dt düuÛÑT´\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ •ø£åD˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ˇø£ uÛ≤>∑+>± #˚s¡Ãã&ç+~? (4) 1) Ç+&çj·THé n&çàìÁùdº{Ïyé düØ«dt 2) Ç+&çj·THé b˛©dt düØ«dt 3) Ç+&çj·THé bòÕ¬sdtº düØ«dt 4) ô|’e˙ï 32. ÁøÏ+~ yêì˝À Ç+&çj·÷˝Àì eTTK´yÓTÆq $|ü‘·TÔ @~? 1) 1977 ‘·TbòÕqT (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ) (4) 2) 2004 düTHêMT (‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT πøs¡fi¯) 3) 2005 uÛÑ÷ø£+|üeTT (ø±oàsY) 4) ô|’e˙ï 33. Ç+&çj·÷˝À πø+Á<äeTT˝À C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú n<Ûä´≈£åî&ÉT mes¡T? (2) 1) Ä]úø£eT+Á‹ 2) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ 3) düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡XÊK eT+Á‹ 4) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹ 34. C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D dü+düú ÁøÏ+~ yêì˝À Bìì ‘·j÷· s¡T #˚düTÔ+~ (1) 1) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ 2) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé H˚#·Ts¡˝Ÿ Vü≤C≤sY¶‡ 3) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé &çC≤düºsY $T{Ïπ>wüHé 4) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé &çC≤düºsY‡ n+&é Vü≤C≤sY¶‡ 35. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°+˝À ø£*dæ (#˚]) ñ+&Ée\dæq~. 1) ne>±Vü≤q düèõ+#·T »≥Tº (4) 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ »≥Tº 3) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD »≥Tº 4) ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
189
36. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düyÓTÆø£´|ü]#˚ Ç+&çj·÷ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK (1) 1) >∑èVü≤eT+Á‹‘·« XÊK 2) |üsê´es¡D eT+Á‹‘·« XÊK 3) yê´bÕs¡ eT]j·TT yêDÏ»´ eT+Á‹‘·« XÊK 4) ÄVü‰s¡ eT+Á‹‘·« XÊK 37. es¡<ä\ ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ qeT÷Hê _\T¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·TeTì @ ø£$TwüHé≈£î dü÷∫+∫+~? 1) C≤rj·T es¡<ä\ ø£$TwüHé (3) 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ\ ø£$TwüHé 3) πø+Á<ä »\ ø£$TwüHé 4) πø+Á<ä $<äT´‘Y ø£$TwüHé 38. $|ü‘·TÔ\qT ‘·–Z+#·T≥≈£î eT]j·TT |ü⁄qsêyêdü ø±s¡´ Áø£e÷\≈£î ø£eT÷´ì{° uÛ≤>∑kÕ«eT´+ e\q ø£*π> eTTK´ ˝≤uÛ≤\T (4) 1) <Ûäs¡\ ‘·–Z+|ü⁄ 2) kÕeTs¡ú´‘· 3) ì*|æ ñ+&É≥+ 4) ô|’e˙ï 39. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D˝À Á|ükÕs¡eTT jÓTTø£ÿ eTTK´yÓTqÆ nedüsê\T (4) 1) |ü]dæú‹ >∑T]+∫q |üP]Ô C≤„q+ 2) düŒwüº‘· 3) dü+øÏå|üÔ‘· 4) ô|’e˙ï 40. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Û Bì Á|ü‹|òü\eTT (3) 1) 11e Ä]úø£ ø£$TwüHé 2) 12e Ä]úø£ ø£$TwüHé 3) 13e Ä]úø£ ø£$TwüHé 4) ô|’ yê{Ï˝À @B ø±<äT 41. @ s√Eq yÓTT<ä{Ï Ç+&çj·THé $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±+Á¬>dt ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~? (3) 1) 26`10`2006 2) 29`8`2006 3) 29`11`2006 4) 29`10`2006 42. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú Á|ü#·T]+#˚ <Ó’«yê]¸ø£ |üÁ‹ø£ ù|s¡T (1) 1) &çC≤düºsY eT]j·TT &Óe\|tyÓT+{Ÿ 2) &çC≤düºsY Ç+&çj·÷ 3) &çC≤düºsY $T{Ïπ>wüHé 4) Ç+&çj·THé &çC≤düºsY
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
43. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 ÁøÏ+<ä @s¡Œs¡#·ã&çq (4) j·T+Á‘ê+>±\T/ìsêàD≤\T 1) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡ dü+düú 2) sêÁwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡ dü+düú 3) õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡ dü+düú 4) ô|’e˙ï 44. nìï Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düeTq«j·T+ #˚j·T{≤ìøÏ Ç+&çj·÷˝À πø+Á<ä+˝À ñqï πø+Á<ä dü+düú (1) 1) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«+ 2) kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+, kÕ~Ûø±s¡‘· eT+Á‹‘·«+ 3) XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£ Ç∫Ãq eT+Á‹‘·«+ 4) |üsê´es¡D, n≥M eT+Á‹‘·«+ 45. ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT @ K+&É+˝Àì düeTdü´\qT rπsà u≤<Ûä´‘· ø£*– ñ+~? (4) 1) ÄÁ|òæø± 2) Ädæj·÷ 3) ÄÁùdº*j·÷ 4) nìï K+&Ü˝À¢ 46. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT˝À ñ+&Ée\dæq$ (4) 1) ne>±Vü≤q ø£\Œq {°yéT 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°yéT 3) nH˚«wüD, ø±bÕ&É>∑\ {°yéT 4) ô|’e˙ï 47. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dæã“+~ Bì˝À •ø£åD bı+<ë* (4) 1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ ∫øχ‘·˝À 2) |ü]X¯óÁuÛÑ‘·˝À 3) uÛÑj·÷+<√fi¯qô|’ dü\Vü‰ 4) ô|’e˙ï 48. $|ü‘·TÔ dü+ø£≥+ ‘·>∑TZ<ä\ ø±s¡´Áø£eT+‘√ ≈£L&çq q÷‘·q ø±s¡´Áø£eT+ e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK eTTK´ ø±s¡´Áø£eT+. n~ @~? (4) 1) sêJyé Äyêdt jÓ÷»q 2) C≤rj·T Á‘ê>∑T˙{Ï $TwüHé 3) sêÅw”ºj·T Á>±eT dü&Éø˘ jÓ÷»q 4) sêÅw”ºj·T ø£èwæ $ø±dü jÓ÷»q 49. $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ düe÷#êsêìï m˝≤ n+~kÕÔs¡T? (4) 1) Äø±X¯yêDÏ 2) <ä÷s¡<äs¡ÙHé 3) yÓTTu…’˝Ÿ bò˛qT\T 4) ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
190
50. ≈£î≥T+ã $|ü‘·TÔ ìyês¡D øÏ{Ÿ˝À ñ+&Ée\dæq$ (4) 1) ‘˚eT˝Òì ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T, Á‘ê>∑T˙s¡T 2) s√>±ìøÏ eT+<äT\T 3) y˚&ç <äTdüTÔ\T 4) ô|’e˙ï 51. 21e X¯ ‘ êu› | ü ⁄ yÓ T T<ä { Ï <ä X Êã› + ˝À øÏ + ~ yêì˝À Ç+&çj·÷˝À $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫+~. (4) 1) uÛÑ÷CŸ uÛÑ÷ø£+|ü+, 2001 2) Ç+&çj·THé zwüHé düTHê$T, 2004 3) ø√• es¡<ä\T, 2008 4) ô|’e˙ï 52. Ç+&çj·÷˝À πø+Á<ä+˝À $|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q πø+Á<ä eT+Á‹‘·«+? (4) 1) düe÷#ês¡, Á|ükÕs¡ eT+Á‹‘·«eTT 2) e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«eTT 3) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«eTT 4) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«eTT 53. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ C≤rj·T $<ÛëHêìï πø+Á<ä eT+Á‹es¡Z+ @ s√Eq ÄyÓ÷~+∫+~? (1) 1) 22.10.2009 2) 22.10.2008 3) 22.10.2010 4) 22.10.2007 54. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ @ s√Eq s¡÷bı+~+#·ã&ç+~? 1) 11.12.2005 2) 23.12.2006 (3) 3) 23.12.2005 4) 11.11.2005 55. øÏ+~ yêì˝À ô|<ä› Á|üe÷<ä+ (Ç+&çj·÷˝À) (2) 1) 1977 (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì ‘·TbòÕqT) 2) 1987 (15 sêÁcÕº˝À¢ ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‹) 3) 2008 (ñ‘·Ôs¡ ;Vü‰sY˝À ø√• q~ es¡<ä\T) 4) ô|’e˙ï 56. 2009˝À ¬s+&Ée uÛ≤s¡‘· $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düuÛÑ »]–q #√≥T (4) 1) ôV’≤<äsêu≤<é 2) lq>∑sY 3) ø±*ø£{Ÿ 4) q÷´&Ûç©¢ 57. n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ\ Á|ü‹düŒ+<äq≈£î ÁøÏ+~ yêì˝À <˚ìì ◊ø£´sê»´dü$T‹ CyêãT<ëØ #˚dæ+~? (3) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ Office for Co-ordination of Humanitarian Affairs
2) UNESCO 3) ◊ø£´sê»´dü$T‹ Office of Mitigation of Disasters 4) ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
58. @ $<ë´ uÀ<Ûäq˝À Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ øöì‡˝Ÿ Ä|òt f…øÏïø£˝Ÿ m&ÉT´πøwüH,é $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ ø±sê´\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~? 1) Ç+»˙]+>¥ 2) y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ (1) 3) Ä]ÿf…ø£ÃsY 4) ø£+|üP´≥sY Ç+»˙]+>¥ 59. H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ñqï#√≥T 1) q÷´&Ûç©¢ 2) ø£\ø£‘êÔ (1) 3) ø£≥ø˘ 4) ø=∫ÃHé 60. @ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ düVü≤ø±s¡+‘√ ª&çC≤düºsY ]dtÿ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+µ ÁbÕs¡+_Û+∫+~? (4) 1) ˇ]kÕ‡ 2) ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 3) >∑T»sê‘Y 4) πøs¡fi¯ 61. øÏ+~ yêì˝À ª&çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ {°+µ @~? 1) ny˚sYHÓdt C…qπswüHé {°+ (4) 2) |òüdtº msTT&é {°+ 3) düsYà n+&é ¬sdü÷ÿ ´{°+ 4) ô|’e˙ï 62. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î H√&É˝Ÿ @»˙‡ 1) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«XÊK (2) 2) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK 3) e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK 4) Á|ükÕsê\ eT+Á‹‘·« XÊK 63. neT≥T´sY πs&çjÓ÷ (Amateur Radio) øÏ eTs√ ù|s¡T 1) düTHêMT πs&çjÓ÷ 2) $|ü‘·TÔ πs&çjÓ÷ (4) 3) bÕøÏ{Ÿ πs&çjÓ÷ 4) Vü‰+ πs&çjÓ÷ 64. ≈£î≥T+ã $|ü‘·TÔ kÕe÷Á–˝À ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ée\dæ+~ 1) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ô|f…º 2) eT+<äT\T (4) 3) Á‘ê>∑T˙s¡T 4) ô|’e˙ï ¢ 65. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D »≥T¢ <˚ì˝À •ø£åD bı+<ë*? (4) 1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ ∫øÏ‘·‡˝À 2) |ü]X¯óÁuÛÑ‘·˝À 3) Ä+<√fi¯q, uÛÑj·T+ ø£*Z+∫q yê]øÏ dü\Vü‰ 4) ô|’e˙ï 66. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛ≤wü˝À, DRABC n+fÒ (1) 1) Danger, Response, Airway, Breathing, Circulation 2) Danger, Reflection, Airway, Bed, Cold 3) Danger, Reference, Airway, Break, Cold 4) Danger, Response, Air, Blood, Certification
$eq |ü_¢πøwüHé‡
191
67. Á|ükÕs¡ ñ|üÁ>∑Vü≤+ eTTK´yÓTÆq \ø£åD+ (3) 1) n+|æ¢ô|ò’sY 2) Á{≤Hé‡$T≥ºsY 3) Á{≤Hé‡ Vü‰+&ÉsY 4) ]d”esY 68. Ç+&çj·÷˝À πø+Á<ä+˝À @ eT+Á‹‘·« XÊK Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT (ø£s¡Te⁄ $TqVü‰) düyÓTÆK´ |üs¡TdüTÔ+~? (1) 1) >∑èVü≤ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK 2) $<äT´#·Ã¤øÏÔ eT+Á‹‘·« XÊK 3) e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK 4) e÷qe n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 69. $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT »]π> düeTj·T+, ‘·sê«‘· ø±s¡´ø£˝≤ bÕ\T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À ñ+{≤sTT. n$ @$? (4) 1) |ü⁄q]ïsêàD+, |ü⁄q]ïyêdü+ 2) ìyês¡D/ñ|üX¯eTq+ 3) n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq 4) ô|’e˙ï 70. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT dü+|òüT{Ï‘· |üs¡#·{≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝À πø+Á<ä dü+düú (1) 1) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK 2) Á>±MTD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 3) Á|ükÕsê\ eT+Á‹‘·« XÊK 4) |ü≥ºD e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK 71. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>∑+ nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT $|ü‘T· \Ô e\¢ qwü+º yê{Ï*q¢ ÁbÕ+‘ê\≈£î @$T |ü+|ü⁄‘·T+~? (4) 1) ñ|üÁ>∑Vü≤ f…*bò˛Hé kÂø£s¡´+ >∑\ dü+|òüT{Ï‘· kÕe÷Á– 2) qwüº+ yê{Ï*¢q Á|ü»\≈£î eT+<äT\T n+~+#·≥+ 3) düVü‰j·T ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T 4) ô|’e˙ï 72. øÏ + ~ yêì˝À $|ü ‘ · T Ô dü + dæ < ä ∆ ‘ · eT]j· T T dü Œ +<ä q ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ dü+ã+<Ûä+ ñqï$ (4) 1) uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D dü+ã+<Ûä XÊK 2) uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<Ûäq dü+düú 3) πø+Á<ä »\ ø£MTwüHé 4) ô|’e˙ï 73. $|ü‘·TÔ Á|üD≤[ø£˝À Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T (4) 1) \ø£å´ X¯ó~∆ 2) düs¡fi¯‘· 3) kÕeTs¡ú´+ 4) ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ABBREVIATIONS ADPC
Asian Disaster Preparedness Centre
DDP
Desert Development Programme
ADRC
Asian Disaster Reduction Centre
DDWS
Digital Disaster Warning System
AERB
Atomic Energy Regulatory Board
DM
Disaster Management
AICTE
All India Council for Technical Education
DMC
Disaster Management Community
DMD
Disaster Management Department
AMCDRR
Asian Ministerial Conference on Disaster Risk Reduction
DMI
Disaster Management Institute
AMR-APARD
AMR-Andhra Pradesh Academy of Rural Development
DMS
Disaster Management Support
DMSAR
Airborne SAR for Disaster Management
ASAR
Advance Search & Rescue
DMT
Disaster Management Team
BARC
Bhabha Atomic Research Centre
DPAP
Drought Prone Area Programme
BIDR
Border Security Force Institute of Disaster Response
DRDE
Defence Research & Development Establishment
BIS
Bureau of Indian Standard
DRDO
BMPTC
Building Material & Technology Promotion Council
Defence Research & Development Organization
DRM
Disaster Risk Management
BRGF
Backward Regions Grant Fund
DRR
Disaster Risk Reduction
BSF
Border Security Force
EM-DAT
Emergency Database
BTC
Basic Training Centre
ERRP
CADRE
Community Action for Disaster Response
Earthquake Risk Reduction and Recovery Preparedness
EWS
Early Warning System
CBRN
Chemical, Biological Radiological and Nuclear
FAO
Food and Agriculture organisation
FMP
Flood Management Planning
CDM
Centre for Disaster Management
GAW
Global Atmosphere Watch Stations
CERTI
Central Emergency Relief Training Institute
GFDRR
Global Facility for Disaster Risk Reduction
CISF
Central Industrial Security Force
GIDM
CMG
Crisis Management Group
Gujarat Institute Management
CMIP
Crisis Management Plan
GIS
Geographic Information Systems
CRED
Centre for Research Epidemiology of Disasters
GLIDE
Global Unique Disaster Identifier Number
CRIDA
Central Research Institute for Dry Land Agriculture
GSI
Geological Survey of India
HOPE
Hospital Preparedness for Emergencies
CRPF
Central Reserve Police Force
ICRISAT
CSSR
Collapsed Structure Search & Rescue
International Crop Research for Semiarid Tropics
CTC
Central Training College
ICZM
CWC
Central Water Commission
Integrated Coastal Zone Management Project
CWDS
Cyclone Warning Dissemination System
IDMC
India Disaster Management Congress
DDMA
District Disaster Management Authority
IDNDR
International Decade for Natural Disaster Reduction
$eq |ü_¢πøwüHé‡
on
the
192
of
Disaster
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
IMD
Indian Meteorological Department
NPP
Nuclear Power Plan
INCOIS
Indian National Centre for Oceanic Information System
NREGS
National Rural Employment Guarantee Scheme
INSARAG
International Search and Rescue advisory Group
NSS
National Service Scheme
ISDR
International Strategy for Disaster Reduction
OASTC
Ocean and Atmospheric Science & Technology Cells
ITBP
Indo-Tibetan Border Police
OFDA
Office of U.S. Foreign Disaster Assistance
MIC
Methyl Iso Cynate
PEER
MPC
Mitigation Plan Committee
Programme for Enhancement of Emergency Response
MSK
Medvedev-Sponheuer-Karnik
RDD
Radiological Dispersal Device
NARL
National Atmospheric Research Laboratory
RNBC
Radiological, Nuclear, Biological & Chemical disasters
NBC
National Building Code of India
RSMC
NCC
National Cadet Corps
Regional Specialized Meteorological Centre
NCCF
National Calamity Contingency Fund
SASE
NCDC
National Civil Defence College
Snow and Establishment
NCMC
Natural Crisis Management Committee
SCMG
State Crisis Management Group
NCRMP
National Cyclone Risk Mitigation Project
SCZMC
SAARC Coastal Zone Management Centre
NDEM
National Database for Emergency Management
SDMA
State Disaster Management Authority
SDMC
SAARC Disaster Management Centre
NDMA
National Authority
SDRF
State Disaster Response Force
NDMF
National Disaster Mitigation Fund
SDRF
State Disaster Response Fund
NDRF
National Disaster Response Fund
SEC
State Executive Committee
NDRF
National Disaster Response Force
SFAC
Standing Fire Advisory Council
NEC
National Executive Committee
SMRC
SAARC Metrological Research Centre
NEOC
National Emergency Operation Centre
TDPSI
NERMP
National Earthquake Risk Mitigation Project
TOT in Disaster psycho-social Intervention
TEWS
Tsunami Early Warning System
NFRMP
National Flood Risk Mitigation Project
TRP
Tsunami Reconstruction Programme
NFSC
National Fire Service College
UNDAC
NIDM
National Institute Management
United Nations Disaster Assessment and Coordination
UNISDR
NIOT
National Institute of Ocean Technology
United Nations for International Strategy for Disaster Reduction
NISA
National Industrial Security Academy
URR
Urban Risk Reduction
NITSRDR
National Institute for Training in Search, Rescue and Disaster Response
USAR
Urban Search & Rescue
VPN
Virtual Private Network
NLRMP
National Landslide Risk Mitigation Project
WFP
World Food Programme
NPDM
National Policy Management
WHO
World Health Organisation
WMO
World Metrological Organisation
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Disaster
Management
of
on
Disaster
Disaster
193
Avalanche
Study
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ÁbÕø°ºdüT Á|üX¯ï\T 1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À #·Áø£yê‘·+ sêe&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Òì Á|ü<˚X¯+ 1. #ÓHÓ’ï 2. eT+>∑fi¯Ss¡T 3. neTè‘·düsY 4. |üP] 2. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q yêø£´+ @~? 1. o‘êø±\+˝À >±\T\T uÛ÷Ñ $T qT+&ç eTVü‰düeTTÁ<ë\ yÓ’|ü⁄ M#·TqT 2. y˚ d ü $ ø±\+˝À >±\T\T uÛ Ñ ÷ $Tô|’ qT+&ç eTVü‰düeTTÁ<ë\ yÓ’|ü⁄ M#·TqT 3. rÁe n~Ûø£ |”&Éq e´edüú‘√ @s¡Œ&ç n~Ûø£ y˚>∑yÓTÆq >±\T\‘√ ≈£L&çq #·Áø£yê‘·+ ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹s¡T>∑TqT 4. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ rs¡ sπ K ÁbÕ+‘·+ #·Áø£yê‘ê\ <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ˝Ò<äT 3. n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T eT]j·TT yêj·TT |”&Éq e´‘ê´dü+ <˚ìøÏ ø±s¡DeT>∑TqT? 1. ˙{Ï Ä$] 2. #·Áø£yê‘ê\T 3. y˚T|òü÷\T 4. @B ø±<äT 4. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£qT mìï >∑+≥\ eTT+<äT C≤Ø #˚j·TT<äTs¡T? 1. 6 >∑+≥\ eTT+<äT 2. 12 >∑+≥\ eTT+<äT 3. 24 >∑+≥\ eTT+<äT 4. 48 >∑+≥\ eTT+<äT 5. düeTTÁ<ä+ ÁøÏ+<ä e#˚à uÛÑ÷ø£+bÕìï @eT+<äTs¡T? 1. #·Áø£yê‘·+ 2. düTHê$T 3. ≈£î+uÛÑeèwæº 4. |æ&ÉT>∑TbÕ≥T 6. uÛÑ÷ø£+|ü X¯øÏÔì |ü]e÷D+˝À e´ø£Ô+ #˚ùd ùdÿ\TqT @eT+<äTs¡T? 1. yÓ÷H√Á>±|òæø˘ 2. u≤s√MT≥sY 3. ]ø£ºsY ùdÿ\T 4. dæk˛àÁ>±|òt 7. uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\qT qyÓ÷<äT #˚ùd |ü]ø£sêìï @eT+<äTs¡T? 1. dæk˛àÁ>±|òt 2. ]ø£ºsY ùdÿ\T 3. u≤s√MT≥s¡T 4. <∏äs√àkÕº{Ÿ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
194
8. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À e÷qe ø±s¡ø£ yÓ’|üØ‘·´+ 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHê$T 3. es¡<ä\T 4. @B ø±<äT 9. $|ü ‘ · T Ô ( Disaster) nH˚ |ü < ä + @ uÛ ≤ wü qT+&ç Ä$s¡“¤$+#ÓqT? 1. ns¡_ø˘ 2. Áô|ò+#Y 3. ˝≤{ÏHé 4. Á^≈£î 10. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ @~? 1. ø£s¡Te⁄ 2. j·TT<ä∆+ 3. ñÁ>∑yê<ä+4. ô|’e˙ï 11. ˇø£ düe÷»+ jÓTTø£ÿ eTÚ*ø£ ìsêàD≤ìøÏ eT]j·TT kÕ<Ûës¡D |üìrs¡T≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–+#˚ Äø£dæàø£ ˝Ò < ë rÁe <ä T s¡ < ä è cÕº ì ï $|ü ‘ · T Ô n+{≤s¡ T ( The occurance of a sudden or a major misfortune which disrupts the basic fabric and normal functioning of a society(or community) is known as ‘disaster’). á ìs¡«#·Hêìï Ç∫Ãq~ mes¡T?
1. ◊ø£´sê»´dü$T‹ 2. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î 3. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú 4. ô|’e˙ï 12. $s¡÷|üø±s¡ø£(tectonic) $|ü‘·TÔ≈£î ñ<ëVü≤s¡D @~? 1. Væ≤eT dü+yê‘ê\T 2. #·Áø£yê‘ê\T 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4. es¡<ä\T 13. ø£eT÷´ì{° $|ü‘·TÔ≈£î >∑Ts¡j˚T´ düTìï‘·‘ê«ìï ˝Ò<ë |òüT≥q\≈£î Á|ü‹düŒ+~+#˚ kÕeTsêú´ìï rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£ Ä]úø£ eT]j·TT/˝Ò<ë sê»ø°j·T ø±s¡ø±\#˚ ≈£Ls¡Ãã&ɶ ÁbÕã\´+˝À ñqï ˝Ò<ë |üs¡´ekÕq |ü]dæú‘·T\ düeT÷Vü‰ìï @eT+{≤s¡T? 1. düTHê$T 2. <äTs¡“\‘·«+ 3. $|ü‘·TÔ 4. yÓ’|üØ‘·´+ 14. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À Hê\T>∑T s¡ø±\ $|ü‘T· \Ô T(ø£sT¡ e⁄, es¡<\ä T, #·Áø£yê‘·+, uÛÑ÷ø£+|ü+) m<äTs=ÿH˚ sêh+ @~? 1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 2. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 4. ˇ&çcÕ
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
15. 68 XÊ‘·+ ìø£s¡ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ á <äTs¡“\‘ê«ìï ø£*– ñ+~? 1. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2. ø£s¡Te⁄ 3. es¡<ä\T 4. düTHê$T 16. ]ø£ºsY ùdÿ\TqT á dü+e‘·‡s¡+˝À n_Ûeè~∆ |ü]#ês¡T? 1. 1940 2. 1930 3. 1934 4. 1945 17. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ >∑]wüº |ü]$T‹ 1. 9 2. 8 3. 100 4. m≥Te+{Ï |ü]$T‹˝Ò<äT 18. uÛÑ÷ø£+bÕ\T <˚ì e\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+ 2. ÁuÛÑ+X¯ #·\q+ 3. »\dæú‹ |”&Éq+ 4. ô|’e˙ï 19. düTHê$T nH˚ |ü<ä+ @ uÛ≤wü qT+&ç ñ<䓤$+#ÓqT? 1. »|ü˙dt 2. #Ó’˙dt 3. Áô|ò+#Y 4. Á^≈£î 20. rs¡ + ô|’ dü T Hê$T >∑ ] wü º m‘· T Ô ≈ £ î #˚ s ¡ T ø√e&Üìï @eT+{≤s¡T? 1. c˛*+>¥ 2. s¡Hé n|t 3. m&é® y˚yé 4. |üsêes¡Ôq+ 21. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ëìï düTHê$T ‘êøÏq~ 1. 2004 &çôd+ãsY 24 2. 2006 &çôd+ãsY 24 3. 2006 &çôd+ãsY 26 4. 2004 &çôd+ãsY 26 22. ø£ s ¡ T e⁄ eTT|ü ⁄ Œ ÁbÕ+‘· ø±s¡ ´ Áø£ e ÷(&ç | æ m |æ ) ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q~? 1. 1972 2. 1973 3. 1974 4. 1976 23. düTHêMT dü+uÛÑ$+#˚ @¬ø’ø£ düeTTÁ<ä+ 1. eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+ 2. #Ó’Hê düeTTÁ<ä+ 3. mÁs¡ düeTTÁ<ä+ 4. ã+>±fi≤U≤‘·+ 24. ø£s¡Te⁄qT Ç‘·s¡ Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\‘√ y˚s¡T #˚ùd <ëì Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD+ @~? 1. ø£sT¡ e⁄ ÁbÕD eT]j·TT ÄdæÔ qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~ 2. ø£s¡Te⁄ düVü≤»yÓTÆq eT]j·TT kÕe÷õø£ ø±s¡D≤\qT ø£*– ñ+≥T+~ 3. ø£s¡Te⁄ ˇπø Á|ü<˚X¯+˝À eT∞¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~ 4. ì]›wüºyÓTÆq Äs¡+uÛÑ+, eTT–+|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü ì<ëq+>± edüTÔ+~
$eq |ü_¢πøwüHé‡
195
25. uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+˝À $&ÉT<ä˝…’q yêj·TTe⁄ 1. bı{≤wæj·T+ ◊k˛<∏äjÓ÷ôd’H˚{Ÿ 2. k˛&çj·T+ ◊k˛<∏äjÓ÷ôd’H˚{Ÿ 3. Ç<ÛÓ’˝À ◊k˛ôd’H˚{Ÿ 4. $T<∏Ó’˝Ÿ ◊k˛ôd’H˚{Ÿ 26. #Ós√ï_˝Ÿ nDT $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q dü+e‘·‡s¡+ 1. 1984 2. 1985 3. 1986 4. 1987 27. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ πsK bı&Ée⁄ 1. 900 øÏ.MT 2. 1200 øÏ.MT 3. 972 øÏ.MT 4. 279 øÏ.MT 28. ø√kÕÔ Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘·+˝Àì õ˝≤¢\ dü+K´ 1. 8 õ˝≤¢\T 2. 4 õ˝≤¢\T 3. 10 õ˝≤¢\T 4. 9 õ˝≤¢\T 29. ø√kÕÔ Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘·+˝À n‹ô|<ä› õ˝≤¢ 1. $XÊK|ü≥ºD+ 2. ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 3. |ü•ÃeT>√<ëe] 4. >∑T+≥÷s¡T 30. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À rs¡ ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëq+ mø£ÿ&ç qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑeT>∑TqT? 1. |ü•ÃeT ø£qTeT\T 2. ã+>±fi≤U≤‘·+ 3. ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T 4. qs¡à<ë q~ 31. #·Áø£yê‘ê\ HÓ\ 1. Ä>∑düTº 2. ôdô|º+ãsY 3. nø√ºãsY 4. qe+ãsY 32. ø£s¡Te⁄ m|ü⁄Œ&ÉT dü+uÛÑ$düTÔ+~? 1. es¡¸bÕ‘·+ n~Ûø£+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT 2. dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT 3. esê¸ø±\+ sêø£ Ä\dü´yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT 4. |ü+≥\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ‘·–q+‘· esê¸\T ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT 33. es¡<ä\T Bì e\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ 2. #Ós¡Te⁄\T bı+–bıs¡¢&É+ 3. y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T 4. ø±\Te\T ñbıŒ+– Á|üeVæ≤+#·+ 34. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ì‘·´+ es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘·+ 1. ô|Hêï &Ó˝≤º 2. sêh+˝Àì ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘·+ 3. »+≥ q>∑sê\T 4. ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º\T
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
35. Á|ü‘˚´ø£+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q XÊÁdüÔ+ 1. õjÓ÷|òæõø˘‡ 2. C≤Á>∑|ò” 3. õj·÷\J 4. dæk˛àÁ>∑|ò” 36. uÛÑ÷ø£+|ü+ $&ÉT<ä\ #˚j·TTq~ 1. düŒ+<äq\T 2. ø£+|üHê\T 3. düŒ+<äq\T ø£+|üHê\T 4. ø£+|üHê\T eT+≥\T 37. ªHê_Ûµ nqTq~ uÛÑ÷ø£+|ü+ jÓTTø£ÿ 1. n+#·T 2. eT÷\+ 3. •~∏\+ 4. düŒ+<äq 38. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT mìï s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ? 1. 2 s¡ø±\T 3. 3 s¡ø±\T 4. 4 s¡ø±\T 4. 5 s¡ø±\T 39. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D≤ìï ø=\e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tq~ 1. ]ø£ºsY ùdÿ\T 2. ô|¢sTTHé ùdÿ\T 3. ôV’≤Á&√MT≥sY 4. u≤s√MT≥sY 40. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·s¡#·T>± uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï sêh+ 1. ;Vü‰sY 2. nkÕ‡+ 3. y˚T|òü÷\j·T 4. eTVü‰sêh 41. 1993˝À eTVü‰sêh˝Àì @ ÁbÕ+‘êìï uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘ê¬øqT? 1. ˝≤‘·÷s¡T 2. |ü⁄D… 3. Hê>∑|üPsY 4. eTT+u…’ 42. uÛÑ÷ø£+bÕ\ qyÓ÷<äT πø+Á<ëìøÏ yÓTT<ä{Ï>± #˚s¡T≈£îH˚ ‘·s¡+>±\T 2. P ‘·s¡+>±\T 1. S ‘·s¡+>±\T 3. L ‘·s¡+>±\T 4. @B ø±<äT 43. düTHêMT nq>± 1. rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. eTVü‰ y˚˝≤‘·s¡+>∑+ 3. n‹ ∫qï uÛÑ÷ø£+|ü+ 4. n‹ ìeTï y˚˝≤‘·s¡+>∑+ 44. uÛ÷Ñ ø£+|ü Hê_ÛøÏ H˚sT¡ >± uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñ+&˚ _+<äTe⁄ 1. bò˛ø£˝Ÿ bÕsTT+{Ÿ 2. uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ 3. uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ 4. @B ø±<äT 45. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· õ˝≤¢\T 1. 42 2. 52 3. 62 4. 72
$eq |ü_¢πøwüHé‡
196
46. $|ü‘T· \Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫ ÁøÏ+~ yê{Ï˝À yêdüeÔ + ø±ì~? 1. $|ü‘·TÔ ˇø£ <˚XÊìπø |ü]$T‘·+ ø±e#·Tà ˝Ò<ë n+‘·sê®rj·T+ ø±e#·Tà 2. $|ü‘·TÔ düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ ø±s¡ø±\‘√ dü+uÛÑ$+#·e#·Tà 3. $|ü ‘ · T Ô m\¢ | ü ⁄ Œ&É ÷ MT&ç j · ÷ ˝À $dü Ô è ‘· + >± Á|ü#ês¡eT>∑TqT 4. $|ü‘T· Ô eTT+<äT>±H˚ ‘Ó*dæ, Áø£eT+>± ÁbÕs¡+uÛeÑ T>∑TqT 47. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À $|ü‘·TÔ ˇø£ <ëìøÏ $TqVü‰ nìï+{ÏøÏ <ë]rj·TTqT? 1. |üsê´es¡D≤ìøÏ qwüº+ ø£*–+#·TqT 2. Á|ü»\qT kÕúq ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~+#·TqT 3. Á|ü»\ kı+‘· uÛÑ÷$Tì $<Ûä«+düyÓTTqs¡TÃqT 4. ø√\T≈£îH˚ <äX¯˝À Á|ü»\ <äèwæºì Äø£]¸+#·TqT 48. kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô\T @ dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D ø£èwæ˝À HÓ’|ü⁄D´+ ø£*– ñ+<äTs¡T? 1. {Às¡ï&√ ˝Ò<ë es¡<ä\T 2. |æ\¢\ô|’ Væ≤+dü, >∑èVü≤ Væ≤+dü, H˚sê\T 3. Ä‘·àVü≤‘ê´j·T‘·ï+, e÷<äø£ Á<äyê´\≈£î u≤ìdü\T ø±e&É+ e+{Ï yê{Ïô|’ ôd’ø√bÕ<∏ë\J 4. ø±s¡T Á|üe÷<ë\T, ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq yê´<ÛäT\T 5. ô|’e˙ï 49. ◊ø£´sê»´dü$T‹ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 1992 qT+&ç 2000 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq mìï $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#ÓqT? 1. 100 2. 300 3. 500 4. 800 50. ¬sC≤m≥˝Ÿ(Rezaetal) Á|üø±s¡+ 20e X¯‘êã›+˝À dü+uÛÑ$+∫q 25 n‹ô|<ä› $<Ûä«+düø£ |òüT≥q˝À¢ m+‘· eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒjÓTqT? 1. <ë<ë|ü⁄ 1 $T*j·THé 2. <ë<ë|ü⁄ 10 $T*j·TqT¢ 3. <ë<ë|ü⁄ 100 $T*j·TqT¢ 4. <ë<ë|ü⁄ 200 $T*j·TqT¢ 51. |ü]dæú‘·T\ qT+&ç ø±bÕ&ç, ÁbÕD Vü‰ì ˝Ò≈£î+&Ü #˚dæ, >±j·T|ü&çq yê]øÏ ∫øÏ‘·‡ #˚ùd u≤<Ûä´‘· me]~? 1. yÓTT<ä{Ï Á|ü‹düŒ+<ä≈£î\T(|òüdtº ¬skÕŒ+&ÉsY‡) 2. e÷qdæø£ yÓ’<ä´ ì|ü⁄DT\T 3. dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D˝À Á|ü‘´˚ ø£ HÓ|’ ⁄ü D´+ ñqï kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô\T 4. bÂs¡T\+<ä]B
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
52. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D˝À 9 n+XÊ\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ˇø£{Ï $TqVü‰ $T>∑‘êe˙ï n+<äT˝À ñHêïsTT. yê{ÏøÏ _ÛqïyÓTÆq Ä ˇø£ÿ{Ï @~? 1. Äs√>∑´ düeTdü´\T, ‘·s¡*+|üã&çq e´≈£îÔ\T e+{Ï ~«rj·T kÕe÷õø£ düeTdü´\qT n+#·Hê y˚j·T&É+ 2. ã+<ÛäTe⁄\qT b˛>=≥Tº≈£îqï yê]ì, >±j·T|ü&çq yê]ì z<ës¡Ã&É+ 3. e+<ä‘·T\qT ìj·T+Á‹+∫, dü¬s’q düe÷#êsêìï n+~+#·&É+ 4. s¡ø£åD ø£*Œ+#·&É+, \÷{°\qT ìs√~Û+#·&É+, ÄdüTÔ\qT, e´≈£îÔ\qT ø±bÕ&É≥+ 53. $|ü‘T· ˝Ô À dü+kÕú>‘∑ · düqï<ä‘∆ q· T, Á|ü‹düŒ+<äqqT >∑T]+∫ ‘Ó*ù| $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dæ<ë∆+‘·+ @~? 1. Vü‰uŸbòÕ˝Ÿ‡ ~∏j·TØ Ä|òt ø£q®πs«wüHé Ä|òt Øk˛¬s‡dt 2. ÁbÕã¢yéT kÕ*«+>¥ {≤dtÿ yÓ÷&É˝Ÿ 3. Ádüºø£ÃsY ` |òü+ø£åq˝Ÿ ~∏j·TØ 4. ~∏j·TØ Ä|òt Á{≤e÷{ÀC…ìø˘ bò˛¬s‡dt 54. e÷qe‘· « dü V ü ≤ ø±sêìï n+~+#˚ ìs¡ í j · ÷ ìï ìsê∆]+#·Tq~ 1. kÕe÷õø£ Hê´j·T dæ<ë∆+‘ê\T 2. &çjÓ÷+{À˝≤õø£˝Ÿ Ø»ì+>¥ 3. f…*˝≤õø£˝Ÿ Ø»ì+>¥ 4. kÕe÷õø£ ` sê»ø°j·T ø±s¡ø±\T 5. ô|’e˙ï 55. $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<˚XÊ\≈£î düs¡T≈£î\T, ùde\qT ‘·s¡*+#˚ |ü]dæú‹ ø±ì~ @~? 1. nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T, y˚&ç, #·*, ‘·&ç yÓTT<ä\>∑Tq$ 2. ìedæ+#·&ÜìøÏ, |üì #˚jT· &ÜìøÏ M\T˝Òì >∑T+|ü⁄\‘√ ≈£L&çq, øÏøÏÿ]dæq |ü]dæú‘·T\T 3. uÛÑÁ<ä‘·≈£î eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&É≥+ 4. $~Û ìs¡«Vü≤D≈£î düŒwüºyÓTÆq $uÛÑ»q ø£*– ñ+&É≥+ 56. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À MT&çj·÷ ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ˇø£{Ï $TqVü‰ nìï bÕÁ‘·\qT b˛wædüTÔ+~? 1. $|ü‘·TÔ yês¡Ô\qT n+~+#·&É+ <ë«sê Á|ü»\ kÕqTuÛÑ÷‹ì ≈£L&É>∑≥º&É+ 2. düVü‰j·Tø£ #·s¡´\qT n+~+#·&É+˝À m<äTs¡j˚T´ n&ɶ+≈£î\qT ‘=\–+#·&É+ 3. ˙s¡TqT >∑T]Ô+#·&É+ 4. $|ü‘·TÔ\≈£î ø±s¡DyÓTÆq yê{Ïì ˝Ò<ë Á|ü‹düŒ+<äq˝À yÓ ’ | ò ü ˝ ≤´ìøÏ dü + ã+~Û + ∫ ì+<ä q T yÓ ÷ |ü & ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·&É+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
197
57. uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+˝À $&ÉT<ä˝…’q $wü yêj·TTe⁄\T m+‘· eT+~ ÁbÕD≤\qT Vü≤]+#ÓqT? 1. 2800 2. 3598 3. 2500 4. 3000 58. uÛÀbÕ˝Ÿ s¡kÕj·Tq yêj·TT $|ü‘·TÔ @ ø£+ô|˙˝À dü+uÛÑ$+#ÓqT? 1. Ç+&çj·THé ÄsTT˝Ÿ >±´dt &çb˛ 2. ô|ò]º˝…’»sY ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ 3. j·T÷ìj·THé ø±¬s’“&é bòÕ´ø£ºØ 4. HÓs√˝≤ø˘ ¬ø$Tø£˝Ÿ bòÕ´ø£ºØ 59. πø+Á<äø£ dü+©q #·s¡´ <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚ùd nD≤«j·TT<Ûä+ 1. nDT u≤+ãT 2. $∫ä‹Ô u≤+ãT 3. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT 4. @B ø±<äT 60. uÛÀbÕ˝Ÿ @ sêh+˝À ñ+~? 1. sê»kÕúHé 2. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 3. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 4. ˇ&çcÕ 61. $wü |ü<ësêú\T ˝Ò<ë Á|üe÷<äø£s¡ |ü<ësêú\qT ì\« ñ +∫q Á|ü<˚XÊ\ C≤_‘ê\T ˝Ò<ë e÷´|ü⁄\ ‘·j·÷Ø @ Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑eTT? 1. nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ 2. U≤∞ #˚sTT+#·&É+ 3. yÓ’|üØ‘·´ e÷´|æ+>¥ 4. n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ 62. πø+Á<äø£ $∫ä‹Ô #·s¡´ <ë«sê ‘·q $<Ûä«+düø£ ã˝≤ìï bı+<˚ $k˛Œ¤≥ø£ Äj·TT<Ûä+ 1. Jyêj·TT<Ûä+ 2. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûä+ 3. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûä+ 4. nD≤«j·TT<Ûä+ 63. uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt $cÕ<ä+ dü+uÛÑ$+∫q dü+e‘·‡s¡+ 1. 1984 2. 1985 3. 1983 4. 1980 64. nyÓ T ]ø± ôd’ q ´+ 1945˝À @j˚ T q>∑ s ê\ô|’ nDTu≤+ãTqT C≤s¡ $&çôdqT? 1. {Àø√´ ˇ{≤yê 2. ;õ+>¥ cÕ+ô|òTÆ 3. q÷´j·÷sYÿ ˝≤dt @+C…*dt 4. Væ≤s√wæe÷ Hê>∑kÕøÏ 65. Ä+Á<∏ëø˘‡ ø±s¡D+>± @ q>∑s+¡ ˝Àì ‘·bÕ˝≤ ñ<√´>∑T\T eTs¡DÏ+#ÓqT? 1. q÷´j·÷sYÿ 2. yêwæ+>∑ºHé &ç.dæ 3. _._.dæ 4. ˝≤dt @+C…*dt
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
66. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ªù|<äyêì nDTu≤+ãTµ>± ù|sêZ+∫q~ 1. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT 2. nDT u≤+ãT 3. Jyêj·TT<Ûë\T 4. @M ø±<äT 67. πø+Á<äø£ $∫ä‹Ô #·s¡´ <ë«sê ‘·q $<Ûä«+düø£ X¯øÏÔì bı+<˚ $k˛Œ¤≥ø£ Äj·TT<Ûä+ 1. Jyêj·TT<Ûä+ 2. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûä+ 3. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûä+ 4. nD≤«j·TT<Ûä+ 68. $∫ä‹Ô u≤+ãT\qT Ç˝≤ ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T? 1. Hê≥T u≤+ãT\T 2. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT\T 3. nDT u≤+ãT\T 4. kÕ+Á|ü<ëj·T u≤+ãT\T 69. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûë\≈£î dü+ã+~Û+∫ mHé_dæ nH˚ $yê<ëdüŒ<ä |ü<ëìï ‘=*kÕ]>± m|ü⁄Œ&ÉT Á|üjÓ÷–+#ês¡T? 1. 1937 qT+&ç 1954 eT<Ûä´ 2. 1937 qT+&ç 1945 eT<Ûä´ 3. 1927 qT+&ç 1945 eT<Ûä´ 4. 1945 qT+&ç 1946 eT<Ûä´ 70. Væ≤s√wæe÷ q>∑s¡+ô|’ nDTu≤+ãT C≤s¡$&ç∫q ‘˚B 1. 1947 Ä>∑düTº 6 2. 1945 Ä>∑düTº 6 3. 1942 Ä>∑düTº 15 4. 1948 Ä>∑düTº 16 71. πø+Á<äø£ dü+©q+ <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚ùd nD≤«j·TT<Ûä+ 1. nDT u≤+ãT 2. $∫ä‹Ô u≤+ãT 3. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT 4. ô|’y˚M ø±<äT 72. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T @j˚T ej·TdüT\ eT<Û´ä yê]øÏ »s¡T>∑T‘·THêïsTT? 1. 15 ` 44 dü+e‘·‡sê\T 2. 12 ` 15 dü+e‘·‡sê\T 3. 30 ` 45 dü+e‘·‡sê\T 4. 45 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’ã&ç 73. n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q ¬s’˝Ò« Á_&ç® @ q~ô|’ ñ+~? 1. ø£ècÕí 2. k˛Hé 3. ]Vü‰+&é 4. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·
$eq |ü_¢πøwüHé‡
198
74. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ XÊ‘·+ 1. 40% 2. 22.80% 3. 52.20% 4. 15% 75. $e÷q+ n–ï Á|ü e ÷<ä + ˝À ∫≈£ î ÿ≈£ î qï|ü ⁄ Œ&É T Á|üj·÷DÏ≈£î\qT |üs¡T+&ÉeTì #Ó|üŒ&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. yê]ì mes¡÷ HÓ≥º≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ 2. yê]ì d”≥¢ ÁøÏ+<ä <ë≈£îÿì ñ+&ÉeTq&ÜìøÏ 3. bı>∑ ô|’øÏ yÓfi¯ó‘·T+~ ø±ã{Ϻ 4. >±E øÏ{Ïø°\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&Ü\ì #Ó|üŒ&ÜìøÏ 76. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK <˚ìøÏ u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·TqT? 1. #·Áø£yê‘ê\qT |üdæ>∑≥º&É+ 2. bÂs¡T\qT $|ü‘·TÔ≈£î düqï<ä∆+ #˚j·T&É+ 3. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£\T 4. 1 eT]j·TT 3 77. uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ Á|ü|ü+#·+˝À¬ø˝≤¢ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘· $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ 1. m‘·ÔsTTq |üs¡«‘ê\T ñ+&É≥+ 2. X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq s¡T‘·T |üeHê\T 3. eTVü‰düeTTÁ<ä dü+düsÔ +¡ ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T ø£*– ñ+&É≥+ 4. uÛ≤Ø |ü]e÷D+˝À ˙s¡T ñ+&É≥+ 78. ôd’ø√¢qT |ü<ä+ ôd’ø√¢dt nH˚ Á^≈£î uÛ≤wü qT+&ç ñ <䓤$+∫+~. nsTT‘˚ ôd’ø√¢dt n+fÒ ns¡ú+ 1. ôd’ø√¢qT 2. bÕeTT yÓT*ø£\T 3. es¡TÔ˝≤ø±s¡+ 4. ~>∑Te 79. |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À ôd’ø√¢q¢qT @eT+<äTs¡T? 1. {Às¡ï&√\T 2. $©¢ $©¢\T 3. Vü≤]πøqT¢ 4. f…Æ|òüPqT¢ 80. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+ 1. eTT]øÏ>± ñ+&É≥+ e\q $ìjÓ÷>±ìøÏ |üìøÏ sê<äT 2. yê≥sYôw&é≈£î eTs=ø£ ù|s¡T 3. uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ #ê˝≤ ˝À‘·T˝À ñ+&ÉTqT 4. ÄøÏ«ô|ò’sY≈£î eTs=ø£ ù|s¡T 81. ø£s¡Te⁄≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ 1. H˚\˝À ˙s¡T bÕs¡&É+ 2. düTBs¡Èø±\+ bÕ≥T esê¸\T ˝Òø£b˛e&É+ 3. ˙{Ï Ä$] πs≥T n~Ûø£+>± ñ+&É≥+ 4. n~Ûø£ »\+ yÓ[¢b˛e&É+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
82. ˙{Ï ø=s¡‘·≈£î ø±s¡D+ 1. rÁeyÓTÆq n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· 2. y˚>∑e+‘·yÓTÆq |ü≥ºD°ø£s¡D 3. »HêuÛ≤ eè~∆ 4. 2 3 83. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e\¢ »]π> qcÕºìï á $<Û+ä >± ≈£î~+#·e#·TÃ? 1. uÛÑeHê\qT ø±+Áø°≥T‘√ ì]à+#·&É+ <ë«sê 2. ñ‘·ÔeTyÓTÆq düqï<ä∆‘·\ <ë«sê 3. ÁuÛÑ+XÊ\qT ‘=\–+#·&É+ <ë«sê 4. Á|ü»\ |ü≥¢ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ rdüTø√e&É+ <ë«sê 84. uÛÑ÷ø£+|ü+ nqTq~ m˝≤ dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. |üs¡«‘· bÕs¡Ù«+ C≤s¡&É+ e\q 2. uÛÑ÷$T Äø£dæàø£+>± ø£+|æ+#·&É+ e\q 3. uÛÑ÷$T ≈£î+>∑&É+ e\q 4. uÛÑ÷$T ˝À|ü\ bıs¡ $k˛Œ¤≥q+ #Ó+<ä&É+ e\q 85. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T <˚ìô|’ ø£<äT\TqT? 1. uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ 2. uÛÑ÷ ÁbÕyês¡+ 3. uÛÑ÷|ü≥\+ 4. »˝≤X¯j·÷\T 86. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ nqTq~ <˚ìì ø=\T#·TqT? 1. <ëì Á|üø£+|üq\T 2. <ëì $<Ûä«+kÕìï 3. <ëì |ü]e÷D≤ìï 4. <ëì e´e~Ûì 87. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q Á|üø£≥q @~? 1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 59% uÛÑ÷$T uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+&ÓqT 2. 8.5% #·Áø£yê‘ê\≈£î >∑Ts¡>∑TqT 3. 5% H˚\ es¡<ä eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñ+&ÓqT 4. ô|’e˙ï 88. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT m‘·sÔ TTq uÛeÑ q+˝À ñqï|ü&ÉT #˚j·Te\dæq~ 1. ãj·T≥≈£î |üs¡T¬>‘êÔ* 2. ‘·\ô|’ #˚‘·T\T n&ÉT¶ô|≥Tº≈£îì ø±bÕ&ÉTø√yê* 3. ˝À|ü* >√&É≈£î <ä÷s¡+>± »s¡>±* 4. 2 3 89. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘·+ 1. 30 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ 2. 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ 3. 45 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ 4. 50 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢
$eq |ü_¢πøwüHé‡
199
90. nkÕ‡+˝À rÁe es¡<ä\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ q~ 1. >∑+>± 2. >√eT‹ 3. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· 4. j·TeTTHê 91. y˚{ÏøÏ düMT|ü+˝À ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T m≈£îÿe es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+{≤sTT? 1. |üs¡«‘ê\T 2. rs¡ ÁbÕ+‘ê\T 3. q<äT\T 4. 2 3 92. $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D≈£ î dü + ã+~Û + ∫q $<Û ë Hê\T, Á|üD≤[ø£\T eT]j·TT e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~+#˚ n‘·T´qï‘· dü+düú nsTTq mHé&çm+m, M{Ïì y˚{ÏøÏ dü ø ±\+˝À, dü e Ts¡ ú e +‘· y Ó T Æ q dü Œ +<ä q ≈£ î s¡÷bı+~+#·TqT? 1. n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+ 2. $|ü‘·TÔ 3. yê´bÕs¡ ø=qkÕ–+|ü⁄ Á|üD≤[ø£ 4. düVü≤» yÓ’|üØ‘·´+ 93. C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥+º , 2005, düV≤ü » eT]j·TT e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± Á|ü‹düŒ+~+#˚ ñ <˚›X¯+ ø√dü+ @ Á|ü‘˚´ø£ ¬skÕŒHé‡ bò˛s¡T‡ @sêŒ≥TqT Á|ü‹bÕ~+#ÓqT? 1. uÛ≤s¡‘· 2. ;Vü‰sY 3. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+(mHé&çÄsYm|òt) 4. 2008 uÛ≤s¡‘· es¡<ä\T 94. nìï $|ü‘T· \Ô ≈£î Á|ü‹ düŒ+~+#˚+<äT≈£î <˚ì Ä<Û«ä s¡´+˝À düT•øÏå‘·T˝…’q 8 u…{≤*j·Tq¢qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T? 1. ;Vü‰sY 2. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+(mHé&çÄsYm|òt) 3. uÛ≤s¡‘· es¡<ä eTT|ü⁄Œ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+ 4. @B ø±<äT 95. ...... Ä$sꓤe+ m\¢|ü⁄Œ&É÷ ˇø£ $|ü¢yê‘·àø£ Á|üÁøÏj·T n>∑TqT? 1. ìs¡«Vü≤D 2. dü+kÕú>∑‘· n<Ûä´j·THê\T 3. dü+düú 4. dü+düú n_Ûeè~∆ 96. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #ÛÓ’s¡àHé>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(mHé&çm+m) düuÛÑT´\T øπ +Á<ä düV‰ü j·T eT+Á‹ ôVA<ë ø£*– ñ+{≤s¡T. nsTT‘˚, yÓ’dt #Ó’s¡àHé @ ôVA<ë ø£*– ñ+&ÉTqT? 1. sêh|ü‹ 2. πø_HÓ{Ÿ 3. eT+Á‹‘·« XÊK 4. eT+Á‹
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
97. m˝≤dæºø˘ ØuÖ+&é dæ<ë∆+‘·+? 1. •\\T eTT&ÉT‘· |ü&É{≤ìï $e]+#·TqT 2. uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\ rs¡TqT $e]+#·TqT 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\ Ä$sꓤyêìï $e]+#·TqT 4. ô|’y˚M ø±<äT 98. uÛÑ÷$Tô|’ uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T ñ<䓤$+#˚ _+<äTe⁄ 1. uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ 2. bòÕ˝Ÿº kÕÿsYŒ 3. Ä]ZHé 4. Hê_Û 99. P ‘·s¡+>±\T 1. ‹s¡´ø˘ ñ|ü]‘·s¡+>±\T 2. dü+|”&Éq edüTÔ ‘·s¡+>±\T 3. ‘·q´‘· ñ|ü]‘·s¡+>±\T 4. $s¡÷|üD edüTÔ ‘·s¡+>±\T 100. ˇø£ uÛÑ÷ø£+bÕìï >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î ñ+&Ée\dæq ø£˙dü uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüqT¢ 1. 8 2. 2 3. 3 4. 1 101. ]ø£ º s Y ùdÿ\TqT <˚ ì ì ìsê∆ ] +#· & É + ø√dü + ñ |üjÓ÷–+#Ó<äs¡T? 1. uÛÑ÷ø£+bÕ\ rÁe‘· 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\ |ü]e÷D+ 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ ø£*π> $<Ûä«+dü+ 4. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ ø£*–q eTs¡D≤\T 102. u…ì Ä|òt CÀqT¢ y˚{Ï‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&ÉTqT? 1. eT<Ûä´ eTVü‰düeTTÁ<ä ø£≥ø±\T 2. |ü⁄sê‘·q |üs¡«‘·ÁX‚DÏ 3. eTT+|ü⁄ eT+&É˝≤\T 4. ô|’e˙ï 103. n|üdsü D¡ |ü\ø£ Vü≤<äT\› e<ä› n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 1. >±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 2. eT<Ûä´ Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 3. n>±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 4. ô|’e˙ï 104. n_Ûdüs¡D Vü≤<äT›\ e<ä› n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T 1. >±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 2. eT<Ûä´ Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 3. n>±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 4. ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
105. kÕ<Ûës¡D ÁuÛÑ+XÊ\ yÓ+ã&ç ñ+&˚ >±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕ\ eT+&É\+ @ $\ø£åD \ø£åD+ ø£*– ñ+&ÉTqT? 1. n|üdüs¡D |ü\ø£ Vü≤<äT›\T 2. n_Ûdüs¡D |ü\ø£ Vü≤<äT›\T 3. s¡÷bÕ+‘·s¡ |ü\ø£ Vü≤<äT›\T 4. ô|’y˚M ø±<äT 106. uÛÑ÷ø£+|ü n+‘·s¡+ nqTq~ 1. rÁe uÛÑ÷ø£+bÕ\ eT<Ûä´ e´e~Û 2. Bs¡ È ø ±\+ bÕ≥T uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T dü + uÛ Ñ $ +#· ì ÁøÏj·÷‘·àø£ ÁuÛÑ+X¯+ jÓTTø£ÿ ˇø£ uÛ≤>∑+ 3. uÛÑ÷ø£+|ü+ ns¡T<äT>± dü+uÛÑ$+#˚ ˇø£ $s¡÷|ü ø±s¡ø£ |ü\ø£ πø+Á<ä+ 4. uÛÑ÷ø£+|ü+#˚ ‘Ós¡eã&çq uÛ≤Ø n>±<Ûä+ 107. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À düTHê$T \ø£åD+ 1. #ê˝≤ düTBs¡È ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ 2. #ê˝≤ y˚>∑e+‘·yÓTÆq #·\q+ 3. eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À n‹ìeTï ‘·s¡+>∑&√\q |ü]$T‹ 4. ô|’e˙ï 108. y˚>∑e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T 2. S` ‘·s¡+>±\T 1. P` ‘·s¡+>±\T 3. \yé ‘·s¡+>±\T 4. πs© ‘·s¡+>±\T 109. uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüHéqT yÓTT<ä{Ï>± #˚s¡T≈£îH˚ ‘·s¡+>±\T 1. P` ‘·s¡+>±\T 2. S ` ‘·s¡+>±\T 3. ˝yé ‘·s¡+>±\T 4. πs© ‘·s¡+>±\T 110. uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüHé e<ä› >∑T]Ô+#˚ yÓTT<ä{Ï uÛÑ÷ø£+|ü #·\q+ 1. m\¢|ü⁄Œ&É÷ dü+|”&ÉHê‘·àø£+ 2. m\¢|ü⁄Œ&É÷ yê´|üq dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&ÉTqT 3. uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüHé qT+&ç uÛÑ÷ø£+|ü Á|ü<˚XÊìøÏ ñ+&˚ kÕù|ø£å‘·qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+&ÉTqT 4. uÛÑ÷ø£+|ü $X‚¢wüD˝À BìøÏ ns¡ú+ ˝Ò<äT 111. uÛÑ÷ø£+|ü yÓTT<ä{Ï #·\Hê\ $X‚¢wüD BìøÏ ñ|üj·TTø£Ô+ 1. uÛÑ÷ø£+|ü Á|ü<˚X¯ ìsê∆s¡D≈£î 2. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D ìsê∆s¡D≈£î 3. uÛÑ÷ø£+bÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ ÁuÛÑ+X¯|ü⁄ ‘·s¡Vü‰ ìsê∆s¡D≈£î 4. uÛÑ÷ø£+|ü ˝À‘·T ìsê∆s¡D≈£î
200
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
112. dæk˛àÁ>±|òt ]ø±s¡T¶\ $X‚¢wüD M{Ï düe÷#êsêìï n+~+#·<äT? 1. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ 2. uÛÑ÷ø£+|ü Á|ü<˚X¯+ 3. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 4. uÛÑ÷ø£+|ü ˝À‘·T 113. rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘·´+ ø£*–q nyÓT]ø± sêh+ 1. ø±*bò˛]ïj·÷ 2. f…HÓd” 3. nsêÿ+kÕdt 4. ô|’e˙ï 114. uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q düeTj·T+˝À ˙{Ï˝À dü+‘·è|üÔ+ #Ó+~q H˚\ Á<äMuÛÑeq+ #Ó+<˚ Á|üÁøÏj·T 1. Á<äMuÛÑeq+ 2. ÇdüTø£ }_ 3. ¬>\≥HÓ’CÒwüHé 4. @B ø±<äT 115. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À rÁe uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ ø£*π> ~«rj·T Á|üuÛ≤e+ 1. düTHêMT\T 2. n–ï Á|üe÷<ë\T 3. uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4. ô|’e˙ï 116. eTq <˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· m≈£îÿe>± ñqï ÁbÕ+‘·+ 1. Væ≤e÷\j·T 2. ‘·÷s¡TŒ rs¡+ 3. áXÊq´+ 4. |ü•ÃeT rs¡+ 117. ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+ es¡<ä nq>±... 1. Á|üyêVü≤ ø±\Te kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫ n<äq|ü⁄ ˙s¡T Á|üeVæ≤+#˚ ø±\ e´e~Û 2. Á|üyêVü≤+ ˙{Ïì $&ÉT<ä\ #˚ùd y˚>∑+ ô|]π> ø±\ e´e~Û 3. ˇø£ Á|üyêVü≤+ ‘·q es¡<ä yÓTÆ<ëHêìï ÄÁø£$T+#˚ ø±\ e´e~Û 4. ô|’y˚M ø±<äT 118. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·s#¡ T· >± es¡<\ä T dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. n~Ûø£+>± ñ+&˚ ø±*u≤≥ |ü]$T‘·T\T H˚\˝À¢øÏ #=#·TÃ≈£îb˛e&É+ 2. n~Ûø£+>± ñ+&˚ ø±*u≤≥\T Á|üyêVü‰\ y˚>±ìï |ü]$T‘·+ #˚j·T&É+ 3. eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\T ø±\Te˝À¢ es¡¸|ü⁄ ˙{Ï Á|üyêVü≤ y˚>±ìï ô|+#·&É+ 4. ô|’e˙ï 119. <˚X+¯ ˝À Äø£dàæ ø£ es¡<ä $|ü‘T· qÔ T m<äTs=ÿ+≥Tqï ÁbÕ+‘·+ 1. 8% 2. 12% 3. 14% 4. 16%
$eq |ü_¢πøwüHé‡
120. es¡<ä e\¢ ø£*>π qcÕºìï ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î nqTdü]+#˚ |ü<ä∆‘·T\T 1. yÓTT‘·+Ô ø£eT÷´ì{°\qT es¡<ä eTT|ü⁄Œ˝Òì yÓT<Æ ëHê\≈£î ‘·s¡*+#·&É+ 2. Á|üyêVü‰\ yÓ+ã&ç Äqø£≥º\T ì]à+#·&É+ 3. Á|üyêVü‰\ yÓ+ã&ç ø£s¡ø£≥º\T, es¡<ä >√&É\T ì]à+#·&É+ 4. ô|’e˙ï 121. ˝À‘·T eT≥º+ nq>± 1. qB ø±\Te ˝À‘·T≈£î dü+ã+~Û+∫q eT≥º+ 2. ]»sê«j·TsY kÕ<Ûës¡D m‘·TÔ 3. es¡<ä ˙s¡T n~Û>∑$T+#·˝Òì eT≥º+ 4. Á|üyêVü‰\T ø√düT≈£îb˛e&ÜìøÏ M\T˝Òì <ëìø£+fÒ ~>∑Te kÕúsTT 122. uÛÑ÷$T ø±≈£î+&Ü ˙{Ï Á|üyêVü≤ Áø£eTø£åj·T+ ø£*– ñ qï≥Tº Ä<Ûësê\T ø£qT>=qã&çq Ç‘·s¡ Á>∑Vü≤+ 1. X¯óÁ≈£î&ÉT 2. ãT<ÛäT&ÉT 3. >∑Ts¡T&ÉT 4. n+>±s¡≈£î&ÉT 123. düTHêMT düeTj·T+˝À n‹ô|<ä› ‘·s¡+>∑+ 1. yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+>∑+ 2. eT÷&Ée ‘·s¡+>∑+ 3. 5e ‘·s¡+>∑+ 4. yê{Ï˝À @<Ó’Hê ø±e#·Tà 124. düTHêMTøÏ n+‘·{Ï $<Ûä«+düø£ X¯≈£îÔ\T <˚ì qT+&ç e#·TÃqT? 1. nkÕ<Ûës¡D m‘·TÔ 2. n+#·Hê y˚j·T˝Òø£b˛e&É+/|üdæ>∑≥º˝Òø£b˛e&É+ 3. o‘·\ »\+ 4. y˚>∑+ eT]j·TT düTBs¡È ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ 125. eTVü‰düeTTÁ<ä+ ô|q’ düTHêMT >∑+≥≈£î ...... yÓTfiÆ ¢¯ y˚>+∑ ‘√ ...... ì$TcÕ\ e´e~Û es¡≈£î Á|üj·÷DÏ+#·TqT? 1. 50— 20 2. 50—60 3. 485— 20 4. 485— 60 126. n‹ô|<ä› düTHêMTì düèwæº+#˚ |òüT≥q 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. ˙{Ï˝À|ü* uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3. Vü≤]πøqT¢ 4. ñ˝≤ÿbÕ‘ê\T, ‘√ø£ #·Tø£ÿ\ Á|üuÛ≤yê\T 127. X¯ ø Ï Ô e +‘· y Ó T Æ q dü T HêMT #ê˝≤ ‘· s ¡ # · T >± Bì#˚ düèwæº+#·ã&ÉTqT? 1. n–ï |üs¡«‘ê\T 2. ˙{Ï˝À|ü* uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4. ñ˝≤ÿbÕ‘· Á|üuÛ≤yê\T
201
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
128. dü > ∑ ≥ Tq 5,500 MT≥s¡ ¢ ˝À‘· T ñqï |ü d æ | ò æ ø ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ôdø£qT≈£î....... MT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+#˚ n>±<Ûä düeTTÁ<ä düTHêMT\≈£î πø+Á<ä+>± ñqï~? 1. 2 2. 23 3. 230 4. 2300 129. düTHêMT\T ........ e\q ñ<䓤$+#˚ rÁeyÓTÆq düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T 1. }s¡«∆ n+‘·s+¢¡ ã+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT düeTTÁ<ä+ ÁøÏ+<ä }s¡«∆ n+‘·s¡¢+ã+‘√ ≈£L&çq ÁuÛÑ+X¯ #·\q+ 2. }s¡«∆ n+‘·s+¢¡ ã düeTj·T+˝À uÛ÷Ñ $Tô|’ »]π> ÁuÛ+Ñ X¯ ø£<ä*ø£\T 3. uÛÑ÷$TøÏ, #·+Á<äTìøÏ eT<Ûä´ >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D X¯øÏÔ e\q ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ ‘·s¡+>±\T 4. Vü≤]πøqT¢ 5. ìeTï n+‘·s+¢¡ ã+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT uÛ÷Ñ $Tô|’ »]π> ÁuÛ+Ñ X¯ ø£<ä*ø£\T 130. m≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ düTHêMT n‘·´~Ûø£ $<Û«ä +düø£ X¯øìÔÏ ø£*– ñ+≥T+~? 1. eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ rs¡+ e<ä› dü«\Œ+>± ≈£î+–q πsFj·T rs¡πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ e<ä› 2. eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ rs¡+ e<ä› rÁe+>± ≈£î+–q πsFj·T rs¡πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ e<ä› 3. eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ eT]j·TT z&Éπse⁄ rs¡+ e<ä› dü«\Œ+>± ≈£î+–q πsFj·T rs¡πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ e<ä› 4. ô|’ |ü]dæú‘·T\ìï+{Ï˝À ˇπø $<Ûä«+dü dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&ÉTqT 131. Væ≤eTdü+bÕ‘ê\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, n≥Te+{Ï Ç‘·s¡ |òüT≥q\ e\q düs¡düT‡˝À¢ dü+uÛÑ$+#˚ düTHê$T e+{Ï |òüT≥qqT @eT+<äTs¡T? 1. d”#Y 2. kÕ¢wt 3. y˚˝≤‘·s¡+>∑+ 4. es¡<ä 132. ‘·s¡+>±\ jÓTTø£ÿ ........ yÓTT<ä≥ Á|ü‘·´ø£åyÓTÆq#√, düTHêMT |òüT≥q ‹s√>∑eTq+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeT>∑TqT? 1. Á|ü‹düŒ+<äq\T 2. nÁ>∑uÛ≤>∑+ 3. ≈£î&çyÓ’|ü⁄ 4. m&ÉeTyÓ’|ü⁄ 133. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìøÏ n‘·T´‘·eÔ T $<˚o düV‰ü j·T+ 1. q>∑<äT 2. ÄVü‰s¡+, <äT|üŒ≥T¢, <äTdüTÔ\T 3. yÓ’<ä´ düVü≤ø±s¡+ 4. düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, Ç‘·s¡ e\+{°s¡T¢
$eq |ü_¢πøwüHé‡
134. 1970\˝À n‘·´~Ûø£ yê]¸ø£ eTs¡D≤\T <˚ì e\q dü+uÛÑ$+#ÓqT? 1. es¡<ä\T 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 3. ñwüíeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\T 4. ø£s¡Te⁄ 135. n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À n–ï |üs¡«‘ê\T mø£ÿ&É HÓ\ø=ì ñ +&ÓqT? 1. |üdæ|òæø˘ y˚TK\ |ü]~Û˝À 2. eT<Ûä´ n{≤¢+{Ïø˘ πsK 3. ‘·÷s¡TŒ ÄÁ|òæø± 4. ÄÁ|òæø± $Bs¡í<ä](]|òtº yê´©) 136. ÁøÏj÷· o\ es¡<øä e£ #·+(|ò&¢ü é Á|üP|ò+æ >¥) m|ü⁄Œ&ÉT n‘·´+‘· Á|üuÛ≤eo\+>± ñ+&ÉTqT? 1. düTBs¡È ôV≤#·Ã]ø£ ø±˝≤˝À¢ 2. Äø£dæàø£ es¡<ä\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ 3. n~ XÊX¯«‘·yÓTÆq~ nsTTq#√ 4. es¡<ä yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ 137. nqTã+<Ûä ÄVü‰s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T 1. rÁeyÓTÆq bÂwæºø±Vü‰s¡+‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï yê]øÏ ñ <˚›•+∫q$ 2. dü«\Œ bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï yê]øÏ ñ<˚›•+∫q$ 3. $XÊ\yÓTÆq ÁbÕ+‘·+˝À kÕ<Ûës¡D ÄVü‰s¡ πswüq¢ |ü+|æD°øÏ ‘·s¡#·T>± ñ|üjÓ÷–+#·T≥≈£î 4. uÛ≤Ø kÕúsTT <äT]“¤ø£å düVü‰j·Tø£ #·s¡´˝À¢ #ê˝≤ dü«\Œ $\Te ø£*– ñ+&ÉTqT 138. ñwüeí T+&É\ #·Áø£yê‘ê\T ‘·s#¡ T· >± M{Ïì ø£*–+#·TqT? 1. n~Ûø£ dü+K´˝À Á|ü»\qT >±j·÷\ bÕ˝Ò®j·TTqT 2. y˚˝≤‘·s¡+>∑ es¡<ä\T 3. n~Ûø£ uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+ 4. e´ekÕj·T uÛÑ÷ø£åsT÷ø£s¡D 139. ÁX‚DÏ uÛÑ÷eTT\ m&ÜØø£s¡D˝À yÓTT<ä≥ »s¡T>∑Tq~ 1. |üX¯óe⁄\qT y˚T|ü&É+ e\q yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· |ü\#·ã&É≥+ 2. rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ 3. ÄVü‰s¡ |ü+≥\ kÕ>∑T ô|s¡>∑&É+ 4. m+&Ék˛ø£ì H˚\˝À¢ ˙{Ï Á|üyêVü≤+
202
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
140. düTHêMT\T @ X¯øÏÔ‘√ ‘ê≈£îqT? 1. Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\ ø£+fÒ >=|üŒ X¯øÏÔ‘√ 2. uÛÑ÷<äèXÊ´ìï(landscape) y˚>∑+>± nÁ|üeT‘·Ô+ #˚ùd 3. Á|ü | ü + #· + ˝Àì eTVü ‰ dü e TTÁ<ë\‘√ ≈£ L &ç q uÛÑ÷eTT\qT e÷Á‘·y˚T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd 4. ô|’e˙ï 141. á s√E˝À¢ n&Ée⁄\T n+‘·]+∫b˛e&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ e÷qe Áù|πs|æ‘· #·s¡´ 1. Ç+<Ûäq+ 2. ø±–‘·+ ‘·j·÷ØøÏ ø£\|ü >∑TE®qT yê&É≥+ 3. ndüe÷q uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ 4. e´ekÕj·T+ 142. düVü≤» yÓ’|üØ‘·´+ nqTq~ 1. es¡<ä, uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Ò<ë n≥Te+{Ï nq÷Vü≤´yÓTÆq Á|üø£è‹ |òüT≥q 2. eTs¡D≤\≈£î, $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ nkÕ<Ûës¡D Á|üø£è‹ <Ûäs¡à+ 3. düVü≤» yê‘êes¡D+˝À ñqï Á|ü»\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î, ÄdæÔøÏ n+‘·sêj·T+ ˝Ò<ë eTT|ü⁄Œ ø£*–+#˚ |òüT≥q 4. Á|üuTÑÛ ‘·« @C…˙‡\T \ø£´å + #˚dTü ≈£îqï Á|ü»\≈£î eTT|ü⁄Œ ø£*–+#˚ @<Ó’Hê Á|üø£è‹ ñ|üÁ<äe+ 143. »bÕHé˝Àì {Àø√´ q>∑s+¡ ˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ìø£s>¡ T∑ yê yêdüT\ ø£+fÒ uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ‘·≈£îÿe <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ñ+{≤s¡T. m+<äT#˚‘·qq>±? 1. yês¡T uÛ÷Ñ ø£+|ü y˚T|òTü \≈£î #ê˝≤ <ä÷s¡+>± ìedækÕÔsT¡ 2. »bÕHé˝À ‘·≈£îÿe uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·TqT 3. »bÕHé ÁøÏj·÷o\ n–ï|üs¡«‘ê\qT ‘·≈£îÿe>± ø£*– ñ+&ÉTqT 4. »bÕHé n‘·T´‘·eÔ T uÛeÑ q ìã+<Ûqä \T, uÛ÷Ñ ø£+|ü •ø£Då ø£*– ñ+&ÓqT 144. $|ü‘·TÔqT <˚ì Á|üø±s¡+ ìs¡«∫kÕÔs¡T? 1. <ëì e÷qe |üs¡´ekÕHê\T 2. <ëì jÓTTø£ÿ ø±s¡D+ 3. <ëì e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\T 4. <ëì rÁe‘· 145. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± e÷qyê[ì m≈£îÿe>± uÛj Ñ T· ô|&ÉT‘·Tqï $|ü‘·TÔ 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. uÛÑ÷‘ê|ü+ 3. ø£s¡Te⁄ 4. j·TT<ë∆\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
146. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ H˚&ÉT yÓ’|üØ‘ê´\qT >∑T]Ô+∫, ˇø£ ÁbÕ+‘·+ô|’ <ëì Á|üuÛ≤yêìï n+#·Hê y˚j·T>∑\<äT. Bì e\q Á|üjÓ÷»q+... 1. U≤∞ #˚j·TT e÷sêZ\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e#·Tà 2. Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+, |üs¡´y˚ø£åD πø+Á<ë\ @sêŒ≥T≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉTqT 3. $|ü‘·TÔqT ìyê]+#·e#·Tà ˝Ò<ë <ëì Á|üuÛ≤yêìï ≈£î~+#·e#·Tà 4. $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q yÓ+≥H˚ Á|ü‹düŒ+~+#·e#·Tà 147. eTT+<ädüTÔ $|ü‘·TÔ Á|üD≤[ø£ Bìì kÕ<Ûä´+ #˚j·TTqT? 1. ìyês¡ D kÕ<Û ä ´ + ø±ì #√≥ dü V ü ‰ j· ÷ ìï Á|üuÛ≤ee+‘·+>± neT\T #˚j·T&É+ 2. düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs√ÿe&É+˝À dü«j·T+ kÕeTs¡ú´+ 3. $|ü‘·TÔ |üs¡´ekÕHê\qT eTT+<äT>±H˚ n&ÉT¶ø√e#·Tà 4. ô|’e˙ï 148. Á|üuÛ≤eo\yÓTÆq yÓ’|üØ‘·´ ìs¡«Vü≤D Á|ü<Ûëq+>± Bìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉTqT? 1. yê\+{°s¡T¢ 2. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T 3. n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq 4. eTT+<ädüTÔ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ 149. Á|ü‹ $|ü‘T· Ô _ÛqïyÓTqÆ ø±s¡D+ ø£*– ñqï|üŒ{Ïø,° ne˙ï ÁøÏ + ~ n+XÊ\˝À }Væ ≤ +#· < ä > ∑ Z dü e Tdü ´ \≈£ î ø±s¡DeT>∑TqT? 1. |üsê´es¡D eT]j·TT Äs√>∑´ 2. bÕ\q eT]j·TT ìs¡«Vü≤D≤ |üs¡yÓTÆq 3. kÕe÷õø£ eT]j·TT Ä]úø£ 4. ô|’e˙ï 150. K+&É#·\q dæ<ë∆+‘êìøÏ Ä<Ûës¡+ 1. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T 2. uÛÑ÷|ü≥\+˝À ì]à‘·eTj˚T´ ˇ‹Ô&ç 3. ˇø£|ü⁄Œ&ÉT ˇπø uÛÑ÷Á<äe´sê•>± ñqï uÛÑ÷$Tô|’ H˚\ 4. K+&Ü+‘·s¡Z‘· uÛÑ÷Á<äe´sêX¯ó\ eT<Ûä´ n|üdüs¡D $Bsêí\T(&Ó’e¬s®+{Ÿ ]|òtº‡) 151. ø=s¡&Ü Äø±s¡+˝À ñqï ‘ê&ÉT <˚ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D? 1. P ‘·s¡+>∑+ 2. L ‘·s¡+>∑+ 3. S ‘·s¡+>∑+ 4. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T
203
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
152. uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + #˚ ñ‘· Œ ‹Ô #˚ j · T ã&ç q ¬ s +&É T y˚ π s «s¡ T n|òü÷‘ê\T 1. P eT]j·TT S ‘·s¡+>±\ eT<Ûä´ $_Ûqï Á|üj·÷D πs≥¢ e\q @s¡Œ&ÉTqT 2. $<Ûä«+düø£ n|òü÷‘·+ eT]j·TT |üsê|òü÷‘ê\T>± |æ\Teã&ÉTqT 3. n~Ûø£ eTs¡Dπs≥T‘√ ≈£L&çq rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕìøÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø±s¡DeT>∑TqT 4. uÛÑ÷ø£+|ü Hê_Û Á|ü<˚XÊìøÏ dü÷∫ø£ 153. rÁe‘· nqTq~ 1. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± e÷qe⁄ì nqTuÛÑ÷‹ 2. yÓTs¡ÿ© ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔ 3. yÓTs¡ÿ© ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± e÷qe⁄ì nqTuÛÑ÷‹ 4. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔ 154. uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± n‘· ´ ~Û ø £ eTs¡ D ≤\≈£ î ø±s¡DeT>∑Tq~ 1. es¡<ä\T 2. uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3. n–ï Á|üe÷<ä+ 4. uÛÑeHê\T ≈£L*b˛e&É+ 155. uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò≥sY ÁuÒdæ+>¥ ˝Ò≈£î+&Ü ì]à+∫q uÛÑeHê\ >√&É\T 1. $bÕ¢wt mô|òø˘º ø£*–+#·TqT 2. ãj·T≥≈£î |ü&çb˛e⁄qT 3. ˝À|ü\≈£î |ü&çb˛e⁄qT 4. dæús¡+>± ñ+&ÉTqT 156. uÛÑ÷ø£+|ü <äTs¡“\‘·«+ n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ Ç+{Ïì 1. ‘˚*¬ø’q ø£\|ü kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·e˝…qT 2. Áù|òyéT ØsTTHébò˛sY‡yÓT+{Ÿ ˝Ò≈£î+&Ü uÛ≤Ø kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·e˝…qT 3. |ü{ÏwüºyÓTÆq |ü⁄Hê~ ˝Ò≈£î+&Ü uÛ≤Ø kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·e˝…qT 4. ã\V”≤qyÓTÆq ô|’ø£|ü⁄Œ, ã\V”≤qyÓTÆq >√&É\‘√ ì]à+#·e˝…qT 157. dü«\Œø±*ø£ uÛÑ÷ø£+|ü eTT+<ädüTÔ dü÷∫ø£ e\q 1. q÷‘·q »HêyêkÕ\ ø√dü+ uÛÑ÷ø£+|ü s¡Væ≤‘· Á|ü<˚XÊ\qT m+#·T≈£îH˚˝≤ #˚j·TTqT 2. Á|ü‹düŒ+<äq kÕeTsêú´\T yÓTs¡T>∑e⁄qT 3. Á|ü»\≈£î düTs¡øÏå‘· $<ä´ nãT“qT 4. Á|üe÷<äø£s¡ |ü]ÁX¯eT\T eT÷dæy˚j·Tã&ÉTqT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
158. uÛÑ÷ø£+|ü düeTj·T+˝À ã\V”≤qyÓTÆq uÛÑeHê\T ≈£L\&É+ e\q »]π> n~Ûø£ ÁbÕD qwüº+... 1. Ç≥Tø£\‘√ ø£{Ϻq uÛÑeHê\≈£î ‘·|üŒ<äT 2. ø=‘·Ô uÛÑeHê\˝À ‘·|æŒ+#·e#·Tà 3. ø=‘·Ô yê{Ï‘√ bÕ≥T Ç|üŒ{Ïøπ ñqï uÛeÑ Hê\˝À n~Ûø£ e´j·T+‘√ ÁbÕD qcÕºìï ‘·|æŒ+#·e#·Tà 4. bÕ‘· eT]j·TT ø=‘·Ô uÛÑeHê\˝À dü«\Œ e´j·T+‘√ ≈£L&çq e÷s¡TŒ\‘√ ÁbÕD qcÕºìï ‘·|æŒ+#·e#·Tà 159. uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·s¡Tyê‘· n‘·´edüs¡ yÓ’<ä´ ùde\ nedüs¡+ m+‘· e´e~Û es¡≈£î ñ+&ÉTqT? 1. 48 >∑+≥\T 2. ◊<äT s√E\T 3. 72 >∑+≥\T 4. ¬s+&ÉT yêsê\T 160. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú≈£î mes¡T n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T? 1. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ 2. >∑èVü≤ eT+Á‹ 3. sêh|ü‹ 4. ñ|üsêh|ü‹ 161. uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + ‘· s ¡ T yê‘· ˇø£ ÁbÕ+‘· + jÓ T Tø£ ÿ |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ m\¢|ü⁄Œ&É÷... 1. $<˚o düVü‰j·T+ nedüs¡eT>∑TqT 2. n+#·Hê\ ø£+fÒ m≈£îÿe e´e~Û |ü≥TºqT 3. kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\ e\q HÓeTà~+#·TqT 4. e\+{°s¡T, Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+ nedüs¡eT>∑TqT 162. düTHêMT\ u≤] qT+&ç ÁbÕD qcÕºìï ìyê]+#·&ÜìøÏ ñ‘·ÔeT |ü<ä∆‹ 1. dü¬s’q |ü]e÷D+, bı&Ée⁄‘√ e÷qe ì]à‘· düeTTÁ<ä|ü⁄ >√&É\T 2. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edü˝ú À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+ 3. es¡<ä\T sêe&ÜìøÏ eTT+<˚ düø±\+˝À Á|ü»\qT U≤∞ #˚sTT+#·&É+ 4. n‘·´edüs¡ yÓ’<ä´ düVü≤ø±sêìøÏ $düÔè‘· ø±s¡´Áø£eT+ 163. n‘·´~Ûø£ düTHêMT\T Çø£ÿ&É dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T 2. |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ 3. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ 4. Ç+&√H˚wæj·÷ rs¡πsK 164. düTHêMT\T m+‘· y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+#·TqT? 1. >∑+≥≈£î 1,000 øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ô|’>± 2. H˚\qT düMT+#˚ ø=~› y˚>∑+ ô|s¡T>∑TqT 3. Á|ü»\qT ôV≤#·Ã]+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq+‘· e´e~Û Ç#·TÃqT 4. kÕúq ÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q ˙{Ï |ü]e÷D|ü⁄ }s¡«∆ ˝À‘·T≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+&ÉTqT
204
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
165. kÕúìø£ düTHêMT qT+&ç n‘·T´‘·ÔeT s¡ø£åD e÷s¡Z+ 1. düeTTÁ<ä|ü⁄ >√&É ˝Ò<ë ~ã“ 2. Vü≤yêsTT˝Àì n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ πø+Á<ä+ 3. ÁbÕ+rj·T ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú 4. rs¡πsK yÓ+ã&ç Hê{Ïq ô|’Hé eèøå±\T 166. $|ü‘·TÔ\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ ø±e\dæq$ 1. ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú 2. dü]|ü&çqìï ì<ÛäT\T 3. düeTs¡úe+‘·yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ 4. ô|’e˙ï 167. es¡<ä qwüº+ n+#·Hê≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø=\‘· 1. $&ÉT<ä˝…’q ˙{Ï |ü]e÷D+ 2. kÕ<Ûës¡D nes√<Ûë\≈£î $T+∫ ˙s¡T Á|üeVæ≤+∫q m‘·TÔ 3. Ä]úø£ qwüº+ 4. eTs¡D≤\ dü+K´ 168. 1974˝À ã+>±¢<˚XŸ˝À dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\ e\¢ 1. 4,50,000 eT+~ ˙{Ï˝À eTTì– eTs¡DÏ+#ês¡T 2. rÁe ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÓqT 3. q<äT˝À¢ ô|<ä› m‘·TÔq |üP&çø£ @s¡Œ&çq~ eT]j·TT n&Ée⁄\T q•+#êsTT 4. ÄVü‰s¡ ø=s¡‘q· T rπsÃ+<äT≈£î »q|üHês¡ m>∑TeT‘·T\qT ô|+#·&É+ »]–+~ 169. $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT ‘·\<ë#·T≈£îH˚+<äT≈£î >±qT XÊX¯«‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q ìsêàD≤\T #˚|ü{Ϻq sêh+ 1. >∑T»sê‘Y 2. ˇ&çcÕ 3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 4. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 170. Äø£dæàø£ es¡<ä\T Bì e\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. Äqø£≥º\T $|òü\+ ø±e&É+ ˝Ò<ë ≈£î+uÛÑeèwæº 2. qBrs¡ uÛÑ÷uÛ≤>∑+, nø£ÿ&ç |ü]dæú‘·T\T 3. ñwüíeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\ e\q ≈£î]ùd es¡¸bÕ‘·+ 4. dü]|ü&ÉT |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ ˝Òø£b˛e&É+ 171. es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\ $X¯«dü˙j·T‘· eT]j·TT e´e~Û 1. qeTà&É+ ø£wüº+ 2. ~>∑Te Á|üyêVü≤|ü⁄ <ä÷s¡+ ô|]π> ø=\~ ‘·>∑TZqT 3. ~>∑Te Á|üyêVü≤|ü⁄ <ä÷s¡+ ô|]π> ø=\~ ô|s¡T>∑TqT 4. ˝≤´+&éXÊ{Ÿ f…ø±ï\J düVü‰j·T+ n+#·Hê y˚j·T&É+ ‘˚*ø£
$eq |ü_¢πøwüHé‡
172. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À rÁeyÓ T Æ q es¡ BìøÏ ø±s¡DeT>∑TqT? 1. bÕeTTø±≥T u≤~Û ‘ · T \ dü + K´ >∑ D ˙j· T +>± ô|s¡T>∑T≥≈£î 2. q>∑sê\˝À >∑èVü‰\ ø=s¡‘·≈£î 3. ˙s¡TÔ düÔ+_Û+∫q≥¢sTT‘˚ dü«\Œ qcÕºìøÏ 4. ˇø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚X¯|ü⁄ Ä]úø£ e´edüúô|’ dü«\Œ Á|üuÛ≤yêìøÏ 173. ]dtÿ e÷´|æ+>¥ <˚ìì dü÷∫+#·TqT? 1. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT u≤~Û‘·T\ dü+K´qT 2. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ÄdæÔ qwüº rÁe‘·≈£î 3. 100 dü+e‘·‡sê\ es¡<äyÓTÆ<ëq |ü]~Ûì 4. Çe«ã&çq |ü]e÷D+˝À es¡<\ä dü+<äs“¡ +¤ >± ˙{Ï‘√ ø£|üŒã&˚ ÁbÕ+‘ê\ $esê\qT 174. ø£s¡Te⁄ e\q ø£cÕº\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ ÁbÕ‹|ü~ø£ ø£*–q ˇø£ ø±s¡D+ 1. Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤˝À ô|s¡T>∑T<ä\ 2. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± es¡¸bÕ‘·+ ‘·>∑Z&É+ 3. ø£ s ¡ T e⁄ |ü ] dæ ú ‘ · T \≈£ î <√Vü ≤ <ä | ü & ˚ e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ô|s¡T>∑T<ä\ 4. ˙{Ï |ü{Ϻø£\ eT{≤º\˝À ‘·>∑TZ<ä\ 175. kÕe÷õø£ Ä<Û ë ]‘· $|ü ‘ · T Ô ≈£ î ~+|ü ⁄ ìs¡ « Vü ≤ D ø±s¡´Áø£e÷ìï @ dü+düú düVü‰j·T+‘√ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T? 1. j·TTmHé&ç|æ 2. ◊m+m|òt 3. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î 4. j·TTìôd|òt 176. »HêuÛ≤˝À ˇø£ yê´~Û ô|s¡T>∑T<ä\ Bìì dü÷∫+#·TqT? 1. ù|\eyÓTÆq bÕ]X¯ó<Ûä´ |ü]dæú‹ì 2. ø£s¡Te⁄ e\q ‘·˝…‘˚Ô e\dü\ ø±s¡D+>± ‘·|üŒì |ü]dæú‹ì 3. ˙{Ïø=s¡‘· e\q dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ |òü*‘êìï 4. ø£s¡Te⁄ ~«rj·T |òü*‘·yÓTÆq bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï 177. Bs¡Èø±*ø£ ø£s¡Te⁄ kÕe÷õø£ eT]j·TT Jeq |ü<ä∆‘·T\ô|’ m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡DeT>∑TqT? 1. ‘ê‘êÿ*ø£ 2. uÛ≤Ø |üsê´es¡D 3. XÊX¯«‘· 4. dü«\Œ 178. <äT]“¤ø£å+ Bìe\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. ]Á|òæõπswüHé e+{Ï Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ˝Òø£b˛e&É+ e\q 2. }Væ≤+#·ì ø±s¡D≤\ e\q 3. ø£s¡Te⁄ e\q 4. ø°≥ø£<ë&ÉT\ e\q |ü+≥ <Ûä«+dü+ ø±e&É+
205
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
179. <äT]“¤ø£å u≤~Û‘·T\≈£î kÕ<Ûës¡D ÄVü‰s¡ πswüq¢ |ü+|æD° $<Ûëq+ 1. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± kÕ<Ûës¡D+>± ˇπø Á|üÁøÏjT· neT˝À¢ ñ+&ÉTqT 2. ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ s¡ ÷ bı+~+∫q Ä<˚ X Ê\qT nqTdü]+#·TqT 3. ô|<ä› m‘·TÔq ì\« eT]j·TT |ü+|æD° HÓ{Ÿes¡Tÿ\T nedüs¡eT>∑TqT 4. Á|ü<˚X¯+, kÕúìø£ ø±s¡ø±\qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+&ÉTqT 180. ‘·≈£îÿe rÁe‘· ø£*–q ø£s¡Te⁄ 1. »\ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø£s¡Te⁄ 2. yê‘êes¡D ø£s¡Te⁄ 3. e´ekÕj·T ø£s¡Te⁄ 4. kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ ø£s¡Te⁄ 181. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø£ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ @sêŒ≥T 1. Á|üC≤yÓ÷<ä+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉTqT 2. neT\T #˚j·T&É+ ø£+fÒ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ ‘˚*ø£ 3. Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉTqT 4. πøe\+ dü+#êπs‘·s¡ ø£eT÷´ì{°\≈£î e÷Á‘·y˚T nedüs¡+ 182. ø£s¡Te⁄ düeTj·T+˝À eTTK´yÓTÆq~ 1. Á|ü»\T Ç+{ÏøÏ M˝…’q+‘· düMT|ü+˝À düVü‰j·÷ìï bı+<ä&É+ 2. Á|ü»\T ‘·eT Çfi¯¢qT M&ç, ˙{Ï eqs¡T\ e<ä›≈£î e\dü b˛e&É+ 3. e÷qe⁄\≈£î dü]|ü&ÉTq+‘· ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê\ ø√dü+ |üX¯óe⁄\ dü+K´qT ‘·–Z+#·&É+ 4. düeTdü´ jÓTTø£ÿ rÁe‘·qT Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·TCÒùd ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚j·T&É+ 183. n‘·´edüs¡ ø£s¡Te⁄ düVü‰j·Tø£ #·s¡´\qT ‘·ø£åDy˚T ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. m+<äTø£q>±... 1. yê´<ÛäT\T ô|#·Ã]\¢≈£î+&Ü ìyê]+#·&ÜìøÏ 2. bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï eT]j·TT m&ÜØø£s¡DqT ìs√~Û+#·&ÜìøÏ 3. <ë&ÉT\T, nXÊ+‹ ‘·˝…‘·Ô≈£î+&Ü ìyê]+#·&ÜìøÏ 4. Ä ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e\dü\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
184. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘·+˝À |ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D #·s¡´\T 1. düVü≤»+>± dü+uÛÑ$+#˚ ø£s¡Te⁄‘√ yê{Ï Á|üjÓ÷»q+ dü«\Œ+ 2. yê{Ïì ô|<ä› m‘·TÔq #˚|ü{Ϻq≥¢sTT‘˚ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü>∑\e⁄ 3. Á|üuÛ≤e ≈£î~+|ü⁄ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT b˛* ñ+&ÉTqT 4. ø£s¡Te⁄qT ñ|üX¯$T+|üCÒj·TT≥≈£î nedüs¡+ 185. düTHêMT ˇø£ 1. y˚˝≤ ‘·s¡+>∑+ 2. ˙{Ï ÁøÏ+<ä dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±s¡D+>± kÕ<Ûës¡D+>± ‘·˝…‘˚Ô düeTTÁ<ä|ü⁄ ‘·s¡+>∑ ÁX‚DT\T 3. m˝ŸìH√ |òü*‘·+ 4. ô|’y˚M ø±<äT 186. düTHêMT nH˚ |ü<ëìøÏ ns¡ú+ 1. düeTTÁ<ä|ü⁄ ‘·s¡+>∑+ 2. πse⁄ ‘·s¡+>∑+(harbour wave) 3. düeTTÁ<ä Á|üø£+|üq 4. >±<Ûä ‘·s¡+>∑+ 187. düTHêMT m|ü⁄Œ&ÉT dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. |ü>∑\T ˝Ò<ë sêÁ‹, dü+e‘·‡s¡+˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê 2. o‘êø±\+˝À 3. y˚dü$ ø±\+˝À 4. πøe\+ |ü>∑{Ï|üP≥ e÷Á‘·y˚T 188. 60 ôdø£qT¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe e´e~Û >∑\ uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë ˙e⁄ ì\ã&É{≤ìøÏ M\Tø±q+‘· ã\yÓTqÆ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT ˙e⁄ @$T #˚j·TT<äTe⁄? 1. Á&Ü|t, ø£esY, ôVA˝Ÿ¶ 2. Á|üø£+|üq ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘·ø£åDy˚T nø£ÿ&ç qT+&ç U≤∞ #˚j·TT<äTqT 3. ô|’ ¬s+&É÷ 4. @B ø±<äT 189. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e\q düTHêMT ‘·s+¡ >∑+ ñ<ä“$¤ +∫q#√ ˙e⁄ @$T #˚j·TT<äTe⁄? 1. Ç+{ÏøÏ yÓfi¯ó¢<äTqT 2. ‘·ø£åDy˚T m‘·ÔsTTq Á|ü<˚XÊìøÏ #˚s¡Tø=+<äTqT 3. ;#Y≈£î yÓ[¢ düTHêMT Á|üuÛ≤yê\qT |ü]o*+‘·TqT 4. @B ø±<äT
206
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
190. uÛÑ÷ ÁbÕyês¡+ jÓTTø£ÿ u≤Vü≤´ uÛ≤>∑+ 1. uÛÑ÷|ü≥\+ 2. @dæúH√dæŒj·TsY 3. yÓ÷ôVA 4. *<∏√dæŒj·TsY 191. |ü \ ø£ $s¡ ÷ |ü ø ±s¡ ø ±\qT ø£ q T>=q&É + ˝À |ü ⁄ sê nj·TkÕÿ+‘·‘·«+ m+<äTe\q eTTK´yÓTÆq~? 1. |üs¡«‘· ì]à‘· πs≥¢qT ø=\e&Üìï nqTeT‹+#·TqT 2. ñ‘·Ôs¡ Á<ÛäTe Á|ü<˚XÊìï e]í+#·TqT 3. düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\ yê´|æÔì e]í+#·TqT 4. ô|’y˚M ø±<äT 192. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À m+‘· XÊ‘·+ uÛÑ÷$T˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+~? 1. 40.6% 2. 48.8% 3. 58.6% 4. 62.7% 193. Á^≈£î, ˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝À¢ &çC≤düºsY nq>± 1. Á|üe÷<ä+ 2. $<Ûä«+dü+ 3. <äTwüº qø£åÁ‘·+ 4. #Ó&ÉT dü+|òüT≥q 194. düTHêMTì $|ü‘·TÔ\ C≤_‘ê˝À m|ü⁄Œ&ÉT #˚sêÃs¡T? 1. 2001 2. 2002 3. 2003 4. 2004 195. $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ Dô|’ 1999˝À @sêŒ≥T #˚ d æ q n‘·T´qï‘ê~Ûø±s¡ ø£$T{° $|ü‘·TÔ\qT mìï s¡ø±\T>± >∑T]Ô+∫+~? 1. 21 2. 25 3. 31 4. 36 196. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø+£ >± $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. uÛÖ>√[ø£ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T 2. Ä]úø£ <äTs¡“\‘·«+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
197.
198.
199.
200.
201.
202.
207
3. kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\T 4. ô|’e˙ï 2011 &çôd+ãsY˝À ªyêwæµ ‘·TbòÕqT dü+uÛÑ$+∫q <˚X¯+ 1. eT˝Òwæj·÷ 2. e÷]wüdt 3. e÷©›e⁄\T 4. |òæ*ô|’ŒHé‡ lø±≈£ î fi¯ + õ˝≤¢ ˝ Àì bÕ‘· | ü ≥ ï+, yÓ T [j· T |ü ⁄ {Ï º eT+&É˝≤\qT ø£sT¡ e⁄ Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ $>± >∑T]Ôd÷ü Ô $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D XÊK ø£$TwüqsY 2012 »qe] 17q ñ‘·sÔ T¡ «\T C≤Ø #˚XÊs¡T. nsTT‘˚ sêh+˝Àì ø£s¡Te⁄ eT+&É˝≤\ dü+K´ 1. 878 2. 892 3. 876 4. 864 2011 &çôd+ãsY 28q ã+>±fi≤U≤‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT ù|s¡T 1. |üPH˚ 2. <∏ëH˚ 3. \÷˙ 4. Á|üfi¯j·T 2011 &çôd+ãsY 4q ã<ä∆˝…’q ª>∑eT˝e÷µ n–ï |üs¡«‘·+ mø£ÿ&É ñ+~? 1. $j·T‘êï+ 2. Ç+&√H˚wæj·÷ 3. Ç≥© 4. ∫© |òæ*|”Œ¤H釽À 2012 |òæÁãe] 6q dü+uÛÑ$+∫q uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+|ü+˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\‘√ bÕ≥T 44 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ Bì rÁe‘· m+‘·>± qyÓ÷<Ó’+~? 1. 6.7 2. 6.6 3. 7.2 4. 8.2 2012 @Á|æ˝Ÿ 7q Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· m‘·ÔsTTq j·TT<ä∆ πøåÁ‘·+ dæj·÷∫Hé π>¢dæj·TsY e<ä› dü+uÛÑ$+∫q Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ 1. Væ≤eTdü+bÕ‘·+ 2. uÛÑ÷ø£+|ü+ 3. uÛÑ÷bÕ‘·+ 4. düTHêMT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ANSWERS 1.4
2.1
3.2
4.4
5.2
6.4
7.2
8.4
9.2
10.1
11.1
12.3
13.2
14.2
15.2
16.3
17.4
18.4
19.1
20.2
21.4
22.3
23.1
24.4
25.4
26.3
27.3
28.4
29.2
30.3
31.3
32.4
33.1
34.4
35.4
36.3
37.2
38.2
39.1
40.2
41.1
42.2
43.2
44.2
45.4
46.3
47.4
48.5
49.3
50.4
51.1
52.2
53.3
54.5
55.4
56.2
57.2
58.3
59.3
60.3
61.3
62.4
63.1
64.4
65.2
66.3
67.4
68.3
69.2
70.2
71.3
72.1
73.2
74.2
75.3
76.4
77.3
78.2
79.4
80.4
81.2
82.4
83.2
84.2
85.2
86.1
87.4
88.4
89.2
90.3
91.4
92.2
93.3
94.2
95.4
96.2
97.3
98.4
99.2
100.3
101.2
102.3
103.1
104.3
105.1
106.2
107.4
108.1
109.1
110.3
111.3
112.3
113.4
114.1
115.4
116.1
117.1
118.4
119.1
120.4
121.4
122.4
123.4
124.4
125.4
126.4
127.3
128.3
129.1
130.3
131.1
132.4
133.1
134.2
135.1
136.1
137.2
138.3
139.1
140.4
141.4
142.3
143.4
144.1
145.2
146.3
147.4
148.4
149.4
150.3
151.2
152.1
153.3
154.4
155.2
156.2
157.4
158.4
159.3
160.1
161.2
162.3
163.2
164.1
165.3
166.4
167.2
168.2
169.3
170.1
171.3
172.2
173.4
174.3
175.1
176.4
177.3
178.3
179.4
180.2
181.2
182.1
183.2
184.3
185.2
186.2
187.1
188.3
189.2
190.2
191.3
192.3
193.3
194.4
195.3
196.4
197.4
198.1
199.2
200.2
201.2
202.1
$eq |ü_¢πøwüHé‡
208
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|æ. qs¡dæ+VüQ\T m+. n*y˚\T eT+>∑ MA, M.Ed
VIVANA PUBLICATIONS # 1-7-510/E/4, Geminic Colony, Zamistanpur, Hyderabad - 500047, Cell. 9177091268 email. [email protected]
` 126
Vipatthu Nirvahana(Disaster Management) Written by:
P. Narasimhulu, M. Alivelu Manga
Copies:
2000
Price:
Rs 126/-
Copy Right :
Vivana Publications, Hyderabad
Publishers:
Vivana Publications, Hyderabad
DTP & Cover Design:
KALYANI GRAPHICS, Dilshukh Nagar, Hyderabad Cell: 9493386871
First Edition:
2012
Second Edition:
January 2014
For Copies:
Vivana Publications, Hyderabad(9177091268) and all leading bookshops in the state of Andhra Pradesh
Printing:
Saitirumala Printers, Chikkadapally, Hyderabad
Information contained this book has been obtained by Vivana Publications, from sources belived to be reliable. However, neither Vivana Publications nor its authors guarantee the accuracy or completeness of any information published herein, and neither Publishers nor its authors shall be responsible for any errors, omissions or damages arising out of use this information. This book is published with the understanding that Vivana Publications and its authors are supplying information but are not attempting to render engineering or other professional services.
$wüj·T dü÷∫ø£ I.
1. 2. 3. 4. II.
1. 2. 3. 4. III.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D |ü]o\q........................................................................................5 - 44 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛ≤eq\T.................................................................................................................. 7 - 16 $|ü‘·TÔ\T` Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ ............................................................................................................ 17 - 22 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q ....................................................................... 23 - 36 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q .......................................................................... 37 - 39 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T................................................................................ 40 ` 44
uÛÑ÷ø£+bÕ\T .........................................................................................................45 ` 68 uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T......................................................................................... 47 ` 55 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T.............................................................................................................. 56 ` 58 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T ............................................................................................................... 59 ` 61 uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T ......................................................................................... 62 ` 66 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T................................................................................ 67 ` 68
#·Áø£yê‘ê\T .........................................................................................................69 ` 86
1. #·Áø£yê‘ê\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T.......................................................................................... 71 ` 77 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #·Áø£yê‘ê\ #·]Á‘· .................................................................................................. 78 ` 79 3. #·Áø£yê‘ê\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T .......................................................................................... 80 ` 85 m.|æ.|æ.mdt.dæ |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T................................................................................. 86 ` 86 IV.
düTHêMT ............................................................................................................ 87 ` 102
1. düTHêMT ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T ................................................................................................ 89 ` 97 2. düTHêMT ` ñ|üXe ¯ Tq eP´Vü‰\T................................................................................................98 ` 100 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................101 ` 102 V.
es¡<ä\T .......................................................................................................... 103 ` 117
1. es¡<ä\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T............................................................................................105 ` 110 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T ..................................................................................................................111 ` 112 3. es¡<ä\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T ......................................................................................... 113 ` 116 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................117 ` 117
VI.
1. 2. 3. 4. VII.
ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T .............................................. 119 `134 ø£s¡Te⁄\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T .........................................................................................121 ` 125 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄................................................................................................................... 126 ` 127 ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T.................................................................................................. 128 ` 130 uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T ................................................................................................131 ` 133 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................134 ` 134
e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ` ìyês¡D eP´Vü‰\T ................................................... 135 ` 150
1. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ..............................................................................................................137 ` 150 VIII.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
$|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T/ #·s¡´\T ............................................................... 151 ` 191 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ ....................................................................... 153 ` 158 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ ...............................................................................159 ` 165 kÕúìø£, sêh kÕúsTT dü+düú\ bÕÁ‘· ......................................................................................... 166 `170 Á|ü»\ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ #˚‘· Á|üD≤[ø£ ..................................................................................... 171 ` 174 $|ü‘·TÔ düeTj·÷˝À¢ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T ........................... 175 ` 177 ne•wüº HÓ’|ü⁄D≤´\T ........................................................................................................................... 178 `186 m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T.........................................................................187 ` 191
nÁ_y˚wüqT¢ ...................................................................................................... 192 ` 193 ÁbÕø°ºdüT Á|üX¯ï\T................................................................................................ 194 ` 208
I
. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` |ü]o\q 1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` uÛ≤eq\T 2. $|ü‘·TÔ\T ` Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ 3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q 4. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q
1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛ≤eq\T (Concepts of Disaster Management) 4. $|ü‘·TÔ e\q ˇø£ ì]›wüºyÓTÆq ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ qwüºb˛‘·T+~. $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\˝À ø=ìï ñeTà&ç \ø£åD≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. n$: dü e ÷»|ü ⁄ kÕ<Û ë s¡ D JeHêìøÏ n+‘· s êj· T + ø£\T>∑T‘·T+~. <ëì Á|üuÛ≤e+ ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\ô|’ |ü&ÉT‘·T+~. ô|<ä› m‘·Tq Ô ÁbÕD, Ädæ,Ô JeH√bÕ~Û qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~. $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q ø£eT÷´ì{° Ä qcÕº\ qT+&ç ø√\Tø√e&ÜìøÏ yÓ \ T|ü \ qT+&ç dü V ü ‰ j· T + nedüs¡eTe⁄‘·T+~. <˚X¯ Ä]úø£ e´edüú≈£î $|òü÷‘·+ ø£\T>∑T‘·T+~.
1.1 |ü]#·j·T+ $|ü‘·TÔ\T e÷qe C≤‹øÏ ø=‘˚ÔMT ø±<äT. e÷qe⁄\≈£î nkÂø£s¡´yÓTÆq|üŒ{Ïø°, n$ #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«|ü⁄ j·TT>∑+ qT+&˚ e÷qeC≤‹‘√ düV≤ü Jeq+ #˚dTü HÔ êïsTT. uÛÖ>√[ø£ ` yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \T, n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñ+&˚ kÕe÷õø£, Ä]úø£ <äTs¡“\¤ ‘·«+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´+‘· $|ü‘·TÔ uÛÑ]‘·yÓTÆq <˚XÊ˝À¢ ˇø£{Ï>± #˚XÊsTT. $|ü‘·TÔ (Disaster) nH˚ |ü<ëìï, Á^≈£î uÛ≤wü qT+&ç e∫Ãq Dus nq>± <äTwü(º #Ó&TÉ ) eT]j·TT aster nq>± qø£Áå ‘·+ nH˚ ¬s+&ÉT |ü<ë\ ø£\sTTø£ <ë«sê e∫Ãq eT<Ûä´ j·TT>±\ Hê{Ï Áô|ò+#Y |ü<ä+ desastre, ÁbÕNq Ç≥© uÛ≤wü≈£î #Ó+~q disastro |ü<ë\ qT+&ç düèwæº+#ês¡T. Á^≈£î, ˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝À¢ disaster nq>± <äTwüº qø£åÁ‘·+(bad star) nì ns¡ú+. ÁbÕNq ø±\+˝À |üPØ«≈£î\T @<Ó’Hê $<Ûä«+dü+ ˝Ò<ë $|ü‘·TÔqT @<√ ˇø£ qø£Áå ‘·+‘√ eTT&çô|{Ï,º Ä qø£Áå ‘êìï <äTwüqº ø£Áå ‘·+(disaster)>± uÛ≤$+#˚ yês¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, e&É>∑fi¯¢ yêq\T(haisstrom), ≈£ î +uÛ Ñ e èwæ º ( cloud-burst ), uÛ Ñ ÷ bÕ‘· + ( landslide ), uÛÑ÷Áø£eTø£åj·T+(soil erosion), Væ≤eTbÕ‘·+(snow avalanche), es¡<ä\T(flood) yÓTT<ä\>∑T düVü≤» ˝Ò<ë Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T (epidemics), s√&ÉT¶, $e÷q, ¬s’\T Á|üe÷<ë\T, s¡kÕj·Tq, nDT Á|üe÷<ë\T yÓTT<ä\>∑T e÷qe ø£*Œ‘· ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ì‘·´+ dü+uÛÑ$dü÷ÔH˚ ñHêïsTT. $|ü ‘ · T Ô dü V ü ≤ »yÓ T Æ q ~ ø±e#· T à ˝Ò < ë e÷qe Áù|πs|æ‘·yÓTÆq~ ø±e#·TÃ. $|ü‘·TÔ @<Ó’Hê ô|<ä› m‘·TÔq 1. e÷qe qcÕºìøÏ, 2. JeH√bÕ~Û qcÕºìøÏ 3. ÄdüTÔ\ qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.2 ìs¡«#·Hê\T ˇø£ düe÷»+ ‘·q kı+‘· eqs¡T\‘√ ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>±, n+<äT˝Àì e÷qe, bÕ<ë]úø£ ˝Ò<ë |üsê´es¡D eqs¡T\qT $\T|ü+Ô #˚d,æ düe÷» ìs¡«Vü≤D≈£î rÁe n+‘·sêj·T+ ø£*–+#˚~. (˝Ò<ë) e÷qe <Óq’ +~q J$‘êìï ndüeÔ ´dü+Ô #˚d÷ü Ô n~Ûø£ ÁbÕD qwüº+, ÄdæÔ qwüº+ ø£*–+#Ó&ç yÓ’|üØ‘·´ |òüT≥qqT $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. United Nations Development Programme/Office of the United Nations Disaster Relief Co-ordinator (UNDP/UNDRO)
ˇø£ düe÷»+ ‹]– ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>±, kÕ<Ûës¡D kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫ ÁbÕD qwü+º , ÄdæÔ qwü+º , eTÚ*ø£ kÂø£sê´\T, |üsê´es¡D+, ì‘ê´edüs¡ ùde\T, JeH√bÕ~Û e÷sêZ\qT $<Û«ä +düyTÓ Tqπsà ˇø£ dü+|òTü ≥q ˝Ò<ë es¡Tdü |òTü ≥q\qT $|ü‘T· Ô n+{≤s¡T(Disaster is an event or series of events, which gives rise to casualties and damage or loss of properties, infrastructures, environment, essential services or means of livelihood on such a scale which is beyond the normal capacity of the affected community to cope with).
7
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
material, economic or environmental losses which exceed the ability of the affected community or society to cope using its own resources) $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T.
πø+Á<ä ôVA+ eT+Á‹‘·« XÊK ªªkÕ<Ûës¡D J$‘êìøÏ ˝Ò<ë |üsê´es¡D e´edüú≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–q|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕD≤\qT ˝Ò<ë |üsê´es¡D≤ìï ø±bÕ&ç, dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ nkÕ<Ûës¡D n‘·´edüs¡ #·s¡´\T nedüs¡eTj˚T´ ñ|üÁ<äe |ü]dæú‹(catastrophic situation in
Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú(WHO) Á|üuÛ≤$‘· ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë ÁbÕ+‘·+ ø√\Tø√e&ÜìøÏ yÓ\T|ü* qT+&ç nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq Á|ü‹düŒ+<äq nedüs¡eTj˚T´ $<Ûä+>± qcÕºìøÏ, Ä]úø£ $<Ûä«+kÕìøÏ, e÷qe ÁbÕD qcÕºìøÏ Äs√>∑´+ eT]j·TT Äs√>∑´ ùde\qT |ü‘·q+ #˚ùd @<Ó’Hê |òTü ≥q(any occurrence that causes damage, economic
which the normal pattern of life or eco-system has been disrupted and extra ordinary emergency interventions are required to save and preserve lives and or the environment)µµH˚ $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T.
destruction, loss of human life and deterioration in health and health services on a scale sufficient to warrant an extraordinary response from outside the affected community or area)>± Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥+º (Disaster Management Act) 2005 $|ü‘·TÔqT.. @<Ó’Hê ÁbÕ+‘·+˝À Á|üø£è‹ dæ<ä∆+>± ˝Ò<ë e÷qe ø£*Œ‘· ø±s¡D≤\ e\¢ ˝Ò<ë Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ ˝Ò<ë ìs¡¢ø£å´+>± dü+uÛÑ$+∫, dü+ã+~Û‘· ÁbÕ+‘·+ ‘·q‘·+≥ ‘êqT ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>± ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qcÕºìøÏ, e÷qe J$‘êìøÏ, ÄdæÔ $<Ûä«+dü+ ˝Ò<ë qcÕºìøÏ, |üsê´es¡D qcÕºìøÏ ˝Ò<ë $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ ñ|üÁ<äe+, Á|üe÷<ä+, rÁe $|ü‘·TÔ ˝Ò<ë <äTs¡È≥q(a catastrophe, mishap, calamity
$|ü‘·TÔqT ìs¡«∫+∫+~. n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü, ø£ e T÷´ì{° \ T, q>∑ s ê\T ˝Ò < ë Á>±e÷\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd <äTs¡“¤\‘·« |ü]dæú‹‘√ ø£*dæ e#˚à uÛÑ÷ø£+|ü+, es¡<ä ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT e+{Ï yÓ’|üØ‘·´+ jÓTTø£ÿ ñ ‘·Œqï+>± ≈£L&Ü Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú $|ü‘·TÔqT ù|s=ÿ+~.
or grave occurrence in any area, arising from natural or man made causes, or by accident or negligence which results in substantial loss of life or human suffering or damage to, and destruction of property, or damage to, or degradation of environment, and is of such a nature or magnitude as to be beyond the coping capacity of the community of the affected area)>±
1.3 $|ü‘·TÔ\ eØZø£s¡D $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#˚ y˚>∑+, yê{Ï Ä$sꓤe+, yê{ÏøÏ <ë]rùd ø±s¡D≤\ Ä<Ûës¡+>± $|ü‘·TÔ\qT |ü\T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
ìs¡«∫+∫+~.
m. y˚>±ìï ã{Ϻ $|ü‘·TÔqT ì<ëqyÓTÆq(slow) ˝Ò<ë y˚>∑e+‘·yÓTÆq(Rapid) $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿ+{≤s¡T.
◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔqT ◊ø£´sê»´dü$T‹ .... düe÷»|ü⁄ ˝Ò<ë ø£ e T÷´ì{° kÕ<Û ë s¡ D ìsêàD≤ìï eT]j· T T kÕ<Û ë s¡ D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–dü÷Ô nø£kÕà‘·TÔ>± ˝Ò<ë rÁe+>± dü+uÛÑ$+#˚ Ä|ü<ä(the occurrence of sudden of
1. ì<ëq+>± ÁbÕs¡+uÛÑeTj˚T´ $|ü‘·TÔ(Slow onset Disaster ): s√E\T, HÓ \ \T ˝Ò < ë ø£ s ¡ T e⁄ ˝≤>± dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡ã&ç ø=qkÕπ> $|ü‘·TÔqT ì<ëq+>± ÁbÕs¡+uÛÑj˚T´ $|ü‘·TÔ(A disaster that prevails for many days, months or even years like drought) n+{≤s¡T. |üsê´es¡D ø°åD‘·, ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ç, <äT]“¤ø£å+ yÓTT<ä\>∑Tq$ BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T. 2. y˚>+∑ >± e#˚à $|ü‘T· (Ô Rapid onset disaster): ‘·øDå£ $|òü÷‘·+ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ $|ü‘·TÔ(A disaster that is triggered by an instantaneous shock)qT y˚>+ ∑ >± e#˚à $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T. Bì Á|üuÛ≤e+ dü«\Œø±\+ ñ +&Ée#·Tà ˝Ò<ë Bs¡Èø±\eT÷ ñ+&Ée#·TÃ. uÛÑ÷ø£+|ü+, #·Áø£yê‘·+(‘·TbòÕqT¢), Äø£dæàø£ es¡<ä\T, n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+ BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
major misfortune which disrupts the basic fabric and normal functioning of the society or community)>±
ìs¡«∫+∫+~. UNISDR(United Nations Office for Disaster Risk Reduction)
ˇø£ ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë düe÷»+ ‘·q kı+‘· eqs¡T\‘√ ø√\Tø£*π> kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫ $kÕÔs¡yÓTÆq e÷qe, bÕ<ë]úø£, Ä]úø£ ˝Ò<ë |üsê´es¡D qcÕº\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·÷ ˇø£ ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë düe÷» ìs¡«Vü≤D≈£î es¡Tdü>± n+‘·sêj·T+ ø£*–+#˚ |òüT≥q\qT(A serious disruption of the functioning of a community or a society causing widespread human,
$eq |ü_¢πøwüHé‡
8
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘T· \Ô T ø±ã{Ï,º e÷qe Áù|sπ |æ‘· $|ü‘T· \Ô T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. 1984 uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡È≥q, 1997˝À &Û ç © ¢ ˝ Àì ñ|ü V ü ‰ sY dæ ì e÷Vü ‰ ˝Ÿ ˝ À »]–q n–ï Á|üe÷<ä+, 2002˝À sê»<Ûëì mø˘‡Áô|dt |ü{≤º\T ‘·|üŒ&É+, 2003˝À ≈£î+uÛÑø√D+ bÕsƒ¡XÊ\˝À »]–q n–ï Á|üe÷<ä+, 2008˝À C…’|üPsY˝À »]–q es¡Tdü u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢, 2013 |òæÁãe]˝À ôV’≤<äsêu≤<é ~˝ŸdüTUŸq>∑sY˝À »]–q »+≥ ù|\Tfi¯ó¢ yÓTT<ä\>∑Tq$ e÷qe Áù|πs|æ‘· $|ü‘·TÔ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T. Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&É+, e÷qe⁄ì Ä˝À#·Hê düs¡[˝À e÷s¡TŒ rdüT≈£îsêe&É+, $|ü‘T· \Ô >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£\>∑Cj Ò T· &É+, |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åD yÓTT<ä\>∑T ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê e÷qe ø£*Œ‘· $|ü‘·TÔ\qT ìyê]+#·e#·TÃ. H˚{Ï Ä<ÛäTìø£ kÕe÷õø£ <äèø£Œ<∏ä+˝À $|ü‘·TÔ\qT Ç˝≤ eØZø£]+#·&É+ ø£èÁ‹eT‘·«+ ne⁄‘·T+~. $|ü‘·TÔ\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ e´edüú\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ˝Ò<ë ìÁwæÿj·T\ ø±s¡D+>±H˚ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. Á|ü»\ Jeq $<ÛëHê\‘√ |üsê´es¡D+ ø°åDÏ+∫b˛e&É+, |ü≥ºD πø+ÁBø£è‘· kÕe÷õø£, Ä]úø£ e´edüú\T düTdæús¡+ ø±e&É+ e\q e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T n~Ûø£eTe⁄‘·THêïsTT. qB Á|üyêVü‰\ ñ<Ûäè‹ n~Ûø+£ >± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T ˝Ò<ë uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ eTT|ü⁄Œ n~Ûø+£ >± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+#˚ ø£eT÷´ì{°\T, nø£ÿ&É dæús¡|ü&çq Á|ü»\T, yê] kÕe÷õø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± n~Ûø£ <äTs¡“\¤ ‘ê«(vulnerability)ìøÏ >∑Ts¡jT˚ ´ Á|üe÷<ä+ ñ+~. BìøÏ ãTT‘·Te⁄\ yêØ>±, dü+e‘·‡sê\ yêØ>±, nø£kÕà‘·TÔ>± e#˚à Á|üø£è‹ e÷s¡TŒ\T ‘√&Ó’ $|ü‘·TÔ rÁe‘·qT eT]+‘· ô|+#·T‘êsTT. $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#˚ düeTj·÷ìï, yê{Ï Äeè‹Ôì, rÁe‘·qT n+#·Hê y˚jT· ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ ≈£L&Ü $|ü‘T· Ô Á|üu≤Û e+ n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ 1999˝À πø+Á<ä e´ekÕj·T XÊK e÷J ø±s¡´<ä]Ù C….dæ. |ü+‘Y H˚‘·è‘·«+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq n‘·T´Hêï~Ûø±s¡ ø£$T{° 31 s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì ◊<äT Á|ü<Ûëq düuŸÁ>∑÷|ü⁄\T>± $uÛÑõ+∫+~.
_. dü + uÛ Ñ $ +#˚ ø±s¡ D ≤\qT ã{Ï º $|ü ‘ · T Ô \ qT düVü≤»(Natural) ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£(Human Induced) $|ü‘·TÔ\T>± eØZø£]+#ês¡T. 1. düVü≤» $|ü‘·TÔ\T(Natural Disasters): Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫, Á|üuÛ≤$‘· Á|ü»\T m<äTs√ÿ˝Òì $<Û+ä >± e÷qe, bÕ<ë]úø£ eT]j·TT Ä]úø£ qcÕº\≈£î <ë]rùd |òüT≥qqT düVü≤» $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T(A natural disaster is an event that is caused by a natural hazard and leads to human, material, economic and environmental losses, which exceed the ability of those affected people).
es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, düeTTÁ<ä y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T, uÛÑ÷ Á|üø+£ |üq\T ø±s¡D+>± dü+uÛ$Ñ +#˚ $|ü‘T· \Ô qT (Á|üøè£ ‹) düVü≤» $|ü‘·TÔ\T n+{≤s¡T. 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛÑ$+∫q düTHê$T, 2008˝À #ÓH’ ê˝À e∫Ãq uÛ÷Ñ ø£+|ü+, 2007˝À ã+>±¢<X˚ Ÿ˝À e∫Ãq dæ<sä Y ‘·TbòÕqT, sê»kÕúH˝é À ì‘·´+ e#˚à ø£s¡Te⁄, ñ‘·Ôs¡, |ü•ÃeT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì Á>±MTD, |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\T s¬ +&ç+{Ï˝À Á|ü‹j˚T{≤ e#˚à es¡<\ä T düVü≤» $|ü‘·TÔ\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T. Á|üø£è‹ dü+ã+<ÛäyÓTÆq $|ü‘·TÔ\qT eTq+ ìyê]+#·˝Ò+. ø±˙, eTq≈£îqï Ä<ÛäTìø£ XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£, düe÷#ês¡ s¡+>±\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì, yê{Ï rÁe‘·qT ø=+‘· es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃ. 2. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T(Human Induced Disasters): Á|üu≤Û $‘· Á|ü»\T m<äTs√ÿ˝Òì $<Û+ä >± e÷qe, bÕ<ë]úø,£ Ä]úø£ eT]j·TT |üsê´es¡D qcÕº\≈£î <ë]rùd e÷qe Áù|sπ |æ‘· yÓ|’ Øü ‘·´+ kÕ<Ûës¡D J$‘êìøÏ ø£\T>∑CùÒ d rÁe n+‘·sêj·÷ìï e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T(A serious disruption of normal life triggered by a human induced hazard causing human, material, economic and environmental, which exceed the ability of those affected to cope).
$$<Ûä s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ C≤_‘ê
n–ï Á|ü e ÷<ë\T, s¡ k Õj· T q ˝Ò < ë bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üe÷<ë\T, |üsê´es¡D ø±\Twü´+, s√&ÉT¶, ¬s’\T e+{Ï s¡ y êD≤ Á|ü e ÷<ë\T, $e÷q Á|ü e ÷<ë\T, »\ Á|üe÷<ë\T, sê»ø°j·T nXÊ+‹ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\¢ ‘·˝…‘˚Ô $|ü‘·TÔ\qT e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T n+{≤s¡T. Ç$ Á|ü‘·´ø£å+>± e÷qe⁄ì #·s¡´\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚
$eq |ü_¢πøwüHé‡
9
1. m. _. dæ. &ç.
˙s¡T eT]j·TT yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘· $|ü‘·TÔ\T es¡<ä\T, ˙{Ï eTT+|ü⁄ ‘·TbòÕqT¢ {Às¡ï&√\T eT]j·TT Vü≤]πøqT¢ e&É>∑fi¯¢ yêq
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Ç. m|òt. õ. ôV≤#Y. ◊. C…. ¬ø.
≈£î+uÛÑeèwæº e&É>±\T\T, #·* >±\T\T Væ≤eTbÕ‘ê\T ø£s¡Te⁄\T düeTTÁ<ä|ü⁄ ø√‘· |æ&ÉT>∑TbÕ≥T düTHê$T (2004 ‘·s¡Tyê‘· düTHêMTì $|ü‘·TÔ\ C≤_‘ê˝À #˚sêÃs¡T) 2. uÛÖ>√[ø£ $|ü‘·TÔ\T m. uÛÑ÷bÕ‘·+ eT]j·TT |ü+ø£ Á|üyêVü‰\T(landslide and mudflows) _. dæ. &ç. 3. m. _. 4. m. _. dæ.
5. m. _. dæ. &ç.
ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\T ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· \Ô T eT]j·TT eTVü≤e÷à] yê´<ÛTä \T ø°≥ø±\ <ë&ÉT\T |üX¯óe⁄\≈£î e#˚à eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T ÄVü‰s¡+ $wü|üP]‘·+ ø±e&É+
1.4 uÛ≤eq\T
e÷qe C≤‹ ìedæ+#·ì m&Ü] ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$ùdÔ, n~ düe÷C≤ìøÏ m≥Te+{Ï Á|ü‘·´ø£å, ‘·ø£åD qwüº+ ø£*–+#·<äT. n+<äTe\¢ <ëìì $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿq˝ÒeTT. <ëìì yÓ|’ Øü ‘·´+(yÓ|’ Øü ‘·´+) n+{≤+. 2001˝À >∑T»sê‘Y˝Àì uÛTÑ CŸ˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ 10y˚\≈£î ô|’>± Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT Vü≤]+∫+~. düe÷»+ô|’ ‘·ø£åD Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ $|ü‘·TÔ>± e÷]+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T >∑eTìø£: 2007 qe+ãsY 15q ã+>±¢<˚XŸ˝À Äqø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+(Dam failuers/Dam bursts) dü+uÛÑ$+∫q dæ<äsY ‘·TbòÕqT $|ü‘·TÔ>± e÷]q yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ ñ <ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ. ∫qï∫qï <ëyêq˝≤\T(Minor fires) 1.4.1 yÓ’|üØ‘·´+(Hazard) n+fÒ @$T{Ï? s¡kÕj·Tq, bÕ]ÁXÊ$Tø£, nDT $|ü‘·TÔ\T HAZARD nH˚ |ü<ä+ hasard nH˚ |ü⁄sê‘·q Áô|ò+∫ s¡kÕj·Tq eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\T |ü<ä+ qT+&ç e∫Ã+~. ns¡_ø˘˝À az-zahr n+fÒ ªneø±X¯+µ ˝Ò<ë ªn<äèwüº+µ nì ns¡ú+. nDT $|ü‘·TÔ\T >±j·÷\≈£î, ÁbÕD qcÕºìøÏ ˝Ò<ë Ädæ,Ô JeH√bÕ~Û ˝Ò<ë Á|üe÷<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ\T |üsê´es¡D $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ Á|üø£è‹ ˝Ò<ë e÷qe ø±]Ã#·Tà Áù|πs|æ‘· Á|üe÷<äø£s¡ |òüT≥qqT yÓ’|üØ‘·´+ n+{≤s¡T(Hazard is a dangerous event, natural or human induced that |ü≥ºD≤˝À¢ n–ï Á|üe÷<ë\T cause injury, loss of life or damage to property, live>∑qT˝À¢ es¡<ä Á|üyêVü≤+ lihood or environment).
yÓ’|üØ‘ê´\qT 1. düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T(Natural Hazards), 2. kÕe÷õø£ ` düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T(Socio-Natural Hazards), 3. e÷qe Áù|]‘· yÓ’|üØ´‘ê\T(Human Ines¡Tdü u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢ duced Hazards)>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. uÛÑ÷ø£+|ü+, düTHê$T, n–ï|üs¡‘·« $k˛Œ¤≥q+ yÓTT<ä\>∑T ñ‘·‡yê\T, }πs–+|ü⁄\ dü+<äs“¡ +¤ >± »]π> Á|üe÷<ë\T yê{Ïì Á|üø£è‹ dæ<ä∆ ˝Ò<ë düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T n+{≤s¡T. $<äT´‘Y, n–ï Á|üe÷<ë\T bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü e ÷<ë\T, ¬ s ’ \ T, s√&É T ¶ , $e÷q $e÷q, s√&ÉT¶, ¬s’\T Á|üe÷<ë\T Á|ü e ÷<ë\T, ñÁ>∑ y ê<ä <ë&É T \T, Äqø£ ≥ º \ T ≈£L*b˛e&É+, $wü|üP]‘· e´sêú\ ©πøJ, j·TT<ä∆+, |ü&Ée Á|üe÷<ë\T n+‘·s¡Z‘· ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ yÓTT<ä\>∑Tq$ e÷qe Áù|πs|æ‘· Á>±e÷˝À¢ n–ï Á|üe÷<ë\T yÓ’|üØ‘ê´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T.
&ç. #·eTTs¡T Á|üe÷<ë\T Ç. uÛÑe+‘·T\T ≈£L*b˛e&É+ m|òt. õ. ôV≤#Y. ◊. C…. ¬ø.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
10
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T, ø£s¡Te⁄\T e+{Ï yê{ÏøÏ Á|üø£è‹,
e÷qe Áù|π s |æ ‘ · ø±s¡ D ≤\T ¬ s +&É ÷ ñ+{≤sTT. n+<äTe\q yê{Ïì kÕe÷õø£ ` düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡<\ä T düV≤ü » dæ<+∆ä >± ≈£î]ùd n~Ûø£ esê¸\ e\q sêe#·Tà ˝Ò<ë e÷qe ìs¡¢ø£å´+ ø±s¡D+>± dü¬s’q Á&Ó’H˚J kÂø£s¡´+ ˝Òø£b˛e&É+ e\q ≈£L&Ü sêe#·TÃ. ˇø£ ø£eT÷´ì{° nH˚ø£ s¡ø±\ yÓ| ’ Øü ‘ê´\≈£î >∑T]ø±e#·TÃ. ñ<ëVü ≤ s¡ D ≈£ î >∑ T »sê‘Y uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T m≈£ î ÿe>± dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕ+‘·yÓTÆq|üŒ{Ïø°, ‘·s¡#·T>± ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T ≈£L&Ü edüTÔ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+˝À ñ+&˚ rs¡ ÁbÕ+‘·+ es¡<ä\T, ‘·TbòÕq¢≈£î ≈£L&Ü >∑T] ø±e#·TÃ. n≥Te+{Ï ÁbÕ+‘êìï ªãVüQfi¯ yÓ’|üØ‘·´ eT+&É\+(multi-hazard zone)µ n+{≤s¡T. eTq <˚XÊìï $$<Ûä $|ü‘T· \Ô ≈£î nqTe⁄>± ñ+&˚ <äTs¡“\‘ê«ìï ã{Ϻ |ü\T s¡ø±\T eT+&É˝≤\T>± $uÛõÑ +#·&+É »]–+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ãVüQfi¯ yÓ’|üØ‘·´ eT+&É˝≤\T>± ñ HêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ø£s¡Te⁄, es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢, uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T, <ëyêq˝≤\T, ô|<ä› m‘·TqÔ n–ï Á|üe÷<ë\T e+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs=ÿ+≥T+~.
yÓ’|üØ‘·´+ m|ü⁄Œ&ÉT $|ü‘·TÔ≈£î <ë]rdüTÔ+~? yÓ| ’ Øü ‘ê´ìï dü+uÛ≤e´ $|ü‘T· (Ô ‘potential’ disaster)>±
ù|s=ÿ+{≤s¡T. yÓ’|üØ‘·´+ nqTq~ $|ü‘·TÔ≈£î <ë] rùd ˇø£ dü+|òüT≥q. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡<ä ˇø£ yÓ’|üØ‘·´+. n~ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT, <ëìì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ Á|ü»\T dæ<+∆ä >± ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT es¡<ä Á|ü»\qT, Çfi¯q¢ T, |üXó¯ e⁄\qT, $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT ‘·T&ç∫ ô|fÒºdüTÔ+~. n|ü⁄Œ&ÉT es¡<ä $|ü‘·TÔ>± e÷s¡T‘·T+~. düe÷»+˝Àì ˇø£ es¡Z+ô|’ yÓ’|üØ‘·´ Á|üuÛ≤e+, <ëì e\q dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\T, >±j·÷\T, ÄdæÔ qwüº+ ˝Ò<ë Ä]úø£ qcÕº\ qT+&ç Á|ü»\T ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>± #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$düTÔ+~. yÓ| ’ Øü ‘·´+ <äTs¡“\‘·«+ ø£*–q Á|ü»\ô|’ Á|üu≤Û e+ #·÷|æ, $<Û ä « +kÕìøÏ , ÁbÕD qcÕº ì øÏ , n+‘· s êj· ÷ ìøÏ <ë]rdæq|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$düTÔ+~. dü ¬ s ’ q eqs¡ T \T n+<ä T u≤≥T˝À ˝Ò ø £ b ˛e&É + , ã\V”≤qT\T, eè<äT\∆ T, ne>±Vü≤q ˝Òøb£ ˛e&É+ yÓTT<ä˝q’… ã\yÓTÆq <äTs¡“\‘ê«\‘√ bÕ≥T $|ü‘·TÔqT πs¬ø‹Ô+#˚
$eq |ü_¢πøwüHé‡
es¡<ä\T, uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT e+{Ï @<Ó’Hê yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$ùdÔ, n~ $|ü‘·TÔ≈£î <ë]rdüTÔ+~. ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î »HêyêkÕ\T ˝Òì m&Ü] ÁbÕ+‘·+˝À e#˚à uÛÑ÷ø£+|ü+ n~ m+‘· rÁe‘· ø£\~ nsTTHê $|ü‘·TÔ>± |ü ] >∑ D Ï + #· ã &É < ä T . Á|ü » \qT, yê] Ädü T Ô \ qT, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq|ü⁄Œ&˚ uÛÑ÷ø£+|ü+ $<Û«ä +düøs£ e¡ Te⁄‘·T+~. ø±ã{Ï,º yÓ|’ Øü ‘ê´\T, <äTs¡“\‘·«+ ø£\>∑*dæq|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$düTÔ+~.
_Ûqï s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\T yÓ’|üØ‘ê´\T n$ dü+uÛÑ$+#˚ rs¡TqT ã{Ϻ #ê˝≤ s¡ø±\T ñHêïsTT. ø=ìï ‘·s¡#·T>± eùdÔ, eT]ø=ìï dü+<äsꓤìï ã{Ϻ edüTÔ+{≤sTT. yÓ’|üØ‘·´ ‘·s¡Vü‰\T yÓ’|üØ‘ê´\T uÛÖ>√[ø£ yÓ’|üØ‘ê´\T 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHê$T 3. uÛÑ÷bÕ‘·+ 4. n–ï|üs¡«‘· ù|\T&ÉT 5. Äqø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+ 6. >∑qT˝À¢ n–ï Á|üe÷<ä+ ˙{Ï yê‘êes¡D yÓ’|üØ‘ê´\T 1. ñwüí eT+&É\ #·Áø£yê‘·+ (‘·TbòÕqT) 2. {Às¡ï&√, Vü≤]πøHé 3. es¡<ä\T 4. ø£s¡Te⁄ 5. e&É>±\T\T 6. ≈£î+uÛÑeèwæº 7. uÛÑ÷bÕ‘·+ 8. e&É>±\T\T, o‘·\ >±\T\T 9. Væ≤eT dü+bÕ‘ê\T 10. düeTTÁ<ä ø£åsT÷ø£s¡D
11
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üsê´es¡D yÓ’|üØ‘ê´\T
<äTs¡“\‘·«+>± ìs¡«∫kÕÔs¡T. uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£, Ä]úø£ eT]j·TT |üsê´es¡D ø±s¡ø±\T ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·T\#˚ ìsê∆]+#·ã&ç ˇø£ ø£eT÷´ì{° yÓ|’ Øü ‘ê´\ Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡jT˚ ´ düTìï‘·‘ê«ìï ô|+#˚ dæú‹ì <äTs¡“\‘·«+ n+{≤s¡T(Vulnerability is the condition
1. |üsê´es¡D ø±\Twü´+ 2. n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· 3. m&ÜØø£s¡D 4. ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ÉT\T
determined by physical, social, economic and environmental factors or processes, which increases the susceptibility of a commnunity to the impact of hazards).
C…’$ø£ yÓ’|üØ‘ê´\T 1. n+≥T yê´<ÛäT\T 2. ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ÉT\T 3. ø£\Twæ‘· ÄVü‰s¡+ 4. kÕeT÷Væ ≤ ø£ $<Û ä « +dü ø £ Äj·TT<Ûë\T s¡kÕj·Tq/bÕ]ÁXÊ$Tø£/nDT Á|üe÷<ë\T 1. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T 2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\T 3. #·eTTs¡T m>∑õeTà&É+/ n–ï Á|üe÷<ë\T 4. nDT Á|üe÷<ë\T Á|üe÷<ä yÓ’|üØ‘ê´\T 1. |ü & É e /s√&É T ¶ / ¬ s ’ \ T/$e÷q Á|üe÷<ë\T 2. Á>±MTD/|ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ »]π> n–ï Á|ü e ÷<ë\T/u≤+ãT ù|\Tfi¯ó¢ 3. ø±]Ã#·TÃ\T 4. uÛÑeHê\T ≈£L*b˛e&É+ 5. $<äT´‘Y Á|üe÷<ë\T 6. ‘=øÏÿdü˝≤≥\T 7. >∑qT˝À¢ es¡<ä\T
1.4.2 <äTs¡“\‘·«+(Vulnerability) ˇø£ ø£eT÷´ì{°, ìsêàD+, ùde\T ˝Ò<ë uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+ yê{Ï dü«uÛ≤e+, ìsêàD+ eT]j·TT n$ $|ü‘·TÔ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘êìøÏ ˝Ò<ë Á|üe÷<äøs£ ¡ uÛ÷Ñ uÛ≤>±ìøÏ ñqï kÕMT|ü´‘· Ø‘ê´ $<Ûä«+kÕìøÏ ˝Ò<ë n+‘·sêj·÷ìøÏ >∑Ts¡e&ÜìøÏ >∑\ |ü]~Ûì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 2001 >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± uÛÑTCŸ |ü≥ºD+ •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔqï yê] ø£+fÒ Çs¡T¬ø’q s√&ÉT¢, ø=‘·Ô>± ì]à+#·ã&çq m‘·ÔsTTq, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì uÛÑeHê\T, n~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘· ø£*–q uÛÑTCŸ bÕ‘· q>∑sêìøÏ #Ó + ~q yêπ s m≈£ î ÿe>± >±j· T |ü & ܶ s ¡ T . m≈£ î ÿe eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\T $XÊ\yÓTÆq s√&É¢qT ø£*– ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü, »qkÕ+Á<ä‘· ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe>± ñ+~. ˇø£{Ï/¬s+&ÉT n+‘·düTÔ\ uÛÑeHê\qT e÷Á‘·y˚T ø£*– ñHêïs¡T. n+<äTe\¢ yês¡T uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ‘·«s¡>± ãj·T≥≈£îsê>∑*>±s¡T. ø±ã{Ϻ, uÛÑTCŸ •yês¡˝¢ À ìedædTü qÔ ï yê] ø£+fÒ uÛTÑ CŸ bÕ‘· q>∑s+¡ ˝À ìedædTü qÔ ï yês¡T n~Ûø£ <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ñqï≥Tº #Ó|üŒe#·TÃ. kÕe÷õø£+>±, Ä]úø£+>± n≥º&ÉT>∑Tq ñqï Á|ü»\T $|ü‘·TÔ\≈£î eT]+‘· <äTs¡“\T¬s’ ñ+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ~>∑Te ÁbÕ+‘ê\(low lying areas)˝À ñ+&˚ yês¡T es¡<ä eTT|ü⁄Œ m≈£ î ÿe>± ø£ * – ñ+{≤s¡ T . es¡ < ä \ e\q yê] Çfi¯ ó ¢ <Óã“‹+{≤sTT. yê] JeH√bÕ~Ûô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. eqs¡T\ ˝Ò$T ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ\≈£î düŒ+~+#˚ eT]j·TT <ëìì m<äTs=ÿH˚ kÕeTsêú´ìï |ü]$T‘·+ #˚dTü +Ô ~. ∫qï|æ\\¢ T, eè<äT\∆ T, $ø£˝≤+>∑T\T $T>∑‘ê yê]ø£+fÒ m≈£îÿe Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ês¡T. ôd+≥sY |òüsY ØôdsYà ÄHé ~ m|æ&Ó$Tj·÷\J Ä|òt &çC≤düºsY‡(CRED) 2000˝À $&ÉT<ä\ #˚dæq ˇø£ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+>± #·ìb˛j˚T yê]˝À 85% eT+~ eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢˝Ò ñ+≥THêïs¡T. <äTs¡“\‘ê«\qT uÛÖ‹ø£ ( physical) <äTs¡“\‘·«+, kÕe÷õø£ - Ä]ú ø £ ( socio-economic ) <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « +>± eØZø£]+#·e#·TÃ. uÛÖ‹ø£ <äTs¡“\‘·«+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T ˝Ò<ë es¡<ä\T e+{Ï Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T ø±s¡D+>± qwüºb˛j˚T, $<Ûä«+kÕìøÏ >∑Ts¡j˚T´ e´≈£îÔ\T, eqs¡T\T Bì |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. Ç~ uÛeÑ Hê\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\T e+{Ï eTT+|ü⁄ ø£*–q ìsêàD≤\T eT]j·TT Á|ü»\T Ä yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ ñqï kÕMT|ü´‘·, Á|ü<˚X¯+, dü«uÛ≤e+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. $|ü‘·TÔ »]π> düe÷j·T+˝À uÛÑeHê\T, ìsêàD≤\T <ëì ã˝≤\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ ø£*– ñqï kÕ+πø‹ø£ kÕeTs¡´ú +ô|’ ≈£L&Ü Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
12
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düTs¡øÏå‘·+ ø±ì ÁbÕ+‘ê\˝À n<äT|ü⁄˝Ò≈£î+&Ü ô|]π>
dæúsêyêkÕ\T Á|ü»\qT yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑T] #˚kÕÔsTT. uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Ò<ë uÛÑ÷bÕ‘·+(landslide) dü+uÛÑ$+∫ q|ü⁄Œ&ÉT Ä ÁbÕ+‘·+ô|’ ñ+&˚ uÛÑe+‘·T\T, ìsêàD≤\T ≈£î|üŒ≈£L\&É+ ˝Ò<ë C≤]b˛e&É+ »]–, ~>∑Teq ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± ì]à+∫q ìsêàD≤\qT ôd’‘·+ ≈£L*Ãy˚j·Te#·TÃ. kÕe÷õø£` Ä]úø£ <äTs¡“\‘·«+ ˇø£ yÓ’|üØ‘·´+ Á|ü»\ô|’ #·÷|æ+#˚ rÁe‘· πøe\+ <ëì uÛÖ‹ø£ n+XÊ\ô|’ e÷Á‘·y˚T Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É<äT. Á|ü»\ kÕe÷õø£ Ä]úø£ dæú‹ ≈£L&Ü Á|üuÛ≤e+ jÓTTø£ÿ rÁe‘·qT ìsê∆]düTÔ+~. BìH˚ kÕe÷õø£ Ä]úø£ <äTs¡“\‘·«+ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î düeTTÁ<ä rs¡+˝À ìedæ+#˚ ù|<ä Á|ü»\≈£î <äè&ÛÉyÓTÆq ø±+Áø°≥T uÛÑeHê\T ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ &ÉãT“ ñ+&É
1.4.3 kÕeTs¡ú´+(Capacity) ˇø£ $|ü‘T· qÔ T m<äTs√ÿe&É+, ‘·≥Tºø√e&É+, ìs√~Û+#·&+É ˝Ò<ë <ëì qT+&ç ‘·«s¡>± ø√\Tø√e&É+ ø√dü+ ≈£î≥T+u≤\T eT]j·TT ø£eT÷´ì{°\ e<ä› ñ+&ç, yê{Ïì n+<äT≈£î dü+dæ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
düTs¡ø‘åÏ · ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæd÷ü ,Ô yê] >∑èVü‰\T <äè&ÛyÉ TÓ qÆ kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·&É+ e\q yês¡T ns¡T<äT>± e÷Á‘·y˚T $|ü ‘ · T Ô \ ≈£ î >∑ T s¡ e ⁄‘· T +{≤s¡ T . ˇø£ y ˚ fi ¯ dü s ¡ « + $<Ûä«+düyÓTÆHê, <ëì qT+&ç ø√\T≈£îH˚ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤s¡T. yÓ| ’ Øü ‘ê´\T m|ü⁄Œ&É÷ dü+uÛ$Ñ dü÷HÔ ˚ ñ+{≤sTT. nsTT‘˚, rÁeyÓTÆq <äTs¡“\‘·«+, m<äTs=ÿH˚ kÕeTs¡ú´+ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&˚ yÓ’|üØ‘ê´\T $|ü‘·TÔ>± e÷s¡‘êsTT. eTs√ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ yÓ’|üØ‘·´ Äeè‹Ô, ø£eT÷´ì{° <äTs¡“\‘·«+ rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ eTT|ü⁄ŒqT ô|+#·T‘êsTT.
1.4.4 eTT|ü⁄Œ(Risk) yÓ|’ Øü ‘ê´\T eT]j·TT <äTs¡“\‘·« |ü]dæ‘ú T· \ eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ #·s¡´\ ø±s¡D+>± Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+˝À n+‘·sêj·T+, |üsê´es¡D ø°åD‘·‘√ bÕ≥T eTs¡D≤\T, >±j·÷\T, ÄdæÔ, JeH√bÕ~Û qwüº+ e+{Ï Vü‰ìø£s¡yÓTÆq |üs¡´ekÕHê\T ˝Ò<ë }Væ≤+#·<ä–q≥Te+{Ï qkÕº\T »]π> dü+uÛ≤e´‘·qT eTT|ü⁄Œ n+{≤s¡T. ˇø£ ì]›wºü ø±\ e´e~Û˝À ˇø£ ì]›wºü ÁbÕ+‘·+˝À yÓ|’ Øü ‘·´ dü+|òüT≥q dü+uÛÑ$+∫q ø±s¡D+>± ‘·˝…‘˚Ô }Væ≤+∫q qcÕº\ n+#·HêqT eTT|ü⁄Œ n+{≤s¡T. eTT|ü⁄Œ kÕúsTT ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~: yÓ’|üØ‘·´ dü«uÛ≤e+ yÓ’|üØ‘·´ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ n+XÊ\ <äTs¡“\‘·«+ Ä n+XÊ\ Ä]úø£ $\Te ˇø£ ø£eT÷´ì{°/ÁbÕ+‘·+ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑T¬s’, <ëì <äTÁwüŒuÛ≤yêìøÏ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT Ä ø£eT÷´ì{°/ÁbÕ+‘·+ eTT|ü⁄Œ˝À ñqï≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~. eTq+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT >∑T]+∫, #·]ÃdüTÔHêïeT+fÒ, n~ $|ü‘T· Ô eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ #·]Ã+#·&yÉ T˚ ne⁄‘·T+~. $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D˝À yÓ’|üØ‘ê´ìï ≈£î~+#·&É+ ˝Ò<ë eTT|ü⁄Œ ø£*– ñqï n+X¯+ jÓTTø£ÿ <äTs¡“\‘ê«ìï ≈£î~+#·&+É <ë«sê $|ü‘·TÔ dü+ã+~Û‘· ÁbÕD qcÕº\T, ÄdæÔ qcÕº\qT ‘·–Z+#˚ nìï #·s¡´\T Ç$T&ç ñ+{≤sTT. $|ü ‘ · T Ô eTT|ü ⁄ Œ ≈£ î ~+|ü ⁄ ( Disaster Risk Reduction)qT ~>∑Te $<Ûä+>± #˚|ü&É‘ês¡T. 1. dü+dæ<ä∆‘·(Preparedness): Ç~ dü+s¡ø£åD Á|üÁøÏj·T. Ç+<äT˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T, e´≈£îÔ\T $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T\≈£î dü‘·«s¡y˚T, y˚>∑+>± düŒ+~+#˚ $<Ûä+>± #˚ùd #·s¡´\T ñ+{≤sTT.
13
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü+dæ<ä∆‘·˝À 1. Ä#·s¡D°j·TyÓTÆq n‘·´edüs¡ Á|üD≤[ø£\T, 2. ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\ n_Ûeè~∆, 3. Ä$wüÿs¡D\ ìs¡«Vü≤D, 4. e´≈£îÔ\≈£î •ø£åD yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, dü+dæ<ä∆‘· $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕD qcÕº ì ï, ø° \ ø£ ùde\≈£ î n+‘· s êj· ÷ ìï, $<Û ä « +kÕìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT rdüTø√H˚ #·s¡´\qT ø£*– ñ +≥T+~. 2. ñ|üX¯eTq+(Mitigation): ñ|üX¯eTq+˝À yÓ’|üØ‘·´ Á|üuÛ≤yêìï, uÛÑ$wü´‘Y˝À $|ü‘·TÔ yê´|æÔì ‘·–Z+#·&Éø√dü+ <äTs¡“\ |ü]dæú‘·T\qT ≈£î~+#·&ÜìøÏ rdüTø√e\dæq #·s¡´\T ¬s+&É÷ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, ñ|üX¯eTq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T yÓ’|üØ‘·´+‘√ bÕ≥T $|ü‘T· Ô eTT|ü⁄Œq≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ n+XÊ\ô|’ ≈£L&Ü øπ +ÁBø£]+#·e\dæ ñ+≥T+~. ì]›wüº yÓ’|üØ‘·´ ñ|üX¯eTq #·s¡´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T: ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{Ï j·÷»e÷q´+, yÓ’|üØ‘·´ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç Á|ü»\qT ‘·s¡*+#·&É+, yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT $<Ûä«+kÕìï ≈£î~+#˚ ìsêàD≤\ ã˝Àù|‘·+ yÓTT<ä˝…’q$. ñ|üX¯eTq #·s¡´\T Ç≥Te+{Ï uÛÖ‹ø£ #·s¡´\‘√ bÕ≥T $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ Ä]úø£, kÕe÷õø£ <äTs¡“\‘ê«\qT ≈£î~+#˚ \øå±´ìï ≈£L&Ü ø£*– ñ+≥T+~. 2004 dü T Hê$T ‘· s ¡ T yê‘· ‘· $ Tfi¯ H ê&É T ˝Àì kÕ$Tj·÷sYô|≥ºsTT Á>±eT+˝À Ç‘·s¡ Á>±e÷\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ‘·≈£îÿe eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#êsTT. Ä Á>±eT Á|ü»\T XÀ<Ûäq s¡ø£åD, U≤∞ #˚j·TT≥, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡˝À •ø£åD ø£*– ñHêïs¡T. Ç~ yês¡T $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+>± düeTs¡úe+‘·+>± düŒ+~+∫, ô|<ä› dü+K´˝À $\TyÓq’ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|&ü +ç ~. eTT|ü⁄Œ kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\qT ã{Ϻ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î q>∑sê˝À¢ ñ+&˚ ñbÕ~Û neø±XÊ\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT ‘·eT yÓ|’ ⁄ü Äø£]¸kÕÔsTT. düs¬ q’ Ä]úø£ eqs¡T\T ˝Òø£b˛e&É+, q>∑sê˝À¢ düú˝≤\≈£î ñ+&˚ n~Ûø£ πs≥T¢ yê]ì düTs¡ø‘åÏ +· ø±ì, <äTs¡“\¤ yÓTqÆ eTT]øÏ yê&É˝À¢ dæsú |¡ &ü ˝˚ ≤ #˚kÕÔsTT. eTT+u…’˝À |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<ä\ e\¢ q>∑s¡+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ yê] ø£+fÒ eTT]øÏ yê&É˝À¢ ìedæ+#˚ ù|<ä˝Ò m≈£îÿe
$eq |ü_¢πøwüHé‡
<äTÁwüŒuÛ≤yê\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. s√EyêØ ≈£L* |üqT\T ø√˝ÀŒe&É+, |üì Á|ü<˚XÊ\T <Óã“‹q&É+, $<äT´<ë|òü÷‘·+, ˙{Ï e\¢ e#˚à yê´<ÛäT\T, Ç‘·s¡ s¡ø±\ qcÕº\qT m<äTs=ÿ+{≤s¡T. yê]øÏ m≥Te+{Ï ÄdæÔ ñ+&Éø£b˛e&É+ e\q m≥Te+{Ï ;e÷ ≈£L&Ü e]Ô+#·<äT. Á|üuÛÑT‘·«+, Ç‘·s¡ düVü‰j·T dü+düú\T yê]øÏ ø£*–q qcÕº\≈£î m≥Te+{Ï |ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+#·e⁄. Ä $<Ûä+>± yê] kÕe÷õø£ dæú‹ es¡<ä\T e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT n~Ûø£ $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œq≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~.
1.5 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D (Disastster Management) $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D nqTq~ $|ü‘T· /Ô n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· \ô|’ ìj·T+Á‘·D ø£*– ñ+&É{≤ìøÏ, Á|ü»\qT $|ü‘T· Ô Á|üu≤Û e+ qT+&ç ‘·|æŒ+#·&ÜìøÏ, Á|üuÛ≤yê\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, yê]ì yê{Ï qT+&ç ø√\Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ $<Ûä+>± ˇø£ #·Á{≤ìï ø£*Œ+#˚ $<Ûä+>± s¡÷|üø£\Œq #˚dæq |ü\T s¡ø±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ düe÷Vü‰s¡+(Disaster Management covers the range of activities designed to maintain control over a disaster/emergency situations and to provide a frame work for helping people to avoid, reduce the effects of, or recover from impact of a disaster).
á ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\T $|ü ‘ · T Ô ≈ £ î eTT+<ä T , $|ü ‘ · T Ô dü+<äs¡“¤+>± ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ ìs¡«Væ≤+#˚ dü+dæ<ä∆‘·, ñ|ü X ¯ e Tq+, n‘· ´ edü s ¡ dü Œ +<ä q , dü V ü ‰ j· T ø£ eT]j· T T |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D(|ü⁄q]ïsêàD+ eT]j·TT |ü⁄qsêyêdü+) yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫qyÓ’ ñ+{≤sTT. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À $_Ûqï <äX¯\T ñ+{≤sTT. n$: 1. n‘·´edüs¡ düŒ+<äq düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T 2. |ü⁄qsêyêdü+ |ü⁄q]ïsêàD+ 3. ñ|üX¯eTq+ 4. dü+dæ<ä∆‘· kÕ<Ûës¡D+>± á <äX¯\qT ˇø£ $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q nq+‘·s¡+ es¡Tdü>± ø=qkÕ–kÕÔs¡T. 1. n‘·´edüs¡ düŒ+<äq düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T (Emergency Response and relief) $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+˝À eT]j·TT $|ü‘·TÔ ‘êøÏq yÓ+≥H˚ <ëì Á|üu≤Û yê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ #˚|fü ºÒ ‘·øDå£ #·s´¡ \qT n‘·´edüs¡ düŒ+<äq düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
14
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üuTÑÛ ‘·«+, Á|üuTÑÛ ‘˚«‘·s¡ dü+dü\ú T, C…H’ é Á≥düT,º >∑Ts¡T <ë«sê ø£$T{° e+{Ï |ü\T eT‘· dü+dü\ú T Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT düV‰ü j·Tø£ #·s¡´\qT n+~kÕÔsTT. Ç+<äT˝À m. XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\T, _. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡, dæ. ÄVü‰s¡+, ã≥º\T, ôw\ºs¡T, eT+<äT\T n+<äCÒj·T&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+{≤sTT. 2. |ü⁄qsêyêdü+ |ü⁄q]ïsêàD+(rehabilitation and reconstruction) Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \T #˚|{ü qºÏ yÓ+≥H˚ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· ø£eT÷´ì{° kÕ<Ûës¡D dæú‹øÏ #˚s¡T≈£îH˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+, |ü\T Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T |ü⁄qsêyêdü+ eT]j·TT |ü⁄q]ïsêàD(rehabilitation and reconstruction) #·s¡´\T #˚|ü&É‘êsTT. s√&ÉT¢, XÊX¯«‘· >∑èVü‰\T, $<äT´‘Y, ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{Ÿes¡Tÿ\T |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·ã&É‘êsTT. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q á <äX¯˝À JeH√bÕ~Û ø√˝ÀŒsTTq yê]øÏ Ä]úø£ |ü⁄qsêyêdü+ ≈£L&Ü ø£*ŒkÕÔs¡T. 3. ñ|üX¯eTq+(Mitigation) $|ü‘·TÔ |ü]~Ûì ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ >∑\ neø±XÊìï ‘·≈î£ ÿe #˚ùd @ #·s´¡ HÓH’ ê ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ nqe#·TÃ. ñ|üX¯eTq #·s¡´ $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT, $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ ≈£L&Ü #˚|ü≥ºe#·TÃ. ø±ì, ñ|üX¯eTq #·s¡´ nH˚ |ü<ëìï $|ü‘·TÔ≈£î >∑Ts¡j˚T´ dü+uÛ≤e´‘·qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ rdüT≈£îH˚ #·s¡´\≈£î ‘·s¡#·T>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ ˝À¢ uÛÖ‹ø£ eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£ #·s´¡ \T ¬s+&É÷ ñ+{≤sTT. $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û yê\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ Bs¡øÈ ±*ø£ #·s´¡ \T>± |ü\T s¡ø±\ ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\qT #˚|ü&É‘ês¡T. ìsêàD≤‘·àø£ #·s¡´˝À¢ uÛ≤>∑+>± $|ü‘·TÔqT ‘·≥Tº≈£îH˚ uÛeÑ Hê\ ìsêàD+, qB Äqø£≥\º m‘·TÔ ô|+#·&+É #˚kÕÔsT¡ . $|ü‘T· Ô ìs¡ « Vü ≤ D˝À •ø£ å D Çe«&É + , uÛ Ñ ÷ $ìjÓ ÷ >±ìï Áø£eTãB∆ø£]+#·&É+, Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ô|+#·&É+ yÓTT<ä\>∑T ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. 4. dü+dæ<ä∆‘·(Preparedness) yÓ|’ Øü ‘ê´\ Á|üu≤Û yêìï düeTs¡eú +‘·+>± m<äTs√ÿe&ÜìøÏ yÓ’|üØ‘·´ |òüT≥q≈£î eTT+<˚ #˚|üfÒº ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, #·s¡´\qT dü+dæ<ä∆‘· n+{≤s¡T. düeTs¡úe+‘·yÓTÆq dü+dæ<ä∆‘· #·s¡´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqï |üø+å£ ˝À $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û yêìï ô|<ä› m‘·TqÔ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘·–+Z #·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü, $|ü‘T· \Ô qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ø£eT÷´ì{° n‘·T´‘·ÔeT+>± düqï<ä∆+ #˚j·Te#·TÃ. ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<ä∆‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫ ÁøÏ+~ ñ<ëVü≤s¡DqT >∑eTì+#·+&ç: 1977 qe+ãsY 15q Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À >∑+≥≈£î 200 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑yÓTÆq >±\T\‘√ ≈£L&çq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT dü+uÛÑ$+∫+~. Bì ø±s¡D+>± 10,454 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 55,00,000 eT+~ ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡T. 90,37,400 eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. 378 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ Ä]úø£ qwüº+ dü+uÛ$Ñ +∫+~. 1990˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ŸqT eTs=ø£ ô|qT ‘·TbòÕqT ‘êøÏ+~. nsTT‘˚ ô|]–q »HêuÛ≤ ø±s¡D+>± 1977 ø£+fÒ m≈£îÿe>± 1990˝À 63,40,000 eT+~ ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡T.
15
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e\j·T+ (Disaster Management Cycle) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À $|ü‘·TÔqT ‘·|æŒ+#·&É+, <ëì Á|üu≤Û yêìï ‘·–+Z #·&+É ˝Ò<ë <ëì e\q »]–q qcÕº\ qT+&ç ø√\T≈£îH˚˝≤ #˚j·T&É+ ø√dü+ $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT, $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>±, $|ü‘·TÔ ‘·s¡Tyê‘· #˚|üfÒº nìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, ø±s¡´Áø£e÷\T, #·s¡´\˙ï Ç$T&ç ñ+{≤sTT. $|ü ‘ · T Ô eTT|ü ⁄ Œ ìs¡ « Vü ≤ D˝À uÛ ≤ >∑ + >± #˚ | ü f Ò º ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ jÓTTø£ÿ eT÷&ÉT eTTK´yÓTÆq <äX¯\T. 1. $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT: yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$ùdÔ, <ëì e\q ø£*π> e÷q, ÄdæÔ qcÕº\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ #˚|üfÒº ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T. ñ<ë: ne>±Vü≤Hê Á|ü#êsê\T, ã\V”≤qyÓTqÆ ìsêàD≤\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+, ≈£î≥T+ã+ eT]j·TT ≈£eT÷´ì{° kÕúsTT˝À¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$. á <äX˝¯ À #˚|fü ºÒ Ç≥Te+{Ï eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ #·s´¡ \qT ñ|üX¯eTq eT]j·TT dü+dæ<ä∆‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T. 2. $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À: u≤~Û‘·T\ nedüsê\qT, u≤<Ûä\qT rπsÃ+<äT≈£î #˚|üfÒº #·s¡´\T. á <äX¯˝À #˚|üfÒº #·s¡´\qT n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T. 3. $|ü‘·TÔ ‘·s¡Tyê‘·: $|ü‘·TÔ ‘êøÏq yÓ+≥H˚ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q ø£eT÷´ì{°\T ‘·«s¡>± ø√\T≈£îH˚ $<Ûä+>± #˚|üfÒº |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \T. M{Ïì Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT dü«dü‘ú (· response and recovery) ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n+{≤s¡T.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
nsTTq|üŒ{Ïø°, düeTs¡úe+‘·yÓTÆq ñ|üX¯eTq, dü+dæ<ä∆‘· #·s¡´\ Á|ü»\T, dü+ã+~Û‘· Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø±s¡D+>± eTè‘·T\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+~. 969 eT+~ eT~+|ü⁄ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. n+<äTu≤≥T˝À ñqï eTs¡DÏ+#ês¡T. eqs¡ T \ >∑ T ]+∫ ne>±Vü ≤ q ˝Ò ø £ b ˛e&É + ø±s¡ D +>± \uÛÑ´eTe⁄‘·Tqï düe÷#ês¡+ ∫e] es¡≈£î #˚s¡&É+ ˝Ò<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $_Ûqï $|ü‘·TÔ\ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D <˚X¯ yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+#˚ |ü\T s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ u≤<Û´ä ‘·qT >∑D≤+ø±\T eT]j·TT ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T eT+Á‹‘·« düe÷#êsêìï dü+dæ<ä∆+ #˚ùd j·T+Á‘ê+>∑+ Ç+ø± n_Ûeè~∆ XÊK(Ministry of Statistics and Programme Implemen#Ó+<äe\dæ ñ+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005, ÁøÏ+<ä tation) #˚|ü{Ϻ+~. $|ü‘·TÔ\T, yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ &˚{≤uÒdqt T n_Ûeè~∆|]ü #˚+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ #·Á{≤ìï @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ |òüsY &çC≤düºsY n+XÊ\ dü+dæ<+∆ä #˚ùd <äèw摺 √ øπ +Á<ä >∑D≤+ø±\ ø±sê´\j·T+(Central y˚ T H˚ C Ÿ y Ó T +{Ÿ ( National Institute for Disaster Statistics Office) ˇø£ kÕ+πø‹ø£ ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚dæ+~. Management(NIDM) ) |ü ] XÀ<Û ä H ê ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T 1. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ\ >∑D≤+ø±\T ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. $|ü‘T· \Ô ‘√ bÕ≥T <˚X¯ kÕe÷õø£, Ä]úø£ Jeq+, 2. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À #˚|ü{Ϻq ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, |ü⁄qsêyêdü õ&ç|æ eè~∆ô|’ yê{Ï Á|üu≤Û yêìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ >∑D≤+ø±\T, j·T+Á‘ê+>±ìï á dü+düú n_Ûeè~∆ #˚düTÔ+~. 3. $|ü‘·TÔ >∑D≤+ø±\ õ˝≤¢\ yêØ dü+Á>∑Vü≤D Á|ü|ü+#· kÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ 4. ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, |ü⁄qsêyêdü >∑D≤+ø±\ õ˝≤¢\ yêØ eT÷&ÉT Á|ü<Ûëq eqs¡T\T ñHêïsTT. n$: 1.EM. DAT, 2. dü+Á>∑Vü≤D, Natcat , 3. Sigma . ôd+≥sY |ò ü s Y ØôdsY à ÄHé ~ 5. sêh kÕúsTT˝À qwüº+, |ü⁄qsêyêdü düe÷#êsêìï m|æ&ç$TjÓ÷\J ÄHé &çC≤düºsY‡(Centre for Research on Áb˛~#˚j·T&É+ the Epidemiology on Disastera(CRED)) nH˚ dü+düú ô|’ $esê\qT ùdø£]+#˚+<äT≈£î ◊<äT bòÕsêà≥¢qT n_Ûeè~∆ 1987 qT+&ç Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± |ü\T <˚XÊ\ qT+&ç ùdø£]düTqÔ ï #˚XÊs¡T. πø+Á<ä kÕúsTT˝À &˚{≤uÒdtqT dæ<ä∆+ #˚j·T&ÜìøÏ $|ü‘·TÔ &˚{≤qT EM. DAT>± e´eVü≤]kÕÔs¡T. eT÷´ì#Y Ø nedüsy¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+, õ˝≤¢ kÕúsTT dü+dü\ú T Çq÷‡¬sHé‡ ø£+ô|˙ NatcatHê{Ÿø±{ŸqT ìs¡«Væ≤düTÔ+&É>±, dæ«dt n+~+#·e\dæ ñ+≥T+~. Ø Çq÷‡¬sHé‡ ø£+ô|˙ Sigma ù|]≥ düe÷#êsêìï ùdø£]k˛Ô+~. á eT÷&ÉT dü+düú\T ùdø£]düTÔqï düe÷#ês¡+ eT<Ûä´ bı+‘·q ñ+&É≥+ ˝Ò
1.6 düe÷#ês¡ ùdø£s¡D
1.7 Á|ü»\ô|’ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤e+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
16
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. $|ü‘·TÔ\T ` Á|ü|ü+#· |ü]dæú‹ (Disasters in the World - An Overview)
2.1 |ü]#·j·T+ $|ü‘·TÔ\T nqï$ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± düs¡« kÕ<Ûës¡D+. $|ü‘T· \Ô ≈£î e÷qe C≤‹øÏ ñqï+‘· #·]Á‘· ñ+~. yê{Ï rÁe‘·, dü+øÏ¢wüº‘·, Äeè‹Ô, Ä]úø£ e´edüú\ô|’ yê{Ï Á|üuÛ≤e+ HêHê{ÏøÏ ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+ Ä+<√fi¯q ø£*–k˛Ô+~. Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T Á|ü»\≈£î rÁe eTT|ü⁄ŒqT ø£*–dü÷Ô n~Ûø£ »HêuÛ≤ kÕ+Á<ä‘· ø£*– ñqï n˝≤Œ_Ûeè~∆ <˚XÊ\≈£î ø√\Tø√˝Òì $<Ûä+>± qwüº+ ø£*–düTÔHêïsTT. $|ü‘·TÔ\ e\q Á|ü|ü+#· Ä]úø£ e´edüú≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq 880 _*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡¢ qwüº+ yê{Ï\T¢‘√+~. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ]ø±s¡T¶ qyÓ÷<äT Áø°.|üP. 430 qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Ä dü+e‘·‡s¡+˝À @<∏ÓHé‡ q>∑s+¡ ˝À f…|Æ düò t eTVü≤e÷à] dü+uÛ$Ñ +∫q≥Tº qyÓ÷<Ó+’ ~. Áø°.X¯. 1556≈£î eTT+<äT Á|ü|ü+#·+˝À 10 n‘·´+‘· uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. 1556 »qe] 23q #ÓH’ ê˝Àì cÕ+^® ÁbÕ$qT‡˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü ‘êøÏ&çøÏ 8,30,000 eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T.
1992`2000 eT<Ûä´ dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ <ë<ë|ü⁄ 500 $|ü‘·TÔ\T #=|ü⁄Œq Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± yÓTT‘·Ô+ 4,989 $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚ 1999 qT+&ç 2003 eT<Ûä´ dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq 707 $|ü‘·TÔ\T qyÓ÷<äj·÷´sTT. 1994 `1998 eT<Ûä´ ø±\+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 1999`2003 eT<Ûä´ $|ü‘·TÔ\ dü+K´ dü>≥ ∑ Tq dü+e‘·‡sêìøÏ 60% ô|]–+~. e÷qyê_Ûeè~∆ n\Œ+>± ñqï <˚XÊ˝À¢ 142% ô|s¡>∑&É+ >∑eTHês¡Ω+. 1992`2001 eT<Û ä ´ dü + uÛ Ñ $ +∫q $|ü ‘ · T Ô \ qT |ü]o*ùdÔ, ø£s¡Te⁄, <äT]“¤ø£å+ n‘·´+‘· ÁbÕD≤+‘·ø£ $|ü‘·TÔ\T>± ìs¡ ÷ |æ ‘ · e Tj· ÷ ´sTT. es¡ < ä \ T, kÕ+π ø ‹ø£ Á|ü e ÷<ë\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·s¡Tyê‹ kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT.
2.2 Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± $|ü‘·TÔ\ rs¡T 20e X¯‘êã›+ ¬s+&Ée ns¡úuÛ≤>∑+˝À Á|ü|ü+#·+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ 200≈£î ô|>’ ± ô|qT $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. düTe÷s¡T 14 \ø£å\ eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ $|ü‘·TÔ\ e\¢ dü+uÛÑ$+∫q qwüº+ (õ&ç|æ˝À XÊ‘·+ |üs¡+>±) n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À 20 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+~. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± ÁbÕD qwüº+ n~Ûø£+>± »]–q <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À Ädæj·÷ <˚XÊ\T nÁ>∑uÛ≤>±q ñHêïsTT. Ç{°e\ ø±\+˝À düV≤ü », e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘T· \Ô dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. 1994 qT+&ç 1998 eT<Û´ä Á|ü|+ü #· yê´|ü Ô + >± dü + e‘· ‡ sêìøÏ dü > ∑ ≥ Tq 428 $|ü ‘ · T Ô \ T dü + uÛ Ñ $ +#êsTT. ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ >∑ D ≤+ø±\ Á|ü ø ±s¡ +
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1995 qT+&ç 2004 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔ\ rs¡T
17
es¡<ä\T ‘·TbòÕqT¢ ø£s¡Te⁄, dü+ã+~Û‘· $|ü‘·TÔ\T eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T uÛÑ÷ø£+bÕ\T düTHêMT\T uÛÑ÷bÕ‘ê\T
30% 21% 19% 15% 8% 4%
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\T Væ≤eT dü+bÕ‘ê\T ø°≥ø±\ <ë&ÉT\T
1% 1% 1%
2.3 Ç‘·s¡ $esê\T 2005˝À ¬s¬>sY, u≤ãsY s¡∫+∫q ªIn the Line of Fire:
Trauma in the Emergency Servicesµ |ü⁄düø Ô +£ Á|üø±s¡+
>∑&∫ç q 10 dü+e‘·‡sê\˝À nq>± 1995 qT+&ç 2005 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± 200 ø√≥T¢(2 _*j·TqT¢) ˝Ò<ë Á|ü|ü+#·»HêuÛ≤˝À 1/3 e+‘·T »HêuÛ≤ $|ü‘·TÔ\ ‘êøÏ&çøÏ >∑Ts¡e&É+ »]–+~. düV≤ü » $|ü‘T· \ Ô ø±s¡D+>± Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± Á|ü‹j˚T{≤ 60,000 eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ô|& ò sπÉ wüHé Ä|òt s¬ &éÁø±dt n+&é s¬ &éÁø°ôd+{Ÿ kıôd’{°dt(IFRC) Á|ü#·T]+∫q Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ ìy˚~ø£ (World Disaster Report) 2010 Á|üø±s¡+ 2000 qT+&ç 2009 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q yê]˝À 85% Ädæj·÷, |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yêπs ñHêïs¡T. ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄q≈£î n+‘·sê®rj·T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
18
eP´Vü≤+(United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UN ISDR)) $&ÉT<ä\ #˚dæq >√¢ã˝Ÿ nôddtyÓT+{Ÿ ]b˛sYº 2011 Á|üø±s¡+ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yê]˝À 90 XÊ‘êìøÏ ô|’>± <äøÏåD≤dæj·÷, ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷, |üdæ|òæø˘ <˚XÊ˝À¢ ñ+≥THêïs¡T. <äøÏåD≤dæj·÷˝À $|ü‘·TÔ |”&ç‘· <˚XÊ\˝À n~Ûø£ »HêuÛ≤ ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, ã+>±¢<˚XŸ\T n~Ûø£+>± $|ü‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. uÛÖ>√[ø£ $d”sÔ +í¡ , q<äT\T, dü˝ú ≤ø£è‹ø±s¡D+>± ã+>±¢<X˚ Ÿ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T es¡ < ä \ T, ‘· T bò Õ q¢ ≈ £ î m≈£ î ÿe>± >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î $&ÉT<ä\ #˚dæq ªªnatural hazards, unnatural disasters µµ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $düÔ]+∫ ñ+&É > ±, ÄÁ|ò æ ø ±˝À ø£ s ¡ T e⁄\T #ê˝≤ ‘· s ¡ # · T >± dü + uÛ Ñ $ dü T Ô H êïsTT. ì‘· ´ ø£ s ¡ T e⁄\T, es¡ < ä \ ‘√ |”&+ç #·ã&ÉT‘·Tqï <˚XÊ\T Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· Äø£* <˚XÊ\T>± |æ\Teã&ÉT‘·THêïsTT. πø+Á<ä ôVA+ eT+Á‹‘·« XÊK 2011 ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ $|ü‘T· \Ô e\q dü+uÛ$Ñ +#˚ qwü+º õ&ç|˝æ À XÊ‘·+ |üs+¡ >±
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚XÊ\ ø£+fÒ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À 20 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+{À+~. j·TTmHé◊mdt&çÄsY $&ÉT<ä\ #˚dæq Disaster Risk Reduction: An Instrument for Achieving the Millennium Development Goals Á|ü ø ±s¡ +
uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yê]˝À 85% eT+~ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\≈£î #Ó+~q yêπs ñ+≥THêïs¡T. $|ü ‘ · T Ô \ e\¢ H˚ s ¡ T >± dü + uÛ Ñ $ +#˚ qwü º + $\Te 1960\˝À dü+e‘·‡sêìøÏ 75.5 nyÓT]ø£Hé _*j·THé &Ü\s¡T¢ ñ+&É>±, >∑‘· 10 dü+e‘·‡sê\T>± n~ dü+e‘·‡sêìøÏ Á{Ï*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢(\ø£å ø√≥¢ &Ü\s¡T¢)≈£î #˚s¡T≈£î+~.
sêh+˝À ñqï ôVAH√\T\T. yÓuŸôd’{Ÿ: http://itic.ioc-unesco.org |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+˝À düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ düeTq«j·T Á>∑÷|ü⁄(International Coordination Group for the Tsunami Warning System in the Pacific (ICGITSU)): Bìì 1968˝À j·TTHÓk˛ÿ Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+
2.4 n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ nø√ºãsY 13qT n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ
≈£î~+|ü⁄ ~q+(International Day for Disaster Reduction)>± bÕ{ÏkÕÔsT¡ . 1990`1999qT n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+(International Decade for É »]–+~. Natural Disaster Reduction)>± bÕ{Ï+#·&+ |üdæ|òæø˘ düTHê$T yê]ï+>¥ ôd+≥sY(Pacific Tsunami Warning Center (PTWC)): BìH˚ n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ä+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Bì Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+ nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT sêh+ Çyê ;#Y˝À ñ+~. Bìì nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q H˚wüq˝Ÿ zcÕìø˘ n+&é n{≤àdæŒj·T]ø˘ n&çàìÁùdºwüHé(National
Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA))
ìs¡«Væ≤k˛Ô+~. Bìì 1948˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À e∫Ãq düTHê$T nq+‘·s¡+ á πø+Á<ä+ ùde\qT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ø£πs_j·THé, #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü $düÔ]+#·&É+ »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://ptwc.weather.gov Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düTHêMT ÇqŒ¤sπ àwüHé ôd+≥sY(International Tsunami Information Centre (ITIC) ): Bìì j·TTHÓk˛ÿ≈£î #Ó+~q Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é IOC) Ä<Û«ä s¡´+˝À 1965˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Bì Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
19
ÁbòÕH釽Àì bÕ]dt˝À Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é ◊zdæ) Ä<Û«ä s¡´+˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Ädæj·THé &çC≤düºsY ]&Éø£åHé ôd+≥sY(Asian Disaster Reduction Cente(ADRC) ): Bìì 1998˝À CbÕHé˝Àì ø√uŸ q>∑s¡+˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. yÓuŸôd’{Ÿ: www.adrc.asia Ädæj·÷ &çC≤düºsY Á|æù|sY¶HÓdt ôd+≥sY(Asia Disaster Preparedness Center (ADPC) ): Bìì 1986 »qe] <∏ësTT˝≤+&é sê»<Ûëì u≤´+ø±ø˘ πø+Á<ä+>± @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.adpc.net Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D dü+düú(World Meteorological Organization (WMO) ): Ç~ ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ nqTã+<Ûä dü+düú. uÛÑ÷>√fi¯yê‘êes¡D≤ìï |üs¡´y˚øÏå+#˚ á dü+düú Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ dæ«≥®sê¢+&é˝Àì C…˙yê˝À ñ +~. Á|ü‹j˚T{≤ e÷]à 23q Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D ~H√‘·‡e+>± »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.wmo.int/ kÕsYÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ôd+≥sY(SAARC Disaster Management Centre (SDMC)): Bìì 2006 nø√ºãsY˝À q÷´&Ûç©¢˝Àì H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ(National Institute of Disaster Management) Äes¡D˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: saarc-sdmc.nic.in k‘Y Ädæj·THé &çC≤düºsY Hê˝…&é® HÓ{ŸesYÿ(South Asian Disaster Knowledge Network (SADKN)): Ç~ kÕsYÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ôd+≥sY Ä<Ûä«s¡´+˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&˚ ˇø£ yÓuŸb˛s¡º˝Ÿ. yÓuŸôd’{Ÿ: www.saarc-sadkn.org Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁkÕº≥J |òüsY &çC≤düºsY ]&Éø£åHé(United Nations International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR)):
Ç~ ◊ø£´sê»´dü$T‹ Ä<Ûä«s¡´+˝À
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
@sêŒ≥T 1999 &çôd+ãsY˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~. Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+ dæ«≥®sê¢+&é˝Àì C…˙yê˝À ñ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.unisdr.org Ç+≥sY > ∑ e s¡ ï yÓ T +≥˝Ÿ bÕ´HÓ ˝ Ÿ ÄHé ¬ ø ’ ¢ y ˚ T {Ÿ #Û˚+CŸ(Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)): Bìì 1988˝À Á|ü | ü + #· yê‘êes¡ D dü + dü ú ( &É ã T¢ ´ m+z), ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ |ü s ê´es¡ D ø±s¡´Áø£eT+(j·TTmHéÇ|æ)\T ø£\dæ @sêŒ≥T #˚XÊsTT. Bì Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+ dæ«≥®sê¢+&é˝Àì C…˙yê˝À ñ +~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.ipcc.ch ny˚sYHÓdt n+&é Á|æù|sY¶HÓdt |òüsY meT¬s®˙dt m{Ÿ ˝Àø£˝Ÿ ˝…e˝Ÿ(Awareness and Preparedness for Emergencies at Local Level(APELL)): ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ |üsê´es¡D ø±s¡´Áø£eT+(j·TTmHéÇ|æ) Á|üuÛÑT‘ê«\T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ esêZ\‘√ ø£*dæ kÕ+πø‹ø£ Á|üe÷<ë\T, |üsê´es¡D n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü ‘·–Z+#·&ÜìøÏ, yê{Ï e\¢ »]π> Vü‰ìø£s¡ Á|üuÛ≤yê\qT ≈£î~+#·&ÜìøÏ ny˚sHY dÓ t n+&é Á|æù|sYH¶ dÓ t |òsü Y meT¬s˙® dt m{Ÿ ˝Àø£˝Ÿ ˝…e˝Ÿ(m|æÇm˝Ÿm˝Ÿ)qT s¡÷bı+~+∫+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.uneptie.org/pc/apell nø±&ÉMT |òüsY &çC≤düºsY bÕ¢ì+>¥ Áf…Æì+>¥( Acad-
n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ ~H√‘·‡e+: nø√ºãsY 13 (International Day for Disaster Reduction (IDDR)): Á|ü‹ j˚T{≤ nø√ºãsY 13q n+‘·sê®rj·T $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ ~H√‘·‡e+>± »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. 2013˝À á ~H√‘·‡yêìï $|ü‘T· \Ô T, n+>∑yø’Ó \£ ´+‘√ b˛sê&ÉT‘·Tqïyê]øÏ n+øÏ‘+· #˚XÊs¡T. 2009 es¡ ≈ £ î Á|ü ‹ j˚ T {≤ nø√º ã sY 2e ãT<Û ä y êsêìï n+‘· s ê® r j· T dü V ü ≤ » $|ü ‘ · T Ô \ ≈£ î ~+|ü ⁄ ~H√‘·‡e+(International Day for Natural Disaster Reduction)>± bÕ{Ï+#˚ yês¡T. 2009 &çôd+ãsY 21q ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D nôd+;¢ 2010 qT+&ç Á|ü‹j˚T{≤ nø√ºãsY 13qT n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ ~H√‘·‡e+>± bÕ{Ï+#ê\ì ìs¡ísTT+∫+~.
C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ~H√‘·‡e+: nø√ºãsY 29 uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|ü‹j˚T{≤ nø√ºãsY 29q C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ~H√‘·‡yêìï »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T.
Ç+&çj·÷ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø±+Á¬>dt
C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D dü+dü(ú mHé◊&çm+) Ä<Û«ä s¡´+˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ yÓ T T≥º y Ó T T<ä { Ï &ç C ≤dü º s Y y˚ T H˚ C Ÿ y Ó T +{Ÿ emy for Disaster Management Education, Planning ø±+Á¬>dt(◊&çm+dæ) 2006 qe+ãsY 29, 30 ‘˚B\˝À and Training (ADEPT)): q÷´&Ûç©¢˝Àì $C≤„Hé uÛÑeHé˝À »]–+~. Bìì Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Ç~ #ÓHÓ’ï˝À ñqï Á|üuÛÑT‘˚«s¡ dü+düú. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eTH√àVü≤Hédæ+>¥ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. s¡+>∑+˝À •ø£åD ø√s¡T‡\T n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T s¬ +&Ée Ç+&çj÷· &çC≤düsº Y y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ ø±+Á¬>dt 2009 Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~düTÔ+~. qe+ãsY 4 qT+&ç 6e ‘˚B es¡≈£î q÷´&Ûç©¢˝Àì $C≤„q yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.adeptasia.org/ uÛÑeHé˝ÀH˚ »]–+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
20
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$eq |ü_¢πøwüHé‡
21
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|ü|ü+#·+˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T` ÁbÕD qwüº+ #·]Á‘·˝À qyÓ÷<Ó’q uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T e.dü |òüT≥q 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. uÛÑ÷ø£+|ü+ 3. ‘·TbòÕqT 4. jÓT˝À¢ q~ es¡<ä\T 5. yÓTd”‡Hê uÛÑ÷ø£+|ü+ 6. uÛÑ÷ø£+|ü+ 7. ø±+{À ô|qT uÛÑ÷ø£+|ü+ 8. #Ó’Hê eTVü‰ <äT]“¤ø£å+ 9. uÛÀ˝≤ ‘·TbòÕqT 10. {≤+>±¸Hé uÛÑ÷ø£+|ü+
dü+e‘·‡s¡+ 1556 1731 1737 1887 1908 1920 1923 1958-1961 1970 1976
<˚X¯+ ÁbÕ+‘·+ eTs¡D≤\T #Ó’Hê, cÕ+^® 8,30,000 #Ó’Hê 1,00,000 uÛ≤s¡‘Y, ø£\ø£‘êÔ 3,00,000 #Ó’Hê 9,00,000-20,00,000 Ç≥© 1,23,000 #Ó’Hê, >±+qT‡ 2,35,000 »bÕHé 1,42,000 #Ó’Hê 150,00,000-430,00,000 |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ(uÛ≤s¡‘Y), ã+>±¢<˚XŸ 5,00,000 #Ó’Hê 2,42,419
>∑&ç∫q X¯‘êã›+˝À qyÓ÷<Ó’q uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T e.dü |òüT≥q 1. #Ó’Hê es¡<ä\T 2. es¡<ä\T 3. ‘·TbòÕqT 4. ã+>±¢<˚XŸ ‘·TbòÕqT 5. uÛÑ÷ø£+|ü+ 6. düTHê$T
dü+e‘·‡s¡+ 1931 1954 1970 1991 1999 2004
7. Vü≤]πøHé ø£Á‹Hê 8. dæj·÷∫Hé uÛÑ÷ø£+|ü+ 9. ôd’ø√¢Hé qØZdt 10. ôV’≤r uÛÑ÷ø£+|ü+
2005 2008 2008 2010
$eq |ü_¢πøwüHé‡
<˚X¯+ ÁbÕ+‘·+ eTs¡D≤\T #Ó’Hê 10,00,000-25,00,000 #Ó’Hê 40,000 ∫≥º>±+>¥, KT˝≤ï(ã+>±¢<˚XŸ) 3,00,000 ã+>±¢<˚XŸ 1,39,000 ≥Øÿ 17,000 Ç+&√H˚wæj·÷, l\+ø£, uÛ≤s¡‘Y, eT˝Òwæj·÷, 2,30,210 k˛e÷*j·÷, ã+>±¢<˚XŸ, <∏ësTT˝≤+&é j·TTHÓ’f…&é ùdº{Ÿ‡ Ä|òt nyÓT]ø± 1,836 #Ó’Hê 87,476 eTj·THêàsY 1,38,000 ôV’≤r 3,16,000
22
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q (Disasters in India - an Overview)
3.1 |ü]#·j·T+ uÛÑ÷ ` o‘√wüídæú‹ eT+&É\+, Á|ü»\ uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£, Ä]úø£ <äTs¡“\‘ê«\≈£î ‘√&ÉT n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ <äTs¡“\‘·« ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+&É≥+ yÓTT<ä\>∑T ø±s¡D≤\ e\q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· $|ü‘·TÔ |”&ç‘· <˚XÊ\˝À ˇø£{Ï>± e÷]+~. es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\T, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT¢, uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T yÓTT<ä\>∑Tq$ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·s¡#·÷ dü+uÛÑ$+#˚ $|ü‘·TÔ\T. 1839 qe+ãsY 25q dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT e\¢ 3 \ø£å\ eT+~øÏ ô|’>± Á|ü»\T eTs¡DÏ+#ês¡T. 2001˝À >∑T»sê‘Y˝Àì uÛTÑ CŸ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+|ü+, 1999 nø√ºãsY 29q ˇ]kÕ‡ rsêìï ‘êøÏq dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé\T Ç|üŒ{Ïø° >∑Ts¡TÔ+&çb˛j˚T ñHêïsTT. 2010 Ä>∑düTº 6q »eT÷à ø±oàsY˝Àì ˝…Vt≤, <ëì #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î]dæq ≈£î+uÛÑeèwæº ø±s¡D+>± e∫Ãq Äø£dæàø£ es¡<ä\T, |ü+ø£ Á|üyêVü≤+(mudflow) düèwæº+∫q ;uÛÑ‘·‡+ n+‘êÇ+‘ê ø±<äT. Bì e\¢ 196 eT+~ #·ìb˛>±, 65 eT+~ >∑\¢+‘·j·÷´s¡T. 3,661 Çfi¯ó¢ <Ûä«+dü+ ø±>±, 27,350 ôV≤ø±ºs¡¢˝À |ü+≥ qwüº+ »]–+~. Ädæ j · ÷ K+&É + ˝À dü + uÛ Ñ $ +#˚ $|ü ‘ · T Ô \ ≈£ î Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ Á|ü»˝À¢ 6%, $|ü‘·TÔ\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤˝À¢ 24% uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡(_◊mdt) Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 85% ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. sê»<Ûëì &Û©ç ‘¢ √ düVü‰ 57% uÛÑ÷uÛ≤>∑+ rÁe uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. $|ü ‘ · T Ô \ e\q @{≤ C≤rj· T dü ÷ ú \ <˚ojÓ÷‘·Œ‹Ô(õ&ç|æ)˝À 2% $|ü‘·TÔ\ e\q qwüºeTe⁄‘√+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n_Ûeè~ú e÷sêZìøÏ düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ˇø£ Á|ü<Ûëq nes√<Ûä+>± ñ+≥THêïj·Tì 2003˝À Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ìs¡«Væ≤+∫q n<Ûä´j·Tq+ yÓ\¢&ç+∫+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düeTq«j·÷ìøÏ πø+Á<ä >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«(ôVA+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
$TìÁd”º) XÊK H√&É˝Ÿ &çbÕsYºyÓT+≥T>± u≤<Ûä´‘· eVæ≤k˛Ô+~. 2000 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç <˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T dü+dæ<ä∆‘·, ìyês¡D, ñ|üX¯eTq kÕeTsêú´\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ô|’ πø+ÁBø£]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. <˚X¯+˝Àì nìï n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT $|ü‘·TÔ Á|ü‹|òü÷‘·Tø£+>± s¡÷bı+~+#·ø£b˛sTTq#√, <˚X¯ n_Ûeè~∆ \øå±´\qT, düTdæús¡ n_Ûeè~∆ì kÕ~Û+#·&É+ nkÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. n+<äTe\q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D≈£î n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ »s¡T>∑T‘√+~. C≤rj·T, sêh+, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À¢ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D e´edüqú T n≥T Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑+˝ÀqT, Á|üuÛÑT‘˚«‘· s¡+>∑+˝Àq÷ ã˝Àù|‘·+ #˚düTÔHêïs¡T.
3.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ\ |ü]dæú‹
23
Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´+‘· $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ø£*–q yÓTT<ä{Ï
10 <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. j· T THÓ ’ f … & é H˚ w ü H é ‡ Ä|ò ” d t |ò ü s Y &ç C ≤dü º s Y ]dt ÿ ]&Éø£åHé(UNISDR) ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2010˝À düVü≤» $|ü‘T· \Ô ˝À #ÓH’ ê ‘·sT¡ yê‘· uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~. dü > ∑ ≥ Tq Á|ü ‹ dü + e‘· ‡ s¡ + y˚ \ ø√≥¢ Ädæ Ô ì qwüºb˛e&É+‘√ bÕ≥T 50 $T*j·TqT¢(˝Ò<ë 5 ø√≥¢) eT+~ Á|ü»\T ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<ä\≈£î 200 $T*j·Tq¢(20 ø√≥¢) eT+~ Á|ü»\T Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·THêïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1970\T, 80\˝À ø£sT¡ e⁄\T, <äT]“¤ø±å \T n‹ô|<ä› ÁbÕD≤+‘·ø£ $|ü‘T· \Ô T>± ñ+&˚$. H˚&TÉ |ü]dæ‹ú |üP]Ô>± e÷]b˛sTT+~. n‘·T´‘·ÔeT eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, ÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\ ø±s¡D+>± ø£s¡Te⁄\T, <äT]“¤øå±\ e\q dü + uÛ Ñ $ +#˚ eTs¡ D ≤\T >∑ D ˙j· T +>± ‘·–Zb˛j·÷sTT. H˚&ÉT $|ü‘·TÔ˝À¢ >±j·T|ü&ÉT‘·Tqï yê]˝À 98% es¡<ä\T, á<äTs¡T >±\T\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\H˚
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>±j·T|ü&TÉ ‘·THêïs¡T. á dü+K´ >∑‘· 10 dü+e‘·‡sê\T>± ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+~. 2001 qT+&ç 2011 eT<Û´ä ø±\+˝À Ädæj÷· K+&É+˝À ô|<ä› dü+K´˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç{°e\ ø±\+˝À es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, #·Áø£yê‘ê\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T, Væ ≤ eTdü + bÕ‘ê\T uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. ô|<ä› m‘·TÔq $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ, Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ø√≥¢ eT+~ Á|ü»\T uÛÖ>√[ø£ $|ü‘·TÔ\T, »\` yê‘êes¡D $|ü‘·TÔ\T, e÷qe ø±s¡ø£ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ $|ü‘·TÔ\ <äTs¡“\‘·«+ ø£*–q ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔHêïs¡T. _*¶ + >¥ yÓ T {° ] j· T ˝Ÿ ‡ f… ø ±ï\J Á|ü y Ó ÷ wü H é øöì‡˝Ÿ ( BMTPC) s¡ ÷ bı+~+∫q e\ïs¡ ã T*{° n{≤¢dt(Vulnerability Atlas) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 58.6% ˇø£ e÷~] qT+&ç n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\qT m<äTs=ÿH˚ III, IV eT]j·TT V uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\(seismic zones)˝À ñqï≥T¢ ôV≤#·Ã]+∫+~. <˚X¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 12% ñ+&˚ 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢≈£î ô|’>± uÛÑ÷$T ìs¡+‘·s¡+ e#˚à es¡<ä\T, qB Á|üyêVü‰ e÷s¡TŒ, qB ø£åj·T+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ >∑Ts¡e⁄‘√+~. Ç+<äT˝À düTe÷s¡T 7.5 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs¢¡ ÁbÕ+‘·+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<\ä ≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. 7516 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ rs¡sπ K˝À 5700 (71%) øÏ˝ÀMT≥s¡¢ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T, ‘·TbòÕqT¢, düTHêMT\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ dü>≥∑ Tq nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+, ã+>±fi≤ U≤‘· + qT+&ç ◊<ä T ˝Ò < ë Äs¡ T ñwü í e T+&É \ ‘·TbòÕqT¢(tropical cyclones) rsêìï <ë≥T‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À 8% uÛÑ÷$T ‘·TbòÕqT\ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. yÓTT‘·Ô+ kÕ>∑T≈£î jÓ÷>∑´yÓTÆq uÛÑ÷$T˝À 68% ô|’>± $d”Ôs¡í+ ø£s¡Te⁄ <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ñ+~. ndæsú y¡ TÓ qÆ yê\T\T, m‘·sÔ TTq Á|ü<X˚ Ê\˝À uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T, Væ≤eTdü+bÕ‘ê\T ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. ô|’ n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <ë<ë|ü⁄ 85% uÛ÷Ñ $d”sÔ +í¡ düV≤ü »yÓ|’ Øü ‘ê´\ |”&‘ç Á· bÕ+‘·+>± ñ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
24
1967 qT+&ç 2006 eT<Û´ä uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q
yÓTT‘·Ô+ düVü≤» $|ü‘·TÔ\˝À 52% es¡<ä\ e\q ø±>±, 23% #·Áø£yê‘ê\T, 11% uÛÑ÷ø£+bÕ\T, 11% uÛÑ÷bÕ‘ê\ e\q dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q n‘·´~Ûø£ eT+~ #·ìb˛>±, es¡<\ä T, #·Áø£yê‘ê\T ‘·s¡Tyê‘· kÕúHê˝À¢ ñHêïsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|ü»\T Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ+~ e÷Á‘·+ ø£s¡Te⁄ e\H˚. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n<Ûä´j·Tq+ Á|üø±s¡+ 1996 qT+&ç 2000 eT<Û´ä uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ düV≤ü », e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘T· \Ô ø±s¡D+>± Á|ü‹j˚T{≤ õ&ç|˝æ À 2.25 XÊ‘·+, sêã&ç˝À 12.15 XÊ‘·+ ø√˝ÀŒsTT+~. 1982 qT+&ç 2001 eT<Ûä´ >∑&ç∫q ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\˝À düVü≤» $|ü‘·TÔ\T 1,07,813 ÁbÕD≤\qT Vü≤]+#êsTT. dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ 5,390 eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒe&É+ »]–+~. Á|ü|+ü #· u≤´+≈£î 2001, 2003, 2009˝À ìs¡«Væ≤+∫q n<Ûä´j·Tq+ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± Á|ü‹j˚T{≤ õ&ç|æ˝À 2%, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« yê]¸ø£ sêã&ç˝À 12% qwüºb˛‘√+~. 21e X¯‘êã›+ yÓTT<ä{Ï <äXÊã›+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ uÛj Ñ T· +ø£s¡ $|ü‘T· \Ô qT m<äTs=ÿ+~. n$: 2001˝À uÛTÑ CŸ uÛÑ÷ø£+|ü+, 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À düTHê$T, 2008˝À ø√dæ q~ es¡<ä\T, 2009˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£ es¡<ä\T, 2010˝À ˝…Vt≤ ≈£î+uÛÑeèwæº, ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T, 2011˝À dæøÏÿ+ uÛÑ÷ø£+|ü+. dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘ê«\T n+~+∫q n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 2008 ø√dæ es¡<ä\T, 2009 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£ es¡<\ä T, 2010 ñ‘·sÔ êK+&é es¡<\ä ≈£î yê{Ï*q¢ yÓTT‘·+Ô qwüº+ $\Te s¡÷. 80,000 ø√≥T¢. 12e Ä]úø£ dü+|òüT+ 2005 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ ø±˝≤ìøÏ <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ πøe\+ s¡÷. 21,333 ø√≥T¢ e÷Á‘·y˚T. >∑&ç∫q 35 dü+e‘·‡sê\˝À 360 düVü≤» $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. 21e X¯‘êã›|⁄ü yÓTT<ä{Ï 9 dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ |ü\T s¡ø±\ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± düTe÷s¡T 400 y˚\ eT+~ eTs¡DÏ+#·&É+, 247,480 y˚\ eT+~ Á|üuÛ≤$‘·+ ø±e&É+ »]–+~. eTs¡DÏ+∫q yê]˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eT+~ ù|<ä˝Ò ñHêïs¡T.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düV≤ü » $|ü‘T· \ Ô T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Ä]úø£ e´edüôú |’ rÁe Á|üu≤Û e+
Á|æyÓq¸Hé yÓuŸ >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. >∑&ç∫q 35 dü+e‘·‡sê\˝À Á|üuÛÑT‘·«, 1980 qT+&ç 2010 eT<Û´ä 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À Áô|’y˚≥T ÄdüTÔ\≈£î Á|ü‘·´ø£å+>± 30 _*j·THé nyÓT]ø£Hé uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q düV≤ü » $|ü‘T· Ô |òTü ≥q\T, &Ü\s¡¢ qwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. yê{Ï |òü*‘ê\ $esê\T Ç˝≤ ñHêïsTT.
n+‘·≈î£ eTT+<äT 15 dü+e‘·‡sê\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ (2.9
$|ü‘·TÔ |òüT≥q\ dü+K´ 431 eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 1,43,039 dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 4,614 Á|üuÛ≤$‘·T˝…’q Á|ü»\ dü+K´ 152,17,26,127 dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q yê] dü+K´ 4,90,87,940 Ä]úø£ qwüº+(y˚\ &Ü\s¡¢˝À) 4,80,63,830 dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ qwüº+ 15,50,446 (y˚\ &Ü\s¡¢˝À)
_*j· T Hé &Ü\s¡ T ¢ ) 1981`1995 eT<Û ä ´ 15 dü+e‘·‡sê\˝À düVü≤» $|ü‘·TÔ\ e\q »]π> Á|ü‘·´ø£å qcÕº \ T Hê\T–+‘· \ T(13.8 _*j· T Hé &Ü\s¡ T ¢ ) ô|]>±sTT. 1996`2001 eT<Û ä ´ >∑ & ç ∫ q Äs¡ T dü+e‘·‡sê\˝À »]–q qcÕº\T 13.8 _*j·THé &Ü\s¡¢≈£î $T+#êsTT. ˇø£ÿ >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ e\H˚ 491 qT+&ç 655 $T*j· T Hé &Ü\s¡ ¢ qwü º + dü+uÛÑ$+∫+~. nq+‘·s¡+ eT÷&˚fi¯¢ bÕ≥T sêh Ä]úø£ e´edüúô|’ 2.2 _*j·THé &Ü\s¡¢ Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\q ÄdüTÔ\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\≈£î »]–q qcÕºìï 4800 ø√≥¢ &Ü\s¡T>¢ ± n+#·Hê y˚XÊs¡T. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î ìy˚~ø£ 2002 Á|üø±s¡+ es¡<ä\T,
‘·TbòÕqT¢, uÛÑ÷ø£+bÕ\T e+{Ï Äø£dæàø£+>± e#˚Ã, ‘·≈£îÿe Äeè‹Ô ø£*–q düVü≤» $|ü‘·TÔ\T rÁe Á|üuÛ≤e+ ø£*–düTHÔ êïsTT. Á|ü<ëÛ q+>± ≈£î+uÛeÑ èwæ,º ãTT‘·T|üeHê˝À¢ e#˚à uÛ≤Ø esê¸\ e\q edüTÔqï es¡<ä\T >∑D˙j·TyÓTÆq qcÕº\≈£î eT÷\ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. 2002≈£î eTT+<äT >∑&ç∫q <äXÊã›+˝À Ç≥Te+{Ï es¡<ä\ e\q 13 _*j·THé &Ü\s¡¢≈£î ô|’>± qwüº+ yê{Ï*¢+~. ã\yÓTÆq ñ wü í e T+&É \ ‘· T bò Õ qT¢ ( tropical storms ), #·Áø£yê‘ê\T(cyclones) ø±s¡D+>± 6.6 _*j·THé &Ü\s¡¢ qwüº+ sê>±, uÛÑ÷ø£+bÕ\T düèwæº+∫q $<Ûä«+dü+ e\q 5 _*j·THé &Ü\s¡≈¢ î£ ô|>’ ± qwü+º dü+uÛ$Ñ +∫+~.
1980 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ 30 dü+e‘·‡sê\˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq düVü≤» $|ü‘·TÔ\ $esê\T ø£s¡Te⁄\T uÛÑ÷ø£+bÕ\T eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T es¡<ä\T ø°≥ø±\ <ë&ÉT\T nHêeèwæº n‹eèwæº ‘·TbòÕqT¢ n–ï |üs¡«‘· ù|\Tfi¯ó¢
$|ü‘·TÔ\T n|üŒ{Ï es¡≈£î kÕ~Û+∫q n_Ûeè~∆ yÓTT‘·Ô+‘√
bÕ≥T e÷qe⁄&ÉT @sêŒ≥T #˚düT≈£îqï sê»ø°j·T dü]Vü≤<äT›\qT ôd’‘·+ ‘·T&ç∫ô|&É‘êsTT. ˇø£ <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔ |òüT≥q Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|üe#·TÃ. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, <äøÏåD≤dæj·÷ ÁbÕ+‘·+˝À Ç~ mH√ïkÕs¡T¢ s¡TEyÓ’+~. H˚bÕ˝Ÿ˝À ≈£î]dæq uÛ≤Ø esê¸\≈£î uÛ≤s¡‘Y˝À es¡<ä\T edüTÔ+{≤sTT. Ç≥Te+{Ï Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T n_Ûeè~∆øÏ ô|qT düyê\T>± e÷s¡T‘·THêïsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
7 6 56 38 184 1 1 34 92 2
3.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $|ü‘·TÔ dü«uÛ≤yê\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|ü|+ü #·+˝À n‘·´+‘· $|ü‘T· Ô eTT|ü ø£*–q yÓTT<ä{Ï 10 <˚XÊ\˝À ˇø£{Ï>± ñ+&É{≤ìøÏ nH˚ø£ Á|üø£è‹ |üs¡yÓTÆq eT]j·TT e÷qe ø£*Œ‘· ø±s¡ø±\T <√Vü≤<ä+ #˚dTü HÔ êïsTT. Á|ü‹≈£L\ uÛÖ>√[ø£, o‘√wüdí ‹úæ |ü]dæ‘ú T· \T, dü˝ú ≤ø£è‹ dü«uÛ≤yê\T(topographic features), |üsê´es¡D ø°åD‘· (en-
25
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
vironmental degradation),
»HêuÛ≤ eè~∆, |ü≥ºD°ø£s¡D, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D, nXÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‘·T\ ne\+ãq yÓTT<ä\>∑T ø±s¡ø±\T $|ü‘T· \Ô ≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. á ø±s¡ø±\T H˚sT¡ >± >±˙ $|ü‘·TÔ rÁe‘·qT, Äeè‹Ôì ô|+#·&É+ <ë«sê >±˙ ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qcÕºìøÏ <ë]rj·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü <˚X¯+˝Àì JeHê<Ûës¡ e´edüú≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\T>∑CÒdüTÔHêïsTT. eTq <˚X¯+ n~Ûø£ $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ <ëì $•wüºyÓTÆq uÛÖ>√[ø£ eT]j·TT uÛÖeT |ü]dæú‘·T˝Ò ø±s¡D+. $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ dü«uÛ≤yêìï ã{Ï,º uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ◊<äT Á|ü‘´˚ ø£ ÁbÕ+‘ê\T ñHêïsTT. n$. 1. Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ 2. ˇ+Á&ÉT yÓTÆ<ëHê\T 3. B«|üø£\Œ ÁbÕ+‘·+˝Àì ø=+&É\ uÛ≤>∑+ 4. rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\+ 5. m&Ü] ÁbÕ+‘·+ Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T, uÛÑ÷bÕ‘·\ e+{Ï $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&É>±, yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê\T <ë<ë|ü⁄ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. <˚X¯+˝Àì m&Ü] uÛ≤>∑+ ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+&É>±, rs¡ ÁbÕ+‘ê\T ‘·TbòÕqT¢, >±* yêq\qT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡+ ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä T e+{Ï ôV≤’ Á&√yÓT{Ïj÷Ó s√˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· \Ô qT, düTHê$T e+{Ï uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ <äTs¡“\‘·«+(Vulnerability) ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <ëì düV≤ü » dæ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
rdüTø=#˚à neπøåbÕ\ ø±s¡D+>± á ÁbÕ+‘·+ ˇ+Á&ÉT eT{Ϻ ù|s¡T≈£îb˛sTT ‘·s¡#·T>± es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. eTTK´+>± ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ñ‘·ÔsêK+&é, ;Vü‰sY\˝Àì yÓTÆ<ëHê\T es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y sêÁcÕº\T, eTVü‰sêh˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\‘√ ≈£L&çq <˚X+¯ ˝Àì |ü•ÃeT ÁbÕ+‘êìï ì‘·´+ ø£ s ¡ T e⁄\T |ü \ ø£ ] dü T Ô + {≤sTT. s¡ T ‘· T |ü e Hê\T nqT≈£L\+>± ˝Ò≈£î+fÒ <˚X¯+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‘ú T· \T $dü]Ô kÕÔsTT. eTVü‰düeTTÁ<ë\ô|’ ñ+&˚ |”&Éq |ü]dæú‘·T˝À¢ n\»&ÉT\ ø±s¡D+>± rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘· T bò Õ qT¢ ( cyclones) dü + uÛ Ñ $ kÕÔ s TT. eTVü‰düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\+ô|’ »]π> uÛÖ>√[ø£ $s¡÷|üø±s¡ø£ #·\Hê\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT düTHêMT $|ü‘·TÔ≈£î >∑T] #˚kÕÔsTT. nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T, Væ≤eT˙ q<ë\˝À ô|<ä› |ü]e÷D+˝À ù|s¡T≈£îb˛sTTq eT+#·T, Ç‘·s¡ Á|üøè£ ‹ ø±s¡ø±\T ≈£L&Ü <˚X¯+ |ü\T $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. ô|’q #·]Ã+∫q Á|üø£è‹ ø±s¡ø±\‘√ bÕ≥T »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, |üsê´es¡D ø°åD‘·, n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· (deforestation ), nXÊÁd” Ô j · T n_Û e è~∆ , e´ekÕj· T |ü<ä∆‘·T\T, >∑&ç¶ y˚T|ü&É+(grazing), Á|üD≤[ø± s¡Væ≤‘· |ü≥D º ø° s£ D ¡ , qB »\ Á|üyêVü‰\ô|’ ô|<ä› ô|<ä› Äqø£≥\º T ì]à+#·&É+ e+{Ï e÷qe ø£*Œ‘· ø±s¡ø±\T ≈£L&Ü <˚X+¯ ˝À $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û e+ y˚>e∑ +‘·+ ø±e&ÜìøÏ, yê{Ï Äeè‹Ô ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï kÕe÷õø±_Ûeè~∆‘√ bÕ≥T s¡kÕj·Tìø£, C… ’ $ ø£ , π s &ç j Ó ÷ <∏ ë ]àø£ , nDT<Û ë ]àø£ $|ü ‘ · T Ô \ T ≈£ L &Ü ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. n~Ûø£ eTT|ü⁄Œ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\(high - risk zones)˝À »HêuÛ≤ $düÔ]+#·&É+, |ü≥ºD°ø£s¡D ô|s¡>∑&É+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D n_Ûeè~∆#Ó+<ä&É+, |üsê´es¡D+ ø°åDÏ+#·&É+, yê‘êes¡D e÷]Œ&ç yÓTT<ä\>∑Tq$ $|ü‘·TÔ\qT eT]+‘·>± ô|+#·T‘·THêïsTT. Ç+≥sY > ∑ e s¡ ï yÓ T +≥˝Ÿ bÕ´HÓ ˝ Ÿ ÄHé ¬ ø ’ ¢ y ˚ T {Ÿ #Û ˚ + CŸ ( Intergovernmental Panel on Climate Change(IPCC) ) Hê\T>∑ e eT~+|ü ⁄ ìy˚ ~ ø£ Á|ü ø ±s¡ + yê‘êes¡D e÷]Œ&ç e\q Á|ü|ü+#· dü>∑≥T yêj·TT, düeTTÁ<ä ñ c˛íÁ>∑‘·\T ô|s¡>∑&É+, nebÕ‘·+(precipitation), n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+, eT+#·T ø£]–b˛e&É+, ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T, dü>∑≥T düeTTÁ<ä eT{≤º\T ô|s¡>&∑ +É e+{Ï$ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. yê‘êes¡D e÷]Œ&ç e\q Á|üdTü ‘Ô · nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\T Ç+ø±
26
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ô|]–, ø=‘·Ô $|ü‘·TÔ\≈£î <ë]rdæ, düe÷»+ô|’ $_Ûqï s¡ø±\ π ø å Á rj· T ( spatial ), kÕe÷õø£ , Ä]ú ø £ Á|ü u Û ≤ yê\qT #· ÷ |ü q THêïsTT. á nkÕ<Û ë s¡ D ô|s¡ T >∑ T <ä \ \T »\#·Áø£+(hydrological cycle), »\ eqs¡T\T, ø£s¡Te⁄\T, es¡<ä\T, ‘ê>∑T˙s¡T, n&Ée⁄\T, |üsê´es¡D e´edüú\T, düeTTÁ<ä eT{≤º\T, rs¡ÁbÕ+‘· ∫‘·Ô&ç H˚\\T, eT&É n&Ée⁄\T, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·, Äs√>∑´+, dü+ã+~Û‘· Çs¡ n+XÊ\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|üqTHêïsTT. Ç$ Á|ü‘˚´øÏ+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\ bÕ*≥ ô|qT $|ü‘·TÔ\T>± e÷], uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü≥D º ≤\T/q>∑sê\˝À ìedædTü qÔ ï ù|<ä˝À¢ Hê\T>√ e+‘·T qT+&ç dü>∑+ eT+~ |ü]dæú‹ì eT]+‘· <äTs¡“\+ #˚j·TqTHêïsTT. ñ|ü]‘·\ ñc˛íÁ>∑‘·\T, es¡¸bÕ‘ê\T, |ü]XÀwüD+ (evaporation), Ç‘·s¡ nkÕ<Ûës¡D |ü]D≤e÷\T, yê‘êes¡D e÷]Œ&ç ‘·~‘·sê\T |üsê´es¡D≤ìøÏ düyêfi¯ó¢>± e÷sêsTT. ndæús¡yÓTÆq o‘√wüídæú‘·T\T, nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T uÛÑ÷yê‘êes¡D e÷]Œ&çì rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔHêïsTT. |òü*‘·+>± >∑&ç∫q <äXÊã›+˝À e&É>±\T\T, o‘·\ |üeHê\T, eT]ìï es¡<\ä T, eT]ìï ø£sT¡ e⁄\T, eT]+‘· rÁeyÓTqÆ ‘·TbòÕqT¢, Äø£dæàø£ es¡<ä\T ô|]–q |òüT≥q\T eTq+ #·÷XÊ+. |ü•ÃeT ÁbÕ+‘ê˝À¢ nkÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. e÷s¡T‘·Tqï o‘√wüídæú‹ H˚|ü<∏ä´+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D rs¡T˝À |üP]Ô e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
3.4 sêÁcÕº\T, $|ü‘·TÔ <äTs¡“¤\‘·«+
3.3.1 ù|<ä]ø£+` $|ü‘·TÔ <äTs¡“\‘·«+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì sêÁcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTÁ>∑
yÓ|’ Øü ‘·´ $esê\qT yÓ\&¢ +ç #˚ @¬øø’ £ |üÁ‘·+ e\ïs¡ãT*{° n{≤¢dt(Vulnerability Atlas). Bìì πø+Á<ä >∑èVü≤ ìsêàD |ü≥ºD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q eT+Á‹‘·« XÊK |ü]~Û˝À ñ+&˚ _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ(BMTPC) 1997˝À s¡÷bı+~+ ∫+~. <ëìì ‘êC≤ dü e ÷#ês¡ + ‘√ 2006˝À düe]+∫+~. yÓTT‘·+Ô <˚X+¯ ˝À 35 sêÁcÕº\T/πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î >±qT 25 $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñHêïsTT. yÓTT‘·Ô+ 22 sêÁcÕº\qT yÓ’|üØ‘ê´\ |”&ç‘·(hazards prone) sêÁcÕº\T>± >∑T]Ô+#ês¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ @sêŒ≥T #˚dæq 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ e]ÿ+>¥ Á>∑÷|ü⁄ n+~+∫q $esê\ Á|üø±s¡+ $|ü‘·TÔ\ e\q »]π> ÁbÕD qwüº+, |üX¯óe⁄\ qwüº+, Çfi¯¢ $<Ûä«+dü+, |ü+≥\ HêX¯q+ $wüj·T+˝À >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ø£sêí≥ø£, ;Vü‰sY sêÁcÕº\T yÓTT<ä{Ï 10 sêÁcÕº\ ÁøÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT. $|ü‘T· \Ô e\q Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, sê»kÕúH,é |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÁcÕº\T n‘·´~Ûø£+>± |üX¯óe⁄\qT ø√˝ÀŒ‘·THêïsTT. Ç‘·s¡ sêÁcÕº\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ÁbÕD qwüº+, Çfi¯¢ qcÕº\˝À ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, ø£sêí≥ø£, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ\T n‘·´~Ûø£ qwüº+ bı+<äT‘·THêïsTT. ô|’q ù|s=ÿqï sêÁcÕº\˙ï n~Ûø£ <äTs¡“\‘·«+ πø≥–Ø˝ÀøÏ ekÕÔsTT. M{Ïô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ ô|≥ºe\dæq nedüs¡+ ñ +<äì $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ @sêŒ≥T #˚dqæ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ e]ÿ+>¥ Á>∑÷|ü⁄ n_ÛÁbÕj·T|ü&ç+~.
ù|<ä]ø£+, $|ü‘T· Ô <äTs¡“\‘·«+ ˇø£<ëìø=ø£{Ï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&ç, |üs¡düŒs¡+ rÁe‘·qT ô|+#·T≈£î+{≤sTT. $|ü‘T· Ô dü+<äs“¡ +¤ ˝À düe÷»+˝Àì ù|<ä es¡yZ T˚ n‘·´+‘· rÁe+>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘·T+~. ù|<ä\T nìyês¡´ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ‘·eT eTqT>∑&É 2005` 06 qT+&ç 2009`10 eT<Û´ä dü+uÛ$Ñ +∫q qcÕº\˝À ø√dü+ |üsê´es¡D eqs¡T\qT n~Ûø£+>± <√#·Tø√e&É+ <ë«sê yÓTT<ä{Ï 10 kÕúHê˝À¢ ñqï sêÁcÕº\T eTT|ü⁄ŒqT eT]+‘· ô|+∫, düe÷C≤ìï eT]ìï $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T] #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. eTTK´+>± es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, ÁbÕD qwüº+ sêh+ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ düe÷»+ düT\uÛ+Ñ >± >∑Ts¡e⁄‘·T+~. 1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 2,763 <ë]Á<ä´+ ø±s¡D+>± ù|<ä Á|ü»\T e\dü\T yÓ[¢, uÛÖ‹ø£+>± 2. ;Vü ‰ sY 1684 n~Ûø£ <äTs¡“\yÓTÆq ÁbÕ+‘ê˝À¢, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì Á|ü<˚XÊ˝À¢, 3. >∑T»sê‘Y 1199 düTs¡øÏå‘·+ ø±ì >∑èVü‰˝À¢ J$+#·e\dæ edüTÔ+~. yê]øÏ 4. ø£sêí≥ø£ 990 n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ <Ûsä ˝¡ À¢ eTs=ø£ Á|ü<X˚ +¯ \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e&É+ 5. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 921 ˝Ò<ë yê] ñbÕ~Û neø±XÊ\≈£î düMT|ü+˝À ñ+&Éø£b˛e&É+ 6. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 770 e\H˚ ù|<ä\T n≥Te+{Ï Á|ü<˚XÊ˝À¢, düTs¡øÏå‘·+ ø±ì ÄyêkÕ˝À¢ 7. πøs¡fi¯ 760 ìedæ+#·e\dæ edüTÔ+~. ù|<ä\ >∑èVü‰\ ìsêàD+ <äTs¡“\‘·« 8. eTVü‰sêh 749 |ü]dæú‹ì eT]+‘· ø°åDÏ+|üCÒdüTÔ+~. kÕ+πø‹ø£ <äèø√ÿD≤ìï 9. ñ‘·ÔsêK+&é 488 |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe e´j·T+‘√ ≈£L&çq 10. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 379 kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·&É+ e\q |ü\T s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T 2,340 Ç≥Te+{Ï >∑èVü‰\T düT\TyÓ’q \øå±´\T>± e÷s¡‘êsTT. yÓTT‘·Ô+ 13,046
$eq |ü_¢πøwüHé‡
27
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üX¯ó dü+|ü<ä qwüº+ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
sêh+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sê»kÕúHé |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ eTVü‰sêh ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ ø£sêí≥ø£ ;Vü‰sY >∑T»sê‘Y Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ nkÕ‡+ Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓTT‘·Ô+
3.5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ o‘√wüídæú‹ $esê\T #·ìb˛sTTq |üX¯óe⁄\ dü+K´ 4,81,960 50,894 47,526 46,586 28,409 23,020 20,474 19,365 13,551 11,659 42,668 7,86,112
>∑èVü≤ qwüº+ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
sêh+ |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ ø£sêí≥ø£ ;Vü‰sY Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eTVü‰sêh ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ nkÕ‡+ ˇ]kÕ‡ sê»kÕúHé >∑T»sê‘Y Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓTT‘·Ô+
<Ûä«+düyÓTÆq >∑èVü‰\ dü+K´ 20,96,665 11,34,080 10,89,676 8,57,027 7,23,325 5,17,198 4,93,228 4,75,618 2,69,252 2,21,664 9,21,314 87,99,047
|ü+≥ qwüº+ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
sêh+ ø£sêí≥ø£ |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ eTVü‰sêh ;Vü‰sY sê»kÕúHé >∑T»sê‘Y ˇ]kÕ‡ Ç‘·s¡ sêÁcÕº\T yÓTT‘·Ô+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
|ü+≥ $d”Ôs¡í+(\ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À) 32.46 31.38 29.21 23.24 22.87 21.52 21.37 17.36 12.85 12.36 34.43 259.15
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ nkÕ<Ûës¡D o‘√wüí dæ‹ú ÁbÕ+‘ê\≈£î HÓ\e⁄. <ä ø Ï å D ≤q ñwü í e T+&É \ o‘√wü í d æ ú ‹ qT+&ç ñ‘· Ô s êq Væ≤e÷\j·÷\˝À düeTo‘√wüí, Ä˝…’ŒHé ‘·s¡Vü‰ o‘√wüí dæú‹ es¡≈£î _Ûqï s¡ø±\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À ñHêïsTT. uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ o‘√wü í dæ ú ‹ ô|’ Væ≤e÷\j·÷\T, <∏ësY m&Ü] <äè&ÛyÉ TÓ qÆ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä »\ dü+|òüT+(Central Water Commission(CWC)) ˇø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT m+#·T≈£î+~. Bì Á|üø±s¡+.. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ |ü]o*+#·ã&çq dü+e‘·‡sê\ 20 XÊ‘·|ü⁄ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+˝À 75% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ |ü]dæú‹ì ø£s¡Te⁄>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. @<Ó’Hê |ü+#êj·Tr dü$T‹ ˝Ò<ë <ëìøÏ düe÷qyÓTÆq $uÛ≤>∑+˝À 30% ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe kÕ>∑TuÛÑ÷$TøÏ kÕ>∑ T ˙s¡ T n+~q#√ n≥Te+{Ï <ä X ¯ q T ø£ s ¡ T e⁄qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nqTyÓ’q <äX¯≈£î #˚s¡T≈£îqï≥Tº>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. 1875 qT+&ç 1998 eT<Ûä´ ≈£î]dæq es¡¸bÕ‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ n<Û´ä j·Tq+ Ä<Ûës¡+>± <˚X+¯ ˝À dü«\Œ kÕúsTT qT+&ç rÁeyÓTqÆ ø£sT¡ e⁄≈£î >∑Ts¬ q’ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&+É »]–+~. 124 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À eT÷&ÉT dü+<äsꓤ\˝À nq>±, 1877, 1899 eT]j·TT 1918\˝À <˚X¯+˝Àì 60 XÊ‘êìøÏ ô|’>± uÛÑ÷uÛ≤>∑+ ø£s¡Te⁄ ‘êøÏ&çøÏ >∑T¬s’+~. n<Û´ä j·Tq+ »]|æq 124 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À ø£sT¡ e⁄ dü + uÛ Ñ $ +#˚ dü + uÛ ≤ e´‘· sê»kÕú H é ( 25%), kÂsêh ø£#Y(23%)\˝À >∑]wüº+>± ñqï≥Tº ø£qT>=qã&ç+~. yê{Ï ‘·s¡Tyê‘· »eT÷à ø±oàsY(21%), >∑T»sê‘Y(21%) n‘·´~Ûø£ ø£s¡Te⁄ dü+uÛ≤e´‘·qT ø£*– ñHêïsTT. 1987˝À <˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·˝…‹Ôq ø£s¡Te⁄ Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&É÷ ms¡T>∑ì nkÕ<Ûës¡D rÁe‘·qT ø£*– ñ +&ç , nbÕs¡ y Ó T Æ q |ü + ≥ qcÕº \ ≈£ î , ‘ê>∑ T ˙{Ï ø=s¡ ‘ · ≈ £ î <ë]rdæ+~.
3.5.1 es¡¸bÕ‘·+ »qe] qT+&ç p˝…’ es¡≈£î ãTT‘·Te⁄\ yêØ |üeHê\ e´‹Áø£e÷ìï nqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ s¬ +&ÉT es¡¸ ãTT‘·Te⁄\T ñHêïsTT. y˚dü$ e÷kÕ\ rÁe ñwüí+ |üs¡´ekÕq+>± ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+ y˚&ç>± e÷], eTVü‰düeTTÁ<ë\ô|’ ñ+&˚ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq |üeHê\qT ‘·eT yÓ’|ü⁄ Äø£]¸kÕÔsTT. Bìe\q 28
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
<˚X¯+˝Àì n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛ≤>±\˝À¢ $kÕÔs¡yÓTÆq esê¸\ s¡÷|ü+˝À <äbÕò \T yêØ>± ≈£îs¡TdüT+Ô ~. |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘· |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ $sêeT |ü]dæ‘ú T· \(break conditions) ÁøÏ+<ä ≈£î]#˚ uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+ |òü*‘·+>± yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. á ãTT‘·T |üeHê\ ø±\+˝À ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&˚ n\Œ|”&Éq ‘·TbòÕqT e´edüú\qT ãTT‘·T|üeq yêj·TT>∑T+&Ü\T (monsoon depressions) n+{≤s¡T. Ç$ kÕ<Ûës¡D+>± dü>∑≥Tq HÓ\≈£î ¬s+&ÉT qT+&ç eT÷&ÉT #=|ü⁄Œq ñ‘·Ôs¡ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. ñ‘·sÔ +¡ yÓ|’ ⁄ü q≈£î ˝Ò<ë yêj·Te´ ~X¯≈£î #·\q+ #Ó+<ä&É+ <ë«sê <˚X¯+˝Àì ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT eT<Û´ä uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ $kÕÔsy¡ TÓ qÆ esê¸\qT rdüTø=kÕÔsTT. HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\ ñ|üdü+Vü≤s¡D kÕ<Ûës¡D+>± ôdô|º+ãsY 1q sê»kÕúHé˝À, ôdô|º+ãsY 15 Hê{ÏøÏ yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, nø√ºãsY 15 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ñ|üdü+Vü≤]+#·ã&ÉT‘·T+~. Bì kÕúq+˝À áXÊq´ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T ãTT‘·T|üqyê\T>± |æ\Teã&˚ ñ‘·Ôs¡|ü⁄ K+&Ü+‘·s¡ yêj·TT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ es¡¸bÕ‘·+ rÁe+>± πøåÁ‘·|üs¡yÓTÆ(large spa- Á|üyêVü‰\T Á|üy˚•kÕÔsTT. á ‹s√>∑eTq ãTT‘·T|üeHê\T tial), ‘ê‘êÿ*ø£ ndæús¡‘ê«ìï(temporal variability) ø£*– ‘Ó\+>±D, ‘·÷s¡TŒ rs¡+ yÓ+ã&ç yêq »\T¢\T ≈£î]|ækÕÔsTT. ñ+≥T+~. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\T 1901 qT+&ç 2003 es¡≈£î qyÓ÷<Ó’q es¡¸bÕ‘êìï b˛dtºe÷Hé dü÷Hé ˝Ò<ë áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\T ˝Ò<ë |ü]o*ùdÔ, dü>∑≥T HÓ\ yêØ es¡¸bÕ‘·+ p˝…’(286.5 $T©¢ ‹s√>∑eTq HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+( nø√ºãsY, qe+ãsY, MT≥s¡T¢)˝À n‘·´~Ûø£+>± ñ+&ç, yÓTT‘·Ô+ dü>∑≥T yê]¸ø£ &çôd+ãsY) uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ô|’ áXÊq´ Á|üyêVü‰\qT es¡¸bÕ‘·+(1182.8 $T.MT)˝À 24.2% ñ+≥T+~. Ä>∑düTº Á|üeVæ≤+|üCÒùd dü+~Ûø±\+. á ø±\+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, HÓ\ es¡¸bÕ‘·+ <ëì ø£+fÒ ø=+#Ó+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, yê]¸ø£ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, øπ s¡fi¯ eT]j·TT <äøD åÏ ø£sêíø£ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T eT+∫ es¡¸bÕ‘·+˝À 21.2% qyÓ÷<äe⁄‘·T+~. pHé, ôdô|º+ãsY es¡¸bÕ‘êìï bı+<äT‘êsTT. yê{Ï yÓTT‘·Ô+ dü>∑≥T yê]¸ø£ e÷kÕ\ es¡¸bÕ‘ê\T <ë<ë|ü⁄ ˇπø $<Ûä+>± ñHêïsTT. pHé es¡¸bÕ‘·+˝À düTe÷s¡T 35% es¡¸bÕ‘·+ á ø±\+˝ÀH˚ e÷dü + ˝À 13.8%, ôdô|º + ãsY ˝ À 14.2% es¡ ¸ bÕ‘· + qyÓ ÷ <ä e ⁄‘· T +~. á ÁbÕ+‘ê˝À¢ ì |ü \ T uÛ ≤ >±\T ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&˚ ‘·TbòÕqT\ Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝Àqe⁄‘êsTT. qyÓ÷<äe⁄‘√+~. uÛ≤Ø esê‡\T, á<äTs¡T >±\T\T, ‘·TbòÕqT¢ ø±s¡D+>± rs¡ pHé qT+&ç ôdô|º+ãsY es¡≈£î HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ ÁbÕ+‘·+˝À ô|<ä› m‘·TÔq ÄdæÔ, ÁbÕD qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. <ë«sê ≈£î]ùd es¡¸bÕ‘·+(877.2 $T.MT) dü>∑≥T yê]¸ø£ $|ü‘·TÔ\ô|’ yê‘êes¡D |òüT≥q\ Á|üuÛ≤e+ es¡¸bÕ‘·+(1182.8 $T.MT)˝À 74.2% ñ+≥T+~. HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ sêø£ kÕ<Ûës¡D+>± pHé 1q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î HÓ\e⁄. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ <äøÏåD n+#·Tq ñqï πøs¡fi¯qT ‘êø£&É+ <ë«sê 1990\ qT+&ç $|ü‘·TÔ dü+|òüT≥q\T, yê{Ï rÁe‘· ¬s+&É÷ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. pHé ‘=* s√E˝À¢ ø=+ø£DY rs¡+ yÓ+ã&ç ô|]>±sTT. yê‘êes¡D |òüT≥q\qT yê{Ï Á|üuÛ≤e+, kÕe÷õø£, $düÔ]+∫, p˝…’ eT<Ûä´ Hê{ÏøÏ <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ $düÔ]kÕÔsTT. Ä]úø£ qcÕº\T, |üsê´es¡D ø°åD‘·, Bs¡Èø±*ø£ qcÕº\T e+{Ï ã+>±fi≤U≤‘· + ˝Àì Be⁄˝À¢ ˇø£ yês¡ + eTT+<ä T >±H˚ Ä<Ûës¡+>± rÁeyÓTÆq$>± eØZø£]kÕÔs¡T. ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 70 XÊ‘êìøÏ ô|’>± »HêuÛ≤ e´ekÕj·T+ ãTT‘·T|üeHê\T m˝Ÿ ìH√, ñ‘·Ôsês¡ú>√fi¯ ñc˛íÁ>∑‘·, MT<ä Á|ü‘´· ø£+å >± >±˙, |üs√ø£+å >± >±˙ Ä<Ûës¡|&ü ç J$düTHÔ êïs¡T. düeTTÁ<ä ñ|ü]‘·\ ñc˛íÁ>∑‘·, Væ≤eTø£e#·+(snow cover) n+<äTe\¢ e÷qe J$‘·+, Ç‘·s¡ Jeø√{Ïô|’ yê‘êes¡D yÓTT<ä\>∑T yê{Ï#˚ Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘êsTT. ãTT‘·T|üeq es¡¸bÕ‘·+ Á|üu≤Û e+ øÏw¢ +ºü >± ñ+≥T+~. ˇ]kÕ‡ sêh+˝À 85 dü+e‘·‡sê\ Ä ÁbÕ+‘·+ô|’ ñ+&˚ |üeHê\T e´‹Áø£eT+ #Ó+<ä&Üìï y˚dü$ ˝Ò<ë HÓ’s¡T‹(south-west(SW)) ãTT‘·T|üqyê\T(monsoon) n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+˝À düTe÷s¡T 75% es¡¸bÕ‘·+ pHé qT+&ç ôdô|º+ãsY eT<Ûä´ Hê\T>∑T HÓ\\ dü « \Œ e´e~Û ˝ ÀH˚ ≈£ î s¡ T dü T Ô + ~. n+<ä T e\¢ HÓ ’ s ¡ T ‹ ãTT‘·T|üeHê\≈£î m+‘√ ÁbÕeTTK´‘· ñ+~. nsTT‘˚ $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\T bı+<˚ es¡¸bÕ‘·+˝À #ê˝≤ n+‘·sê\T ñ+{≤sTT. |ü•ÃeT sê»kÕúHé˝À dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 13 ôd+{° M T≥s¡ ¢ ø£ H êï ‘· ≈ £ î ÿe>± ñ+fÒ y˚ T |ò ü ÷ \j· T ˝Àì eTÚdæÁHê+˝À 1141 ôd+{°MT≥s¡¢≈£î ô|’>± ñ+≥T+~. 1871 qT+&ç 2009 eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 27 Á|ü<Ûëq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T ñHêïsTT. á ø£s¡Te⁄\≈£î m˝Ÿ ìH√ <äøÏåD &√\q+(El nino-Southern Oscillation(ENSO)) ≈£L&Ü ˇø£ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. Bìe\¢ <˚X¯ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ô rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
29
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
qyÓ÷~‘· ø±\+˝À 49 dü+e‘·‡sê\T es¡<ä\T sê>±, 30 ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ dü>∑≥Tq <ë<ë|ü⁄ 7.5 dü + e‘· ‡ sê\T ø£ s ¡ T e⁄\T, 11 dü + e‘· ‡ sê\T ‘· T bò Õ q¢ q T $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. m<äTs=ÿHêïsTT. 1960\˝À ø£sT¡ e⁄\T düs«¡ kÕ<Ûës¡DeTj·÷´sTT. 85 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À e∫Ãq yÓTT‘·+Ô 11 Á|ü<ëÛ q ø£sT¡ e⁄˝À¢ nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |òüT≥q\≈£î ñ<ëVü≤s¡D ÁbÕ<∏ä$Tø£ yê‘êes¡D |òüT≥q\T yÓTT<ä{Ï 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+(1891`1920)˝À 3 ø£sT¡ e⁄\T ‘·˝‘… >Ô· ±, ‘·
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ >∑D≤+ø±\T (1967`2006) $|ü‘·TÔ s¡ø£+
uÛÑ÷ø£+|ü+ es¡<ä\T ø£s¡Te⁄ uÛÑ÷bÕ‘·+ ‘·TbòÕqT
dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ $|ü‘·TÔ\T 0.88 4.05 0.20 0.88 1.83
|ü+|æD° XÊ‘·+
11 52 3 11 23
dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ eTs¡D≤\T 2,672 1,308 8 104 1,219
dü>∑≥Tq dü+e‘·‡sêìøÏ Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ Á|ü»\ dü+K´($T*j·Tq¢˝À) 0 18 24 0 2
Source: Financing disaster management, NIDM 2009
$eq |ü_¢πøwüHé‡
30
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ yÓuŸôd’≥T¢ • Natural Disater Management India: es¡<\ ä T,
ø£sT¡ e⁄\T, ‘·TbòÕq¢≈î£ dü+ã+~Û+∫q ‘êC≤ düe÷#êsêìï n+~düTÔ+~. Bì‘√ bÕ≥T www. weather.nic.in yÓuŸôd{’ Ÿ qT+&ç Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ô|’ ñc˛íÁ>∑‘\· T, yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.ndmindia.nic.in
•
• Geological Survey of Indai(GSI):
• National Disater Management Authority:
yÓuŸôd’{Ÿ:
http://www.ndma.gov.in
dü+ã+~Û+∫q ôV≤#·Ã]ø£\qT n+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.imd.ernet.in πø+Á<ä »\+|òüT+(Central Water Commission): yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.cwc.nic.in yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.gsi.gov.in
• National Institute of Hydrology(NIH):
• National Institute of Disater Management
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ e÷´|æ+>¥, es¡<ä ÁbÕ+‘ê\ e÷´|æ+>¥, uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑+, \eD°jT· ‘·, neπø|å ø” s£ D ¡ , uÛ÷Ñ ø£j å T· +, ˙{Ï n$∫äqï‘· yÓTT<ä\>∑T yê{Ï düe÷#êsêìï n+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ:www.nih.ernet.in
yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.nidm.gov.in • Delhi Disater Management Authority
yÓuŸôd{’ Ÿ:http://www.ddma.delhigovt.nic.in • Building Materials & Technology Promotion Council: Ç~ e\ïs¡ãT*{° n{≤¢dt Ä|òt
Ç+&çj·÷qT s¡÷bı+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://www.bmtpc.org
• National Information Centre Earthquake Engineering, IIT Kanpur.
of
yÓuŸôd’{Ÿ: www.nicee.org
• Indian Meteorological Department(IMD):
uÛ≤s¡rj·T yê‘êes¡D XÊK <˚X¯ yê´|üÔ yê‘êes¡D ]b˛s¡Tº\T, ãTT‘·T|üeHê\ ]b˛s¡Tº\T, yê‘êes¡D #ês¡Tº\T, XÊ{Ï˝…’{Ÿ ∫Á‘ê\T, es¡¸bÕ‘· e÷´|ü⁄\T, uÛ÷Ñ ø£+|ü ]b˛s¡T\º T, nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î
Amateur Seismic Centre :
<˚X¯+˝Àì sêÁcÕº\ yêØ>± uÛÑ÷ø£+|ü $esê\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. <ëì‘√ bÕ≥T >∑‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+bÕ\T, düTHêMT\ düeTÁ>∑ $esê\qT ≈£L&Ü n+~düTÔ+~. yÓuŸôd’{Ÿ: www.asc-india.org
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ Á>∑+<∏ë\T Everybody Loves a Good Drought
A book on Introduction to Natural Hazards
- P. Sainath
Rajasthan ki Rajat Boonde - Anupam Misra Good Practice Review - Disaster Risk Reduction Mitigation and Preparedness in development and emergency programming - John Twigg Training Programme on Search and Rescue for the members of the Village Disaster Management Teams, by Disaster Mitigation and Management Centers - Government of Uttaranchal
$eq |ü_¢πøwüHé‡
31
Disaster
- UNDP DHA 1997 Management: Recent
Approaches - Arvind Kumar (Anmol Publications )
Natural
Hazards and Disaster Management - Satyesh C. Chakraborty
Development and vulnerability to disasters are closely linked - Edited by Arnold M and Kriemer Managing Disaster Risk in Emerging Economies - World Bank
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1980 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq Á|ü»\T, ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTq yês¡T, Ä]úø£ qwüº+ $esê\T dü+e‘·‡s¡+ 1980 1982 1984 1987 1988 1990 1993 1994 1995 1996 1998
1999 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2009
$|ü‘·TÔ\T es¡<ä ø£s¡Te⁄ es¡<ä n+≥T yê´<ÛäT\T ø£s¡Te⁄ n+≥T yê´<ÛäT\T ‘·TbòÕqT es¡<ä uÛÑ÷ø£+|ü+ es¡<ä es¡<ä ‘·TbòÕqT ‘·TbòÕqT nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\T es¡<ä ‘·TbòÕqT ø£s¡Te⁄ uÛÑ÷ø£+|ü+ ø£s¡Te⁄ es¡<ä es¡<ä uÛÑ÷ø£+|ü+(düTHê$T) es¡<ä es¡<ä es¡<ä es¡<ä
Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq Á|ü»\ dü+K´
eTs¡DÏ+∫q yês¡T
Ä]úø£ qwüº+ (y˚\ &Ü\s¡¢˝À)
30,000,023 100,000,000 33,500,000 3290 300,000,000 3000 2,200,000 7,000,000
128,000,000 9,748 2001 32,704,000
1,500,300 2871 2541 1811 9,843
2,500,000
20,005
2,623,000
50,000,000 300,000,000 42,000,000 33,000,000
2,500,000 16,389 3,330,000 2,300,000 3,390,000 2,150,000
Source: “EM-DAT: The OFDA/CRED International Disaster Database * (includes Tsunami)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
32
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|qT $|ü‘·TÔ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À uÛÑj·T+ø£s¡ $|ü‘·TÔ\T dü+e‘·‡s¡+ 1618 1737 1864 1876-1878
Á|üuÛ≤e+ eTT+u…’, eTVü‰sêh u…+>±˝Ÿ ø√˝Ÿø£‘ê, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
5. ‘·TbòÕqT 6. uÛ≤s¡‘· <äT]“¤ø£å+
1882 1896-1897
u§+u≤sTT, eTVü‰sêh <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+
7 8 9 10
1934 1970 1972 1987
;Vü‰sY |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ã+>±¢<˚XŸ <˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+ 15 sêÁcÕº\T
1. 2. 3. 4.
$|ü‘·TÔ uÛÑ÷ø£+|ü+ u…+>±˝Ÿ uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·TbòÕqT eTVü‰<äT]“¤ø£å+ (The Great Famine)
uÛÑ÷ø£+|ü+ uÛÀ˝≤ ‘·TbòÕqT ø£s¡Te⁄ ø£s¡Te⁄
eTs¡D≤\T, qwüº+ 2,000 300,000 60,000 58.5 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+, 5.5 $T*j·Tq¢ Äø£*#êe⁄\T 100,000 1.25 $T*j·Tq¢ qT+&ç 10 $T*j·Tq¢ es¡≈£î 6,000 500,000 200 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üu≤Û e+ 300 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üu≤Û e+
>∑&ç∫q X¯‘êã›+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|qT $|ü‘·TÔ\T 1 2
uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·TbòÕqT
1905 1977
ø±+Á>±, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
3 4 5
˝≤‘·÷s¡T uÛÑ÷ø£+|ü+ ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+
1993 1999 2001
eTVü‰sêh eTs¡sƒê«&Ü ÁbÕ+‘·+ ˇ]kÕ‡ uÛÑTCŸ, ã#êe⁄, n+»sY nVü≤à<ëu≤<é, dü÷s¡‘Y ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T eTVü‰sêh ø±oàsY ÁbÕ+‘·+ ñ‘·Ôs¡ ;Vü‰sY ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 10 sêÁcÕº˝À¢ì 252 õ˝≤¢\T »eT÷à ` ø±oàsY áXÊq´ sêÁcÕº\T, dæøÏÿ+
6
düTHê$T
2004
7 8 9 10 11. 12. 13.
eTVü‰sêh es¡<ä\T ø±oàsY uÛÑ÷ø£+|ü+ ø√dæ es¡<ä\T ôd’ø√¢Hé ìcÕ ø£s¡Te⁄ ˝…Vü≤ ≈£î+uÛÑeèwæº dæøÏÿ+ uÛÑ÷ø£+|ü+
2005 p˝…’ 2005 2008 2008 2009 2010 2011
$eq |ü_¢πøwüHé‡
33
20,000 10y˚\ eT+~ eTs¡D+, <˚X¯ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ 40% qwüº+ 7,928 10,000 25,000 10,749
1094 86000 527 204 ` 196 111
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1980 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ\T uÛÑ÷ø£+|ü+, 2005 nø√ºãsY
≈£î+uÛÑeèwæº 2010
Væ≤eTdü+bÕ‘·+, 2005
»eT÷à ø±oàsY
es¡<ä\T, 1993, 1996
Vü≤s ê´Hê
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ #·+&û>∑&é |ü+C≤uŸ ñ‘·ÔsêK+&é
uÛÑTCŸ uÛÑ÷ø£+|ü+, 2001 »qe] 26
ñ‘·Ôs¡ø±• uÛÑ÷ø£+|ü+ 1991 nø√ºãsY 20, #·yÓ÷* uÛÑ÷ø£+|ü+ 1999 @Á|æ˝Ÿ 23
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ es¡<ä\T 1998, 2005
&Ûç©¢ ns
dæøÏÿ+
sê»kÕúHé ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ
·˝ ¡TD≤#
nkÕ‡+ ;Vü‰sY
ŸÁ|ü<
˚XŸ
Hê>±˝≤+&é
;Vü‰sY, nkÕ‡+ es¡<ä\T 2002. 2004, 2007, 2008
y˚T|òü÷\j·T
C≤s¡â+&é
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ t>∑&Ûé
>∑T»sê‘Y
ˇ&çX
˝≤‘·÷sY uÛÑ÷ø£+|ü+, &ÜeTHé &Éj·T÷´ <ëÁ<ë ü‰sêh q>∑sYVü≤y˚© eTV 1993 ôdô|º+ãsY 30 es¡<ä\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 2005 p˝…’ 26
πøs¡fi¯
es¡<ä\T,1994
uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt <äTs¡+‘·+ 1982 &çôd+ãsY
dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé 1999 nø√ºãsY 26
‘·$Tfi¯Hê&ÉT
\ø£åBe⁄\T
düTHê$T, 2004 &çôd+ãsY 26
$TCÀsê+
‘·TbòÕqT¢, 1992, 1996 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ø£sêí≥ø£ es¡<ä\T, 2009 |ü⁄<äT#˚Ã]düTHê$T, 2004 &çôd+ãsY 26
ø£sêí≥ø£
>√yê
Á‹|ü⁄s¡
Ê
#·rÔd
ø£#Y ‘·TbòÕqT, 1998
|ü• u … + > ÃeT ±˝Ÿ
eTDÏ|üPsY
düTHê$T, 2004 &çôd+ãsY 26
n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T
2001`02 qT+&ç 10 dü+e‘·‡sê\˝À es¡<ä\T, #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢, uÛÑ÷bÕ‘ê\T yÓTTˆˆ yê{Ï e\¢ qwüº+ dü+e‘·‡s¡+
ÁbÕD qwüº+
|üX¯ó dü+|ü<ä qwüº+
<Ûä«+düyÓTÆq Çfi¯ó¢
2001`02 2002`03 2003`04 2004`05 2005`06 2006`07 2007`08 2008`09 2009`10 2010`11
834 898 1,992 1,995 2,698 2,402 3,764 3,405 1,677 2,310
21,269 3,729 25,393 12,393 1,10,997 4,55,619 1,19,218 53,833 1,28,452 48,778
3,46,878 4,62,700 6,82,209 16,03,300 21,20,012 19,34,680 35,27,041 16,46,905 13,59,726 13,38,619
|ü+≥ qwüº+ (\ø£å\ôV≤ø±ºs¡¢˝À) 18.72 21.00 31.98 32.53 35.52 70.87 85.13 35.56 47.13 46.25
Source: Ministry of Home Affairs (MHA).
$eq |ü_¢πøwüHé‡
34
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2013˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ\T $<Ûä«+kÕìï düèwæº+∫+~. 1999 ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé nq+‘·s¡+ n+‘·{Ï ô|qT ‘·TbòÕqT>± ô|ò’*HéqT ù|s=ÿqe#·TÃ.
1. bÕ˝…+ ãdüT‡ Á|üe÷<ä+:
eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢ bÕ˝…+ e<ä› 2013 nø√ºãsY 30q u…+>∑fi¯Ss¡T qT+&ç ôV’≤<äsêu≤<é edüTÔqï Áô|’y˚≥T Á{≤yÓ˝Ÿ‡≈£î 6. ôV≤˝…Hé ‘·TbòÕqT: #Ó+~q ˇø£ y√˝À« ãdüT‡ Á|üe÷<ëìøÏ >∑T¬s’ eT+≥\T 2013 qe+ãsY 18q ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&çq #Ó\sπ >∑&+É ‘√ n+<äT˝À Á|üj÷· DÏdTü qÔ ï 49 eT+~ Á|üj÷· DÏ≈î£ ˝À¢ ôV≤˝…Hé ‘·TbòÕqT qe+ãsY 20 Hê{ÏøÏ ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 45 eT+~ düJe <äVü≤qeTj·÷´s¡T. uÛ ≤ Ø esê¸\qT rdü T ø=∫Ã+~. rÁe yêj· T T>∑ T +&É + >± 2. u…+>∑Tfi¯Ss¡T ` Hê+<˚&é mø˘‡Áô|dt @d” uÀ^˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ á ‘·TbòÕqT qe+ãsY 21 Hê{ÏøÏ rÁeyÓTqÆ ‘·TbòÕqT n\»&ç>± e÷] ø£˝À¢\+ düèwæº+∫+~. Bì e\q ø£ècÕí eT+≥\T: õ˝≤¢˝Àì eT∫©|ü≥Dº + q>∑sêìøÏ rÁe qwü+º yê{Ï*+¢ ~. ø£ècÕí, u…+>∑Tfi¯Ss¡T qT+&ç Hê+<˚&é yÓfi¯ó‘·Tqï mø˘‡Áô|dt˝Àì ‘·÷s¡TŒ>√<ëe], lø±≈£îfi¯+, $XÊK|ü≥Dº +, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ @d” uÀ^˝À 2013 &çôd+ãsY 28q nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ uÛ≤Ø esê¸\T ≈£î]XÊsTT. |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢ <Óã“‹+~. ø=‘·#Ô sÓ T¡ e⁄ s¬ ˝’ «Ò ùdwº Hü é e<ä› eT+≥\T #Ó\sπ >∑&+É ‘√ n+<äT˝Àì e], ø=ã“], ns¡{Ï |ü+≥\≈£î qwü+º yê{Ï*+¢ ~. ø£ècÕí, ‘·÷s¡TŒ, 26 eT+~ Á|üj·÷DÏ≈£î\T düJe <äVü≤qeTj·÷´s¡T. |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ s¡÷. 1,628.73 ø√≥T¢ qwü+º »]–+~.
3. ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T:
7. eTT»|òüsYq>∑sY eT‘· |òüTs¡¸D\T:
pHé 14 qT+&ç 17 eT<Ûä´ ñ‘·ÔsêK+&é˝À ≈£î]dæq ≈£î+uÛÑeèwæº ô|qT es¡<ä\≈£î, uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î <ë] rdæ, 2004 düTHêMT ‘·sT¡ yê‘· n‹ô|<ä› $|ü‘T· >Ô ± |ü]D$T+∫+~. Ç+<äT˝À 5700 eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+∫q≥T¢ n+#·Hê. ñ‘·ÔsêK+&é‘√ bÕ≥T |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\T kÕ<Ûës¡D ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À bı+<˚ es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ 375 XÊ‘·+ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTT+~. esê¸\≈£î ‘√&ÉT, 3800 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ˝À ñ qï #=sêã] Væ≤eT˙q<ä+ ø£s¡>∑&É+‘√, uÛÑ^s¡~∏ q~øÏ es¡<ä\T yÓ\T¢y‹Ó ,Ô uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T dü+uÛ$Ñ +∫, |ü]dæ‹ú <ës¡TD+>± e÷]+~.
2013 Ä>∑düTº 27q ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì eTT»|òüsY q>∑sY õ˝≤¢˝À C≤{Ÿ\≈£î, eTTdæ¢+\≈£î eT<Ûä´ »]–q |òüTs¡¸D˝À¢ 43 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 93 eT+~ >±j·T|ü&ܶsT¡ . á |òTü s¡¸D\qT n<äT|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ >∑&ç∫q 20 dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± sêh+˝À ôd’Hê´ìï yÓ÷Vü≤]+|üCÒj·÷*‡ e∫Ã+~. düTe÷s¡T 50,000 eT+~ì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+#ê*‡ e∫Ã+~.
8. ;Vü‰sY eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À $cÕ<ä+:
;Vü‰sY˝Àì X¯s¡DY õ˝≤¢ <Ûäs¡àwü‹ >∑+<äe÷Hé nH˚ Á>±eT+˝À 2013 p˝…’ 16q ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\˝À eT<Ûë´Vü≤ï qesêÁ‘·T\ dü+<äs¡“¤+>± 2013 nø√ºãsY 13q uÛÀ»q+˝À |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT ø£\e&É+‘√ <ëìì ‹qï 23 eT+~ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì <ë‹j·÷ õ˝≤¢˝À #ê]Á‘ê‘·àø£ s¡‘·ï>∑&Ûé |æ\¢\T #·ìb˛>±, &É»q¢ dü+K´˝À nHês√>∑´+ bÕ\j·÷´s¡T. <˚yê\j·T+ e<ä› Çs¡Tø¬ q’ e+‘Óqô|’ »]–q ‘=øÏÿdü˝≤≥˝À 115 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç+<äT˝À 30 eT+~ |æ\¢\T ≈£L&Ü ñ 9. ≈£î+uÛÑ y˚Tfi≤˝À ‘=øÏÿdü˝≤≥: Hêïs¡T. 2006˝À ≈£L&Ü Ç<˚ <˚yê\j·T+ e<ä› ‘=øÏÿdü˝≤≥ ≈£î+uÛÑy˚Tfi≤ dü+<äs¡“¤+>± 2013 |òæÁãe] 10q ñ »]– 50 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ˝Àì n\Vü‰u≤<é s¬ ˝’ «Ò ùdwº Hü ˝é À »]–q ‘=øÏÿdü˝≤≥˝À 36 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. 5. ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT:
4. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝À <˚yê\j·T+ e<ä› ‘=øÏÿdü˝≤≥:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘·÷s¡TŒ rsêìï ‘êøÏq 10. ãT<ä∆>∑j·T˝À ù|\Tfi¯ó¢: ‘·TbòÕqT˝À¢ n‹ô|<ä› ‘·TbòÕqT>± uÛ≤$düTÔqï ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT Á|ü|ü+#·yês¡dü‘·« dü+|ü<ä C≤_‘ê˝À ñqï ;Vü‰sY˝Àì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ&çXÊ sêÁcÕº˝À¢ rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæº+∫+~. ãT<ä∆>∑j·T˝À 2013 p˝…’ 7q es¡Tdü>± 10 u≤+ãT\T 2013 nø√ºãsY 12q ˇ&çcÕ˝Àì >√bÕ˝Ÿ|üPsY e<ä› rsêìï ù|\&É+‘√ Ç<ä›s¡T uÖ<ä∆ düHê´düT\‘√ düVü‰ ◊<äT>∑Ts¡T ‘êøÏq ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&ÉT ˝Òì Ø‹˝À uÛ≤Ø eTs¡DÏ+#ês¡T.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
35
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düuÛÑ≈£î düMT|ü+˝À »]–q es¡Tdü u≤+ãT ù|\Tfi¯¢˝À Äs¡T>∑Ts¡T eTs¡DÏ+#ês¡T.
9. »˝≤+‘·sêZ$T dæ+<ÛäTs¡ø£åø˘˝À ù|\T&ÉT:
eTT+u…’ HÍø±ÁX¯j·T+˝À 2013 Ä>∑düTº 14q uÛ≤s¡rj·T HÍø±<äfi≤ìøÏ #Ó+~q »˝≤+‘·sêZ$T ◊mHémdt dæ+<ÛäTs¡ø£åø˘˝À 11. $XÊK ôV≤#Y|ædæm˝Ÿ ]ô|ò’qØ˝À n–ï Á|üe÷<ä+: ù|\T&ÉT dü+uÛ$Ñ +∫, eT+≥\T #Ó\sπ >±sTT. á |òTü ≥q˝À ø£˙dü+ $XÊK|ü≥ï+˝Àì Væ≤+<äTkÕúHé ô|Á{À*j·T+ ø±s=ŒπswüHé 18 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. *$Tf…&é(HPCL) 2013 Ä>∑düTº 23q »]–q $k˛Œ¤≥q+˝À 25 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç+<äT˝À ˇø£ÿs¡T e÷Á‘·y˚T dü+düú ñ 10. bÕ{≤ï u≤+ãT ù|\T&ÉT: <√´– ø±>±, $T–*q yês¡+‘ê ø±+Á{≤≈£îº |ü<ä∆‹ô|’ |üì #˚düTÔqï ;Vü‰sY sê»<Ûëì bÕ{≤ï˝À 2013 nø√ºãsY 27q ;CÒ|” Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+. Á|ü<Ûëq eT+Á‹ nuÛÑ´]ú qπs+Á<ä yÓ÷&û ìs¡«Væ≤düTÔqï ãVæ≤s¡+>∑
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+` $|ü‘·TÔ <äTs¡“¤\‘·«+ ø£s¡Te⁄
es¡<ä\T <˚X¯+˝À 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T(12%) es¡<ä
uÛ≤s¡‘< · X˚ +¯ ˝Àì ìø£s¡ kÕ>∑TuÛ÷Ñ $T˝À 68% uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+
eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. Á|ü‹ j˚T{≤ 8 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>± qB |ü]yêVü≤ø£ Á|ü<˚XÊ\T es¡<ä eTT|ü⁄Œ n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘ê\T. |ü•Ãe÷ìøÏ Á|üeVæ≤+#˚ qB ÁbÕ+‘ê\ yêj·Te´ ÁbÕ+‘ê\T, ø£ècÕí, ø±y˚Ø, eTVü‰q~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä eTT|ü⁄Œ˝À ‘·sT¡ yê‘· kÕúq+˝À ñHêïsTT.
ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. Ç+<äT˝À 33% düTBs¡È ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+. á ÁbÕ+‘·+ dü+e‘·‡sêìøÏ 750 $T.MT. ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·T+~. ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+˝À 35% uÛÑ÷$T dü+e‘·‡sêìøÏ 750 qT+&ç 1125 $T.MT. eT<Û ä ´ es¡ ¸ bÕ‘· + bı+<äT‘·T+~.
uÛÑ÷bÕ‘ê\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT‘·Ô+ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 25%
‘·TbòÕqT¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 7,516 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q rs¡ πsKqT
ø£*– ñ+~. Ç+<äT˝À 5,700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ‘·TbòÕqT uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $d”Ôs¡í+˝À 8%, »HêuÛ≤˝À eT÷&√ e+‘·T, 84 rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢\qT ø£*– ñqï 13 sêÁcÕº\T/ πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ‘·TbòÕqT uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘ê\T>± ñHêïsTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, |ü⁄<äT#˚Ã], |ü•ÃeT rs¡+˝À >∑T»sê‘Y ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄ŒqT n~Ûø£+>± ø£*– ñHêïsTT. ‘·TbòÕqT¢ y˚T ` pHé, nø√ºãsY ` qe+ãsY\˝À dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
$d”Ôs¡í+ uÛÑ÷bÕ‘ê\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. Væ≤e÷\j·÷\ ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+, áXÊq´ ÁbÕ+‘·+, |ü•ÃeT ø£qTeT\ ÁbÕ+‘ê\T ì‘·´+ uÛ÷Ñ bÕ‘ê\ ‘êøÏ&øç Ï >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT.
uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+ V IV III II
<ëì |ü]~Û˝À ñ+&˚ uÛÑ÷ $d”Ôs¡í XÊ‘·+ 12% 18% 27% 43%
Source: Activiy Book on Disaster Management for School Students, National Institute of Disaster Management (NIDM)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
36
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $|ü‘·TÔ\T ` dü÷ú\ |ü]o\q (Disasters in Andhra Pradesh - an Overview)
4.1 |ü]#·j·T+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôd’ø√¢qT¢, ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\≈£î ì‘·´+ >∑Ts¡e⁄‘·÷ ñ+≥T+~. Á|ü‹ ¬s+&ÉT qT+&ç eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£ e÷~] qT+&ç n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT sêh+˝À ø£∫Ñ·+>± dü+uÛÑ$düTÔ+~. sêh+˝Àì 44 XÊ‘·+ ÁbÕ+‘·+ ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢, <ëì dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î ˝Àqe⁄‘·÷ ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ôdø’ √¢qT¢ ãTT‘·T |üeHê\≈£î eTT+<äT @Á|æ˝Ÿ ` y˚T HÓ\˝À¢ eT]j·TT ãTT‘·T |üeHê\ nq+‘·s¡+ nø√ºãsY qT+&ç &çôd+ãsY eT<Ûä´ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. nsTT‘˚ yê{Ï˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ qe+ãsY e÷dü+˝ÀH˚ @s¡Œ&É‘êsTT. ã+>±fi≤U≤‘·+, n+&Ée÷Hé düeTTÁ<ä+ ˝Ò<ë <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ä+˝À ñ<䓤$+∫, ‘·÷s¡TŒ rsêìï ‘êπø ôd’ø√¢qT¢ kÕ<Ûës¡D+>± Ç≥Te+{Ï ‘·s¡Vü‰ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î n‘·´+‘· <äTs¡“¤\+>± ñ+&˚ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ rs¡ πsKqT #˚s¡T≈£î+{≤sTT. >∑&ç∫q X¯‘êã›+˝ÀH˚ n‘· ´ +‘· Á|ü e ÷<ä ø £ s ¡ y Ó T Æ q ¬ s +&É T ôd’ ø √¢ q T¢ ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ\˝À es¡Tdü>± 1971 nø√ºãsY eT]j·TT 1977 qe+ãsY\˝À dü+uÛÑ$+#êsTT. ˇø=ÿø£ÿ ‘·TbòÕqT dü+<äs¡“¤+>± 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 1999˝À ˇ]kÕ‡˝À dü+uÛÑ$+∫q dü÷|üsY ôd’ø√¢qT‘√ ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD, ÄdæÔ qwüº+ yê{Ï˝≤¢sTT. Ä+Á<Ûä rs¡+ yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+, eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘·+ ì‘·´+ ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î HÓ\e⁄>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK\ yÓ+ã&ç ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤ <äTs¡“¤\‘·«+ @ø£Ø‹q ñ+&É<äT. ~>∑Teq ù|s=ÿqï uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î m≈£îÿe>± >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. n$: 1. ñ‘·Ôs¡ ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ rsê\T 2. ˇ+>√\T eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Û´ä ñqï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ rs¡ ÁbÕ+‘·+ 3. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡+, <äøÏåD Hê>∑|ü≥ï+. |ü•ÃeT rsêq nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+ dü]Vü≤<äT>› ± ø£*–q
$eq |ü_¢πøwüHé‡
sêÁcÕº\T πøs¡fi¯, >∑T»sê‘Y ˝≤>± |üP]Ô>± düTs¡øÏå‘·eT÷ ø±<äT, eTVü‰sêh ˝≤>± |üP]Ô Á|üe÷<ä uÛÑ]‘·eT÷ ø±<äT. n$ ≈£L&Ü ôd’ø√¢q¢ ‘êøÏ&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq Hê\T>∑T ôd’ø√¢qT¢ dü+uÛÑ$ùdÔ, n+<äT˝À ˇø£{Ï rÁeyÓTÆq~ ñ +≥T+~. @{≤ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± dü+uÛÑ$+#˚ ñwüí eT+&É\ ôd’ø√¢q¢˝À 7% ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. kÕù|ø£+å >± #·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT ‘·≈î£ ÿe XÊ‘·+ ôdø’ √¢qT¢ e÷Á‘·yT˚ @s¡Œ&ÉT‘·Tqï|üŒ{Ïø,° e÷qe ÁbÕD≤\≈£î, ÄdüT\Ô ≈£î yê{Ï˝¢Ò qwü+º e÷Á‘·+ #ê˝≤ n~Ûø£ kÕúsTT˝À ñ+≥T+~. ôd’ø√¢qT¢ ˇø£kÕ] Á|ü<ëÛ q uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q ‘·sT¡ yê‘· n$ uÛ≤Ø esê¸\≈£î u≤≥\T y˚kÕÔsTT. yê{Ï e\¢ e<äs¡\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 1986 Ä>∑düTº˝À >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ dü+uÛÑ$+∫q rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\T Ç+<äT≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± ù|s=ÿqe#·TÃ. ‘·÷s¡TŒ düeTTÁ<ä rs¡ sêÁcÕº˝À¢ ø√kÕÔ õ˝≤¢\≈£î |üø£ÿH˚ ñqï |ü \ T ø£ s ¡ T e⁄ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢ \ T #· Á ø£ y ê‘· yêj· T T >∑T+&Ü\(cyclonic depression) ø±s¡D+>± e#˚à Á|üÁdüeD esê¸\( torrential rains)‘√ Äø£dæàø£ es¡<ä\≈£î ôd’‘·+ >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. #·Áø£yê‘ê\T(cyclones), <ëì dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\‘√ bÕ≥T ñ‘·Ôs¡, eT<Ûä´ ã+>±fi≤U≤‘·+˝À @s¡Œ&˚ ãTT‘·T |üeq yêj·TT>∑T+&Ü\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ‘√ bÕ≥T ñ‘·Ôs¡, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ es¡≈£î $düÔ]+∫, uÛ≤Ø qT+&ç n‹ uÛ≤Ø esê¸\qT rdüTø=∫Ã, pHé eT]j·TT ôdô|º+ãsY e÷kÕ\ eT<Ûä´ ˝À‘·≥Tº q<äT˝À¢ es¡<ä\≈£î <ë]rkÕÔsTT. Ä+Á<Ûä˝À kÕ<Ûës¡D+>± es¡<ä düeTdü´ ∫qï q<äT\qT eTT+#Ó‘&Ô· Üìπø |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ì, ø√kÕÔ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á&ÓH’ J˚ düeTdü´ »{Ï\+ ø±e&É+‘√ #·Áø£yê‘ê\ Á|üu≤Û e+ n~Ûøy£ TÓ ,Æ es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT eT]+‘·>± ô|+#·T‘√+~. eTTK´+>± kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú ìs¡«Vü≤D˝À ñqï ˝ÀbÕ˝Ò BìøÏ ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. |ü\T dü+<äsꓤ\˝À #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\≈£î >∑+&ÉT¢ |ü&É≥+, y˚T≥\T y˚j·T&É+, Hê#·T yÓTTø£ÿ\T ô|s¡>∑&É+ e\¢, ˙s¡ T es¡ < ä \ T>± bÕs¡ & É + e\¢ H ˚ m≈£ î ÿe eTs¡ D ≤\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT.
37
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4.2 |ü⁄qsêeè‘· $|ü‘·TÔ\ |üs¡´ekÕq+ ø√kÕÔ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T, e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ì‘·´+ dü+uÛÑ$düTÔ+&É≥+ e\¢ sêh Ä]úø£ e´edüú‘√ bÕ≥T <˚X¯ Ä]úø£ e´edüúô|’q, n_Ûeè~∆ $<ÛëHê\ MT<ä rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘√+~. sê»ø°j·T dü+‘·T\q+ MT<ä, \ø£å˝≤~ eT+~ J$‘ê\ô|’q rÁe Á|üuÛ≤e |ü&ÉT‘√+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT #·Áø£yê‘ê\T(‘·TbòÕqT¢), es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T e+{Ï nìï s¡ø±\ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T y˚~ÛdüTÔHêïsTT. rs¡ ÁbÕ+‘·+ ìs¡+‘·s¡+ ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\‘√ |”&ç+#·ã&ÉT‘√+~. 1977˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT, y˚˝≤ ‘·s+¡ >∑+(tidal wave) nbÕs¡ qcÕºìï ø£*–+#êsTT. 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 1979, 1990, 1996\˝À e∫Ãq ‘·TbòÕq¢ e\¢ ≈£L&Ü ô|qT qwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. >√<ëe], ø£ècÕí q<äT˝À¢ e#˚à es¡<ä\T ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT >√<ëe], ø£ècÕí õ˝≤¢˝À¢ $cÕ<ë\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. >∑‘·+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ rs¡+ yÓ+ã&ç, ˝À|ü\, >√<ëe] qB ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. 2000 ôdô|º+ãsY˝À ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝À dü«\Œ Á|üø£+|üq\T e#êÃsTT. 2012˝À ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì |ü\T õ˝≤¢\‘√ bÕ≥T KeTà+, q˝§Z+&É õ˝≤¢˝À¢ dü«\Œ Á|üø£+|üq\T e#êÃsTT. ìs¡+‘·s¡+ e#˚à Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ Jeq+ rÁe+>± Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘√+~. sêh+ ìs¡+‘·s¡+ #·Áø£yê‘ê\T, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\T, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄\≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. n+<äTu≤≥T˝À ñqï $|ü‘·TÔ |ü]C≤„q n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘ê\ <äTÁwüŒuÛ≤yêìï m<äTs=ÿ+≥Tqï sêh+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ. sêh+˝Àì yÓTT‘·+Ô uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À düTe÷s¡T 44% ñwüí eT+&É\ ‘·TbòÕq¢ Á|üuÛ≤e+, <ëì dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î nqTe⁄>± ñ+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ düeTTÁ<ä rs¡ ÁbÕ+‘·+ Ç≥Te+{Ï Á|üø£è‹ <ÛäsêàìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ n‘·´+‘· nqTyÓ’q~>± ñ +&É>±, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝Àì KeTà+ õ˝≤¢ ≈£L&Ü ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ◊<äT õ˝≤¢\‘√ bÕ≥T ãTT‘·T |üeHê\ ø±\+˝À e#˚à es¡<\ä ≈£î >∑Ts¡e⁄‘√+~. sêj·T\d”eT˝Àì Hê\T>∑T õ˝≤¢\T, ‘Ó \ +>±D˝Àì ◊<ä T õ˝≤¢ \ T ì‘· ´ + ø£ s ¡ T e⁄qT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. rs¡sπ K yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+, eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+ ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î πø+Á<ä+>± ñ+{À+~. sêh Ä]úø£ e´edüÔ≈£î |ü≥Tº>=eTà\T>± ñ+≥Tqï >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä\T, Á&Ó’H˚J düeTdü´\qT, ‘·TbòÕqT¢ nq+‘·s¡+ m<äTs¡j˚T´ Ç‘·s¡ düeTdü´\qT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. á X¯‘êã› ø±+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT 60≈£î ô|’>± #·Áø£yê‘ê\T(cyclones) ‘êø±sTT. >∑‘· <äXÊu≤›\˝À #·Áø£yê‘ê\T dü+uÛÑ$+#·&É+ ô|]–+~. Á|ü‹ ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ã\yÓTÆq ‘·TbòÕqT¢ sêe&É+, sêh Ä]úø£ e´edüú≈£î, Ä]úø£, dü+kÕú>∑‘· eqs¡T\≈£î düyê\T $düs¡&É+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì ø√kÕ ÁbÕ+‘·+˝À <ë<ë|ü⁄ 90 \ø£å\ eT+~ ‘·TbòÕqT¢, yê{Ï Á|üuÛ≤yê\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+&É>±, n+<äT˝À 33 \ø£\å eT+~ düeTTÁ<ä|⁄ü ˇ&ÉTq¶ ≈£î ◊<äT øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À|ü˝Ò ñ+≥THêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq ‘·TbòÕqT 1977˝À dü+uÛÑ$+∫+~. düTe÷s¡T 10y˚\ eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. nq+‘·s¡+ 1990 y˚T HÓ\˝À ô|<ä› ‘·TbòÕqT e∫Ã+~. n+<äT˝À yÓsTT´ eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 10 õ˝≤¢˝À¢ 1.25 _*j·THé &Ü\s¡¢ qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 1977 qT+&ç 1992 eT<Û´ä dü+uÛ$Ñ +∫q ‘·TbòÕqT¢, es¡<\ä ø±s¡D+>± düTe÷s¡T 13,000 eT+~ eTs¡ D Ï + #· > ±, 3,38,000 |ü X ¯ ó e⁄\T ø=≥Tº≈£îb˛j·÷sTT. 33 \ø£å\ Çfi¯ó¢ <Óã“‹HêïsTT. y˚T HÓ\˝À ‘·TbòÕqT¢ dü+uÛ$Ñ +#·&+É ns¡T<Óq’ |üŒ{Ïø,° 20e X¯‘êã›+˝À düTe÷s¡T 13 ‘·TbòÕqT¢ á HÓ\˝ÀH˚ e#êÃsTT. 1979 y˚T HÓ\˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT &Ó˝≤º ÁbÕ+‘êìøÏ nbÕs¡ qcÕºìï #˚≈L£ ]Ã+~. yÓTT‘·+Ô ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTq yê]˝À 80% eT+~ Çø£ÿ&ç yêπs ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+. &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+˝À y˚T HÓ\˝ÀH˚ e] kÕ>∑T yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. nH˚ø£ eT+~ |üqT\T yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\≈£î ekÕÔs¡T. yê]øÏ Çø£ÿ&ç ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ >∑T]+∫, |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ñ+&É<äT. n+<äTe\¢ kÕúìø£ Á|ü»\ ø£+fÒ e\dü e∫Ãq yêπs yÓ’|üØ‘ê´\ e\¢ n~Ûø£+>± qwüºb˛‘ês¡T. s=j·T´ #Ós¡Te⁄˝À¢ |üì #˚j·T&ÜìøÏ ≈£î≥T+u≤\≈£î, ≈£î≥T+u≤˝Ò &Ó˝≤º ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·s¡* e∫Ã, ‘ê‘êÿ*ø£ >∑T&Üsê\(>∑T&çôd)˝À ìedædüTÔ+{≤s¡T. dü+e‘·‡s¡+˝À n‘·´~Ûø£ ø±\+ >∑T&çôd˝À¢H˚ ñ +{≤s¡T. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£\T yê]øÏ düø±\+˝À #˚sø¡ b£ ˛e#·TÃ. ˇø£y˚fi¯ #˚]q|üŒ{Ïø°, ‘·TbòÕq¢qT m<äTs√ÿe&É+˝À ñqï nqTuÛÑe˝Ò$T e\¢ yês¡T n~Ûø£ qcÕºìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ês¡T. ø£ècÕí, >√<ëe] q<äT\T dæús¡yÓTÆq Á|üyêVü≤ e÷sêZ\qT ø£*– ñ+{≤sTT. yê{ÏøÏ ñqï düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq, e÷qe ì]à‘· Äqø£≥\º <ë«sê es¡<ä ˙{Ïì yÓ÷düTø¬ fi‚¢ kÕeTs¡´ú +‘√ ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T Ä $<Ûä+>± ñ+&Ée⁄. kÕ<Ûës¡D+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä düeTdü´ ∫qï∫qï q<äT\T ñbıŒ+>∑&É+, ø=˝Ò¢s¡T düs¡düT‡ #·T≥÷º ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑T] ø±e&ÜìøÏ e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·eTe⁄‘·T+~. nsTT‘˚ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ì &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\˝À Á&Ó’H˚J düeTdü´ eT]+‘· »{Ï\+ ø±e&É+‘√ ‘·TbòÕq¢ $<Ûä«+düø£ kÕeTs¡ú´+ nH˚ø£ ¬s≥T¢ ô|]– es¡<ä eTT|ü⁄Œ\T
38
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. 1977 qe+ãsY, 1990 y˚T, 1996 qe+ãsY ôd’ø√¢q¢ dü+<äs¡“¤+>± ‘·TbòÕqT ø£˝À¢\+ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT, n|üŒ{Ïπø Á|üÁdüeD esê¸\(torrential rains)‘√ ñqï ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\˝ÀøÏ düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙s¡T sêe&É+‘√ qwüº+ nH˚ø£ ¬s≥T¢ ô|]–+~. BìøÏ ‘√&ÉT es¡<ä ìs¡«Vü≤D, kÕ>∑T˙{Ï e´edüú\≈£î
dü¬s’q ìs¡«Vü≤D ˝Òø£b˛e&É+ ‘√&ÉsTT+~. 1979 y˚T HÓ\˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT e+{Ï dü+<äsꓤ\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eTs¡D≤\T #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\ Äqø£≥º\T ‘Ó>∑&É+, #Ós¡Te⁄˝À¢ |üP&çø£\T, Hê#·T yÓTTø£ÿ\T ô|]–, ˙s¡T bı+–bıs¡¢&É+ ø±s¡D+>±H˚ dü+uÛÑ$+#êsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 1977 qT+&ç 2010 es¡≈£î dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢ dü+e‘·‡s¡+
1 3 6 11 13 14 15 17 19 24 25 26 28 29 32 35 38 39 41 49 50 51 52 54 55
$|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· Á|üuÛ≤$‘· eTs¡D≤\T |üX¯ó qwüº+ <Ûä«+düyÓTÆq |ü+≥ qwüº+ qwüº+ õ˝≤¢\T Á|ü»\T Çfi¯ó¢ (ôV≤ø±ºs¡¢˝À) (s¡÷. ø√≥¢˝À) (\ø£å˝À¢) 1977nø√ºãsY 28` qe+ãsY 1 ‘·TbòÕqT 8 34 10000 250000 1014800 1351000 172.00 1979 y˚T 13`15 es¡<ä\T 10 37.4 706 748000 242.65 1983 Ä>∑düTº es¡<ä\T 8 1.58 58 1726 94218 714000 89.56 1986 Ä>∑düTº es¡<ä\T 13 21.15 309 22000 423000 853200 1686.74 1987 qe+ãsY 2`3 ‘·TbòÕqT 10 32.04 119 110550 961000 126.48 1988 p˝…’ es¡<ä\T 11 23.43 88 4233 48694 406000 245.40 1989 p˝…’ es¡<ä\T 22 89.44 232 10905 227000 593000 913.50 1990 y˚T 5`10 ‘·TbòÕqT 14 77.81 817 27625 1439659 563000 2137.27 1991 qe+ãsY 11`15 ‘·TbòÕqT 9 0.18 192 97470 409000 367.32 1995 nø√ºãsY, qe+ãsY es¡<ä\T 19 2.3 229 3663 146525 665000 917.00 1996 pHé 12`16 ‘·TbòÕqT 10 0.22 100 1607 21517 15000 129.10 1996 Ä>∑düTº`ôdô|º+ãsY es¡<ä\T 13 0.21 140 188 12100 134000 159.00 1996 nø√ºãsY 17`21 es¡<ä\T 11 87.37 338 146621 130731 1128000 843.27 1996 qe+ãsY 6`7 ‘·TbòÕqT 4 80.62 1077 19856 616553 511000 6129.25 1998 ôdô|º+ãsY ` nø√ºãsY es¡<ä\T 22 16.34 260 5126 150196 1405000 2525.20 2000 Ä>∑düTº 22`31 es¡<ä\T 17 1.98364 207 6156 99800 178000 966.15 2005 ôdô|º+ãsY 18`19 es¡<ä\T 10 350 107 14416 118618 551966 2697.97 2006 Ä>∑düTº 2`5 ‘·TbòÕqT/es¡<ä\T 10 13.84 165 20530 276567 219897 3455.23 2006 nø√ºãsY28 ` qe+ãsY4 z–ï ‘·TbòÕqT 5 13.85 41 350000 95218 384550 7173.25 2008 qe+ãsY 14`16 U…’eTTø˘ ‘·TbòÕqT 9 1.0 0 37 1190 59287 36 2008 qe+ãsY 25 ` 30 ìcÕ ‘·TbòÕqT 5 1.0 9 28 8258 220000 80 2009 ôdô|º+ãsY 29` nø√ºãsY 4 es¡<ä\T 13 20.72 90 49686 259095 226092 12455.75 2010 y˚T 17`22 ˝…’˝≤ ‘·TbòÕqT 14 17.80 22 2075 14298 26685.83 1603.22 2010 nø√ºãsY 29`qe+ãsY8 »˝Ÿ ‘·TbòÕqT 13 16.98 63 1140 20554 483000 2496.98 2010 &çôd+ãsY 5`8 es¡<ä\T 15 8.16 21 3026 3169 1208000 2739.33
$eq |ü_¢πøwüHé‡
39
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ\ |ü+|æD°˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T eT]j·TT düTHêMT\T m+‘· XÊ‘·+ es¡≈£î ñ+{≤sTT? (3) 1) 6% 2) 7% 3) 8% 4) 9% 2. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ≈£î ñ<ëVü≤s¡D (4) 1) ‘·TbòÕqT 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) düTHêMT 4) ô|’e˙ï 3. ÁøÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ @~? (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) ‘·TbòÕHé 3) uÛÑ÷bÕ‘·+ 4) ô|’e˙ï 4. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ? (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) düTHêMT 3) es¡<ä 4) ô|’$ @M ø±e⁄ 5. á ÁøÏ+~ yêì˝À ˇø£ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ (4) 1) es¡<ä 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) ø£s¡Te⁄ 4) u≤+ãT Áù|\T&ÉT 6. ÁøÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹ dæ<ä∆yÓTÆq yÓ’|üØ‘·´+ @~? (1) 1) ø£s¡Te⁄ 2) j·TT<ä∆+ 3) rÁeyê<ä+ 4) n+‘·s¡T´<ä∆+ 7. ÁøÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹dæ<ä∆ $|ü‘·TÔ @~? (4) 1) ‘·TbòÕqT 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) düTHê$T 4) ô|’$ n˙ï 8. Á|üe÷<ä+ (Hazard) ˇø£ nbÕsTTø±] dü+|òüT≥q n~ 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±e#·Tà 2) düTHêMT ø±e#·Tà (4) 3) es¡<ä\T ø±e#·Tà 4) ô|’$ n˙ï 9. $|ü‘·TÔ ˇø£ dü+|òüT≥q <ëì e\q (4) 1) e÷qeqwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~ 2) Ädæú qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~ 3) »+‘·Te⁄\ qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~ 4) ô|’e˙ï 10. $|ü‘·TÔ (Disaster) ˇø£ dü+|òüT≥q <ëì |òü*‘·+ (4) 1) $ÁdüÔ è‘· »qqwüº+ 2) JeH√bÕ~Û qwüº+ 3) Ädæú qwüº+ 4) ô|’$ n˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
40
11. $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ( Disaster Management) ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T m|ü&ÉT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ? (4) 1) $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT 2) $|ü‘·TÔ »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝À 3) $|ü‘·TÔ ‘·sê«‘· 4) ô|’$ n˙ï 12. Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ˝À¢ es¡<ä\T m+‘· XÊ‘·+>± ñ+{≤sTT? 1) 30% 2) 35% (1) 3) 40% 4) 45% 13. uÛ≤s¡‘· uÛÑ÷ uÛ≤>∑+˝À m+‘·XÊ‘·+ es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ neø±X¯+ e⁄+~ ? (4) 1) 22% 2) 20% 3) 18% 4) 12% 14. Ç+&çj÷· ˝À ñqï yÓTT‘·+Ô 35 sêÁcÕº\T eT]j·TT øπ +Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À mìï $|ü‘·TÔ\≈£î >∑T] ø±>∑\e⁄? (4) 1) 18 2) 28 3) 22 4) 25 15. kÕsYÿ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ôd+≥s¡T mø£ÿ&É ñqï~? (3) 1) ø√˝Ÿø£‘ê 2) ãs√&Ü 3) q÷´ &Ûç©¢ 4) ø£≥ø˘ 16. 1980`2010 eT<Û´ä ø±\+˝À Ç+&çj÷· ˝À Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô e\¢ m+‘· eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T? (1) 1) 1,43,039 2) 1,23,039 3) 1,13,039 4) 1,03,039 17. ª$|ü‘·TÔµ (&çC≤düºsY) nH˚ e÷≥ @ uÛ≤wü qT+&ç ñ<䓤$+ ∫+~? (3) 1) ns¡_ø˘ uÛ≤wü 2) #Ó’˙dt uÛ≤wü 3) Áô|ò+∫ uÛ≤wü 4) s¡wü´Hé uÛ≤wü 18. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø± Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T (4) 1) \ø£å ´ X¯ó~∆ 2) düs¡fi¯‘· 3) Ä#·s¡D kÕ<Ûä´+ 4) ô|’e˙ï 19. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú ñqï #√≥T (2) 1) ãs√&Ü 2) q÷´ &Ûç©¢ 3) ø=∫ÃHé 4) $XÊK|ü≥ï+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
20. Ç+&çj·÷ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì m+‘· uÛ≤>∑+ >±*yêq\T, ‘·TbòÕqT\T eT]j·TT düTHêMT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~? (4) 1) 3700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 2) 4700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 3) 6700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 4) 5700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 21. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n+‘êsꓤ>±\T (4) 1) |ü⁄q]ïyêdü+ 2) ìyês¡D 3) |ü⁄q]ïsêàD+ 4) ô|’e˙ï 22. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À $uÛ≤>±\T (4) 1) dü+dæ<ä∆‘· 2) düŒ+<äq 3) ìyês¡D 4) ô|’e˙ï 23. øÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹ dæ<ä∆ $|ü‘·TÔ (1) 1) ø£s¡Te⁄ 2) j·TT<ä∆+ 3) ñÁ>∑yê<ä+ 4) n+‘·s¡T´<ä∆+ 24. 2010 Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ\ ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+, 2000`09 eT<Ûä´ø±\+˝À 85 XÊ‘·+ qwüº|ü&çq Á|ü»\T @ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qyês¡T? (1) 1) Ädæj·÷ |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+ 2) ñ‘·Ôs¡ Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 3) <äøÏåD Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 4) |ü•ÃeT Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 25. $|ü‘T· \Ô Á|üu≤Û yêìï <˚ì<ë«sê n~Ûøe£ TT>± ‘·–+Z #·e#·TÃ? 1) yÓTs¡T¬>’q Á|üD≤[ø£ <ë«sê (4) 2) yÓTs¡T¬>’q dü+dæ<ä∆‘ê ne>±Vü≤q <ë«sê 3) yÓTs¡T¬>’q ìyês¡D #·s¡´\ <ë«sê 4) ô|’nìï{Ï <ë«sê 26. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷\qT m|ü⁄&ÉT ìs¡«Væ≤+#· e#·TÃ? (4) 1) $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT 2) $|ü‘·TÔ ‘·sê«‘· 3) $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄&ÉT 4) ô|’e˙ï 27. n+‘·sê®rj·T düTHêMT düe÷#ês¡ πø+Á<ä+ ñqï #√≥T 1) >√yê 2) »ø±sêÔ (3) 3) Vü≤ √q\T\T 4) |ü⁄<äT#˚Ã] 28. 1980`2010 eT<Û´ä ø±\+˝À Ç+&çj÷· ˝À Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô e\¢ qwüºb˛sTTqyê] dü+K´ (1) 1) 1,521,726,127 2) 1,121,726,127 3) 1,321,726,127 4) 1,224,726,127
$eq |ü_¢πøwüHé‡
29. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n+#·Hê Á|üø±s¡+, dü+e‘·‡s¡+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ TT˝À dü÷\ú <˚oj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À m+‘· XÊ‘·+ Á|üøè£ ‹ $|ü‘·TÔ\e\¢ qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~ (ø£\T>∑T‘·T+~)? (4) 1) 3 1 % 2) 3% 2 4) 2% 3) 30. $|ü‘·TÔ rÁe‘·, kÕ<Ûës¡D+>± <˚ìì ã{Ϻ n+#·Hê y˚kÕÔs¡T? 1) ÁbÕD qwüº+ 2) ÄdæÔ qwüº+ (3) 3) ÁbÕD ˝Òø£ ÄdæÔ qcÕº\T 4) ô|’y˚$ ø±e⁄ 31. SAARC <ä÷s¡ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düe÷#ês¡ πø+Á<ä+ ñ qï#√≥T (4) 1) ø=\+uÀ 2) U≤≥à+&ÉT 3) &ÛÜø± 4) q÷´&Ûç©¢ 32. $|ü‘·TÔ\ ñ|üs¡ø±\˝À #˚]q$ (4) 1) uÛÑ÷dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 2) Jedü+ã+<ÛäÛ $|ü‘·TÔ\T 3) »\dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 4) ô|’e˙ï 33. 1996`2000 eT<Û´ä ø±\eTT˝À Á|üøè£ ‹ dæ<,∆ä e÷qe Áù|]‘· $|ü‘·TÔ\ e\¢ Ç+&çj·÷˝À m+‘· XÊ‘·+ õ.&ç.|æ. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ qwüºb˛sTT+~? (4) 1 2 % 2 1) 3.12% 2) 2.12% 3) 4.12% 4) 2.25% 34. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À ñ+&˚~ (4) 1) ñ|üX¯eTq+ 2) |ü⁄qsêyêdü+ 3) düVü‰j·T‘· 4) ô|’$ n˙ï 35. Á|ü|+ü #· $|ü‘T· \Ô ˝À ø£sT¡ e⁄\T/øå±e÷\T eT]j·TT dü+ã+~Û‘· $|ü‘·TÔ\T m+‘· XÊ‘·+ ñ+{≤sTT? (2) 1) 18% 2) 19% 3) 20% 4) 21% 36. ◊ø£´sê»´dü$T‹ (j·TT.mHé.z.) Á|üø±s¡+ Á|ü|ü+#·+˝À 1992`2000 eT<Ûä´ dü+e‘·‡sêìøÏ mìï $|ü‘·TÔ\T »]>±sTT? (3) 1) 100 2) 300 3) 500 4) 800 37. Ç+&çj÷· ñ|üK+&É+ ÁøÏ+~ yêì˝À <˚ìe\¢ m≈£îÿe>± Vü‰ì ø£\T>∑T≥≈£î nqT≈£L\eTT>± ñqï~? (4) 1) ‘·TbòÕqT\T 2) ø£s¡Te⁄\T 3) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4) ô|’e˙ï
41
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
39. $|ü‘·TÔ\ s¡ø±\T (4) 1) Je dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 2) uÛÑ÷dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 3) ˙{Ï eT]j·TT yê‘êes¡D dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 4) ô|’e˙ï 40. Á|üø£ è‹ dæ<ä∆ $|ü‘·TÔ\˝À #˚s¡Ãã&ÉTq~ (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) düTHêMT 3) es¡<ä\T 4) ô|’e˙ï 41. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D nq>± (4) 1) Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT ñ|üX¯eTq+ e÷Á‘·eTT ø£Hêï m≈£îÿe 2) Áø£eTã<ä∆ |ü<ä∆‹ 3) $_Ûqï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ düeT÷Vü≤+ 4) ô|’e˙ï 42. |üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+˝À düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ düeTq«j·T Á>∑÷|t mø£ÿ&É ñ+~? (1) 1) bÕ]dt 2) »ø±sêÔ 3) {Àø√´ 4) $XÊK|ü≥ïeTT 43. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ô|’ n+‘·sê®rj·T+>± ÄHé˝…’Hé ø√s¡T‡\T ìs¡«Væ≤düTÔqï $X¯«$<ë´\j·T+ (4) 1) yê˝Ÿ¶Hé $X¯«$<ë´\j·TeTT 2) ø±|ü¢Hé $X¯«$<ë´\j·TeTT 3) Á>±+&é ø±Hê´Hé $X¯«$<ë´\j·TeTT 4) ô|’e˙ï 44. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D¬ø’ dü]º|òæπø{Ÿ ø√s¡T‡qT ÁøÏ+~ yêì˝À @~ (1) ìs¡«Væ≤düTÔ+~? 1) Ç+~sê>±+BÛ C≤rj·T kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 2) _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 3) q\+<ë kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 4) es¡úe÷q eTVü‰Ms¡ kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+ 45. $|ü‘·TÔ Á|üD≤[ø£ Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T (4) 1) \ø£å´ düŒwüº‘· 2) düs¡fi¯‘· (flexibility) 3) Ä#·s¡D ø£åeT‘· 4) ô|’e˙ï 46. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î Á|üø±s¡+ 1996`2000 eT<Ûä´ø±\+˝À $|ü‘·TÔ\ e\¢ düTe÷s¡T C≤rj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T m+‘· XÊ‘·+ qwüºb˛j·÷sTT? (3) 1) 2.85% 2) 2.50% 3) 2.25% 4) 1.95%
$eq |ü_¢πøwüHé‡
42
47. eTq »HêuÛ≤ MT<ä kÕs¡úø£eTT>± $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ rdüTø=qe\dæq #·s¡´\T (4) 1) yÓTs¡T¬>’q Á|üD≤[ø£\T 2) düHêïVü≤ø£ ne>±Vü≤q 3) ìyês¡D #·s¡´\T 4) ô|’e˙ï 48. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n+#·Hê Á|üø±s¡+ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ qT+&ç Á|ü‘·´ø£å+>± ø£*π> qcÕº\T dü÷ú\ C≤rj·T ñ‘·Œ‹Ô˝À m+‘· (3) XÊ‘·+? 1) 4% 2) 3% 3) 2% 4) 1% 49. &çC≤düºsY ]dtÿ ]&Éø£åHéøÏ ø±e\dæq <äX¯ (4) 1) e÷+&É* ôV≤#·Ã]ø£ $<ÛëHêìï >∑{Ϻ|üs¡#·&É+ 2) ne>±Vü≤q¢ ‘·j·÷Øì ô|+#·&É+ 3) eT+∫ |ü⁄qsêyêdü+, |ü⁄q]ïsêàD+ 4) ô|’e˙ï 50. $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤yêìï <˚ìe\¢ m≈£îÿe>± ‘·–Z+#·e#·TÃ?(4) 1) dü\ø£åD Á|üD≤[ø°ø£s¡D 2) dü\ø£åD ne>±Vü≤q, ‘·j·÷Ø 3) dü\ø£åD ìyês¡D #·s¡´\T 4) ô|’e˙ï 51. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ @s¡Œ&çq ñqï‘· n~Ûø±s¡ dü+|òTü + 1999 Ä>∑wüߺ˝À $|ü‘·TÔ\qT 5 s¡ø±\T>± eØZø£]+∫+~. yê{Ï˝À n+‘·sꓤ>±\T (4) 1) uÛÖ>√[ø£ dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 2) Jedü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 3) ˙s¡T, yê‘êes¡D dü+ã+<Ûä $|ü‘·TÔ\T 4) ô|’e˙ï 52. kÕsYÿ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D yÓuŸôd’{Ÿ (4) 2) saarc.sdmc.in 1) sdmc.nic.in 3) saarc.nic.in 4) saarc-sdmc.nic.in 53. yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D (4) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) düTHêMT 3) es¡<ä 4) ô|’e˙ï 54. 1980`2010 eT<Ûä´ ø±\+˝À »]–q uÛÑ÷ø£+bÕ\ dü+K´ 1) 92 2) 34 (4) 3) 38 4) 56 55. ªªnø£kÕà‘·TÔ>± ô|<ä› <äTs¡<äèwüº+>± düe÷» ìsêàD≤ìï $∫äqï+ #˚ùd dü+|òüT≥qqT $|ü‘·TÔ n+{≤+µµ ` ô|’ yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ Ç~ mes¡T Ç∫Ãq ìs¡«#·q+? (1) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ 2) Á|ü|ü+#·u≤´+ø˘ 3) j·TTHÓk˛ÿ 4) Ädæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+ø˘
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
59. Á|ü|ü+#·+˝À es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ »HêuÛ≤˝À m+‘· XÊ‘·+ <äøÏåD Ädæj·÷, ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷, |üdæ|òæø˘ <˚XÊ˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T? (4) 1) 80% 2) 65% 3) 75% 4) 90% 60. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q~ (4) 1) |ü⁄q]ïsêàD+ 2) |ü⁄qsêyêdü+ 3) n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq 4) ô|’e˙ï 61. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ dü¬s’q~? (4) 1) $|ü‘·TÔqT ìyê]+#·e#·Tà 2) $|ü‘·TÔqT }Væ≤+#·e#·Tà 3) $|ü‘·TÔ Ä•j·÷˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘·T+~ 4) $|ü‘·TÔ <äTwüŒ¤*‘ê\qT ‘·–Z+#·e#·Tà 62. Rapid-onset - &çC≤düºsY/$|ü‘·TÔøÏ ñ<ëVü≤s¡D (4) 1) ø£s¡Te⁄ 2) <äT]“ø£å+ 3) |üsê´es¡D ÁuÛÑwüº‘· 4) ô|’$ n˙ï 63. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À n+‘·sꓤ>±\T (4) 1) ñ|üX¯$T+|ü⁄ 2) dü«düú‘·, |ü]Vü‰s¡+ 3) n‘·´edüs¡ #·s¡´ 4) ô|’$ n˙ï 64. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À n+‘·sꓤ>∑+ (1) 1) |ü⁄q]ïsêàD+ |ü⁄qsêyêdü+ 2) ù|<ä\øÏ n|ü⁄Œ\T 3) $ø£˝≤+>∑T\øÏ n|ü⁄Œ\T 4) ã\V”≤qesêZ\øÏ Äs√>∑´+ uÛÑ÷$T 65. Á|üø£è‹ Á|üe÷<ë\ |òü*‘·+>± @s¡Œ&˚ uÛÑ÷bÕ‘ê\T Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ˝À m+‘· XÊ‘·+ ñ+{≤sTT? (4) 1) 6% 2) 2% 3) 3% 4) 4% 66. $|ü‘·TÔ n+fÒ @$T{Ï? (4) 1) Á|üø£è‹ ˝Òø£ e÷qe Áù|πs|æ‘· dü+|òüT≥q 2) <ëì <ë«sê n~Ûø£+>± e÷qe <Ûä«+dü+ »s¡T>∑T‘·T+~ 3) <ëì <ë«sê JeHê<ÛësêìøÏ qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~ 4) ô|’$ n˙ï 67. Á|üe÷<ä+ (Hazard) (4) 1) Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq dü+|òüT≥q 2) Á|üø£è‹ ˝Òø£ e÷qe Á|üuÛ≤$‘·+ 3) ÁbÕD qcÕºìï ø£*–düTÔ+~ 4) ô|’$ n˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
43
68. $|ü‘·TÔ\ (Disasters) qT s¡ø£s¡ø±\T>± eØZø£]+#·{≤ìøÏ Ä<Ûës¡+ (1) 1) n$ ø£*–+∫q ÁbÕDqwüº+ 2) n$ ø£*–+∫q Ädæú qwüº+ 3) <ëì y˚>∑+ 4) <ëì >∑‘· #·]Á‘· 69. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D (Disaster management) n+‘·sꓤ>+∑ 1) $|ü‘·TÔ\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ (4) 2) $|ü‘·TÔ |òü*‘êìï ‘·–Z+#·≥+ 3) Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î ‘Ó*j·Tãs¡Ã≥+ 4) ô|’$ n˙ï 70. øÏ+~ yêì˝À $|ü‘·TÔqT ‘·–Z+#˚ eP´Vü≤+ (3) 1) #Íø£>± $<äT´‘YqT n+~+#·≥+ 2) |æ\¢\øÏ dü÷ÿ˝Ÿ j·T÷ìbòÕs¡+\T Çe«≥+ 3) ‘·TbòÕHé HÓ\Te⁄qT ì]à+#·≥+ 4) u≤´+≈£î\ qT+&ç n|ü\T Çe«≥+
71. $|ü‘·TÔ\ rÁe‘· kÕ<Ûës¡D+>± á |üs¡+>± ˝…øÏÿ+#· ã&É‘êsTT (1) 1. ÁbÕD qwüº+ 2. ÄdæÔ qwüº+ 3. »+‘·T qwüº+ 4. >∑èVü≤ qwüº+ 72. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À e#˚Ã~ (4) 1. j·T<∏ëdæú‹øÏ rdüT≈£îsêe&É+ 2. |ü⁄q]ïsêàD+ 3. $T{Ïπ>wüHé 4. ô|’e˙ï 73. á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À @$ e÷qe⁄ì e\¢ @s¡Œ&˚ $|ü‘T· \Ô T? 1. es¡<ä\T 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T (4) 3. ø£s¡Te⁄\T 4. n–ïÁ|üe÷<ë\T 74. á ÁøÏ+~ yêì˝À e÷qe Áù|πs|æ‘· Á|üe÷<ä+ @~? 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHêMT (4) 3. es¡<ä 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 75. øÏ+~ eTTK´yÓTqÆ Á|üe÷<ë˝À¢ @~ $|ü‘T· >Ô ± e÷s¡e#·TÃ? 1. ‘·TbòÕqT\T 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T (4) 3. düTHêMT\T 4. ô|’e˙ï 76. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D (1) 1. Á|ü‹düŒ+<äq eT]j·TT ñ|üX¯eTq+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT 2. K∫Ñ·yÓTÆq Á|üÁøÏj·T 3. _Ûqï n+XÊ\‘√ ≈£L&çq $<Ûëq+ 4. ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
77. ªª$|ü‘·TÔ ˇø£ uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq |ü]dæú‹, Bì˝À kÕ<Ûës¡D Jeq+ ndüÔe´düÔ+ ne⁄‘·T+~. |üsê´es¡D dæú‹ $∫äqï+ ne⁄‘·T+~. ÁbÕD≤\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ, |üsê´es¡D≤ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ n‘·´edüs¡ Á|üy˚Tj·÷\ nedüs¡+µµ á ìs¡«#·Hêìï Ç∫Ã+~ mes¡T? (4) 1) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø±sê´\j·T+ 2) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 3) j·T÷ìôd|òt 4) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ >∑èVü≤ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ eT+Á‹‘·«+ 78. ªªnø£kÕà‘·TÔ>± ô|<ä› <äTs¡<äèwüº+>± düe÷» ìsêàD≤ìï $∫äqï+ #˚ùd dü+|òüT≥qqT $|ü‘·TÔ n+{≤+µµ ` ô|’ yÓ’|üØ‘ê´ìøÏ Ç~ mes¡T Ç∫Ãq ìs¡«#·q+? (1) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ 2) Á|ü|ü+#·u≤´+ø˘ 3) j·TTHÓk˛ÿ 4) Ädæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+ø˘ 79. nH√à˝Ÿ Á|ü#·Ts¡D dü+düú Á|ü#·T]+∫q ª&çC≤düºsY y˚TH˚CŸ yÓT+{Ÿ : Øôd+{Ÿ nÁb˛#Ódtµ Á>∑+<∏äø£s¡Ô mes¡T? (1) 1) ns¡$+<ä ≈£îe÷sY 2) _. Hêsêj·TD 3) _.dæ. uÀdt 4) »–“sY dæ+>¥ 80. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\´+˝À m+‘· XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+|ü dü+ã+<Ûä ø£<ä*ø£\≈£î >∑T]ne⁄qT? (4) 1) 42 XÊ‘·+ 2) 67 XÊ‘·+ 3) 78 XÊ‘·+ 4) 56 XÊ‘·+ 81. Ç+&ç j · ÷ ˝À Á|ü ‹ dü + e‘· ‡ s¡ + m+‘· e T+~ Á|ü » \T |ü⁄qsêeè‘· es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T? (4) 1) 325 $T*j·TqT¢ 2) 175 $T*j·TqT¢ 3) 150 $T*j·TqT¢ 4) 200 $T*j·TqT¢ 82. Ç{°e\ Á|ü#·T]‘·yÓTÆq ªH˚wüq˝Ÿ Vü≤C≤sY¶‡ n+&é &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿµ nH˚ |ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘· mes¡T? (3) 1) s¡+»Hé ãdüT 2) ø£˝≤´DY düsêÿsY 3) dü‘˚´wt #·Áø£e]Ô 4) #·+<äHé düTs¡_Û <ëdt 83. Ç+&çj÷· ˝À m+‘· uÛ÷Ñ uÛ≤>∑ XÊ‘·eTT es¡<\ä ≈£î >∑Ts¡e⁄‘T· +~? 1) <ë<ë|ü⁄ 22% 2) <ë<ë|ü⁄ 20% (4) 3) <ë<ë|ü⁄ 18% 4) <ë<ë|ü⁄ 12%
$eq |ü_¢πøwüHé‡
44
84. ªªy˚TH˚õ+>¥ &çC≤düsº Y ]dtÿ ÇHé meT]®+>¥ mø±qMTdtµµ ìy˚~ø£ me]~? (1) 1) Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î (es¡˝Ÿ¶ u≤´+≈£î) 2) @dæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+≈£î (@wæj·THé &Óe˝…|tyÓT+{Ÿ u≤´+≈£î) 3) >∑èVü≤ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK ($TìÁd”º Ä|òt Vü≤√yéT nô|ò’sY‡), >∑es¡ïyÓT+{Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷ 4) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú, Ç+&çj·÷ (H˚wüq˝Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ, Ç+&çj·÷) 85. ªª$|ü‘·TÔ ˇø£ uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq |ü]dæú‹, Bì˝À kÕ<Ûës¡D Jeq+ ndüÔe´düÔ+ ne⁄‘·T+~. |üsê´es¡D dæú‹ $∫äqï+ ne⁄‘·T+~. ÁbÕD≤\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ, |üsê´es¡D≤ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ n‘·´edüs¡ Á|üy˚Tj·÷\ nedüs¡+µµ á ìs¡«#·Hêìï Ç∫Ã+~ mes¡T? (4) 1) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø±sê´\j·T+ 2) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 3) j·T÷ìôd|òt 4) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ >∑èVü≤ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ eT+Á‹‘·«+ 86. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D C≤rj·T $<Ûëq+ Á|üø±s¡+ Ç+&çj·÷ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À m+‘·XÊ‘·+ kÕ<Ûës¡D, rÁe‘· >∑\ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~? (2) 1) 52.4% 2) 58.6% 3) 59.5% 4) 45.8% 87. @ Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eTTsƒê\qT •ø£åD, nH˚«wüD, ø±bÕ&É≥+ô|’ ìy˚~ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~? 1) ñ‘·Ôsê+#·˝Ÿ Á|üuÛÑT‘·«+ (1) 2) eTDÏ|üPsY Á|üuÛÑT‘·«+ 3) Ç+&√H˚wæj·÷ Á|üuÛÑT‘·«+ 4) Ç+&çj·THé ¬s&éÁø±dt 88. Ç+&çj÷· ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D\ dü+dü˝ú À dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\T dü÷∫+#·T≥≈£î ñqï‘· n~Ûø±s¡ ø£$T{°ì @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~? (4) 1) 1996 2) 1997 3) 1998 4) 1999
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
II.
uÛÑ÷ø£+bÕ\T
1. uÛÑ÷ø£+bÕ\T` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T 3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4. uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
1. uÛÑ÷ø£+bÕ\T `ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Earthquakes - Causes and Effects)
1.1 |ü]#·j·T+ n‘·´+‘· $<Ûä«+düø£s¡ düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\˝À uÛÑ÷ø£+|ü+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\T ô|<ä› m‘·TÔq Ädæ,Ô ÁbÕD qcÕº\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 59% uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+&É≥+ e\q uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ ≈£L&Ü eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñ+~. M{Ï e\¢ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±Á|ü‹j˚T{≤ 50,000 eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\T uÛÑeHê\qT, eTÚ*ø£ edü‘·T\qT ôdø£q¢˝À <Ûä«+dü+ #˚dæ, n+<äT˝À ñ+≥Tqï yês¡T #·ìb˛j˚T˝≤ ˝Ò < ë >±j· T |ü & ˚ ˝ ≤ #˚ j · T >∑ \ e⁄. uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T π ø e\+ »HêyêkÕ\qT <Ûä«+dü+ #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, Á|üuÛÑT‘ê«ìï, <˚X¯ Ä]úø£ e´edüú, kÕe÷õø£ ìsêàD≤ìï ndæús¡ |üs¡TkÕÔsTT.
1.2 uÛÑ÷ ìsêàD+ uÛÑ÷$T˝À eT÷&ÉT bıs¡\T ñ+{≤sTT. 1. uÛÑ÷|ü≥\+(Crust) 2. uÛÑ÷ ÁbÕes¡+(Mantle) 3. uÛÑ÷πø+Á<ä+(Core) uÛÑ÷|ü≥\+: Ç~ |òüTq dæú‹˝À ñ+≥T+~. Bì s¡kÕj·Tq dü+|òüT≥q Sial. dæj·÷˝Ÿ nq>± dæ*ø±Hé(Si), n\÷´$Tìj·T+(Al). n\÷´$Tìj·T+ ‘˚*ø£>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ uÛ÷Ñ |ü≥\+ ‘˚*ø£>± ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥˝≤ìï ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T. 1. K+&É |ü≥\+ 2. düeTTÁ<ä uÛÑ÷|ü≥\+. K+&É|ü≥\+˝À ô|’q Á>±HÓ’{Ÿ, øÏ+~ uÛ≤>∑+˝À ãkÕ˝Ÿº ñ+≥T+~. düeTTÁ<ä |ü≥\+ ãkÕ˝Ÿº •\\T, n–ï|üs¡«‘·(e˝§ÿìø˘) •\\qT ø£*– ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+ kÕ+Á<ä‘·: 2.27Á>±/|òüT.ôd+.MT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛÑ÷|ü≥\+ eT+<ä+ : 10`65 øÏ.MT. düeTTÁ<ä uÛÑ÷|ü≥\+ jÓTTø£ÿ eT+<ä+ |üs¡«‘ê˝À¢ m≈£îÿe>±qT, düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À ‘·≈£îÿe>±qT ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+ eT+<ä+ |üs¡«‘ê\T > |”sƒ¡uÛÑ÷eTT\T > yÓTÆ<ëHê\T> düeTTÁ<ë\T> Áf…+#Y\T á Áø£eT+˝À ñ+≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+˝À n‘·´~Ûø£+>± ñ+&˚ ˝ÀVü≤eT÷\ø£+ n\÷´$Tìj·T+. uÛÑ÷ ÁbÕes¡+: uÛÑ÷ ÁbÕes¡+ 2900 øÏ.MT. ˝À‘·T es¡≈£î ñ+≥T+~. uÛÑ÷ÁbÕes¡+ kÕ+Á<ä‘· 5.7 Á>±/|òüT.ôd+.MT ñ+≥T+~. uÛ÷Ñ ÁbÕes¡+ Ç≥T Á<äedæ‹ú ˝À ñ+&Éø,£ n≥T |òTü qdæ‹ú ˝À ñ+&Éø£ ø=˝≤¢sTT&é s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. Bì s¡kÕj·Tq kÕ+πø‹ø£+ dæe÷(Sima) ` dæe÷˝À dæ*ø±(Si), yÓT^ïwæjT· +(Ma) nH˚ eT÷\ø±\T ñ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\T uÛÑ÷ÁbÕes¡+ es¡≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+{≤sTT. uÛÑ÷|ü≥˝≤ìï, uÛÑ÷ÁbÕesêìï y˚s¡T #˚j·TT bıs¡qT yÓTTôVA ˝Ò<ë yÓTTVü≤s√$dædt $∫äqï+ n+{≤s¡T. uÛÑ÷ πø+Á<ä+ Ç~ 6371 øÏ.MT. es¡≈£î ñ+≥T+~. Bì s¡kÕj·Tq dü+|òüT≥q ìù|ò(Nife). ìù|ò nq>± ì¬ø˝Ÿ(Ni) eT]j·TT ô|òs¡dt(Fe). uÛÑ÷πø+Á<ä+˝À |ü<ës¡ú+ Á<äedæú‹˝À ñ+≥T+~. Bì kÕ+Á<ä‘· 12 Á>±/|òüT.ôd+.MT. uÛÑ÷πø+Á<ä+ e<ä› ñc˛íÁ>∑‘· 6000 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt. uÛÑ÷ πø+Á<ëìï, uÛÑ÷ ÁbÕesêìï y˚s¡T #˚ùd bıs¡qT >∑Tf…HéãsYZ $Hé#·sYº $∫äqï+ n+{≤s¡T.
47
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷|ü≥\+ (crust) ˇø£ sê‹bıs¡(rocky layer). Bì Äπ>ïj·T ÇsêHé (u≤yéT)uÛÑ÷ø£+|ü+ eT+<ä+ @ø£Ø‹>± ñ+&É<äT. düeTTÁ<ë\ ÁøÏ+<ä düTe÷s¡T 10 ]ø£ºsY ùdÿ\T 6.6 rÁe‘·‘√ ≈£L&çq X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq øÏ˝ÀMT≥s¡¢ qT+&ç K+&Ü\ ÁøÏ+<ä 65 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈£î ñ uÛ ÷ Ñ ø£ + |ü + Äπ>ïj·T ÇsêHéqT 2003 &çôd+ãsY 26q ‘êøÏ+~. +≥T+~. uÛÑ÷|ü≥\+ ˇπø ˇø£ eTTø£ÿ˝≤>± ñ+&É<äT. |ü\ø±\T (Plates)>± |æ\Teã&˚ nH˚ø£ $uÛ≤>±\qT ø£*– ñ+≥T+~. á Bì rÁe‘·≈î£ nbÕs¡yTÓ qÆ ÁbÕD qwü+º »]–+~. uÛÖ‹ø£ ÄdüT\Ô T |ü\ø±\ |ü]e÷D+ ôd‘’ +· _Ûqï+>± ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿ{Ï ø=ìï <ë<ë|ü⁄ |üP]Ô>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. 30y˚\ eT+~ Á|ü»\T e+<ä\ qT+&ç y˚\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ |ü]e÷D+ ø£*– ñ+{≤sTT. eTs¡DÏ+#ês¡T. eTs√ 30y˚\ eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. Äs√>∑´, y˚\ dü+e‘·‡sê\T>± á |ü\ø±\T dæsú +¡ >± ø£
_Ûqï s¡ø±\ |ü\ø£ #·\Hê\T
1. n|ü d ü s ¡ D #· \ q+: |ü \ ø±\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä÷s¡+>± »s¡>&∑ +É e\q q÷‘·q |ü≥\+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. eT<Ûä´ n{≤¢ + {Ï ø ˘ ]&é ® n{≤¢ + {Ï ø ˘ eTVü ‰ düeTTÁ<ëìï ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD≤\T>± $&É>= &ÉT‘·T+~. Ç~ ndüs¡s¡D dü]Vü≤<äT›≈£î ñ<ëVü≤s¡D. eT<Ûä´ n{≤¢+{Ïø˘ ]&é® dü+e‘·‡sêìøÏ 2.5 ôd+{°MT≥s¡T¢, 25 $T*j· T Hé dü + e‘· ‡ sê\≈£ î 25 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡ yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
2. n_Ûdüs¡D #·\q+: ˇø£ |ü\ø£+ ô|’øÏ eTs=ø£ |ü\ø£+ #=#·TÃ≈£î sêe&É+ e\q uÛÑ÷|ü≥\+ <Ûä«+düeTe⁄‘·T+~. Bìì n_Ûdüs¡D #·\q+ n+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D: |üd|æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝Àì ]+>¥ Ä|ò t ô|ò ’ s Y , Væ ≤ e÷\j· T |üs¡«‘·ÁX‚DT\T K+&Ü+‘·s¡ |ü\ø±\ n_Û d ü s ¡ D #· \ q+ jÓ T Tø£ ÿ |üs´¡ ekÕHê\qT düŒwü+º >± Á|ü<]ä ÙkÕÔsTT. 48
2. s¡÷bÕ+‘·s¡ #·\q+: á #·\q+˝À |ü \ ø±\T ˇø£ < ëìø=ø£ { Ï |ü ø £ ÿ >± n&ɶ+>±, y˚>∑+>± yÓfi¯ó‘·T+{≤sTT. Bì e\q uÛÑ÷|ü≥\+ $<Ûä«+dü+ ø±e&É+ >±ì, ø=‘·Ô>± @s¡Œ&É≥+ ø±ì »s¡T>∑<äT. ñ<ëVü ≤ s¡ D : nyÓ T ]ø±˝Àì ø±*bò˛]ïj·÷˝À XÊHé \÷sTTdt ˇ_k˛Œ q>∑ s êìøÏ ‘· ÷ s¡ T Œq f… + 㢠s Y |üs«¡ ‘·ÁX‚D˝Ï À XÊHé Ä+Á&çj÷· dt ÁuÛ+Ñ X¯+ ø£]CÀ yÓTÆ<ëHêìøÏ |üø£ÿ>± yÓ[¢b˛e&É+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ìø£s¡>∑Tyê uÛÑ÷ø£+|ü+ 1972 &çôd+ãsY 23q eT<Ûä´ nyÓT]ø± <˚X¯yÓTÆq ìø£s¡>∑TyêqT es¡Tdü uÛÑ÷ø£+bÕ\T n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚XÊsTT. n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 6.2>± qyÓ÷<Ó’+~. sê»<Ûëì eTq>∑Tyê e<ä› uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ @s¡Œ&ç+~. á uÛÑ÷ø£+|ü+ Á|ü»\T n~Ûø£+>± ñ+&˚ ôd+Á≥˝Ÿ CÀHé ÁbÕ+‘êìï |üP]Ô>± <Ûä«+dü+ #˚dæ+~. düTe÷s¡T 27 #·<äs¡|ü⁄ øÏ˝ÀMT≥s¡¢(10 #·<äs¡|ü⁄ yÓTÆfi¯¢) ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ <Ûä«+düyÓTÆ+~. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ e∫Ãq eT+≥\T q>∑sêìï eT]+‘· n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚XÊsTT. $|ü‘·TÔ ø±s¡D+>± yÓTT‘·Ô+ 4,30,000 eTHê>∑ T yê »HêuÛ ≤ ˝À 8,000 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 20,000 eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. 2,60,000 eT+~ q>∑sêìï M&çyÓfi≤¢s¡T. ñ<√´>∑düTÔ˝À¢ 50% eT+~ ñ bÕ~Û ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 70% eT+~ Çfi¯¢qT ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 10% bÕ]ÁXÊ$Tø£ kÕeTs¡´ú +, 50% yêDÏ»´ ÄdüT\Ô T, 70% Á|üuTÑÛ ‘·« kÂø£sê´\T dü+Ô _Û+∫b˛j·÷sTT. yÓTT‘·+Ô 845 $T*j·THé &Ü\s¡¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. ‘·s¡+>±\T nì n+{≤s¡T. á ‘·s¡+>±\T yêj·TT, Á<äe, |òüTq |ü<ësêú\ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. M{Ï y˚>∑+ •\\qT ã{Ϻ 5 qT+&ç 13.8 øÏ.MT/ôdø£qT es¡≈£î ñ+≥T+~. á ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷ø£+bÕ\qT qyÓ÷<äT #˚ùd πø+Á<ë\qT eTT+<äT>± #˚s¡‘êsTT. ø±ã{Ϻ, á ‘·s¡+>±\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ˝Ò<ë ‘·s¡+>±\T n+{≤s¡T. á ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·˝≤ìï #˚πsdü]øÏ Bs¡È ‘·s¡+>±\T>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘êsTT. Ç$ n~Ûø£ bÂq:|ü⁄q´+ ø£*– m≈£îÿe #·\q y˚>+∑ ‘√ Á|üj÷· D+ #˚kÕÔsTT. Ç$ ÁbÕs¡+uÛÑ kÕúq+ qT+∫ |üj·Tì+#˚ ~X¯≈£î yÓqTø£≈£î eTT+<äT≈£î }–dü˝≤&ÉT‘·÷ |üj·TìkÕÔsTT. Ç$ |üj·Tì+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT eTT+<äTqï uÛÑ÷uÛ≤>∑+ MT<ä ˇ‹Ô&çì ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. n+<äTπø M{Ïì |ü⁄wt ‘·s¡+>±\T n+{≤s¡T. S - ‘·s¡+>±\T ($s¡÷|üD ‘·s¡+>±\T) (S - Waves) Ç$ Á<äe |ü<ësêú\ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#·e⁄. ø±+‹ ‘·s¡+>±\qT b˛* \+ãeTT>± |üj·Tì+#·&É+ e\q uÛÑ÷$Tô|’ $|üØ‘·yÓTÆq qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. á ‘·s¡+>±\ y˚>∑+ •\˝À¢ ôdø£qT≈£î 3.2 øÏ.MT. qT+∫ 7.2 øÏ.MT es¡≈£î ñ+≥T+~. n+‘· s ö“¤ e T( Ground Water ) »˝≤\qT $|ü Ø ‘· + >± $ìjÓ ÷ –+#· T ≥ e\q á ‘· s ¡ + >±\T #ê˝≤ <ä ÷ s¡ + Á|üj·÷DÏ+∫, m≈£îÿe qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. M{Ïì ‹s¡´ø˘ ‘·s¡+>±\T nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. á ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷$T ñ |ü]‘·\+ qT+&ç Á|üdü]kÕÔsTT. ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ #˚πs dü]øÏ Bs¡È‘·s¡+>±\T>± e÷]b˛‘êsTT. M{Ïì >öD ‘·s¡+>±\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á ‘·s¡+>±\T P ‘·s¡+>±\
$eq |ü_¢πøwüHé‡
e˝Ò ÁVü≤dü« ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ ø£*– ñqï|üŒ{Ïø°, P ‘·s¡+>±\ ø£Hêï HÓeTà~>± Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. L - ‘·s¡+>±\T (˝Ö ` ‘·s¡+>±\T)(L - Waves) Ç$ |ò ü T q, Á<ä e , yêj· T T |ü < ësêú \ >∑ T +&Ü Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. Ç$ uÛÑ÷|ü≥\+ <ë«sê es¡TÔ˝≤ø±s¡+>± Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. M{Ïì uÛÑ÷‘·\ ‘·s¡+>±\T(Surface Waves) n+{≤s¡T. M{Ï y˚>∑+ ôdø£qT≈£î 4 qT+∫ 4.3 øÏ.MT. es¡≈£î ñ +≥T+~. P, S ‘·s¡+>±\ e÷sêZ\T ø±+‹ øÏs¡D≤\ |üsêes¡Ôq eÁø°uÛÑeq dü÷Á‘ê\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+{≤sTT. á ‘·s¡+>±\ düVü‰j·T+‘√ uÛÑ÷ n+‘·sꓤ>∑ $X‚cÕ\qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. L ‘·s+¡ >±\T øπ e\+ K+&É ÁbÕ+‘ê\ |ü≥\+ >∑T+&Ü Á|üj÷· DÏd÷ü Ô uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ $<Ûä«+düø£ X¯≈£îÔ\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·÷ ñ+{≤sTT. P, S, L ‘·s¡+>±\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq Á|ü<˚XÊìï Hê_Û n+{≤s¡T. ‘·s¡+>±\T á Hê_Û qT+∫ nìï yÓ’|ü⁄˝≤ uÛÑ÷ n+‘·sꓤ>∑+˝ÀøÏ #=#·TÃø=ì b˛sTT |üsêes¡Ôq+ #Ó+~, eÁø° u Û Ñ $ +∫, ‹]– uÛ Ñ ÷ ñ|ü ] ‘· ˝ ≤ìï #˚ s ¡ ‘ êsTT. uÛ Ñ ÷ n+‘·sꓤ>+∑ ˝Àì bıs¡\ <ë«sê ‘·s+¡ >±\T H˚sT¡ >± ìsê≥+ø£+>± ø=+‘· es¡≈£î e÷Á‘·y˚T |üj·TìkÕÔsTT. Ç$ uÛÑ÷πø+Á<ä eT+&É\+ <ë«sê |üj·Tì+#·˝Òe⁄. edüTÔ ‘·s¡+>±\T (body waves), ñ|ü] ‘·s¡+>∑ edüTÔ ‘·s¡+>±\T (Surface wave' Body waves) (M{ÏH˚ P eT]j·TT S ‘·s¡+>±\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T) e\q e#˚à uÛÑ÷‘·\ ø£<ä*ø£ (ground shaking) uÛÑ÷$T˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îb˛sTT y˚>∑+>± ø£+|æ+|üCÒkÕÔsTT. uÛÑ÷ø£+|ü #Ûêj·÷ eT+&É\+(Shadow Zone): uÛÑ÷ø£+|ü Hê_ÛøÏ H˚s¡T>± m<äTs¡T>±(e´‹πsø£ ~X¯˝À) ñ qï uÛÑ÷uÛ≤>±ìøÏ(Ç~ yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À düTe÷s¡T dü>∑uÛ≤>∑+ ñ+≥T+~) P, S ‘·s+¡ >±\T H˚sT¡ >± #˚s˝¡ eÒ ⁄. á uÛ≤>±H˚ uÛ÷Ñ ø£+|ü #Ûêj·÷ eT+&É\+ n+{≤s¡T. uÛÑ÷ø£+|ü Hê_Û(Focus): uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&çq kÕúHêìï uÛÑ÷ø£+|üq πø+Á<ä+ ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü Hê_Û nì n+{≤s¡T. ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü+ ñ<䓤$+#˚ n+‘·sö“¤eT _+<äTe⁄ (Subterranean point)qT Hê_Û (focus)>± |æ\TkÕÔs¡T. n_Û πø+Á<ä+(Epicentre): uÛÑ÷ø£+|ü Hê_ÛøÏ }s¡›«+>± ñ|ü]‘·\+ô|’ >∑\ πø+Á<ëìï n_Ûπø+Á<ä+ ˝Ò<ë Ä~Û πø+Á<ä+ n+{≤s¡T.
49
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷|ü≥˝≤ìøÏ ~>∑Teq @s¡Œ&˚ X¯≈£îÔ\T ˝Ò<ë ã˝≤\T n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«\Œ Á|üø£+|üq\T e÷Á‘·y˚T. ô|qT uÛÑ÷ø£+bÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± ∫qï ∫qï á s¡ø£yÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. Á|üø+£ |üq\‘√ yÓTT<ä˝’… ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe $<Û«ä +düøs£ ¡ 2. n–ï|üs¡«‘· dü+ã+~Û‘· ø±s¡D≤\T: n|òü÷‘ê\ (violent shocks) s¡÷|ü+ <ë\TkÕÔsTT. ∫es¡≈£î n–ï|ü s ¡ « ‘ê\T ù|\&É + e\q uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T |üsê|ò÷ü ‘ê\T(afteshocks)>± |æ\Teã&˚ Áø£eT+>± ‘·>T∑ eZ TTK+ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. n–ï|üs¡«‘· Á|ü<˚XÊ˝˝À uÛÑ÷ n+‘·sꓤ>∑+˝Àì |üfÒº ø£+|üHê\T>± e÷] n+‘·eTe⁄‘êsTT. •˝≤ Á<äe+ ø£<ä\&É+ e\q, n–ï |üs¡«‘ê\ qT+&ç •˝≤ Á<äe+ ô|’øÏ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À X¯Sq´ Á|ü<˚XÊ\T @s¡Œ&ç á X¯Sq´ Á|ü<˚XÊ\ MT<ä ñ+&˚ •\\ ãs¡Te⁄≈£î uÛÑ÷$T øÏ+<ä≈£î kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ n+fÒ, uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+>± Á≈£î+– uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. |æ\Teã&˚ uÛÑ÷|ü≥\+(Crust) ˝Ò<ë ÁbÕyês¡+˝À Äø£dæàø£+>± 3. dæú‹ kÕú|üø£ ìs√<Ûäø£ dæ<ë∆+‘·+: e#˚à ø£+|üq+ ˝Ò<ë Á|üø£+|üq #·\q+>± #Ó|üŒe#·Tà (a sudôV≤#Y.m|òt. Ø&é á dæ<ë∆+‘êìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. den trembling or shaking movement of the earth's sur|ü\ø£\T(Plates) kÕù|ø£å #·\Hê\T ø£*– ñqï|ü⁄Œ&ÉT •\\T face, called the crust). ‘·≥Tºø√˝Òq+‘·>± $ø£è‹ ã\+(Strain) eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. á uÛÑ÷|ü≥\+ ˝Ò<ë ÁbÕyês¡+˝À ñìøÏøÏ bı+~, Hê_Û ã\+ •\\ Á|ü‹|òTü ≥q X¯øìÔÏ $T+∫q|ü⁄Œ&ÉT •\\T $#˚Ã<¤ qä + qT+&ç »ì+#˚ Á|üø£+|üq ‘·s¡+>±\ |üs¡+|üs¡\H˚ uÛÑ÷ø£+|ü+>± #Ó+~ n\Œ $ø£è‹ ã\+ kÕúHêìøÏ #˚s¡T≈£î+≥T+~. á ù|s=ÿqe#·TÃ. •\\T Äø£dàæ ø£ n+‘·s쮡 ‘· ã˝≤\ e\q Äø£dàæ ø£ dæ<ë∆+‘êìøÏ dæú‹ kÕú|üø£ ìs√<Ûäø£ dæ<ë∆+‘·+(Elastic Rebound kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT X¯øÔÏ yÓ\Te&ÉT‘·T+~. á X¯øÔÏ ‘·s+¡ >± Hypothesis) nì ù|s¡T. s¡÷|ü+(P, S, L)˝À q\T ~X¯˝≤ yê´|ækÕÔsTT. á $<Ûä+>± ‘·s¡+>±\T yê´|æ+∫, Á|üø£+|üq\T ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. M{ÏH˚ 4. bÕ‘êfi¯ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ø±s¡D≤\T(Plutonic Earthquakes): uÛÑ÷ø£+|ü+ n+{≤s¡T. M{Ï e\q uÛÑ÷ø£+bÕ\T #ê˝≤ ns¡T<äT>± ekÕÔsTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT XÊÁkÕÔìï uÛ÷Ñ $T n+‘·sꓤ>+∑ ˝À ø£*>π sπ &çj÷Ó <∏ë]àø£ $∫ä‹,Ô s¡kÕj·Tìø£ #·s¡´\ e\¢ »]π> e÷s¡TŒ\T BìøÏ ø±s¡D≤\T. Ç$ uÛÑ÷ ñ dædtyÓ÷\J(Seismology) n+{≤s¡T. |ü]‘·˝≤ìøÏ 24 øÏ.MT. qT+∫ 640 øÏ.MT ˝À‘·T es¡≈£î dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 5. |ü\ø£ $s¡÷|üø±s¡ø±\ dæ<ë∆+‘·+ (theory of plate tec1. ñ|ü]‘·\ ø±s¡D≤\T: tonics): Ç$ uÛ÷Ñ $T ñ|ü]‘·\+ô|’ @s¡Œ&É‘êsTT. ô|<ä› ô|<ä› ø=+&É Á|ü|ü+#·+˝Àì X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T $s¡T|üø±s¡ø£ bÕsêÙ\T C≤s¡&É+ e\q >±ì, Væ≤eT˙ q<ë\T Á|üeVæ≤+#˚ #√≥ Væ≤eTbÕ‘ê\T dü+uÛÑ$+#·&É+ e\q >±ì, >∑qT\Tqï ã˝≤\ e\H˚ edüTÔHêïsTT. $s¡÷|üø±s¡ø£ ã˝≤\˝À ‘·q´‘·, Á|ü<˚XÊ\˝À kıs¡+>±\ô|’ ø£|ü⁄Œ ≈£L\&É+ e\q >±ì, |üs¡«‘· dü+|”&Éq u˝≤\T(Compressive Forces) uÛÑ÷|ü≥\+ô|’ ì ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷bÕ‘·+(Land Slides) »s¡>∑&É+ e\q ø±ì #˚kÕÔsTT. uÛÑ÷|ü≥\+˝Àì sê‹bıs¡\˝À #ê˝≤ ø±\+>± ñqï ã˝≤\ e´‘ê´kÕ\ eT÷\+>± ø=ìï Á|ü<X˚ Ê\˝À ÁuÛ+Ñ XÊ\T @s¡Œ&ç uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. •˝≤ bıs¡\˝Àì X¯øÏÔ e´‘ê´kÕ\T düs¡T›ø=ì Á|ü‹ã\+ dü&É* uÛÑ÷ n+‘·s¡÷“¤»\+ Á|üuÛ≤e+‘√ >∑èVü‰\ ô|’ ø£|ü⁄Œ\T uÛÑ÷ø£+|ü+ edüTÔ+~. ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷$T dæús¡‘ê«ìï bı+<äT‘·T+~. ≈£L*b˛e⁄≥ e\q ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT. á dæ<ë∆+‘·+ Á|üø±s¡+ |ü\ø±\T #·\q+˝À ñ+&˚ uÛ÷Ñ ÁbÕyês¡+ô|’ uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À nD«ÁdüÔ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\q, ø£<äT\T‘·÷, ñwüº dü+eVü≤q Á|üyêVü‰\T (thermal convection ô|<ä› ô|<ä› ø£èÁ‹eT »˝≤X¯j÷· \ e\¢, uÛ÷Ñ $T˝Àì KìC≤\ ø√dü+ currents)>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·Tqï ø=ìï nìsê∆]‘· j·T+Á‘ê+>±\#˚ Á‘·$«q kıs¡+>±\ ô|’ ø£|ü⁄Œ\T ≈£L\&É+ e\q uÛÑ÷ø£+bÕ\T q&ÉT|üã&ÉT‘·T+{≤sTT. á |ü\ø±\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï ‘êøÏq|ü&ÉT @s¡Œ&Ée#·TÃ. Çe˙ï ñ|ü]‘·\ ø±s¡D≤\ e\¢ @s¡Œ&É‘êsTT. uÛÑ÷|ü≥\+˝À ˇ‹Ô&ç ø£\T>∑T‘·T+~. Ç$ n+ rÁeyÓTÆq$ ø±e⁄. á $<Ûä+>± @s¡Œ&çq uÛÑ÷ø£+bÕ\T á ˇ‹Ô&ÉT\qT |ü\ø±\ Vü≤<äT›\ yÓ+ã&ç »]π> n‹ ‘·≈£îÿe qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. Ç≥Te+{Ï uÛÑ÷ø£+bÕ\T #·\Hê\qT ã{Ϻ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]+#·e#·TÃ. @s¡Œ&É{≤ìøÏ e÷qe Á|üy˚Tj·T+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
1.3 ìs¡«#·q+
1.4 uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡D≤\T:
$eq |ü_¢πøwüHé‡
50
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m. ˇø£<ëìø=ø£{Ï <ä÷s¡+>± ˝≤>∑ã&É≥+ düyÓ÷yê uÛÑ÷ø£+|ü+ _. ˇø£ <ëìøÏ m<äTs¡T>± eTs=ø£{Ï HÓ≥Tºø=q&É+ düyÓ÷yê˝À 1917 pHé 26q n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+ dæ. ˇø£ <ëì n+#·Tô|’ eTs=ø£ <ëì n+#·T C≤s¡&É+ dü+uÛÑ$+∫+~. uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ düyÓ÷yê Be⁄\≈£î HÓ’s¡T‹ 1906˝À nyÓT]ø±˝Àì ø±*bò˛]ïj·÷˝À e∫Ãq ~X¯˝À πø+ÁBø£è‘·yÓTÆ ñ+~. á uÛÑ÷ø£+|ü+ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ XÊHéÁbòÕì‡dtø√ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ $s¡÷|üø±s¡ø£ ã˝≤\ e\q @s¡Œ&çq<˚. 8.5>± qyÓ÷<Ó’+~. Ç~ á ÁbÕ+‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q n‹ á #·\Hê\˙ï uÛÑ÷ø£+bÕ\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ã\yÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ˝À¢ ˇø£{Ï>± ]ø±s¡¶sTT+~. ñ+{≤sTT. |ü\ø±\ Vü≤<äT›\ e<ä› C≤s¡&É+ ˝Ò<ë |ü>∑Tfi¯fl <ë«sê eTs¡˝≤ 2009 ôdô|º+ãsY 29q 8.1 |ü]e÷D+‘√ dü+∫‘·X¯øÏÔ (accumulated energy)ì $&ÉT<ä\ #˚ùd Á|ü‹ã\ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e∫Ã+~. 2009˝À Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± dü+uÛ$Ñ +∫q ÁbÕ+‘ê\ (areas of stress)qT ªÁuÛÑ+XÊ\T (faults) n+{≤s¡T. n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+>± qyÓ÷<Ó’+~. á uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±s¡D+>± 6. dæú‹kÕú|üø£‘· dæ<ë∆+‘·+(theory of elasticity): düTHê$T ‘·s+¡ >±\T ñ<ä“$¤ +∫, düy÷Ó yê, nyÓT]ø£Hé düy÷Ó yê, {À+>±\˝À ô|<ä› m‘·TÔq $<Ûä«+kÕìøÏ, ÁbÕD qcÕºìøÏ Bì Á|üø±s¡+ $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\ #·\q+ ìs¡+‘·s+¡ uÛÑ÷|ü≥\+ô|’ Á|ü‹ã\+ ˝Ò<ë ˇ‹Ô&ç ø£\T>∑CÒdü÷ÔH˚ ñ+≥T+~. <ë]rXÊsTT. uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ e<ä› düeTTÁ<ä eT≥º+ 3 n~ j·÷<äè∫äø£+>± >∑]wüº ne\+ãq $ø£è‘· (Supportable n+>∑Tfi≤\T(76 $T.MT) ô|]–q≥T¢ |üd|æ øæò ˘ düTHê$T ôV≤#·Ã]ø£ strain) _+<äTe⁄q≈£î #˚sT¡ ‘·T+~.n|ü&ÉT ÁuÛ+ Ñ X¯+ yÓ+ã&ç |ü>T∑ \T πø+Á<ä+ qyÓ÷<äT #˚dæ+~. düyÓ÷yê rs¡+ e<ä› düeTTÁ<ä|ü⁄ @s¡Œ&ç, $ø£è‘·ã\+ (Strain) qT+&ç $&ÉT<ä\j˚T´ es¡≈£î •\ ‘·s¡+>±\T 14 MT≥s¡T¢(46 n&ÉT>∑T\T) m‘·TÔ≈£î m>∑dæ|ü&çq≥T¢ ‘·q kı+‘· dæú‹kÕú|üø£ u˝≤\ ÁøÏ+<ä m>∑dæ|ü&ÉT‘·T+~. ÁuÛÑ+X¯ q÷´õ˝≤+&é XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ìsê∆]+#ês¡T. |ü>∑Tfi¯ó¢ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd ø£+|üHê\qT uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T (Seismic waves) n+{≤s¡T. Ç$ uÛ÷ Ñ ø£+|ü Hê_Û qT+&ç nìï ~X¯\≈£î #˚πs dü]øÏ yê{Ï Á|üuÛ≤e+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢ Ç$ Á|üdü]kÕÔsTT. (Á^≈£î uÛ≤wü˝À seisoms nq>±, n|òü÷‘·+ ˝Ò<ë #ê˝≤ ns¡T<äT>± e÷Á‘·yT˚ $<Û«ä +düøs£ y¡ TÓ qÆ $>± ñ+{≤sTT. >±<Ûä uÛÑ÷ø£+|ü+ nì ns¡ú+). Hê_Û ( Shallow focus ) uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T #ê˝≤ ‘· s ¡ # · T >± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ düMT|ü+˝À ñ+&É≥+ e\q rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæºkÕÔsTT. Hê_Û ˝À‘·T (focal depth) Ä<Ûës¡+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\qT 1.5.1 uÛÑ÷ #·\Hê\T(GROUND MOVEMENTS) eT÷&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q e#˚à uÛÑ÷#·\Hê\T |ü\T s¡ø±\ m. >±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕ\T(Shallow Focus): $<Ûä«+düø£s¡ Á|üuÛ≤yê\qT ø£*– ñ+{≤sTT. n+<äT˝À Ç$ ñ|ü]‘·\ qT+&ç 0 ` 60 øÏ.MT. es¡≈£î yê´|æ+∫ ø=ìï Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|üuÛ≤yê\T: ñ+{≤sTT.á uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T #ê˝≤ ‘·s#¡ T· >± dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. Hê_Û 1. uÛÑ÷ ø£<ä*ø£(Ground shaking): H˚\ >∑T+&Ü Á|üø£+|üq uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ düMT|ü+˝À ñ+&É≥+ e\q rÁe $<Ûä«+dü+ ‘·s¡+>±\T Á|üj·÷DÏ+#·&É+ e\¢ H˚\ yÓqTø£≈£î, düèwæºkÕÔsTT. eTT+<äT≈£î #·*düTÔ+~. _. e÷<Ûä´$Tø£ uÛÑ÷ø£+bÕ\T(Intermediate Focus): 2. eTè‹Ôø± uÛÑ+>±\T(Soil failures): uÛÑ÷ø£<ä*ø£ e\q Ç$ 60 øÏ.MT qT+&ç 300 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À‘·T es¡≈£î H˚\ Á<äMø£]+#·&+É (liquefaction), uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T (landyê´|æ+∫ ñ+{≤sTT. slides) e+{Ï$ @s¡Œ&É‘êsTT. dæ. n>±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕ\T(Deep Focus): 3. ñ|ü]‘·\ ÁuÛÑ+X¯ |ü>∑Tfi¯ó¢(Surface fault ruptures): Ç$ 300 qT+∫ 700 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À‘·T es¡≈£î |ü>∑Tfi¯ó¢, ì\Te⁄ N*ø£\T yÓTT<ä\>∑Tq$. yê´|æ+∫ ñ+{≤sTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î düuŸ&øÉ Hå£ é eT+&É˝≤\T(n>±<Ûä 4. y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T(düTHê$T): »˝≤X¯j·T ñ|ü]‘·˝≤\ô|’ ø£+<äø±\T). 1933`34 eT]j·TT 1943\˝À Ç+&√H˚wj æ ÷· ˝À e#˚à n‹ô|<ä› ‘·s+¡ >±\T rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛ≤Ø qcÕºìøÏ n>±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕìï(720 øÏ.MT. ˝À‘·T˝À) qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. »]–+~.n>±<Ûä Hê_Û uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ
1.5 uÛÑ÷ø£+bÕ\T s¡ø±\T:
$eq |ü_¢πøwüHé‡
51
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.6 uÛÑ÷ø£+|ü \ø£åD≤\T uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«‘·'dæ<ä∆+>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. n~ düVü≤»
\ø£D å +. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T |ü>\∑ T, sêÁ‹ nH˚ ‘˚&Ü ˝Ò≈î£ +&Ü, m≥Te+{Ï ôV≤#· à ]ø£ \ T ˝Ò ≈ £ î +&Ü Äø£ d æ à ø£ + >± dü+e‘·‡s¡+˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê dü+uÛÑ$kÕÔsTT. es¡<\ä T, #·Áø£yê‘ê\T (‘·TbòÕqT¢), Ç‘·s¡ Á|ü<ëÛ q Äø£dàæ ø£ $|ü‘·TÔ\≈£î <ë] rùd yÓ’|üØ‘ê´\T (hazard) ôV≤#·Ã]ø£ e´e~Û ( warning peroid )ì ø£ * – ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢, yê{Ïì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ eTT+<ädüTÔ #·s¡´\T rdüTø√e&ÜìøÏ, ìyê]+#·Tø√e&ÜìøÏ, yê{Ï u≤] qT+&ç Á|ü»\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ø=+‘·y˚Ts¡≈£î neø±X¯+ ñ +≥T+~. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£\T ˝Ò≈î£ +&Ü ekÕÔsTT. yê{Ïì eTT+<äT>± }Væ≤+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë ìyê]+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Ò<äT. nsTTq|üŒ{Ïø°, <ëìe\¢ dü+uÛÑ$+#˚ $<Ûä«+kÕìï eTq+ ‘·–Z+#·e#·TÃ. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $<Ûä«+dü+ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q ø±≈£î+&Ü, eTq+ ìedæ+#˚ uÛeÑ Hê\T, Çfi¯ó,¢ Á|ü‘´˚ øÏ+∫, |ü≥Dº ˝Ò<ë |ü≥Dº •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+&˚ ø±+Áø°≥T ìsêàD≤\ e\¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤˝À¢ 95% uÛeÑ Hê\T ≈£L*b˛e&É+ e\H˚ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. uÛÑ÷ø£+|ü Á|üø£+|üq\T $_Ûqï bÂq'|ü⁄Hê´\T, y˚>±\˝À dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ jÓTTø£ÿ yêdüeÔ |ü>T∑ fi¯¢ Á|üÁøÏjT· (rupture) ø=~› ôdø£qT¢ bÕ≥T e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~. uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+bÕìøÏ nsTT‘˚ ˇø£ ì$Twü+ bÕ≥T ñ+≥T+~. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«\Œ ø£+|üq\T(minor tremors) e÷Á‘·y˚T. nsTT‘˚, uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü«\Œ ø£+|üq\‘√ yÓTT<ä˝…’, y˚>∑+>± ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘· ø£+fÒ m≈£ î ÿe $<Û ä « +dü ø £ s ¡ n|ò ü ÷ ‘ê\ s¡ ÷ |ü + <ë*Ã, |üsê|òü÷‘ê\T(aftershocks)>± |æ\Teã&˚ Áø£eT+>± ‘·–Zb˛j˚T Á|üø£+|üq\T(vibrations)>± eTT>∑TkÕÔsTT. n+<ä T e\q uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü ⁄ Œ&É T ø£ + |ü q \T( tremors ), Á|ü ø £ + |ü q \T( vibrations ) @s¡Œ&É‘êj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. es¡<ä\T e+{Ï ø=ìï düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T uÛÑ÷>√fi¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä $kÕÔs¡+>± $düÔ]+∫ ñqï|üŒ{Ïø°, ø=ìï yÓ’|üØ‘ê´\T ì]›wüº uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTe⁄‘êsTT. n≥Te+{Ï yê{ÏøÏ uÛÑ÷ø£+bÕ\T ñ <ëVü≤s¡D>± #Ó|Œü e#·TÃ. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± uÛ÷Ñ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
52
|ü ≥ \+˝Àì ¬ s +&É T $uÛ ≤ >±\T ø£ * ùd uÛ Ö >√[ø£ ÁuÛÑ+X¯+(geological fault) yÓ+ã&ç dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Á|ü|ü+#·+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\ eTT|ü⁄Œ n~Ûø£+>± ñqï 57 <˚XÊ\T: Ä|üìÈ kÕúH,é n˝Ò“ìj·÷, n©®]j·÷, n¬s+® {°Hê, Äπsàìj·÷, ÄÁdæºj·÷, uÀdæïj·÷, Áã÷HÓ, ã˝ÒZ]j·÷, ãsêà, πø|t e]›, ∫©, #Ó’Hê, ø=\+_j·÷, ø√kÕº]ø±, Áø=j˚Twæj·÷, ôd’Á|üdt, õuÖ{Ï, ‘·÷s¡TŒ ‘Ó’eT÷sY, á¬ø«&ÜsY, áõ|ü⁄º, m˝ŸkÕ˝…«&ÜsY, Ç~∏jÓ÷|æj·÷, C≤]®j·÷, Á^düT, >±«f…eT˝≤, ôV’≤‹, ôVA+&ÉTs¡dt, ◊dt˝≤´+&é, uÛ≤s¡‘Y, Ç+&√H˚wæj·÷, ÇsêHé, ÇÁC≤jÓT˝Ÿ, Ç≥©, »bÕHé, CÀsê¶Hé, ø£»øÏkÕúHé, <äøÏåD ø=]j·÷, yÓTôd&√ìj·÷, yÓTøχø√, yÓTTsêø√, q÷´õ˝≤+&é, ìø£s¡>∑Tyê, bÕøÏkÕúHé, bÕ|ü⁄yê q÷´ –ìj·÷, ô|s¡T, |òæ*|”Œ¤Hé‡, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ, s=y˚Tìj·÷, s¡cÕ´, ôd]“j·÷ e÷+f…HÓÁ>√, k˛¢y˚ìj·÷, ‘·»øÏkÕÔHé, {À+>±, ≥Øÿ, nyÓT]ø±, yêHê«≥T. K+&Ü‘·s¡ |ü\ø±\ n+#·T\ qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+&˚ ÄÁùdº * j· ÷ , Á_≥Hé , Áu… õ ˝Ÿ e+{Ï <˚ X Ê\˝À kÕ<Ûës¡D+>± Á|üe÷<äø£s¡ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·e⁄. ô|qT uÛÑ÷ø£+bÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± ¬s+&ÉT $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T(tectonic plates) ø£*ùd ≈£L&É*(junction) e<ä› dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ñ<ë: Ç+&çjT· Hé |ü\ø£+, j·T÷πsdæjT· Hé |ü\ø£+ ÁøÏ+<ä≈î£ yÓfi‚¢ Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘·ÁX‚DÏ yÓ+ã&ç rÁe uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&ÉT‘·T+{≤sTT. Á|ü|ü+#·+˝Àì n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\˝À ø=ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ Ç<˚ ø±s¡D+. uÛÑ÷ø£+bÕ\T uÛÑ÷bÕ‘ê\T, es¡<ä\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, düTHêMT\T e+{Ï Ç‘·s¡ Á|üe÷<äø£s¡ $|ü‘·TÔ\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. eTVü‰düeTTÁ<ë\ ˙{Ï n&ÉT>∑Tq dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T düTHêMT\T>± |æ\eã&˚ ô|<ä› ‘·s¡+>±\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. á ‘·s¡+>±\T >∑+≥≈£î 8000 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T n_Ûdüs¡D |ü\ø£ Vü≤<äT›\T e<ä›/ ÁøÏj·÷o\+>± ñ+&˚ uÛÖ>√[ø£ ÁuÛÑ+XÊ\ MT<ä @s¡Œ&É‘êsTT.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T
1.7 uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ø=\e&É+ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT yê{Ï |ü]e÷D+, rÁe‘·qT ã{Ϻ ¬s+&ÉT $_ÛqïyÓTÆq ø=\ã<ä∆\ (Scales)‘√ ø=\TkÕÔs¡T. uÛÑ÷ø£+|ü ˝Òœì(Seismograph) nH˚ j·T+Á‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT yê{Ï rÁe‘·\qT qyÓ÷<äT #˚düTÔ+~. uÛÑ÷ø£+|ü ˝Òœì qyÓ÷<äT #˚dæq Á>±|òtqT uÛÑ÷ø£|ü+q πsU≤ ∫Á‘·+(Seismogram) n+{≤s¡T.
]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ(Richter Scale) uÛÑ÷ø£+|ü düeTj·T+˝À ãVæ≤s¡Z‘·yÓTÆq yÓTT‘·Ô+ X¯øÏÔì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ 1935e dü+e‘·‡s¡+˝À nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q &Üø£ºsY #Ûê¬s¢dt ÁbòÕì‡dt ]ø£ºsY(Dr. Charles Francis Richter) nH˚ XÊÁdüÔy˚‘·Ô ˇø£ ùdÿ\TqT s¡÷bı+~+#ê&ÉT. ]ø£ºsY uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s+¡ >∑ <Ós’ ´È¡ + Ä<Ûës¡+>± ˇø£ |ü{øºÏ q£ T s¡÷bı+~+∫, uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT 0 qT+∫ 9 es¡≈£î 10 esêZ\T>± $uÛÑõ+#ê&ÉT. ªÁf…ÆHÓ’Á{À {À©«dt(TNT)µµ nH˚ s¡kÕj·Tq |ü<ës¡ú+ $&ÉT<ä\ #˚ùd X¯øÏÔ‘√ uÛÑ÷ø£+|ü X¯øÏÔì ‘·T\q+ #˚dæ, <ëì Ä<Û ë s¡ + >± á $uÛ Ñ » q #˚ X Ê&É T . Bìì dü + es¡ Z eT÷˝≤\( Lorarthmic ) s¡ ÷ |ü + ˝À ‘Ó * j· T CÒ j · T ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. á ùdÿ\Tô|’ ˇø£ n+¬ø 10 ¬s≥T¢ ôV≤#·Tà X¯øÏÔøÏ dü+πø‘·eTe⁄‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘·qT ]ø£ºsY ùdÿ\T‘√ ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ ˝Ò<ë <ëì e\¢ $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔ yÓ T T‘êÔ ì ï dæ k ˛àÁ>±|ò t ( Seismograph)qT ñ|ü j Ó ÷ –+∫ ìsê∆]kÕÔs¡T. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 5.5 ø£+fÒ m≈£îÿe |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ ÄdüTÔ\T, ÁbÕD≤\≈£î qwüº+ ø£*–düTÔ+~. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 7.5 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ 6.5 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ ø£+fÒ 30 ¬s≥T¢ n~Ûø£ X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. 3 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ e÷qe⁄\≈£î n‹ ∫qï~>± ‘√düTÔ+~. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ ]ø£sº Y ùdÿ˝Ÿô|’ qyÓ÷<Óq ’ n‹ô|<ä› uÛ÷Ñ ø£+|ü |ü ] e÷D+ 9.25 (yÓ T T<ä { Ï ~ 1960˝À ∫©˝À dü+uÛ$Ñ +#·>±, s¬ +&Ée~ nyÓT]ø±˝Àì n\kÂÿ sêh+˝À 1965˝À qyÓ÷<Ó’+~). Ç{°e\ ø±\+˝À ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 9.0 ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe rÁe‘·‘√ dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ CbÕHé˝À 2011 e÷]Ã˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ ˇø£ÿfÒ. |òü⁄≈£îwæe÷˝À dü+uÛÑ$+∫q á uÛÑ÷ø£+|ü+ rÁe‘· ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 9.0>± qyÓ÷<Ó’+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Ç~ uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT, nq>±, uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q #√≥ <ëì Á|üuÛ≤yêìï ø=\TdüTÔ+~. Bìì 1902˝À Ç≥©øÏ #Ó+~q yÓTs¡ÿ© s¡÷bı+~+#ês¡T. n+<äTπø á ùdÿ\TqT yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T n+{≤s¡T. nq+‘·s¡+ Ä<ÛäTìø£ ø±˝≤ìøÏ nqT>∑TD+>± Bìì Ä<ÛäT˙ø£]+#·&É+‘√ yÓ÷&çô|ò’&é yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T (Modified Mercalli Scale) n+≥THêïs¡T. Ç~ Á|ü»\ MT<ä, ìsêàD≤\ MT<ä, uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ MT<ä uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤e rÁe‘·qT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~. uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT I qT+&ç XII es¡≈î£ s√eTHé n+¬ø˝À¢ n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. VI, n+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿe rÁe‘· ñ +fÒ, uÛÑ÷$T ø£~*, >√&É˝ô|’ ;≥\T e÷Á‘·y˚T @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘· XII ñ+fÒ, ø£≥&º Ü\T |üP]Ô>± ≈£î|üŒ≈£L*b˛sTT, kÕ<Ûës¡D »qJeHêìøÏ |üP]Ô $|òü÷‘·+ ø£\T>∑T‘·T+~.
yÓTs¡ÿ© ùdÿ\T eØZø£s¡D I`III:
#ê˝≤ ø=~›eT+~ Á|ü»\T e÷Á‘·y˚T uÛÑ÷ø£+bÕ*ï >∑T]ÔkÕÔs¡T. IV`VI:uÛ÷ Ñ ø£+|ü e∫Ãq≥Tº Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ >∑T]Ô+#· >∑\T>∑T‘ês¡T. ø=ìï øÏ{Ïø°\T |ü–*b˛‘êsTT. ndæús¡yÓTÆq edüTÔe⁄\T øÏ+<ä|ü&çb˛sTT, ˝À\ø£ >∑&çj·÷s¡+ ì*∫b˛‘·T+~. VII`X:Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ Çfi¯¢˝À qT+∫ ãj·T≥≈£î |ü]¬>&É‘ês¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>±, <äè&ÛÉyÓTÆq kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q ø£≥&º Ü\T ø=~›>± <Û«ä +düeTe⁄‘êsTT. kÕ<Ûës¡D kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q ø£≥&º Ü\T dü«\Œ+>±, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± ì]à+#·ì, ã\V”≤qyÓTÆq kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q ø£≥&º Ü\T rÁe+>± <Óã“‹+{≤sTT. ø±s¡ T ¢ q&ç ù |yês¡ T ≈£ L &Ü uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + e∫Ãq≥Tº >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. XI- XII:|üP]Ô>± $HêX¯q+ »s¡T>∑T‘·T+~. uÛ÷ Ñ ø£+|ü ‘·s+¡ >±\qT uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ô|’ ≈£L&Ü >∑eTì+#·e#·TÃ. edüTÔe⁄\T >±*˝ÀøÏ m>∑dæ|ü&É‘êsTT.
eTT+<äT>± n+#·Hê y˚j·T&É+(Predictability) uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ sêø£qT eTT+<äT>±H˚ >∑T]Ô+#·e#·Ãì ø=+<äsT¡ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T #ÓãT‘·Tqï|üŒ{Ïø°, yês¡T ù|s=ÿ+≥Tqï |ü<ä∆‘·T\T $yê<ëdüŒ<ä+>± ñ+≥THêïsTT. Äø£dæàø£+>± dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT n‘·´+‘· ì]›wüº+>±, ø£∫Ñ·+>± }Væ≤+∫, eTT+<äT>±H˚ #Ó|üŒ&É+ Ç|üŒ{Ïø° kÕ<Ûä´+ ø±e&É+ ˝Ò<äT. uÛÑ÷ø£+|ü ÁbÕ+‘·+(Seismic Zone): Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘Ó*dæq ø£+|üq |ü]$T‘·T\ rÁe‘· Ä<Ûës¡+>± ìsê∆]+#·ã&çq ÁbÕ+‘êìï uÛÑ÷ø£+|üq ÁbÕ+‘·+
53
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
n+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£+|üq ÁbÕ+‘ê\qT uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘·\qT ]ø£sº Y ùdÿ\T ø£+|üq |ü]$T‘·T\qT ã{Ϻ ìsê∆]+#·&+É »]–+~.1962˝À yÓ T T<ä { Ï ø£ + |ü q ÁbÕ+‘ê\ π s U≤ ∫Á‘ê(Seismic Zonig Map)ìï õjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷(GSI) ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~.
‘·≈î£ ÿe. á eT+&É\ ø°\+ jÓTTø£ÿ n~Ûø£ uÛ≤>∑+ #ÓH’ ê˝À, n+‹eT uÛ≤>∑+ |òæ*|”Œ¤qT‡ rs¡+˝À ñHêïsTT. á eT+&É\+ jÓTTø£ÿ ø°\+ <äøÏåD Ädæj·÷, Ädæj·÷ yÓTÆqsY, eT<Ûä´<äsê ÁbÕ+‘·+ >∑T+&Ü $düÔ]düTÔ+~. Ç~ ◊s√bÕ ˝Àì @CÀ]dt, ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝Àì Ä˝…Œ’ Hé |üs«¡ ‘ê\ qT+&ç Ädæj÷· yÓTqÆ sY\ MT<äT>± Væ≤e÷j·÷\T, {Ïu…{Ÿ, #Ó’Hê\ es¡≈£î $düÔ]düTÔ+~.
◊k˛ôddæeT˝Ÿ πsK\T(Isoseismal): ˇπø uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· >∑\ ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ^dæq πsK\qT ◊k˛ôddæeT˝Ÿ πsK\T n+{≤s¡T. ◊k˛ôddæeT˝Ÿ πsK\T kÕ<Ûës¡D+>± ø√&ç>∑T&ÉT¶ ˝Ò<ë Bs¡Èeè‘êÔø±s¡+(Elliptical)˝À ñ +{≤sTT.
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&Ée uÛÑ÷ø£+|ü ÁbÕ+‘·+ Ä˝ŸŒ‡(Alps) |ü s ¡ « ‘· ÁbÕ+‘· + qT+&ç ø±ø£ d ü d t |ü s ¡ « ‘ê\ MT<ä T >± Væ≤e÷\j·÷\T, Bì MT<äT>± |ü•ÃeT Ç+&çj·÷ Be⁄\ es¡≈£î $dü]Ô +∫ ñqï ÁbÕ+‘·+. Á|ü|+ü #·+˝À dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\˝À 20% á ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ekÕÔsTT. 1556 |òæÁãe] 2e ‘˚Bq #Ó’Hê˝Àì cÕ+ô|òTÆ eT]j·TT rÁe‘·(Intensity): Væ≤qdt ÁbÕ+‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+˝À 8,30,000 uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q ñ|ü]‘·\+ ø£<ä*ø£\≈£î ˝ÀHÓ’ ÄdæÔ, eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ ‘Ó*dæq #·]Á‘·˝À uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ÁbÕD qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. Hê_ÛøÏ }s¡∆«+>±, ñ|ü]‘·\+|üô|’q ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫q n‘·´~Ûø£ ÁbÕD qwüº+ Ç<˚. ñìøÏì bı+~ ñ+&˚ Ä~Ûπø+Á<ä+ e<ä› uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤e+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Ä~Û πø+Á<ä+ qT+&ç <ä÷s¡+ yÓfi‚¢ ø=~› Á|üø£+|üHê\ rÁe‘·\T ‘·–Zb˛‘·÷ ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ ø£+|ü Á|üu≤Û yê\T yÓs’ T¡ <Û´ä +>± ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ dü+<äs¡“¤+>± eTs¡DÏ+#˚ yês¡T ˝Ò<ë >±j·T|ü&˚ yê]˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eT+~ Á|ü»\T ø£\dæ J$düTÔ+{≤s¡T. yês¡T ìedæ+#˚ uÛÑ÷ø£+|ü y˚TK\\T: ø£≥&º Ü\T uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± ì]à+#·ã&ç ñ+&Ée⁄. Á|ü|ü+#·+˝À uÛÑ÷ø£+|ü Á|üe÷<ä+ ˝Òì~ ˇø£ ÄÁùdº*j·÷ uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± eTs¡DÏ+#˚ yê]˝À 95 XÊ‘·+ eT+~ K+&É+ e÷Á‘·y˚T. n–ï |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT, Áø=‘·Ô>± ø£≥º&Ü\T ≈£L*b˛e&É+ e\¢H˚ #·ìb˛‘·T+{≤s¡T. uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡ Œ &É T ‘· T qï e[|ü s ¡ « ‘· ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT kÕ<Û ë s¡ D +>± sêÁ‹y˚fi¯ eùdÔ n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡+. m+<äTø£+fÒ, ‘=* uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T $]$>± dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. nsTT‘˚, Ç{°e\ ø±\+˝À ø£+|üq\T (foreshocks) e∫Ãq|ü&ÉT Á|ü»\T ìÁ~dü÷Ô ñ+{≤s¡T. ÄÁùdº*j·÷˝À ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\T @s¡Œ&ܶsTT. n+<äTe\¢ ‘˚s¡T≈£îì, ãj·T≥ |ü&É{≤ìøÏ yê]øÏ ‘·–q e´e~Û m. |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ #·T≥÷º |ü]y˚w溑·yÓTÆ ñ+&˚ ñ+&É<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ì\TÃqï yê] MT<ä ø£+fÒ |ü&ÉT≈£îì ñqï yê] MT<ä edüTÔe⁄\T m≈£îÿe |ü&É‘êsTT. uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+(Ring of Fire) Á|üuÛ≤yê\T <ëì n~Ûπø+Á<ëì(epicentre) øÏ #·T≥÷º ñ+&˚ |üd|æ øæò ˘ |ü]y˚w‘ºæ · uÛ÷Ñ ø£+|ü y˚TK\. Bì˝À Á|ü|+ü #·+˝À ÁbÕ+‘ê\ô|’ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\˝À 68% dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT. ñ‘·sÔ ,¡ <äøDåÏ ø=+<äsT¡ Á|ü»\T yês¡T ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ m≈£îÿe nyÓT]ø± |ü•ÃeT rsê\˝Àì n\÷wæj·THé Be⁄\˝À, Ädæj·÷ K+&É+ ‘·÷s¡TŒ rs¡+, CbÕHé, |òæ*|”Œ¤Hé‡ Be⁄\T á ÁbÕ+‘·+ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+{≤s¡T. eT]ø=+<äs¡T yê] kÕe÷õø£` Ä]úø£ |ü]~Û˝À ñ+&ç, m≈£îÿe uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. |ü]dæú‹ì ã{Ϻ m≈£îÿe eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&Ée#·TÃ. á ÁbÕ+‘êìï n–ï e\j·T+ ˝Ò<ë Ring of Fire nì uÛÑ÷ø£+|ü Á|üø£+|üq\T e<äT\T H˚\\T(loose soil) ˝Ò<ë ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á eT+&É\+˝À n–ï |üs¡«‘ê\ y˚TK\\T, qB ìπøbå Õ\T(river deposits) e+{Ï |ü{wÏ +ºü ø±ì ñ|ü]‘·˝≤\T B«|ü eÁø£‘·\T(Island arcs), n>±<Ûä ø£+<äø±\T ñHêïsTT. ñqï #√≥ m≈£îÿe düeTj·T+ ñ+&ç, rÁe Á|üu≤Û yêìï ø£*–kÕÔsTT. n\kÕÿ qT+&ç q÷´õ˝≤+&é es¡≈î£ $dü]Ô +∫ ñqï á y˚TK\˝À •˝≤düÔsê\ ÁbÕ+‘ê\( bedrock areas)ô|’ ‘·≈£îÿe Ç+&√H˚wæj·÷ ÄsYÃô|˝≤>√ ≈£L&Ü ñ+~. Á|üuÛ≤e+ ø£*–kÕÔsTT. n+<äTe\¢ yÓT‘·Ô{Ï H˚\ô|’ ø£{Ϻq <äè&ÛÉyÓTÆq _. Á{≤Hé‡ Ädæj·÷{Ïø˘, eT<Ûä´<äsê eT+&É\+: ø£≥º&Ü\ ø£+fÒ •˝≤düÔsê\ô|’ ø£{Ϻq kÕ<Ûës¡D ø£≥º&Ü\T ≈£L&Ü á eT+&É\+˝À uÛÑ÷ Á|üø£+|üq\ ÁøÏj·÷‘·àø£‘· ø=~›>± uÛÑ÷ø£+|ü $<Ûä«+kÕìï düeTs¡úe+‘·+>± ‘·≥Tºø√>∑\T>∑T‘êsTT.
1.7 Á|ü»\ô|’ uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤e+
1.8 uÛÑ÷ø£+|ü $düÔs¡D eT+&É˝≤\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
54
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ ÇsêHé˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü>∑\T u≤>± y˚&ç>± ñ+&ç, sêÁ‘·Tfi¯ó¢ u≤>± #·*>± ñ+{≤sTT. Çø£ÿ&É Çfi¯¢qT nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘·\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± eT+<äbÕ{Ï >√&É\T, uÛ≤Ø ô|’ø£|ü⁄Œ\‘√ ø£≥Tº≈£î+{≤s¡T. ø±ì Ç≥Te+{Ï Çfi¯ó¢ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tºø√˝Òe⁄.
uÛÖ‹ø£ qwüº+ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ uÛÖ‹ø£+>± nH˚ø£ $<Ûë\T>± qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. e÷qe ÄyêkÕ\T, uÛeÑ Hê\T, ìsêàD≤\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫, Á_&û®\T, m‘·ÔsTTq s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò« Á{≤ø˘\T, ˙fi¯¢ {≤´+≈£î\T, ô|’|ü⁄˝…’qT¢, $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô kÂø£sê´\T rÁe+>± <Óã“‹+{≤sTT. n|üŒ{Ïπø ã\V”≤q+>± ñqï ìsêàD≤\≈£î uÛ÷Ñ ø£+|ü+ nq+‘·s+¡ e#˚à |üsê|ò÷ü ‘ê\T (Aftershocks) Ç+ø± ô|qT qwüº+ ø£*–kÕÔsTT.
|üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤yê\T ôd’‘·+ ñ+{≤sTT. n–ï Á|üe÷<ë\T »s¡>∑&É+, Äqø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+, uÛÑ÷bÕ‘ê\T (land slides), ñ|ü ] ‘· \ |ü > ∑ T fi¯ ó fl dü + uÛ Ñ $ +#· & É + , »\e÷sêZ \ T dü Ô + _Û + ∫b˛e&É + , es¡ < ä \ T sêe&É + e+{Ï $ ≈£ L &Ü »s¡T>∑T‘êsTT. s¡kÕj·Tq $k˛Œ¤≥Hê\T »s¡>∑&É+ e\q Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü<ësêú\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd |ü]ÁX¯eT˝À¢ ≈£L&Ü $<Ûä«+dü+ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. ø£eT÷´ìπøwüHé kÂø£sê´\T <Óã“‹+{≤sTT. ã\V”≤qyÓTÆq ø£≥º&Ü\ ø±s¡D+>± ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üC≤s√>∑´ e´edüú≈£î, s¡yêD≤, ø£eT÷´ìπøwüHé, ˙{Ï düs¡|òüsê e´edüú\≈£î ôd’‘·+ uÛ≤Ø qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~.
uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ »]π> $<Ûä«+dü+ ÁøÏ+~ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+
~«rj·T Á|üuÛ≤yê\T (Secondary effects)
n_Ûπø+Á<ä ˝À‘·T e÷qe Äyêdü+ qT+&ç n_Ûπø+Á<ä <ä÷s¡+
uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q H˚s¡T>± dü+uÛÑ$+#˚ qcÕº\‘√ bÕ≥T
2013˝À $|ü‘·TÔ\≈£î Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± ñ‘·ÔsêK+&é $|ü‘·TÔ ]ø£eØ ÁbÕC…≈£îº≈£î 20,000 eT+~ ã* Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ì~Û Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 2013˝À düTe÷s¡T 880 Á|ü<Ûëq düVü≤» $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q≥T¢ »s¡à˙øÏ #Ó+~q Á|ü|ü+#· Á|üdæ~∆>±+∫q eTT´ì#Y Ø nH˚ Çq÷‡¬sHé‡ ø£+ô|˙ 2014 »qe] 7q yÓ\¢&ç+∫+~. 2012‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ 2013˝À düVü≤» $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± düTe÷s¡T ¬s+&ÉT ¬s≥¢ eT+~ n~Ûø£+>± #·ìb˛sTTq≥T¢ Ä ø£+ô|˙ $&ÉT<ä\ #˚dæq ìy˚~ø£ ù|s=ÿ+~. nsTT‘˚ Ç~ ÁøÏ‘·+ <äXÊã›|ü⁄ dü>∑≥T (dü+e‘·‡sêìøÏ 1,06,000 eT+~) ø£+fÒ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. 2013˝À Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\ ø±s¡D+>± 20y˚\ eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#·>±, 125 _*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. »s¡à˙˝À dü+uÛ$Ñ +∫q e&É>fi∑ ¢¯ yêq, eT<Û´ä j·T÷s√|t˝À e∫Ãq es¡<\ä T, nyÓT]ø±qT ≈£î~|æyd˚ qæ {Às¡ï&√\qT n‘·´+‘· qwü+º ø£*–+∫q düVü≤» $|ü‘·TÔ\T>± eTT´ì#Y Ø ù|s=ÿ+~. |òæ*|”Œ¤Hé‡qT n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚dæq f…Æ|òüPHé Vü≤j·÷HéqT n‘·´+‘· ã\yÓTÆq ñ wüíeT+&É\ ‘·TbòÕqT n\»&ç>± ‘Ó*|æ+~. Ç+<äT˝À 6,000 eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#ês¡T. 10 _*j·THé &Ü\s¡¢≈£î ô|’>± qwüº+ yê{Ï*¢+~. Ç~ |òæ*|”Œ¤Hé‡ õ&ç|æ˝À 5% ñ+≥T+~. ñ ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\qT ¬s+&Ée n‹ô|<ä› $|ü‘·TÔ>± ù|s=ÿ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
2013 pHé ˝ À ô|qT es¡ < ä \ T, uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\‘√ n‘·˝≤≈£î‘·\yÓTqÆ ñ‘·sÔ êK+&éqT Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü|+ü #·u≤´+≈£î eTT+<ä T ø=∫Ã+~. ñ‘· Ô s êK+&é $|ü ‘ · T Ô ]ø£ e Ø ÁbÕC…≈£îº(Uttarakhand Disaster Recovery Project)≈£î 250 $T*j·THé &Ü\s¡¢ s¡TD+ n+<äCÒùd+<äT≈£î Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î n+^ø£]+∫+~. á y˚Ts¡≈£î 2014 »qe] 9q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, ñ‘·ÔsêK+&é Á|üuÛÑT‘·«+, Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ˇø£ ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø£+ #˚XÊsT. ñ‘·ÔsêK+&é sêh Á|üuÛÑT‘·«+ $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ #˚|üfÒº ]ø£eØ Á|üD≤[ø£\≈£î eT<䛑·T n+~+#·&É+, $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D˝À Ä sêh kÕeTsêú´ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&Éy˚T á ÁbÕC…≈£îº eTTK´ ñ<˚›X¯+. n+‘·≈£î eTT+<äT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« nuÛÑ´s¡úq y˚Ts¡≈£î Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î, Ädæj·÷ n_Ûeè~∆ u≤´+≈£î\ dü+j·TTø£Ô ãè+<ä+ ˇø£{Ï ñ ‘·ÔsêK+&é˝À sê´|æ&é &Ü´y˚TCŸ n+&é ˙&é‡ nôddtyÓT+{Ÿ(Rapid Damage and Needs Assessment (JRDNA) )qT ìs¡ « Væ ≤ +∫+~. Bì Á|ü ø ±s¡ + es¡ < ä \ T, uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\‘√ n\¢ø£˝À¢\yÓTÆq ñ‘·ÔsêK+&é |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ 661 $T*j·THé nyÓT]ø£Hé &Ü\s¡T¢ nedüs¡+ ø±qTHêïsTT.
55
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T (Earthquakes in India)
2.1 |ü]#·j·T+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ $|ü‘·TÔ\T ì‘ê´qTuÛÑey˚T, $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü ìs√~Û+#˚+<äT≈£î nH˚ø£ kÕ+πø‹ø£|üs¡yÓTÆq |ü]cÕÿsê\ (Techonological Solutions) qT ø£qT>=+≥T qï|üŒ{Ïø,° n$ mqï&É÷ |üP]Ô>± |ò*ü ‘ê\T Çe«˝Ò
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì B«|üø£\Œ uÛ≤>∑+ ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ˝Àqe⁄‘·T+<äì ìsê∆]‘·yÓTÆ+~. _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ(BMTPC) s¡÷bı+~+∫q e\ïs¡ãT*{° n{≤¢dt Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ 597 õ˝≤¢\≈£î >±qT 233 õ˝≤¢\T 3, 4 eT]j·TT 5 e uÛ÷Ñ ø£+|ü eT+&É˝≤\(seismic zones)˝À ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 22 sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q 229 õ˝≤¢\T 4 eT]j·TT 5e uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤˝À¢ ñHêïsTT.
2.2 Ç+&çj·÷˝À uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ä˝…’ŒHé`Væ≤e÷\j·T y˚TK\(Alpine -Himalayan Belt)ô|’ ñ+~. á y˚TK\ Ç+&çj·THé |ü\ø£+ j·TTπsdæjT· Hé |ü\ø±ìï ø£*ùd sπ K yÓ+ã&ç ñ+≥T+~. n_Ûdsü D¡ |ü\ø£+( convergent plate)>± ñ+&˚ Ç+&çj·THé |ü\ø£+ dü+e‘·‡sêìøÏ 5 ôd+.MT\ y˚>+∑ ‘√ j·TTπsdæjT· Hé ù|≥ ¢ T øÏ+<ä≈î£ #=#·TÃ≈£îb˛‘√+~. ¬s+&ÉT K+&Ü+‘·s¡Z‘· |ü\ø±\ (Continen› ô|’ ñqï uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&ÜìøÏ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ tal Plates) dü]Vü≤<äT\ eTT|ü #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T ø=ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+#êsTT. nsTT‘˚, n<äèwüeº XÊ‘·÷,Ô Çy˚M Á|ü<ëÛ q q>∑sê˝À¢ dü+uÛ$Ñ +#·˝<Ò Tä . ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶ (Bureau of Indian Standard (BIS) ‘êC≤>± s¡÷bı+~+∫q uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\ e÷´|t (Seismic Zoing map)) Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 65 XÊ‘êìøÏ ô|’>± uÛÑ÷uÛ≤>∑+ Ä<ÛäTìø°]+#·ã&çq yÓTs¡ÿ©¢ rÁe‘ê ùdÿ\T (Modified Mercalli Intensity Scale (MSK) ô|’ @&ÉT eT]j·TT n+‘·≈£î $T+∫q rÁe‘·‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷ø£+bÕ\ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. á ùdÿ\T Ä<Ûës¡+>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï Hê\T>∑T uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T (Seismic zones)>± $uÛÑõ+#ês¡T. n+<äT˝À áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+, ;Vü‰sY˝Àì ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤>∑+, ñ‘·sÔ êK+&é, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ, »eT÷à ø±oàsY, >∑T»sê‘Y, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\qT n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ CÀHé 5 ÁbÕ+‘·+>± >∑T]Ô+#·ã&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ ø£*–q q>∑sê\‘√ ñ+~. á
56
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
q>∑ s ê˝À¢ ì ø£ ≥ º & Ü\T uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕìï ‘· ≥ Tº ≈ £ î H˚ $ ø±e⁄ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq uÛÑ÷ø£+bÕ\T Áø£eTãB∆ø£s¡D j·T+Á‘ê+>∑+ #ê˝≤ ã\V”≤q+>± ñ+~. ``````````````````````````````````````` n+<äTe\¢, á q>∑sê\qT uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘êøÏ‘˚ ô|<ä› $|ü‘·TÔ ‘˚~ Á|ü<˚X¯+ rÁe‘· ne⁄‘·T+~. ```````````````````````````````````````` >∑&ç∫q 15 dü+e‘·‡sê\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì |ü\T 1819 pHé 16 ø£#Y (>∑T»sê‘Y) 8.0 ÁbÕ+‘ê˝À Äs¡T ô|qT uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. 1869 pHé 10 #·#ÛêsY (nkÕ‡+) 7.5 k˛b˛sY (»eT÷à ø±oàsY) 7.0 Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï ]ø±ºsY ùdÿ\Tô|’ 8.0 1885 y˚T 30 1897 pHé 12 wæ ˝ ≤¢ + >¥ |” s ƒ ¡ u Û Ñ ÷ $T 8.7 bÕsTT+≥¢≈£î ô|’>± rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ rÁe 8.0 uÛÑ÷ø£+|ü Á|üe÷<ä ÁbÕ+‘·+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. 53 dü+e‘·‡sê\ 1905 @Á|æ˝Ÿ 4 ø±+Á>± (Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ) leT+>∑fiŸ (nkÕ‡+) 7.6 n‹ ‘·≈î£ ÿe e´e~Û˝À á ÁbÕ+‘·+˝À Hê\T>∑T ô|qT uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 1918 p˝…’ 8 1930 p˝…’ 2 <ÛäTÁ_Û (nkÕ‡+) 7.1 dü+uÛÑ$+#êsTT. n$ : 1934 »qe] 15 ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT› 8.3 1. wæ˝≤¢+>¥ |”sƒ¡uÛÑ÷$T˝À 1897˝À 8.7 rÁe‘·. 1941 pHé 26 n+&Ée÷Hé B$ 8.1 2. Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ˝Àì ø±+Á>±˝À 1905˝À 8.0 rÁe‘·, 1943 nø√ºãsY 23 nkÕ‡+ 7.2 3. ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT›˝À 1934˝À 8.3 rÁe‘·, 1950 Ä>∑düTº 15 ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ `#Ó’Hê dü]Vü≤<äT› 8.5 4. ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ ` {Ïu…{Ÿ dü]Vü≤<äT›˝À 1950˝À 8.6 Ì1956 p˝…’ 21 n+C≤sY (>∑T»sê‘Y) 7.0 rÁe‘·. 1967 &çôd+ãsY 10 ø√j·Tq (eTVü‰sêh) 6.5 Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+ ‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄q ns¡ø£Hé jÓ÷e÷ 1975 pHé 19 øÏHÍsY (Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ) 6.2 eTT&É‘· y˚TK\(Arakan Yoma fold belt), |ü•ÃeT yÓ’|ü⁄q 1988 Ä>∑düTº 6 eTDÏ|üPsY `eTj·THêàsY dü]Vü≤<äT›6.6 #·e÷Hé ÁuÛÑ+XÊ(Chaman fault)\ #˚‘· #·T≥TºeTT≥ºã&ç ñ+~. 1988 Ä>∑düTº 21 ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ dü]Vü≤<äT› 6.4 6.6 n+<äTe\¢ Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘·+˝À m|ü&ÓH’ ê ô|qT uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 1991 nø√ºãsY 20 ñ‘·Ôs¡ø±• (ñ‘·ÔsêK+&é) dü+uÛÑ$+#·e#·Ãì XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ôV≤#·Ã]düTÔHêïs¡T. M{Ïe\¢ 1993 ôdô|º+ãsY 30 ˝≤‘·÷sY ` ñkÕàHêu≤<é (eTVü‰sêh) 6.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø√{≤¢~ eT+~ Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+<äì 1997 y˚T 22 »ã˝Ÿ|üPsY (eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ) 6.3 #ÓãT‘·THêïs¡T. 1999 e÷]à 29 #·yÓ÷* õ˝≤¢ (ñ‘·ÔsêK+&é) 6.0 5 \ø£å\≈£î ô|’>± »HêuÛ≤ ø£*– ñ+&ç, 3,4,5 uÛÑ÷ø£+|ü 2001 »qe] 26 uÛÑTCŸ (>∑TCsê‘Y) 7.7 eT+&É˝≤\˝À ñqï 38 q>∑sê˝À¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üuÛÑT‘·«+, 2005 nø√ºãsY 8 ø±oàsY 7.6 ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (j·TTmHé&ç|æ) #˚|ü{Ϻq 2006 |òæÁãe] 14 dæøÏÿ+ 5.7 $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ns¡“Hé msYÔπø«ø˘ >∑eTìø£ : _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J Á|üy÷Ó wüHé e\ïs¡ãT*{° ]&Éø£åHé ÁbÕC…≈£îº (UEVRP) qT ‘·\ô|{≤ºs¡T. 38 øöì‡˝Ÿ(_m+{Ï|æmdt) 1997˝À Çe«ã&çq e\ïs¡ãT*{° q>∑sê\ $esê\T : n{≤¢dt Ä|òt Ç+&çj·÷qT düMTøÏå+∫, ‘êC≤ e÷´|ü⁄qT CÀHé 3 : nVü≤à<ëu≤<é, e&√<äs,¡ sêCŸø√{Ÿ, uÛ≤yéq>∑s,Y dü÷s¡‘,Y s¡÷bı+~+∫+~. Bì Á|üø±s¡+ uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+ (CÀHé) eTT+u…’, ÄÁ>±, ;Ûe+&ç, Hêdæø˘, ø±q÷ŒsY, |ü⁄D…, 1qT s¬ +&Ée CÀHé˝À $©q+ #˚d,æ CÀHé 2>± ù|s¡T e÷sêÃs¡T. uÛTÑ eH˚X«¯ sY, ø£≥ø˘, nqH√‡˝Ÿ, ø=∫Ã, ø√˝Ÿø‘£ ê, yês¡D≤dæ, CÀHé 3qT eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT\˝Àì eT]ìï ãπs©, \ø√ï, Ç+&√sY, »ã˝Ÿ|Pü sY, $»j·Tyê&É, <ÛHä ê«&é, ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+#ês¡T. CÀHé 4, CÀHé 5\qT j·T<∏ë$~Û>± #Ó H Ó ’ ï , ø√j· T +ã‘· ÷ Ô s ¡ T , eT+>∑ fi ¯ S s¡ T , ø√õø√&é , ñ+#ês¡T. m+mdt¬ø rÁe‘· ùdÿ\T 1964 >± |æ\eã&ÉT‘·Tqï uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘·qT ø=*#˚ á ø=‘·Ô Á|üe÷D+ yÓ÷&çô|&’ò é yÓTs¡ÿ© ‹s¡Teq+‘·|ü⁄s¡+ (m+m+) ùdÿ\T‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ dü«uÛ≤eØ‘ê´ eT]+‘· CÀHé 4: &ÓÁVü≤&É÷Hé, q÷´&Ûç©¢, »eTTHêq>∑sY, bÕ{≤ï, MTs¡{Ÿ, dü$es¡yÓTÆq, >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq ùdÿ\T>± Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~. »eT÷à, neTè‘YdüsY, »\+<ÛäsY n+<äTe\¢ ô|’q ù|s=ÿq uÛÑ÷ø£+|ü CÀq¢ eØZø£s¡D˝À m+mdt¬ø qT Çe«&É+ »]–+~. CÀHé 5: >∑TyêVü≤{Ï, lq>∑sY
$eq |ü_¢πøwüHé‡
57
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï, n~ uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑Ts¡j˚T´ rÁe‘· <äècÕº´ ôddæàø˘ CÀHé e÷´|æ+>¥˝À CÀHé 2 qT+&ç 5 es¡≈£î eØZø£]+#·&É+ »]–+~. CÀHé 5: Ç~ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É\+. #ê˝≤ rÁeyÓTÆq eTT|ü ñqï CÀHé>± Á|ükÕÔ$+#·ã&ç+~. m+mdt¬ø (1964) rÁe‘· ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· 9 ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T á eT+&É\+ |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. áXÊq´ sêÁcÕº\T yÓTT‘·+Ô , >∑T»sê‘Y˝Àì ø£#Y ÁbÕ+‘·+, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, »eT÷à ø±oàsY˝Àì ÁbÕ+‘ê\T, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T á CÀHé |ü]~Û˝À ñ HêïsTT. CÀHé 4: m+mdt¬ø (1964) rÁe‘· ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· 8 ñqï ÁbÕ+‘ê\T á CÀHé |ü]~Û˝À ñ+{≤sTT. Ç~ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· n~Ûø£+>± ñ+&˚ ¬s+&Ée CÀHé>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. »eT÷à ø±oàsY qT+&ç Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ es¡≈£î ñ qï ñ‘·sÔ ¡ y˚TK\˝À uÛ≤>±\T, &Û©ç ,¢ Vü≤sê´Hê˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\T, eTVü‰sêh˝Àì ø√j·÷ï ÁbÕ+‘·+ á eT+&É\+ |ü]~Û˝À ñHêïsTT. CÀHé 3: m+¬ømdt (1964) rÁe‘· ùdÿ˝Ÿô|’ uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· 7>± qyÓ÷<äj˚T´ ÁbÕ+‘ê\T Bì |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. Bìì $T‘·yÓTÆq qwüº eTT|ü ø£*–q CÀHé>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. sê»kÕúHé˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\‘√ ø£*|æ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+&ç <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=+ø£DY rs¡+, ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T á CÀHé |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT. CÀHé 2: Bì |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚à ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· m+¬ømdt ùdÿ\Tô|’ 7>± ñ+≥T+~. Ç~ n‘·´\Œ qwüº eTT|ü ñ qï CÀHé>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. ø£sêí≥ø£, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, sêCkÕúHé sêÁcÕº˝À¢ì ÁbÕ+‘ê\T á CÀHé |ü]~Û˝À ñHêïsTT.
>∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ 2001 »qe] 26q >∑T»sê‘Y˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛ÷Ñ ø£+|ü+˝À 13,000 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. ø£˙dü+ 15 \ø£\å eT+~ >±j·T|ü&ܶsT¡ . 3.4 \ø£\å uÛeÑ Hê\T <Óã“‹HêïsTT. 7.8 \ø£å\ Çfi¯ó¢ <Ûä«+düeTj·÷´sTT. nH˚ø£ Á_&û®\T, s√&ÉT¢ <Óã“‹HêïsTT. uÛÑTCŸ πø+Á<ä+>± @s¡Œ&çq á uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·÷s¡TŒ`|ü•ÃeT ~X¯˝À ñqï ÁuÛÑ+X¯+ yÓ+ã&ç dü+uÛÑ$+∫+~. Ç+&çj·THé |ü\ø£+ ñ‘·Ôs¡ ~X¯>± j·TTπsdæj·THé |ü\ø£+˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îb˛e&É+‘√ ø£*–q ˇ‹Ô&ç e\q á uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü qyÓ ÷ <ä T πø+Á<ë\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï uÛ÷Ñ ø£+|ü qyÓ÷<äT øπ +Á<ëìï 1898˝À |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì ø√˝Ÿø£‘ê @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ‘·sT¡ yê‘· eTVü‰sêh˝Àì eTT+u…,’ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø√&Óø¬’ Hê˝Ÿ˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 1961˝À ôV’≤<äsêu≤<é˝À C≤rj·T uÛÖ‹ø£ |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+(NGRI) @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. ñ ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì s¡÷]ÿ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tºø=H˚ $<Ûä+>± Çfi¯¢ ìsêàD+ #˚j·T&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+ ñ +~. 58
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T (Earthquakes in Andhra Pradesh) ôddæàø˘ CÀì+>¥ Ä|òt Ç+&çj·÷ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ CÀHé 1, CÀHé 2, CÀHé 3\ |ü]~Û˝À ñ+~. á eT÷&ÉT CÀqT¢ ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe eTT|ü⁄Œ eT+&É˝≤˝Ò. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ B«|üø£\Œ ø£e#·+(Peninsular Indian Shield)˝Àì eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ eTq sêÁcÕºìï dæús¡yÓTÆq~>±, uÛÑ÷ø£+bÕ\ uÛÑj·T+˝Òì ÁbÕ+‘·+>± uÛ≤$+#˚ yês¡T. nsTT‘˚ 1967˝À e∫Ãq ø√j·÷ï uÛÑ÷ø£+|ü+, 1993˝Àì ˝≤‘·÷sY uÛÑ÷ø£+|ü+, 1997 Hê{Ï »ã˝Ÿ|üPsY uÛÑ÷ø£+bÕ\T á uÛ≤eqqT |üP]Ô>± e÷]Ãy˚XÊsTT. á ÁbÕ+‘ê\˙ï ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘· B«|üø\£ Œ ø£e#·+ |ü]~Û˝ÀH˚ ñHêïsTT. B«|üø£\Œ ÁbÕ+‘·+˝Àì düŒ{Ïø£ bıs¡\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï ã\V”≤q‘· ø±s¡D+>± ø=ìï ÁuÛÑ+XÊ\ yÓ+ã&ç Á|üø£+|üq\T, dü«\Œ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+<äì ìsê∆s¡D≈£î sêe&É+ »]–+~. ‘·÷s¡TŒ rs¡ ÁbÕ+‘·+, <ëì |üø£ÿq ÁbÕ+‘ê\T uÛÑ÷ø£+|ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø£*–q \ø£Då ≤\qT Á|ü<]ä Ù+#·&+É »s¡T>∑T‘√+~. ˇ+>√\T, neì>∑&ɶ, ∫+‘·\|üP&ç, |æsƒê|ü⁄s¡+, $»j·Tq>∑s¡+ e+{Ï ‹s¡´ø˘ Á|üeè‹Ô ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T \ø£åD≤\T ø£*–q áXÊq´ ` HÓs’ T¡ ‹ Á|üeè‹Ô‘√ ≈£L&çq ÁuÛ+Ñ X¯ `•˝≤<Ûës¡ n+#·T\T sêh+˝À #ê˝≤ ñHêïsTT. ìÁ<ëD+>± ñqï á ÁbÕ+‘ê\T ˇ‹Ô&ç ô|]–q|ü⁄Œ&ÉT ‹]– ÁøÏj·÷o\+ nj˚T´ neø±X¯+ ñ +~. M{Ï˝À¢ ˇ+>√\T ÁbÕ+‘· eT+&É\+ n‘·´+‘· ÁøÏj÷· o\+>± ñ+&ç, >∑&ç∫q 30 dü+e‘·‡sê\ dü«\Œ uÛÑ÷ø£+bÕ\qT qyÓ÷<äT #˚düT≈£î+~. ˇ+>√\T ‹s¡´ø˘ Á|üeè‹Ô ø£*–q ÁbÕ+‘·+ yÓ+ã&ç $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+ »s¡>&∑ +É e\H˚ á uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫ ñ+&Ée#·TÃ. $»j·Tq>∑s¡+ ÁbÕ+‘·+˝À ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü dü + |ò ü T ≥q\T ‘· ≈ £ î ÿe rÁe‘· ‘ √ dü+uÛÑ$+#êsTT. ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡ (Bureau of Indian Standards (BIS)) 2000 dü + e‘· ‡ s¡ + ˝À ‘êC≤|ü ] ∫q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘ê´\ ∫Á‘·|ü≥+ (Seismic hazard map of India) Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 2 eT]j·TT 3 CÀq¢ |ü]~Û˝À ñ+≥T+~. Äπ>ïj·T õ˝≤¢˝q’… ∫‘·÷sÔ T¡ , ø£&|É ,ü HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ \ T eT÷&É e CÀHé ˝ À ñHêïsTT. Ç+‘· ≈ £ î eTT+<ä T ∫Á‘·|≥ü +˝À CÀHé 3˝À ñqï nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢ ‘êC≤ e÷´|t˝À CÀHé 2 |ü]~Û˝ÀøÏ e∫Ã+~. >√<ëe], ø£ècÕí &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+‘√
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T bÕ≥T Ä ¬s+&ÉT q<äT\ ˝Àj·T\ |ü]~Û˝À ñ+&˚ õ˝≤¢\T CÀHé 3˝À ñHêïsTT. ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+ CÀHé 2˝À ñ+~. $»j·Tyê&É CÀHé 3˝À ñ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+ 1969 @Á|æ˝Ÿ 13q øÏ#·Ãqï|ü*¢ ` >=\¢>∑÷&Ó+ ÁbÕ+‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫+~. Bìì uÛÁÑ <ë#·\+ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. <äøDåÏ B«|üø\£ Œ+˝À dü+uÛÑ$+∫q n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+bÕ\˝À Ç~ ≈£L&Ü ˇø£{Ï>± qyÓ÷<Ó+’ ~. uÛÁÑ <ë#·\+‘√ bÕ≥T <ëì #·T≥Tº|øü ÿ£ \ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L&Ü Bìe\¢ ô|qTqwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. Bì rÁe‘· yÓTs¡ÿ© ùdÿ\Tô|’ >∑]wüº+>± 7>± qyÓ÷<Ó’+~. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ øÏHÓïs¡kÕì ]»sê«j·Ts¡T ø=~› düeTj·T+ bÕ≥T |üì #˚jT· &É+ Ä–b˛sTT+~. Bì Á|üuÛ≤e+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä |ü&ç+~. ôV’≤<äsêu≤<é˝À Á|ü»\T uÛÑj·T+‘√ M<ÛäT˝À¢øÏ |ü]¬>‘êÔs¡T. 2000 ôdô|º+ãsY˝À ôV’≤<äsêu≤<é q>∑s¡+˝À 2.816 |ü]e÷D+ ø£*–q uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫+~. 2000 ôdô|+º ãsY 17q ôV’≤<äsêu≤<é, dæøÏ+Á<ëu≤<é »+≥ q>∑sê\qT dü«\Œ uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘êøÏ+~. 2004 &çôd+ãsY 26q düTeTÁ‘ê ` n+&Ée÷Hé uÛ÷Ñ ø£+|ü+(düTHê$T) Á|üu≤Û e+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ MT<ä ≈£L&Ü |ü&+ç ~. 105 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. sêh+˝À dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ #·]Á‘·qT |ü]o*ùdÔ ]ø£sº Y ùdÿ˝Ÿô|’ 5.0 ø£+fÒ m≈£îÿe |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\T eT÷&ÉT kÕs¡T¢ dü+uÛÑ$+#êsTT. ˇø£{Ï >√<ëe] ˝Àj· T (uÛ Ñ Á <ë#· \ +)˝À 1969 @Á|æ ˝ Ÿ 13q
59
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü+uÛÑ$+#·>±(Bì |ü]e÷D+ 5.7), ¬s+&Ée~ $»j·Tq>∑s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 1800 qT+&ç dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ ÁbÕ+‘·+˝À 1917 @Á|æ˝Ÿ 17(Bì |ü]e÷D+ 5.5)q e∫Ã+~. $esê\qT |ü{Ϻø£˝À Çe«&É+ »]–+~. eTs=ø£{Ï 1967˝À ˇ+>√\T ÁbÕ+‘·+(5.4)˝À dü+uÛ$Ñ +∫+~. ÁbÕ+‘·+ ˇ+>√\T` ø£q|ü]Ô HÓ\÷¢s¡T ` ø=eP«s¡T ∫‘·÷Ôs¡T $XÊK|ü≥ºD+ ôV’≤<äsêu≤<é $XÊK|ü≥ºD+ lø±≈£îfi¯+ >∑T+≥÷s¡T ` ‘ÓHê* >∑T+≥÷s¡T ` ‘ÓHê* >∑T+≥÷s¡T ` ‘ÓHê* $XÊK|ü≥ºD+ ‹s¡T|ü‹ ø£ècÕí ø£ècÕí ¬øqï\|üP&ç $qTø=+&É ˇ+>√\T HÓ\÷¢s¡T ø±øÏHê&É $XÊK|ü≥ºD+ dæs√+#ê dæøÏ+Á<ëu≤<é u≤>∑|ü*¢ $»j·Tq>∑s¡+ $»j·Tq>∑s¡+ $XÊK|ü≥ºD+ >±+<Ûë] ø=‘·Ô>∑÷&Ó+ ˇ+>√\T $»j·Tq>∑s¡+ ñ|ü⁄Œ>∑T+&É÷s¡T ˇ+>√\T $»j·Tq>∑s¡+ ˇ+>√\T ` >∑T+≥÷s¡T >∑T+≥÷s¡T ˇ+>√\T $qTø=+&É uÛÑÁ<ë#·\+ sêj·T#√{Ï uÛÑÁ<ë#·\+ ø=‘·Ô>∑÷&Ó+ uÛÑÁ<ë#·\+ ˇ+>√\T ˇ+>√\T áXÊq´+ ø£&É|ü
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘˚B 1800 nø√ºãsY 18 1820 &çôd+ãsY 31 1822 »qe] 01 1927 »qe] 6 1843 e÷]à 12 1853 |òæÁãe] 21 1858 nø√ºãsY 12 1859 p˝…’ 21 1859 Ä>∑düTº 2 1859 Ä>∑düTº 9 1859 Ä>∑düTº 24 1860 |òæÁãe] 2 1861 p˝…’ 24 1862 »qe] 13 1867 »qe] 3 1867 »qe] 6 1867 e÷]à 11 1869 ôdô|º+ãsY 1 1869 &çôd+ãsY 19 1870 &çôd+ãsY 19 1872 nø√ºãsY 22 1876 nø√ºãsY 1879 @Á|æ˝Ÿ 28 1881 &çôd+ãsY 31 1917 @Á|æ˝Ÿ 17 1927 1935 1954 »qe] 5 1956 nø√ºãsY 13 1959 Ä>∑düTº 9 1959 Ä>∑düTº 21 1959 nø√ºãsY 12 1959 &çôd+ãsY 23 1960 nø√ºãsY 8 1963 &çôd+ãsY 5 1967 e÷]à 27 1967 Ä>∑düTº 11 1968 p˝…’ 27 1969 »qe] 16 1969 @Á|æ˝Ÿ 13 1969 ôdô|º+ãsY 15 1970 p˝…’ 11 1971 p˝…’ 28 1974 qe+ãsY 20 1975 |òæÁãe] 9
|ü]e÷D+ 4.3 4.3 5.0 4.3 3.7 3.7 5.0 4.3 3.7 3.7 4.3 4.3 3.7 3.7 3.7 3.7 3.7 4.3 3.7 3.7 5.0 5.0 3.7 4.3 5.5 4.3 3.7 4.3 5.0 3.7 3.7 5.0 4.3 4.3 3.7 4.4 3.5 4.5 4.1 5.7 3.8 4.0 4.3 3.9 3.5 60
rÁe‘· VI V V V IV IV V VI V V V V IV IV IV IV IV V IV IV VI VI IV V VII V IV V VI IV IV VI V V IV VII IV V IV Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ˇ+>√\T <ä]Ù`ˇ+>√\T j·T\¢+<äTbÕ&ÉT q˝§Z+&É n&ɶr>∑\ s¡+|ü#√&Ées¡+ sê»eT+Á&ç Nsê\ y˚T&ÉÃ˝Ÿ u…\¢+|ü*¢ u…\¢+|ü*¢ yÓ’C≤>¥ e+X¯<Ûës¡ Væ≤s¡eT+&É\+ ˇ+>√\T ÁbÕ+‘·+ ˇ+>√\T ˇ+>√\T ˇ+>√\T ÁbÕ+‘·+ HÓ\÷¢s¡T eT+<∏äì ãs¡|ü&ç eTDT>∑÷s¡T eTDT>∑÷s¡T eTDT>∑÷s¡T uÛÑÁ<ë#·\+ »+>±¬s&ç¶>∑÷&Ó+ ≈£Lqes¡+ ˇ+>√\T >∑T+≥÷s¡T ˇ+>√\T n<ä›+øÏ >∑T+≥÷s¡T eT+<∏äì eT+<∏äì Ç˝…¢+<äT ôV’≤<äsêu≤<é ôV’≤<äsêu≤<é, dæøÏ+Á<ëu≤<é
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1976 nø√ºãsY 25 1977 y˚T 25 1978 qe+ãsY 24 1979 nø√ºãsY 10 1980 e÷]à 31 1980 e÷]à 31 1980 nø√ºãsY 2 1981 qe+ãsY 2 1983 pHé 30 1983 &çôd+ãsY 14 1984 @Á|æ˝Ÿ 24 1984 Ä>∑düTº 23 1985 y˚T 12 1985 y˚T 12 1986 Ä>∑düTº 18 1986 Ä>∑düTº 19 1987 &çôd+ãsY 3 1987 &çôd+ãsY 3 1988 e÷]à 21 1990 »qe] 12 1990 y˚T 3 1990 pHé 9 1990 pHé 9 1990 pHé 9 1990 pHé 9 1990 p˝…’ 24 1990 p˝…’ 30 1992 qe+ãsY 14 1995 y˚T 24 1995 nø√ºãsY 21 1996 Ä>∑düTº 4 1997 @Á|æ˝Ÿ 14 1997nø√ºãsY 29 1998 pHé 29 1999 |òæÁãe] 3 2000 ôdô|º+ãsY 16 2000 ôdô|º+ãsY 17
3.5 3.5 3.8 3.6 3.9 3.8 4.0 3.5 4.0 3.5 3.5 3.6 3.9 3.8 3.5 3.5 4.0 4.0 4.1 3.7 4.1 3.5 4.0 4.0 4.0 3.6 3.6 3.6 4.0 3.9 4.1 3.8 3.8 3.8 4.0 2.8 `
61
Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 Mb5.3 V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V V IV
`
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. uÛÑ÷ø£+bÕ\T ` ñ|üX¯eTq #·s¡´\T (Earthquakes - Mitigation Strategies)
4.1 |ü]#·j·T+ $s¡÷|üø£ •\˝À¢ ìøÏå|üÔyÓTÆq X¯øÏÔ nø£kÕà‘·TÔ>± $&ÉT<ä˝…’ H˚\qT ø£+|æ+#·&É+ ˝Ò<ë Á|üø£+|üq #Ó+<ä&É+ uÛÑ÷ø£+|ü+ n+{≤s¡T (An Earth quake is a sudden release of energy accumulated in deformed rocks causing the ground to tremble or shake).
uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T Á|ü|+ü #·+˝À Á|ü‹#√{≤ dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ m≈£îÿe uÛÑ÷ø£+bÕ\qT m<äTs=ÿ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\ e\¢ ≈£L&Ü dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. n–ï|üs«¡ ‘· ù|\Tfi¯¢ ø±s¡D+>± uÛ÷Ñ $T ø£+|ædTü +Ô ~. ù|\Tfi¯ó¢, ø±«ØsTT+>¥, yÓTÆì+>¥\ e\¢ dü«\Œ uÛÑ÷ø£+bÕ\T
@s¡Œ&É‘êsTT. uÛ÷Ñ >∑s“¡ +¤ ˝À »]ù| nDT $k˛Œ¤≥Hê\ e\¢ ≈£L&Ü uÛÑ÷ø£+bÕ\T ekÕÔsTT. Ç$ e÷qe Áù|πs|æ‘· uÛÑ÷ø£+bÕ\T. »bÕHé eT]j·TT Ç+&√H˚wæj·÷ e+{Ï ìs¡+‘·s¡+ uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\qT m<ä T s=ÿH˚ <˚ X Ê˝˝À yê{Ï Á|ü u Û ≤ yêìï ≈£î~+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T, Á|ü»\T |ü\T ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT #˚|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘√+~. >∑&ç∫q 15 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ Äs¡T Á|ü<Ûëq uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü≥ºD°ø£s¡D y˚>∑+ HêHê{ÏøÏ ô|s¡T>∑T‘√+~. C≤rj·T sê»<Ûëì q÷´&Ûç©¢‘√ düVü‰ nH˚ø£ q>∑sê\T, |ü≥ºD≤\T n~Ûø£ uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï CÀq¢˝À HÓ\ø=ì ñHêïsTT. <ëìøÏ ‘√&ÉT á q>∑sê˝À¢ì n‘·´~Ûø£ ø£≥º&Ü\T uÛÑ÷ø£+bÕìï ‘·≥Tº≈£îH˚
ˇπø |ü]e÷D+ ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\ düeTj·T+˝À dü+uÛÑ$+∫q ÁbÕD qwüº+ô|’ »bÕHé, nyÓT]ø± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT<Ûä´ b˛*ø£ <˚X¯+/ Á|ü<˚X¯+ nyÓT]ø± <äøÏåD ø±*bò˛]ïj·÷ ˝≤´+&ÉsY‡, ø±*bò˛]ïj·÷ z¬s>±Hé HêsYÔ]&é®, ø±*bò˛]ïj·÷ y√´$T+>¥ ôd+Á≥˝Ÿ ø±*bò˛]ïj·÷ »bÕHé ¨¬ø’&√ ø√uŸ ø£+#·{≤ÿ |ü⁄ø√«ø± ¨q÷¸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡ø±• ˝≤‘·÷s¡T »ã˝Ÿ|üPsY #·yÓ÷* uÛÑTCŸ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘˚B
rÁe‘·
ÁbÕD qwüº+
28.6.1991 28.6.1992 21.9.1993 17.1.1994 3.2.1995 22.12.2003
6.2 M 7.3 M 6.4 M 6.9 M 6.7 M 6.8 M
2 3 2 60 1 2
25. 9. 2003 16. 1. 1995 12.5. 2005 20. 3. 2005 16. 8. 2005
8.3 M 6.9 M 7.3 M 6.5 M 7.2 M
0 5530 0 0 0
20.10.1991 30.9.1993 22.5.1997 29.3.1999 26.1.2001
6.6 M 6.3 M 6.0 M 6.8 M 6.9 M
2000 9475 39 100 13805
62
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$<Ûä+>± (earthquake resisatant) ˝Òø£b˛e&É+ Ä+<√fi¯q uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>± #˚|ü≥ºe\dæq neX¯´ø£ #·s¡´\T ø£*–düTÔ+~. Áø£eTãB›ø£s¡D j·T+Á‘ê+>±\T ã\V”≤q+>± ñ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ Á|üC≤$<ä´ Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q +≥THêïsTT. ø±ã{Ϻ, á q>∑sê\qT @<Ó’Hê uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘êøÏ‘˚, ø£*ŒdüTÔ+~. n~ uÛ≤Ø $|ü‘·TÔ>± e÷s¡T‘·T+~. n≥Te+{Ï $|ü‘·TÔ\qT Commmunity ìyê]+#·&ÜìøÏ ñ|üX¯eTHêìøÏ ø=ìï #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »]–+~. Prepared ness
4.3 ø£eT÷´ì{° dü+dæ<ä∆‘· ( ):
4.2 uÛÑ÷ø£+|ü ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
uÛ÷Ñ ø£+|ü Á|üu≤Û yêìï ñ|üX$¯ T+|üCùÒ d+<äT≈£î ø£eT÷´ì{° dü + dæ < ä ∆ ‘ · m+‘√ ø° \ ø£ y Ó T Æ q ~. uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\ qT+&ç 4.2.1 ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T s¡øÏå+#·Tø√e&É+˝À ªÁ&Ü|t, ø£esY n+&é ¨˝Ÿ¶ (Drop, Cover Ç+»˙]+>¥ ‘·s¡Vü‰ uÛÑeHê\qT s¡÷|üø£\Œq #˚dæ, Hold)µ $<Ûëq+ m+‘√ Á|üu≤Û e+‘·yTÓ qÆ ~. ∫qï ∫qï uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ yê{Ïì uÛÑ÷ø£+bÕìï ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ì]à+#ê*. uÛÑeq+ düeTj·T+˝À ≈£L&Ü á |ü<ä∆‹ì nqTdü]+∫ >±j·÷\T bÕ\T jÓTTø£ÿ s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT ìsêàD |ü<ä∆‘·T˝À¢ Ä]ÿf…ø£Ãs¡˝Ÿ ø±≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. eT]j·TT Ç+»˙]+>¥ ñ‘êŒ<äø±\qT dü$Tà[‘·+ #˚j·÷*. ìsêàD≤ìøÏ eTT+<äT H˚\ ‘·s¡Vü‰qT ‘·|üŒìdü]>± $X‚¢wæ+#ê*. eTè<äTyÓ’q H˚\ô|’ ìsêàD≤\T »s¡T|üsê<äT. yÓT‘·Ô{Ï H˚\ô|’ uÛeÑ Hê\qT ì]à+∫q≥¢sTT‘˚, #ê˝≤ dü«\Œ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î ôd‘’ +· <Óã“‹+{≤sTT. n<˚ $<Û+ä >± ˇ+Á&ÉTH˚\\T, q~ ˇ&ÉTô¶ |’ ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï düeTùd´ ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. H˚\ yÓT‘·Ô>± ñ+fÒ uÛ≤Ø qcÕº\T ñ+{≤sTT. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚$<Ûä+>± düTs¡øÏå‘·yÓTÆq uÛÑeHê\ 4.2.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ìsêàD≤ìøÏ ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY‡ uÛÑeq ìsêàD uÛÑeq ìsêàD ìã+<Ûäq\qT neT˝À¢øÏ ‘˚e&É+: ø√&é\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«\qT Á|ü#·T]+∫+~. uÛÑeHê\qT uÛÑ÷ø£+|ü Á|üuÛ≤yêìï ≈£î~+#˚ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq ìsêàD≤\ ì]à+#·&ÜìøÏ eTT+<˚ #·{≤º\ Á|üø±s¡+ uÛÑeHê\ ìsêàD ø√dü+ ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡(_◊mdt) uÛÑeq ìsêàD Á|üD≤[ø£\qT eTTì‡bÕ*{° ‘·ìF #˚j·÷*. ÄdüŒÁ‘·T\T, ìã+<Ûäq\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~düTÔ+~. uÛÑeHê\qT bÕsƒ¡XÊ\\T, n–ïe÷|üø£ πø+Á<ë\T e+{Ï nH˚ø£ ˝…’|òt˝…’Hé ì]à+#˚ eTT+<äT, uÛÑeq ìsêàD bÕ¢qTqT eTTì‡bÕ*{°yês¡T uÛÑeHê\qT uÛÑ÷ø£+bÕ\ u≤] qT+&ç ø±bÕ&˚ (earthquake ‘·ìF #˚j·÷*. Ä uÛÑeq ìsêàD+ Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+∫q safety) Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ì]à+#·&É+ ˝Ò<äT. uÛÑeq ìsêàD e÷s¡Z<äs¡Ùø±\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+<√ ˝Ò<√ n+<äTe\¢ yê{Ï uÛÑ÷ø£+|ü uÛÑÁ<ä‘ê nedüsê\qT ]Á{À|òæ{Ï+>¥ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê rsêÃ*. |ü]o*+#ê*. $|ü‘·TÔ\T ‘êøÏq|ü&ÉT ÄdüŒÁ‘·T\T, eTTK´yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·« ø±sê´\j·÷\T, bÕsƒ¡XÊ\\T, n–ïe÷|üø£ πø+Á<ë\T ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. n+<äTe\¢ yê{Ïì e÷s¡Z<äs¡Ùø±\≈£î nqT>∑TD+>± ¬sÁ{À|òæ{Ÿ #˚j·÷*. ( National Earthquake Risk Mitigation Project Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ô|+#·&É+: (NERMP)) Ä]ÿf…ø˘º‡, _\¶s¡T¢, ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢, &çC…’qs¡T¢, Ç+»˙s¡T¢, uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ yÓ’|üØ‘·´ |ü]dæú‘·T\qT ô|ò’Hêì¸j·Ts¡T¢, Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T, Ç+{Ï j·T»e÷qT\T, ‘ê|” y˚ T Ádü T Ô \ ≈£ î ne>±Vü ≤ q eT]j· T T •ø£ å D ≤ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\T ìyê]+#·e\dæq nedüsêìï >∑T]Ô+∫q uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡«Væ≤+#ê*. n–ï Á|üe÷<ë\T, es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T e+{Ï C≤rj·T uÛ÷Ñ ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ÁbÕC…≈î£ qº T ÁbÕs¡+_Û+∫+~. ~«rj· T Á|ü u Û ≤ yê\ qT+&ç qcÕº \ qT ≈£ î ~+#· T ø√yê*. Bì <ë«sê uÛÑ÷ø£+|ü ìsêàD≤‘·àø£, ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ø±s¡D≤\T, yê{Ï \ø£åD≤\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\ô|’ H˚\ Á|üj·T‘êï\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T uÛÑ÷ø£+|ü Á|üe÷<ä dü«uÛ≤e+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+, ãVüQfi¯ n+‘·düTÔ\ ìsêàD+˝À eTT|ü⁄Œ n~Ûø+£ >± ñqï õ˝≤¢˝À¢ <äTs¡“\¤ ‘ê«ìï ≈£î~+#˚ #·s´¡ \qT #˚|ü&É‘ês¡T. ÄeX¯´ø£yÓTÆq eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT n~Ûø£
4.4 C≤rj·T uÛ÷Ñ ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ÁbÕC…≈£îº
$eq |ü_¢πøwüHé‡
63
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï CÀq¢˝À neT\T #˚kÕÔs¡T. á ÁbÕC…≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q dü$es¡yÓTÆq ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£ (Detailed Project Report (DPR)) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (mHé&mç +m) dæ<+∆ä #˚d+æ ~. Ç+<äT˝À kÕ+πø‹ø£ ` #·≥㺠<äy∆ TÓ qÆ $<ÛëHê\T, dü+kÕú>∑‘· #·s¡´\T, kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, Á|ü»˝À¢ C≤>∑è‹ HÓ\ø=\Œ&É+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\T ñHêïsTT.
4.5 C≤rj·T uÛÑeq ìsêàD ø√&é (National Building Code (NBC)) <˚ X ¯ yê´|ü Ô + >± uÛ Ñ e q ìsêàD ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\ Áø£eTãB›ø£s¡D≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ø£*Œ+#˚ C≤rj·T kÕ<ÛäqyÓTÆq ˇø£ düeTÁ>∑yÓTÆq uÛ≤s¡‘· C≤rj·T uÛÑeq ìsêàDY ø√&é (National Building Code of India (NBC))qT yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± 1970˝À s¡÷bı+~+#ês¡T. 1983˝À düMTøÏ+å #ês¡T. 1987˝À s¬ +&ÉT, 1997˝À ˇø£ edüsD ¡ #˚XÊs¡T. uÛeÑ q ìsêàD s¡+>∑+˝À es¡Tdü>± e∫Ãq nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T, uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, dü÷|üsY ôd’ø√¢qT¢ e+{Ï nH˚ø£ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ H˚|ü<∏ä´+˝À H˚s¡TÃ≈£îqï >∑TDbÕsƒê\ nq+‘·s¡+ C≤rj·T uÛÑeq ìsêàD ø√&é ø£$T{° |ü]~Û˝À mHé_dæì düeTÁ>∑+>± düMTøÏå+#˚ ÁbÕC…≈£îºqT #˚|ü{≤ºs¡T. n˝≤ düMTøÏå+#·ã&çq mHé_dæì Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T uÛÑeq ìsêàD ø√&é (National Building Code of India) 2005>± e´eVü≤]düTH Ô êïs¡T. Ç+<äT˝À Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\ e\¢ ‘·˝…‘˚Ô düyêfi¯¢qT m<äTs√ÿe&É+, <˚oj·T ìsêàD ø£fi¯\T ñ {Ϻ|ü&˚˝≤ #˚j·T&É+, Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± n+‘·sê®rj·T |ü<ä∆‘·T\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\T ñHêïsTT. á ø√&é\qT düeTs¡úe+‘·+>± neT\T #˚j·T&É+ ˇø£ düyê\T e+{Ï+~. á ø√&éqT Ä#·s¡D˝ÀøÏ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î uÛ≤s¡rj·T ÁbÕe÷DÏø±\ dü+düú (Bureau of Indian standards), H˚wüq˝Ÿ &çC…’Hé n+&é ØôdsYà bò˛s¡yéT\T Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt Ç+»˙s¡¢‘√ ø£\dæ nH˚ø£ düe÷y˚XÊ\T, es¡TÿcÕ|ü⁄\T ìs¡«Væ≤+#êsTT. yê{Ï ìs¡+‘·s¡ ø£èwæ‘√ 2011 y˚T HÓ\˝À ªªImplementation of standards in Infrastructural Developmentµµ nH˚ n+X¯+ô|’ dü
Á|ü»\≈£î $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\≈£î ]Á{À|òæ{Ï+>¥ (retrofitting) kÕ+πø‹ø£ |ü<‘∆ä T· \ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚+<äT≈£î _m+{Ï|dæ æ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&˚ ìsêàD≤\ (lifeline structures) |ü⁄q]àD≤ì (retrofitting) øÏ ÁbÕC…≈£îº\T #˚|ü{Ϻ+~. &Ûç©¢˝Àì eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé Ä|òt &Ûç©¢ bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq ]Á{À|òæ{Ï+>¥≈£î _m+{Ï|ædæ #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ+~. q÷´&Ûç©¢˝Àì 250 |ü&Éø£\T ø£*–q u≤sê Væ≤+<äTsêe⁄ ÄdüŒÁ‹ô|’ n<Ûä´j·Tq+ »]|æ+~. n+‘·≈£î eTT+<äT »eT÷à ø±oàsY˝Àì ≈£îbÕ«sê˝À ñqï düuŸ &çÁdæºø˘ ÄdüŒÁ‹, >∑T»sê‘Y˝Àì 442 ìsêàD≤\T, <∏ëH√, u≤¢ø˘ sêj·T|üPsY, &ÓÁVü≤&É÷q¢˝Àì ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\qT ]Á{À|ò{æ +Ï >¥ #˚dæ+~. Á|ü»\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq düVü‰j·T+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T, \ø£å\ dü+K´˝À ñqï Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T uÛÑeHê\ <äTs¡“¤\‘ê«ìï ≈£î~+#˚ ~X¯>± $<Ûëqø£s¡Ô\qT Ä˝À∫+|üCÒùd˝≤ #˚j·T&É+, ‘·<ë«sê uÛÑ$wü´‘Y˝À dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ u≤] qT+&ç n‘·´~Ûø£XÊ‘·+ Á|ü»\qT s¡øÏå+#·&Éy˚T \ø£å´+>± ¬sÁ{À|òæf…&é uÛÑeHê\qT #˚|ü≥º&É+ »]–+~.
4.7 |ü+#êsTTr sêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T øÏw¢ yºü TÓ qÆ eTÚ*ø£ n+‘·sê\qT |üP&ÉÃ&É+, Ç‘·s¡ n_Ûeè~∆ nedüsê\qT nedüs¡yÓTÆq ì<ÛäT\qT u≤´ø˘yêsY¶ Ø»Hé‡ Á>±+{Ÿ |ò+ü &é (Backward Regions Grant Fund (BRGF)) ÁøÏ+<ä øπ +Á<ä |ü+#êsTTrsêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. |ü+#êsTTr sêCŸ uÛÑeHê\T, n+>∑Héyê&û πø+Á<ë\T, ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, s√&ÉT¢, Á_&û®\T, ø£\«s¡Tº\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ìsêàD≤ìøÏ _ÄsYõm|òt ÁøÏ+<ä |ü+#êsTTrsêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK |ü\T õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£\≈£î Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+ n+~düTÔ+~. sêh Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+düú\ (State Institutes for Rural Development (SIRD) ) uÛeÑ Hê\T, u≤¢≈£î Øk˛sY‡ ôd+≥s¡T¢, |ü+#êsTTr sêCŸ •ø£åD≤ πø+Á<ë\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ ≈£L&Ü ì<ÛTä \T n+<äCdÒ Tü +Ô ~. n≥Te+{Ï ìsêàD≤\T C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛÑ$wü´‘Y Á|üD≤[ø£≈£î nqT>∑TD+>± $|ü‘·TÔ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ +&Ü\ì 2010 |òæÁãe] 2q |ü+#êsTTrsêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK sêÁcÕº\≈£î dü÷∫+∫+~.
4.6 _*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ f…ø±ï\J 4.8 uÛ÷Ñ ø£+|ü+:rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ (BMTPC)ø£èwæ |ü]XÀ<Ûqä n_Ûeè~∆(ÄsY &ç), q÷‘·q uÛeÑ q ìsêàD kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\ neT\T eT<Ûä´ ñqï n+‘·sêìï |üP&ÉÃ&É+ ø√dü+ πø+Á<ä |ü≥ºD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 1990 p˝…’˝À _*¶ + >¥ yÓ T {° ] j· T ˝Ÿ ‡ n+&é f… ø ±ï\J Á|ü y Ó ÷ wü H é øöì‡˝Ÿ(_m+{Ï|ædæ)ì @sêŒ≥T #˚dæ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT, yê{Ïì ‘·≥Tºø√˝Òì uÛ Ñ e Hê\T, >√&É \ T ≈£ L *b˛sTT, Á|ü » \T •~∏ ˝ ≤˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛e#·TÃ. ¬s’\T, s√&ÉT¶ e÷sêZ\T <Óã“‹ì, düVü‰j·Tø£ s¡ø£åD ãè+<ë\T Ä ÁbÕ+‘ê\≈£î #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ e´e~Û |ü≥ºe#·TÃ.
64
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
nsTT‘˚ uÛÑ÷ø£+bÕ˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îqï yê]øÏ ‘·ø£åDy˚T ùd& º j ç T· +, Ä&ç{À]j·T+ ˝Ò<ë ~∏jT˚ ≥sY˝À ñqï≥¢sTT‘˚, düVü‰j·T+ n+~+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. ø±ã{Ϻ nø£ÿ&É ˝À|ü˝Ò ñ+&çb˛yê*. ãj·T≥≈£î ‘√düT≈£îì sê≈£L&É<äT. ìedædüTÔqï Á|ü»˝Ò Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ n+~+#·e\dæ ñ+≥T+~. MT d”{À¢ ≈£Ls¡TÃì, ‘·\ô|’ #˚‘·T\T n&ÉT¶ô|≥Tºø√yê*. ø±ã{Ϻ kÕúì≈£î\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡ø£åD #·s¡´\T, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ uÛÑ÷ Á|üø£+|üq ‘·π>Z es¡≈£î nø£ÿ&˚ ìX¯Ùã›+>± ñ+&Ü*. $<ÛäT˝À¢ •ø£åD Ç|æŒ+#ê*. Ä ‘·s¡Tyê‘· es¡Tdü>± ãj·T≥≈£î sêyê*. eTT+<äT>± |æ\¢\T, eè<äT∆\T, $ø£˝≤+>∑T\qT ãj·T≥≈£î |ü+bÕ*. ã\¢ e +{Ï <ëì ÁøÏ + <ä ≈ £ î #˚ s ¡ T ø√yê*. øÏ { Ï ø ° \ T, n\eTsê\T, ãTø˘ôw˝ŸŒ¤\T, uÛ≤Ø n<ë›\T, y˚˝≤&ÉBdæq 4.8.1 Á|üø£+|üq\T ‘·>∑TZeTTK+ |ü{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· yÓTTø£ÿ\T, bòÕ´qT¢ eT]j·TT Ç‘·s¡ ô|<ä› ô|<ä› edüTÔe⁄\≈£î Á|üø£+|üq\T ‘·–Zq ‘·s¡Tyê‘· mø£ÿ&É≈£î yÓfi≤¢˝À¢ düqï<ä∆+ <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*. Á|üø£+|üq\T Äπ> es¡≈£î ã\¢\T ø±yê*. ‘·\<ë#·T≈£îH˚ Á|ü<˚XÊ\qT ø£qT>=q+&ç. e+{Ï yê{Ï øÏ+<äH˚ ñ+&Ü*. yÓTT<ä≥ MT≈£î >±j·÷\T nsTT‘˚, yê{ÏøÏ Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ñqï≥¢sTT‘˚, Ç+{Ï qT+&ç ˝Ò<ë #˚düT≈£îì, ‘·s¡Tyê‘· Ç‘·s¡T\≈£î düVü‰j·T|ü&É+&ç. bÕsƒX¡ Ê\ uÛeÑ q+ qT+&ç ãj·T≥ Á|ü<X˚ Ê\≈£î |üsT¡ >¬ ‘êÔ*. ìX¯Ùã›+>± ñ+&ç, Ä+<√fi¯q˝À ñqï Ç‘·sT¡ \≈£î düV‰ü j·T Ç‘·s¡T\qT ‘√dæy˚j·Tsê<äT. MTs¡T 4 ˝Ò<ë 5 CÀq¢˝À |ü&É+&ç. ìedædüTÔqï≥¢sTT‘˚ Á|ü‹HÓ\ yÓTT<ä{Ï k˛eTyês¡+ Bìì ø£düs¡‘·TÔ #˚j·÷*. n–ï Á|üe÷<ä+ bı+∫ ñ+<˚y÷Ó |ü]o*+#·+&ç. <ä>sZ∑ ˝ ¡ À bò˛qT ñqï≥¢sTT‘˚, n–ïe÷|üø£XÊK (101)≈£î ˝Ò<ë m‘·ÔsTTq uÛÑeq+˝À ñqï≥¢sTT‘˚ >√&É\≈£î <ä÷s¡+>± b˛©düT ø£+Á{À˝Ÿ s¡÷eTT (100) ≈£î bò˛Hé #˚dæ, ‹]–, MT ‘·\qT #˚‘·T\‘√ ø£|æŒô|≥Tºø√yê*. MT <ä>∑Zs¡ düVü≤ø±s¡+ rdüTø√+&ç. ì|ü⁄Œ MT<ä b˛j·T&ÜìøÏ ˇø£ ôV≤˝…à{Ÿ ñ+fÒ, <ëìì <Ûä]+#ê*. *|ü⁄ºqT ñ ã¬øÿ{Ÿ ÇdüTø£qT dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√+&ç. |üjÓ÷–+#·sê<äT. øÏ{Ïø° n<ë›\T |ü–*, >±j·÷\T ø±e#·Tà ø±ã{Ϻ, yê{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*. ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ˝À¢ ñqï≥¢sTT‘˚, #Ó≥T¢, ôd’HéuÀs¡T¶\T, uÛeÑ Hê\T, $<äT´‘Y r>∑\T, dü+Ô uÛ≤\≈£î <ä÷s¡+>± yÓfi≤¢*. yêVü≤q+ MT<ä ñqï≥¢sTT‘˚, yêVü≤Hêìï s√&ÉT¶ |üø£ÿ≈£î uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ »]π> H˚\ ø£<ä*ø£\T |ü\T s¡ø±\ rdæ Ä|æy˚j·÷*. ô|’¢ zes¡T¢, $<äT´‘Y ˝…’qT¢, yêDÏ»´ $<Û ä « +dü ø £s¡ Á|üuÛ≤yê\qT ø£*– ñ+{≤sTT. yê{Ï˝À ø=ìï Á|üø≥£ q\ uÀs¡T\¶ ≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&Ü*. ø±s¡T˝À qT+&ç Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|üuÛ≤yê\T ãj·T≥≈£î sêyê*. ø±s¡T˝À ñ+&Ésê<äT.
4.9 uÛÑ÷ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ uÛÑeHê\ ìsêàD+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
65
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1. H˚\ eDø£&+É (Ground shaking) H˚\ >∑T+&Ü ø£+|æ+#˚ ‘·s¡+>±\T yÓfi¯¢&É+ e\q H˚\ yÓqTø£≈£î eTT+<äT≈£î #·*+#·&É+ 2. uÛ÷Ñ $T ø£+|æ+#·&+É e\q eTè‹Ôø£ Á<äMø£sD¡ + #Ó+<ä&+É , uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T @s¡Œ&É≥+ e+{Ï eTè‹Ôø± yÓ|’ ˝üò ≤´\T (back - an - forth motion) 3. |ü>∑Tfi¯ó¢, ì\Te⁄Hê N\&É+ e+{Ï ñ|ü]‘·\ ÁuÛÑ+X¯ ∫≥¢&Ü\T (surface fault ruptures) 4. y˚ ˝ ≤ ‘· s ¡ + >±\T (dü T HêMT\T): »˝≤X¯ j · ÷ \ ñ |ü]‘·\+ô|’ @s¡Œ&˚ uÛ≤Ø ‘·s¡+>±\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À uÛ≤Ø qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT.
4.9.1 uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+
bı&ÉyÓ’q >√&É\≈£î |ü{ÏwüºyÓTÆq ø±+Áø°≥T düÔ+uÛ≤\ }‘·+
ñ+&Ü*. Ä+>∑¢ nø£åsê\T T,L,U eT]j·TT X Äø±sê\˝À ñ+&˚ ô|<ä › ô|<ä › uÛ Ñ e +‘· T \qT eT<Û ä ´ ˝À U≤∞ e~*, Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ u≤¢≈£î\T>± $uÛÑõ+#ê*. ìsêàD|üs+¡ >± <äè&Û+É >± ñ+&ç, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ôd‘’ +· ‘·≥Tºø√>∑*π> uÛÑeHê\T ø=ìïkÕs¡T¢ |ü⁄Hê~ s¡÷|üø£\Œq dü]>± ˝Òø£b˛e&É+ e\q ≈£L*b˛‘êsTT. eTè‹Ôø± Á<äMuÛÑeq+ (Soil ü ‘·+>± ìsêàD+ e+–b˛e&É+, |ü>T∑ [¢e«&É+, liquefaction) |ò* ˇø√ÿkÕ] ìsêàD+ ≈£L*b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ô|]–q |”&qÉ + |üs´¡ ekÕq+>± |òTü qdæ‹ú ˝À ñqï eTè‹Ôø£ Á<äe dæ‹ú ˝ÀøÏ e÷s¡&Üìï eTè‹Ôø± Á<äMuÛÑeq+ (soil liquefaction) n+{≤s¡T. eTè‹Ôø± dü«uÛ≤e+ Ä<Ûës¡+>± |ü⁄Hê~ jÓTTø£ÿ ˝À‘·T ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~.
Á|üø+£ |üq\T, ‘·s+¡ >±\T, uÛ÷Ñ $T >∑T+&Ü yÓfió¯ ‘·Tqï|ü&ÉT uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·+\ô|’ ñqï uÛeÑ Hê\T ≈£L&Ü #·*kÕÔsTT. Á|ü‹ uÛeÑ q+ ‘·q ìsêàD+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç $_Ûqï+>± Á|ü‹düŒ+~düTÔ+~. ‘·s¡+>±\T ‘êøÏq|ü&ÉT uÛÑ÷$T ≈£L&Ü n<˚ πsK yÓ+ã&ç eTT+<äT≈£î, yÓqTø£≈î£ #·*düT+Ô ~. uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï uÛeÑ q+ jÓTTø£ ~>∑Te uÛ≤>∑+ ‘·ø£åDy˚T uÛÑ÷$T‘√ bÕ≥T ø£<äT\T‘·T+~. ô|’ uÛ≤>∑+ ‘=\T‘· dæús¡+>± ñ+≥T+~. Ä $<Ûä+>± uÛÑqe+ kÕ>∑T‘·T+~. Áø£eT+>± ô|’ uÛ≤>±\T ≈£L&Ü n≥º&ÉT>∑T uÛ≤>∑+‘√ ø£\dæ ø£<ä\&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔsTT. ø±˙, n|ü&ÉT uÛÑ÷$T eTs√ ~X¯˝À ø£<äT\T‘·T+~. ø=s¡&Üø=q (whiplash) Á|üuÛ≤e+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Á|üø£+|üq\T uÛÑeq+˝À ìsêàD≤‘·àø£ yÓ’|òü˝≤´ >√&É\ eT<Ûä´˝À øÏ{Ïø°\T, ‘·\T|ü⁄\T (structural failures)ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. Ä uÛeÑ q+‘√ bÕ≥T (Control on openings in walls) >√&É˝À¢ _–+#˚ ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\T ∫qï$>±q÷, $_Ûqï Á|ü‹düŒ+<äq \ø£åD≤\T ñqï |üø£ÿqTqï uÛÑeq+ô|’ ≈£L&Ü Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. bı{Ϻ uÛeÑ Hê\ ø£+fÒ m‘·sÔ TTq uÛeÑ Hê\T >√&É eT<Ûä´˝Àq÷ ñ+&Ü*. #ê˝≤ m≈£îÿe ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\÷ m≈£îÿeùd|ü⁄ ø£+|æ+∫, yê{Ï ø£+fÒ n~Ûø£ qcÕºìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. ˝Ò<ë ô|<ä›ô|<ä›$ >√&ÉqT <äTs¡“¤\+>± e÷s¡TkÕÔsTT. n+<äTe\¢ uÛÑ÷ø£+bÕ\T e∫Ãq|ü&ÉT >√&É ≈£L˝Ò Á|üe÷<ä+ ñ+≥T+~. 4.9.2 dü+s¡ø£åD #·s¡´\T ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{øÏ \° T >√&É n+#·T≈£î eTØ <ä>sZ∑ +¡ >± ñ+&É≈L£ &É
4.9.3 uÛÑeHê\≈£î ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\T (Buliding Configuration) uÛÑeq+ kÕ<Ûës¡D Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ Á|üD≤[ø£qT ø£*– ñ+&Ü*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
66
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
‘ê|” uÛÑeHê\≈£î |ü]|ü⁄wüºyÓTÆq ø±+Áø°≥T |ü{°º\T
kÕúsTTô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ô|’ ù|s¡¢qT yê&É‘ês¡T.
(Relnforced Concrete bands In masonry buildings) ˇø£ Äes¡D˝Àì >√&É\ìï+{Ïì ˇø£ >∑{Ϻ ô|fÒº˝≤>± ø£*dæ ñ+&˚˝≤ #˚ù|+<äT≈£î bÕ]ºwüHé >√&É\‘√ bÕ≥T ˝À|ü*, yÓ\T|ü* >√&É\ìï+{Ïì ø£*|æ ñ+#˚˝≤ |ü{ÏwüºyÓTÆq ø±+Áø°≥T |ü{°º\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. ˇø£ uÛÑeHêìøÏ ~>∑Teq ù|s=ÿqï yê{Ï ˝ À ˇø£ { Ï ˝Ò < ë n+‘· ø £ + fÒ m≈£ î ÿe |ü { ° º \ T nedüs¡eTe⁄‘êsTT. n$ : |ü⁄Hê~ |ü{°º (Plinth band), n&ɶ<ä÷\+ |ü{°º (lintel band), ô|’ø£|ü |ü{°º (roof band) ≈£îs¡TeT÷&ÉT |ü{°º (gable band), |ü{°º ñ|üjÓ÷–+#˚ uÛÑeq+
ì\Te⁄ <ä÷˝≤\T eT÷˝≤\T, >√&É\T ø£*ùd #√≥ yÓ]ºø£˝Ÿ ØsTTHé bò˛sY‡yÓT+{Ÿ (ì\T|ü⁄ <ä÷˝≤\T) @sêŒ≥T #˚j·÷*. nìï n+‘·düTÔ˝˝Àq÷ Ç$ n&ÉT¶<ä÷\+ |ü{°º\T, H˚\ kÕ¢ãT\T ˝Ò<ë H˚\ eT≥º+ kÕúsTT |ü{\º° >∑T+&Ü yÓfi≤¢*. Á|ü»\qT uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T #·+|üe⁄. dü]>± ì]à+#·ì uÛÑeHê˝Ò Á|ü»\ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘ê´ìï $|ü‘·TÔ>± e÷s¡≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê\+fÒ, uÛeÑ Hê\ ìsêàD+˝À uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ &çC…’Hé \ø£åD≤\qT bı+<äT|ü]∫, düÁø£eT+>± ì]à+#ê*.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ á ø±\+˝À e÷Á‘·y˚T dü+uÛÑ$+#·e#·Tà (4) 1) ñ<äj·÷H˚ï 2) eT<Ûä´sêÁ‹ 3) eT<Ûë´Vü≤ï+ 4) ô|’e˙ï 2. 1917 pHé 26q düyÓ÷yê˝À dü+uÛÑ$+∫q n‹ ô|<ä› uÛÑ÷ø£+|ü+ ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ m+‘·>± qyÓ÷<äsTT+~. (1) 1) 8.3 2) 4.3 3) 11.3 4) 9.3 3. ]yÓC’ Ÿ #˚dqæ d”d$t Tø˘ CÀqT\ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À m≈£îÿe uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î ˝Àqj˚T´ ÁbÕ+‘·eTT>± >∑T]Ô+|üã&çq~ @~? 1) q˝§Z+&É 2) >∑T+≥÷s¡T (3) 3) ˇ+>√\T 4) ø£Ø+q>∑sY 4. Ç+&çj·÷˝À ñqï ◊<äT d”dt$Tø˘ CÀqT\˝À @~ m≈£îÿe yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~? (1) 1) 5e CÀqT 2) 4e CÀqT 3) 3e CÀqT 4) 2e CÀqT 5. Á|ü|ü+#·+˝À qyÓ÷<äT ø±ã&çq ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ #Ó’Hê˝À m|ü&ÉT dü+uÛÑ$+∫+~? (1) 1) 1556 2) 1557 3) 1558 4) 1559 6. 1556e dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü|ü+#·+˝À qyÓ÷<äT ø±ã&çq ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ @ <˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫+~? 1) Ç+&√H˚wæj·÷ 2) »bÕHé (3) 3) #Ó’Hê 4) Ç+&çj·÷ 7. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ |ü]D≤eTeTT˝˝À dü$Tà[‘·yÓTÆq~ (4) 1) ø£<ä*ø£ eT]j·TT H˚\ |ü>∑Tfi¯ófl 2) uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Væ≤eTÁ|üyêVü‰\T 3) H˚\ Á<äMø£s¡D+ 4) ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
8. ]+>¥ Ä|ò t ô|ò ’ s Y (eT+≥\ #· Á ≥+) @ kÕ>∑ s êìøÏ dü+ã+~Û+∫+~? (2) 1. n{≤¢+{Ïø˘ 2. |üdæ|òæø˘ 3. Ç+&çj·THé 4. n+{≤]ÿ{Ïø˘ 9. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ ô|<ä› uÛÑ÷ Á|üø£+|üq+? (4) 1) ∫©, y˚T 1960 2) n˝kÕÿ, y˚T 1964 3) »bÕHé, e÷]à 2011 4) ô|’e˙ï 10. ã÷´s√ Ä|òt Ç+&çj·THé kÕº+&ÉsY¶‡ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#· {≤ìøÏ M\Tqï ÁbÕ+‘ê\qT mìï eT+&É ˝ ≤\T>± $uÛÑõ+∫+~? (1) 1) 5 2) 6 3) 7 4) 8 $es¡D: _◊mdt uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï 4 uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T>± $uÛÑõ+∫+~. n+‘·≈£î eTT+<äT 5 eT+&É˝≤\T>± ñ qï|üŒ{Ïø,° 1 eT]j·TT 2 eT+&É˝≤\qT $©q+ #˚jT· &É+‘√, eT+&É˝≤\ dü+K´ 4≈£î ‘·–Z+~. 11. 2012 @Á|æ˝Ÿ 11q @ <˚X¯+˝À uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫ ‘· ÷ s¡ T Œ rs¡ ÁbÕ+‘· + ˝Àì 28 <˚ X Ê\˝À dü T HêMT ôV≤#·Ã]ø£\≈£î <ë]rdæ+~? (3) 1) Áã÷HÓ’ 2) eT˝Òwæj·÷ 3) Ç+&√H˚wæj·÷ 4) |òæ*ô|’ŒHé‡ 12. 2000 dü + e‘· ‡ s¡ + qT+&ç qyÓ ÷ <Ó ’ q rÁeyÓ T Æ q uÛÑ÷ø£+bÕ\˝ÀìøÏ #˚]q~. (4) 1) 26`12`2004 (Ç+&√H˚wæj·÷) 2) 25`3`2005 (Ç+&√H˚wæj·÷) 3) 11`3`2011 (»bÕHé) 4) ô|’e˙ï
67
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
13. Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì düTeTÁ‘·˝À rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫+~ m|ü&ÉT? (1) 1) 11`4`2012 2) 15`4`2012 3) 18`4`2012 4) 22`4`2012 14. Ç{°e\ ø±\+˝À uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q ÁbÕ+‘·+ 1) uÛÑTCŸ (2001) 2) #·yÓ÷* (1999) (4) 3) »ã˝Ÿ|üPsY (1997) 4) ô|’e˙ï 15. uÛÑ÷ø£+|ü+˝À qT+∫ e<ä\ã&˚$ (3) 1) ø£+|üHê\T 2) Á|üø£+|üHê\T 3) ø£+|üHê\T eT]j·TT Á|üø£+|üHê\T 4) Á|üø£+|üHê\T eT]j·TT eT+≥\T 16. á ÁøÏ+~ <˚XÊ\˝À @ <˚Xe¯ TT˝À kÕ<Ûës¡D+>± uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·e⁄? (4) 1) ∫© 2) bÕøÏkÕúHé 3) q÷´õ˝≤+&é 4) ÄÁùdº*j·÷ 17. uÛ≤s¡‘· sêÁcÕº\ $düÔè‘· yÓ’|üØ‘·´ $es¡DqT Á|ü‹_+_+|ü #˚j·TT ˇπø ˇø£ <äkÕÔy˚E e˝…ïs¡_*{° n{≤¢düT. <ëìì ‘·j·÷s¡T#˚dæq~ (1) 1) uÛ Ñ e q ìsêàD kÕe÷Á– eT]j· T T f… ø ±ï\Jì ô|+bı+~+#˚ øöì‡˝Ÿ (_*¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ n+&é f…ø±ï\J Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ) 2) Ç+&çj·÷ yê‘êes¡D XÊK (Ç+&çj·÷ yÓT{°j·T s√˝≤õø£˝Ÿ &çbÕsYºyÓT+{Ÿ) 3) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú (&çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ) 4) j·TTHÓk˛ÿ`(j·TT.mHé.Ç.mdt.dæ.z) 18. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, n–ï |üs«¡ ‘ê\T Bì‘√ düV≤ü dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñ+{≤sTT. (1) 1) eTT&É‘· eT]j·TT ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~q ÁbÕ+‘·+ 2) n>±<Ûä düeTTÁ<ä yÓTÆ<ëq+ 3) |”sƒ¡uÛÑ÷$T ÁbÕ+‘·+ 4) düeTTÁ<ä rs¡ ÁbÕ+‘·+ 19. ªìù|òµ nqT |ü<ä+ Bìì dü÷∫düTÔ+~ (2) 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) uÛÑ÷$T n+‘·sꓤ>∑+ 3) uÛÑ÷|ü≥\+ 4) eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ 20. @ s√Eq Äπ>ïj·T ÇsêHé ÁbÕ+‘·+˝À X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫ nbÕs¡yÓTÆq »qqwüº+, <ë<ë|ü⁄ dü+|üPs¡í ÄdæÔqwüº+ »]– düTe÷s¡T 30,000 eT+~
$eq |ü_¢πøwüHé‡
68
21.
22.
23.
24.
#·ìb˛j·÷s¡T eT]j·TT 30,000 eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T? 1) 26`12`2003 2) 26`12`2004 (1) 3) 26`11`2005 4) 26`10`2004 26`12`2003˝À @ <˚X¯+˝À X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ $|üØ‘·yTÓ qÆ ÁbÕDqwü+º eT]j·TT ÄdæqÔ wü+º »]–+~? 1) ÇsêHé 2) Çsêø˘ (1) 3) kÂ~ nπs_j·÷ 4) CÀs¡¶H uÛ÷Ñ ø£+|ü+ rÁe‘·qT ø=*#˚ kÕ<Ûqä + (1) 1) ]ø£sº Y ùdÿ\T 2) ôV≤’ &√MT≥sY 3) u≤s√MT≥sY 4) ô|$’ @Mø±<äTé uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À @ sêÁwü º + uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\ u≤]q |ü & ˚ neø±XÊ\THêïsTT? (3) 1) q÷´&Ûç©¢ 2) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 3) >∑T»sê‘Y 4) πøs¡fi¯ @ s√Eq uÛÑ÷Á|üø£+|üq\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü\T ‘·÷s¡TŒ rs¡ (1) ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü+uÛÑ$+#êsTT? 1) 11.4.2012 2) 13.4.2012 3) 9.4.2012 4) 8.4.2012
25. Ç+&çj·÷˝À ‘·s¡#·÷ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ sêh+ 1. nkÕ‡+ 2. ;Vü‰sY (1) 3. y˚T|òü÷\j·T 4. eTVü‰sêh 26. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ MT<ä ø=\eã&˚~ (2) 1) Á<äyê\ kÕ+Á<ä‘· 2) uÛÑTø£+bÕ\ rÁe‘· 3) ‘·TbòÕqT\ y˚>∑+ 4) |üs¡«‘ê\ m‘·TÔ 27. øÏ+~ yêì˝À ô|<ä› uÛ÷Ñ Á|üø+£ |üq+ @~? (4) 1) ∫© (27`2`2010) 2) »bÕHé (11`3`2011) 3) Ç+&√H˚wj æ ÷· (26`12`2004) 4) ô|e’ ˙ï 28. uÛÑ÷ø£+|ü+ <˚ìøÏ <ë]rdüTÔ+~? (4) 1) uÛÑ÷$T ø£<ä*ø£≈£î 2) uÛÑ÷‘êbÕìøÏ 3) ñ|ü]‘·\ |ü>∑T\T 4) ô|’e˙ï 29. ÁøÏ+~ yêì˝À @~ dü¬s’+~? (1) 1) uÛÑ÷ø£+|ü+ ne÷+‘·eTT>± »]π> $|ü‘·TÔ 2) uÛÑ÷ø£+bÕìï eTT+<˚ }Væ≤+#·e#·Tà 3) uÛÑ÷ø£+|ü+ 25 ìeTTcÕ\ bÕ≥T ñ+≥T+~ 4) uÛÑ÷ø£+|ü+ sêÁ‹|üP≥ dü+uÛÑ$düTÔ+~ 30. eT<Ûä´ nyÓT]ø± <˚X¯yÓTÆq ìø±sê>∑TVü≤˝À @ dü+e‘·‡s¡+˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫ ;uÛÑ‘·‡+ düèwæº+∫, uÛ≤Ø qwüº+ ø£*Z+∫+~? (1) 1) 1972 2) 1973 3) 1974 4) 1975
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
III
.#·Áø£yê‘ê\T
1. #·Áø£yê‘ê\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #·Áø£yê‘ê\ #·]Á‘· 3. #·Áø£yê‘ê\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T
1. #·Áø£yê‘ê\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Cyclones - Causes and Effects)
1.1 |ü]#·j·T+ #·Áø£yê‘·+ nqTq~ düeTo‘√wüí eT]j·TT ñwüí nøå±+XÊ\ jÓTTø£ÿ y˚&ç Á|üyêVü‰\˝À dü+uÛÑ$+#˚ n\Œ yê‘êes¡D |”&Éq+ (A cyclone is a region of low atmospheric pressure, Which occurs in the hot oceans of tempreate and tropical latitudes).
Ç~ esê¸ìï ≈£îeTà]dü÷Ô, eTVü‰ düeTTÁ<ë\˝À ô|<ä› m‘·TqÔ ‘·s+¡ >±\qT düèwædº ÷ü ,Ô ñ‘·sÔ ês¡>ú √fi¯+˝À n|üdeü ´ ~X¯˝À, <äøÏåD≤s¡ú >√fi¯+˝À düe´~X¯˝À M#˚ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq >±\T\‘√ ≈£L&çq (ø=ìï kÕs¡T¢ >±* y˚>∑+ >∑+≥≈£î 300 øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ô|’>±H˚ ñ+≥T+~. düT&ÉT\T ‹]π> yê‘êes¡D n\»&ç (It is a swirling atmospheric disturbance, accompanied by Powerful winds (exceeding the 300 km/h sometimes) blowing in a clockwise direction in the Northern hermispheres and anti clock wise direction in the southern hemisphere, by pouring rain, and enormous waves in the ocean).
ôd’ø√¢Hé (cyclone) nH˚ |ü<ä+ ôd’ø√¢dt (cyclos) nH˚ Á^≈£î |ü<+ä qT+&ç e∫Ã+~. Á^≈£î uÛ≤wü˝À ôdø’ √¢dt nq>± bÕeTT yÓT*ø£\ #·T≥º (coils of a snake) nì ns¡ú+. ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ë\˝À @s¡Œ&˚ ñwüº eT+&É\ ‘·TbòÕqT¢ #·T≥º #·T≥Tº≈î£ ì ñqï bÕeTT\ e˝Ò ñ+{≤sTT ø±e⁄q, ôV≤Á˙ ô|&ç+>∑Hº é nH˚ n‘·qT ôdø’ √¢qT nH˚ |ü<ëìï yÓTT<ä{kÏ Õ]>± Á|üj÷Ó –+#ês¡T. ñwüí eT+&É\ #·Áø£yê‘·+ dü+uÛÑ$+#·&É+ nqTq~ kÕ<Ûës¡D Á|üø£è‹ \ø£åD+. ‘·≈£îÿe ˝À‘·T ø£*–q eTVü‰ düeTTÁ<ä dü+düÔs¡+ (Ocean bed), rs¡ ÁbÕ+‘·|ü⁄ ˙s¡T ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· rÁeyÓTqÆ #·Áø£yê‘· Á|üu≤Û $‘· (Cyclone - affected) ÁbÕ+‘·+>± e÷]+~. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ Á|ü|ü+#·+˝Àì Äs¡T n‘·´+‘· #·Áø£yê‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø£{Ï>± ñ+~. #·Áø£yê‘ê\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ y˚˝≤~ eT+~ ÁbÕD≤\qT Vü≤]+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, rÁe ÄdæÔ qcÕºìï ø£\T>∑CÒdüTÔHêïsTT. nsTT‘˚, yê{Ï >∑T]+∫q ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É≥+, dü+dæ<ä∆‘· (Preparedness) <ë«sê $<Ûä«+dü |ü]e÷D≤ìï >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·e#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
#·Áø£yê‘ê\T yÓ#·Ãì düeTTÁ<ä|ü⁄ ñc˛íÁ>∑‘·, n~Ûø£ kÕù|ø£å ÄÁs¡ú‘·, yê‘êes¡D ndæús¡‘· ø£\sTTø£ e\q dü+uÛÑ$kÕÔsTT. #·Áø£yê‘·+˝À, ª#·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ (eye of the cyclone) nì |æ\Teã&˚ øπ +Á<ä+ #·T≥÷º y˚T|ò÷ü \T >∑T$T>∑÷&É‘êsTT. #·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ e<ä› eT+∫ yê‘êes¡D \ø£åD≤\‘√ ≈£L&çq Á|üXÊ+‘· yê‘êes¡D+ ñ+≥T+~. nsTT‘˚, øπ +Á<ä+ n+#·T (Bì yê´kÕs¡+ú 20 qT+&ç 30 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+≥T+~) e<ä› $<Û«ä +dü |üeHê\‘√ ≈£L&çq rÁe |ü]dæ‘ú T· \T ñ+{≤sTT. #·Áø£yê‘· øπ +Á<ä|⁄ü n+#·TqT #·Áø£yê‘· ≈£î&É´+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. #·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ ˇø£ ÁbÕ+‘êìï <ëfÒ ø=\~, >±* ‘·>∑TZ‘·T+≥T+~. nsTT‘˚, #·Áø£yê‘·+ ø£~˝Òø=B›, >±* y˚>∑+ eTs¡˝≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~. #·Áø£yê‘·|⁄ü yê´dü+ (diameter of the cyclone) e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+≥T+~. #·Áø£yê‘· πø+Á<ä yê´dü+ 20 qT+&ç 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈£î ñ+&ç, #·Áø£yê‘· y˚T|òü÷\T ô|’øÏ m–dæ Á{Àb˛ Äes¡D+ yÓTT‘êÔìï ÄÁø£$TkÕÔsTT. #·Áø£yê‘ê\T kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷eT<Ûä´ πsK≈£î 5 ` 20 &çÁ^\ ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD nøå±+XÊ\ eT<Ûä´ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT.
71
$øå√uÛ≤\ eØZø£s¡D ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ë\˝À @s¡Œ&˚ n\Œ|”&ÉHê\ eØZø£s¡D≈£î uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ˇø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT s¡÷bı+~+∫+~. <ëìì Á|ü|ü+#· yê‘êes¡D dü+düú n+^ø£]+∫+~. <ëì Á|üø±s¡+... $øå√uÛÑ+ >±*y˚>∑+ >±*y˚>∑+ (øÏ.MT/>∑+) (Hê{Ÿ‡/>∑+) n\Œ|”&Éq+ 31 17 yêj·TT>∑T+&É+ 31`49 17`27 n>±<Ûä yêj·TT>∑T+&É+ 49`61 27`33 #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT 61`88 33`47 rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT 88`117 47`63 dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé 221 120
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2 #·Áø£yê‘ê\T kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T
ôd’ø√¢Hé dæ<äsY
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·Áø£yê‘ê\T $T‘· dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+{≤sTT. #·Áø£yê‘·+ jÓTTø£ÿ ø=ìï kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T á $<Ûä+>± ñ+{≤sTT. 1. ã\yÓTÆq >±\T\T 2. nkÕ<Ûës¡D es¡¸+ 3. ‘·TbòÕqT ø£˝À¢\+ #·Áø£yê‘ê\T ô|<ä› m‘·TqÔ $<Û«ä +kÕìøÏ <ë]rùd ã\yÓTqÆ >±\T\‘√ ≈£L&ç ñ+{≤sTT. ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À uÛ≤Ø ≈£î+&Éb˛‘· es¡¸+ ≈£L&É ≈£î]j·T&É+ e\¢ düeTTÁ<ä eT{≤º\T ô|]–, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä eTT+|ü⁄ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. #·Áø£yê‘·+ eT÷&ÉT <äX\¯ ˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. n$:
ôdø’ √¢Hé dæ<sä Y ã+>±¢<X˚ Ÿ rsêìï 2007 qe+ãsY 15q ‘êøÏ + ~. qe+ãsY 11q ã+>±fi≤U≤‘· + ˝À @s¡ Œ &É ¶ yêj·TT>∑T+&É+ nq+‘·s¡+ ‘·TbòÕqT>± e÷], rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæº+∫+~. sê»<Ûëì &ÛÜø±‘√ bÕ≥T <˚X¯ yê´|üÔ+>± uÛ≤Ø esê¸\T ≈£î]XÊsTT. 74 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ‘·TbòÕqT ø£qTï‘√ ≈£L&çq á ‘·TbòÕqT 500 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yê´kÕsê∆ìï ø£*– ñ+~. >∑+≥≈£î 220 qT+&ç 240 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ >±\T\T M#êsTT. 3000 eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#·>±, nbÕs¡ ÄdæÔ qwüº+ »]–+~. yÓTT‘·Ô+ 27 õ˝≤¢\≈£î >±qT 25 õ˝≤¢\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. ô|ø’ Ï m–ùd >±*˝À Á<äMuÛe Ñ q+ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT }s¡«›
≈£î´eTT\dt y˚T|òTü dü+eVü≤Hêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ yê‘êes¡D ndæsú ‘¡ · (ñc˛íÁ>∑‘˝· À kÕ<Ûës¡D kÕúsTTøÏ $T+∫ ‘·>T∑
m. s¡÷|üø£\Œq, ‘=* n_Ûeè~∆ <äX¯ : #·Áø£yê‘·+ @s¡Œ&Ü\+fÒ, Hê\T>∑T yê‘êes¡D/ düeTTÁ<ä |ü]dæú‘·T\T nedüs¡+. n$ @eq>±... uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ <ë«sê >±*˝À düeTè<ä∆+>± ˙{Ï Ä$]ì n+~+#·&É+ ø√dü+ 60 MT≥s¡¢ ˝À‘·T es¡≈£î 26 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é ø£+fÒ n~Ûø£yÓTÆq yÓ#·Ãì düeTTÁ<ä ñc˛íÁ>∑‘·. yê‘êes¡ D +˝À ˙{Ï Ä$]ì, y˚ T |ò ü ÷ \qT dü÷ø£àå _+<äTe⁄\T>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ nqTe⁄>± Á<äMuÛeÑ q+ #Ó+~+#·T≥≈£î, ñwüXí ø¯ ìÔÏ $&ÉT<ä\ #˚jT· T≥≈£î, |”&HÉ êìï ‘·–Z+#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq n~Ûø£ kÕù|ø£å ÄÁs¡ú‘· (>±* ˙{Ï Ä$]‘√ dü + ‘· è |ü Ô + #Ó + <˚ kÕú s TT es¡ ≈ £ î , yê‘êes¡D+˝À 7000 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î)
‘·TbòÕqT¢ ` πø≥–Ø\T #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕq¢qT >±* y˚>±ìï ã{Ϻ ◊<äT _Ûqï øπ {–Ø\T>± eØZø]£ kÕÔsT¡ . n$ düèwæ+º #˚ $<Û«ä +dü+ Ä<Ûës¡+>± ≈£L&Ü ‘·TbòÕq¢qT ◊<äT s¡ø±\T>± $uÛõÑ kÕÔsT¡ . yê{Ï $esê\T.. πø≥–Ø >±*y˚>∑+ $<Ûä«+dü+ (øÏ.MT/>∑+) 1 120`150 ø£ìwüº+ 2 150`180 dü«\Œ+ 3 180`210 rÁe+ 4 210`250 nkÕ<Ûës¡D+ 5 250≈£î ô|’q ñ|üÁ<äe+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
_. dü+|üPs¡í |üø£« <äX¯ : #·Áø£yê‘·+ dü+|üPs¡í |üø£« <äX¯≈£î #˚s¡T≈£îqï|ü&ÉT n~Ûø£ dü+≈£îå _Û‘· <äX˝¯ À ñqï ñs¡TeTT\‘√ ≈£L&çq n‹ô|<ä› ≈£î´eTT\dt y˚T|ò÷ü \T e\j·÷ø±s¡ |ü{\º° T>± @s¡Œ&É‘êsTT. á |ü{\º° T ˝À|ü\ e\j·÷ø±s¡+>± ñ+&ç, n‘·´+‘· #·Ts¡T>±Z ñ+&˚ kÕ+Á<ä+>± ñ +&˚ eT<Ûä´ y˚T|òüT πø+Á<ëìï @s¡Œs¡TkÕÔsTT. Ç$ ìs¡à\+>± ñqï ÁbÕ+‘êìï ø£˝À¢*‘·+ #˚kÕÔsTT. eT<Ûä´ y˚T|òüT πø+Á<ëìï #·Áø£yê‘· πø+Á<ä+ (eye of a cyclone) n+{≤s¡T. Ç~ q\¢ì s¡+Á<Ûä+ ˝Ò<ë <ä≥ºyÓTÆq y˚T|òü÷\T #·T≥TºeTT{Ϻq ˇø£ _+<äTe⁄ (dot) ˝≤>± ø£ì|ædüTÔ+~. <ä≥ºyÓTÆq y˚T|òüT|ü⁄ yÓ\T|ü* |ü]~Ûì πø+Á<ä ≈£î&É´+ (eye wall) n+{≤s¡T.
dæ. ã\V”≤q|ü&É≥+ ˝Ò<ë ø°åDÏ+#·&É+: yÓ#·Ãì ‘˚eT‘√ ≈£L&çq >±* nsêú+‘·s¡+>± #Û˚<äq #Ó+<ä&É+ (cut off) ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq yÓqT yÓ+≥H˚ ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘·+ ã\V”≤q|ü&É≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. Ç~ #·Áø£yê‘·+ n~Ûø£ ñqï‹øÏ #˚] ˝Ò<ë eTs=ø£ n\Œ|”&Éq+ e\¢ #·Áø£yê‘·+ H˚\qT ‘êøÏq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. yÓ#·Ãì ñwüºeT+&É\ düeTTÁ<ä+ô|’ <ëì e÷s¡Z+ eT]j·TT H˚\≈£î ñqï kÕMT|ü´+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç #·Áø£yê‘·+ 24 >∑+≥\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e´e~Û qT+&ç eT÷&ÉT yêsê\ es¡≈£î ñ+&Ée#·TÃ. 72
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü>∑≥Tq ˇø£ #·Áø£yê‘·+ J$‘· #·Áø£+ (life cycle), nq>± ô|’q ù|s=ÿqï eT÷&ÉT <äX¯\T |üP]Ô ø±e&ÜìøÏ Äs¡T s√E\T |ü&ÉT‘·T+~. #·]Á‘·˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ n‘·´+‘· düTBs¡yÈ TÓ qÆ #·Áø£yê‘·+>± f…Æ|üPHé C≤Hé( John ) qyÓ÷<Ó’+~. Ç~ 1994 Ä>∑düTº, ôdô|º+ãsY\˝À áXÊq´ eT]j·TT yêj·TTe´ |üdæ|òæø˘ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À @s¡Œ&ç 31 s√E\ bÕ≥T ñ+~.
dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. ‘·TbòÕqT n\»&ç ø±s¡D+>± ô|]π> düeTTÁ<ä˙{Ï eT≥º+ rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä\≈£î <ë]rdüTÔ+~. Á|ü‘˚´øÏ+∫ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T kÕ<Ûës¡DyÓTÆq b˛≥T (high tide) ≈£î ‘√&ÉsTTq|ü&ÉT es¡<\ ä T eT]+‘· rÁe+>± ñ+{≤sTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡πsK #·Áø£yê‘ê\≈£î n‘·´+‘· ñqTàK+>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+#˚ yÓTT‘·Ô+ #·Áø£yê‘ê\˝À dü T e÷s¡ T 80 XÊ‘· + ‘· ÷ s¡ T Œπ s KqT ‘ê≈£ î ‘· T +{≤sTT. ã+>±fi≤U≤‘·+˝À ñ<䓤$+#˚ #·Áø£yê‘ê\≈£î yÓTT‘·Ô+ ‘·÷s¡TŒ rs¡eT+‘ê nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+ yÓ+ã&ç ñ+&˚ |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁcÕº\T #·Áø£yê‘ê\‘√ bÕ≥T ã\yÓTÆq >±\T\T, es¡<ä\T, #·Áø£yê‘·+ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTTK´yÓTÆq nbÕj·÷\T : ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T e+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. <äøÏåD≤~ sêÁcÕº\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ |ü•ÃeT rs¡+˝À nπs_j·÷ 1. ô|qT>±\T\T, ã\yÓTÆq >±\T\T: düeTTÁ<ä+ yÓ+ã&ç ñ+&˚ >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêh sêÁcÕº\T eT]+‘· Ç$ eèøå±\qT ≈£Lø£{Ïy˚fi¯¢‘√ düVü‰ ô|ø£*+∫ y˚kÕÔsTT. nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ #·Áø£yê‘ê\≈£î f…*bò˛qT ˝…’q¢qT, $<äT´‘Y düÔ+uÛ≤\qT <Ûä«+dü+ #˚j·T&É+ e\¢, nqTyÓ’q ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝À ñ<䓤$+#˚ ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\ Äeè‹Ô (fre$<äT´‘Y düs¡|òüsê, ø£eT÷´ìπøwüqT¢ ì*∫b˛‘êsTT. quency) #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
1.3 #·Áø£yê‘·+ @s¡Œ&çq|ü&ÉT @$T »s¡T>∑T‘·T+~?
2. es¡<ä\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ ≈£î+uÛÑes¡¸+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ e\q m&É‘sÓ |¡ æ ˝Ò≈î£ +&Ü ≈£î+&Éb˛‘· esê¸\T ≈£î]j·T&É+ e\q ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
1.4 #· Á ø£ y ê‘ê\T ` |ü s ê´es¡ D ìMTïø£s¡D+ rs¡+ yÓ+ã&ç ñ+&˚ n&Ée⁄\T düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq >±*,
3. n~Ûø£ y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T (High tidal waves) : ˙{Ï Äqø£≥º\T>± ñ+≥÷, #·Áø£yê‘ê\T, ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ M{ÏH˚ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. y˚˝≤ $<Ûä«+dü|ü⁄ X¯øÏÔ qT+&ç rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î s¡ø£åD ø£e#·+˝≤ ‘·s¡+>±\T, ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T ø±s¡D+>± rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ |üì #˚kÕÔsTT. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT\ Á|üuÛ≤yêìï dü+uÛÑ$+#˚ »\ Á|üfi¯j·÷\ e\¢H˚ n‘·´~Ûø£ eTs¡D≤\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ n$ düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq yêj·TT ìs√<Ûäø±\ (wind ` breakers) qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT. n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·, rs¡ ÁbÕ+‘· s¡ø£åD y˚TK\ ÁbÕ+‘·+ e] kÕ>∑T<ës¡T\T, s=j·T´\T ¬s’‘·T\#˚ nÁø£ e TD\≈£ î >∑ T ]ø±e&É + ø±s¡ D +>± á n&É e ⁄\T n+‘·sê®rj·T ~qπsK (dateline) ≈£î |ü•Ãe÷q ñqï n+‘·]+∫b˛‘·THêïsTT. yêj·TTe´ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+: f…Æ|üPqT¢ ñ‘·Ôs¡ n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, <äøÏåD |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ˝Ò<ë n+‘·sê®rj·T ~qπsK≈£î ‘·÷s¡TŒq ñqï áXÊq´ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ : Vü≤]πøqT¢ #·Áø£yê‘ê\ sêø£qT n+#·Hê y˚dæ, ôV≤#·Ã]ø£\T #˚ùd HÓ’s¡T‹ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+, Äπ>ïj·T Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+: ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\T u≤<Ûä´‘·qT uÛ≤s¡rj·T yê‘êes¡D XÊK (The Indian Meteorological Department (IMD) ìs¡ « ]dü T Ô + ~. ÇHé X Ê{Ÿ ñ‘·Ôs¡ Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+: #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT ñ|üÁ>∑Vü≤+, 10 ôd’ø√¢Hé &çf…ø£åHé |òæwüØ\T, yÓ’e÷ìø£ $uÛ≤>±\≈£î nÁùdº*j·÷ : $©¢ $©¢ ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚kÕÔs¡T. #·Áø£yê‘· nÁ|üeT‘·‘·Ô (cyclone alert) qT 48 >∑+≥\≈£î, ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£qT 24 >∑+≥\≈£î <äøÏåD nyÓT]ø± : {Às¡ï&√ C≤Ø #˚kÕÔs¡T. ôd’ø√¢qT ôV≤#·Ã]ø£qT ÇHéXÊ{Ÿ ñ|üÁ>∑Vü≤+ <ë«sê
#·Áø£yê‘ê\≈£î $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ù|s¡T¢
1.5 #· Á ø£ y ê‘ê\qT eTT+<ä T >± >∑T]Ô+#·&É+, ôV≤#·Ã]+#·&É+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
73
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
kÕúìø£ uÛ≤wü\˝À Á|ü#ês¡+ #˚ùd+<äT≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú (Disaster warning system (DWS)) ñ+~.
1.5.1 ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ n\Œ |”&ÉHêìï, #·Áø£yê‘·+ n_Ûeè~∆ì, n~ $<Ûä«+dü+ düèwæº+#·&ÜìøÏ >∑+≥\T ˝Ò<ë s√E\ eTT+<˚ ø£ìô|≥ºe#·TÃ. ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\T #·Áø£yê‘ê\ ø£<ä*ø£\qT |üdæ>∑&É‘êsTT. <ëì Ä<Ûës¡+>±, n$ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·TuÀj˚T ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç Á|ü»\qT eTT+<äT>± U≤∞ #˚sTTkÕÔs¡T. nsTT‘˚ n‘·´+‘· ø£∫Ñ·+>± n+#·Hê y˚j·T&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. ø£∫Ñ·yÓTÆq ôV≤#·Ã]ø£\qT ø=~› >∑+≥\T eTT+<äT>± e÷Á‘·y˚T Çe«&É+ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. Á|ü|ü+#·+˝À n‘·T´‘·ÔeT ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T ø£*–q <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. #·Áø£yê‘ê\qT, yê{Ï e÷sêZ\qT eTT+<ädüTÔ>± n+#·Hê y˚ j · T &É + ˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ yê‘êes¡ D XÊK ( Indian Meteorologcial Department ) H√&É ˝ Ÿ @C… ˙ ‡>± e´eVü≤]düTÔ+~. ◊m+&ç ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\qT >∑T]Ô+∫, |üs¡´y˚øÏå+∫, ôV≤#·Ã]ø£\T, n&Ó’«»Ø ãT˝…{Ïq¢qT $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. q÷´&Ûç©¢ πø+Á<ä+>± ñqï uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK n+‘·sê®rj·T bÂs¡ $e÷qj·÷q dü+düú(International Civil Aviation Organization (ICAO)) nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+˝À Á{≤|æø£˝Ÿ ôd’ø√¢Hé n&Ó’«»sY ôd+≥sY(TCAC)>± e´eVü≤]düTÔ+~. sêh Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\≈£î ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£\qT Hê\T>∑T <äX¯˝À¢ C≤Ø #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. 1. Á|æ ôd’ø√¢Hé yê#Y: 72 >∑+≥\ eTT+<äT>± C≤Ø #˚kÕÔs¡T. 2. ôd’ø√¢Hé n\sYº: ø£˙dü+ 48 >∑+≥\ eTT+<äT 3. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£: ø£˙dü+ 24 >∑+≥\ eTT+<äT 4. ‘·TbòÕqT H˚\qT ‘êøÏq nq+‘·s¡ |ü]dæ‹ú : ø£˙dü+ rsêìï ‘êø£&ÜìøÏ 12 >∑+≥\ eTT+<äT uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ôd’ø√¢C…ìdædt, Ç+f…ì‡|òæπøwüHé, e÷ì≥]+>¥, n+#·Hê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ˇø£ s√&ée÷´|tqT ‘·j·÷s¡T #˚dæ+~. #·Áø£yê‘ê\qT |üj·Tì+#˚ e÷sêZìï ÇHéXÊ{Ÿ ñ|üÁ>∑Vü≤+ <ë«sê ø£ìô|&É‘ês¡T.
‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ Á|ü#ês¡+ 1. XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T 2. πs&çjÓ÷
$eq |ü_¢πøwüHé‡
3. 4. 5. 6. 7. 8.
f…*$»Hé f…*bò˛Hé bòÕ´ø˘‡ f…*Á>±yéT ãVæ≤s¡+>∑ Á|üø£≥q\T |üÁ‹ø± Á|üø£≥q\T yÓTTˆˆ á ôV≤#·Ã]ø£\qT kÕ<Ûës¡D Á|üC≤˙ø£+, düeTTÁ<ë\˝À y˚≥≈£î yÓ[¢q eT‘·‡´ø±s¡T\T, z&Éπse⁄\ n~Ûø±s¡T\T, yÓ’e÷ìø£ esêZ\T, Á|üuTÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>±ìøÏ ‘Ó*j·TCÒjT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
1.6 eTT|ü⁄Œ ñqï n+XÊ\T ã\yÓTÆq >±\T\T, $kÕÔs¡yÓTÆq esê¸\T, yê{Ï e\¢ e#˚à es¡<\ä T ø£*dæ uÛ≤Ø ÄdæÔ ÁbÕD qcÕºìï ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. 1999˝À ˇ]kÕ‡˝À e∫Ãq dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\qT Vü≤]+∫+~. Ç+<äT˝À eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢˝Ò m≈£îÿe>± ñHêïs¡T. ÁbÕD qwü+º ‘√ bÕ≥T eT{Ï‘º √ ø£{qºÏ Çfi¯ó,¢ ã\V”≤qyÓTqÆ >√&É\‘√ ñqï |ü⁄sê‘·q uÛÑeHê\T, e+‘Óq\T, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ nyêdü ÁbÕ+‘ê\T, Ç‘·s¡ eTÚ*ø£ edü‘·T\T <Ûä«+düeTe⁄‘êsTT.
1.7 ‘·TbòÕqT qcÕº\T ‘=\T‘·, Äø£dæàø£+>± e#˚à ô|qT>±\T\T eTÚ*ø£ edü‘·T\T, Çfi¯¢≈£î uÛ≤Ø qcÕºìï ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. yê{Ï nq+‘·s¡+ e#˚à uÛ≤Ø esê¸\T, es¡<\ä T ekÕÔsTT. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\‘√ e#˚à y˚˝≤ ‘·s+¡ >±\T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\qT eTT+∫ y˚kÕÔsTT. rs¡+ qT+&ç <ë<ë|ü⁄ 15 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ es¡≈£î ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. ‘·TbòÕq¢ Á|üuÛ≤e+ rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ ñ +≥T+~. >∑]wüº qwü+º ‘·TbòÕqT øπ +Á<ä+ qT+&ç 100 øÏ˝À MT≥s¡¢ |ü]~Û˝À|ü⁄ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT e÷sêZìøÏ Çs¡T yÓ’|ü⁄˝≤ ñ+≥T+~. n‘·´~Ûø£ ÁbÕD qwüº+ y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ e\q rs¡ ÁbÕ+‘ê\T eTTì–b˛e&É+, rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T, ≈£î+&Éb˛‘· esê¸\ ø±s¡D+>± »s¡T>∑T‘·T+~.
m. uÛÖ‹ø£ qwüº+: ã\yÓTÆq >±\T\T, es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT n\»&çøÏ ìsêàD≤\T <Óã“‹q&É+ ˝Ò<ë <Ûä«+dü+ ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘˚*ø£bÕ{Ï ô|’ ø£|ü\T eTTK´+>± bÕ]ÁXÊ$Tø£ uÛÑeHê\ô|’ ñ qï ô|’ ø£|ü\T rÁe+>± <Óã“‹+{≤sTT.
74
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
_. ÁbÕD qwüº+ eT]j·TT Á|üC≤s√>∑´+ :
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q Á|ü<ëÛ q ‘·TbòÕq¢ $esê\T
es¡<ä\ ø±s¡D+>± ˙s¡T ø£\Twæ‘·yÓTÆ yÓ’s¡dt yê´<ÛäT\T, &Éj˚T]j·÷, eT˝Ò]j·÷ e+{Ï eTVü≤eTàs¡T\T yê´|ækÕÔsTT.
dü+ˆˆ
ÁbÕ+‘·+
1737 1885 1971 1977 1990 1998 1999
VüQ^¢ (|ü.u…+>±˝Ÿ) 3,00,00 bòÕ˝Ÿ‡bÕsTT+{Ÿ(ˇ&çcÕ) 5,000 bÕsêB|t (ˇ&çcÕ) 10,000 Nsê\, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 10,000 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 990 b˛sYã+<äsY ‘·TbòÕqT 1,173 bÕsêB|t (ˇ&çcÕ) 9,885
dæ. |ü+≥\T eT]j·TT ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê\T : ã\yÓTÆq >±\T\T, esê¸\T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï |ü+≥\qT, ÄVü‰s¡ ì\«\qT <Ûä«+dü+ #˚kÕÔsTT. ns¡{Ï, ø=ã“] e+≥ ‘√≥ |ü+≥\T ô|qT qcÕºìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙{Ï˝Àì ñ|ü⁄Œ e´ekÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ô|’ ù|s¡T≈£îb˛sTT \eD°jT· ‘· (salinity) qT ô|+#·T‘·T+~. |ü+≥ qwüº+ e\¢ ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
&ç. ø£eT÷´ìπøwüHé: >±\T\ e\¢e $<äT´‘Y, ø£eT÷´ìπøwüHé ≥es¡T¢, f…*bò˛Hé düÔ+uÛ≤\T, f…*bò˛Hé ˝…’qT¢, m+{°Hê\T, XÊ{Ï˝…’{Ÿ &çdüTÿ\T ≈£L*b˛‘êsTT. Á|ükÕs¡ ùde\T ì*∫b˛sTT, ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\≈£î rÁe n+‘·sêj·T+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~ ¬s’\T, s√&ÉT¶ s¡yêD≤ e÷sêZ\≈£î ≈£L&Ü Ä≥+ø£+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. dü¬s’q ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ |ü⁄qsêyêdü kÕeTÁ– |ü+|æD°ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~.
eTs¡D≤\T ‘·TbòÕqT m‘·TÔ (n&ÉT>∑T\˝À)
40 22 7`20 16`18 13`17 ` 30
1.8 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #·Áø£yê‘ê\T Ábıô|òdüsY d”e÷ ñìïø£èwüíHé, ‘·~‘·s¡T\T 2006˝À
s¡∫+∫q ªClimate Change and Disaster Risk Management µ Á|ü ø ±s¡ + >∑ & ç ∫ q X¯ ‘ êã› ø±\+˝À ã+>±fi≤U≤‘· + ˝À 1000≈£ î ô|’ > ± #· Á ø£ y ê‘ê\T dü + uÛ Ñ $ +#êsTT. Ç+<ä T ˝À 500≈£ î ô|’ > ± yêj·TT>∑T+&Ü\T, 400≈£î ô|’>± ‘·TbòÕqT¢ ˝Ò<ë rÁe
#·Áø£yê‘ê\T @s¡Œ&˚ <äX¯\T m. #·\ì¢ n~Ûø√qï‹ ñ c˛íÁ>∑‘\· e\¢ ≈£î´eTT˝À ì+ãdt y˚T|ò÷ü \T @s¡Œ&É ‘êsTT. _. ô|ø¬’ >∑ùd ø£y√wüí >±* e\q #·T≥÷º ñqï >±* eT<Ûä´˝À ñqï n\Œ|”&Éq ÁbÕ+‘·+ yÓ’|ü⁄q≈£î edüTÔ+~. m. #·Áø£yê‘· yêj·TT e´edüú qT+&ç e#˚à >±\T\qT n~Û ø √qï‹ >∑ \ >±\T\T <ä÷s¡+>± rdüT¬øfi¯‘êsTT. _. n~Ûø√qï‹˝À ñqï bı&ç >±* HÓ e Tà~>± ‘· T bò Õ qT eT<Ûä´˝ÀøÏ ˝≤>∑ã&ç, ‘·TbòÕqT πø+Á<ä+ @s¡Œ&˚˝≤ #˚düTÔ+~. dæ. ã\yÓTqÆ >±\T\T ‘·TbòÕqT øπ +Á<ä+ #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘êsTT. ‘·TbòÕqT e´edüú >±\T\ #˚‘· ‘·q e÷s¡+Z ˝ÀøÏ HÓ≥㺠&ÉT‘·T+~.
1
26 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&˚ ø£y√wüí düeTTÁ<ä ñc˛íÁ>∑‘·\T ø£y√wüí, ô|’¬ø>∑ùd, ‘˚ e T‘√ ≈£ L &ç q >±\T\≈£ î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT.
2
3
m. ≈£ î ´eTT˝À ì+ãdt y˚T|òü÷\T bı&ÉyÓ’q es¡TÔ˝≤ø±s¡ y˚T|òü÷\ |ü{°º\T>± @s¡Œ&É‘êsTT. _. ˝À|ü* yÓ|’ ⁄ü q≈£î e#˚ à >±\T\T ø=]*jÓ÷dt Á|üuÛ≤e+ ø±s¡D+>± eT<Ûä´˝À ñqï n\Œ|”&Éq ÁbÕ+‘·+ #·T≥÷º düT&ÉT\T ‹s¡T>∑T‘êsTT.
4
$eq |ü_¢πøwüHé‡
75
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘Y, ã+>±¢<˚XŸ\˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq ‘·TbòÕqT¢ dü+e‘·‡s¡+ 1737 1876 1885 1960 1961 1970 1971 1977 1990 1991 1998 1999
<˚X¯+ ù|s¡T
eTs¡D≤\ dü+K´
VüQ^¢, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ(uÛ≤s¡‘Y) uπøsY>∑+CŸ(ã+>±¢<˚XŸ) bòÕ˝Ÿ‡ bÕsTT+{Ÿ(ˇ]kÕ‡) ã+>±¢<˚XŸ ã+>±¢<˚XŸ |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ã+>±¢<˚XŸ bÕsêB|t, ˇ]kÕ‡ Nsê\, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ã+>±¢<˚XŸ b˛sYã+<äsY ‘·TbòÕqT bÕsêB|t, ˇ]kÕ‡
3,00,000 2,50,000 5,000 5,490 11,468 5,00,000 10,000 10,000 990 1,38,000 1,173 9,885
‘·TbòÕqT n\»&ç (m‘·TÔ n&ÉT>∑T\˝À) 40 10-40 22 19 n+>∑Tfi≤\T 16 13-17 7-20 16-18 13-17 7-20 ` 30
Source: IMD Disastrous weather Events annual reports
‘·TbòÕqT¢ ñHêïsTT. M{Ï˝À¢ 205 rÁe ‘·TbòÕq¢≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ |üP]Ô>± \uÛÑ´eTe⁄‘√+~. M{Ï˝À 55 ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡ ÁbÕ+‘êìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·T>±, 59 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT <ë{≤sTT. 58 ˇ]kÕ‡ rsêìï ‘êø±sTT. 33 |ü•ÃeT u…+>±˝ŸqT ‘êø±sTT. ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ ôV’≤Á&√yÓT{ÏjÓ÷s√˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ ˇø£ e÷~] qT+&ç rÁe kÕúsTT es¡≈î£ ñ+{À+~. uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤e+ dü«\Œ kÕúsTT qT+&ç ˇø£ e÷~] kÕúsTT es¡≈£î ñ+{À+~. Vü≤]‘· >∑èVü≤ yêj· T Te⁄\ Á|ü u Û ≤ e+ ô|s¡ T >∑ T ‘· T +&É ≥ +‘√ ã+>±fi≤U≤‘· + ˝À ‘· T bò Õ q¢ dü + K´, Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ ãTT‘·T|üeq nq+‘·s¡ ø±\+˝À ô|s¡T>∑T‘√+<äì ˇø£ n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê yÓ\¢&ÉsTT+~. yê‘êes¡D e÷]Œ&ç ø±s¡D+>± ‘·TbòÕq¢‘√ ≈£L&çq >±\T\ y˚>∑+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘√+<äì á n<Ûä´j·Tq+ ù|s=ÿ+~. yê‘êes¡D e÷]Œ&ç ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK yÓ+ã&ç düeTTÁ<ä eT≥º+ 2050 Hê{ÏøÏ 39 qT+&ç 57 ôd+{Ï MT≥s¡T¢, 2100 Hê{ÏøÏ 78 qT+&ç 114 ôd+{ÏMT≥s¡T¢ ô|]π> neø±X¯+ ñ+<äì Ábıô|òdüsY ñ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
76
ìïø£èwüíHé ‘·q s¡#·q˝À ù|s=ÿHêïs¡T. #·Áø£yê‘ê\ Äeè‹Ô (frequency) Á|ü|ü+#·+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\˝À _Ûqï ‘·s¡Vü‰\˝À ñ+≥T+~. 7516.6 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· #·Áø£yê‘· ‘êøÏ&ç >∑\ ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± dü+uÛ$Ñ +#˚ yÓTT‘·+Ô ‘·TbòÕq¢˝À düTe÷s¡T 10 XÊ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$kÕÔsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷ yÓ’XÊ\´+˝À düTe÷s¡T 8 XÊ‘·+ #·Áø£yê‘ê\≈£î nqTe⁄>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡πsK˝À dü+uÛÑ$+#˚ yÓTT‘·Ô+ #·Áø£yê‘ê\˝À eT÷&ç + ≥ ¬ s +&É T e+‘· T \T ã+>±fi≤U≤‘· + ˝ÀH˚ @s¡Œ&É‘êsTT. ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, |ü•ÃeT rs¡+˝À >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêh, >√yê, ø£sêí≥ø£, øπ s¡fi¯ sêÁcÕº\T kÕ<Ûës¡D+>± #·Áø£yê‘ê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. >∑T»sê‘Y, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, eTVü‰sêh, >√yê, ø£sêí≥ø£, πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, |ü⁄<äT#˚Ã], ˇ&çcÕ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ,
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üeq y˚>∑+‘√ dü+uÛÑ$ùdÔ, ã\yÓTÆq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢ >∑+≥≈£î 119 qT+&ç 164 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ |üeq y˚>∑+‘√ nø√ºãsY ` &çôd+ãsY e÷kÕ\ eT<Ûä´ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘· $ Tfi¯ H ê&É T rsê\qT ‘ê≈£ î ‘êsTT. ˇ&ç c Õ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ rsê\qT ã\yÓTÆq ‘·TbòÕqT¢ n~Ûø£ dü+K´˝À ‘ê≈£î‘êsTT. Á|ü | ü + #· + ˝Àì Äs¡ T Á|ü < Û ë q #· Á ø£ y ê‘· eTT|ü ⁄ Œ ÁbÕ+‘ê\˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. ñ‘·Ôs¡ Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À dü+e‘·‡sêìøÏ, dü+e‘·‡sêìøÏ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T (Cyclonic disturbances) ñwüº eT+&É\ ‘·TbòÕqT\ Äeè‹Ô˝À #ê˝≤ e´‘ê´dü+ ñ+≥T+~. yê{ÏøÏ ì]›wüº düeTj·T+ n+≥÷ ñ+&É
ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé ˇ&çcÕ rsêìï 1999 nø√ºãsY 29q >∑+≥≈£î 250 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq dü÷|üsY #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT ‘êøÏ+~. <˚X+¯ ˝ÀH˚ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·Tqï á ‘·TbòÕqT 10 y˚\≈£î ÁbÕD≤\qT ã*>=+~. 12 õ˝≤¢˝À¢ 15 $T*j·Tq¢ eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. M]˝À 3.5 $T*j·Tq¢ eT+~ |æ\¢\T ñHêïs¡T. \ø£å˝≤~ eT+~ì ìsêÁX¯j·TT\qT #˚dæ+~. nbÕs¡ ÄdæÔ qcÕºìï, |üsê´es¡D≈£î ô|qT qcÕºìï ø£*–+∫+~.
yÓTT‘·+Ô 10 sêÁcÕº\˝Àì düTe÷s¡T 71 XÊ‘·+ uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ ‘·TbòÕqT uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+~. n+&Ée÷Hé, ìø√u≤sY Be⁄\T, \ø£åBe⁄\T ì‘·´+ ‘·TbòÕq¢≈£î >∑Ts¡e⁄‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü•ÃeT rs¡+ ø£+fÒ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ m≈£îÿe ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. yÓTT‘·+Ô ‘·TbòÕq¢˝À düTe÷s¡T 80% ‘·÷s¡TŒ rsêìï ‘ê≈£î‘êsTT. Á|ü ‹ dü + e‘· ‡ s¡ + ã+>±fi≤U≤‘· + , nπ s _j· ÷ dü+e‘·‡sê\˝À @s¡Œ&˚ ‘·TbòÕq¢˝À düTe÷s¡T ◊<äT qT+&ç Äs¡T ñwüeº T+&É\ #·Áø£yê‘ê\T rsêìï ‘ê≈£î‘·T+{≤sTT. Ç+<äT˝À s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT #ê˝≤ rÁe+>± ñ+{≤sTT. ‘·TbòÕqT rs¡+ <ëfÒ düeTj·T+˝À á<äTs¡T >±\T\T, uÛ≤ظ es¡¸bÕ‘·+, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\T (Storm surges) es¡<ä\T ekÕÔsTT. M{Ï ø±s¡D+>± rÁeyÓTÆq qwüº+ ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+˝Àì ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑|ü⁄ e+{Ï yÓ&É˝…’Œq, ˝À‘·T ‘·≈£îÿe rsê\˝À ‘·TbòÕqT ø£˝À¢\|ü⁄ Á|üuÛ≤e+ eT]+‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ã+>±fi≤U≤‘·+, nπs_j·÷ düeTTÁ<ë˝À¢ ‘·˝…‘˚Ô ‘·TbòÕqT¢ 4:1 ìwüŒ‹Ô˝À ñ+{≤sTT. #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢ >∑+≥≈£î 65 qT+&ç 117 øÏ˝ÀMT≥s¡¢
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñwüº eT+&É\ #·Áø£yê‘ê\≈£î ù|s¡T¢ ô|≥º&É+ ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#·&É+‘√ bÕ≥T @<Ó’Hê ˇπø ÁbÕ+‘·+˝À ˇπø düeTj·T+˝À |ü\T s¡ø±\ #·Áø£yê‘ê\T ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT, yê{Ï e\¢ >∑+<äs¡>√fi¯+ @s¡Œ&É≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î ñwüº eT+&É\ #·Áø£yê‘ê\≈£î ù|s¡T¢ ô|&É‘ês¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü @ #·Áø£yê‘·+ e\¢ n~Ûø£ Á|üe÷<ä+ ñ+<√ Á|ü»\T yÓqTyÓ+≥H˚ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ nqTe⁄>± Ç˝≤ #˚kÕÔs¡T. #ê˝≤ dü+<äsꓤ\˝À ñwüºeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\≈£î n$ |üPs¡Ôj˚T´ es¡≈£î ˇπø ù|s¡T ñ+≥T+~. á ù|s¡T¢ ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+{≤sTT.
77
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #·Áø£yê‘ê\T (Cyclones in Andhra Pradesh) ã+>±fi≤U≤‘·+, n+&Ée÷Hé düeTTÁ<ä+, <äøÏåD #Ó’Hê düeTTÁ<ë\˝À ñ<䓤$+#˚ ‘·TbòÕqT¢ kÕ<Ûës¡D+>± ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ rsê\qT #˚s¡‘êsTT. á rs¡ ÁbÕ+‘ê\T Ç≥Te+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\≈£î eT]+‘· nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. >∑&∫ç q X¯‘êã›+˝À 10y˚\ eT+~øÏ ô|>’ ± ÁbÕD≤\qT Vü≤]+∫q n‘·´+‘· ÁbÕD≤+‘·ø£ ‘·TbòÕqT¢ 1971 nø√ºãsY˝À ˇ]kÕ‡˝À, 1977˝À qe+ãsY 19q Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ˝ À dü+uÛÑ$+#êsTT. 1977 qe+ãsY 19q ‘· $ Tfi¯ H ê&É T rsêìï ‘ê≈£î‘·T+<äì uÛ≤$+∫q á #·Áø£yê‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤ºqT ‘êøÏ+~. nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£ #ê˝≤ Ä\dü´+>± #˚s¡&É+ ˝Ò<ë ndü\T n+<äø£b˛e&É+ e\q >∑T+≥÷s¡T, <ëì #·T≥Tº|üø£ÿ\ õ˝≤¢˝À¢ <ë<ë|ü⁄ 10y˚\ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. n<˚$<Ûä+>± 1990˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT e\¢ <ë<ë|ü⁄ yÓsTT´ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. 10 õ˝≤¢˝À¢ 1.25 _*j·THé &Ü\s¡¢ qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 1977 qT+&ç 1992 eT<Ûä´ ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\ e\q 13,000 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 3,38,000 |üX¯óe⁄\T #·ìb˛j·÷sTT. düTe÷s¡T 3.3 $T*j·Tq¢ Çfi¯ó¢ <Ûä«+düeTj·÷´sTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡+ yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+ eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Û´ä ñqï uÛ≤>∑+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\≈£î n‘·´+‘· nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À m‘·ÔsTTq ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\≈£î nqTe⁄>± ñqï $uÛ≤>±˝À¢ ˇ+>√\T eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘êìï ˇø£{Ï>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ yÓ+ã&ç ‘·TbòÕqT ø±s¡´ø£˝≤|ü XÊ‘·+ ‘·≈î£ ÿy˚ nsTTq|üŒ{Ïø,° ‘·TbòÕqT¢ ø£*–+#˚ ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\T e÷Á‘·+ #ê˝≤ n~Ûø£+>± ñ+≥THêïsTT. #·Áø£yê‘·+ H˚\qT ‘êøÏq|ü⁄Œ&ÉT n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T, uÛ≤Ø esê¸\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. á esê¸\T es¡<ä\≈£î <ë]rdüTÔHêïsTT. 1986 Ä>∑düTº˝À e∫Ãq ‘·TbòÕqT e\¢ e∫Ãq es¡<ä\T >√<ëe] &Ó˝≤º˝À rÁeyÓTÆq qcÕºìøÏ ø±s¡DeTj·÷´sTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ ‘·TbòÕq¢ eTT|ü⁄ŒqT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø£*– ñqï|üŒ{Ïø°, ‘=$Tà~ õ˝≤¢\qT n‘·´+‘· ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ñqï yê{Ï>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. 1891 qT+&ç 2009 eT<Ûä´ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rsêìï 103≈£î ô|’>± ‘·TbòÕqT¢ ‘êø±sTT. yÓTT‘·Ô+ 9 rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢˝À¢ HÓ\÷¢s¡T 11 rÁe ‘·TbòÕqT¢, 21 kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕq¢qT m<äTs=ÿ+~. ø£ècÕí õ˝≤¢ 8, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 4, lø±≈£îfi¯+ 4 rÁe ‘·TbòÕq¢qT #·$ #·÷XÊsTT. $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢ rs¡ ÁbÕ+‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. n+<äTe\q m≥Te+{Ï ‘·TbòÕqT ‘êøÏ&çøÏ >∑T] ø±˝Ò<äT. Bì‘√ |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢ ≈£L&Ü á ø±\+˝À m≥Te+{Ï ‘·TbòÕqT≈£î >∑T]ø±ø£b˛e&É+ >∑eTHês¡Ω+. >∑&ç∫q <äXÊu≤›\˝À ‘·TbòÕqT¢ dü+uÛÑ$+#·&É+ ô|]–+~. Á|ü‹ ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ô|qT ‘·TbòÕqT¢ sêe&É+, sêh Ä]úø£ e´edüúqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ, Ä]úø£, dü+kÕú>∑‘· eqs¡T\qT n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚j·T&É+ ≈£L&Ü kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. 2001 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì rs¡ ÁbÕ+‘· õ˝≤¢˝À¢ yÓTT‘·Ô+ 31.57 $T*j·Tq¢ eT+~ ìedædüTÔ+&É>±, 2.9 $T*j·Tq¢ eT+~ ‘·TbòÕqT eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñHêïs¡T. <ë<ë|ü⁄ 3.3 $T*j·Tq¢ eT+~ rs¡ πsK qT+&ç 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À|ü⁄ <ä÷s¡+˝À ìedædüTÔHêïs¡T.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘·TbòÕq¢≈£î >∑T] ø±e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T :
78
1. ã+>±fi≤U≤‘·+˝À dü+uÛÑ$+#˚ dü>∑+ ‘·TbòÕqT¢ ‘·s¡#·T>± ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\‘√ ≈£L&çq rÁe #·Áø£yê‘ê\T>± e÷s¡&É+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. rs¡+ yÓ+ã&ç ˝À‘·≥Tº˝À ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T nkÕ<Ûës¡D es¡<\ä ≈£î, ˝À‘·≥Tº düeTTÁ<ä|⁄ü ˙{Ï eTT+|ü⁄q≈£î >∑Te&É+. 3. rs¡+ yÓ+ã&ç »HêuÛ≤, eTÚ*ø£ edü‘·T\T, Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n~Ûø£+>± πø+ÁBø£è‘·+ ø±e&É+. 4. es¡<ä dü+s¡øDå£ , kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edü\ú T, eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\Te\T, Äqø£≥º\ ìs¡«Vü≤D düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛e&É+ 5. düeTÁ>∑ rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\, &Ó˝≤º ìs¡«Vü≤D ˝Òøb£ ˛e&É+.
#·Áø£yê‘ê\ Á|üuÛ≤yê\T
1891`2009 eT<Ûä´ e∫Ãq ‘·TbòÕqT¢ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
õ˝≤¢ rÁe ‘·TbòÕqT¢ HÓ\÷¢s¡T 11 ø£ècÕí 8 ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 4 lø±≈£îfi¯+ 4 $XÊK|ü≥ï+ 3 Á|üø±X¯+ 2 >∑T+≥÷s¡T 1 |ü•ÃeT >√<ëe] 0 $»j·Tq>∑s¡+ 0
kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕqT¢ 21 15 11 10 7 4 2 0 0
1977 qe+ãsY˝À dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT n‘·´+‘· uÛ Ñ j · T +ø£ s ¡ y Ó T Æ q ‘· T bò Õ qT>± Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ #· ] Á‘· ˝ À ì*∫b˛sTT+~. 9941 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 900 eT+~øÏ ô|’ > ± >∑ \ ¢ + ‘· j · ÷ ´s¡ T . 34 \ø£ å \ eT+~øÏ ô|’ > ± ìsêÁX¯j·TT\j·÷´s¡T. 2.5 \ø£å\ |üX¯óe⁄\T #·ìb˛j·÷sTT. #·Áø£yê‘ê dü+<äs¡“¤+>± dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕD qwüº+ 33,36,000 mø£sê˝À¢ |ü+≥ qwüº+ »]–+~. 10,14,800 n‘·´~Ûø£+>± ‘·TbòÕq¢‘√ bÕ≥T ‘·s¡#·T>± e#˚à es¡<ä\T, Çfi¯ó¢ <Óã“‹HêïsTT. Á|üuÛÑT‘·«, Á|ü»\≈£î #Ó+~q uÛÑeHê\≈£î $<Û«ä +düøs£ y¡ TÓ qÆ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ ø±s¡D+>±H˚ »s¡T>∑T‘·T+~. s¡÷.172 ø√≥¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕq¢˝À 90 XÊ‘êìøÏ ô|’>± eTs¡D≤\T #·Áø£yê‘ê\ eTTK´yÓTÆq Á|üuÛ≤yê\qT ~>∑Te $<Ûä+>± eTTì–b˛e&É+ e\¢H˚ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T ˝Ò≈£î+&Ü #·Áø£yê‘·|ü⁄ ‘·TbòÕq¢˝À eTs¡D≤\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ eØZø£]+#·e#·TÃ. +{≤sTT. ÁbÕD qwüº+, >±j·÷\T, n+≥Tyê´<ÛäT\T, ˇ‹Ô&çøÏ ˇø£y˚fi¯ ñHêï ˙{Ï eTT+|ü⁄‘√ bÕ≥T uÛÑeHê\T ≈£L* dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ Äs√>∑´ düeTdü´\T b˛e&É+ e+{Ï yê{Ï ¬s+&ç+{Ï e\¢ eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ìyêkÕ\qT ø√˝ÀŒe&É+ eTs¡D≤˝‘√ bÕ≥T ˙{Ïe\¢ e#˚à &Éj˚T]j·÷, n‹kÕs¡+, |üX¯ó dü+|ü<äqT ø√˝ÀŒe&É+, |ü+≥\≈£î, e´ekÕj·T f… Æ b ò Õ sTT&é , yÓ ’ s ¡ ˝ Ÿ ôV≤|ü f … Æ { Ï d t e+{Ï n+≥Tyê´<Û ä T \T, πøåÁ‘ê\≈£î qwüº+. q÷´yÓ÷ìj·÷, ø√]+‘·<ä>∑TZ e+{Ï XÊ«düø√X¯yê´<ÛäT\T, ‘·≥Tº, >±´Ák˛º m+Á{Ï{Ïdt, ø£\sê, ø±yÓTs¡T¢, »«s¡+ yÓTT<ä\>∑T yê´<ÛäT\T Á|üC≤ kÂø£sê´\≈£î qwüº+ ekÕÔsTT. |üsê´es¡D e´edüú≈£î n+‘·sêj·T+, qwüº+.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
79
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. #·Áø£yê‘ê\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Cyclones Mitigation Strategies)
3.1 |ü]#·j·T+
3.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
#·Áø£yê‘ê\T, $kÕÔsy¡ TÓ qÆ |ü]~Û‘√, ô|qT>±\T\‘√ ≈£L&ç, 3.3.1. ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T: n\Œ|”&Éq πø+Á<ä+ #·T≥÷º e\j·÷ø±s¡+˝À ‹]π> $<Ûä«+düø£s¡ m. ãVüQfi≤s¡úø£ kÕ<Ûäø£ ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T: ‘·TbòÕqT\T (Cyclones are Violent storms , often of vast rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì ø=ìï Á|ü<˚XÊ\˝À dü¬s’q Äø£è‹‘√ extent Characterized by high winds rotating about a calm ãVü≤fi≤s¡∆ kÕ<Ûäø£ ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡¢qT ì]à+#ê*. á ôw\ºs¡¢qT centre of low atmospheric pressure). á n\Œ|”&Éq πø+Á<ä+ ‘·TbòÕqT ‘êøÏq|ü&ÉT |ü⁄qsêyêdü πø+Á<ë\T>±, kÕ<Ûës¡D ‘·s¡#·T>± >∑+≥≈£î 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ ø£<äT\T‘·T+~. düeTj·÷˝À¢ bÕsƒ¡XÊ\\T ˝Ò<ë ø£eT÷´ì{° πø+Á<ë\T>± ñ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ eTs¡˝≤eTs¡˝≤ e#˚à |üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. ‘·TbòÕqT düeTj·T+˝À Á>ö+&ÉT bò˛¢s¡TqT #·Áø£yê‘ê\ (‘·TbòÕqT¢) e\ ô|<ä› m‘·TqÔ ÁbÕD qwüº »s¡T>∑T‘·T+~. |üX¯óe⁄\≈£î, yÓTT<ä{Ï n+‘·düTÔqT eTqTwüß\≈£î ôw\ºs¡T>± JeH√bÕ~Û neø±XÊ\T <Óã“‹+{≤sTT. Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T yê&Ée#·TÃ. ÄdüTÔ\≈£î qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. eTÚ*ø£ edü‘·T\T rÁe+>± _. rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+: <Óã“‹+{≤sTT. Ä $<Û+ä >± $|ü‘T· Ô dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT kÕ~Û+∫q rs¡πsK yÓ+ã&ç XÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‹˝À |ü#·Ãì eèøå±\qT n_Ûeè~∆ ‹s√>∑eTq e÷s¡Z+ |ü&ÉT‘·T+~. Hê≥&É+ e\q ‘·TbòÕqT Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#·e#·TÃ. |ü#·Ãì eèøå±\‘√ @s¡Œ&çq Vü≤]‘· y˚TK\ (green belt) qcÕºìï ‘·–ZdüTÔ+~. n&Ée⁄\T ã\yÓTÆq >±\T\T, Äø£dæàø£ es¡<ä\qT #· Á ø£ y ê‘· + @s¡ Œ &É { ≤ìøÏ ø=+‘· dü e Tj· T + n&ÉT≈¶ î£ H˚ $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ã|òsü Y CÀHé (buffer zone) >± |üì #˚kÕÔsTT. rdüT≈£îqï|üŒ{Ïø,° n$ rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT Äø£kÕà‘·T>Ô ± ‘ê≈£î‘êsTT. n&Ée⁄\T ˝Òì#√ #·Áø£yê‘·+ ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ ‘˚*ø£>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. s¡ø£åD>± ì*#˚ n&Ée⁄\T ˝Òì#√≥ ˙s¡T ô|<ä› #·Áø£yê‘· ø£<ä*ø£, n~ @s¡Œ&˚ rs¡T, n~ |üj·Tì+#˚ e÷sêZìï m‘·TÔq uÛÑ÷uÛ≤>∑+ô|’øÏ Á|üeVæ≤+∫, $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeT XÊ{Ï˝…’{Ÿ |üdæ>∑≥º>∑\<äT. eTT+<äT>± }Væ≤+∫q #·Áø£yê‘· e⁄‘·T+~. n&Ée⁄\T q•+#·&+É e\¢ es¡Tdü>± e#˚à #·Áø£yê‘ê\T |üj·Tì+#˚ e÷s¡Z+˝À ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚dæ, Ä ÁbÕ+‘ê\qT ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘·+˝ÀøÏ eT]+‘·>± #=#·TÃ≈£îb˛‘êsTT. U≤∞ #˚sTT+#·e#·TÃ. dæ. Ç+»˙sY¶ ìsêàD≤\T(( Engineered Structures): nsTT‘˚ #·Áø£yê‘ê\T uÛÑ÷$Tì m|ü&ÉT ‘ê≈£î‘êj·Tqï~ ìsêàD≤\T ã\yÓTÆq >±\T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ø=~› >∑+≥\≈£î eTT+<äT e÷Á‘·y˚T }Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. ñ+&Ü*. eT+∫ düú˝≤ìï m+|æø£ #˚düTø√e&É+ ≈£L&Ü #ê˝≤ #·Áø£yê‘ê\T uÛ÷Ñ $Tì m|ü&ÉT, mø£ÿ&É ‘ê≈£î‘êj·Tqï~ ø£∫Ñ·+>± eTTK´+. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛeÑ Hê\qT kÕúìø£+>± #Ó|üŒ&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. \_Û+#˚ kÕeTÁ–‘√H˚ ì]àkÕÔs¡T. n+<äT˝À Ç+»˙]+>¥ ñ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñwüº eT+&É\ #·Áø£yê‘ê\T, uÛ≤Ø esê¸\T, ‘êŒ<äø±\T @MT ñ+&Ée⁄. Væ≤eTbÕ‘ê\T, o‘·\ eT]j·TT e&É>±\T\≈£î dü+ã+~Û+∫q ô|’ yê{Ï‘√ bÕ≥T ~>∑Te ù|s=ÿqï eT+∫ ìsêàD |ü<ä∆‘·T\qT ôV≤#·Ã]ø£\qT uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡DXÊK C≤Ø #˚düTÔ+~. ‘·TbòÕqT bÕ{Ï+#ê*. ôV≤#·Ã]ø£\qT XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú, #·Áø£yê‘· >±* ‘·TbòÕqT¢ rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT eTT+#Ó πs&çjÓ÷, f…*$»Hé, f…*bò˛Hé, bòÕ´ø˘‡, ôV’≤ Á|üj·÷]{° ‘·TÔ‘êsTT. ø±ã{Ϻ, uÛÑeHê\qT m‘·ÔsTTq ~HÓï\T ˝Ò<ë f…*Á>±eTT\T, ãVæ≤s¡+>∑ Á|üø≥£ q\T, |üÁ‹ø£˝À¢ Á|üø≥£ q\ <ë«sê eT{Ϻ ~ã“\ô|’ ì]à+#ê*. #˚kÕÔs¡T.
3.2 ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£
$eq |ü_¢πøwüHé‡
80
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Çfi¯¢qT >±*, es¡<ä $<Ûä«+dü+ qT+&ç ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>±
Á|üj÷· DÏ+∫q e÷sêZ\T ì]›wyºü TÓ qÆ yêj·TT y˚>±\T dü+uÛ$Ñ +∫q rs¡TqT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. yÓ|’ Øü ‘·´ e÷´|ü⁄ ‘·s#¡ ÷· #·Áø£yê‘ê\≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT düŒwüº+>± ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ç~ #·Áø£yê‘· rÁe‘·qT, Ä ÁbÕ+‘·+˝À |ü\T s¡ø±\ qwüº rÁe‘·\qT n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. yÓ|’ Øü ‘ê´ e÷´|ü⁄qT >∑‘+· ˝Àì yê‘êes¡D ]ø±s¡T¶\T, yêj·TT y˚>∑ #·]Á‘·, es¡<ä\ Äeè‹Ô yÓTT<ä\>∑T yê{Ï Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. _. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ô|’ ìj·T+Á‘·D: <äTs¡“\‘·« ÁbÕ+‘ê\˝À øÏ¢wüºyÓTÆq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ø£ìwüº+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ ìj·T+Á‘·DqT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ dæsú y¡ TÓ qÆ ìyêkÕ\T <ë<ë|ü⁄ |üP]Ô>± eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+˝À ø°\ø£ edü‘·T\ ø£ \ Œq ‘· | ü Œ ìdü ] >± ñ+&Ü*. uÛ Ñ ÷ $ìjÓ ÷ >±ìï Áø£eTãB∆ø£]+#·&ÜìøÏ $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·&É+‘√ bÕ≥T uÛÑeq ìsêàD ø√&é\qT neT\T #˚j·÷*. dæ. ‘·TbòÕq¢qT >∑T]Ô+#·&É+, ôV≤#·Ã]+#·&É+: #·Áø£yê‘ê\qT düÁø£eT+>± n+#·Hê y˚dæ, Á|ü»\≈£î ‘·«s¡>±, düø±\+˝À ôV≤#·Ã]+#·&É+ e\¢ yês¡T $|ü‘·TÔqT m<äTs=ÿe&ÜìøÏ düqï<ä∆eTe⁄‘ês¡T. ‘·<ë«sê ÁbÕD, ÄdæÔ, JeH√bÕ~Û, eTÚ*ø£ edü‘·T\ô|’ Á|üuÛ≤e+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+~. uÛÑ$wü´‘Y˝À dü+uÛÑ$+#˚ Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\˝À ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\qT ≈£î~+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä ¨+ eT+Á‹‘·«XÊK rs¡ ÁbÕ+‘· sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À C≤rj·T #·Áø£yê‘· eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq ÁbÕC…≈£îº (National Cyclone Risk Mitigation Project (NCRMP) ) qT eT÷&ÉT <äX¯˝À¢ ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
<äè&ÛÉ+>± ì]à+#ê*. ìsêàD≤\qT |ü{Ϻ ñ+#˚ nìï eT÷\ø±\T edüTeÔ ⁄\T ô|ø¬’ >∑jT· ≈£î+&Ü ˝Ò<ë m>∑s≈¡ î£ +&Ü n&ÉT¶≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ô|’ ø£|ü⁄Œ\T u≤>± eTT+<äT≈£î e+– ñ+&É≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*. es¡Tdü>± ñ+&˚ eèøå±\T ø£e#·+ ˝≤>± |üì #˚d,æ es¡<\ ä T ‘êøÏ&çì ‘·–ZkÕÔsTT. uÛÑeHê\T >±*ì, ˙{Ïì n&ÉT¶≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*. ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê\qT ì\« #˚ùd uÛÑeHê\T >±\T\T, ˙{Ï qT+&ç s¡øÏå+|üã&˚ $<Ûä+>± ñ+&Ü*. qB Äqø£≥º\qT dü+s¡øÏå+#ê*. ø£eT÷´ìπøwüHé ˝…’q¢qT uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À y˚j·÷*. $|ü‘·TÔ <äTs¡“¤\‘·« ÁbÕ+‘ê\˝À ø£eT÷´ì{° ôw\ºs¡T¢>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚+<äT≈£î <äè&ÛÉyÓTÆq ¨fi¯¢qT ì]à+#ê*. &ç. es¡<ä ìs¡«Vü≤D (Flood management) : #·Áø£yê‘· Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î+&Éb˛‘· esê¸\T, ã\yÓTÆq >±\T\T, ‘·TbòÕqT rÁe‘· yÓTT<ä\>∑Tq$ es¡<ä\≈£î <ë]rkÕÔsTT. uÛÑ÷bÕ‘ê\T (landslides) dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü ñ+~. n+<äTe\¢ es¡<ä ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ \qT rdüTø√yê*. Ç. eèø£å düeT÷Vü‰ìï yÓTTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ : yÓTTø£ÿ\, eèøå±\ y˚s¡T¢ H˚\qT #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü #˚dæ, eTè‹ø±ø£åj·÷ìï ìyê]kÕÔsTT. ˙{Ï Á|üyêVü‰ìï n&ÉT¶≈£îì, es¡<ä\qT ìyê]+#·&É+ ˝Ò<ë ‘·–Z+#·&É+ #˚kÕÔsTT. #Ó≥¢qT es¡Tdü>± Hê≥&É+ e\¢ n$ >±*ì n&ÉT¶≈£îH˚ wind break>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. rÁeyÓTÆq y˚>∑+‘√ M#˚ >±\T\qT n&ÉT¶ø√e&ÜìøÏ rs¡ ÁbÕ+‘· ÄÁX¯j·T ‘√s¡D (Coastal Shelterbelt) yÓ T Tø£ ÿ \qT n_Û e è~∆ #˚ j · ÷ *. Ç~ rÁe $HêX¯qø£s¡yÓTÆq Á|üuÛ≤yê\qT ‘·–ZdüTÔ+~. ˇ]kÕ‡ yÓ’|üØ‘·´+ National Cyclone Risk Mitigation Project #·Áø£yê‘· eTT|ü⁄Œ ñqï rs¡ ÁbÕ+‘ê\ yÓ+ã&ç rs¡ ÁbÕ+‘· ‘√s¡D yÓTTø£ÿ\T Hê≥e\dæq nedüsêìï m‹Ô #·÷|æ+~. \ø£å´+: #·Áø£yê‘ê\qT n+#·Hê y˚ùd, yê{Ï e÷sêZìï Ç+<äTø√dü+ m+#·Tø=qã&˚ yÓTTø£ÿ\ C≤‘·T\T πøe\+ ã\yÓTÆq |üd>æ f∑ ,ºÒ ôV≤#·Ã]ø£ e´edü\ú qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É , ãVüQfi¯ $|ü‘T· Ô ‘·TbòÕqT >±\T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü eTT|ü⁄Œ ìsêàD+˝À kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»q eTè‹Ôø±ø£åj·÷ìï n&ÉT¶≈£îH˚ $<Ûä+>± ≈£L&Ü ñ+&Ü*. ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T¢, Äqø£≥º\ ìsêàD+ yÓTT<ä\>∑T \øå±´\‘√ á 3.3.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T : ÁbÕC…≈£îºqT #˚|ü≥º&É+ »]–+~. á ÁbÕC…≈£îº <ë«sê ˇ]kÕ‡˝À m. yÓ’|üØ‘ê´\ e÷´|ü⁄\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+(Hazard map- 5.60 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 5.50 \ø£å\ eT+~øÏ Á|üjÓ÷»q+ ping) ø£\T>∑T‘·T+<äì uÛ≤$düTÔHêïs¡T. á ÁbÕC…≈£îºqT C≤rj·T $|ü‘·TÔ >±* y˚>±ìøÏ, ~X¯\≈£î dü+ã+~Û+∫q yê‘êes¡D ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (The National Disaster Managment ]ø±s¡T\¶ T Ä ÁbÕ+‘·+˝À >±\T\ dü+uÛ≤e´‘·qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Authority (NDMA) <ë«sê neT\T #˚kÕÔs¡T. á ÁbÕC…≈£îºqT <ëì <ë«sê #·Áø£yê‘ê\qT ÁbÕs¡+uÛÑ rÁe+>±q÷, ‘·s¡#·T>± mHé&çm+m, πø+Á<ä ¨+ e´eVü‰sê\ XÊK ìs¡+‘·s¡+ #ê˝≤ $<Ûä«+düø£s¡+>±q÷ ñ+≥T+~. >∑‘· ]ø±s¡T¶\T, n$ |üs¡´y˚øÏåkÕÔsTT.
3.4 C≤rj·T #·Áø£yê‘· eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ) ÁbÕC…≈î£ (º
$eq |ü_¢πøwüHé‡
81
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ÁbÕC…≈£îº˝Àì eTTU≤´+XÊ\T: ø£eT÷´ì{° düMTø£s¡D, •ø£åD ‘·TbòÕqT ôw\ºsT¡ ,¢ s√&ÉT¢ ìsêàD+, Äqø£≥\ º ]ù|s¡T e+{Ï
‘·TbòÕqT eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq eTÚ*ø£ edü‘·T\ ìsêàD+ $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ìs¡«Vü≤Dô|’ kÕeTs¡ú´ ìsêàD≤ìøÏ kÕ+πø‹ø£ düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&É+ ÁbÕC…≈£îº ìs¡«Vü≤D, neT\T≈£î düVü≤ø±s¡+‘√ bÕ≥T kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, $C≤„q düe÷#ês¡ düèwæº+#·&É+. neT\T #˚j·Tã&˚ sêÁcÕº\T :
yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À á ÁbÕC…≈£îºqT ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝À neT\T #˚kÕÔs¡T.
düVü‰ sêh kÕúsTT @C…˙‡\T, dü+düú\≈£î kÕeTs¡ú´ ìsêàD+˝À düVü≤ø±s¡+ n+<äCÒj·T&É+. 3. ˇ]kÕ‡˝À ◊dæ»&ém+ <äèø£Œ<∏ë\qT neT\T #˚j·T&É+ : Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± bÕsêB|t ` <Ûäsêà>√bÕ˝Ÿ|üPsY ` ∫*ø± n>±<Ûë\‘√ bÕ≥T rs¡ ÁbÕ+‘· neπøå|ü $uÛ≤>±ìøÏ ◊dæ»&ém+ Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+‘√ düVü‰ sêh kÕúsTT @C…˙‡\T, dü+düú\≈£î kÕeTs¡ú´ ìsêàD+˝À düVü≤ø±s¡+ n+<äCÒj·T&É+. 4. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À ◊dæ»&ém+ <äèø£Œ<∏ë\qT neT\T #˚j·T&É+: á ÁbÕC…≈£îº e´j·T+ s¡÷.1425 ø√≥T¢. Bì 2015 &çôd+ãsY 31 Hê{ÏøÏ |üP]Ô #˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
ÁbÕC…≈£îº e´j·T+ :
3.6 #·Áø£yê‘ê\T uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+
á ÁbÕC…≈£îº yÓTT‘·Ô+ e´j·T+ s¡÷.1496.71 ø√≥T¢. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î s¡÷.1198.44 ø√≥¢ düe÷qyÓTÆq Ä]úø£ #·Áø£yê‘ê\T Á|ü|+ü #·+˝Àì nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ÁbÕD≤\≈£î, düVü≤ø±sêìï n+~düTÔ+&É>±, ˇ]kÕ‡ Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷.132.98 ÄdüTÔ\≈£î uÛ≤Ø eTT|ü⁄Œ yê{Ï\¢CÒdüTÔHêïsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø√≥T¢, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ s¡÷.165.29 ø√≥T¢ uÛÑ]düTÔHêïsTT. dü+uÛÑ$düTÔqï $<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq #·Áø£yê‘ê\T ‘·eT e÷s¡Z+˝À ñ +&˚ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T, Be⁄\˝À ô|qT $<Ûä«+dü+ düèwæºdüTÔHêïsTT. >±*‘√ ≈£L&çq ‘·TbòÕqT e\¢ n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T, esê¸\ e#˚à es¡<ä\T, yê{Ï‘√ bÕ≥T ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T (Integrated Caostal Zone Management Project ø£\>∑\dæ rÁe $<Ûä«+dü+ düèwæºkÕÔsTT. 1977 qe+ãsY 19q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rsêìï ‘ê≈£î‘·T+<äì uÛ≤$+∫q ˇø£ #·Áø£yê‘·+ (ICZMP)) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ πø+Á<ä |üsê´es¡D eT]j·TT n≥M Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤ºqT eT+Á‹‘·«XÊK n<Ûä«s¡´+˝À düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\ ‘êøÏ+~. nø£ÿ&ç Á|ü»\≈£î eTT+<ädTü Ô ôV≤#·Ã]ø£ #ê˝≤ Ä\dü´+>± ìs¡«Vü≤D ÁbÕC…≈î£ (º ICZMP) qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. <˚X+¯ ˝À düeTÁ>∑ #˚s&¡ +É ˝Ò<ë ndü\T n+<äøb£ ˛e&É+ e\q #ê˝≤eT+~ Á|ü»\T #·ìb˛j·÷s¡T. kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕqT n\»&ç (storm sturge) e\¢ rs¡ ÁbÕ+‘· ìs¡«Vü≤D <äèø£Œ<∏ëìï neT\T #˚j·T&É+, >∑T»sê‘Y, 65 Á>±e÷\T, ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛>±, düTe÷s¡T 21 Á>±e÷\T ˇ]kÕ‡, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÁcÕº\˝À düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· Äqyêfi¯ó¢ ˝Ò≈î£ +&Üb˛j·÷sTT. á ‘·TbòÕqT n\»&ç 5.7 MT≥s¡¢ eT+&É\ ìs¡«Vü≤D <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&É+˝À C≤rj·T (19 n&ÉT>∑T\) m‘·TÔ, 80 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ (50 yÓTÆfi¯¢) bı&Ée⁄, 16 kÕeTs¡ ú ´ ìsêàD+˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìøÏ dü V ü ≤ ø±s¡ + øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ (10 yÓTfiÆ )¢¯ yÓ&\É TŒ ñqï≥T¢ ìsêú]+#·&+É »]–+~. n+~+#·&Éy˚T á ÁbÕC…≈£îº Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+. Ç~ >∑+≥≈£î 190 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ (120 yÓTÆfi¯¢) y˚>∑+‘√ rsêìï á ÁbÕC…≈£îº˝À Hê\T>∑T n+XÊ\T ñHêïsTT. n$ ‘êøÏ+~. á ‘·TbòÕqT ‘êøÏ&çøÏ >∑T¬s’q u≤~Û‘·T˝À¢ n‘·´~Û≈£î\T e\q ≈£L©\T ø±e&É+ >∑eTHês¡Ω+. Bìe\¢ eTè‘·T\qT 1. kÕeTs¡ú´ ìsêàD+: Ç+<äT˝À $|ü‘·TÔ πsK\ (hazard lines) e÷´|æ+>¥, ø£ìô|≥º&É+ ø£wüº+>± e÷]+~. >∑T]Ô+#·&É+, Vü≤<äT›\T ìs¡ísTT+#·&É+, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘·+ 3.6.1 n‘·´+‘· <äTs¡“¤\yÓTÆq >∑èVü‰\T yÓ+ã&ç rs¡ ÁbÕ+‘· neπøå|ü $uÛ≤>±\qT (Coastal sediment) #·Áø£yê‘·+ e\¢ ˇø£ e÷qe Äyêdü <äTs¡“¤\‘·«+ n~ >∑T]Ô+#·&É+. HÓ\ø=ì ñqï Á|ü<X˚ +¯ , #·Áø£yê‘·+ dü+uÛ$Ñ +#˚ dü+uÛ≤e´‘· (Prob2. >∑T»sê‘Y˝À düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\ ìs¡«Vü≤D ability), <ëìe\¢ qwüºb˛j˚T uÛÑeHê\ kÕúsTTô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ <äèø£Œ<∏ë\qT neT\T #˚j·T&É+: +≥T+~. n~Ûø£ y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq >±\T\T, ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\≈£î Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± >∑˝ŸŒ¤ Ä|òt ø£#Y‘√ düVü‰ rs¡ ÁbÕ+‘· uÛÑeHê\T ‘·≥Tºø√ì jÓT&É\ yê{Ïì <äTs¡“¤\yÓTÆq yê{Ï>± neπøå|ü $uÛ≤>±ìøÏ ◊dæ»&ém+ Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+‘√ |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. kÕ<Ûës¡D+>±, ø£\|ü #·Á{≤\‘√ ≈£L&çq ‘˚*ø£
3.5 düMTø£è‘· rs¡ ÁbÕ+‘· eT+&É\ ìs¡«Vü≤D ÁbÕC…≈£îº
$eq |ü_¢πøwüHé‡
82
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
bÕ{Ï ìsêàD≤\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫, ≈£î[¢b˛sTTq ø£\|ü, ã\V”≤qyÓTÆq >√&É\T ø£*– ñqï≥Te+{Ï bÕ‘· uÛÑeHê\T #·Áø£yê‘ê\≈£î n‘·´+‘· <äTs¡“¤\‘·«+ ø£*– ñ+{≤sTT. ø±+Áø°≥T u≤¢≈£î\‘√ ù|\e+>± ì]à+∫q Çfi¯ófl ≈£L&Ü <äTs¡“\¤ +>± ñ+{≤sTT. ~>∑Te ÁbÕ+‘· Be⁄˝À¢ ñ+&˚ |ü≥ºD, Á>±MTD ø£eT÷´ì{°\T, ˝À‘·≥Tº rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\T ˝Ò<ë qB es¡<ä yÓTÆ<ëHê˝À¢ ìedæ+#˚ yê]ì #·Áø£yê‘ê\≈£î <äTs¡“¤\yÓTÆq yê]>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É‘ês¡T. Ç+ø±, Ä ÁbÕ+‘·+, uÛÑeHê\T, ‘·TbòÕqT ‘êøÏ&çøÏ >∑Ts¡j˚T´ rs¡T ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À ‘·TbòÕqT >±* y˚>+∑ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
3.6.2 uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤yê\T ‘·TbòÕqT n\»&ç, n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\ |üs¡´ekÕq+>± kÕ<Ûës¡D+>± ~>∑Te ù|s=ÿqã&çq qcÕº\T ø£\T>∑T‘êsTT. eèøå±\T ≈£L*b˛sTT s¡yêD≤≈£î, düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î Ä≥+ø£+ ø£*–+#·&É+ ôdH’ b é ˛düT\º T, $<äT´‘Y dü+Ô uÛ≤\T, Á{≤Hé‡$TwüH˝é H’… é ≥es¡≈¢ î£ qcÕº\T yê{Ï\¢&É+ düÁø£eT+>± ˝Òì øÏ{Ïø°\T, øÏ{Ïø° #·Á{≤\≈£î qwüº+ yê{Ï\¢&É+ ô|’ ø£|ü⁄Œ\≈£î qwüº+ »s¡>∑&É+ düÁø£eT+>± ˝Òì |æ≥º>√&É\T ≈£L*b˛e&É+ |ü\T s¡ø±\ Á|üVü≤Ø >√&É\T ≈£L*b˛e&É+ n~Ûø£ e‹Ô&ç ø±s¡D+>± >√&É\‘√ bÕ≥T ô|’ ø£|ü⁄Œ\T ≈£L*b˛e&É+ ‘˚*ø£ bÕ{Ï ô|’ ø£|ü⁄Œ\T ø£*–, bı&ÉyÓ’q >√&É\T ñqï uÛ≤Ø bÕ]ÁXÊ$Tø£ uÛeÑ Hê\T ˝À|ü*, yÓ\T|ü* >±* ˇ‹Ôfi¢¯ ø±s¡D+>± ≈£L*b˛e&É+ Ädtu…kÕºdt πs≈£î\T ô|fi¯ódüTu≤s¡&É+ ÇqT|ü düÔ+uÛ≤\ô|’ ô|’ ø£|ü⁄Œ>± y˚dæq ÇqT|ü πs≈£î\T m–]b˛e&É+
3.6.3 uÛeÑ Hê\≈£î qwü+º yê{Ï\≈¢ î£ +&Ü rdüTø√e\dæq s¡ø£åD #·s¡´\T
m≥Te+{Ï >√&É\T ˝Ò<ë _>∑TdüT≈£îb˛j˚T ø£≥º&Ü\T ˝Ò≈£î+&Ü m‘·ÔsTTq düÔ+uÛ≤\T (stilt) MT<ä ˝Ò<ë eT{Ϻ ~HÓï\ô|’ ì]à+#·Tø√yê*. 2. ‹HÓï\T eT]j·TT düú\eTT(Platforms and orientation) m. $&ç>± ñ+&˚ uÛÑeHê\≈£î Bs¡È #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+ ˝Ò<ë #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ Á|üD≤[ø£ ø£+fÒ e\j·÷ø±s¡ ˝Ò<ë ãVüQeTTK Á|üD≤[ø± Äø±sêìï m+#·Tø√yê*. _. >∑ õ _õ Á|ü D ≤[ø£ ‘ √ ì]à+#· ã &ç q nkÂwü º e (assymmetrical) yÓTÆq uÛÑeq+ ø£+fÒ <ä≥ºyÓTÆq ‹HÓï (compact platform) ‘√ ì]à+#·ã&çq kÂwü˜e uÛÑeq+ (symmetrical building) eT]+‘· dæús¡+>± ñ+≥T+~. nkÂwü ˜ e ìsêàD+ >±\T\T/ #· Á ø£ y ê‘ê\≈£ î dü+ã+~Û+∫q qcÕº\≈£î eT]+‘· nqTe⁄>± ñ+≥T+~. 3. |ü⁄Hê<äT\T |ü⁄Hê~øÏ s¡÷|üø\£ Œq #˚ùd düeTj·T+˝À ~>∑Te Çe«ã&çq bÕsê$T‘·T\qT ‘·|üŒ≈£î+&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. m. ‘·TbòÕqT n\»&ç ˝Ò<ë es¡<ä Á|üuÛ≤e+: uÛ≤Ø es¡¸+, y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ n\»&ç‘√ ≈£L&çq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\qT es¡<佑√ eTT+#Ó‘·TÔ‘·T+~. y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ n\»&ç rsêìøÏ 10 qT+&ç 15 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈£î Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. Ç~ rsêìøÏ Á|üj·÷DÏ+#˚ ø=~› ñÁ<˚ø£+ #·\¢ã&ÉT‘·T+~. _. m‘·ÔsTTq düÔ+uÛ≤\ (stilts)ô|’ uÛÑeHê\T:m‘·ÔsTTq düÔ+uÛ≤\ô|’ uÛÑeHê\qT ì]à+#˚≥|ü&ÉT düÔ+uÛ≤\T Çs¡ T yÓ ’ | ü ⁄ ˝≤ _>∑ T ‘· T >± ñHêïj· ÷ ? ˝Ò < ë? nì |ü]o*+#·&É+ nedüs¡+. 4. yê˝Ÿ zô|ì+>¥‡ m. >∑<+ä ‘ê ˙{Ï‘√ ì+&çq|ü&ÉT n$ ãj·T≥≈£î yÓfi&¢¯ ÜìøÏ m<äTs¬ <äTs¡T>± wü≥sº T¡ ¢ ˝Ò≈î£ +&Ü s¬ +&ÉT ø£Hêï\T ñ+#ê*. n+‘·≈£î $T+∫ ô|’ ø£|ü⁄Œ≈£î øÏ+<ä m≥Te+{Ï zô|ì+>¥‡ (øÏ{Ïø°\T e+{Ï$) ñ+&Ésê<äT _. ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\≈£î ã\+>± ‘êfi≤\T y˚ùd @sêŒ≥T¢ ñ+&Ü*. >±¢dTü / ø£\|ü bÕ´HÓfió¯ ¢ >∑{>ºÏ ± _–+∫ ñ+&Ü*.
1. düú\ m+|æø£ 5. >±¢düT bÕ´HÓ*+>¥ (Glass Panelling) #·Áø£yê‘· >±* ‘·TbòÕqT\T (cyclonic windstorms) m. ‘·TbòÕq¢ dü+<äs“¡ +¤ ˝À n~Ûø£ y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq >±* |”&qÉ + kÕ<Ûës¡D+>± düèwæº+#˚ ‘·TbòÕqT ‘·s¡+>±\T rs¡ ÁbÕ+‘êìï ˝Ò<ë >±*˝À m–πs edüTÔe⁄\ e\¢ >±E øÏ{Ïø°\T, eTT+∫y˚kÕÔsTT. #·Áø£yê‘· Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘ê\˝À, rs¡ ÁbÕ+‘· >∑yêøå±\T |ü–*b˛‘·T+{≤sTT. >±E >∑yêøå±\T (panes) düMT|ü+˝À eTT+|ü⁄ kÕúsTTøÏ m>∑Teq ñ+&˚ $<Ûä+>± düú˝≤ìï #ê˝≤ düqï>± ñ+&É≥+ e\¢ >±* |”&ÉHê\≈£î ‘˚*ø£>± m+#·Tø√yê*. düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq m‘·ÔsTTq Á|ü<˚X¯+ \uÛÑ´+ |ü–*b˛‘êsTT. ø±q|ü&ÉT ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T >∑]wüº kÕúsTTøÏ #˚πs m‘·TÔ es¡≈£î _. n+<äTe\¢ >±E |òü˝ø±\ |ü]e÷D≤ìï ‘·–Z+#ê*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
83
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
yê{Ïô|’ bÕ¢dæºø˘ |òæ˝Ÿà ˝Ò<ë ù||üsY Ádæº|t‡ n‹øÏ+#ê*. dæ. >±E |òü˝≤ø±\≈£î yÓ\T|ü\ yÓT{≤*ø˘ bòÕ´Á_ø˘/yÓTwtqT neTsêÃ*. &ç. wü≥ºs¡¢≈£î dü¬s’q ‘êfi≤\T @sêŒ≥T #˚j·÷*. >√&É\≈£î #·Á{≤\qT >∑{Ϻ>± neTsêÃ*. 6. ô|’ø£|ü⁄Œ ìsêàD+ (Roof Architecture) m. yê\T ø£*–q ô|’ø£|ü⁄Œ (Pitched roof) ‘√ ≈£L&çq uÛeÑ Hê\T, øÏw¢ yºü TÓ qÆ Á|ü<X˚ Ê\ô|’ >±* Á|üu≤Û yêìï <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈£îì s¡÷|òt ÁbıC…ø£åqT¢ 500 $T©¢MT≥s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #·÷&Ü*. _. ô|’ ø£|ü⁄Œ MT<ä >±* ˇ‹Ô&ÉT\qT ‘·–Z+#·&É+ ø√dü+ @≥yê\T ‘·s¡Vü‰ ô|’ ø£|ü⁄Œ (gable type roof) ø£+fÒ |æs¡$T&é ˝Ò<ë Væ≤|tº ‘·s¡Vü‰ ô|’ ø£|ü⁄Œ eT+∫~. #·Áø£yê‘ê\ e\¢ ø£*>π qcÕºìï ô|q’ ù|s=ÿqï f…ø±ï\J\T, |ü<䛑·T\ <ë«sê ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ. >±* y˚>±ìï ‘·–Z+∫, qcÕºìï ≈£î~+#·&ÜìøÏ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T, nìï ô|<ä› ô|<ä› e´ekÕú|üq\˝À >±* M#˚ ~X¯ yÓ+ã&ç ôw\ºsYu…˝Ÿº yÓTTø£ÿ\qT Hê{≤*.
#˚dTü ≈£îì, ãVæ≤s¡+>∑+>± ø£ì|æ+#˚ $<Û+ä >± ô|≥Tºø√yê*. 8. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTT+<äqT≈£îì uÛ≤$+∫, me]øÏ yês¡T e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·Tø√yê*.
‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq|ü&ÉT #˚jT· e\dæq~ 1. eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø√dü+ kÕúìø£ πs&çjÓ÷, {ÏM ˝Ò<ë ø£eT÷´ì{° ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú n+~+#˚ düe÷#êsêìï $Hê*. 2. øÏ{Ïø°\T, ‘·\T|ü⁄\ìï+{Ïì eT÷dæy˚j·÷*. ‘·\T|ü⁄\qT ø±bÕ&ÉT≈£îì, Ç+{Ï˝À|ü˝Ò ñ+&çb˛yê*. 3. ÄVü ‰ s¡ |ü < ësêú \ qT yê≥sY Á |ò ü P |ò t dü + #· T \˝À uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*. 4. MT Ç+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $\TyÓ’q ÄdüTÔ\ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√+&ç. MT Ä|ü⁄Ô\T, ã+<ÛäTe⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï yê\+{°s≈¢¡ î£ , n~Ûø±s¡T\≈£î Çyê«*. 5. meT¬s˙® ‡ øÏ{ŸqT dæ<+∆ä >± ñ+#·T≈£îì, rÁeyÓTqÆ ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq |üø£å+˝À MT ≈£î≥T+u≤ìï |ü{ÏwüºyÓTÆq |üø±ÿ uÛÑeq+˝ÀøÏ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T˝ÀøÏ rdüT¬øfi≤¢*. 6. düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ yÓfi‚¢ kÕVü≤dü+ #˚j·Tsê<äT. 7. yÓ#·Ã<äHêìï Ç#˚à <äTdüTÔ\qT <Ûä]+∫, s¡ø£åD bı+<ë*.
3.7 ôd’ø√¢Hé d”»qT˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T 1. πs&çjÓ÷ ˝Ò<ë {ÏM\˝À yê‘êes¡D $esê\qT $Hê*. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq dü+<äs¡“¤+˝À Á|ü‹ ˇø£ÿ]ì nÁ|üeT‘·Ô+ #˚j·÷*. kÕ<Ûës¡D+>∑ ˝Ö&é d”Œø£s¡¢ <ë«sê ˝Ò<ë Ç+{Ï+{ÏøÏ ‹]– #Ó|Œü &É+ <ë«sê nÁ|üeT‘·+Ô #˚j·Te#·TÃ. 2. MT ÁbÕ+‘·+˝À ñqï düTs¡øÏå‘·+>± ‘·\<ë#·T≈£îH˚ ÁbÕ+‘ê\ (‘· T bò Õ qT ôw\º s ¡ T ¢ , |ü ø ±ÿ uÛ Ñ e Hê\T yÓTT<ä\>∑Tq$)qT, yê{Ïì #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ n‹ <ä>∑Z], düTs¡øÏå‘· e÷sêZ\qT >∑T]Ô+#·Tø√yê*. 3. Ç+{Ï e<ä› meT¬s®˙‡ øÏ{ŸqT dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√yê*. 4. MT Çfi¯ó¢, #·T≥Tº|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\T düTs¡øÏå‘·+>± ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*. ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{øÏ \° T, ô|ø’ |£ ⁄ü Œ&ÉT, >√&É\qT ‘·TbòÕqT d”»qT≈£î eTT+<˚ ¬s’Á{À|òæ{Ï+>¥, ]ù|s¡T #˚sTT+#·&É+ <ë«sê |ü{Ïwüº|üs¡T#·Tø√yê*. 5. dü]|ü&Ü ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, ˙{Ïì düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚XÊ\˝À ì\« #˚düTø√yê*. 6. MT≈£î dü+ã+~Û+∫q eTTK´yÓTÆq |üÁ‘ê\qT meT¬s®˙‡ øÏ{Ÿ˝À ñ+#·Tø√yê*. 7. kÕúìø£ b˛©düT ùdwº Hü ,é ‘ê\÷ø± Ä|òd” Tü e+{Ï eTTK´yÓTqÆ nÁ&ÉdüT\T, yê{Ï bò˛qT q+ãs¡¢ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
<ä÷s¡+>± yÓfi≤¢*‡ eùdÔ #˚j·Te\dæq$ 1. πs&çjÓ÷ yês¡Ô\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT $+≥÷ ñ+&Ü*. 2. >±\T\T nø£kÕà‘·T>Ô ± ‘·–qZ |üŒ{Ïø,° ãj·T≥≈£î yÓfi¢‚ <Ûs’Ó ´¡ + #˚jT· sê<äT. n~ ‘·TbòÕqT≈£î eTT+<äT Á|üXÊ+‘·‘· ø±e#·TÃ. n~Ûø±s¡ø£+>± ªªÄ˝Ÿ øÏ¢j·TsYµµ Á|üø£≥q e#˚à es¡≈£î y˚∫ #·÷&Ü*. 3. MTs¡T yêVü≤q+˝À ñ+fÒ, düeTTÁ<ëìøÏ, #Ó≥¢≈£î, $<äT´‘Y ˝…’q¢≈£î, ˙{Ï Á|üyêVü‰\≈£î <ä÷s¡+>± ì\bÕ*.
‘·TbòÕqT ‘·s¡Tyê‘· #˚j·Te\dæq$
84
1. n+‘ê düTs¡ø‘åÏ +· >± ñqï≥Tº n~Ûø±]ø£ Á|üø≥£ q yÓ\Te&˚ es¡≈£î ãj·T≥≈£î yÓfi¯¢≈£L&É<äT. ˇø£y˚fi¯ Ç+{Ïì U≤∞ #˚dæ, <ä÷s¡+>± ñ+fÒ, ‹]– sêe#·Ãì dü÷∫+#˚ es¡≈£î y˚∫ ñ+&Ü*. n~Ûø±s¡T\T dü÷∫+∫q e÷s¡+Z ˝ÀH˚ ‹]– sêyê*. ‘=+<äs¡ |ü&É≈£L&É<äT. 2. kºqT yÓ*–+#˚ eTT+<äT ©πøJ\qT ‘·ìF #˚j·÷*. 3. $<äT´‘Y |ü]ø£sê\qT u≤>± Äs¡u…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘˚ ñ |üjÓ÷–+#ê*. 4. bÕeTT\ u≤] qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. 5. ≈£L*q $<äT´‘Y düÔ+uÛ≤\T, <Óã“‹qï Á_&û®\T, uÛÑeHê\T, #Ó≥¢ |ü≥¢ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. 6. es¡<ä ˙{Ï˝À Á|üy˚•+#·sê<äT.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1970 qT+&ç 2005 eT<Ûä´ dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT˝À¢ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ e 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
dü+e‘·‡s¡+ 1971 1972 1977 1979 1981 1982 1984 1985 1990 1990 1999
ÁbÕ+‘·+ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˇ]kÕ‡ #ÓHÓ’ï, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >∑T»sê‘Y >∑T»sê‘Y eTVü‰sêh ‘·$Tfi¯Hê&ÉT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˇ]kÕ‡ ˇ]kÕ‡
eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 9658 100 14,204 594 470 500 512 5000 957 250 8913
source: World Bank
2013˝À es¡Tdü ‘·TbòÕqT¢ 2013˝À es¡Tdü>± Hê\T>∑T rÁe ‘·TbòÕqT¢ yÓqTyÓ+≥H˚ dü+uÛÑ$+#·&É+ kÕ<Ûës¡D Á|ü»\πø ø±≈£î+&Ü |üsê´es¡D y˚‘·Ô\≈£î, Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ≈£L&Ü Ä+<√fi¯q ø£*–k˛Ô+~. 2013 y˚T qT+&ç &çôd+ãsY eT<Ûä´ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À ◊<äT ‘·TbòÕqT¢ dü+uÛÑ$+#êsTT. n$: eTVü‰ùdHé(2013 y˚T), ô|ò’*Hé (2013 nø√ºãsY), ôV≤˝…Hé(2013 qe+ãsY), ˝…Vü≤sY(2013 qe+ãsY), e÷~(2013 &çôd+ãsY). Ç+<äT˝À eTVü‰ùdHé ˇø£ÿ{Ï e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûës¡D ‘·TbòÕqT ø±>±, $T>∑‘êe˙ï ô|qT ‘·TbòÕqT¢. 2013 nø√ºãsY 12q ˇ&çcÕ˝Àì >√bÕ˝Ÿ|üPsY e<ä› rsêìï ‘êøÏq ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&ÉT ˝Òì Ø‹˝À uÛ≤Ø $<Ûä«+kÕìï düèwæº+∫+~. 1999 ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé nq+‘·s¡+ n+‘·{Ï ô|qT ‘·TbòÕqT>± ô|ò’*HéqT ù|s=ÿqe#·TÃ. ô|ò’*Hé ˇø£ÿ ˇ&çcÕ sêh+˝ÀH˚ 18 õ˝≤¢˝À¢ì 1.33 ø√≥¢ eT+~ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. ô|ò’*Hé ‘·TbòÕqT, <ëì e\¢ e∫Ãq es¡<ä\ ø±s¡D+>± ˇ&çcÕ˝À 2.1 \ø£å\ Çfi¯ó¢ |üP]Ô>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. ˇø£ÿ ˇ&çcÕ sêÁcÕºìπø s¡÷. 4,200 ø√≥¢ qwüº+ yê{Ï*¢+~. >∑&ç∫q 23 dü+e‘·‡sê\˝À mqï&É÷ ˝Òì $<Ûä+>± ˇ&çcÕ, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝À Á|üuÛÑT‘·«+ 5,50,000 eT+~ì düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+∫+~. á ¬s+&ÉT sêÁcÕº\‘√ bÕ≥T n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T, C≤s¡â+&é, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, #·rÔdt>∑&Ûé, ;Vü‰sY, ñ ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\qT ≈£L&Ü ô|ò’*Hé eDÏøÏ+∫+~. ô|ò’*Hé ‘êøÏ&çøÏ H˚bÕ˝Ÿ˝Àì ø√dæ, >∑+&ÉøÏ q<äT\≈£î es¡<ä\T e#êÃsTT. nø£ÿ&É @{≤ |òüTq+>± »s¡T|ü⁄≈£îH˚ <äX‚Hé |ü+&É>∑ á ‘·TbòÕqT ø±s¡D+>± |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTT+~. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ô|ò’*HéqT n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT n\»&ç(Very severe cyclonic storm)>± eØZø£]+∫+~. ‘·TbòÕqT rs¡+ <ëfÒ düeTj·T+˝À >∑+≥≈£î 260 øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ô|’>± y˚>∑+‘√ >±\T\T MXÊsTT. ô|ò’*Hé, <ëì nq+‘·s¡+ e∫Ãq ôV≤˝…Hé, ˝…Vü≤sY ‘·~‘·s¡ ‘·TbòÕq¢‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ¬s’‘·T\T 12 \ø£å\ mø£sê\ |ü+≥qT |üP]Ô>± ø√˝ÀŒj·÷s¡T. Ç~ yÓTT‘·Ô+ KØ|òt $d”Ôs¡í+˝À 7e e+‘·T ñ+≥T+~. Çe˙ï n~Ûø±]ø£ >∑D≤+ø±\T e÷Á‘·y˚T. nq~Ûø±]ø£ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ á qwüº+ Ç+ø± m≈£îÿe>± ñ+&Ée#·TÃ. es¡Tdü>± edüTÔqï ‘·TbòÕq¢ e\q $|üØ‘·yÓTÆq |ü+≥, ÄdæÔ, |üX¯ó qwüº+‘√ bÕ≥T ÁbÕD qwüº+ ≈£L&Ü >∑D˙j·T+>± ñ+{À+~. nsTT‘˚ >∑‘·+‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ Ç|ü⁄Œ&ÉT Á|üuÛÑT‘ê«\T #˚|ü&ÉT‘·Tqï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷\ e\q ÁbÕD qcÕºìï u≤>± ‘·–Z+#·>∑*–q|üŒ{Ïø°, |ü+≥ qcÕº\qT, |üsê´es¡D $<Ûä«+kÕìï, $|ü‘·TÔ\ e\¢ e#˚à Ǒ·s¡ qcÕº\qT ≈£î~+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±e&É+ ˝Ò<äT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
85
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. dæ&ÉsY (SIDR) nqT ‘·TbòÕqT ã+>±¢<˚XŸqT ‘êøÏ qwüº+ ø£*–+∫+~ @ dü+e‘·‡s¡+˝À? (1) 1) 15`11`2007 2) 15`11`2008 3) 12`10`2006 4) 12`10`2008 2. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ô|qT‘·TbòÕqT dü+uÛ$Ñ +∫ uÛ≤Ødü+K´˝À Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT b˛>={Ϻq ‘·TbòÕqT dü+uÛÑ$+∫q s√E (1) 1) 15`11`1977 2) 15`11`1978 3) 15`11`1976 4) 15`11`1975 3. @ s√Eq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ô|qT‘·TbòÕqT e˝¢ 10,000 eT+~øÏ ô|’>± #·ìb˛j·÷s¡T? (1) 1) 15 qe+ãsY 1977 2) 15 qe+ãsY 1978 3) 15 qe+ãsY 1976 4) 15 qe+ãsY 1975 4. @ dü+e‘·‡s¡+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À dü+uÛÑ$+∫q rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT e\¢ 63,40,000 eT+~ ìsêÁX¯j·TT\T nj·÷´s¡T eT]j·TT 26,00,000 eT+~ Á|ü»\≈£î qwüº+ yê{Ï*¢+~? 1) 1997 2) 1998 (3) 3) 1996 4) 1995 5. ‘·TbòÕqT\ nyê+#Û·˙j·T Á|üuÛ≤e+ (4) 1) nekÕú|üq qwüº+ 2) <ä÷s¡Á|ükÕsê\ qwüº+ 3) $<äT´‘Y Ä≥+ø£+ 4) ô|’e˙ï 6. Ä•j·÷˝À ìedæ+#˚ 4 _*j·Tq¢ »HêuÛ≤˝À m+‘· XÊ‘·+ rs¡ ÁbÕ+‘ê\ <ä>∑Zs¡ ìedækÕÔs¡T? (1) 1) 7% 2) 6% 3) 5% 4) 4% 7. 1970˝À @ <˚X¯eTT˝À ‘·TbòÕqTe\¢ 50,000 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T? (1) 1) ã+>±¢<˚XŸ 2) Ç+&√H˚wæj·÷ 3) |òæ*ô|ò’ŒHé‡ 4) e÷©›e⁄\T 8. ‘·TbòÕqT nq>± H˚$T? (3) 1) ñ‘·Ôsês¡ú >√fi¯+˝À düe´ (Á|ü<äøÏåD) >±\T\‘√ ≈£L&çq n\Œ |”&Éq e´edüú 2) ñ‘·sÔ ês¡ú >√fi¯+˝À n|üdeü ´ (nÁ|ü<øä DåÏ ) >±\T\‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ |”&Éq e´edüú 3) ñ‘·sÔ ês¡ú >√fi¯+˝À n|üdeü ´ >±\T\‘√ ≈£L&çq n\Œ|”&qÉ e´edüú 4) ñ‘·Ôsês¡ú >√fi¯+˝À düe´ >±\T\‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ |”&Éq e´edüú 9. ‘·TbòÕqT\ nyê+#Û·˙j·T Á|üuÛ≤e+ (4) 1) n+‘·]ïsêàDeTTq≈£î Vü‰ì 2) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3) $<äT´‘Y≈£î Ä≥+ø£eTT 4) ô|’$ n˙ï 10. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝À ‘·TbòÕqT ‘·s¡+>±\T, ‘·TbòÕqT\T eT]j·TT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
86
11.
12. 13.
14.
15.
16. 17.
18.
19.
20.
düTHêMT\ e\¢ Vü‰ì ø£\T>∑ >∑\ rs¡ÁbÕ+‘·eTT (1) 1) 5700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 2) 4700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 3) 3700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 4) 2700 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ @ s√Eq rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT ˇ]kÕ‡ rsêìï ‘êøÏ <ë<ë|ü⁄ 10,000 eT+~ Á|ü»\qT #·+|æ+~, ˇ]kÕ‡˝Àì 12 õ˝≤¢˝À¢ 15 $T*j·Tq¢ eT+~øÏ qwüºeTT ø£*–+∫q~? (4) 1) 29`8`1996 2) 29`8`1997 3) 29`8`1998 4) 29`8`1999 ªôd’ø√¢dtµ nH˚ e÷≥ @ uÛ≤cÕ|ü<ä+ qT+&ç e∫Ã+~? (4) 1) #Ó’˙dt e÷≥ 2) ˝≤{ÏHé e÷≥ 3) Áô|ò+∫ e÷≥ 4) Á^ø˘ e÷≥ 1970˝À @ <˚X¯+˝À ‘·TbòÕqT e\¢ 50,000 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T? (3) 1) |òæ*ô|’ Œ¤Hé‡ 2) Ç+&√H˚wæj·÷ 3) ã+>±¢<˚XŸ 4) e÷©›e⁄\T ã+>±¢<˚XŸ˝À 50,000 eT+~ì #·+|æq ‘·TbòÕHé @ dü+e‘·‡s¡+˝À dü+uÛÑ$+∫+~? (1) 1) 1970 2) 1971 3) 1972 4) 1969 ‘Cyclone’ nH˚ e÷≥ Cyclos nqT Á^ø˘ e÷≥ qT+&ç (2) @s¡Œ&ç+~. ‘Cyclos’ e÷≥ ns¡ú+ 1) ‘·TbòÕHé 2) bÕeTT #·T≥º 3) Á|üø£≥q 4) øÏ+~ uÛ≤>∑+ >±*yêq (Vü≤]πøHé) (1) 1) Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ 2) e÷qe Áù|]‘· $|ü‘·TÔ 3) düTHêMT 4) uÛÑ÷$T $]–|ü&É≥+ d”&sÉ Y (SIDR) nH˚ ‘·TbòÕHé ã+>±¢<X˚ ŸqT m|ü⁄&ÉT ‘êøÏ+~? 1) 15 qe+ãsY 2005 (4) 2) 15 qe+ãsY 2006 3) 15 &çôd+ãsY 2007 4) 15 qe+ãsY 2007 dæ&ÉsY (SIDR) nqT ‘·TbòÕHé ã+>±¢<˚XŸqT ‘êøÏ qwüº+ ø£*–+∫+~ @ dü+e‘·‡s¡+˝À? (1) 1) 2007 2) 2008 3) 2009 4) 2006 @ dü+e‘·‡s¡+˝À rs¡ Ä+Á<ÛÁä bÕ+‘· ø£ècÕí`>√<ëe] &Ó˝≤º\˝À ô|qT ‘·TbòÕHé dü+uÛ$Ñ +∫ ;uÛ‘Ñ ‡· + düèwæ+º ∫+~? (2) 1) 1976 2) 1977 3) 1978 4) 1979 1977 qe+ãsY 19q ‘·$Tfi¯Hê&ÉTqT ‘êø£e\dæq ‘·TbòÕqT @ ÁbÕ+‘êìï ‘êøÏ ô|≈£îÿ Á>±e÷\qT <Ûä«+dü+ #˚dæ+~? 1) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 2) πøs¡fi¯ (1) 3) ø£sêï≥ø£ 4) ˇ]kÕ‡
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
IV
. düTHêMT
1. düTHêMT` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. düTHêMT` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T
1. düTHê$T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Tsunami - Causes and Effects)
1.1 |ü]#·j·T+ düTHê$T nH˚ |ü<ä+ düT (Tsu) eT]j·TT Hê$T (nami) nH˚ ¬s+&ÉT »|ü˙dt |ü<ë\ ø£\sTTø£‘√ @s¡Œ&ç+~. »|ü˙dt˝À ªdüTµ nq>± z&Éπse⁄, eT]j·TT ªHê$Tµ nq>± ‘·s¡+>±\T nì ns¡ú+. düTHê$T n+fÒ, eTVü‰düeTTÁ<ä+ e+{Ï »˝≤X¯j·T+˝À uÛ≤Ø |ü]e÷D+˝À ˙s¡T ÁkÕúq ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+<ä&É+ e\q dü+uÛÑ$+#˚ ˙{Ï ‘·s¡+>±\ es¡Tdü nì ns¡ú+. (A tsunami (in Japanese 'tsu' means harbor and 'nami' means wave) is a series of water waves caused by the displacement of a large volume of a body of water, usually an ocean).
(tides)
e\¢ m≥Te+{Ï qwüº+ dü+uÛÑ$+#·<äT. düTHê$T dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT ˙{Ï ‘·s+¡ >±\T 15 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe m‘·TÔ≈£î m>∑dæ, rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î rÁe qwüº+ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. #·]Á‘·qT |ü]o*ùdÔ, Á|ü|ü+#· yê´|ü+Ô >± düTHêMT\T e+<ä\, y˚\ dü+K´˝À Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT Vü‰]+#êsTT. düMT|ü+˝À @s¡Œ&çq uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ e#˚à düTHêMT\T rs¡ ÁbÕ+‘êìï ì$TcÕ˝À¢ #˚sT¡ ≈£î+{≤sTT. ‘·s+¡ >±\T >±<Ûä »˝≤\ (shallow water) ˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·>±H˚ nH˚ø£ n&ÉT>∑T\ m‘·TÔq m–dæ|ü&É‘êsTT. ø=ìï dü+<äsꓤ˝˝À¢ |ü<äT\ n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ m>∑d,æ rs¡ ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï ‘·T&ç∫ô|&É‘êsTT. ô|<ä› uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q ‘·sT¡ yê‘· düTHêMT Á|üe÷<ä e´e~Û nH˚ø£ >∑+≥\ bÕ≥T ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
düTHêMT nH˚ |ü<ëìï kÕs¡«Á‹ø£+>± $ìjÓ÷–+#˚+<äT≈£î 1963˝À nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT˝À »]–q n+‘·sê®rj·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ dü<ädüT‡˝À n+^ø£]+#·&É+ »]–+~. ‘·$Tfi¯ uÛ≤wü˝À düTHê$Tì Ä]a ô|s¡˝…’ (Aazhi peralai) n+{≤s¡T. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ e#˚à düTHêMT\ e\q düeTTÁ<ä|ü⁄ H˚\ nq÷Vü≤´+>± $ø£èrø£sD¡ #Ó+~, <ëìô|’ ñ+&˚ ˙s¡T ô|<ä› m‘·TqÔ kÕúq#·\q+ #Ó+<äT‘·T+~. düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ ~>∑Teq dü+uÛ$Ñ +#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q, <ëìô|’ düeT‘·T\q dæú‹˝À ñ+&˚ ˙s¡T kÕúqÁuÛÑ+X¯+ #Ó+<äT‘·T+~. Bìe\¢ $&ÉT<ä\j˚T´ X¯øÏÔ ‘·≈£îÿe ‘·s¡+>∑&√\q |ü]$T‹ (amplitude) ø£*–, #ê˝≤ düTBs¡ÈyÓTÆq ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ (wavelength) ø£*–q (ˇø√ÿkÕ] e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q) düTHê$T ‘·s¡+>±\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~. dü T HêMT\T Á|ü < Û ë q+>± Hê\T>∑ T ø±s¡ D ≤\ e\¢ #·]Á‘·˝À qyÓ÷<Ó’q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düTHê$T Áø°.|üP. 479˝À @õj·THé düeTTÁ<ä+(Aegean Sea)˝À dü+uÛÑ$+∫+~. ‘· ˝ … ‘ · T Ô ‘ êsTT. n+<ä T ˝À eT÷&É T ø±s¡ D ≤\T uÛ Ö >√[ø£ düTHêMT\≈£î #Ó+~q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï C≤_‘êqT nyÓT]ø±≈£î #·\Hê\(geological movement) e\¢ ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êsTT. n$: 1. uÛÑ÷ø£+|ü+‘√ bÕ≥T e#˚à ÁuÛÑ+X¯ #·\Hê\T(fault #Ó+~q ôV≤ø˘ 1934˝À s¡÷bı+~+#ê&ÉT. Ä ‘·sT¡ yê‘· 1947˝À Áø°. |üP. 479 qT+&ç Áø°.X¯. 1946 es¡≈£î dü+uÛÑ$+∫q 270 movements) düTHêMT\ $esê\qT Áø√&ûø£]+#ê&ÉT. 2. uÛÑ÷bÕ‘·+(landslide) <ë<ë|ü⁄ 80% düTHêMT\T |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À 3. n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+ n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± ñ 4. ñ˝≤ÿbÕ‘·+ +&˚ ª]+>¥ Ä|òt ô|ò’sY(Ring of Fire)µ˝ÀH˚ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. 1. uÛÑ÷ø£+|ü+‘√ bÕ≥T e#˚à ÁuÛÑ+X¯ #·\Hê\T: düTHêMT\qT kÕ<Ûës¡D+>± y˚˝≤ ‘·s¡+>±\T (tidal düTHêMT\≈£î Ç$ n‘·´+‘· düs«¡ kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ ø±s¡D+>± waves) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T, ø±˙, yêdüÔyêìøÏ b˛≥TbÕ≥T\T
1.2 düTHêMT ø±s¡D≤\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
89
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
#Ó|üŒe#·TÃ. Ç$ ô|<ä› m‘·TÔq X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚dæ, eTVü‰ düeTTÁ<ë\qT ôd’‘·+ <ëfÒ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤sTT. M{Ï #·\Hê\ rÁe‘· uÛ÷Ñ ø£+|ü+ m+‘· y˚>+∑ >± dü+uÛ$Ñ +∫+~, m+‘· ˙s¡T kÕúq ÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q~ nqï<ëìô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. eTVü‰ düeTTÁ<ä+˝Àì Ç‘·s¡ düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À dü+uÛÑ$+#˚ n‹ô|<ä› uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\q ≈£L&Ü düTHêMT\T sêe#·TÃ. á uÛÑ÷ø£+bÕ\ ø±s¡D+>± e#˚à ‘·s¡+>±\T >∑+≥≈£î e+<ä˝≤~ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>+∑ ‘√ Á|üj÷· DÏ+∫, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T e∫Ãq #ê˝≤ >∑+≥\T ‘·s¡Tyê‘· rsêìï ‘ê≈£î‘êsTT. bı{Ϻ>± ñ+≥÷ düeTTÁ<ä|ü⁄ eT≥º|ü⁄ kÕúsTT˝À ñ+&ç, ‘·s¡#·T>± e#˚à kÕ<Ûës¡D b˛≥TbÕ≥T\≈£î _Ûqï+>± ñ+&˚ düTHêMT ‘·s¡+>±\qT ˝À‘Ó’q düeTTÁ<ä+ ˝À|ü\ s¡÷|ü<ë˝Òà <äX¯˝ÀH˚ >∑eTì+#·e#·TÃ. á <äX˝¯ À düTHê$T ‘·s+¡ >±\T 100 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ es¡≈î£ ‘·s+¡ >∑<s’Ó ´È¡ + (wavelength) ø£*– ñqï|üŒ{Ïø,° ˝À‘·T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç, >∑+≥≈£î e+<ä\ øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝≤dt @+C…˝Ÿ‡qT ‘êøÏ‘˚, Ä ø±s¡ D +>± e#˚ à dü T HêMT {Àø√´qT C… { Ÿ y˚ > ∑ + ø£ + fÒ n~Ûø£y˚>∑+‘√ #˚s¡T‘·T+~. düTHêMT\T <ë<ë|ü⁄ düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\+ ÁøÏ+<ä ˝Ò<ë eTVü‰düeTTÁ<ä+ düMT|ü+˝À dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+bÕ\ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\ #·\q+ e\q düèwæº+#·ã&É‘êsTT.
2. uÛÑ÷bÕ‘·+: düTHêMTøÏ <ë]rùd n‘·´+‘· s¬ +&Ée kÕ<Ûës¡D ø±s¡D+.. ˙{Ï øÏ+<ä @s¡Œ&˚ ˝Ò<ë düeTTÁ<ëìøÏ yÓ\T|ü\ @s¡Œ&ç, nq+‘·s+¡ ˙{Ï˝ÀøÏ #=s¡ã&˚ uÛÑ÷bÕ‘·+ (landslide). uÛÑ÷bÕ‘·++ ø±s¡D+>± n‹ô|<ä› düTHê$T 1958˝À n\kÕÿ˝Àì *≥Tj·÷uÒ˝À dü+uÛÑ$+∫+~. Bìe\¢ @s¡Œ&çq ‘·s¡+>∑+ rs¡ πsK qT+&ç 50 qT+&ç 150 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î m>∑dæ|ü&ç+~.
3. n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+: n–ï |ü s ¡ « ‘· + $k˛Œ¤ ≥ q+ #Ó + <ä & É + . rsêìøÏ
2. düTHê$T ‘·s¡+>∑ Áf…ÆHé @s¡Œ&É≥+
düMT|ü+˝Àì ˝Ò<ë ˙{Ï ˝À|ü\ ñqï n–ï|üs¡«‘·+˝Àì ˇø£ bÕs¡Ù«+ ÁuÛÑ+X¯ #·s¡´ (fault) ˝Ò<ë n–ï |üs¡«‘· ù|\T&ÉT dü+<äs“¡ +¤ >± dü+uÛ$Ñ +∫qfÒº ô|ø’ Ï m>∑jT· &É+ ˝Ò<ë ≈£î+–b˛e&É+ »s¡>∑e#·TÃ. 1883˝À Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì Á|üeTTK Áø±ø±{Àyê n–ï|üs«¡ ‘·+ $k˛Œ¤≥q+ #Ó+~, 40 MT≥s¡¢ m‘·sÔ TTq düTHêMTøÏ <ë]rXÊsTT. eTVü‰düeTTÁ<ë\qT ôd‘’ +· <ëfÒ kÕeTs¡´ú + ø£*–q Á≈£Ls¡yÓTÆq ‘·s¡+>±\ e\¢ C≤yê, düTeTÁ‘ê Be⁄˝À¢ 36 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T.
4. ñ˝≤ÿbÕ‘ê\T: düTe÷s¡T 3.5 _*j·Tq¢ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· dü+uÛ$Ñ +∫q ˇø£ ñ˝≤ÿbÕ‘·+ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ä+˝À e∫Ãq düTHêMT <Ûë{ÏøÏ n|üŒ{Ï uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï JesêX¯ó˝À¢ #ê˝≤ es¡≈£î ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTTq≥Tº XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T. uÛÑ÷ø£+|ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢, uÛÑ÷bÕ‘ê\T, n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\T ˝Ò<ë ô|<ä› ô|<ä› ñ˝≤ÿbÕ‘· Á|üuÛ≤yê\ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ë\T ˝Ò<ë düs¡düT‡˝À¢ y˚>∑+>± dü+uÛÑ$+#˚ ˙{Ï kÕúqÁuÛ+Ñ X¯+‘√ ñ<ä“$¤ +#˚ á ‘·s+¡ >±\T ‘·s#¡ T· >± düT<ä÷s¡+>± ñqï rsê\qT ‘êøÏ, ø£˝À¢\+ düèwækº ÕÔsTT. ø±s¡D+ @<Óq’ |üŒ{Ïø,° $<Ûä«+düø£ #·\Hê\T, ñbıŒ+>∑&É+ e\q düeTTÁ<ä ˙s¡T, kÕúq ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~, ∫es¡≈£î >∑D˙j·TyÓTÆq $<Ûä«+düø£ X¯øÏÔ‘√ uÛ÷Ñ $Tô|ø’ Ï $s¡T#·T≈£î|ü&TÉ ‘·T+~. düTHêMT Á|üu≤Û yê\T yÓ\T|ü*øÏ ø£ì|æ+#·ì $<Ûä+>± (unnoticeable) ñ+&ç, $<Ûä«+düø£s¡+>± ñ+{≤sTT. dü T HêMT dü + uÛ Ñ $ +#˚ ø±s¡ ø ±\qT XÊÁd” Ô j · T +>± |ü]XÀ~Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· XÊÁdüE Ô \„ T düTHêMT\T dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ~>∑Te ø±s¡ø±\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êj·TH˚ n+#·Hê≈£î e#êÃs¡T. düeTTÁ<ä >∑s¡“¤+˝À uÛÑ÷ø£+|ü+ e\q 75% n–ï |üs¡«‘ê\T ã<ä∆\e&É+ e\q 5% düeTTÁ<ä+˝À uÛÑ÷$T ≈£î+–b˛e&É+ e\q 5% yê‘êes¡D+˝À Á|ü‹≈£L\ e÷s¡TŒ\ e\q 2% ‘Ó*j·Tì ø±s¡D≤\ e\q 10%
3. ‘·s+¡ >±\T rs¡+ yÓ|’ ⁄ü yÓfi¢‚ ø=B›, 4. rs¡ + e<ä › _Û ‹ Ô ø £ HÓeTà~+∫, ‘·s+¡ >∑<s’Ó êÈ´\T ‘·–,Z m‘·TÔ ô|s¡T>∑T‘êsTT.
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
1 . »˝≤+‘· s ¡ Z ‘ · ÁuÛ Ñ + X¯ #· \ q+, uÛÑ÷bÕ‘·+, ˝Ò<ë n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
90
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
düTHêMT\T eTVü‰ düeTTÁ<ë\˝ÀøÏ <ë]rùd q<äT\T,
qeTàø£+ #·+Á<äT&ÉT düeTTÁ<ëìï ‘·q yÓ’|ü⁄ >∑T+Eø√e&É+ e\¢H˚ düTHêMT\T ekÕÔj·Tì Á|ü»˝À¢ ˇø£ qeTàø£+ ñ+~.
1.3 düTHêMT kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T düTHê$T ˙{Ïô|’ >±* M#·&É+ e\¢ e#˚à kÕ<Ûës¡D eTVü‰ düeTTÁ<ä ‘·s¡+>±\≈£î _Ûqï+>± ñ+≥T+~. düTHêMT\T kÕ<Û ë s¡ D ‘· s ¡ + >±\ ø£ + fÒ mH√ï¬ s ≥T¢ n~Û ø £ y˚ > ∑ + ‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. >∑+≥≈£î 100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ñ+&˚ kÕ<Ûës¡D ‘·s+¡ >∑ y˚>+∑ ‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ, eTVü‰düeTTÁ<ä n>±<Ûä »\+ (deep water)˝À düTHêMT C…{Ÿ $e÷q+‘√ düe÷q+>± >∑+≥≈£î 800 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>+∑ ‘√ Á|üj÷· DÏdTü +Ô ~. n>±<Ûä »\+˝À n$ m+‘· y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+∫q|üŒ{Ïø°, düTHêMT\T ˙{Ï m‘·TÔqT 30 qT+&ç 45 ôd+{°MT≥s¡¢ m‘·TÔ≈£î e÷Á‘·y˚T ô|+#·>∑\T>∑T‘êsTT. n+<äTe\¢ düeTTÁ<ä+˝À HÍø£\ô|’ m≥Te+{Ï Á|üu≤Û e+ ñ+&É
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Á|üyêVü‰\ yÓ’|ü⁄ ≈£L&Ü Á|üj·÷DÏ+#·>∑\e⁄. ø=ìï düTHêMT\T #ê˝≤ ô|<ä›$>± ñ+{≤sTT. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À yê{Ï m‘·TÔ 10 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. nkÕ<Ûës¡D dü+<äsꓤ\˝À 30 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À e+<ä\ MT≥s¡¢ <ä÷s¡+ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. ˝À‘·≥Tº rs¡ ÁbÕ+‘ê\˙ï düTHêMT\ <Ûë{ÏøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. düTHêMT ‘·s¡+>±\ ÁX‚DÏ (series of waves) ì ø£*– ñ+≥T+~. #ê˝≤ dü+<äsꓤ\˝À yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+>∑+ ô|<ä›~>± ñ+&É<äT. es¡Tdü>± e#˚à düTHêMT ‘·s¡+>±\ Á|üe÷<ä+ yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+>∑+ e∫Ãq #ê˝≤ >∑+≥\bÕ≥T ñ+≥T+~. rs¡ ÁbÕ+‘ê yÓTÆ<ëHê˝À¢ düTHêMT\T ˇø£ e´øÏÔ |üs¡T¬>‹Ô y˚>∑+ ø£+fÒ y˚>∑+>± >∑+≥≈£î 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏkÕÔsTT. ø=ìïkÕs¡T¢ düTHêMT\ ø±s¡D+>± rs¡+ e<ä› ˙s¡T yÓq≈£îÿ ‘·–Z eTVü‰düeTTÁ<ä|⁄ü uÛ÷Ñ ‘·\+ (ocean floor) ãj·T≥≈£î ø£q|ü&ÉT‘·T+~. Bìì düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£>± uÛ≤$+∫, ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. ø=ìï düTHêMT\ ã\+ $kÕÔs¡+>± ñ+≥T+~. |ü&Ée\T, Ç‘·s¡ e´sêú\‘√ bÕ≥T ≥qTï\ ãs¡Te⁄ ñ+&˚ sêfi¯ófl ôd‘’ +· düTHêMT ‘·s+¡ >±\‘√ bÕ≥T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢øÏ ø=≥Tº≈£îì ekÕÔsTT. Çfi¯ófl, Ç‘·s¡ ìsêàD≤\T <Ûä«+dü+ #˚jT· ã&É‘êsTT. ˙{Ïô|’ ‘˚*j·÷&˚ nìï edüTeÔ ⁄\T, ˙s¡T #ê˝≤ ã\+>± #·*dü÷Ô, Á|ü»\qT >±j·T|üs¡#·&É+‘√ bÕ≥T ˇø√ÿkÕ] ÁbÕD≤\T ≈£L&Ü rkÕÔsTT.
1.4 <äTÁwüŒuÛ≤yê\T kÕúìø£ düTHê$T |òüT≥q\T ˝Ò<ë eT÷\+ (Source) 30 ì$TcÕ\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e´e~Û ø£*–q düTHêMT\T uÛ≤Ø qcÕºìøÏ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. ˙{Ï ã\+ ‘·q e÷s¡Z+˝À n&ÉT¶e#˚à Á|ü‹ <ëìì ≈£L*Ãy˚düTÔ+~. düTHêMT e\¢ e#˚à es¡<ä Á|üuÛ≤e+ e÷qe ÄyêkÕ\T, s√&ÉT¢, eTÚ*ø£ edü‘·T\≈£î ÄbÕs¡ qcÕºìï ø£*–+∫, düe÷»|ü⁄ kÕ<Ûës¡D q&Ée&çø£≈£î $|òü÷‘·+ #˚düTÔ+~. düTHê$T ñ|üdü+Vü≤s¡D (withdrawal of the tsunami) eT]+‘· qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. ‘·s¡+>±\T eTVü‰düeTTÁ<ä+ yÓ|’ ⁄ü ‹s√>∑$Tdü÷,Ô ø£≥&º Ü\ |ü⁄Hê<äT\qT ôd‘’ +· }&çà ô|&É‘êsTT. Çfi¯ fl qT dü e TTÁ<ä + ˝ÀøÏ á&É T ì ø fi¯ ‘ êsTT. z&É π s e⁄\≈£ î , $e÷HêÁX¯j·÷\≈£î qwüº+ »s¡>∑&É+ e\¢ nedüs¡yÓTÆq ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T, Wwü<Ûë\ düs¡|òüsê≈£î n+‘·sêj·T+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
91
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛÖ‹ø£ qwüº+ »s¡>∑&É+‘√ bÕ≥T Á|üC≤s√>∑´ e´edüúô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. ˙s¡T Çfi¯fl˝ÀøÏ #=s¡ã&É≥+ e\q Á|ü»\T ˙{Ï˝À eTTì–b˛sTT eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. uÛÑj·T+ø£s¡ ‘·s+¡ >±\ <Ûë{ÏøÏ nH˚ø£ eT+~ düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ ø=≥Tº≈î£ ì b˛‘ês¡T. eT]ø=+<äs¡T ‘·s¡+>±\‘√ bÕ≥T ø=≥Tº≈£îe#˚à e´sêú\T, ô|<ä› ô|<ä› edüTÔe⁄\ ÁøÏ+<ä |ü&ç eTs¡DÏkÕÔs¡T. nsTT‘˚ düTHê$T e\¢ e#˚à es¡<\ä ø±s¡D+>± ô|<ä› m‘·TqÔ Äs√>∑´ düeTdü´\T ‘·˝‹… qÔ |òüT≥q\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe e÷Á‘·y˚T ñHêïsTT. $|ü‘Ô T· dü+uÛ$Ñ +∫q ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘ê>∑T˙{Ï \uÛ´Ñ ‘· nqï~ m|ü&É÷ Á|ü<Ûëq düeTdü´>±H˚ ñ+{À+~. eTTs¡T>∑T˙{Ï ô|’|ü⁄\T <Ó ã “‹q&É + e\¢ eTTs¡ T >∑ T ˙{Ï bÕs¡ T <ä \ e´edü ú ndüÔe´düÔeTe⁄‘·T+~. u≤e⁄\T, Ç‘·s¡ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ eqs¡T\T, ñ|ü⁄Œ˙s¡T, eTTs¡T>∑T˙s¡T, e´sêú\T #˚] ≈£\Twæ‘·eTe⁄‘êsTT. es¡<ä\ e\¢ |ü+≥ qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. |ü&Ée\T, e\\T ø=≥Tº≈£îì b˛sTT JeH√bÕ~Û b˛‘·T+~. |üsê´es¡D+ ø°åDÏdüTÔ+~.
1.5 düTHêMT\qT |üdæ>∑≥º&É+
düTHêMTøÏ <ë]rùd uÛÑ÷ø£+|ü+ kÕ<Ûës¡D dæú‹
ÁuÛÑ+X¯+ n\»&ç es¡<ä n\ ô|’¬ø>∑j·T&É+ uÛÑ÷ø£+|ü n_Ûπø+Á<ä+ n\»&ç bÕ≥T n\ ≈£î+>∑&É+
uÛÑ÷ø£+|ü n_Ûπø+Á<ä+
$düÔs¡D
Á|ü|ü+#·+˝À ¬s+&ÉT s¡ø±\ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ (tsue´edüú\T ñHêïsTT. 1. n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\T 2. ÁbÕ+rj·T ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T düTHêMT\T nìï eTVü‰düeTTÁ<ë\T eT]j·TT eT<Û´ä <äsê düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛ$Ñ +#êsTT. nsTT‘˚, n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT\T |üd|æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝ÀH˚ e#êÃsTT. XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT @ $<Ûä+>± eTT+<äT>± ø£∫ä‘·+>± n+#·Hê y˚j·T˝Òs√, n<˚ $<Ûä+>± düTHêMT\qT ≈£L&Ü m|ü&ÉT @s¡Œ&É‘êjÓ÷ ì]›wüº+>± n+#·Hê y˚j·T˝Òs¡T. nami warning)
1. n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T |üdæ|òæø˘ düTHê$T yê]ï+>¥ ôd+≥sY(Pacific Tsunami Warning Center (PTWC)):
BìH˚ n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ä+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. 1946˝À e∫Ãq Væ ≤ ˝À dü T Hê$T nq+‘· s ¡ + Vü≤yêsTT˝Àì Çyê;#Y e<ä› 1948˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. düTHê$T sêe&ÜìøÏ nH˚ø£ >∑+≥\ eTT+<˚ |üdæ|òæø˘ dü T Hê$T yê]ï+>¥ ôd+≥sY (PTWC) <˚ X Ê\qT nÁ|üeT‘·Ô+ #˚düTÔ+~. düTHê$T ø=~› >∑+≥˝À¢ #˚s¡Tø√>∑\ rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\qT ôV≤#·Ã]ø£ <ë«sê nÁ|üeT‘·Ô+ #˚kÕÔs¡T. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î düTHê$T m|ü&ÉT edüTÔ+<√ ‘Ó*j·TCÒùd dü÷#·q (tsunami watch) C≤Ø #˚kÕÔs¡T. á πø+Á<ëìï nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q H˚wüq˝Ÿ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
92
rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä
ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s+¡ >±\qT n~Û>∑$T+#·&É+
y˚>∑+ ‘·>∑Z&É+ zcÕìø˘ n+&é n{≤àdæŒj·T]ø˘ n&çàìÁùdºwüHé(National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) ) ìs¡ « Væ ≤ k˛Ô + ~. 2004˝À Væ ≤ +<ä ÷
eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À e∫Ãq düTHê$T nq+‘·s¡+ á πø+Á<ä+ ùde\qT Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+, ø£πs_j·THé, #·T≥Tº|øü ÿ£ \ ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü $dü]Ô +#·&+É »]–+~. yÓuŸôd’{Ÿ: http://ptwc.weather.gov Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düTHêMT ÇqŒ¤sπ àwüHé ôd+≥sY(International Tsunami Information Centre (ITIC) ): Bìì j·TTHÓk˛ÿ≈£î #Ó+~q Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é IOC) Ä<Û«ä s¡´+˝À 1965˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. Bì Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+ nyÓT]ø±˝Àì Vü≤yêsTT sêh+˝À ñqï ôVAH√\T\T. yÓuŸôd’{Ÿ: http://itic.ioc-unesco.org
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|üdæ|òæø˘ ÁbÕ+‘·+˝À düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ düeTq«j·T
Á>∑÷|ü⁄(International Coordination Group for the Tsunami Warning System in the Pacific (ICGITSU)): Bìì 1968˝À j·TTHÓk˛ÿ Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·T+
ÁbòÕH釽Àì bÕ]dt˝À Ç+≥sY>e∑ s¡ïyÓT+≥˝Ÿ zwüH√Á>±|òøæ ˘ ø£$TwüH(é ◊zdæ) Ä<Û«ä s¡´+˝À @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. |üdæ|òæø˘ düTHêMT\ eT÷´õj·T+ yÓuŸôd’{Ÿ: http:// www.tsunami.org/. Ç~ |üd| æ øæò ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛÑ$+#˚ düTHêMT\ $esê\qT, yÓuŸôd’≥¢ $esê\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
2. ÁbÕ+rj·T ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T kÕúìø£+>± düTHê$T eTT|ü ñ+<√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüT ø√e&ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D+>± düMT|ü+˝À e∫Ãq uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q &˚{≤qT $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D Á|ü » \≈£ î 15 ì$TcÕ\ ø£ + fÒ eTT+<ä T ôV≤#· à ]ø£ \ T C≤Ø#˚j·T&ÜìøÏ Ç≥Te+{Ï e´edüú\T dü]b˛‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷ (Survey of India) rs¡+ yÓ+ã&ç f…Æ&é π>CŸ HÓ{ŸesYÿ (tide gauge network) qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. z&Éπse⁄\T dæã“+~ düVü≤ø±s¡+‘√ s√EyêØ π>CŸqT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. f…&Æ é >π CŸ‘√ bÕ≥T sê&Üs¡¢ düV≤ü ø±s¡+‘√ düTHêMTì ≈£L&Ü |üdæ>∑≥ºe#·TÃ. 2004˝À Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À @s¡Œ&çq düTHê$T dü+<äs“¡ +¤ >± Hê\T>∑T sê&Üs¡¢ qT+&ç &˚{≤qT, uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT >∑+≥\≈£î düTHê$T ‘·s¡+>±\ m‘·TÔqT qyÓ÷<äT #˚j·T>∑*>±s¡T. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ düTHê$Tô|’ ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\ (satellites) |ü]o\q\T ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚j·T&ÜìøÏ @ e÷Á‘·+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É˝Ò<äqï $wüj·÷ìï >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. m+<äTø£+fÒ ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\T n+~+∫q &˚ { ≤qT ÁbÕôddt #˚ j · T &ÜìøÏ ◊<ä T >∑ + ≥\T |ü { Ï º + ~. nsTTq|üŒ{Ïø°, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À düTHê$T ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚j·T&É+˝À n+‘·]ø£å |ü]o\q\T Á|ü‘·´ø£å bÕÁ‘· b˛wæ+#˚ neø±XÊ\T ˝Òø£b˛˝Ò<äT. ø£ è Á‹eT ñ|ü Á >∑ V ü ‰ \ kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìï ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì, düTHê$T ø±s¡ø£ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ‘·øDå£ ôV≤#·Ã]ø£\qT C≤Ø #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. ôV≤#·Ã]ø£ e´e~Û uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ rs¡πsK qT+&ç m+‘· <ä÷s¡+˝À ñqï~ nqï <ëìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. rs¡ ÁbÕ+‘· n≥Tb˛≥T e÷|üø±\T (tidal gauges) düTHêMT\qT rsêìøÏ düMT|ü+˝À Ä|æy˚j·T>∑\e⁄. ø±˙, eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ ˝À‘·T˝À yê{Ïe\¢ ñ|üj÷Ó >∑+ ñ+&É
$eq |ü_¢πøwüHé‡
düeTTÁ<ëìøÏ yÓ\T|ü\ 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT. düTHêMT≥s¡T¢ (Tsunameters) düeTTÁ<ä ñ|ü]‘·\+ô|’ Á|üe÷<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q ôV≤#·Ã]ø£\qT Á|üdüs¡D #˚kÕÔsTT. <ëìì XÊ{Ï˝…’≥¢≈£î n+~kÕÔsTT. nyÓ T ]ø±≈£ î #Ó + ~q H˚ w ü q ˝Ÿ zdæ j · ÷ ìø˘ n+&é n{≤àdæŒ]¤ ø˘ n&çàìÁùdwº Hü é (National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA)) 1995˝À &û|t zwüHé nôddtyÓT+{Ÿ n+&é ]b˛]º+>¥ Ä|òt düTHê$T (Deep Ocean Assessment and Reporting of Tsunami (DART)) e´edüúqT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 2001 Hê{ÏøÏ |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À Äs¡T ùdºwüqT¢ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. Á|ü‹ ùdºwüqT düTe÷s¡T 6000 MT≥s¡¢ ÁøÏ+<ä düeTTÁ<ä dü+düÔs¡ uÛÑ÷‘·\ |”&Éq ]ø±s¡¶s¡T (Sea bed bottom pressure) ø£*– ñ+≥T+~. Ç~ düTHê$T ø£<ä*ø£\qT |üdæ>∑{Ϻ, ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ëìøÏ düe÷#êsêìï Á|üdü]+|üCÒdüTÔ+~. ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï ôV≤#·Ã]ø£ øπ +Á<ä+ Ä düe÷#êsêìï sπ &çj÷Ó <ë«sê |üd|æ øæò ˘ düTHê$T ôd+≥sY (PTWC) ≈£î #˚s¡y˚düTÔ+~.
1.6 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTHêMT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·s¡#·T>± düTHêMT\qT m<äTs=ÿqø£ b˛sTTq|üŒ{Ïø°, kÕ<Ûës¡D+>± düTHêMT Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs+¡ ñ+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ rs¡sπ K ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ düTHê$T eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~.
1.6.1 düTHê$T <äTs¡“¤\‘·«+ : kÕeTs¡ú´+ INCOIS Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ rsêìï düTHêMT ‘êø±\+fÒ ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ 7.0 ø£+fÒ n~Ûø£ rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+#ê*. n+&Ée÷Hé ` düTeTÁ‘ê ˝Ò<ë bÕøÏkÕúHé˝Àì eTÁø±Hé ÁbÕ+‘ê˝À¢ e÷Á‘·yT˚ n+‘·{Ï rÁe‘· ø£*–q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T düeTTÁ<ä+˝À dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~. nsTT‘˚, n+‘·{Ï rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\˙ï düTHêMT\≈£î <ë]rj·÷*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
1.6.2 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTHêMTøÏ eT÷˝≤\T
93
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rsêìï düTHêMT ‘êø±\+fÒ 7 ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#ê*. 2. düTHê$T dü+uÛ$Ñ +#ê\+fÒ, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T eTVü‰düeTTÁ<ä+ n>±<Ûä+˝À 100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ˝À‘·T˝À sêyê* 3. düeTTÁ<ä H˚\˝À }s¡›« #·\q+ ñ+&Ü*.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. eT+<ä ∫ÛÁ<ä y˚>±\T (Slow Rupture Velocities) n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq düTHêMT\qT düèwæºkÕÔsTT.
düTHêMT ‘·s¡+>∑ Áf…ÆqT @s¡Œ&É≥+ düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\+˝À e#˚à |ü>T∑ fi¯ó¢ ˙{Ïì ô|ø’ Ï HÓ≥º&É+‘√ ‘·s¡+>±\T yÓTT<ä\e⁄‘êsTT.
1.6.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #ê]Á‘ê‘·àø£ düTHêMT\T ‘˚~
ÁbÕ+‘·+
1762 @Á|æ˝Ÿ 12 1881 &çôd+usY 31 1883 Ä>∑düTº 27 1941 pHé 26 1945 qe+ãsY 27 2004 &çôd+ãsY 26
ã+>±fi≤U≤‘·+ ø±sY ìø√u≤sY Áø±ø±{Àyê n+&Ée÷Hé eTÁø±Hé düTeTÁ‘ê
‘·s¡+>∑|ü⁄ m‘·TÔ
1.8 MT `` 2.0 MT `` 12.0 MT 10.0 MT
eTVü‰düeTTÁ<ä|⁄ü n>±<Û+ä ‘√ ‘·s¡+>±\T >∑+≥≈£î 500 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ y˚ > ∑ + ‘√ ø£<äT\T‘êsTT.
1.6.4 düTHê$T eTT|ü⁄Œ n+#·Hê uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À rs¡ ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q düTHêMT ÁbÕ<∏ä$Tø£ eTT|ü⁄Œ n+#·HêqT |ü\T n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ìsêú]kÕÔs¡T. eTTK´+>± uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É |ü\ø±\ ìsêàD+, uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ #·]Á‘· >∑‘+· ˝À dü+uÛ$Ñ +∫q düTHêMT\T Ä<Ûës¡+>± eTT|ü⁄ŒqT n+#·Hê y˚kÕÔs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT rs¡ ÁbÕ+‘ê\T, Be⁄\ ÁbÕ+‘ê\T Á|ü<Ûëq+>± uÛÑ÷K+&É |ü\ø±\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï #=#·TÃ≈£îb˛j˚T ÁbÕ+‘ê\˝À e#˚à uÛ÷Ñ ø£+bÕ\≈£î Á|üu≤Û $‘·eTe⁄‘êsTT. eTTK´+>± n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY, düTeTÁ‘ê B$ e+|ü⁄ (Arc), ñ‘·Ôs¡ nπs_j·÷ düeTTÁ<ä+˝Àì eTÁø±Hé düãø› Hå£ é (subduction) ÁbÕ+‘·+ nH˚ s¬ +&ÉT düTHêMT dü+uÛ$Ñ +#˚ ÁbÕ+‘ê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝Àqe⁄‘êsTT. düTHêMT e∫Ãq|ü&ÉT n~ rs¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT ‘êπø Á|ü‹düŒ+<äq düeTj·T+ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q Á|ü<X˚ +¯ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç 10 ì$TcÕ\ qT+&ç ø=ìï >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~. düTHêMT ø±s¡D+>± e#˚à uÛÑ÷ø£+bÕ\ ‘êøÏ&ç n~Ûø£+>± ñ+&˚ düã¶ø£åHé ÁbÕ+‘ê\ô|’ ñqï n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\qT ‘êø£&Üìπø uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‹ ‘·≈£îÿe düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+<äì düTHêMTô|’ »]|æq n<Ûä´j·THê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ìø√u≤sY≈£î düMT|ü+˝À 7.5 ˝Ò<ë n+‘· ø £ + fÒ m≈£ î ÿe rÁe‘· ø£ * –q uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + dü+uÛÑ$+∫+<äqT≈£î+fÒ, n~ ìø√u≤sY˝Àì n‘·´+‘· düMT|ü rs¡+ e<ä›≈£î Á|üj·÷DÏ+#·&ÜìøÏ ø£∫Ñ·+>± 20 qT+&ç 30 ì$TcÕ\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~. n<˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±ìï ‘êø£&ÜìøÏ 2 qT+&ç 3 >∑+≥\ e´e~Û |ü&ÉT‘·T+~. Ç+&√H˚wj æ ÷· düMT|ü+˝À dü+uÛ$Ñ +∫q uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\qT #˚s¡&ÜìøÏ 1 qT+&ç 2 >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ç‘˚, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±ìï #˚s¡&ÜìøÏ 3 qT+&ç 5 >∑+≥\ e´e~Û |ü&ÉT‘·T+~. eTÁø±Hé e<ä› e#˚à uÛÑ÷ø£+bÕ\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
H˚\≈£î #˚s¡Tej˚T´ ø=~› y˚ > ∑ + >∑ + ≥≈£ î 45 øÏ . MT.≈£ î ‘· > ∑ T Z ‘ · T +~. nsTTHê, ‘·s¡+>±\T ô|’øÏ ˝≤>∑ ã &ç m‘· T Ô ô|s¡ T >∑T‘·T+~.
‘· s ¡ + >∑ + ˝À‘· ≥ Tº ÁbÕ+‘·+ô|’ $s¡T#·T≈£î |ü&ç, <ëì e÷s¡Z+˝À n&ÉT¶ e#˚à Á|ü‹<ëìì <Ûä«+dü+ #˚düTÔ+~. düMT|ü+˝Àì uÛ≤s¡‘·<˚X¯ (>∑T»sê‘Y) rsêìï #˚s¡&ÜìøÏ 2 qT+&ç 3 >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
1.6.5 Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À düTHê$T 2004 &çôd+usY 26q dü+uÛÑ$+∫q düTHê$T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\‘√ bÕ≥T |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄˝À¢ $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕºìøÏ <ë]rdæ+~. düTHê$T $|ü‘T· Ô eT‘·‡´ø±s¡T\ ø£eT÷´ì{°ì n‘·´+‘· rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæ+~. eT‘·‡´ø±s¡T\T Ä|ü⁄Ô\‘√ bÕ≥T JeH√bÕ~Ûì ôd’‘·+ ø√˝ÀŒj·÷s¡T. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄˝À¢ì 1396 Á>±e÷˝À¢, 26.63 \ø£å\ eT+~ Á|ü»\T düTHê$T $|ü‘·TÔ≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. <ë<ë|ü⁄ 9395 eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒ>±, 396 eT+~ >∑\¢+‘·j·÷´s¡T.
1.7 rs¡ ÁbÕ+‘· <äTs¡“\‘·« dü÷N (Coastal Vulnerability Index) uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘· <äTs¡“\‘·« dü÷N(Coastal Vulnerability Index' (CVI) ) n{≤¢ d ü T qT 2012 y˚ T 17q ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì uÛ≤s¡‘· C≤rj·T eTVü‰düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ ùde\ πø+Á<ä+(Indian National Centre for Ocean Information Services (INCOIS)) $&ÉT<ä\ #˚d+ æ ~. Bì Á|üø±s¡+ düeTTÁ<ä+
94
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
qcÕº\qT ‘·–Z+#˚+<äT≈£î ˇø£ dü‘·«s¡ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú (Early Warning system) Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À m+‘√ nedüs¡+. á ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q nedüsê\ ø√dü+ ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~. á e´edü ú q T ÁbÕs¡ + _Û + ∫q <ä > ∑ Z ] qT+&˚ ìs¡ + ‘· s ¡ + düeTs¡úe+‘·yÓTÆq ùde\T n+~+#˚ \ø£å´+ (end - to - end principle) Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. yês¡eT+‘ê s√E≈£î 24 >∑+≥\ bÕ≥T á düTHê$T ôV≤#·Ã]ø£ πø+Á<ä+ düø±\+˝À düe÷#êsêìï #˚s¡y˚düTÔ+~. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ¬s+&ÉT düTHê$T»qø£ (Tsurnamigenic) eT+&É˝≤\˝À uÛ÷Ñ ø£+|ü bÕsê$T‘·T\qT düø±\+˝À ìsê∆]düT+Ô ~. s¬ +&ÉT düTHê$T»qø£ eT+&É˝≤\ #·T≥÷º u≤≥yéT Áô|»sY ]ø±s¡s¶ T¡ ,¢ ‘·s¡+>∑ e÷|üHê\T (Tide Gauges), sê&ÜsY Ä<Ûë]‘· ø√düº˝Ÿ e÷q≥]+>¥ ùdºwüqT¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ø£*– ñqï ø£*– ñqï ˇø£ düeTÁ>∑yÓTÆq zdüHé nã®πs«wüq˝Ÿ HÓ{ŸesYÿqT kÕú|æ+#·&É+ »]–+~. Ç~ düTHê$T‘√ bÕ≥T ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\≈£î ≈£L&Ü eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\T, <äTs¡“¤\‘·«+ >∑\ ÁbÕ+‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄\qT s¡÷bı+~düTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü INCOIS düTHêMT\T, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï yês¡+<ä]ø° πø+Á<ä uÛÑ÷ $C≤„q(msYÔ ôd’HÓ‡dt) eT+Á‹‘·« XÊK, 2004 kÕeTs¡ú´ ìsêàD+, •ø£åD, ne>±Vü≤q n+<äCÒdüTÔ+~. &çôd+ãsY 26 düTHê$T nq+‘·s¡+ ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì Ç+&çj·THé H˚wüq˝Ÿ ôd+{sY |òüsY zwüHé ÇqŒ¤πsàwüHé düØ«ôddt (Indian NaÄ+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 974 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q rs¡πsK‘√ tion Centre for Ocean Information services (INCOIS))˝À >∑ T »sê‘Y ‘·s¡Tyê‘· <˚X¯+˝À ¬s+&Ée n‹ô|<ä› rs¡πsKqT ø£*– dü‘·«s¡ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ πø+Á<ë(Tsunami Early warning centre) ìï 2007 nø√º ã sY 17q @sêŒ≥T #˚ d æ + ~. ñqï sêh+>±, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q ÇHéø±sTTHé(INCOIS) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVü‰düeTTÁ<ë\T/ rs¡sπ K ñqï sêh+>± Á|üd~æ >∆ ±$+∫+~. yÓTT‘·+Ô rs¡ ÁbÕ+‘·+ yê‘êes¡D XÊÁkÕÔ\ s¡+>∑+˝À &˚{≤ düMTø£s¡D˝À ìeT>∑ïyÓTÆ 9 õ˝≤¢˝À¢ 92,906 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yÓ&\É TŒq ñqï rs¡sπ K ñqï $$<Û ä dü + dü ú \ qT+&ç dü e ÷#êsêìï ùdø£ ] +∫, yÓ+ã&ç 2,482 Á>±e÷\T ñHêïsTT. yê{Ï˝À 500 Á>±e÷\T eTVü‰düeTTÁ<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q &˚{≤ y˚sYVü≤ÖdtqT ø£*– ñ rsêìøÏ 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+ ˝À|ü⁄H˚ ñHêïsTT. á Á>±e÷\˙ï +≥T+~. ÇHéø±sTTdt ‘·q e<ä› düe÷#êsêìï eT‘·‡´ø±s¡T\T, Á|üø£è‹ Á|üø√bÕìøÏ, eTTK´+>± #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT¢, y˚˝≤ sêh eT‘·‡´XÊK n~Ûø±s¡T\T, Á|üD≤[ø± dü+|òüT+, z&Éπse⁄\T, ‘·s¡+>±\≈£î n‘·´+‘· <äTs¡“¤\+>± ñ+{≤sTT. 1557 Çfi¯ó¢ P]Ô>± $<Û«ä +dü+ ø±>±, 40,000 Çfi¯ó¢ rÁe+>± <Óã“‹HêïsTT. HÍø±ÁX¯j÷· \T, HÍø± ìsêàD |ü]ÁX¯eT, Hê$ø±<äfi+¯ , rs¡ ÁbÕ+‘· |ü481 Çfi¯¢qT {ÏÄsY|æ ÁøÏ+<ä, 40,000 >∑èVü‰\qT sêh ã&Ó®{Ÿ >∑d”Ô<äfi¯+, mHéôV≤#Y z πø+Á<ä ø±\Twü´ ìj·T+Á‘·D eT+&É*, düVü‰j·T+‘√ eT+ps¡T #˚j·T&É+ »]–+~. sêJyé>±+BÛ e÷qe eqs¡T\ eT+Á‹‘·« XÊK yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ nedüs¡yÓTÆq |ü⁄qsêyêdü bÕ´πøJ ÁøÏ+<ä düTHê$T Á|üuÛ≤$‘· ≈£î≥T+u≤\≈£î düe÷#ês¡+ s¡÷|ü+˝À nqTe~+∫, yê≥ìï+{ÏøÏ n+<äCdÒ Tü +Ô ~. 481 >∑èVü‰\qT ì]à+∫ Ç#˚Ã+<äT≈£î s¡÷.230 ø√≥T¢ $&ÉT<ä\ düTHê$T, ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\ e\¢ »]π> ÁbÕD, ÄdæÔ #˚j·T&É+ »]–+~. eT≥º+ ô|]– eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡+ yÓ+ã&ç ø±+∫|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝Àì n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+, #ÓHÓ’ï˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\qT #ê˝≤ n~Ûø£yÓTÆq eTT|ü(very high risk) ñqï ÁbÕ+‘·+>± eØZø]£ +#·&+É »]–+~. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT rs¡sπ K yÓ+ã&ç ø£˙dü+ 6.38% ÁbÕ+‘·+ #ê˝≤ n~Ûø£yÓTÆq eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘·+>±, 7% ÁbÕ+‘êìï n~Ûø£ eTT|ü⁄Œ(high risk) ñqï ÁbÕ+‘·+>±, $T–*q rs¡sπ K ÁbÕ+‘êìï eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü (medium), ‘·≈£îÿe eTT|ü⁄Œ(low risk) ñqï ÁbÕ+‘·+>± eØZø£]+#·&É+ »]–+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] eT]j·TT $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢\ eT<Ûä´ ñqï 37 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ÁbÕ+‘êìï(yÓTT‘·Ô+ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À 7.51%) ªª#ê˝≤ n~Ûø£ eTT|üµµ ñqï ÁbÕ+‘·+>± eØZ ø £ ] +#ês¡ T . BìøÏ dü + ã+~Û + ∫ 156 e÷´|ü ⁄ \qT s¡÷bı+~+#ês¡T. C≤rj·T kÕúsTT˝À Ç≥Te+{Ï n{≤¢düTqT s¡÷bı+~+#·&É+ Ç<˚ ‘=*kÕ].
1.8 uÛ≤s¡‘· C≤rj·T eTVü‰düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ ùde\ πø+Á<ä+( )
1.9 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À düTHêMT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
95
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘·TÔ |üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤e+: uÛÑ÷ø£+|ü+, düTHê$T, n–ï Á|üe÷<ä+, nDT$|ü‘·TÔ: »bÕqT nqTuÛÑe+ ø=ìïkÕs¡ T ¢ ˇø£ ‘· s ¡ V ü ‰ $|ü ‘ · T Ô |ü s ¡ ´ ekÕq Á|üuÛ≤yê(cascading)ìøÏ <ë]rdæ, Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T ôd’‘·+ dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. n˝≤ es¡Tdü>± >=\TdüT ø£≥Tº˝≤ e#˚à |ü\T s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\qT eTT+<äT>± n+#·Hê y˚dæ, yê{Ïì m<äTs=ÿe&ÜìøÏ dü+dæ<ä∆+>± ñ+&É≥+ <ë<ë|ü⁄ nkÕ<Ûä´+. »bÕHé˝À 2011 e÷]Ã˝À dü+uÛÑ$+∫q es¡Tdü $|ü‘·TÔ\T BìH˚ ìs¡÷|æ+#êsTT. yÓTT<ä≥ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫~. nq+‘·s+¡ n–ï Á|üe÷<ëìøÏ, nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹øÏ <ë]rXÊsTT. Á|üø£è‹ X¯øÏÔì ‘·≈£îÿe n+#·Hêy˚ùd yê]øÏ ø£fi¯ó¢ ‘Ó]|æ+#êsTT.
eT+~ eTs¡D+Ï #·>±, 12,782 eT+~ >∑\+¢ ‘·j÷· ´s¡T. á $|ü‘T· Ô ø±s¡D+>± 1,26,000 uÛÑeHê\‘√ bÕ≥T Á_&û®\T, s¡yêD≤ e´edüú, $<äT´‘Y düs¡|òüsê, >±´dt düs¡|òüsê, ø£eT÷´ìπøwüHé ùde\T e+{Ï Ç‘·s¡ eTÚ*ø£ edü‘T· \T ôd‘’ +· rÁe+>± <Û«ä +düeTj·÷´sTT. dæ{°Á>∑÷|t n+#·Hê Á|üø±s¡+ á $|ü‘·TÔ ø±s¡D+>± >∑èVü≤ ìsêàD+ eTÚ*ø£ edü‘·T\ s¡+>±ìøÏ 5 qT+&ç 10 Á{Ï*j·THé jÓTHé\ qwüº+ yê{Ï*¢+~. nsTT‘˚ yÓTT‘·Ô+ qwüº+ 15 Á{Ï*j·THé jÓTqT¢ (183.7 _*j·THé &Ü\s¡T¢) ˝Ò<ë »bÕHé õ&ç|æ˝À 3 XÊ‘·+ ñ+≥T+<äì u≤sYπø¢dt ø±´|æ≥˝Ÿ nH˚ dü+düú ‘˚*Ã+~.
1. uÛÑ÷ø£+|ü+
3. n–ï Á|üe÷<ë\T
2011 e÷]à 11 eT<Ûë´Vü‰ï+ 2 >∑+≥\ 46 ì$TcÕ\ düeTj·T+˝À áXÊq´ CbÕHé ÁbÕ+‘·+˝À 9 rÁe‘·‘√ ≈£L&çq ô|qT uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫+~(BìH˚ Áπ>{Ÿ ádtº »bÕHé msYÔπø«ø˘ n+&é düTHê$T(Great East Japan (Tohoku Kanto) Earthquake and Tsunami) n+{≤s¡T). uÛ÷ Ñ ø£+|ü øπ +Á<ä+ (epicenter) |üd| æ øæò ˘ rs¡+˝Àì ‘√¨≈£î ÁbÕ+‘êìøÏ 130 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À, 24 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ˝À‘·Tq ñ+~. »bÕHé yê‘êes¡D dü+düú n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ $Tj·÷^ sêh+˝Àì ≈£î]Vü≤sê q>∑s¡+˝À ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿ 7 rÁe‘·‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+#·>±, 28 q>∑sê˝À¢ 1 qT+&ç 7 bÕsTT+≥T¢ e÷Á‘·y˚T ø£*–q CbÕHé uÛÑ÷ø£+|ü˝Òœìô|’ 6≈£î ô|’>± rÁe‘·‘√ ≈£L&çq uÛÑ÷ Á|üø£+|üq\T qyÓ÷<äj·÷´sTT.
2011 e÷]à 11q »bÕHé˝Àì n‹ô|<ä› B«|üyÓTÆq ¨qT¸ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ e<ä› dü+uÛ$Ñ +∫q X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ø±s¡D+>± |ü\T#√≥¢ n–ï Á|üe÷<ë\T #Ó\πs>±sTT. Ç∫Vü≤sê q>∑s¡+˝À ø√k˛à ÄsTT˝Ÿ ø£+ô|˙ ]ô|ò’qØ˝À eT+≥\T @s¡Œ&ܶsTT. á eT+≥\T 14e ‘˚B es¡≈£î ø=qkÕ>±sTT. uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq yÓTT<ä{Ï s√E ‘·s¡Tyê‘· n–ï Á|üe÷<ë\ dü+|òüT≥q\T ô|s¡>∑&É+ yÓTT<ä˝…’+~. Ä s√E πøe\+ 44 |òüT≥q\T e÷Á‘·y˚T »s¡>∑>±, e÷]à 19 Hê{ÏøÏ 325 ≈£î ô|]–+~.
2. düTHê$T uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤Ø düTHêMT dü+uÛÑ$+∫+~. nø±MT rs¡+ e<ä› n\\T >∑]wüº+>± 11.87 MT≥s¡¢ m‘·TÔq m>∑dæ|ü&ܶsTT. »bÕHé ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝À n‘·´~Ûø£ #√≥¢ 3 MT≥s¡¢ m‘·ÔsTTq düTHêMT dü+uÛÑ$+∫+~. ]ø£ºsY ùdÿ˝Ÿô|’ 9.0 bÕsTT+≥¢ rÁe‘·‘√ dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ jÓTTø£ÿ ÁuÛÑ+X¯ eT+&É\+ (full zone) 500 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&Ée⁄, 200 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ yÓ & É \ TŒ‘√ ÇyêfÒ qT+&ç Çãsêø° es¡ ≈ £ î $düÔ]+∫q≥T¢, »bÕHé yê‘êes¡D dü+düú ìsê∆]+∫+~. rÁe uÛÑ÷ø£+|ü+‘√ bÕ≥T ô|<ä› m‘·TÔq m>∑dæ|ü&çq »\ ‘·s¡+>±\ <Û ë {Ï ø Ï uÛ Ñ e Hê\T ø±s¡ ¢ ‘ √ bÕ≥T uÛ ≤ Ø Hêe\T ôd’ ‘ · + ø=≥Tº ≈ £ î b˛j· ÷ sTT. #ê˝≤ q>∑ s ê˝À¢ n–ï Á|ü e ÷<ë\T dü+uÛÑ$+#êsTT. nDT$<äT´‘Y πø+Á<ë\T, X¯ó~∆ ø£sêà>±sê\T, $e÷HêÁX¯j·÷\T, Ç‘·s¡ s¡yêD≤ e÷sêZ\T eT÷‘·|ü&ܶsTT. 2011 e÷]à 23 Hê{Ï >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ düTe÷s¡T 9,079
$eq |ü_¢πøwüHé‡
4. nDT$|ü‘·TÔ uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq e÷]à 11 s√EH˚ |ü⁄≈£îwæj·÷ <Ó’N˝Àì yÓTT<ä{Ï nDT $<äT´‘Y bÕ¢+≥T˝À nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú (nuclear emergency) ì Á|üø{£ +Ï #ês¡T. uÛ÷Ñ ø£+|ü rÁe‘· ø±s¡D+>± yÓTT<ä{Ï Äs¡T nDT ]j·÷ø£ºs¡¢˝À eT÷&ÉT ]j·÷ø£ºs¡T¢ yê≥+‘·≥ ny˚ eT÷‘·|ü&ܶsTT. ]j·÷ø£ºs¡¢ ˝À|ü+ ñ+&˚ Ç+<Ûäqsê&É¢qT #·\¢|üs¡#·&ÜìøÏ ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚ùd u≤´ø£|t &ûõ˝Ÿ »qπs≥s¡T¢ düTHêMT ø±s¡D+>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. n+<äTu≤≥T˝À ñqï ˙s¡T Ä$] ø±e&É+ yÓTT<ä\T ø±e&É+‘√ e÷]à 12 eT<Ûë´Vü‰ï+ 3.30 >∑+≥\≈£î yÓTT<ä{Ï nDT ]j·÷ø£sº Y e<ä› ôV’≤Á&√»Hé $k˛Œ¤≥q+ »]–+~. Bì‘√ |òü⁄≈£îwæj·÷ &Ó’N #· T ≥÷º 20 øÏ ˝ ÀMT≥s¡ ¢ |ü ] ~Û ˝ À ñqï Á|ü » \qT U≤∞ #˚sTT+#ês¡T. e÷]à 14q eT÷&Ée q+ãs¡T ]j·÷ø£ºsY˝À eTs√ ù|\T&ÉT #√≥T #˚düT≈£î+~. e÷]à 15q ¬s+&Ée q+ãsY ]j·÷ø£ºsY˝À eTs√ $k˛Œ¤≥q+ »]|æ+~. Ç+<Ûäq sê&É¢qT uÛÑÁ<ä|ü]#˚ Hê\T>∑e q+ãs¡T ]j·÷ø£ºsY e<ä› n–ï Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+∫+~. es¡Tdü dü+|òüT≥q\‘√ nDT<Ûë]àø£‘·≈£î
96
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>∑T]ø±≈£L&É
5. >∑TDbÕsƒê\T ãVüQfi¯ yÓ|’ Øü ‘·´ <äèø£Œ<∏ëìï (multi - hazard) nq÷Vü≤´ $|ü‘·TÔ\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚düTø√e\dæq nedüsêìï eTs=ø£e÷s¡T >∑Ts¡TÔ #˚dæ+~. $|ü‘·TÔ\qT m<äTs=ÿH˚ dü+dæ<ä∆‘·\qT ø£*–q ñqï n‘·T´‘·ÔeT <˚XÊ\˝À ˇø£f…Æq »bÕHé ≈£L&Ü |üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤yêìï (Cascading impact) #·$ #·÷&Ée\dæ e∫Ã+~. uÛ≤s¡‘Y e+{Ï <˚XÊ\T Ç+ø± eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√ e´eVü≤]+#·e\dæ ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTHêMT\ #·]Á‘· ‘˚B Áø°.|üP. 326 1008 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç y˚T 27 eT<Ûä´ 1524 1762 @Á|æ˝Ÿ 2 1819 pHé 16 1847 nø√ºãsY 31 1881 &çôd+ãsY 31
Á|ü<˚X¯+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À qyÓ÷<Ó’q yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düTHê$T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À @s¡Œ&çq uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ e∫Ãq düTHê$T eTVü‰sêh˝Àì <äuÛÀ˝Ÿ eTj·THêàsY˝Àì ns¡ø±Hé rs¡+ sêDY Ä|òt ø£#Y >∑T»sê‘Y Áπ>{Ÿ ìø√u≤sY B$ ø±sY ìø√u≤sY B$ e<ä› ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 7.9 rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+|ü+
Á|üuÛ≤e+ ` ` ` ` ` ` ` n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\‘√ bÕ≥T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ rs¡+ yÓ+ã&ç #ÓHÓ’ï e<ä› 1 MT≥s¡T m‘·ÔsTTq düTHêMT qyÓ÷<äT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+, #ÓHÓ’ï e<ä› 2 MT≥s¡¢ m‘·sÔ TTq düTHêMT\T qyÓ÷<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒrs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+
1883 Ä>∑düTº 26
Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì Áø±ø±{Àyê n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+
1941 pHé 26
n+&Ée÷Hé B$ e<ä› ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ 8.1 rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+|ü+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+ ø£sêNøÏ 100 øÏ.MT.\ <ä÷s¡+˝À 8.5 rÁe‘·‘√ uÛÑ÷ø£+|ü+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü•ÃeT rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+, ø±+&Ü¢ e<ä› 12 MT≥s¡¢ m‘·ÔsTTq düTHêMT qyÓ÷<äT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ô|’ Á|üuÛ≤e+, 10 MT≥s¡¢ m‘·ÔsTTq düTHêMT, 10 y˚\ eT+~øÏ ô|’>± eTs¡D+. Ç+&√H˚wæj·÷˝Àì ã+&Ü n#Ó, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T, l\+ø£, <∏ësTT˝≤+&é, eT˝Òdæj·÷, ¬øHê´, {≤+C≤ìj·÷ <˚XÊ˝À¢ düTHê$T.
1945 qe+ãsY 27
2004 &çôd+ãsY 26
$eq |ü_¢πøwüHé‡
97
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. düTHêMT ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Tsunami - Mitigation Strategies)
2.1 |ü]#·j·T+ 2004 &ç ô d+ãsY 26q dü + uÛ Ñ $ +∫q dü T Hê$T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, |ü⁄<äT#˚Ã], n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\˝À nbÕs¡yTÓ qÆ ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕºìï ø£\T>∑CdÒ +æ ~. eT‘·‡´ø±s¡T\ JeH√bÕ~Ûì <Óã“rj·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê]øÏ rÁe+>± qwüº+ ø£*–+∫+~. Çfi¯ó¢, z&Éπse⁄\T, C…{°º\T, s√&ÉT¶, e+‘Óq\T, $<äT´‘Y, f…*ø£+, ÄdüŒÁ‘·T\T, bÕsƒ¡XÊ\\T, Ç‘·s¡ kÕe÷õø£ s¡+>∑ uÛÑeHê\≈£î uÛ≤Ø qcÕºìï $T–*Ã+~. nsTT‘˚, düTHê$T Á|üuÛ≤yêìï ñ|üX¯$T+|üCÒùd+<äT≈£î düV≤ü »dæ
2.2 »bÕHé #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T
n&ÉT>∑T\) düTHêMT ‘·s¡+>±\qT düèwæº+∫+~. zHêsTT nH˚ z&Éπse⁄ |ü≥ºD+˝À düTHêMT qT+&ç ø±bÕ&É{≤ìøÏ ì]à+∫q >√&É |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTT+~. Ä ÁbÕ+‘·+˝À ø£\|ü‘√ ì]à+∫q ø£≥º&Ü\˙ï |üP]Ô>± <Ûä«+düeTj·÷´sTT. á >√&É düTHê$T y˚>±ìï HÓeTà~+|üCÒj·T&ÜìøÏ, m‘·TÔqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ç ñ+&Ée#·Tà >±˙, $<Ûä«+kÕìï >±˙, ÁbÕD qcÕºìï >±˙ ì\Te]+#·˝Òø£b˛sTT+~.
2.3 eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ #·s¡´\T düTHêMTì ìyê]+#·&+É kÕ<Û´ä + ø±<äT. nsTT‘˚, düTHêMT eTT|ü⁄Œ ñqï <˚XÊ\˝À <ëìe\¢ rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À »]π> qcÕºìï ≈£î~+#˚+<äT≈£î |ü\T #·s¡´\T #˚|ü≥º&É+ »]–+~. »bÕHé <˚ X ¯ + ˝À CHêuÛ ≤ m≈£ î ÿe>± ñ+&˚ rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À düTHêMT >√&É\T ô|<ä› m‘·TÔq ì]à+#ês¡T. Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À düTHêMT e\¢ e#˚à ˙{Ïì yÓq≈£îÿ eT[¢+#˚+<äT≈£î es¡<äπ>≥T¢, ø±\Te\T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTT‘˚, >√&É\T, düTHêMT m‘·TÔqT ‘·–Z+∫ >∑\T>∑T‘êjÓ÷ >±˙, <ëìe\¢ »]π> uÛ≤Ø $<Û«ä +kÕìï, ÁbÕD qcÕºìï ìyê]+#·˝eÒ ⁄. ø±ã{Ï,º rs¡sπ K ÁbÕ+‘ê\qT düTHêMT qT+&ç ø±bÕ&É{≤ìøÏ Ç‘·s¡ ø=ìï e´ekÕú>∑‘· #·s¡´\qT #˚|ü≥º&É+ »]–+~. n$ :
2.3.1 düú\ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT uÛÑ÷$T ìs¡«Vü≤D (Site planning and Land Managment)
1896˝À dü+uÛÑ$+∫q ô|qT $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± »bÕHé˝À düTHê$TXÊÁdüÔ+, Á|ü‹düŒ+<äq #·s¡´\qT nqTdü]+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. rs¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ »bÕHé\ 4.5 MT≥s¡T¢ (15 n&ÉT>∑T\T) m‘·TÔ ñ+&˚ nH˚ø£ düTHêMT >√&É\qT ì]à+#ês¡T. düTHêMT\ e\¢ e#˚à ˙{Ïì yÓq≈£îÿ eT[¢+#˚+<äT≈£î |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<äπ>≥T¢, ø±\Te\T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTTq|ü Œ {Ï ø ° , dü T HêMT\T ‘· s ¡ # · T >± M{Ï ì ôd’ ‘ · + n~Û > ∑ $ Tdü T Ô + &É ≥ +‘√, yê{Ï dü e Ts¡ ú ‘ · ô |’ dü + <˚ V ü ≤ + e´ø£eÔ Te⁄‘√+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 1993 p˝…’ 12q dü+uÛ$Ñ +∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ nq+‘·s¡+ ¬s+&ÉT qT+&ç ◊<äT ì$TcÕ\ e´e~Û˝À †¬ø’&√˝Àì ˇ≈£îwæ] B$ì ‘êøÏq z≈£îwæ] †¬ø’&√ düTHê$T <ë<ë|ü⁄ 10 n+‘·düTÔ\ uÛÑeHê\qT ‘êπø 30 MT≥s¡¢ (100
$eq |ü_¢πøwüHé‡
düeTÁ>∑ Á|üD≤[ø£ jÓTTø£ÿ $düèÔ‘· #·Á≥+˝À düú\ Á|üD≤[ø£ Á|ü<˚XÊìï, <ëì Äø£è‹ì, ì]›wüº düú˝≤\˝À n_Ûeè~∆ kÕ+Á<ä‘·qT ìsêú]düTÔ+~. ‘·<ë«sê düTHêMT eTT|ü⁄ŒqT ≈£î~+#·&É+˝À eTTK´yÓTÆq kÕ<Ûäq+>± |üì #˚düTÔ+~. e´ekÕj·T+, bÕs¡Tÿ\T, $H√<ä ø±s¡´Áø£e÷\ e+{Ï ãVæ≤s¡+>∑ ø±s¡´Áø£e÷\ (open- Space Uses) ≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ ãVæ≤s¡+>∑ düú˝≤\˝À düTHêMT yÓ’|üØ‘ê´ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ïì CÀì+>¥ #˚j·T&Üìï yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø± eP´Vü≤+>± dæbòÕs¡düT #˚j·T&É+ »]–+~. yÓ’|üØ‘·´ ÁbÕ+‘ê\ (hazard areas) ˝À n_Ûeè~∆ ø£˙dü kÕúsTT˝À ñ+&˚ $<Ûä+>± á eP´Vü‰ìï s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. e´ekÕj·T+, bÕs¡Tÿ\T, $H√<ä ø±s¡´Áø£e÷\ e+{Ï
98
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ãVæ≤s¡+>∑ ø±s¡´Áø£e÷\ (open- Space Uses) ≈£î uÛ÷Ñ $Tì $ìjÓ÷–+#·&+É ô|’ Ä+ø£\å T $~Û+#·&+É kÕ<Û´ä + ø±ì ÁbÕ+‘ê\˝À Ç‘·s¡ uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø± #·s¡´\qT ñ|üjÓ÷–+#ê*. yÓ’|üØ‘·´ ÁbÕ+‘ê\˝À »]π> n_Ûeè~∆ ‘·s¡Vü‰ ñ|üjÓ÷>±\qT eP´Vü‰‘·àø£+>± ìj·T+Á‹+#·&É+, kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· y˚Ts¡ n~Ûø£ $\Te ø£*–q, n~Ûø£ kÕ«BÛq‘· Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*–q yê{Ïì ‘·|æŒ+#ê*. Ç+»˙]+>¥ ìsêàD≤\T : n~Ûø£ XÊ‘·+ eTT‘·‡´ø±s¡T\ ìyêkÕ\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ñ+{≤sTT. á Çfi¯¢qT m≥Te+{Ï Ç+»˙]+>¥ ñ‘êŒ<ä ø ±\qT $ìjÓ÷–+#·≈î£ +&Ü ‘˚*ø£bÕ{Ï ãs¡Te⁄ ñ+&˚ kÕeTÁ–‘√ ì]àkÕÔs¡T. n+<äTe\¢ eT+∫ ìsêàD |ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]+#·&+É ô|’ yê]øÏ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. eT+∫ ìsêàD≤\≈£î ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤\T: dü\ú m+|æø£ : düeTTÁ<ärs¡ πsK qT+&ç ø=ìï e+<ä\ n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+ ˝À|ü* ÁbÕ+‘ê\T düTHêMT e\¢ n~Ûø£ qwü º + bı+<˚ neø±X¯ + ñ+~. n+<ä T e\¢ á ÁbÕ+‘ê\˝À Çfi¯¢qT ì]à+#·Tø√e&É+ ˝Ò<ë ìyêkÕ\T @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ #˚j·Tsê<äT. uÛÑeHê\qT dü>∑≥T düeTTÁ<ä eT{≤ºì (mean sea level) ø£+f m≈£îÿe m‘·TÔ˝À ì]à+#·Tø√yê*. m‘·ÔsTTq rs¡ ÁbÕ+‘· >∑èVü‰\T (Elevate Coastal homes) n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT ‘·s¡+>±\T 3 MT≥s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe m‘·TÔ˝À ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ Çfi¯¢qT m‘·T>Ô ± ì]à+#·T≈£î+fÒ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT\ qT+&ç ÄdæÔ qwüº+ »s¡>∑≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. ‘·s¡+>±\ y˚>±ìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ yê≥sY ÁuÒø£s¡¢ (water) qT ì]à+#ê*. uÛÑeHê\ ìsêàD≤ìøÏ ˙{ÏøÏ Hêìb˛ì, ‘·T|ü⁄Œ|ü≥ºì kÕÁeT–ì $ìjÓ÷–+#ê*. ø£eT÷´ì{° Vü‰fi¯¢qT $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ôw\ºs¡T¢>± |üìø=#˚à $<Ûä+>± m‘·ÔsTTq Á|ü<˚XÊ\˝À ì]à+#ê*. es¡<ä ìs¡«Vü≤D: düTHêMT e\¢ es¡<\ä T ekÕÔsTT. düTHêMT ‘·s+¡ >±\T rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT es¡<\ä ‘√ eTT+#Ó‘T· ‘Ô êsTT. n+<äTe\¢ es¡<ä ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT ≈£L&Ü »‘· #˚sêÃ*.
2.3.3 düTHêMT\ eTT|ü⁄Œq≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï|ü&ÉT
2.3.2 düTHêMTøÏ eTT+<äT @$T #˚j·÷*? Ç\T¢, bÕsƒ¡XÊ\, |üì Á|ü<˚X¯+ ˝Ò<ë MTs¡T ‘·s¡#·T>±
dü+<ä]Ù+#˚ Á|ü<X˚ Ê\T düTHê$T eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñHêïj·÷? ˝Òyê? nqï $wüj·÷ìï ø£qT>=Hê*. MT M~Û düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ m+‘· m‘·TÔ˝À ñ+~? rs¡ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ˝Ò<ë n~Ûø£ eTT|ü⁄Œ ñqï C˝≤\ qT+&ç m+‘· <ä÷s¡+˝À ñ+~? ‘Ó\TdüTø√yê*. düTHê$T e∫Ãq|ü&ÉT MT Ç\T¢, bÕsƒ¡XÊ\, |üì Á|ü<˚X¯+ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\ qT+&ç ‘·|æŒ+#·T≈£îH˚˝≤ ˝Ò<ë ‘·s¡*b˛j˚T e÷sêZ\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. ‘·s¡*b˛j˚T e÷sêZ\qT ÁbÕø°ºdüT #˚j·÷*. &çC≤düºsY dü|ü¢sTT\qT <ä>∑Zs¡˝À ñ+#·Tø√yê*. düTHê$T >∑T]+∫ ≈£î≥T+ã+‘√ #·]Ã+#ê*. n‘·´edüs¡ ø£eT÷´ìπøwüHé Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+ #·Tø√yê*. düTHêMT e\¢ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T ˇø£] qT+&ç ˇø£s¡T y˚s¬ q’ |üø+å£ ˝À eT∞¢ ‹]– ø£\TdüTø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ Á|üD≤[ø£qT eTT+<äT>±H˚ dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*. düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+&˚ ã+<ÛäTe⁄ ˝Ò<ë ùdïVæ≤‘·T&ç q+ãs¡TqT ≈£î≥T+ã ø±+{≤≈£îº q+ãs¡T>± Çyê«*. $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
99
rs¡ sπ K qT+&ç e+<ä\ MT≥s¡¢ <ä÷s¡+ ˝À|ü⁄ uÛe Ñ Hê\qT
ì]à+#·&+É ˝Ò<ë yê{Ï˝À¢ ìedæ+#·&+É >±˙ #˚jT· sê<äT. düTHêMT e∫Ãq|ü&ÉT nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\ C≤_‘êqT dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*. rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï Çfi¯¢qT m‘·TÔ˝À ì]à+#·Tø√yê*. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT n\\T 10 n&ÉT>∑T\ (3 MT≥s¡¢)˝À|ü⁄ m‘·TÔ ñ+{≤sTT. Ç\T¢ m‘·TÔ˝À ñ+&É≥+ e\q n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ düTHêMT\ qT+&ç ÄdæÔ qwüº+ »s¡>∑≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. es¡<ä\T sê≈£î+&Ü eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. Çfi¯¢qT Ç+»˙s¡T #˚‘· ‘·ìF #˚sTT+#·Tø√yê*. Çfi¯¢qT dü T HêMT n\\T ‘ê≈£ ≈ £ î +&Ü eT]+‘· <ä è &Û É + >± ì]à+#·T≈£îH˚+<äT≈£î dü\Vü‰\T rdüTø√yê*. n‘· ´ edü s ¡ dü e ÷#êsêìï m|ü Œ {Ï ø £ | ü &É T ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î kÕúìø£ sπ &çj÷Ó ˝Ò<ë {Ï.$. ùdwº Hü qé T ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T Ç#˚à dü÷#·q\qT bÕ{Ï+#ê*. Ç+{Ï e<ä› ñqï|ü&ÉT düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ eùdÔ, <ëìì ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\+<ä]ø° ‘Ó*j·TCÒj÷· *. düTHêMT eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ìedædTü qÔ ï≥¢sTT‘˚, ≈£î≥T+ã+ yÓTT‘·+Ô
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
‘·s¡+>±\T rs¡ ÁbÕ+‘· yêdüT\≈£î Ç|üŒ{Ïø° eTT|ü⁄Œ>±H˚ |ü]D$TdüTÔHêïsTT. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚dæq düeTj·T+˝À ˝À‘·≥Tº ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+&É≥+ eT+∫~. πs&çjÓ÷, f…*$»q¢ <ë«sê m|üŒ≥øÏ|ü&ÉT düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ ñ+&Ü*.
Ç+{Ï qT+&ç ãj·T≥≈£î yÓfi≤¢*. düTs¡øÏå‘·yÓTÆq m‘·ÔsTTq, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq ÁbÕ+‘êìøÏ yÓfi≤fl*.
2.4 düTHêMT\qT |üdæ>∑≥º&É+ ñ|ü Á >∑ V ü ≤ kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìøÏ (satellite techonology) ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì düTHêMT »qø£ (tsunamigenic) uÛÑ÷ø£+bÕ\ >∑T]+∫ ‘·ø£åD ôV≤#·Ã]ø£\qT C≤Ø #˚j·Te#·TÃ. ôV≤#·Ã]ø£ düeTj·T+ uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ (epicenter) rs¡πsK qT+&ç ñqï <ä÷s¡+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ +≥T+~. ø=~›>∑+≥˝À¢ düTHêMT Á|üj·÷DÏ+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝Àì rs¡ ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚kÕÔs¡T. rs¡ ÁbÕ+‘· y˚˝≤‘·s¡+>∑ e÷|üø±\T (Coastal tidal) düeTTÁ<ä|ü⁄ ˇ&ÉT¶≈£î düMT|ü+˝À ñqï düTHêMT\≈£î Ä|ü>∑\e⁄. ø±˙, eTVü‰düeTTÁ<ä n>±<Ûë\˝À @s¡Œ&˚yê{Ïì ì\Te]+#·˝eÒ ⁄. düuŸyÓT¬s’Hé πøãT˝Ÿ‡ <ë«sê uÛÑ÷$TøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&çq düTHê$T &çf…ø£ºs¡T¢ düeTTÁ<ëìøÏ yÓ\T|ü\ 50 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·÷*. ªdü T HêMT≥s¡ T ¢ (Tsunameters) µ dü e TTÁ<ä | ü ⁄ ñ |ü]‘·\+ô|’ @s¡Œ&˚ e÷s¡TŒ\qT ñ|üÁ>∑Vü‰\≈£î #˚s¡y˚kÕÔsTT.
2.5.1 |ü&Ée ˝Ò<ë z&É˝À ñqï≥¢sTT‘˚ düTHêMT ‘·s¡+>±\T eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À n>√#·s¡+>±
2.5 düTHêMT Á|üuÛ≤yêìøÏ |ü]cÕÿs¡ s¡÷|üø£\Œq $|ü‘·TÔ düs¡|òüsê\ øÏ≥TºqT <ä>∑Zs¡ ñ+#·Tø√yê*. Ç\T¢
U≤∞ #˚ùd düeTj·T+˝À nedüs¡yÓTÆq edüTÔe⁄\T <ä>∑Zs¡>± ñ+&É≥+ e\q eT]+‘· kÂø£s¡´e+‘·+>± ñ+≥T+~. Ç+{Ïì U≤∞ #˚dæ yÓfi‚¢≥|ü&ÉT MT »+‘·Te⁄\qT ≈£L&Ü yÓ+≥ rdüT¬øfi≤¢*. MTs¡T ;#Y ˝Ò<ë eTVü‰düeTTÁ<ä+ e<ä› ñqï|ü&ÉT uÛÑ÷$T ø£+|æ+∫q≥T¢ nì|æùdÔ, ‘·ø£åDy˚T m‘·ÔsTTq Á|ü<˚XÊìøÏ yÓfi¯¢+&ç. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e#˚à es¡≈£î Ä>∑ø£+&ç. eTVü‰düeTTÁ<ë\˝ÀøÏ yÓfi¢‚ q<äT\T, Á|üyêVü‰\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É+&ç. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+&˚ ¨≥fi¯ó¢ e+{Ï ø±+Áø°≥T‘√ ì]à+∫q m‘·sÔ TTq ãVüQfi¯ n+‘·dTü \Ô uÛeÑ Hê\T ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À ñ+{≤sTT. n≥Te+{Ï dü+<äsꓤ\˝À á uÛÑeHê\˝À m>∑Teq ñ+&˚ uÛ≤>±\T düTs¡øÏå‘·+>± ñ+ {≤sTT. n|ürs¡ ÁbÕ+‘· ~ã“\T (offshore reefs), ˝À‘·T ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T (shallow areas) düTHêMT ‘· s ¡ + >±\ ã˝≤\qT $∫ä q ï #˚ j · T &É + ˝À düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. nsTT‘˚, uÛ≤Ø, Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ düTHêMT edüTÔqï≥Tº ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø #˚dæq|ü&ÉT düeTTÁ<ä+˝À ñqï≥ºsTT‘˚, z&Éπse⁄≈£î ‹]– sê≈£ L &É < ä T . dü T HêMT e\¢ ˙{Ï eT≥º + ˝À X¯ s ¡ y ˚ > ∑ y Ó T Æ q e÷s¡ T Œ\T ekÕÔ s TT. z&É π s e⁄\T, HÍø£ÁX¯j·÷\˝ÀøÏ nq÷Vü≤´yÓTÆq Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq ˙{Ï Á|üyêVü‰\T #=#·TÃ≈£î ekÕÔsTT. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø nsTTq ‘·s¡Tyê‘· MT |ü&Ée ˝Ò<ë z&É düeTTÁ<ä+˝À|ü*øÏ yÓfi¯¢&ÜìøÏ e´e~Û ñqï ≥¢sTT‘˚, á ÁøÏ+~ n+XÊ\qT >∑eTq+˝À ñ+#·Tø√yê*. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ ô|<ä› z&Ésπ e⁄\T, HÍø±ÁX¯j÷· \T Vü‰s¡“sY/ b˛s¡Tº Ä<∏ë]{° ìj·T+Á‘·D˝À ñ+{≤sTT. á Ä<∏ë]{°\T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ düeTj·T+˝À e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ìπs›•kÕÔsTT. n+<äTe\¢ b˛s¡Tº n~Ûø±s¡T\‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&É≥+ eT+∫~. yês¡T Ç∫Ãq ìπsX› q¯ + Á|üø±s¡+ |ü&Ée ˝Ò<ë z&ÉqT eT[¢+#·e#·TÃ. ∫qï z&Éπse⁄\T b˛s¡Tº Ä<∏ë]{° ìj·T+Á‘·D˝À ñ+ &Éø£b˛e#·TÃ. n+<äTe\¢ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e∫Ãq $wüj·T+ MT≈£î ‘Ó*dæ, MT |ü&Ée ˝Ò<ë z&ÉqT n>±<∏ä »˝≤˝À¢øÏ ‘·s*¡ +#˚ e´e~Û ñqï≥¢sTT‘˚, ˇø£ Áø£eT|ü<‹›ä Á|üø±s¡+ n˝≤ #˚j·Te#·TÃ. ∫qï |ü&Ée\ j·T»e÷qT¢ yê{Ïì πse⁄ e<ä› e~˝Òdæ, m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*b˛e&É+ ñ‘·ÔeT+. rs¡ + ô|’ ‘=* dü T HêMT Á|ü u Û ≤ e+ ø±s¡ D +>± $<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq ‘·s¡+>±\T, nq÷Vü≤´yÓTÆq ˙{Ï Á|üyêVü‰\T ø=+‘· e´e~Û es¡≈£î Vü‰s¡“s¡¢qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. n+<äTe\¢ Vü‰s¡“s¡T≈£î ‹]– sêe&ÜìøÏ eTT+<äT Vü‰s¡“sY n~Ûø±s¡T\qT dü+Á|ü~+#ê*.
2.5.2 düTHêMT ‘·s¡Tyê‘· @$T #˚j·÷*?
100
n‘· ´ edü s ¡
dü e ÷#êsêìï m|ü Œ {Ï ø £ | ü &É T ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î sπ &çj÷Ó ˝Ò<ë f…*$»HéqT ìs¡+‘·s+¡ ñ|üjÓ÷–+#ê*. düTHê$T s√&É¢qT, e+‘Óq\T, Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\qT <Ûä«+dü+ #˚j·Te#·TÃ. n+<äTe\¢ yê{Ï yÓ’|ü⁄ yÓfi¯¢&É+ düTs¡øÏå‘·+ ø±<äT.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>±j·T|ü&q ç yê]øÏ, ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq e´≈£î\Ô ≈£î düV‰ü j·T+
n+~+#·&ÜìøÏ eTT+<äT MT≈£î MTs¡T >±j·÷\j·÷´jÓ÷ ˝Ò<√ #·÷düT≈£îì, Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ #˚sTT+#·Tø√yê*. ø±bÕ&Ée\dæq yês¡T me¬sH ’ ê ñ+fÒ, dü]jÓTÆ q kÕeTÁ– ñqï Ábıô|wò qü ˝Ÿ‡≈£î bò˛Hé #˚d,æ s¡|Œæ +#ê*. #ê˝≤eT+~ es¡<ä\˝À ∫≈£îÿ≈£îqï Ç‘·s¡T\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ yÓ[¢, yês¡T eTs¡D+Ï ∫q dü+|òTü ≥q\T mH√ï »s¡T>∑T‘·THêïsTT? Á|ü‘˚´ø£ düVü≤ø±s¡+ nedüs¡yÓTÆq •X¯óe⁄\T, eè<äT∆\≈£î s¡yêD≤ kÂø£s¡´+ ˝Òì yê]øÏ, n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹˝À n<äq|ü⁄ düVü‰j·T+ nedüs¡yÓTÆq ô|<ä› ≈£î≥T+u≤\≈£î, $ø£˝≤+>∑T\≈£î, yê]øÏ düVü‰j·T+>± e∫Ãq yê]øÏ düVü‰j·T|ü&Éø£+&ç. $|ü‘·TÔ ÁbÕ+‘ê\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É+&ç. MTs¡T nø£ÿ&É ñ+&É≥+ e\q düV‰ü j·Tø£, n‘·´edüs¡ #·s´¡ \≈£î Ä≥+ø£+ ø£*–+#·&É+‘√ bÕ≥T ø£\Twæ‘· ˙s¡T, |ü–*q s√&ÉT¶,
uÛÑ÷bÕ‘ê\T, ãTs¡<ä, Ç‘·s¡ yÓ’|üØ‘ê´\T e+{Ï es¡<ä\ neπøå|ü Á|üuÛ≤yê\ e\¢ MTs¡T ≈£L&Ü eTT|ü⁄ŒqT m<äTs=ÿe#·TÃ. n‘·´edüs¡ bò˛q¢≈£î πøe\+ f…*bò˛qTqT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#·+&ç. $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T\˝À f…*bò˛qT¢ ˝…’qT¢ ‘·s¡#·T>± s¡B›>± ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ n‘·´edüs¡ bò˛q¢qT n+<äTø√e&ÜìøÏ M\T>± yê{Ïì øÏ¢j·TsY #˚j·÷*. #·T≥÷º ˙s¡T ì*∫ ñ+fÒ, uÛÑeHê\ yÓ\T|ü˝Ò ñ +&çb˛yê*. es¡<ä ˙{Ï˝≤π> düTHêMT ˙s¡T ≈£L&Ü |ü ⁄ Hê<ä T \qT ã\V” ≤ q|ü s ¡ T kÕÔ s TT. uÛ Ñ e Hê\qT eTT+∫y˚ k ÕÔ s TT. H˚ \ |ü > ∑ T [¢ d ü T Ô + ~. >√&É \ T ≈£L*b˛‘êsTT. n+<äTe\¢ uÛeÑ Hê\≈£î yÓ\T|ü˝Ò ñ+&Ü*. uÛÑeHê\qT |ü]o*+#˚≥|ü&ÉT u≤´≥Ø‘√ |üì #˚ùd ˝≤+‘·s¡T¢, bòÕ¢wt˝…’≥¢qT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#ê*. ø=y=«‘·TÔ\qT yê&Ésê<äT.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. ªdüTHêMTµ nH˚ e÷≥ @ uÛ≤wü qT+&ç e∫Ã+~? (1) 1) »|ü˙dt uÛ≤wü 2) s¡wü´Hé uÛ≤wü 3) ns¡_ø˘ uÛ≤wü 4) Áô|ò+∫ uÛ≤wü 2. düTHêMT\T ‘·s¡T#·T>± @ ø√kÕÔ Á|ü<˚XÊ\˝À ekÕÔsTT? 1) ‘·÷s¡TŒ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ (1) 2) eT\u≤s¡T πse⁄ 3) >∑˝ŸŒ¤ Ä|òt K+uÛ≤{Ÿ 4) s¡Hé Ä|òt ø£#Yà 3. düeTTÁ<ä+˝À|ü\ uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ e#˚Ã~ (3) 1) n–ï|üs¡«‘· 2) ˝≤+&é ôd’¢&é\T (uÛÑ÷bÕ‘ê\T) 3) düTHêMT\T 4) es¡<ä\T 4. @ ]b˛s¡Tº\ qT+∫ Ç+&çj·THé düTHêMT >∑T]+∫ u≤>± bÕ‘· ]ø±s¡T¶\T \_Û+∫q$? (4) 1) 1941 uÛÑ÷ø£+|ü+ 2) 286 _.dæ. uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) 316 _.dæ. uÛÑ÷ø£+|ü+ 4) 326 _.dæ. uÛÑ÷ø£+|ü+ 5. düTHêMT\T m≈£îÿe>± dü+uÛÑ$+#˚~ (3) 1) Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<äeTT 2) n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰düeTTÁ<äeTT 3) |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<äeTT 4) eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<äeTT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
101
6. @ s√Eq düeTTÁ<ä+˝À|ü\ rÁe uÛÑ÷ø£+|ü+ düTHêMTøÏ <ë]rdæ »bÕHé áXÊq´ ÁbÕ+‘êìï ‘êøÏ 19,000 eT+~ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+~ ? (1) 1) 11`3`2011 2) 14`2`2011 3) 11`1`2011 4) 14`3`2010 7. ˙{Ï ˝À‘·TqTã{Ϻ düTHêMT >∑+≥≈£î mìï øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ Á|üj·÷DÏdüTÔ+~? (1) 1) 600`800 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 2) 900`1100 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 3) 800`900 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 4) 950`1150 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ 8. düTHêMT n\\T <˚ìe\¢ ñ<䓤$kÕÔsTT? (4) 1) düeTTÁ<ä>s∑ “¡ ¤ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 2) n–ï dü+u+~Û |ü>T∑ fi¯ófl 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) ô|’e˙ï 9. 11`3`2012 Hê{ÏøÏ @ <˚X¯|ü⁄ uÛÑ÷ø£+|ü+, düTHêMT e\¢ y˚˝≤~ eT+~ #·ìb˛sTT ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ nsTT+~? 1) yÓTøχø√ 2) |òæ*ô|’ ŒHé‡ (4) 3) Ç+&√H˚wæj·÷ 4) »bÕHé 10. düTHêMT n\\T Bìe\¢ ñ<䓤$kÕÔsTT (4) 1) düeTTÁ<ä+˝À|ü* uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ 2) n–ï |üs¡«‘· dü+ã+<Ûä |ü>∑Tfi¯fl e\¢ 3) düeTTÁ<ä+˝Àì uÛÑ÷bÕ‘ê\ e\¢ 4) ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
11. düeTTÁ<ä >∑s¡“¤+˝Àì uÛÑ÷ø£+bÕìï @eT+{≤s¡T? (4) 1) ‘·TbòÕHé 2) ñs¡TeTT 3) yÓTs¡T|ü⁄ 4) düTHêMT 12. düTHê$T ‘·s¡+>±\T/n\\T dü+uÛÑ$+#˚ ø±s¡D≤\T (4) 1) düeTTÁ<äeTT˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) n–ï|üs¡«‘· ñ<√“¤<äHê\T 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T (˝≤+&éôd’¢&é\T) 4) ô|’$ n˙ï 13. düTHêMT m|ü&ÉT dü+uÛÑ$düTÔ+~? (4) 1) ñ<äj·TeTT 2) kÕj·T+Á‘·eTT 3) ns¡∆sêÁ‹ 4) |ü>∑\T˝À ø±ì sêÁ‹˝À ø±ì @ y˚fi¯˝ÀHÓ’Hê 14. düTHêMT @ düeTj·T+˝À dü+uÛÑ$düTÔ+~? (4) 1) ñ<äj·T+ 2) eT<Ûë´Vü≤ï+ 3) kÕj·T+Á‘·+ 4) ô|’ nìï+{Ï˝À 15. Ç+&çj·÷ C≤rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú (NTWS) @ dü+e‘·‡s¡+˝À neT˝À¢øÏ e∫Ã+~? (4) 1) 2004 2) 2005 3) 2006 4) 2007 16. CbÕHé #·]Á‘·˝À 23 n&ÉT>∑T\ düTHêMTì ø£*–+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+ m|ü&ÉT »]–+~? (2) 1) 11`3`2010 2) 11`3`2011 3) 11`2`2010 4) 11`2`2011 17. düTHêMT\T n~Ûø£ uÛ≤>∑+ dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕ+‘·+ (4) 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\ ÁbÕ+‘·+ 2) Ç+&√H˚wæj·÷ ÁbÕ+‘·+ 3) Ç+&çj·THé düeTTÁ<ä+ 4) |üdæ|òæø˘ düeTTÁ<ä+ 18. @ s√Eq Äπ>ïj·T Ädæj·÷ rs¡ ÁbÕ+‘êìï rÁe+>± qwüº|ü]∫q düTHêMT dü+uÛÑ$+∫+~? (1) 1) 26.12.2004 2) 26.12.2003 3) 26.12.2005 4) 26.12.2002 19. @õj· T Hé dü e TTÁ<ä | ü ⁄ ñ‘· Ô s ¡ ÁbÕ+‘· + ˝À m|ü &É T yÓTT<ä{ÏkÕ]>± Áø°düTÔ |üPs¡«+ düTHêMT\T dü+uÛÑ$+∫q≥T¢ ‘=* düe÷#ês¡+ \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~? (3) 1) Áø°.|üP. 450˝À 2) Áø°.|üP. 412˝À 3) Áø°.|üP. 379˝À 4) Áø°.|üP. 479˝À
$eq |ü_¢πøwüHé‡
20. eTìwæøÏ ‘Ó*dæq uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq ø£è‹ø±s¡ø£ yÓ’|üØ‘·´+(2) 1) ‘·TbòÕqT\T 2) düTHêMT\T 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) >±*yêq\T 21. |üd|æ øæò ˘ düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edüìú @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T? (3) 1) 1948 3) 1952 3) 1949 4) 1947 22. Á|üã\yÓTÆq düTHêMT\T m≈£îÿe>± y˚{Ïe\¢ ø£\T>∑T‘êsTT? 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) z\ÿHê\T (1) 3) uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) ‘·TbòÕqT\T 23. @ s√Eq Ädæj·÷˝Àì 11 Äπ>ïj·T Ädæj·÷ <˚XÊ˝À¢ düTHêMT dü+uÛÑ$+∫ 1 \ø£å\ eT+~ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+~? (1) 1) 26`12`2004 2) 26`11`2004 3) 26`10`2004 4) 26`10`2003 24. y˚{Ï <ë«sê ñ<䓤$+#˚ ‘·s¡+>±˝Ò düTHêMT\T? (4) 1) uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2) n–ï |üs¡«‘· |ü>∑Tfi¯ófl 3) ˙{Ï˝À|ü* uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4) ô|’e˙ï 1 æ ÷· ˝Àì, Áø±ø˘{≤y√ ÁbÕ+‘·+˝À 2 25. @ dü+e‘·‡s¡+˝À Ç+&√H˚wj |üs«¡ ‘· dü+u+<Ûä rÁe $k˛Œ¤≥+ e\¢ 40 n&ÉT>∑T\ düTHêMT\T dü+uÛÑ$+#êsTT? (3) 1) 1881 2) 1882 3) 1883 4) 1884 26. @ s√Eq ã\yÓ T Æ q »\>∑ s ¡ “ ¤ uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + |ü • ÃeT Ç+&√H˚wj æ ÷· ˝À dü+uÛ$Ñ +∫, Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä|⁄ü |üøÿ£ ñqï <˚XÊ\≈£î düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£>± e÷]+~? (4) 1) 9`3`2012 2) 12`5`2012 3) 10`3`2012 4) 11`4`2012
102
27. Ç{°e\ düTHêMT\ MT<ä |ü]XÀ<Ûqä kÕ–düTqÔ ï ˇø£ ‘Ó\T>∑T eì‘·qT >∑T]+∫ |üÁ‹ø£˝À¢ yês¡Ô\T yÓ\Te&ܶsTT. Ä eì‘· ù|s¡T (1) 1. düTq+<ä 2. düTπsK 3. düTeT+‹ 4. düTdæà‘· 28. n+‘·sê®rj·T düTHêMT düe÷#ês¡ πø+Á<ä+ ñqï#√≥T 1. »ø±sêÔ 2. >√yê (4) 3. {Àø√´ 4. ôVAq\÷\T
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
V
. es¡<ä\T
1. es¡<ä\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T 3. es¡<ä\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T
1. es¡<ä\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Floods - Causes and Effects) 6. ‘·TbòÕqT eTT+|ü⁄ >∑\ ÁbÕ+‘ê˝˝À ‘·TbòÕqT ø£˝À¢˝≤\‘√ ≈£L&çq uÛ≤Ø esê¸\T, ã\yÓTÆq >±\T\T 7. qB Á|üyêVü≤+ ≈£î∫+#·T≈£îb˛e&É+ 8. qB Á|üyêVü≤+ ‘·q e÷sêZìï e÷s¡TÃø√e&É+ 9. Äqø£ ≥ º \ T, &Ü´eTT\T, ø±\Te\ ìsêàD+˝À Ç+»˙]+>¥ ˝ÀbÕ\T.
1.1 |ü]#·j·T+ kÕ<Ûës¡D+>± eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±ì H˚\ eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ <ë]rùd $<Ûä+>± qB ø±\Te yÓ+ã&ç ˝Ò<ë rs¡+ e<ä› n~Ûø£ ˙{ÏkÕúsTT ñ+&˚ dæ‹ú ì es¡<ä n+{≤s¡T (Flood is a state of high water level along a river channel or on the coast that leads to inundation of land, which is not usually submerged). es¡<ä\T >∑+≥\ düeTj·T+ rdüT≈£îì
es¡<ä\≈£î Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T
Áø£eT+>± @s¡Œ&Ée#·Tà ˝Ò<ë Äqø£≥\º T ‘Ó–b˛e&É+, uÛ≤Ø esê¸\T düeTTÁ<ë\˝À ã\yÓTqÆ b˛≥TbÕ≥T¢ sêe&É+, ‘·TbòÕqT\T, yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\¢ m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ #·Áø£yê‘ê\T, düTHêMT\ e\¢ ≈£L&Ü es¡<ä\T ekÕÔsTT. Äø£kÕà‘·TÔ>±q÷ sêe#·TÃ. neπøåbÕ\ ìπøå|üD+ ˝Ò<ë qB uÛÑ÷‘·˝≤\ô|’ |üP&çø£ ˙s¡T ‘·q kÕ<Ûës¡D dæú‹ ˝Ò<ë Á|üyêVü‰ìøÏ $T+∫q @s¡Œ&É&É+ düeTTÁ<ä|ü⁄ b˛≥TbÕ≥¢‘√ qB es¡<ä\T @ø£+ ø±e&É+ kÕúsTT˝À Á|üeVæ≤düTÔqï|ü&ÉT es¡<ä dü+uÛÑ$düTÔ+~. (A flood e\¢ rs¡ yÓTÆ<ëHê˝À¢ es¡<ä\ düeTdü´ eT]+‘· dü+øÏ¢wüº+>± occurs when water flows or rises above and beyond its e÷s¡T‘·T+~. normal place or course) . Bìe\¢ Á|ü»\≈£î, uÛe Ñ Hê\≈£î ø£*>π H˚\ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ ~>∑Teq ø£]ƒq bıs¡ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á|üe÷<ëìï es¡<ä yÓ’|üØ‘·´+ (flood hazard) n+{≤s¡T. ˙s¡T ˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ Ç+øÏb˛e&É+ »s¡>∑<äT. n+<äTe\¢ Ç≥Te+{Ï ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT m≈£îÿe ø£*– ñ+{≤sTT.
1.2 es¡<ä\≈£î ø±s¡D≤\T
1.3 es¡<ä\T` s¡ø±\T
<˚X¯+˝À es¡<ä\≈£î ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ≈£î]ùd esê¸\T, ˇ+Á&ÉT‘√ |üP&ÉT≈£î b˛j˚T qB e´edü\ú T, @≥yê\T>±, es¡<ä˝À¢ $_Ûqï s¡ø±\T ñHêïsTT n$: ø√düT≈£îb˛j˚T $<Û+ä >± ñ+&˚ |üs«¡ ‘ê\T, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Væ≤e÷\j·T 1. Äø£dæàø£ es¡<ä (flash flood) |üs¡«‘·ÁX‚DT\qT Á|ü<Ûëq ø±s¡D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. es¡<ä\≈£î 2. qB es¡<ä (riverine flood) <ë]rùd ø±s¡D≤\T ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+{≤sTT. Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ ≈£L&Ü ø±s¡D≤˝À¢ e´‘ê´dü+ ñ+≥T+~. 3. |ü≥ºD es¡<ä (urban flood) es¡ < ä \ ≈£ î <ë]rùd Á|ü < Û ë q ø±s¡ D ≤˝qT á $<Û ä + >± 1.3. 1. Äø£dæàø£ es¡<ä\T: ù|s=ÿqe#·TÃ. ≈£î+uÛÑeèwæº ˝Ò<ë ‘·TbòÕq¢‘√ ≈£L&çq uÛ≤Ø esê¸\T 1. uÛ≤Ø esê¸\T yÓTT<ä˝…’q Äs¡T >∑+≥\ ˝À|ü⁄ dü+uÛÑ$+#˚ es¡<ä\qT yÓTs¡T|ü⁄ 2. qB uÛÑ÷‘·\+ô|’ uÛ≤Ø>± |üP&çø£ ù|s¡T≈£îb˛sTT, q<äT\T ˝Ò<ë Äø£dæàø£ es¡<ä\T>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ.(Flash floods can ˝Ò<ë Á|üyêVü‰\ ˙{Ïì yÓ÷düTø¬ fi‚¢ kÕeTsêú´ìï ≈£î~+#·&+É . be defined as floods which occur with in six hours of the 3. eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\Te˝À¢ n&ɶ+≈£î\T @s¡Œ&ç, Ä ÁbÕ+‘·+ beginning of heavy rainfall, and are usually associated es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±e&ÜìøÏ <ë]rj·T&É+. with cloud bursts, storms and cyclones). Äø£dæàø£ es¡<ä\T 4. uÛÑ÷bÕ‘ê\ (Landslides) ø±s¡D+>± ˙{Ï Á|üyêVü≤+ ˙{Ï Á|üyêVü≤ πs≥T n~Ûø£+>± ñ+&É≥+, H˚\ bÕs¡>∑eT´‘· (permeability) ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ì*∫b˛e&É+ M{Ïe\¢ dü+uÛÑ$+#˚ qcÕºìï ≈£î~+#·&ÜìøÏ y˚>∑+‘√ 5. Äqø£≥º\T, ]»sê«j·Ts¡T¢ ìsêàD+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
105
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1. ìeTï es¡<ä <äX¯(Low Flood stage):
nkÕ‡+, ;Vü‰sY es¡<ä\T(2004) 2004 ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À nkÕ‡+, ;Vü‰sY sêÁcÕº\˝À rÁeyÓTÆq es¡<ä |ü]dæú‘·T\T uÛ≤Ø $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj·÷´sTT. f…*bò˛Hé mπøä+CŸ\T eTTì–b˛e&É+ ˝Ò<ë πøãTfi¯ó¢ <Óã“‹q&É+, s√&ÉT¢, ¬s’˝Ò« ˝…’qT¢ <Ûä«+dü+ ø±e&É+‘√ Ä sêÁcÕº˝À¢ nH˚ø£ õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq πø+Á<ë\T sêh sê»<Ûëì‘√ dü+ã+<Ûë\T |üP]Ô>± ø√˝ÀŒj·÷sTT. es¡<ä Á|üu≤Û e+ m≈£îÿe>± ñqï õ˝≤¢˝À¢ |ü⁄qsêyêdü, dü+πøåeT #·s¡´\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ôd’‘·+ sêh πø+Á<ëìøÏ ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ M˝Ò≈¢ î£ +&Ü b˛sTT+~. á |ü]dæ‹ú >∑eTì+∫q sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T rÁe+>± <Óã“‹qï õ˝≤¢\‘√ sêh sê»<ÛëqT\≈£î ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ ‘·ø£åDy˚T n‘·´edüs¡ düeTq«j·T kÕeTÁ–‘√ bÕ≥T XÊ{Ï˝{’… Ÿ bò˛q¢qT |ü+|üe\dæ+~>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>±ìøÏ $»„|æÔ #˚j·T&É+ »]–+~.
q~ ˙{Ï eT≥º+ ôV≤#·Ã]ø£ kÕúsTTøÏ eT]j·TT Á|üe÷<ä kÕúsTTøÏ eT<Ûä´ Á|üeVæ≤düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT ñ+&˚ es¡<ä |ü]dæú‹ì ìeTï es¡<ä <äX¯ n+{≤s¡T.
2. eT<Ûä´düú es¡<ä <äX¯(Medium flood stage): q~ ˙{Ï eT≥º+ Á|üe÷<ä kÕúsTTì <ë{Ï, n‘·´~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºì(highest flood level (HFL))øÏ 0.50 MT≥s¡¢≈£î ~>∑Teq ñqï|ü⁄Œ&ÉT Ä q~ es¡<ä eT<Ûä´düú <äX¯˝À ñqï≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~
3. n~Ûø£ es¡<ä <äX¯(High flood state): q~ ˙{Ï eT≥º+ n‘·´~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºìøÏ 0.50 MT≥s¡¢ ˝À|ü⁄ ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ëìì n~Ûø£ es¡<ä <äX¯ n+{≤s¡T.
4. nkÕ<Ûës¡D es¡<ä <äX¯(Unprecedented flood stage):
≈£L&ÉT≈£îqï kÕúìø£ ôV≤#·Ã]ø£ |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&ÜìøÏ yÓs’ ˝Y d’… t HÓ{ŸesYÿ, @<Ó’Hê es¡<ä eTT+<ädüTÔ dü÷#·q πø+Á<ä+ e<ä› q~ ˙{Ï f…*bò˛Hé ø£HÓø£åq¢qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. nsTT‘˚, Äø£dæàø£ es¡<ä\ $wüj·T+˝À düø±\+˝À U≤∞ #˚sTT+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq eT≥º+ <ëì n~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºìøÏ #˚sT¡ ≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT nkÕ<Ûës¡D ôV≤#·Ã]ø£\qT C≤Ø #˚jT· &É+ nìï y˚fi˝¯ À¢ kÕ<Û´ä + ø±ø£b˛e#·TÃ. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~.
1.3.5 es¡<ä yÓ’|üØ‘·´ e÷´|ü⁄\T:
1.3.2 qB es¡<ä
es¡<ä yÓ’|üØ‘·´ e÷´|ü⁄\(flood hazard maps)qT õjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷(GSI) s¡÷bı+~düTÔ+~. Ä e÷´|ü⁄\˝À ìùw~Û‘·(prohibitive), Ä+ø£å\‘√ ≈£L&çq (Restricted), ôV≤#·Ã]ø£\‘√ ≈£L&çq(Cautionary), es¡<ä s¡Væ≤‘· eT+&É˝≤\(Flood Free Zones)qT dü÷∫düTÔ+~. õmdt◊ es¡<ä\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ô|’ »]|æq n<Ûä´j·THê\qT πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, »\ eqs¡T\ n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº n<∏ë]{°\T, |ü≥ºD, Á>±MTD Á|üD≤[ø± n<∏ë]{°\T, |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·« XÊK, e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« 1.3.3 |ü≥ºD es¡<ä dü«\Œ ø±\ e´e~Û˝À uÛ≤Øesê¸\T dü+uÛÑ$+#·&É+ XÊK\T $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT. ô|s¡>∑&É+, ˙{Ï e÷sêZ\qT $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·+>± ÄÁø£$T+#·&É+, Á&Ó’H˚J edü‘·T\qT düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+ e\¢ ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ n+‘· s ê® r j· T $|ü ‘ · T Ô ≈£ î ~+|ü ⁄ q>∑sê\T, |ü≥Dº ≤\˝À es¡<\ä T sêe&É+ kÕ<Ûës¡D+>± e÷]+~. dü+e‘·‡s¡+ dü+e‘·‡sêìøÏ düeTdü´ eT]+‘· rÁe+ ø±e&É+, eP´Vü≤+(United Nations International Strategy for qcÕº\T ô|s¡T>∑T‘·T+&É{≤ìï <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì mHé&mç +m |ü≥Dº Disaster Reduction (UN ISDR)) s¡÷bı+~+∫q >√¢ã˝Ÿ es¡<ä\ n+XÊìï Á|ü‘˚´ø£+>± >∑T]Ô+∫ <ëìô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ môddtyÓT+{Ÿ ]b˛sYº(Global Assessment Report) 2011 eVæ≤+#ê\ì, <ëì ìs¡«Vü≤D≈£î Á|ü‘˚´ø£ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT Á|üø±s¡+, Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± es¡<\ä T m<äTs=ÿ+≥Tqï »HêuÛ≤˝À s¡÷bı+~+#ê\ì ìs¡ísTT+∫+~. 90% eT+~ <äøDåÏ ≤dæj÷· , ‘·÷s¡TŒ Ädæj÷· , |üd|æ øæò ˘ <˚XÊ\˝ÀH˚ es¡<\ä qT |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚+<äT≈£î øπ +Á<ä »\ dü+|òTü + es¡<\ä ìedædTü HÔ êïs¡T. <äøDåÏ ≤dæj÷· ˝À $|ü‘T· Ô eTT|üqT m<äTs=ÿ+≥Tqï <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘Y, ã+>±¢<˚XŸ\ Á|ü»\T n‘·´~Ûø£+>± es¡<ä rÁe‘·qT Hê\T>∑T πø≥–Ø\T>± eØZø£]+∫+~. n$: qB Á|üyêVü≤+ Äqø£≥\º qT <ë{Ï Á|üeVæ≤+∫, ˙s¡T #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\qT eTT+∫ y˚j·T&Üìï qB es¡<ä n+{≤s¡T. Ç~ n‘·´+‘· kÕ<Ûës¡D es¡<ä s¡÷|ü+. qB es¡<\ä T Á|ü<ëÛ q+>± es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ˝Ò<ë eT+#·T ø£]– qB Á|üyêVü≤+˝À y˚>∑+>± ø£\e&É+ e\¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. es¡<ä ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&ÜìøÏ eTT+<äT q~˝À ñ+&˚ ˙{Ï |ü]e÷D kÕeTsêú´ìï #êq˝Ÿ ø¬ bÕdæ{° (channel capacity) n+{≤s¡T.
1.4 es¡<ä\T mø£ÿ&É dü+uÛÑ$kÕÔsTT?
$eq |ü_¢πøwüHé‡
106
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
eTT|üqT m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. es¡<\ä T <ë<ë|ü⁄ <˚X+¯ ˝Àì nìï qB |ü]yêD≤˝À¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Á|ü|ü+#·+˝À n‘·´~Ûø£ es¡<ä eTT|ü ñqï <˚XÊ\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\≈£î ãTT‘·T |üeHê\T, n~Ûø£ |üP&çø£ ø£*–q q<äT\T, yê˝…’q, m≈£îÿe>± ø√düT≈£îb˛sTTq Væ≤e÷\j·÷\ |üs¡«‘·ÁX‚DT\T e+{Ï eTTK´ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À düTe÷s¡T 12 XÊ‘·+ (40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢) es¡<ä eTT+|ü⁄ ø£*– ñ+~. #·Áø£yê‘ê\T (Cyclones) e˝Ò ø±≈£ î +&Ü es¡ < ä \ T nìï <˚ X Ê\≈£ î düs¡«kÕ<Ûës¡D+. ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛ≤>±\T es¡<ä\≈£î n‘·´~Ûø£+>± >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. ñ‘·Ôs¡, áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì dæ+<ÛäT ` >∑+>∑ ` ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· yÓTÆ<ëHê˝À¢ì ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>∑, y˚T|òüTq qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\T n‘·´+‘· es¡<ä eTT+|ü⁄ ø£*–q ÁbÕ+‘ê\T>± qyÓ÷<äj÷· ´sTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yÓTT‘·Ô+˝Àì qB Á|üyêVü‰˝À¢ 60 XÊ‘·+ Çø£ÿ&˚ Á|üeVæ≤kÕÔsTT. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, >∑+>∑, y˚T|òüTq qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ 15≈£î ô|’>± sêÁcÕº˝˝À $düÔ]+∫ ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü, uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ »HêuÛ≤˝À düTe÷s¡T 47 XÊ‘·+ á |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝ÀH˚ ìedædüTÔHêïs¡T. es¡<ä eTT+|ü⁄ ø£*–q Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü•ÃeT ~X¯≈î£ Á|üeVæ≤+#˚ qs¡à<ä, ‘·|‹ü e+{Ï qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ yêj·TTe´ ÁbÕ+‘ê\T, eTVü‰q~, ø£ècÕí, >√<ëe], ø±y˚Ø e+{Ï ‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄q≈£î Á|üeVæ≤+#˚ Á|ü<Ûëq q<äT\ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï eT<Û´ä uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ , <äøÿ£ qT |”su¡ƒ ÷ÑÛ $T ñHêïsTT. >∑+>∑, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q<äT\T n‘·´~Ûø£ es¡<ä\≈£î ø±s¡D eTe⁄‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À pHé qT+&ç ôdô|+º ãsY e÷dü+ es¡≈£î ñ+&˚ HÓ’s¡T‹ s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+ es¡<ä\≈£î Á|ü<Ûëq s¡T‘·Te⁄>± ñ+{À+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ dü>∑≥Tq 1200 $T©¢MT≥s¡¢ es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·T+~. n+<äT˝À <ë<ë|ü⁄ 85 XÊ‘·+ es¡¸bÕ‘·+ á Hê\T>∑T HÓ\\ (pHé qT+&ç ôdô|+º ãsY es¡≈î£ ) dü«\Œ e´e~Û˝ÀH˚ ≈£îs¡TdüTÔ+~. n+<äTe\¢ á HÓ\˝À¢ q<äT˝À¢øÏ ô|<ä› m‘·TÔq ˙s¡T e∫Ã, $kÕÔsy¡ TÓ qÆ es¡<\ä ≈£î <ë]rdüT+Ô ~. |ü•ÃeT rs¡+, |ü•ÃeT ø£qTeT\T, U≤dæ ø=+&É\T, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· ˝Àj·T ÁbÕ+‘ê\˝À dü+e‘·‡s¡+˝À dü>≥∑ Tq 2500 $T.MT\ ø£+fÒ m≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘·T+~. ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À dü+uÛÑ$+#˚ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ es¡<\ä T kÕ<Ûës¡D+>± ñwüeí T+&É\ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\T ˝Ò<ë yêj·TT>∑T+&Ü\T, #·Ts¡T¬ø’q yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT. uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À <ë<ë|ü ⁄ nìï qB |ü ] yêVü ≤ ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡<ä\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.4.1 n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ es¡<ä≈£î Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ ÁbÕ+‘ê\T 1. >∑+>±q~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+, u≤s¡ø˘, rkÕÔ, ‘√sê‡, düTã+dæ], dü+ø√wt, ~Vü‰+>¥, \TVæ≤‘Y yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ ≈£L&çq ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+. 2. J\+, NHêuŸ, sê$, düf…¢CŸ, _j·÷dt, |òü÷Á>± q<äT\‘√ ≈£L&çq yêj·TTe´ qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ 3. ‘·|ü‹, qs¡à<ä, eTVü‰q~, yÓ’‘·s¡DÏ, >√<ëe], ø£ècÕí, ô|Hêï, ø±y˚Ø q<äT\‘√ ≈£L&çq B«|üø\£ Œ qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+
<˚X¯+˝À es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\T e
sêh+
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ nkÕ‡+ ;Vü‰sY >∑T»sê‘Y Vü≤sê´Hê Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ »eT÷à ø±oàsY ø£sêí≥ø£ πøs¡fi¯ eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ eTVü‰sêh eTDÏ|üPsY y˚T|òü÷\j·T ˇ]kÕ‡ |ü+C≤uŸ sê»kÕúHé ‘·$Tfi¯Hê&ÉT Á‹|ü⁄s¡ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ &Ûç©¢ |ü⁄<äT#˚Ã] yÓTT‘·Ô+
107
es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘·+ ($T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢˝À) 1.39 3.19 4.26 1.39 2.35 0.23 0.08 0.02 0.87 0.26 0.23 0.08 0.02 1.40 3.70 3.26 0.45 0.33 7.336 2.65 0.05 0.01 33,516
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ˇ]kÕ‡, øπ s¡fi¯ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T. nkÕ‡+, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡\T ‘·s¡#·T>± rÁe es¡<ä eTT+|ü⁄\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. 5. <˚X¯+˝Àì nH˚ø£ qB e´edüú\T Væ≤e÷\j·÷\ qT+&ç Á|ü e Væ ≤ dü T Ô + &É ≥ +, n$ ô|<ä › m‘· T Ô q neπøåbÕ(sediment)\qT rdüT≈£îsêe&É+, qB »\ e÷s¡+Z (channel)˝À |üP&çø£ @s¡Œ&É+ yÓTT<ä\>∑T ø±s¡D≤\ e\q es¡<ä\T ‘·s¡#·T>± edüTÔ+{≤sTT. eTTK´+>± ñ ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, ;Vü‰sY yÓT<Æ ëHê˝À¢ á ø±s¡D≤\ e\q ‘·s#¡ ÷· es¡<ä\T edüTÔ+{≤sTT.
1.5 es¡<ä Á|üuÛ≤yê\T nìï s¡ø±\ düVü≤» $|ü‘·TÔ\˝À ¬ø˝≤¢ uÛ≤Ø Ä]úø£, ÁbÕD qcÕº\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·÷ n‘·´+‘· $<Ûä«+düø£ dü«uÛ≤e+ ø£*–q yê{Ï˝À es¡<ä\ $|ü‘·TÔ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. 1967 qT+&ç 2006 eT<Ûä´ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q yÓTT‘·Ô+ $|ü‘·TÔ˝À¢ 52% es¡<ä\ e\H˚ e#êÃsTT. <˚X+¯ ˝Àì 35 sêÁcÕº\T/πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î >±qT 23 sêÁcÕº\T/πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïsTT. 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ uÛ÷Ñ $T, nq>± uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 1/8 e+‘·T uÛÑ÷$T es¡<ä eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ edüTÔ+{≤sTT. düTe÷s¡T 7.5 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ es¡<ä\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘√+~. 200 $T*j·Tq¢ eT+~ Á|ü»\T Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘·THêïs¡T. <˚X¯+˝À es¡<ä eTT|ü⁄Œ ø£*– ñqï 40 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs˝¢¡ À ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ 21.9%, ;Vü‰sY 12.71%, nkÕ‡+ 9.4%, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 7.91%, ˇ]kÕ‡ 4.18%, $T–*q sêÁcÕº\T 43.9% es¡<ä eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘êìï ø£*– ñHêïsTT. es¡<ä\ e\q Á|ü‹j˚T{≤ dü>∑≥Tq 1464 eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. 86,288 |üX¯óe⁄\T #·ìb˛‘·THêïsTT. es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑T¬s’q ÁbÕ+‘ê\T <˚X¯+˝Àì $T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê\‘√ dü+ã+<Ûë\T ø√˝ÀŒe#·TÃ. rs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î, q<äT\≈£î düMTbÕq ñqï ÁbÕ+‘ê\T eT]+‘·>± es¡<ä\≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. Ä]úø£+>±, kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ\T es¡<ä\ $<Ûä«+düø£ Á|üuÛ≤yê\≈£î m≈£îÿe >∑Ts¡e⁄‘·T+{≤sTT. á esêZ\T ‹]– |üPs¡«|ü⁄ dæú‹øÏ #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ #ê˝≤ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.5.1 rÁe |üs¡´ekÕq Á|üuÛ≤yê\T es¡<ä\ e\¢ ø£*π> n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq |üs¡´ekÕq+. ÁbÕD≤\≈£î, ÄdæÔøÏ qwüº+ yê{Ï\¢&É+. >∑èVü‰\T, e+‘Óq\T, s√&ÉT¢ e+{Ï ìsêàD≤\T es¡<ä ˙s¡T, ˙s¡T ì*∫b˛e&É+ e\¢ ø=+&É #·]j·T\T $]– |ü&É≥+ ø±s¡D+>± <Óã“‹+{≤sTT. |ü&Ée\T, #˚|ü\T |üfÒº e\\≈£î ≈£L&Ü qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. eTT+|ü⁄ ø±s¡ D +>± ÁbÕD≤\≈£ î , |ü X ¯ ó dü + |ü < ä ≈ £ î nbÕs¡ qwü º + »s¡T>∑T‘·T+~. dü¬s’q ‘ê>∑T˙{Ï kÂø£sê´\T ˝Òø£b˛e&É+ e\q u≤$˙s¡T, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T, ˙{Ï ô|’|ü⁄\ <ë«sê e#˚à »˝≤\T ø£\Twæ‘·yÓTÆ n+≥Tyê´<ÛäT\T, &Éj˚T]j·÷, yÓ’s¡dt yê´<ÛäT\T, eT˝Ò]j·÷‘√ bÕ≥T Ç+ø± nH˚ø£ dü+Áø£eTD yê´<ÛTä \T sêe&ÜìøÏ <ë]rkÕÔsTT. es¡<ä\ e\¢ e´ekÕj·T uÛÑ÷$T eTTì–b˛sTT, ô|<ä› m‘·TÔq |ü+≥ qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ ÄVü‰s¡ ø=s¡‘·, |üX¯ó Á>±dü+ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. H˚\ ô|’ bıs¡ ø=≥Tº≈£îb˛e&É+ e\q ìkÕ‡s¡+>± e÷s¡T‘·T+~. düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙s¡T #˚s¡&É+ e\¢ #Í&ÉT uÛÑ÷$T>± e÷s¡T‘·T+~. es¡<ä\T, #·Áø£yê‘ê\T e´ekÕj·T #·Áø£+(agricultural cycle )˝À e#˚ à dü + <ä s ꓤ ì ï ã{Ï º , eTÚ*ø£ edü ‘ · T \T, e´ekÕj·÷ìøÏ »]π> qwüº+ $kÕÔs¡+>± ñ+≥T+~.
1.6 es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\T es¡<\ä qT eTT+<ädTü >Ô ± n+#·Hê y˚jT· &É+, ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚j·T&É+ >∑&ç∫q ¬s+&ÉT <äXÊu≤›˝˝À u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+~+~. XÊ{Ï˝…’{Ÿ, ]yÓ÷{Ÿ ôdì‡+>¥ |ü]ø£sê\ e+{Ï n<ÛäTHê‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ ˙{Ï eT{≤º\T Ä<Ûës¡+>± es¡<ä ‘·s¡+>±\qT |üdæ>∑≥ºe#·TÃ. Äø£dæàø£ es¡<ä\T (Flash
ã+>±¢<˚XŸ es¡<ä\T ã+>±¢<˚XŸ q<äT\‘√ #·T≥TºeTT{Ϻ ñqï <˚X¯+. Çø£ÿ&É Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ es¡<ä\T sêe&É+ ì‘·´ø£è‘·´y˚T ø±≈£î+&Ü, ÄeX¯´+ ≈£L&Ü. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\T eTTì–b˛‘êsTT. ‘êC≤ ˇ+Á&ÉTeT{Ϻ‘√ ø£|üŒã&É‘êsTT. ‘·<ë«sê H˚\\T kÕs¡eeT+‘·eTe⁄‘êsTT. nsTT‘˚ á ˙s¡ T m≈£ î ÿe ø±\+ ì\Te ñ+fÒ , ñ |üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq á es¡<ä˝Ò $|ü‘·TÔ\T>± e÷s¡‘êsTT. n≥Te+{Ï es¡<ä\T 1974 y˚dü$˝À e#êÃsTT. á es¡<ä\T ˇø£ HÓ\ bÕ≥T düTe÷s¡T dü>∑+ <˚XÊìï eTT+∫ y˚XÊsTT. es¡<ä\ e\q 1200 eT+~ #·ìb˛>±, yê´<ÛäT\T, Äø£*‘√ eTs√ 27,500 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 4,25,000 Çfi¯ó¢ ≈£L* b˛e&É+ ˝Ò<ë rÁe+>± <Óã“‹q&É+ »]–+~. yÓTT‘·Ô+ 36 $T*j·Tq¢ eT+~ á $|ü‘·TÔ ø±s¡D+>± <äTs¡“¤s¡ ø£cÕº\T m<äTs=ÿHêïs¡T.
108
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
floods)
$TqVü‰sTTùdÔ , $T>∑‘ê es¡<ä\≈£î kÕ<Ûës¡D+>± ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T Ç$T&ç ñ+{≤sTT. n$: düùV≤‘·Tø£yÓTÆq ôV≤#·Ã]ø£ e´e~Û (warning period) ñ+≥T+~. 1. ôV’≤Á&√˝≤õø£˝Ÿ ôV’≤Á&√ yÓT{ÏjÓ÷s√˝≤õø£˝Ÿ &˚{≤qT n~Ûø£ nebÕ‘·+ (Heavy Precipitation) eTT+#·Tø=düTÔqï qB |ü]o*+#·&É+, ùdø£]+#·&É+ es¡<äqT ôV≤#·Ã]düTÔ+~. n~Ûø£ >±\T\‘√ ≈£L&çq m‘·ÔsTTq 2. &˚{≤qT eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ë\≈£î Á|ükÕs¡+ b˛≥TbÕ≥T¢ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\≈£î ñqï es¡<ä eTT|ü⁄Œ >∑T]+∫ #˚j·T&É+ ôV≤#·Ã]kÕÔsTT. ‘·>∑T |üs¡´y˚ø£åD, ôV≤#·Ã]ø£˝‘√ es¡<ä eTT|ü⁄Œ 3. &˚ { ≤qT $X‚ ¢ w æ + #· & É + , eTT+<ä d ü T Ô dü ÷ #· q qT ñqï ÁbÕ+‘ê\qT U≤∞ #˚sTT+#·&É+ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. s¡÷bı+~+#·&É+ es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£qT πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, kÕ>∑T˙s¡T 4. eTT+<ädüTÔ dü÷#·qqT Á|ükÕs¡+ #˚j·T&É+ es¡<ä ìj·T+Á‘·D XÊK, »\ eqs¡T\ XÊK C≤Ø #˚kÕÔsTT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À <˚X¯+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü>∑≥Tq 6000 eTT+<ädüTÔ dü÷#·q\qT C≤Ø 1.6.1 es¡<ä\ n+#·Hê ` πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. 1978 qT+&ç 2002 eT<Û´ä C≤Ø #˚dqæ es¡<ä eTT+<ädüTÔ dü÷#·q(forecasting), ôV≤#·Ã]ø£ #˚eTT+<ä düTÔ dü÷#·q\qT |ü]o*ùdÔ ôV≤#·Ã]ø£\ ø£∫Ñ·‘·«+ 81% e´edüú\qT es¡<ä\T sêe&ÜìøÏ eTT+<äT>±H˚ Á|ü»\T düTs¡øÏå‘· qT+&ç 98 XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. Á|ü<˚XÊ\≈£î ‘·s¡*yÓfi¯¢&ÜìøÏ, $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ‘·s¡*+#·&ÜìøÏ, es¡<ä\ qT+&ç s¡øÏå+#·T≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü‘˚´ø£ ìsêàD≤\qT #˚|ü≥º&É+ ø√dü+ ñ |üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´˝…’q es¡<ä\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î eTq+ πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ 1958 qe+ãsY˝À XÊÁd”Ôj·T+>± es¡<ä ‘·>T∑ $<Û+ä >± dü+dæ<‘∆ä ‘· √ ñ+fÒ, n$ $|ü‘T· >Ô ± e÷πs nedüs+¡ eTT+<ädüTÔ dü÷#·qqT C≤Ø #˚dæ+~. <˚X¯ sê»<Ûëì &Ûç©¢ #·T≥÷º ˝Ò<äT. düT•øÏå‘·T˝…’q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\T @<ë &çm+{° Á|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ qB ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï Á>±e÷\≈£î es¡<ä (Disaster Management Teams) \qT Á|ü‹ Á>±eT+ ˝Ò<ë |ü≥Dº ôV≤#·Ã]ø£\T C≤Ø #˚ùd+<äT≈£î πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ &Ûç©¢˝Àì •yês¡T ÁbÕ+‘ê\˝À @sêŒ≥T #˚ùd Á|üÁøÏjT· »s¡T>∑T‘√+~. Äj·÷ ‘·q Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+˝À es¡<ä eTT+<ädüTÔ dü÷#·q ÁbÕ+‘ê\˝À &çm+{°˝Ò es¡<ä\T, Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\ ìyês¡D≈£î πø+Á<ë(Flood Forecasting Centre)ìï 1958 qe+ãsY˝À nedüs¡yÓTÆq dü+dæ<ä∆‘·\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔsTT. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ @sêŒ≥T #˚dæ+~. Ç~ Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± $düÔ]+∫+~. dü+dæ<ä∆‘·, ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚ Á|üÁøÏj·T˝À, HÓ’|ü⁄D´‘· ø£*–q es¡ < ä eTT+<ä d ü T Ô dü ÷ #· q ˝À Hê\T>∑ T Á|ü < Û ë q n‘·´edüs¡ u≤<Ûä´‘ê ãè+<ë\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*.
1.7 es¡<ä dü+dæ<ä∆‘·
ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T 2013 pHé 14 qT+&ç 17 eT<Û´ä ≈£î]dæq nkÕ<Ûës¡D uÛ≤Ø esê¸\ ø±s¡D+>± ñ‘·ÔsêK+&é˝À uÛ≤Ø es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#êsTT. kÕ<Ûës¡D+>± ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ≈£î]ùd kÕ<Ûës¡D esê¸\ ø£+fÒ 375% n~Ûø+£ >± ≈£î]j·T&É+‘√ eT+<ëøÏì, n\ø±q+<ä q<äT\T ñbıŒ+– ô|qT $<Ûä«+dü+ düèwæº+#êsTT. ñ‘·ÔsêK+&é d”Œø£sY Á|üø£{Ï+∫q <ëì Á|üø±s¡+ á es¡<ä˝À¢ 10y˚\ eT+~øÏ ô|’>± eTs¡DÏ+#ês¡T. nsTT‘˚ 2013 pHé 29 es¡≈£î ñ‘·ÔsêK+&é Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫q n~Ûø±]ø£ $esê\ Á|üø±s¡+ eTè‘·T\ dü+K´ 850 es¡≈£î ñ+~. #êsY<ÛëyéT\T>± |æ\Teã&˚ >∑+>√Á‹, j·TeTTH√Á‹, πø<ësYHê<∏é, ã<äØHê<Ûé\ dü+<äs¡Ùq≈£î yÓ[¢q düTe÷s¡T 70 y˚\ eT+~ j·÷Á‹≈£î\T es¡<ä˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛j·÷s¡T. yÓ’e÷ìø£ <äfi¯+, ôd’q´+, bÕsê$T\≥Ø <äfi≤\T es¡<ä˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq 1,10,000 eT+~ì ø±bÕ&ÜsTT. düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ düTe÷s¡T 3800 MT≥s¡¢ m‘·TÔ˝À ñqï #·s√ã] Væ≤eT˙q<ä+ ø£]–b˛e&É+‘√ eT+<ëøÏ˙ q~ ñbıŒ+– es¡<ä ;uÛÑ‘·‡+ düèwæº+∫+~. 58e q+ãsY C≤rj·T s¡Vü≤<ë] |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£îb˛sTT+~. #êsY<ÛëyéT\‘√ bÕ≥T yê´© Ä|òt |òü¢esY‡, s¡÷|t≈£î+<é e+{Ï ÁbÕ+‘ê\qT ≈£L&Ü es¡<ä\T eTT+#Ó‘êÔsTT. 450≈£î ô|’>± #√≥¢ s√&ÉT¢ |üP]Ô>± <Óã“‹HêïsTT. uÛ≤Ø esê¸\≈£î es¡<ä\‘√ bÕ≥T uÛÑ÷bÕ‘ê\T(ø=+&É #·]j·T\T $]–|ü&É≥+) ≈£L&Ü dü+uÛÑ$+#·&É+‘√ nH˚ø£ eT+~ es¡<ä˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îb˛j·÷s¡T. <ë<ë|ü⁄ 5,500 eT+~ eTs¡DÏ+∫q≥T¢ »s¡à˙øÏ #Ó+~q eTT´ì#Y ] nH˚ ;e÷ ø£+ô|˙ yÓ\¢&ç+∫+~. |òæ*|”Œ¤Hé‡qT ≈£î~|æy˚dæq Vü≤j·÷Hé ‘·TbòÕqT ‘·s¡Tyê‘· ñ‘·ÔsêK+&é es¡<ä\T, <ëì |òü*‘·+>± @s¡Œ&çq uÛÑ÷bÕ‘ê\qT 2013˝À n‹ô|<ä› e÷qe qwüº+ ø£*–+∫q Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ>± eTT´ì#Y Ø(Munich Re) ù|s=ÿ+~. es¡<ä\ ø±s¡D+>± πø<ësYHê<∏é |ü≥ºD+ |üP]Ô>± <Ûä«+düyÓTÆ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° nø£ÿ&ç πø<ësYHê<∏é <˚yê\j·T+ #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡ø£b˛e&É+ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\≈£î ôd’‘·+ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+∫+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
109
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\ e\q dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\ $esê\T dü+e‘·‡s¡+ 1961 1968
eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 2,000 4,892
1971 1978 1980 1989 1994
1,023 3,800 1,600 1,591 2,001
1995
1,479
1997
1,442
1998
1,811
2000
1,290
Á|ü<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 1. sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y, 2. áXÊq´ sêÁcÕº\T, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, nkÕ‡+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡, áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, πøs¡fi¯, Vü≤sê´Hê eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, >∑T»sê‘Y nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, »eT÷ ø±oàsY, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, >√yê, πøs¡fi¯, >∑T»sê‘Y ;Vü‰sY, Vü≤sê´Hê, »eT÷à ø±oàsY, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, eTVü‰sêh Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, nkÕ‡+, ;Vü‰sY, >∑T»sê‘Y, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, »eT÷à ø±oàsY, ø£sêí≥ø£, πøs¡fi¯, eTVü‰sêh, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, ˇ]kÕ‡, |ü+C≤uŸ, sê»kÕúHé, dæøÏÿ+, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, πøs¡fi¯, y˚T|òü÷\j·T, |ü+C≤uŸ, dæøÏÿ+, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ >∑T»sê‘Y, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, πøs¡fi¯, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, |ü+C≤uŸ, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1953 qT+&ç 2004 eT<Ûä´ es¡<ä Á|üuÛ≤e+, qcÕº\T 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
n+X¯+
j·T÷ì{Ÿ
Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq Á|ü»\T ÁbÕD qwüº+ |üX¯ó dü+|ü<ä qwüº+ qwüºb˛sTTq |ü+≥ $d”Ôs¡í+ |ü+≥ qwüº+ $\Te <Óã“‹qï Çfi¯ó¢ <Óã“‹qï Çfi¯¢ $\Te <Óã“‹qï Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\T yÓTT‘·Ô+ qwüº+ $\Te
$T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ $T*j·Tq¢˝À dü+K´ y˚\ dü+K´˝À $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢˝À s¡÷. ø√≥¢˝À y˚\ dü+K´˝À s¡÷. ø√≥¢˝À s¡÷. ø√≥¢˝À s¡÷. ø√≥¢˝À
dü>∑≥T qwüº+ 7.63 32.92 1597 94 3.56 708.57 1235.61 251.05 813.69 1817.07
>∑]wüº qwüº+ »]–q dü+e‘·‡s¡+ 1978 1978 1977 1979 1988 2000 1978 1995 2001 2000
qwüº+ $\Te 17.50 70.45 11316 618 10.15 4246.6 3508 1307.9 5604 8864
Source: Central Water Commission (FMP Directorate)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
110
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T (Floods in India) düVü≤»yÓTÆq n&Ée⁄\T, ô|+∫q n&Ée⁄\T es¡¸bÕ‘· |ü]e÷D+
2.1 |ü]#·j·T+ qB Á|üyêVü≤+ düV≤ü » dæ
Çe˙ï es¡<ä\ dü«uÛ≤yêìï, |ü]~Ûì ìsê∆]kÕÔsTT. q<äT\T ñbıŒ+– Á|üeVæ≤+#·&+É , uÛ≤Ø esê¸\ ø±s¡D+>± dü+uÛ$Ñ +#˚ eTT+|ü⁄ dü«uÛ≤yê\T, eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ ÁbÕ+‘ê\T ì]› w ü º + >± ñ+{≤sTT. dü + ã+~Û ‘ · XÊK\ e<ä › M{Ï ø Ï dü + ã+~Û + ∫q dü e ÷#ês¡ + ñ+≥T+~. ø±ì, ‘· T bò Õ qT n\»&ÉT\T, ‘·TbòÕqT¢ rs¡+ <ë{Ïq ‘·sT¡ yê‘· e#˚à esê¸\ e\q eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT eTT+<äT>± }Væ≤+#·&É+ ø£wüºeTe⁄‘·T+~. n$ >±* ~X¯ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤sTT.
2.2 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä dü«uÛ≤yê\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡<ä\T ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qwüº+, |üX¯ó dü + |ü < ä qwü º + , >∑ è Vü ≤ qwü º + , |ü + ≥ qcÕº \ ≈£ î ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. eTÚ*ø£ edü‘·T\T ≈£L&Ü ô|<ä› m‘·TÔq es¡<ä\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T $<Ûä«+düeTe⁄‘·THêïsTT. 1. Áø£ e Tø£ å j · ÷ \ e\¢ qB uÛ Ñ ÷ ‘· ˝ ≤˝À¢ |ü P &ç ø £ >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\T ø£∫Ñ·yÓTÆq, dæús¡yÓTÆq Á|üyêVü≤ ù|s¡T≈£îb˛e&É+, <ëì e\q q<äT\ ˙{Ï ì\« kÕeTs¡´ú + e÷sêZ\qT ø£*– ñHêïsTT. yê{Ï düV≤ü »yÓTqÆ Äqø£≥\º T, e÷qe ‘·–Zb˛e&É+ ì]à‘· Äqø£≥º\T es¡<ä ˙{Ïì yÓ÷düT¬øfi‚¢ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\ e\q qB Á|üyêVü‰ìøÏ HêïsTT. ø±ì, &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\qT Ç+<äT≈£î $TqVü‰sTT+|ü⁄>± #ÓbÕŒ*. n&ɶ+≈£î\T @s¡Œ&ç, Á|üyêVü≤ ~X¯ e÷s¡&É+ 3. Á|ü<Ûëq q<äT\T, ñ|ü q<äT˝À¢ e#˚à es¡<ä\T ¬s+&É÷ ø£\e&É+ 4. Ä≥Tb˛≥¢ Á|üuÛ≤e+ e\q qB y˚>∑+ eT+<ä–+#·&É+ es¡<ä\T düVü≤»+>± nH˚ø£ ø±s¡ø±\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ +{≤sTT. n$: m&É‘Ós¡|æ ˝Ò≈£î+&Ü ≈£î]ùd esê¸\T, dü«\Œ e´e~Û˝À ≈£î]ùd ‘·TbòÕqT esê¸\ e\q düVü≤» ˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´edüú <Óã“‹q&É+ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘· dü«uÛ≤e+ Á|üyêVü≤ dü«uÛ≤e+ H˚\ dü«uÛ≤e+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
111
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ø£eT÷´ì{°øÏ dü¬s’q <äèø£Œ<∏ä+ ˝Òø£b˛e&É+, Á|üD≤[ø£ s¡ V æ ≤ ‘· eè~∆ , dü V ü ≤ »dæ < ä ∆ y Ó T Æ q #Ó s ¡ T e⁄\qT dü Á ø£ e T+>± ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´edüú\qT dü]>± ñ +#·ø£b˛e&É+ e\q ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º\˝À düVü≤»+>± es¡<ä\T edüTÔHêïsTT. ø±ì, yêdüÔyêìøÏ M{Ïì e÷qe ø±s¡ø£ es¡<ä\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. kÕ<Ûës¡D+>± Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À es¡<ä düeTdü´ ∫qï q<äT\T ñbıŒ+>∑&+É , ø=˝Òs¢ T¡ düsd¡ Tü ‡ |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\T eTTì– b˛e&É+ e+{Ï yê{ÏøÏ |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+~. ø±ì, >∑&ç∫q ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\˝À ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝Àì &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\ düeTdü´ rÁe+ ø±e&É+‘√ ‘·TbòÕq¢ $<Ûä«+düø£ kÕeTs¡ú´+ |ü\T ¬s≥T¢ ô|]–, es¡<ä yÓ’|üØ‘ê´\qT ô|+#·&É+ »]–+~. dü¬s’q ìs¡«Vü≤D ˝Òø£b˛e&É+ es¡<ä ìs¡«Vü≤DqT, kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüúqT rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚k˛Ô+~. Ç~ es¡<ä\≈£î eTs=ø£ ø±s¡DeTe⁄‘√+~. 1979 y˚T ‘·TbòÕqT e+{Ï nH˚ø£ dü+<äsꓤ\˝À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eTs¡D≤\T #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\ ø£≥º\T ‘Ó–b˛e&É+, Çdü T ø£ y˚ T ≥\T, Hê#· T yÓ T Tø£ ÿ \ ø±s¡ D +>± ø±\Te\T ≈£î∫+∫≈£îb˛sTT, es¡<ä\T ô|s¡>∑&É+ e\H˚ dü+uÛÑ$+#êsTT. ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝Àì ◊<äT õ˝≤¢˝‘√ bÕ≥T ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝Àì KeTà+ õ˝≤¢ ≈£L&Ü ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À e#˚à es¡<ä\ eTT|ü⁄ŒqT n~Ûø£+>± ø£*– ñ+~. rs¡πsK yÓ+ã&ç ìC≤+|ü≥ï+ eT]j·TT eT∫©|ü≥ï+ eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘·+ ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ eTT|ü⁄ŒqT m≈£îÿe>± ø£*– ñ+~. sêh e´ekÕj·T Ä]úø£ e´edüú˝À >∑D˙j·TyÓTÆq yê{≤ ø£*– ñqï >√<ëe], ø£ècÕí q<äT\ &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ es¡<ä\qT m<äTs=ÿ+≥THêïsTT. Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ ùdº { Ÿ ]yÓ ÷ {Ÿ ôdì‡+>¥ n|æ ¢ π ø wü H é ôd+≥sY(APSRAC) sêh+˝Àì nìï Á|ü<Ûëq qB e´edüú\≈£î
$eq |ü_¢πøwüHé‡
dü+ã+~Û+∫ 100 dü+e‘·‡sê\ qB Á|üyêVü≤ e÷´|ü⁄\qT s¡÷bı+~+∫+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Vü≤C≤sY¶ $T{Ïπ>wüHé n+&é meT¬s®˙‡ ôd’ø√¢Hé ]ø£eØ ÁbÕC…≈£îº˝À uÛ≤>∑+>± m|æmdtÄsYmdæ 2005˝À e∫Ãq es¡<ä\ ÁbÕ‹|ü~ø£q KeTà+ |òü¢&é e÷´|ü⁄qT s¡÷bı+~+∫+~. >∑&ç∫q X¯‘êã›+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 103 ‘·TbòÕq¢qT, yê{Ï e\¢ e#˚à es¡<ä\qT m<äTs=ÿ+~.
2.3 ø£ s ¡ ÷ ï\T ` eTVü ≤ ã÷uŸ q >∑ s Y es¡<ä\T(2009) 2009 ôdô|º+ãsY 30 qT+&ç nø√ºãsY 5 eT<Ûä´ ø£ècÕí, <ëì ñ|ü q<äT\≈£î dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\ ø±s¡D+>± ø£s¡÷ï\T, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, ø£ècÕí, q˝§Z+&É, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ì 87 eT+&É˝≤\T, 525 Á>±e÷\T eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j÷· ´sTT. Á|ü<ëÛ q ø£s÷¡ ï\T q>∑s+¡ ‘√ bÕ≥T Ä õ˝≤¢˝Àì eT+Á‘ê\j·T+ eT]ø=ìï |ü≥ºD≤\T rÁe+>± qwüºb˛j·÷sTT. eTq sêh+˝À 20.72 \ø£\å eT+~ es¡<ä Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¡j÷· ´s¡T. ø£sêí≥ø£˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü es¡<ä eTT+|ü⁄qT m<äTs=ÿHêïsTT. \ø£å\ mø£sê\ |ü+≥ ˙{ÏbÕ˝…’+~. y˚\ ø√≥¢ ÄdæÔ qwüº+ »]–+~. 55 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 10 y˚\ ø√≥¢≈£î ô|’>± qwüº+ dü+uÛÑ$+∫+~. 1903 ‘·s¡Tyê‘· ø£ècÕí q~øÏ Ç+‘· uÛ≤Ø es¡<ä\T sêe&É+ Ç<˚ Á|ü<∏äeT+. ˇø£ <äX¯˝À lXË’\+ &Ü´yéT≈£î 28 \ø£å\ ≈£Lôd≈£îÿ\ ˙{Ï Á|üyêVü≤+ e∫à #˚]+~. ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À 1.5 \ø£å\ ≈£î≥T+u≤\qT, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢˝À 13.4 \ø£å\ eT+~ì, ø£ècÕíõ˝≤¢˝À 5 y˚\ eT+~ì düVü‰j·T dæã“+~ düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+#ês¡T. @&ÉT ôV≤*ø±|üºs¡T¢ 550 eT+~ ôd’ìø£ dæã“+~, 165 eT+~ H˚wüq˝Ÿ &çC≤düºsY s¬ kÕŒHé‡ bò˛s¡T‡ (mHé&Äç sYm|ò)t dæã“+~, mHé&Äç sYm|ò≈t î£ #Ó+~q 48 |ü&eÉ \T, eTs√ 90 Ç‘·s¡ |ü&eÉ \T s¡+>∑+˝ÀøÏ ~– düV‰ü j·Tø£ #·s¡´\T #˚|ü{≤ºsTT.
112
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. es¡<ä\T ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Floods - Mitigation Strategies)
3.1 |ü]#·j·T+
3.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
uÛ≤Ø esê¸\T, ô|qT>±\T\T, #·Áø£yê‘ê\T, ‘·TbòÕqT ‘· s ¡ # · T >± es¡ < ä eTT+|ü ⁄ qT m<ä T s=ÿ+≥Tqï n\»&ÉT\T, rs¡+ yÓ+ã&ç düTHê$T, Væ≤eTbÕ‘·+ ˝Ò<ë ≈£î+uÛeÑ èwæº ÁbÕ+‘ê\˝À ô|<ä› m‘·TÔq ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ìsêàDÒ‘·s¡ ñ e\q ]»sê«j·Ts¡T¢ ì+&ç ˙{ÏeT≥º+ ô|s¡>∑&É+ ˝Ò<ë q<äT\T |üX¯eTq #·s¡´\qT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê es¡<ä\ Á|üuÛ≤yêìï ñbıŒ+– Á|üeVæ≤+#·&+É e\q $kÕÔsy¡ TÓ qÆ ÁbÕ+‘ê\T ‘ê‘êÿ*ø£ ≈£î~+#·e#·TÃ. eTT+|ü⁄q≈£î >∑T]ø±e&Üìï es¡<ä\T n+{≤s¡T (Floods are temporary inundation of large regions as a result of increase in resorvoir or of rivers flooding their banks because of heavy rains, high winds, cyclones, storm surge along coast tsunami, melting of snow or dam burst).
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\T |ü⁄qsêeè‘·eTe⁄‘·T+{≤sTT. <˚X+¯ ˝Àì 12% uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ es¡<ä eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+~. es¡<\ä T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ˇø√ÿkÕ] Áø£eT+>±, >∑+≥\ e´e~Û rdüT≈£îì ekÕÔsTT. ˝Ò<ë ˙{Ï ìj·T+Á‘·D ìsêàD≤\T <Óã“‹q&É+ e\q ˝Ò<ë Ä ÁbÕ+‘·+˝À ≈£î]dæq uÛ≤Ø esê¸\T ˝Ò<ë ≈£î+uÛÑeèwæº ø±s¡D+>± Äø£dæàø£+>± ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ôV≤#·Ã]ø£ : Äø£dæàø£ es¡<ä\ düeTj·T+˝À $TqVü‰, $T>∑‘ê es¡<\ä ≈£î ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ ôV≤#·Ã]ø£\ e´e~Û ñ+≥T+~. πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, kÕ>∑T˙{Ï es¡<ä ìj·T+Á‘·D $uÛ≤>∑+, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« »\ eqs¡T\ $uÛ≤>∑+ es¡<ä\qT |üdæ>∑{Ϻ, ôV≤#·Ã]ø£\qT n+<äT≈£îì, yê{Ïì Á|ü»\≈£î #˚sπ y˚ùd u≤<Û´ä ‘·qT eVæ≤kÕÔsTT.
3.2 es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\ düe÷#êsêìï #˚s¡y˚ùd $<ÛëHê\T 1. Á|üuÛÑT‘·« #Ûêqfi¯ó¢ 2. n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï f…*Á>±eTT\T 3. <ä÷s¡<äs¡ÙHé eT]j·TT kÕúìø£ πøãT\T #Ûêqfi¯ó¢ 4. Äø±X¯yêDÏ 5. |üÁ‹ø£˝À¢ Á|üø£≥q\T 6. XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T 7. bòÕ´≈£î‡ 8. f…*bò˛qT¢.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
3.3.1 ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
m. yê≥sYôw&é y˚TH˚CŸyTÓ +{Ÿ: düV≤ü » dæ
(#Ós¡Te⁄\T, düs¡düT‡\T)qT, |ü≥ºD, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\qT düø±\+˝À X¯óÁuÛÑ+ #˚j·T&É+, |üP&çø£ rj·T&É+, ˝À‘·T ô|+#·&É+ _. ]»sê«j·Ts¡T¢: düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq ˙{Ï ì\« Á|ü<˚XÊ\qT esê¸ø±˝≤ìøÏ eTT+<äT ‘·|üŒìdü]>± X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*. ãTT‘·T |üeHê\ Äs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<äT #ÓsT¡ e⁄\T, ≈£î+≥\T ˝Ò<ë düV≤ü » dæ<ä∆yÓTÆq ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\ô|’ ñqï ÄÁø£eTD\qT ‘=\–+#ê*. dæ. Ç+»˙sY¶ ø£≥&º Ü\ ìsêàD+: es¡<ä yÓT<Æ ëHê˝À¢ Ç+»˙sY¶ ø£≥º&Ü\qT ì]à+#ê*. Ä ø£≥º&Ü\T es¡<ä ˙{Ïì X¯øÏÔì, #ÓeTà (seepage) qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ ä >± <äè&Û+É >± ñ+&Ü*. uÛeÑ Hê\qT m‘·sÔ TTq ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#ê*. nedüsy¡ TÓ qÆ |üø+å£ ˝À ~HÓï\T ˝Ò<ë bÕ¢{ŸbòÕsê\ô|’ ì]à+#ê*. |òü¢&é Á|üP|òæ+>¥ (Flood proofing) <ë«sê es¡<ä eTT|ü⁄Œ qcÕºìï ‘·–Z+#·e#·TÃ. Ç+<äTø√dü+ es¡<ä˙s¡T sê≈£î+&Ü ÇdüTø£ ãkÕÔ\T n&ÉT¶y˚j·T&É+, Ç+{Ï ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\qT >∑{Ϻ>± _–+#·&É+ yÓTT<ä\>∑T #·s¡´\T rdüTø√e#·TÃ. Çfi¯¢qT m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#·&É+ <ë«sê es¡<ä eTT|ü⁄Œ ˝Ò≈£î+&Ü #˚j·Te#·TÃ. n˝≤π> uÛÑeHê\qT »˝≤X¯j·÷\≈£î <ä÷s¡+>± ì]à+#·Tø√yê*. &ç. düV≤ü » dæ
113
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Ç. es¡<ä ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \qT neT\T #˚jT· &É+ : es¡<ä
3.3.3 C≤rj·T es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq ÁbÕC…≈£îº
qcÕºìï ≈£î~+#˚+<äT≈£î ìj·T+Á‘·D #·s¡´\qT neT\T #˚j·÷*. n&É e ⁄\qT |ü ⁄ qs¡ T <ä ∆ ] +#· & É + , eèø£ å dü e TT<ëj· ÷ \qT dü+s¡øÏå+#·&É+, ˙{Ï Á|üyêVü‰\T, Ç‘·s¡ »˝≤X¯j·÷\ qT+&ç #Ó‘qÔ· T X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· &É+, #ÓsT¡ e⁄\T, düsd¡ Tü ‡\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü+s¡øÏå+#·&É+ <ë«sê ˙{Ï Á|üyêVü≤ |ü]e÷D≤ìï ‘·–Z+∫, es¡<äqT ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ. ø£s¡ø£≥º\T, Äqø£≥º\T, &Ü´yéT\T, ø±\Te\ yÓTs¡T>∑T<ä\ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê es¡<äqT eT[¢+#·e#·TÃ. &Ü´yéT\T ˙{Ïì ì\Te #˚d,æ ˙{Ïì |ü]$T‘·yTÓ qÆ Ø‹˝À $&ÉT<ä\ #˚jT· e#·TÃ. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\ e\¢ &Ü´eTT\T $|ò\ü yÓT,Æ ˙s¡T ø£≥º\T ‘Ó#·TÃ≈£î+fÒ ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\qT es¡<ä\T eTT+#Ó‘·TÔ‘êsTT.
(National Flood Risk Mitigation Project (NFRMP))
3.3.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T
es¡<\ä eTT|ü⁄ŒqT, rÁe‘·qT ˝Ò<ë yê{Ï |üs´¡ ekÕHê\qT ñ|üX¯$T+|üCÒj·T&É+ ˝Ò<ë ‘·–Z+#·&É+ ø√dü+ C≤rj·T es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ|üX¯eTq ÁbÕC…≈£îº (NFRMP) ≈£î s¡÷|üø£\Œq #˚XÊs¡T. <äTs¡“¤\‘·«+ (vulnerble) ñqï ø£eT÷´ì{°\˝À #Ó’‘·q´+ ø£*Œ+#·&É+‘√ bÕ≥T $|ü‘·TÔ\ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T, |ü⁄qsêyêdü+, |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\T, kÕeTsêú´\ düMTø£s¡D≈£î nedüs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢qT dæ<ä∆+ #˚ùd \ø£´å +‘√ á ÁbÕC…≈î£ qº T dæ<+∆ä #˚XÊs¡T. es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ|üXe¯ Tq ÁbÕC…≈£îºô|’ dü$es¡yÓTÆq ÁbÕC…≈£îº ]b˛s¡TºqT s¡÷bı+~+#˚ u≤<Ûä´‘·qT mHé&çm+m≈£î n|üŒ–+#ês¡T.
3.3.4 es¡<ä ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+
es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\ e÷´|æ+>¥: @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓH’ ê
es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± Ä ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ #·s¡´. #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q ]ø±s¡T¶\T es¡<ä eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT, es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ e´e~Ûì, es¡<ä\T m+‘· y˚Ts¡≈£î $düÔ]kÕÔj·TH˚ n+XÊìï ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñ+<äì uÛ≤$+∫q |üø+å£ ˝À ˙{Ï eT{≤º\ Ä<Ûës¡+>± ôV≤#·Ã]ø£qT C≤Ø #˚j·Te#·TÃ. rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À y˚˝≤ ‘·s¡+>±\ eT{≤º\T, uÛ Ñ ÷ $T dü « uÛ ≤ yê\T eTT+|ü ⁄ q≈£ î >∑ T s¡ j ˚ T ´ ÁbÕ+‘ê\qT ìsê∆]kÕÔsTT. es¡<ä yÓ’|üØ‘·´ e÷´|æ+>¥ (Flood hazard mapping) es¡ < ä \ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± ˙{Ï Á|ü y êVü ‰ ìï ø£ ∫ Ñ· + >± ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ ìj·T+Á‘·D (Land Us Control) e\q es¡ < ä yÓ T Æ < ëHê ÁbÕ+‘ê\T, rs¡ ÁbÕ+‘ê\qT ˙s¡ T eTT+#Ó‹qÔ |ü&ÉT ÁbÕD qcÕºìï, ÄdæÔ qcÕºìï ‘·–dZ Tü +Ô ~. es¡<\ä e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\ dü+K´ Ä ÁbÕ+‘·+˝À eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñqï »HêuÛ≤ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n|üŒ{Ïπø Á|ü»\T ‘·eT ìyêkÕ\qT ì]à+#·T≈£îqï ÁbÕ+‘ê\˝À <äTs¡“¤\‘ê«ìï ‘·–Z+#˚+<äT≈£î yê]ì düTs¡øÏå‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·s¡*+#˚ @sêŒ≥¢qT #˚j·÷*.
(Flood Management Programme):
kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq|üŒ{Ï qT+&ç sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T es¡<ä ìs¡«Vü≤D |üqT˝À¢ ìeT>∑ïyÓTÆ ñHêïsTT. 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ es¡≈î£ 45.6 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\≈£î ùV≤‘·Tã<äy∆ TÓ qÆ kÕúsTT˝À s¡øDå£ ø£*Œ+#·&+É »]–+~. n<äq+>± eTs√ 2.18 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢≈£î s¡ø£åD ø£*Œ+#ê\ì 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£î+~. »\eqs¡T\ j·÷»e÷q´+ ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\ u≤<Û´ä ‘·, n+<äTe\¢ sêh Á|üuTÑÛ ‘ê«\T es¡<ä ìj·T+Á‘·D, dü+s¡øD å£ ≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü<øä∏ ±\qT s¡÷bı+~+∫, ì<ÛTä \T düeT≈£L]Ã, neT\T #˚j÷· *. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ +Á<ä »\eqs¡T\ eT+Á‹‘·«XÊU Ä<Û«ä s¡´+˝À 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±˝≤ìøÏ s¡÷.8000 ø√≥¢ e´j·T+‘√ ªªes¡<ä ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷µµìï Ä$wüÿ]+∫+~. á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä 2010 e÷]à 31 es¡≈£î 19 sêÁcÕº\ qT+&ç πø+Á<ä düVü≤ø±s¡+ ø√dü+ øÏ¢wüº dü«uÛ≤e+ ø£*–q yÓTT‘·Ô+ 311 es¡<ä ìs¡«Vü≤D |üqT\ |ü<∏äø±\qT á ø±s¡´Áø£eT+˝À »‘· #˚j·T&É+ »]–+~. n+<äT˝À 10 sêÁcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫q 117 |üqT\T |üPs¡j Ô ÷· ´sTT. Ä $<Û+ä >± n~Ûø£ es¡<\ä T e∫Ãq|ü&ÉT düTe÷s¡T 12.89 $T*j·Tq¢ Á|ü»\≈£î uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#˚ $<Ûä+>± 1.33 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¢¡ es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +∫, dü+s¡øÏå+#·&É+ »]–+~. 2010`11 dü+e‘·‡sêìøÏ es¡<ä ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä nkÕ‡+, ;Vü‰sY, >√yê, >∑T»sê‘Y, »eT÷à ø±oàsY, πøs¡fi¯, eTDÏ|üPsY, ˇ]kÕ‡, bÕ+&ç#˚Ã], ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ñ‘·sÔ êK+&é, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ\ qT+&ç eTs√ 42 ø=‘·Ô es¡<ä ìs¡«Vü≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚sá &É+ »]–+~.
es¡<ä eTT|ü⁄Œ n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü<Ûëq n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT nqTeT‹+#·sê<äT. ÄdüŒÁ‘·T\T, bÕsƒ¡XÊ\\T e+{Ï eTTK´yÓTÆq edü‘·T\qT düTs¡øÏå‘·yÓTÆq 3.3.5 uÛÑ÷ Äø£è‹ô|’ n<Ûä´j·Tq+ ÁbÕ+‘ê\˝À ì]à+#ê*. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î+≥\T, õjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ düπs« Ä|òt Ç+&çj·÷ (Geological düs¡düT‡\T ˝Ò<ë ˝À‘·T>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\ e+{Ï ˙{Ïì ì\« Survery of India (GSI) eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï uÛÑ÷$T Äø±sêìï, n+<äT˝Àì |ü<ësêú\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚d,æ Vü≤]yêD+ #˚ùd »˝≤X¯j·÷\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
114
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. yÓ<äTs¡T, Ä≈£î\T, »eTTà e+{Ï ãjÓ÷e÷dt |ü<ësêú\‘√ (|ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+) jÓTTø£ÿ H˚\ yÓ’XÊ\´+, Äø±s¡+, yê\T, ø£{Ϻq |üP]>∑T&çôd\T ˝Ò<ë ˝ÀVü≤|ü⁄ w”≥¢‘√ ø£{Ϻq ‘˚*ø£ bÕs¡>∑eT´‘· (Permeability), eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú, bÕ{Ï ìsêàD≤\T es¡<ä\≈£î ‘˚*ø£>± ≈£L*b˛sTT, uÛÑ÷ dü«s¡÷|ü+, ø±\Te\ <Ó’s¡È´+, ‹s¡´ø˘ $esê\T yÓTT<ä˝…’q ø=≥Tº≈£îb˛‘êsTT. yê{Ïô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫+~. á n<Û´ä j·THê\ Ä<Ûës¡+>± õmdt◊ ìùw~Û‘· (prohibitive), Ä+ø£å\T $~Û+#·<ä–q (Re3. q<äT\ es¡<ä yÓT<Æ ëHê˝À¢ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T <äTs¡“\¤ ‘ê«ìï stricted), ôV≤#·Ã]ø£\‘√ ≈£L&çq (Cautionary), es¡<ä\T eT]+‘· ô|+#·T‘êsTT. eTTK´+>± »HêuÛ≤ πø+ÁBø£s¡D ˝Òq≥Te+{Ï (flood hazard maps) qT dæ<ä∆+ #˚düTÔ+~ õmdt◊ n~Ûø+£ >± ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À á eTT|ü⁄Œ Ç+ø± m≈£îÿe>± »]|æq es¡<ä dü+ã+~Û‘· n<Ûä´j·THê\qT πø+Á<ä »\ dü+|òüT+, ñ+≥T+~. es¡<ä yÓTÆ<ëHê˝À¢ uÛÑ÷$T $\Te #ê˝≤ »\ eqs¡T\ n_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº Ä<∏ë]{°\T, |ü≥ºD eT]j·TT ‘· ≈ £ î ÿe>± ñ+&É ≥ + ø±s¡ D +>±, ù|<ä Á|ü » \T Á>±MTD Á|üD≤[ø± Ä<∏ë]{°\T, |üsê´es¡D eT]j·TT n≥M Äø£]¸+#·ã&É‘ês¡T. eT+Á‹‘·« XÊK, e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+ |üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT. es¡<ä\ e\¢ uÛÑeHê\≈£î ø£*π> qwüº+ á $<Ûä+>± ñ +≥T+~. 1. n~Ûø£ Á|üyêVü≤ y˚>∑+‘√ e#˚à ˙{Ï Á|üuÛ≤e+ e\¢ Çfi¯ó¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=≥Tº≈£îìb˛‘êsTT. Çfi¯ó¢ ≈£L*b˛e&É+ ˝Ò<ë ø=≥Tº≈£îì dü+kÕú>∑‘· Á|üD≤[ø£ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£‘√H˚ Äs¡+uÛÑyÓTÆ+~. b˛e&É+ e\¢ yê{Ï |ü⁄q]àsêàD+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. ì]›wüº+>± #ÓbÕŒ\+fÒ 1954˝À C≤rj·T es¡<ä ìs¡«Vü≤D 2. ø£\|ü e+{Ï ‘˚*ø£bÕ{Ï kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q Çfi¯ó¢ dü]>± ø±s¡´Áø£e÷ìï (National Programme of Flood Management) ñ+&Éø£b˛‘˚ ˙{Ï˝À ‘˚*b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~. ìï Ä$wüÿ]+#·&É+‘√ yÓTT<ä˝…’+~. >∑&ç∫q 58 dü+e‘·‡sê\˝À 3. Çfi¯ ó ¢ eTTì–b˛e&É + e\¢ qwü º + ø£ \ T>∑ T ‘· T +~. düeTdü´ dü«uÛ≤e+, kÕúìø£ |ü]dæú‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç $_Ûqï eTTì–b˛sTTq|ü Œ {Ï ø ° |ü ⁄ Hê~ MT<ä n˝≤H˚ ñ sêÁcÕº\˝À |ü\T s¡ø±\ es¡<ä dü+s¡ø£åD ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT +&çb˛‘·T+~. nsTT‘˚, Ç+{Ï kÕeTÁ–øÏ ø£*π> qwüº+ ìsêàDÒ‘s· ¡ |ü<‘∆ä T· \qT #˚|≥ü &º +É »]–+~. ìsêàD≤‘·àø£ #·s´¡ ˝À¢ rÁe+>± ñ+≥T+~. ]ù|s¡ T #˚ j · T &É + kÕ<Û ä ´ y˚ T uÛ≤>∑+>± k˛ºπsJ ]»sê«j·Ts¡T¢, es¡<ä Äqø£≥º\T, eTTs¡T>∑T˙{Ï nsTTq|üŒ{Ïø°, dü]>± m+&Éu…≥º&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ |ü<ä∆‘·T\T bÕs¡T<ä\ ø±\Te\T ì]à+#·&+É eTè‹Ôø±ø£j å T· ìyês¡D #·s´¡ \qT nedüs¡eTe⁄‘êsTT. #˚|ü{≤ºs¡T. M{Ï‘√ bÕ≥T es¡<ä\qT eTT+<äT>± n+#·Hê 4. Çfi¯ó¢ ã\V”≤q|ü&É≥+ : ˙{Ï y˚>∑+ e\¢ Ç+{Ï |ü⁄Hê~ y˚j·T&É+, es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&É+ (flood ˝Ò<ë |ü⁄Hê~ øÏ+<ä ñqï eT{Ϻ ø=≥Tº≈£îb˛e&É+ plain zoning) |ü¢&é Á|òüP|òæ+>¥, $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· yÓTT<ä\>∑T »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ Ç\T¢ ≈£L*b˛e&É+ ˝Ò<ë rÁe+>± ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\qT ôd’‘·+ #˚|ü≥º&É+ »]–+~. n|üŒ{Ï qT+&ç <Óã“‹q&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. #˚|{ü qºÏ es¡<ä ìs¡«Vü≤D #·s´¡ \ |ò*ü ‘·+>± <˚X¯ yê´|ü+Ô >± 15.81 5. •~∏˝≤\ e\¢ ø£*π> qwüº+ : #Ó≥T¢, $<äT´‘Y düÔ+uÛ≤\T $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷uÛ≤>±ìøÏ ùV≤‘·Tã<ä∆yÓTÆq kÕúsTT˝À s¡ø£åD yÓTT<ä\>∑T ô|<ä› m‘·TqÔ ˙{ÏøÏ ø=≥Tº≈î£ ì e#˚à edüTeÔ ⁄\T, ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. Çfi¯¢≈£î qwüº+ ø£*–kÕÔsTT.
3.4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä ìs¡«Vü≤D
3.4.1 ìyêkÕ\ô|’ es¡<ä Á|üuÛ≤e+
3.4.2 uÛeÑ Hê\≈£î qwü+º ø£\T>∑≈î£ +&Ü #˚|≥ü eº \dæq düeTdüÔ JesêX¯ó\≈£î ˙πs eT÷\+. ˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü dü+s¡ø£åD #·s¡´\T
JyêìøÏ eTqT>∑&É ˝Ò<äT. Ç+‘·{Ï eTVü≤‘·TÔ ø£*–q ˙s¡T es¡<ä\ Çfi¯ó¢ eTTì–b˛≈£î+&Ü ìs√~Û+#˚ n‘·´+‘· Á|üuÛ≤eo* s¡÷|ü+˝À e∫à y˚˝≤~ eT+~ eTqTwüß\T, |üXó¯ e⁄\ ÁbÕD≤\qT #·s¡´\T rdüT≈£îì yÓfi&¢¯ +É m+‘· $cÕ<äøs£ +¡ ? es¡<\ä e\¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 1. q~ ˇ&ÉT¶\T, q~ |üø£ÿ\ yê\T\T, q~ Á<√DT\T Á|ü‹j˚T{≤ 10 \ø£å\≈£î ô|’>± >∑T&çôd\T, ù|<ä\ Çfi¯ó¢ ø=≥Tº≈£îì (gorges) |üø£ÿq ìedæ+#·sê<äT. b˛‘·THêïsTT. á qcÕºìï eTq+ ìyê]+#·>∑\e÷? 2. düeTTÁ<ärsê\T/ q~ ˇ&ÉT\¶ qT+&ç ø£˙dü+ 250 MT≥s¡¢ n‘·´+‘· <äTs¡“¤\yÓTÆq >∑èVü‰\T <ä÷s¡+˝À Çfi¯ó¢ ì]à+#·Tø√yê*. 1. eT{Ϻ‘√ #˚dæq kÕeTÁ–‘√ ì]à+∫q uÛÑeHê\T ˝Ò<ë 3. es¡<ä eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝ ˙s¡T ˇø£#√≥ #˚] eT{Ϻ >∑#T· Ã, sêsTT, Ç≥Tø£‘√ ø£{qºÏ Çfi¯ó¢ uÛ≤Ø esê¸\≈£î ì\Te ñ+&É≈£î+&Ü ‘·«s¡>± yÓ[¢b˛j˚T+<äT≈£î dü¬s’q es¡<ä\≈£î ≈£L*b˛j˚T neø±X¯+ ø£*– ñ+{≤sTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
115
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á&Ó’H˚J e´edüúqT ì]à+#·Tø√yê*. 4. uÛÑeHê\ |ü⁄Hê~ eT{≤ºìï es¡<ä ˙{Ï eT≥º+ ø£+fÒ m‘·TÔ˝À ì]à+#·Tø√yê*. 5. Á>±eT+ ˝Ò<ë Äyêdü ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘êÔìï n~Ûø£ es¡<ä eT{≤ºìøÏ ø£+fÒ m‘·ÔsTTq y˚~ø£ô|’ ì]à+#·Tø√yê*. 6. H˚\ eT≥º+˝À >√&É ˝Ò≈¢ î£ +&Ü ˙s¡T yÓ[b¢ ˛e&ÜìøÏ M\T>± dæ\º Tº\T ˝Ò<ë ø±\yéT‡ô|’ uÛeÑ Hê\T ì]à+#ê*. Ä ø±\yéT‡ e\j·÷ø±s¡+>±, <äè&ÛÉ+>± ñ+&Ü*. bı&ç yê‘êes¡D düeTj·T+˝À U≤∞>± ñqï H˚\ #·T≥÷º ø£+#Ó y˚dæ, |üX¯ó e⁄\T, >=Á¬s\T, ø√fi¯¢ ô|+|üø±ìøÏ ˝Ò<ë @yÓH’ ê edüTeÔ ⁄\T ì\Te #˚düTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. eTq+ es¡<\ä ≈£î ø±s¡DeTe&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü, <äTs¡“\yÓTqÆ ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡¢ø£å´+>± uÛÑeHê\T ì]à+#·&É+, yê≥sYôw&É¢qT ù|\e+>± ìs¡«Væ≤+#·&+É , es¡<ä ìj·T+Á‘·D˝À yÓ|’ \üò ´+ ø±e&É+ ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ <ë]rj·T&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT. n+<äTe\¢, dü¬s’q Äyêdü ìs¡«Vü≤D (habital management), yê≥sYôw&é ìs¡«Vü≤D, uÛÑeq ìsêàD≤\˝À es¡<ä ìs√<Ûäø£ \ø£ å D ≤\qT #=|æ Œ +#· & É + <ë«sê es¡ < ä eTT|ü ⁄ ŒqT ñ|üX¯$T+|üCÒj·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~.
2. n~Ûø±s¡T\T Ç#˚à es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\ ø√dü+ y˚∫ ñ+&Ü*. 3. Á&Ó’ |ò⁄ü &é, ‘ê>∑T˙s¡T, yÓ#÷ <äHêìï Ç#˚à <äTdüT\Ô qT dæ<+∆ä >± ñ+#·Tø√yê*. 4. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À m&É¢ ã+&ÉT¢, e´ekÕj·T kÕeTÁ–, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\qT düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚XÊ\≈£î ˝Ò<ë m‘·sÔ TTq Á|ü<X˚ Ê\≈£î ‘·s*¡ +#˚+<äT≈£î dæ<+∆ä >± ñ+&Ü*.
3.7 Ç\T¢ U≤∞ #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT 1. <äTdüTÔ\T, ì‘ê´düedüs¡ eT+<äT\T, $\TyÓ’q edüTÔe⁄\T, e´øÏÔ>∑‘· |üÁ‘ê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì yê≥sY Á|òüP|t u≤´>∑T\˝À dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√yê*. 2. MTs¡T yÓfi¯¢<ä\#·T≈£îqï Á|ü<˚X¯+ nÁ&ÉdüT yê\+{°s¡¢≈£î, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ëìøÏ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. 3. |òüØï#·sY, <äTdüTÔ\T, ì‘·´+ yê&˚ >∑è¨|üø£s¡D≤\qT m‘·ÔsTTq eT+#ê\T ˝Ò<ë fÒãTfi¯¢ô|’ ñ+#ê*. m\ÁøϺø£˝Ÿ |ü]ø£sê\qT nìï+{Ï ø£+fÒ ô|q’ ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*. 4. $<äT´‘YqT Ä|æy˚j·÷*. 5. Ç+{À¢ ñHêï, ãj·T≥≈£î yÓfi¯ó‘·THêï, ãj·T{Ï qT+&ç eTT]øÏ ˙s¡T Ç+{À¢øÏ #˚s≈¡ î£ +&Ü, {≤sTT˝…{Ÿ uÖ˝Ÿ, nìï Á&Ó’H˚J ¨˝Ÿ‡qT ÇdüT≈£î dü+#·T\‘√ eT÷dæ ñ+#ê*. 6. düTs¡ø‘åÏ · ôw\ºsT¡ ≈£î yÓfi¢‚ eTT+<äT Ç+{ÏøÏ ‘êfi¯+ y˚j÷· *. 7. ˝À‘·T ‘Ó*j·T≈£î+&Ü ˙{Ï˝ÀøÏ, ˙{Ï Á|üyêVü‰˝À¢øÏ yÓfi¯¢sê<äT.
3.5 es¡<ä\T sêe&ÜìøÏ eTT+<äT ‘·\<ë#·Tø√e&ÜìøÏ düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ôw\ºs≈¢¡ î£ #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ <ä>]Z∑ e÷sêZ\T ‘Ó\TdüTø√yê*. nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ÁøÏ+~ yê{Ïì rdüT≈£î yÓfi‚¢+<äT≈£î dæ<ä∆+>± ñ+#ê*. meT¬s®˙‡øÏ{Ÿ˝À ñ+ &Ée\dæq$. 1. bÕeTT ø±≥T eT]j·TT &Éj˚T]j·÷≈£î nedüs¡yÓTÆq n<äq|ü⁄ eT+<äT\‘√ bÕ≥T Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ øÏ{Ÿ 2. edüTÔe⁄\qT ø£{Ϻ ñ+#·&ÜìøÏ ã˝yÓTÆq ‘êfi¯ó¢ 3. πs&çjÓ÷, {≤]Ã˝…’≥T¢, n<äq|ü⁄ u≤´≥Ø\T 4. eT+∫˙s¡T, Á&Ó’|ü⁄&é (X¯q>∑|ü|ü⁄Œ, _düÿ≥T¢ e+{Ï$), ñ |ü⁄Œ, #·¬øÿs¡, øÏs√dæHé, ø±´+&ç˝Ÿ‡, n–Zô|f…º\T 5. <äTdüTÔ\T, Ç‘·s¡ $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT <ë#·Tø√e&ÜìøÏ yê≥sY Á|òüP|t u≤´>∑T\T 6. >=&ÉT>∑T\T, bÕeTT\ qT+&ç s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ yÓ<äTs¡T ø£Ás¡\T 7. MTs¡T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï≥¢sTT‘˚, MT |ü]düsê\ ø£+fÒ m‘·ÔsTTq ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#ê* ˝Ò<ë es¡<ä\ düeTj·T+˝À |üX¯óe⁄\qT ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ m‘·ÔsTTq eT{Ï º ~HÓ ï qT ì]à+#· T ≈£ î H˚ ˝ ≤ Á>±eTdü T Ô \ qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
3.8 es¡<ä\T e∫Ãq düeTj·T+˝À
3.6 es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT 1. es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\T, Ç‘·s¡ yês¡\Ô ø√dü+ sπ &çj÷Ó eT]j·TT {Ï$ #·÷&Ü*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
116
1. eTs¡>∑u…{Ϻq ˙{ÏH˚ ‘ê>±* 2. ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT ø£|æŒ ñ+#ê*. n‹>± ‹qsê<äT. 3. &Éj˚T]j·÷ e∫Ãq#√ bÕ\T ˝Òì {°, >∑+õ, ø=ã“] ˙fi¯ó¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì e÷Á‘·y˚T yê&Ü*. 4. |æ\¢\qT U≤∞ ø£&ÉT|ü⁄‘√ ñ+#·sê<äT. 5. |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê˝˝À ÇHéô|øò Hå£ é sê≈£î+&Ü düTqï+, ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY #·˝≤¢*. 6. es¡<ä ˙{Ï˝ÀøÏ yÓfi¯¢sê<äT. ˇø£y˚fi¯ yÓfi¯fle\dæ eùdÔ, bÕ<ë\≈£î dü¬s’q •ø£åD rdüT≈£îì, ˇø£ ø£Ás¡‘√ ˙{Ï ˝À‘·TqT ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ yÓfi≤fl*. yÓ÷ø±fi¯¢ ˝À‘·T ø£+fÒ m≈£îÿe ˝À‘·T ñqï ˙¢˝ÀøÏ yÓfi¯flsê<äT. 7. es¡<ä ˙{Ï‘√ ‘·&çdæq ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT ‹qsê<äT. 8. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£îfi≤sTT ˙{Ïì ‘êπ> eTT+<äT eTs¡>∑ u…≥Tºø√yê*. ˙{Ïì ‘êπ> eTT+<äT X¯ó~∆ #˚ùd+<äT≈£î Vü‰˝ÀC…Hé {≤u…¢≥¢qT ñ|üjÓ÷–+#ê*. Ç$ kÕúìø£ Á>±MTD Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s¡Ô e<ä› \_ÛkÕÔsTT. 9. bÕeTT\T |ü≥¢ C≤Á>∑‘>Ô· ± ñ+&Ü*. es¡<\ä düeTj·T+˝À bÕeTT\T ø±≥T y˚j·T&É+ düVü≤»+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À @ HÓ\˝À¢ es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+~? (4) 1) @Á|æ˝Ÿ ` pHé 2) y˚T ` nø√ºãsY 3) pHé ` &çôd+ãsY 4) pHé ` ôdô|º+ãsY 2. @ dü+e‘·‡s¡+˝À Ç+&çj÷· ˝À es¡<\ä e\¢ 11,316 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T? (1) 1) 1977 2) 1978 3) 1979 4) 1975 3. ø√düº˝Ÿ e˝…ïs¡_*{° Ç+&Óø˘‡ (dæ.$.◊) ì ôV’≤<äsêu≤<é˝À Ç{°e\ mes¡T $&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T? (4) 1) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 3) Ç+&çj·THé yê‘êes¡D XÊK 4) Ç+&çjT· Hé C≤rj·T düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ düØ«düT\ øπ +Á<ä+ 4. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ‘·s#¡ T· >± es¡<\ä ≈£î >∑T] nj˚T´ ÁbÕ+‘ê\T 1) ô|HêïsY &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T (2) 2) ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\T 3) sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘ê\T 4) ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\T 5. nkÕ‡+˝À rÁe+>± es¡<ä\qT ø£*–+#˚ q~ (4) 1) >∑+>± 2) >√eT‹ 3) j·TeTTHê 4) ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· 6. es¡<ä\ ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ qeT÷Hê _\T¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·TeTì @ ø£$TwüHé≈£î dü÷∫+∫+~? (3) 1) C≤rj·T es¡<ä\ ø£$TwüHé 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ\ ø£$TwüHé 3) πø+Á<ä »\ ø£$TwüHé 4) πø+Á<ä $<äT´‘Y ø£$TwüHé 6. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#·{≤ìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ (2) 1) n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· 2) uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+ 3) >±*˝À ‘˚eT 4) ‘·TbòÕqT\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
117
7. nkÕ‡+ ;Vü‰sY sêÁcÕº\˝À @ dü+e‘·‡s¡+˝À ô|≈£îÿ es¡<ä\T e∫à uÛ≤ØqcÕºìï ø£*–+#êsTT? (1) 1) 2004 2) 2005 3) 2006 4) 2003 8. 30,000,023 »q+ qwüº|üs¡∫q es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q dü+e‘·‡s¡+ (4) 1) 1995 2) 1960 3) 1970 4) 1980 9. es¡<ä\ ôV≤#·Ã]ø£ düe÷#ês¡+ <˚ì <ë«sê Á|ükÕs¡eT e⁄‘·T+~? (4) 1) Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ πs&çjÓ÷ 2) <ä÷s¡<äs¡ÙHé 3) yêsêÔ |üÁ‹ø£\T 4) ô|’e˙ï 10. es¡<ä\ ôV≤#·Ã]ø£\T y˚ì <ë«sê Á|ükÕs¡eTe⁄‘êsTT?(4) 1) <ä÷s¡<äs¡ÙHé 2) Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ πs&çjÓ÷ 3) |üÁ‹ø± Á|üø£≥q\T 4) ô|’e˙ï
11. uÛ≤s¡‘· yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À m+‘· XÊ‘êìøÏ es¡<ä\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+~? (2) 1. 11% 2. 12% 3. 13% 4. 14% 12. es¡<ä\T y˚{Ï e\¢ ø£\T>∑T‘êsTT (1) 1. n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ 2. #Ós¡Te⁄\≈£î >∑+&ÉT¢ 3. rÁeyÓTÆq >±\T\T 4. #Ós¡Te⁄\ qT+&ç ˙s¡T ô|’øÏ sêe≥+ 13. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À ‘·s#¡ T· >± es¡<\ä e\¢ u≤<Û|ä &ü ˚ ÁbÕ+‘·+ 1. ô|HêïsY uÒdæHé (4) 2. ø£ècÕí eT]j·TT >√<ëe] ÁbÕ+‘·+ 3. ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\T 4. <äøÏåD ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê\T 14. Ç+&çj·÷˝À @ q~ e\¢ m≈£îÿe>± es¡<ä\T e#·TÃqT? 1. >√<ëe] 2. >√eT‹ (3) 3. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· 4. ø±y˚Ø
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
VI.
ø£s¡Te⁄\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T 1. ø£s¡Te⁄\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T 2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄ 3. ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T 4. uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T
1. ø£s¡Te⁄\T ` ø±s¡D≤\T, Á|üuÛ≤yê\T (Drought - Causes and Effect)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m<äTs=ÿ+≥Tqï n‘·´+‘· $kÕÔs¡yÓTÆq $|ü‘·TÔ\˝À ø£s¡Te⁄ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ>∑T jÓ÷>∑´yÓTÆq uÛÑ÷$T˝À 70 XÊ‘êìøÏ ô|’>± ≈£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘√+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, #·Áø£yê‘ê\T, es¡<ä\T e+{Ï nø£kÕà‘·TÔ>± dü+uÛÑ$+#˚ Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\≈£î düŒ+~+∫q≥Tº Á|ü»\T yÓ+≥H˚ ≈£s¡Te⁄≈£î düŒ~+#·s¡T. m+<äTø£q>±, ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T ˇø£ ø±\ e´e~Û˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. eTq |üsê´es¡D+˝À m≥Te+{Ï düŒwüºyÓTÆq ‘·ø£åD e÷s¡TŒ\T ø£ì|æ+#·e⁄. n+<äTe\¢ ø£s¡Te⁄qT ªì<ëq+>± ô|’ã&˚ (Slow onset) $|ü‘·TÔ>± |æ\TkÕÔs¡T. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À n\Œ es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± ˙{ÏøÏ, ÄVü‰sêìøÏ, |üX¯óÁ>±kÕìøÏ eT]j·TT ñbÕ~ÛøÏ rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&˚ |ü]dæú‹ì ø£s¡Te⁄>± ìs¡«∫+#·e#·TÃ(drought is a conditon of acute scarcity of water, food, fodder and employment due to scanty rainfall in an area).
ø£s¡Te⁄ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ rÁe |üs¡´ekÕq+ |ü+≥\T <Óã“‹q&É+. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À kÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î _Ûqï+>± ø=+‘· ø±\+ es¡≈£î |üP]Ô>± es¡¸bÕ‘·+ ˝Òø£b˛e&É+ ˝Ò<ë ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ e\¢ kÕ<Ûës¡D+>± düe÷»+ yÓTT‘·Ô+ u≤<Ûä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ |ü]dæú‘·T\≈£î <ë]rùd dæú‹ì ø£s¡Te⁄ n+{≤s¡T. (Drought is a is either absesnce or deficiency or rainfall from its normal pattern in a region for an extended period of time leading to general suffering in the society).
Ç~ ˇø£ ì]›wüº uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˙{Ï düs¡|òüsê≈£î Á|ü»˝À¢ ñqï &çe÷+&é≈£î eT]j·TT Ä ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ïì n+~+#˚ Á|üø£è‹ |òüT≥q≈£î eT<Ûä´ »]π> |üs¡düŒs¡ #·s¡´ (It is interplay between demand that people place on natural supply of water of demand that people place on natural supply of water and natural event that provides the water in a given geographical region).
kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+, nìj·T‘· es¡¸bÕ‘· |ü+|æD,° n~Ûø£ ˙{Ï nedüs+¡ e\q ˝Ò<ë ô|’ yê≥ìï+{Ï e\q ‘˚eT˝À ø=s¡‘· @s¡Œ&˚ nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡ |ü]dæú‹ì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(Drought is a Climatic anomaly, characterized by deficient supply of moisture resulting either from sub- normal rainfall, erratic rainfall distribution, higher water need or a combination of all the factors)
ø£s¡Te⁄ n+{≤s¡T.
1.1 |ü]#·j·T+ ìs¡«#·Hê\T
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ 3000 $T©¢MT≥s¡≈¢ î£ ô|>’ ± es¡¸bÕ‘·+ bı+<˚ πøs¡fi¯ sêÁcÕºìï, ¬s+&ÉT eT+∫ |ü+≥\T Çe«&ÜìøÏ dü]|ü&Ü esê¸\T |ü&Éq+<äTq ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+>± Á|üø£{Ï+#·&É+ »]–+~. düs¡|òüsê˝À ndüeT‘·T\´‘· m≈£îÿe>± ñ+fÒ, <ëìì ø£s¡Te⁄ n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+˝À 75% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ≈£î]dæq dæú‹ì ªø£s¡Te⁄µ>±qT, 50% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñ+&˚ dæú‹ì ªrÁe ø£s¡Te⁄µ>± uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ìs¡«∫+∫+~. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ù|s=ÿqï <ëì Á|üø±s¡+, yÓTT‘·+Ô es¡¸bÕ‘· ˝À≥T Bs¡Èø±\|ü⁄ dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+˝À 10 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe>± eT]j·TT <˚X+¯ ˝Àì 20 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± ÁbÕ+‘·+ n≥Te+{Ï ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‘ú T· \≈£î >∑Ts¡sTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT <˚X+¯ ø£sT¡ e⁄ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq≥Tº #Ó|üŒã&ÉT‘·T+~. es¡¸bÕ‘·+ |ü&çb˛e&É+, uÛÑ÷>∑s¡“ »˝≤\T |ü&çb˛e&É+, u≤e⁄\T, q<äT\T, ]»sê«j·Ts¡T¢, m+&çb˛e&É+, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô ù|\e+>± ñ+&É≥+ ø£s¡Te⁄ sêø£qT dü÷∫kÕÔsTT. ø£sT¡ e⁄ ñ|ü]‘·\, n+‘·sö“¤eT (Sub - surface) »˝≤ìøÏ ˝À≥T @s¡Œ&É+ e\¢ ‘ê>∑T˙{ÏøÏ, kÕ<Ûës¡D >∑èVü‰edüsê\≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙{ÏøÏ rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· ø£\>∑&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~. ø£s¡Te⁄ düeTj·T+˝À ≈£î]ùd n\Œ es¡¸bÕ‘·+ #Ós¡Te⁄\T eT]j·TT u≤e⁄\T ˝Ò<ë uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eqs¡T\qT |üP]Ô>± ì+|ü&ÜìøÏ dü]b˛<äT. n+<äTe\¢ nìï{ÏøÏ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. H˚\˝À |ü+≥\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ‘˚eT ˝À|æ+#·&É+‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ e´ekÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙{ÏøÏ ≈£L&Ü rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. yÓTTø£ÿ\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ‘˚eT H˚\˝À ˝Òq+<äTe\q |ü+≥ ñ‘·Œ‹Ôô|’ ≈£L&Ü rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ϻ, bı\+ |üqT˝À¢øÏ ‘·≈£îÿe eT+~ e´≈£îÔ\qT $ìjÓ÷–kÕÔs¡T Ç~, ìs¡T<√´>±ìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
121
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2 ø£s¡Te⁄ \ø£åD≤\T
1.3 ø£s¡Te⁄≈£î ø±s¡D≤\T
Ç~ ì<ëq+>± dü+uÛÑ$+#˚ $|ü‘·TÔ. ø£s¡Te⁄ m|ü&ÉT
yÓTT<ä˝…’+~. m|ü&ÉT eTT–dæ+~ ìs¡ísTT+#·&É+ ø£wüº+. ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq ˙{Ï jÓTTø£ÿ ø=s¡‘·≈£î <ë]rùd m≥Te+{Ï kÕ<Ûës¡D ìs¡®\ ˝Ò<ë X¯ówüÿ ø±˝≤ìï (dry period) nsTTHê ø£s¡Te⁄>± #Ó|üŒe#·TÃ. ø£s¡Te⁄ o‘√wüºdæú‹ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D, |ü⁄qsêeè‘· (recurrenet) \ø£åD+. o‘√wüºdæú‹ ø=ìï e÷s¡TŒ\qT Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~. ø£s¡Te⁄ n+<äT˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T. ø£s¡Te⁄ nH˚~ ˇø£ uÛÖ>√[ø£ ÁbÕ+‘·+˝À nebÕ‘êìøÏ (Precipitation) (uÛ≤w”ŒuÛÑeq+, yÓTTø£ÿ\ uÛ≤c˛Œ‘·‡s¡®q (transpiration), >∑èVü≤, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $ìjÓ÷>±\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê »]π>) ˙{Ï $ìjÓ÷>±ìøÏ eT<Û´ä ñ+&˚ Á|ü‹≈£L\ dü+‘·T\q+ (Drought is negative balance between Precipitation and water use (through evaporation, transpiration by plants, domestic and industrial uses etc) in a geographical region)
ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yê\T ˇø£<ëì yÓ+ã&ç ˇø£{Ï ì<ëq+>± ˇø£ ì]›wüº ø±\ e´e~Û˝À dü+#·j·TeTe⁄‘êsTT. sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y\˝Àì Á|ü<Ûëq uÛÑ÷uÛ≤>±\‘√ düVü‰ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+ ã\V”≤qyÓTÆq ãTT‘·T|üeHê\T, |ü‘q· yÓTqÆ |üsê´es¡D |ü]dæ‘ú T· \ ø±s¡D+>± ‘·s#¡ T· >± ø£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿ+≥T+~. ø£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿH˚ Ç‘·s¡ eTTK´yÓTqÆ ÁbÕ+‘ê\ C≤_‘ê˝ÀøÏ |ü•ÃeT ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì sêj·T\d”eT, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘ê\T, #·rÔdt|òüT&é, C≤s¡â+&é, eT<Ûä´ eTVü‰sêh, Ç+{°]j·T˝Ÿ ø£sêí≥ø£, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T ekÕÔsTT. ˙s¡T düeTè~∆>± ñ+&˚ |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê, ;Vü‰sY, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À ôd’‘·+ dü¬s’q esê¸\T ˝Òì ø±s¡D+>± ø£s¡Te⁄\T @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT‘·Ô+ 543 õ˝≤¢\≈£î >±qT 191 õ˝≤¢\T rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñHêïsTT. ‘·s¡#·T>± ≈£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿH˚ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T Ç+ø± eT]+‘· $HêX¯øs£ ¡ Á|üuÛ≤yê\≈£î >∑Ts¡j˚T´ Á|üe÷<ëìï ø£*– ñ+{≤s¡T. es¡Tdü>± ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ø£s¡Te⁄ e∫Ã+<ä+fÒ, ¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+˝À <ëì rÁe‘· Ç+ø± m≈£îÿe ñ+≥T+<äì ns¡ú+. 2003˝À sê»kÕúH˝é Àì n‘·´~Ûø£ ÁbÕ+‘ê\T es¡Tdü>± Hê\T>∑e dü+e‘·‡s¡+ ≈£L&Ü ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿ+≥Tqï≥Tº #Ó|üŒã&ç+~. ø£s¡Te⁄ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì Á|ü»˝À¢ ≈£L&Ü ø=ìï ì]›wüº esêZ\ Á|ü»\T Ç‘· s ¡ T \ ø£ + fÒ eT]+‘· <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « + ø£ * – ñ+{≤s¡ T . kÕ<Ûës¡D+>± á esêZ\ Á|ü»\T e´ekÕj·T+, |üX¯ób˛wüDô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·÷ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì yê¬s’ ˝Ò<ë n≥M ñ‘·Œ ‘·TÔ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ –]»qT˝…’ ñ+{≤s¡T.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± ø£sT¡ e⁄ nH˚~ yê‘êes¡D \ø£Då yÓTqÆ ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± dü+uÛÑ$+∫q|üŒ{Ïø°, $_Ûqï s¡+>±\ô|’, yê{Ï‘√ ≈£L&çj·TTqï |ü\T $<Ûë\ <äTs¡“¤\‘·« ø±s¡ø±\ (Vulnerability factors) ø±s¡D+>± Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. Ç+<ä T ˝À ø=ìï ø±s¡ ø ±\T e÷qe Áù|π s |æ ‘ · y Ó T Æ ñ+{≤sTT. ø£s¡Te⁄ nqï~ düVü≤» $|ü‘·TÔ nsTTq|üŒ{Ïø°, n~Ûø£ »HêuÛ≤, |üX¯óe⁄\qT n~Ûø£+>± y˚T|ü&É+, n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·, eTè‹Ôø± ø£åj·T+, |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î ñ|ü]‘·\, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT n~Ûø£+>± $ìjÓ÷–+#·&É+, JeyÓ’$<Ûä´+ ø√˝ÀŒe&É+ e+{Ï yê{Ïe\¢ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yê\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À |ü]dæú‘·T\qT eT]+‘· |òüTÀs¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔsTT. ø£s¡Te⁄ <äTs¡“¤˝‘ê«ìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ ø±s¡ø±\T H˚\ ‘˚eTqT |ü{Ϻ ñ+#˚ kÕeTs¡ú´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ kÕ>∑T˙{Ï edü‘·T\T ˝Òø£b˛e&É+ dü¬s’q |üX¯óÁ>±dü ì\« @sêŒ≥T¢ ˝Ò≈£î+&Ü |üX¯óe⁄\qT ô|+#·&É+ ù|\eyÓTÆq ˙{Ï j·÷»e÷q´+ n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘· >∑&ç¶ yÓTÆ<ëHê˝À¢ |üX¯óe⁄\qT n~Ûø£+>± y˚T|ü&É+ ˙s¡T m≈£îÿe>± nedüse ¡ Tj˚T´ |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚jT· &É+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ C˝≤\qT n~Ûø£+>± yê&ÉTø√e&É+ eTè‹Ôø± ø£åj·T+ (Soil erosion) »HêuÛ≤ eè~∆ eT]j·TT |ü≥ºD°ø£s¡D bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D (Industrialization) uÛÑ÷‘ê|ü+ (Global warming)
1.3.1 ø£s¡Te⁄≈£î <ë]rùd |üs√ø£å ø±s¡ø±\T düTBs¡È ø±\+ bÕ≥T n\Œ es¡¸bÕ‘·+ e\q ø£s¡Te⁄ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì eTq+ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. nsTTq|üŒ{Ïø°, ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À ø£ s ¡ T e⁄ Á|ü u Û ≤ yê\T Ç‘· s ¡ ø±s¡ D ≤\ e\¢ rÁeeTe⁄‘êsTT. n+<äT˝À eTTU´yÓTqÆ ~ |üsê´es¡D+ ø°Då +Ï #·&+É (Enviroment Degradation). |ü#·Ã<äq+ ø√˝ÀŒe&É+ e\¢ Ä ÁbÕ+‘·+ô|’ |ü&˚ es¡¸bÕ‘·+ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆ, ˙{Ï ø=s¡‘·qT ô|+#·T‘·T+~. @fi¯¢ ‘·s¡ã&ç |ü#·Ãì #Ó≥Tº ‘·>∑TZ‘·Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ‘˚*ø£>± q<äT˝À¢øÏ, düeTTÁ<ë˝À¢øÏ yÓ[¢b˛‘·T+~. Ä ˙s¡T H˚\˝ÀøÏ Ç+øÏb˛q+<äTq n\Œ ñ‘êŒ<äø‘£ ≈· î£ <ë]rdüT+Ô ~. n\Œ es¡¸bÕ‘·+ bı+<˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ˙{Ïì n~Ûø£+>± yê&É≥+ e\q »\ eqs¡T\T y˚>∑+>± ø°åDÏ+∫b˛‘êsTT.
122
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.5.1 ≈£s¡Te⁄qT n+#·Hê y˚ùd $<ÛëHê\T
1.4 ≈£s¡Te⁄\T ` s¡ø±\T ø£sT¡ e⁄ |üs+¡ |üsêqT>∑‘+· >± eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·T+~. <ëì Á|üuÛ≤yê\T ~>∑Te ù|s=ÿqï $$<Ûä s¡+>±\ô|’ $düÔ]kÕÔsTT. m. yê‘êes¡D ø£s¡Te⁄ (Meteorological drought) yê‘êes¡D ø£sT¡ e⁄ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+, esê¸\ ˝Ò$T e\¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~. ø£s¡Te⁄˝À¢ ø¬ ˝≤¢ Ç~ ‘·≈î£ ÿe rÁe‘· ø£*–q ø£sT¡ e⁄. Bìì y˚&ç yê‘êes¡D+, ì‘·´+ m+&Üø±˝≤ìï eT]|æ+#˚ s√E\ <ë«sê >∑T]Ô+#·e#·TÃ. _. »\ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ≈£s¡Te⁄ (Hydrological rought) »\ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ø£sT¡ e⁄ düV≤ü »dæ
1.5 ø£s¡Te⁄qT ø=\e&É+ kÕ<Ûës¡D+>±, ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± ˙{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ n+XÊ\˙ï ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ n‘·´~Ûø£+>± ˝Àqe⁄‘êsTT. yÓTT<ä≥ ø£sT¡ e⁄ esê¸<ëÛ s¡ |ü+≥\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚d,æ nq+‘·s+¡ ì<ëq+>± kÕ>∑T˙{Ï edü‹ >∑\ |ü+≥\≈£î bÕ≈£î‘·T+~. e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ˚ Á|ü»\T, Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û e÷sêZ\T n‹ ‘·≈î£ ÿe>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q ÁbÕ+‘ê\T rÁe+>± ≈£sT¡ e⁄q≈£î >∑Ts¡e⁄‘êsTT. |üX¯óe⁄\ ø±|üs¡T\T, uÛÑ÷$T˝Òì e´ekÕj·T ø±]à≈£î\T, |üP]Ô>± e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç J$+#˚ s¬ ‘’ T· \T, eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢\T, kÕ>∑T≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ »+‘·Te⁄\T ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ rÁe+>± >∑Ts¡e⁄‘êsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(Drought Mathematics) ø£s¡Te⁄qT >∑T]Ô#˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yê‘êes¡D $uÛ≤>∑+ ( Indian Meteorological Divison (MD) ) ~>∑ T e ÁbÕ‹|ü~ø£q\qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. ø£s¡Te⁄ Äs¡+uÛÑ+ (On set of drought): ˇø£ ì]›wüº dü+e‘·‡s¡+˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ (Deficit of rain fall) 25 XÊ‘·+ $T+#·&É+ $T‘·yTÓ qÆ ø£sT¡ e⁄ (Moderate drought): ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ 25 XÊ‘·+ qT+&ç 50 XÊ‘êìøÏ eT<Ûä´ ñ+&É≥+. rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ (Severe drought) : es¡¸bÕ‘·|⁄ü ˝À≥T 50 XÊ‘êìøÏ $T+∫ ñ+&É≥+. 750 $T©¢MT≥s¡¢ qT+&ç 1125 $T©¢MT≥s¡¢ dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·Tqï uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ $d”Ôs¡í+˝Àì 35 XÊ‘·+ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï ≈£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· (drought Prone) ÁbÕ+‘·+>± |ü]>∑DÏdüTÔ+&É>±, 750 $T©¢MT≥s¡¢ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ bı+<äT‘·Tqï 33 XÊ‘·+ uÛÑ÷uÛ≤>±ìï rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ uÛÑ]‘· ÁbÕ+‘·+>± ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.
1.5.2 ø£s¡Te⁄ n+#·Hê≈£î πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ ÁbÕ‹|ü~ø£ <˚X+¯ ˝À ø£sT¡ e⁄ |”&‘ç · ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î øπ +Á<ä »\ dü+|òüT+(Central Water Commission (CWC)) ˇø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT #˚|ü{Ϻ+~. Bì Á|üø±s¡+ ªª@<Ó’Hê ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À |ü]o*+∫q dü+e‘·‡sê\˝Àì 20% dü+e‘·‡sê\ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 75% ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± ñ +fÒ <ëìì ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‹ú µµ n+{≤s¡T. @<ÓH’ ê u≤¢≈î£ (eT+&É\+) ˝Ò<ë n+‘·≈£î düe÷qyÓTÆq j·T÷ì{Ÿ ÁbÕ+‘·+˝À 30% ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe kÕ>∑TuÛÑ÷$TøÏ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ñqï#√, Ä ÁbÕ+‘êìï ø£sT¡ e⁄qT m<äTs=ÿH˚ <äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£îqï≥T¢ uÛ≤$+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. πø+Á<ä »\ dü+|òüT+ 1875 qT+&ç 1998 es¡≈£î 124 dü+e‘·‡sê\ esê¸bÕ‘êìï n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ+~. Bì Á|üø±s¡+ 1877, 1899, 1918 eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À <˚X¯+˝À 60 XÊ‘êìøÏ ô|’>± ÁbÕ+‘·+ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝ÀHÓ’+~. á 124 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À ø£s¡Te⁄ dü+uÛÑ$+#˚ dü+uÛ≤e´‘· sê»kÕúHé˝À >∑]wüº+>± 25% ñqï≥T¢ ø£qT>=q&É+ »]–+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· kÂsêh ø£#Y(23%), »eT÷à ø±oàsY(21%), >∑T»sê‘Y(21%)\˝À n~Ûø£+>± ñqï≥Tº ìsê∆ s ¡ D sTT+~. 1987˝À <˚ X ¯ + ˝Àì |ü \ T ÁbÕ+‘ê\T nkÕ<Ûës¡DyÓTqÆ ø£sT¡ e⁄ rÁe‘·qT m<äTs=ÿHêïsTT. Bì‘√ |ü+≥\T
123
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
|ü•ÃeT sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y˝Àì ø£#Y ÁbÕ+‘ê\T
rÁe+>± <Óã“‹q&É+‘√ bÕ≥T ‘ê>∑T˙{ÏøÏ $|üØ‘·yÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&ç+~.
1.6 ø£s¡Te⁄ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ø£sT¡ e⁄ Ç‘·s¡ düV≤ü » $|ü‘T· \Ô ø£+fÒ _ÛqïyÓTqÆ ~. Bìe\¢ ìsêàD≤\≈£î m≥Te+{Ï qwüº+ ñ+&É<äT. yê‘êes¡D ø£s¡Te⁄ (meteorological drought) »\ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø£s¡Te⁄ (hydrological drought) >± e÷πs düeTj·T+˝À <ëì Á|üuÛ≤e+ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ H˚\ ‘˚eTô|’ Ä<Ûës¡|&ü ˚ e´ekÕj·T+ô|’ ø£q|ü&≥É + ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. esê¸<Ûës¡ (rainfed) ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ kÕ>∑T˙{Ï edü‹ >∑\ ÁbÕ+‘ê\ô|’ ø£s¡Te⁄ #ê˝≤ Ä\dü´+>± Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T ñqï|üŒ{Ïø°, Je q<äT\ #·T≥÷º ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ<Ûës¡D J$‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ‘ê>∑T˙{Ï \uÛÑ´‘· eT+<ä–+#·&É+, $<ä T ´‘Y ñ‘· Œ ‹Ô ≈£ î ∫+#· T ≈£ î b˛e&É + , uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ »˝≤\T n&ÉT>∑+≥&É+, ÄVü‰s¡ ø=s¡‘·, Äs√>∑´ düeTdü´\T, ÁbÕD qwüº+, ù|<ä]ø£+ ô|s¡>∑&É+, Jeq Á|üe÷D≤\T ~>∑C≤s¡&É+, kÕe÷õø£ nXÊ+‹‘√ e\dü \ T ô|s¡ > ∑ & É + e+{Ï yê{Ï ‘ √ ø£ s ¡ T e⁄ |üs¡´ekÕHê\T HÓeTà~>± kÕe÷õø£ ìsêàD+˝ÀøÏ ≈£L&Ü Á|üy˚•kÕÔsTT.
1.6.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+˝À düTe÷s¡T 68 XÊ‘·+
ø£sT¡ e⁄ eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+~. Ç+<äT˝À 35% uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+ dü+e‘·‡sêìøÏ 750 $T.MT qT+&ç 1125 $T.MT\ es¡¸bÕ‘êìï bı+<äT‘·T+~. n+<äTe\¢ á ÁbÕ+‘êìï ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘·+ n+{≤s¡T. eTs√ 33% uÛÑ÷uÛ≤>∑+ 750 $T.MT\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘êìï bı+<äT‘·T+~. á ÁbÕ+‘êìï rÁe ø£s¡Te⁄ eTT|ü⁄Œ ÁbÕ+‘·+>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. X¯ ó wü ÿ , ns¡ ú X¯ ó wü ÿ eT+&É ˝ ≤\˝À <ë<ë|ü ⁄ 8`9 dü+e‘·‡sê\≈£î rÁeyÓTÆq, nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq ø£s¡Te⁄\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. ø=ìï sêÁcÕº˝À¢ ø£s¡Te⁄ ì‘·´ ø£è‘·´+. <˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À 16% ˝Ò<ë 1/6 uÛ≤>∑+ ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘·+>± ñ+{À+~. Á|ü‹j˚T{≤ 5 ø√≥¢ (50 $T*j·Tq¢) eT+~ Á|ü»\T ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. 2001˝À mì$T~øÏ ô|’>± sêÁcÕº\T rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‹ì m<äTs=ÿHêïsTT. 2003˝À sê»kÕúHé˝Àì n‘·´~Ûø£ ÁbÕ+‘ê\T es¡Tdü>± Hê\T>√ dü+e‘·‡s¡+ ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿHêïsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Bs¡Èø±*ø£ ø£s¡Te⁄ eTT|ü ñqï ÁbÕ+‘ê\T. 1891 qT+&ç 1981 eT<Û ä ´ |ü ] o*+∫q 85 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À 14 dü+e‘·‡sê\T rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À mì$T~ 1891 qT+&ç 1920 eT<Û ä ´ yÓ T T<ä { Ï 30 dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ ñHêïsTT. ø±>±, ‘·<äT|ü] 30 dü+e‘·‡sê\ ø±\+(1921`1951) eT<Ûä´ ˇπø ˇø£ rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡s¡+ ñ+~. $T–*q ◊<äT Á|ü<Ûëq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T 1951 qT+&ç 1981 eT<Ûä´˝Àì 25 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À qyÓ÷<äj·÷´sTT. 1972 eT]j·TT 1979\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTÆ<ëHê˝À¢ì dü>∑+ qT+&ç eT÷&ç+≥ ¬s+&=+‘·T\ ÁbÕ+‘ê\T ˝À≥T es¡¸bÕ‘êìï qyÓ÷<äT #˚düT≈£îHêïsTT. 1994˝À yÓTT‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì 31 yê‘êes¡D ñ |ü $uÛ≤>±˝≈£î >±qT 10 $uÛ≤>±˝À¢ 20% qT+&ç 43% es¡≈£î ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Ó’+~. 1970\T, 80\˝À ø£s¡Te⁄, <äT]“¤øå±\ e\q n‹ô|<ä› ÁbÕD≤+‘·ø£ $|ü‘·TÔ\T>± ñ+&˚$. eqs¡T\ düÁø£eT ìs¡«Vü≤D, ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\ ø±s¡D+>± ø£s¡Te⁄, øå ± e÷\ e\q dü + uÛ Ñ $ +#˚ eTs¡ D ≤\ dü + K´qT >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·&É+ »]–+~.
1.6.2 ø£s¡Te⁄ @ $<Ûä+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~? ø£s¡Te⁄ ø±s¡D+>±, ˙{ÏøÏ, |üX¯óÁ>±kÕìøÏ, ÄVü‰sêìøÏ ñbÕ~ÛøÏ rÁe ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ç~ Á|ü»\qT $_Ûqï e÷sêZ\˝À Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+~. n$ @$T{À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. m. ¬s’‘·T\ô|’ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+: ø£s¡Te⁄ |ü+≥ qcÕºìøÏ, |üXó¯ e⁄\T y˚T|ü⁄ø√e&ÜìøÏ ø±e\dæq |üXó¯ Á>±dü+, ˙{Ï ø=s¡‘≈· î£ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. _. ù|<ä ≈£î≥T+u≤\ô|’ Á|üuÛ≤e+: dæús¡yÓTÆq ø£s¡Te⁄ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ôì ‘·–ZdüTÔ+~. e÷¬sÿ{Ÿ˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ \uÛ´Ñ ‘· ˝Ò<ë düs|¡ süò ê ‘·–q+‘·>± ˝Ò≈î£ +&Ü #˚dTü +Ô ~. n+<äTe\¢ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ <Ûäs¡\T eT]+‘· Á|æj·TeTe⁄‘êsTT. ù|<ä Á|ü»\T dü¬s’q ø=qT>√\T X¯øÏÔ ˝Òø£ eT]ìï u≤<Ûä\T |ü&É‘ês¡T. dæ. eTVæ≤fi¯\ô|’ Á|üuÛ≤e+: H˚{ÏøÏ ≈£L&Ü, Á|ü‘˚´øÏ+∫ Á>±MTD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVæ≤fi¯\≈£î |ü⁄s¡Twüß\‘√ düe÷qyÓTÆq ¨<ë ˝Ò<äT. bÂwæºø±Vü‰s¡+, dü¬s’q Jeq |ü]dæú‘·T\T, $<ä´, Äs√>∑´+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À¢ yê] yê{≤ yê]øÏ n+<ä&É+ ˝Ò<äT. ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· n~Ûø+£ >± ñ+&˚ ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‹ú ˝À, kÕ<Ûës¡D+>± Ç+{Ï e<ä› ∫≥º∫es¡ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ eTVæ≤fi¯\≈£î #ê˝≤ ‘·≈£îÿe ÄVü‰s¡+ \_ÛdüTÔ+~. n+<äTe\¢ yê]˝À bÂwæºø±Vü‰s¡
124
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
˝À|ü+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø£sT¡ e⁄ yê]ô|’ |üì uÛ≤sêìï ô|+#·T‘·T+~. ≈£L* |üqT\ ø√dü+, ‘ê>∑T˙s¡T ‘˚e&É+, |üX¯óÁ>±dü+, e+≥ #Ós¡≈£î ø√dü+ m+‘√ <ä÷s¡+ yÓfi¯¢e\dæ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+ ‘=\T‘· n~Ûø£+>± |ü&˚~ eTVæ≤fi¯\ô|’H˚. &ç. m&Ü] ÁbÕ+‘· Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+: Çø£ÿ&ç Á|ü»\T e´ekÕj·T+ ø£+fÒ |üXó¯ b˛wüDô|’ n~Ûø+£ >± Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+{≤s¡T. |üX¯óÁ>±kÕìøÏ, ˙{ÏøÏ rÁeyÓTÆq ø=s¡‘· @s¡Œ&É≥+, #Ó≥T¢ n+‘·]+∫ b˛e&É+ e\q ø=ìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T düVü≤ø±s¡+ ø√dü+ y˚πs ÁbÕ+‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ edüTÔ+~. Ç. ñbÕ~Ûô|’ ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e+: JeH√bÕ~Û ø√dü+ e´ekÕj·T ≈£L*ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·Tqï Á>±MTD Á|ü»\≈£î e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô |ü&çb˛e&É+ e\¢ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ‘·–Zb˛‘êsTT. n+<äTe\¢ yês¡T ñbÕ~Û yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î e\dü yÓfi¯‘ês¡T. M{Ïì <äTs¡edüú e\dü\T (distress migration) n+{≤s¡T. m|òt. |æ\¢\ô|’ Á|üuÛ≤e+: ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À bÂwæºø±Vü‰s¡ ø=s¡‘· e\q |æ\¢˝À¢ bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ @s¡Œ&ç, |ü\T s¡ø±\ n+≥Tyê´<ÛäT\T, s√>±\ u≤]q|ü&˚˝≤ #˚düTÔ+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT‘√ bÕ≥T |æ\¢\qT ≈£L&Ü e\dü\T rdüTø=ì b˛e&É+ e\q #·<äTe⁄\T, Äs√>∑´+ <Óã“‹+{≤sTT. Á&ÜbÂ≥T¢ ô|]–, u≤\ ø±]à≈£î\ dü+K´ ô|s¡>∑&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
|üsê´es¡D düeT‘·T\´‘· <Óã“‹q&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T
#Ó≥¢qT q]øÏ y˚j·T&É+ eTè‹Ôø± ø£åj·T+ ñ|ü]‘·\, uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT n~Ûø+£ >± $ìjÓ÷–+#·&+É Jeq <Óã“‹q&É+ uÛÑ÷‘ê|ü+ ø£s¡Te⁄≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø±s¡D+ ˝À≥T es¡¸bÕ‘·+ Á|üdüTÔ‘·+ ñqï ì\«\‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT es¡¸bÕ‘· ˝À≥T rÁe‘·, düeTj·T+, |ü+|æD° yÓTT<ä\>∑Tq$ ø£s¡Te⁄≈£î ì]›wüº+>± ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. ø£s¡Te⁄≈£î <ë]rùd düTBs¡Èø±\|ü⁄ kÕù|ø£å bı&ç yê‘êes¡D≤ìï o‘√wüºdæú‹ nìj·T‹(Climate anomaly)>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. »\ eqs¡T\T m+&çb˛sTT, |ü+≥\T $|ò\ü yÓT,Æ »+‘·Te⁄\T #·ìb˛sTT, bÂwæøº ±Vü‰s¡ ˝ÀbÕ\T, nHês√>±´\T $düè‘Ô +· >± yê´|æ+∫ ø£sT¡ e⁄ $HêX¯ø£s¡+>± |ü]D$TdüTÔ+~. eTè‹Ôø± ø£åj·T+, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T n&ÉT>∑+≥&É+, eT+∫˙{Ï e´edüú\T ≈£\Twæ‘·+ ø±e&É+, »+‘·T C≤‘·T\T n+‘·]+∫b˛e&É+ e+{Ï |üsê´es¡D Á|üuÛ≤yê\T ôd’‘·+ dü + uÛ Ñ $ kÕÔ s TT. ø£ s ¡ T e⁄\T dü + uÛ Ñ $ +∫ dü + e‘· ‡ sê\≈£ î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT |ü{Ϻø£˝À #·÷&Ée#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
≈£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T, ≈£s¡Te⁄ ÁbÕ+‘·+ XÊ‘·+ dü+e‘·‡s¡+ dü«\Œø£s¡Te⁄ rÁe ø£s¡Te⁄ yÓTT‘·Ô+ dü+uÛÑ$+∫q dü+uÛÑ$+∫q ≈£s¡Te⁄ e∫Ãq uÛÑ÷uÛ≤>∑+(%) uÛÑ÷uÛ≤>∑+(%) uÛÑ÷uÛ≤>∑+
1 1877 2. 1891 3. 1899 4. 1901 5. 1904 6. 1905 7. 1907 8. 1911 9. 1913 10. 1915 11. 1918 12. 1920 13. 1925 14. 1939 15. 1941 16. 1951 17. 1965 18. 1966 19. 1968 20. 1972 21. 1974 22. 1979 23. 1982 24. 1985 25. 1987 26. 2002 27. 2009
125
30.6 22.4 44.1 19.3 17.5 25.2 27.9 13.0 24.5 18.8 44.3 35.7 21.1 17.8 35.5 35.1 38.3 35.4 21.9 36.6 27.1 33.0 29.1 25.6 29.8 19.0 32.5
28.9 0.3 24.3 10.7 16.9 12.0 1.2 15.4 0.0 3.4 25.7 2.3 0.0 10.7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 3.8 6.9 1.8 0.0 16.7 17.9 10.0 13.5
59.5 22.7 68.4 30.0 34.4 37.2 29.1 28.4 24.5 22.2 70.0 38.0 21.0 28.5 35.5 35.1 38.3 35.4 21.9 40.4 34.0 34.8 29.1 42.3 47.7 29.0 46.0
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄ (Drought in Andhra Pradesh) n‘·´~Ûø£ ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· uÛÑ÷ $d”Ôsêíìï ø£*– ñqï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì eT÷&ÉT sêÁcÕº\˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ≈£L&Ü ˇø£{.Ï sêh+ B«|üø\£ Œ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ns¡Xú ó¯ wüÿ (semi arid) ÁbÕ+‘·+ ÁøÏ+<ä≈î£ edüT+Ô ~. sêÁcÕºìï eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. n$ : ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ( 9 õ˝≤¢\T), 2. ‘Ó\+>±D (10 õ˝≤¢\T), 3. sêj·T\d”eT (4 õ˝≤¢\T), 2002 ˝À dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<Ûëq ø£sT¡ e⁄ dü+<äs“¡ +¤ >± sêh+˝Àì 23 õ˝≤¢\≈£î >±qT 22 õ˝≤¢\T s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ 75 XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ bı+<ësTT. »\ eqs¡T\ô|’ ˇ‹Ô&ç >∑&ç∫q <äXÊu≤›\˝À, Á|ü‘˚´øÏ+∫, ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Óq’ dü+e‘·‡sê\˝À eT]+‘· ô|]–+~. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô, »HêuÛ≤, |ü]ÁX¯eT\T, |ü≥ºD s¡+>±\˝À eè~∆ ø±s¡D+>± ˙{ÏøÏ &çe÷+&é y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘√+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T˙{Ï Á|üjÓ÷CHê\ ø√dü+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT n~Ûø£+>± yê&É≥+ e\q uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eT{≤º\T >∑D˙j·T+>± |ü & ç b ˛sTT, bı&ç d” » qT˝À u≤e⁄\T m+&ç b ˛e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘√+~. yÓT≥º ÁbÕ+‘· esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì s¬ ‘’ T· \T, e´ekÕj·T ø±]à≈£î\T, Á>±MTD Á|ü»\ô|’ Bì Á|üu≤Û e+ n‘·´~Ûø£+>± ñ+{À+~. |ü≥ºD πø+Á<ë\≈£î ô|<ä› m‘·TÔq ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·T&É+ e\¢ düeTdü´\T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. >∑&ç∫q eT÷&ÉT <äXÊu≤›\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ u≤e⁄\T 8 \ø£å\ qT+&ç 22 \ø£å\≈£î ô|]>±sTT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ <ë«sê kÕ>∑T #˚ùd |ü+≥\ bı˝≤\ $d”Ôs¡í+ ≈£L&Ü 10 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ qT+&ç 26 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢≈£î #˚s¡T≈£î+~. Ç~ sêh+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ yê&Éø±ìï 16% qT+&ç 43% XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç|üŒ{Ïø° sêh+˝À ñ|üjÓ÷–+#·Tø=qì uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ kÕeTs¡ú´+ sêh+˝À >∑D˙j·T+>± ñ+~. yÓTT‘·Ô+ MT<ä |ü]o*+∫q|ü&ÉT á eqs¡T n_Ûeè~∆ #ê˝≤ ndüÔe´düÔ+>± ñqï≥Tº ìsê∆]‘·eTe⁄‘√+~. ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ yê&Éø£+ 100 XÊ‘êìï $T+∫+~. ñ|ü]‘·\ »\ Äj·Tø£fÒº‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ .»˝≤\ n_Ûeè~∆ <äX¯ 56% ñ+&É>±, ñ|ü]‘·\ »˝≤\ Äj·Tø£≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À 16% e÷Á‘·y˚T ñ +~. Äj·Tø£≥Tº ÁbÕ+‘·+ yÓTT‘·Ô+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛÖ>√[ø£ $d”Ôs¡í+˝À 5% e÷Á‘·y˚T ñ+&É≥+ >∑eTHês¡Ω+. yÓTT‘·Ô+ 23 õ˝≤¢\≈£î >±qT yê]¸ø£ dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
sêh dü>∑≥T yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe. ñqï 8 õ˝≤¢\qT es¡¸#êäj·÷ õ˝≤¢\T (rain Shadow) n+{≤s¡T. $T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê\ ø£+fÒ á mì$T~ õ˝≤¢\T ø£sT¡ e⁄≈£î eT]+‘· |òTü Às¡+>± Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘êsTT. Ä õ˝≤¢\ $esê\T : sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝Àì Hê\T>∑T õ˝≤¢\T: nq+‘·|ü⁄s¡+, ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, ø£s¡÷ï\T. ‘Ó \ +>±D ÁbÕ+‘· + ˝Àì eT÷&É T õ˝≤¢ \ T: s¡ + >±¬ s &ç ¶ , eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, q˝§Z+&É ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä˝À ˇø£ õ˝≤¢ : Á|üø±X¯+ sêh+˝À ø£s¡Te⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï eTTU≤´+XÊ\T : ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· õ˝≤¢\T : ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, nq+‘·|ü⁄s¡+,
≈£s¡÷ï\T, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY, yÓT<äø˘, s¡+>±¬s&ç¶, q˝§Z+&É 40 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À 20 kÕs¡T¢ ø£s¡Te⁄. 20 dü+e‘·‡sê\ e´e~Û˝À 20 kÕs¡T¢ ≈£s¡Te⁄. 10 dü+e‘·‡sê\˝À ◊<äTkÕs¡T¢ ø£s¡Te⁄. >∑&ç∫q ◊<äT dü+e‘·‡sê\˝À 3 kÕs¡T¢ ø£s¡Te⁄. Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+e‘·‡sê\T (1997, 2001, 2002 2004) 2002` 03 dü+e‘·‡s¡+ n‘·´+‘· |òüTÀs¡yÓTÆq ø£s¡Te⁄ dü+ã+~Û+∫q dü+e‘·‡s¡+. |ü⁄qsêeè‘·eTj˚T´ ø£s¡Te⁄ e\¢ sêh õ&ç|æ rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘√+~. MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
<˚X+¯ ˝À 100 $T*j·THé ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£ ô|>’ ± ìs¡T|üj÷Ó >∑+>± ñqï uÛ Ñ ÷ $T (degraded land) ñ+~. <ëìì ø±bÕ&ç , ñ|üjÓ÷>∑+˝ÀøÏ ‘˚e&É+ <ë«sê kÕ>∑TuÛÑ÷$Tô|’ »HêuÛ≤ e‹Ô&ç ‘·–Z+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü, n&Ée⁄\T, |ü∫Ãø£ãj·Tfi¯ó¢ düTs¡øÏå‘·+>± ñ+#·ã&É‘êsTT.
126
˙{Ï >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó\TkÕ? düTe÷s¡T 80 XÊ‘·+ uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ ˙{Ï‘√ ø£|üŒã&ç
ñqï|üŒ{Ïø° n+<äT˝À πøe\+ 1% e÷Á‘·y˚T eTq+ ‘ê>∑T˙{Ï>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\+. uÛÑ÷$Tô|’ \_Û+#˚ yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï˝À düTe÷s¡T 2.7 XÊ‘·+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
‘ê>∑T˙s¡T, nsTT‘˚ n+<äT˝À 75.2 XÊ‘·+ Á<ÛäTe|ü⁄ ÁbÕ+‘ê˝À¢ >∑&ɶø£≥Tº≈£îì b˛sTT ñ+&É>±, eTs√ 22.6 XÊ‘·+ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T>± ñ+&çb˛sTT+~. $T>∑‘ê~ düs¡düT‡\T, q<äT\T, yê‘êes¡D+, ‘˚eT, eTè‹Ôø£, yÓTTø£ÿ˝À¢ \_ÛdüTÔ+~. á 1% ˙{ÏøÏ ≈£L&Ü Á|üdüTÔ‘·+ ø±\Twü´ eTT|ü⁄Œ @s¡Œ&ç+~.
uÛ÷Ñ $T @s¡Œ&çq|ü&ÉT m+‘· ˙s¡T ñ+<√, Ç|üŒ{Ïø° n+‘˚
˙s¡T ñ+~. uÛ÷Ñ $T @ e÷Á‘·+ n<äq|ü⁄ ˙{Ïì bı+<ä&+É ø±˙ ˝Ò<ë düèwæº+#·&É+ ø±˙ #˚j·T˝Ò<äT. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&É+ ø£+fÒ y˚>∑+>± eT+∫˙{Ïì yê&ÉT‘·THêïeTT.
Ç+{Ï e<ä› m+‘· es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ì\« #˚j·Te#·TÃ? ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ yêq˙{Ï dü+s¡ø£åD m+‘√ nedüs¡+. es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì Ç+{Ï e<ä› ì\« #˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚ m+‘· ˙{Ïì ì\« #˚j·Te#·Tà nqï~ Ç+{Ï ô|’ø£|ü⁄Œ yÓ’XÊ\´+, Ä ÁbÕ+‘·+˝À ≈£î]dæq dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ˇø£ Ç+{Ï e<ä› m‘· es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ì\« #˚j·Te#√à ÁøÏ+~ bòÕs¡Tà˝≤ Ä<Ûës¡+>± >∑DÏ+#·e#·TÃ. ˙{Ï |ü]e÷D+ (V) R Ç+{Ï ô|’ ø£|ü yÓ’XÊ\´+ (R)I es¡¸bÕ‘· |ü]e÷D+ (A)I <äø£å‘· >∑TDø£+ (F) <äø£å‘· >∑TDø£+ (F) Ç+{Ï e<ä› es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ùdø£]+#˚ kÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. (Ç~ 100% ø£+fÒ m|ü&É÷ ‘·≈£îÿe%>±H˚ ñ+≥T+~) ñ<ëVü≤s¡D≈£î 200 #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡¢ yÓ’XÊ\´+‘√ ≈£L&çq ô|’ ø£|ü⁄Œ ñqï Ç+{Ï Äes¡D˝À 70 ôd+{°MT≥s¡¢ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTT´ Ä ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ <äø£å‘· >∑TDø£+ 50% nqT≈£î+fÒ, Ä ≈£î≥T+ã+ ì\« #˚j·T>∑*–q ˙{Ï |ü]e÷D≤ìï øÏ+~ $<Ûä+>± ø£qT>=qe#·Tà V = AxRxF R 200m I 0.7. I 50% R 70m R70,000 ©≥s¡¢ ˙s¡T N düuÛÑT´\T >∑\ ≈£î≥T+ã+˝À ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔ s√E≈£î W ©≥s¡¢ ˙s¡T nedüs¡eTe⁄‘·T+<äì nqT≈£î+fÒ, Ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ ˇø£ s√E≈£î nedüs¡eTj˚T´ ˙{Ï |ü]e÷D+ W qT ÁøÏ+~ dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± ø£qT>=qe#·TÃ. W R N IW Ä ≈£î≥T+ã+˝À ◊<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\T ñ+&ç, ˇø=ÿø£ÿ e´øÏÔøÏ s√E≈£î 100 ©≥s¡¢ ˙s¡T nedüs¡yÓTÆ‘˚, s√E≈£î Ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ 500 ©≥s¡¢ ˙s¡T dü]b˛‘·T+~. Ä $<Ûä+>± ì\« #˚dæq es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì Ä ≈£î≥T+ã+ 140 s√E\ bÕ≥T yê&ÉTø√e#·TÃ. ü
2
$eq |ü_¢πøwüHé‡
3
127
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. ø£s¡Te⁄ ` ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T (Drought - Mitigation Strategies)
3.1 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T : ø£s¡Te⁄, nbÕj·÷\qT <ëì‘√ bÕ≥T ñ+&˚ Ç‘·s¡ Á|üu≤Û yê\qT ≈£î~+#·&+É ø√dü+ uÛ$Ñ wü´‘Y˝À düqï<ä‘∆ ,· ñ|üXe¯ Tq #·s¡´\ô|’ m≈£îÿe <äèwæº kÕ]+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. düqï<ä∆‘· (Preparedness) $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« kÕúsTT\ eT<Ûä´ düe÷#ês¡ Á|üyêVü‰ìï, düeTq«j·÷ìï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ ˇø£ dü+kÕú>∑‘· ìsêàD≤ìï düèwæº+#·&É+ <ë«sê ø£s¡Te⁄ |òüT≥q\qT m<äTs=ÿH˚ ã\yÓTqÆ e´ekÕú>‘∑ · kÕeTs¡´ú ìsêàD≤ìøÏ <ë]rdüT+Ô ~. dü¬s’q ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, ø±\Áø£e÷\≈£î düqï<ä∆‘·≈£î »‘· #˚j·T&É+ <ë«sê ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤yê\qT ≈£î~+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À ø£s¡Te⁄‘√ ñ+&˚ |ü\T Á|üuÛ≤yê\≈£î |üP]Ô>± ‘=\–+#·e#·TÃ.
2.
3.
3.1.1 ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ø±\Te\T, #Ós¡Te⁄\T e+{Ï kÕ+Á|ü<ëj·T »\ dü+s¡øD å£ ìsêàD≤\qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#ê*. >∑T»sê‘Y˝Àì s¡a\sê (Jhalara), sê»kÕúHé˝Àì uÛ≤y√©\T (Baolis) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì »\dü+s¡ø£åD ìsêàD≤\≈£î ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. Çfi¯ó,¢ bı˝≤\ e<ä› »\ dü+s¡øDå£ ìsêàD≤\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. nìï yÓ’|ü⁄˝≤ qT+&ç Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì ˇø£ ñeTà&ç ÁbÕ+‘·+˝À ì\e #˚j·T&É+ ˝Ò<ë Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì H˚\˝ÀøÏ Ç+πø˝≤ #˚j·T&É+ <ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ô|+#·&É+ <ë«sê >±˙ »\ dü+s¡ø£åDqT #˚|ü≥ºe#·TÃ.
4.
5.
3.1.2 ìsêàDÒ‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î |ü\T s¡ø±\ ìsêàDÒ‘·s¡ ñ |üX¯eTq eP´Vü‰\T ñHêïsTT. n$ : 1. Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q eT]j·TT $<ä´ : @~ #˚jT· ≈£L&É<√, @~ #˚ j · ÷ ˝À ( do's and don'ts ) ø£ e T÷´ì{° ø Ï ne>±Vü≤q ñ+fÒ dü>∑+ düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTsTTqfÒ¢. düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ‘ê>∑T˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·, »\ dü+s¡øD å£ |ü<‘∆ä T· \T, Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥ Á|üD≤[ø£\T, es¡¸|ü⁄˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚ùd ìsêàD≤\T e+{Ï e´ekÕj·T ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D eP´Vü‰\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É≥+ e\q dü>∑+ düeTdü´ |ü]cÕÿs¡eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ï,º |üÁ‹ø£\T m\Áø±ºìø˘
$eq |ü_¢πøwüHé‡
128
6.
7.
Á|ükÕs¡ e÷<Û´ä e÷\T, C≤q|ü<ä ø£fi\¯ <ë«sê ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. ø£sT¡ e⁄ |üs´¡ y˚øDå£ (Drought Monitoring) : es¡¸bÕ‘·|⁄ü |ü]dæ‹ú ì, ]»sê«j·Ts¡T,¢ düsd¡ Tü ‡\T, q<äT\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ˝ À ˙{Ï \uÛ Ñ ´ ‘· q T ìs¡ + ‘· s ¡ + |ü ] o*+∫, düe÷»+˝Àì |ü\T s¡+>±\ Á|üdTü ‘Ô · ˙{Ï nedüsê\‘√ uÒØE y˚dTü ø√yê*. ˙{Ï düs|¡ süò êqT eè~∆ #˚jT· &É+ eT]j·TT dü+s¡ø+åÏ #·&+É : Çfi¯ó,¢ bı˝≤\ e<ä› es¡¸|⁄ü ˙{Ï dü+s¡øDå£ <ë«sê, ˙{Ï düs|¡ süò êqT eè~∆ #˚d,æ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·qT ô|+#ê*. nìï bı˝≤\ qT+&ç Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì e´ekÕj·T ≈£î+≥\T e+{Ï ñeTà&ç »˝≤X¯jT· +˝ÀøÏ e#˚à $<Û+ä >± #˚jT· &É+ ˝Ò<ë es¡¸|⁄ü ˙{Ïì ø±+≥÷sY ø£≥\º T, ø±+≥÷s¡T kÕ>∑T, ˙{Ïì |”˝ÃÒ yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·&+É <ë«sê es¡¸|⁄ü ˙s¡T uÛ÷Ñ $T˝ÀøÏ Ç+πø˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ ìs¡+‘·s¡ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹ÔøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·qT ô|+#·e#·TÃ. kÕ>∑T˙{Ï edü‘T· \qT $dü]Ô +#·&+É : kÕ>∑T˙{Ï edü‘T· \qT $dü]Ô +#·&+É e\q ø£sT¡ e⁄ <äTs¡“\¤ ‘·«+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+ ~. uÛ÷Ñ $Tì <ëì kÕeTs¡´ú + Ä<Ûës¡+>± $ìjÓ÷–+#·T ø√e&É+ e\q uÛ÷Ñ $Tì eT]j·TT ˙{Ïì >∑]wü+º >± ñ |üjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. ‘·<ë«sê <ä T ]«ìjÓ ÷ >∑ + e\¢ ñ‘· Œ qïeTj˚ T ´ nqedü s ¡ | ü ⁄ &çe÷+&éqT ‘=\–+#·e#·TÃ. JeH√bÕ~Û Á|üD≤[ø£ : ø£sT¡ e⁄ e\¢ ‘·≈î£ ÿe Á|üu≤Û $‘·eTj˚T´ JeH√bÕ<ÛäT\qT >∑T]Ô+#ê*. e´ekÕj˚T‘·s¡ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&+É , ø£eT÷´ì{° n&Ée⁄\ qT+&ç ≈£\ù|‘·s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô ùdø£sD¡ , y˚Tø£\ ô|+|üø+£ , eÁ&É+>∑+ yÓTT<ä\>∑T Ç‘·s¡ ñbÕ~Û neø±XÊ\qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· +É #˚j÷· *.. ø£sT¡ e⁄ Á|üD≤[ø£ : |üs´¡ y˚øDå£ qT, ñ|üXe¯ Tq, Á|ü‹düŒ+<äq #·s´¡ \qT ô|+bı+~+#·&+É <ë«sê dü+dæ<‘∆ä ,· Á|ü‹düŒ+<äq Á|üjT· ‘êï\ Á|üu≤Û yêìï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· yÉ T˚ ø£sT¡ e⁄ Á|üD≤[ø£ jÓTTø£ÿ eTÚ*ø£ \ø£´å +. Á|üD≤[ø£ : ø£sT¡ e⁄ düeTdü´ |ü]cÕÿs¡+˝À sêh, C≤rj·T @C…˙‡\ eT<Û´ä düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ düeTq«j·÷ìøÏ Á|üD≤[ø£ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
8. |ü+≥;e÷: ˙{Ï düs¡|òüsê ø=s¡‘· e\q |ü+≥\T ø√˝ÀŒsTTq s¬ ‘’ T· \≈£î Ç#˚à ;e÷, düeTÁ>∑ |ü+≥\ ;e÷ |ü<øä∏ ±ìï 1985 KØ|òt d”»qT˝À Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄\T e+{Ï düV≤ü » $|ü‘T· \Ô ø±s¡D+>± |ü+≥qT ø√˝ÀŒsTTq s¬ ‘’ T· \≈£î Ä]úø£ düV≤ü ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î á |ü<øä∏ ±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Bìì uÛ≤s¡‘· kÕ<Ûës¡D ;e÷ dü+düú (õ◊dæ), <ëì nqTã+<Ûä dü+dü\ú T neT\T #˚kÕÔsTT. á |ü<øä∏ +£ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, q÷HÓ –+»\ |ü+≥\≈£î e]ÔdTü +Ô ~.
3.1.3 Bs¡Èø±*ø£ ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T 1. ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· es¡¸|ü⁄ ˙{Ï dü+s¡ø£åD (Rain water Harvesting) ìsêàD≤\qT @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. 2. yê{sYôw&é ø±s¡´Áø£e÷\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. 3. yÓTTø£ÿ\qT Hê≥&É+ <ë«sê n&Ée⁄\ $d”sÔ êíìï ô|+#ê*. 4. ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ e], Ç‘·s¡ |ü+≥ e+>∑&Ü\qT kÕ>∑T #˚j·÷*. 5. ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·÷*. 6. ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D˝À ø£eT÷´ì{° kÕeTs¡ú´ ìsêàD≤ìï ô|+#ê*. ˙s¡T n~Ûø£+>± nedüs¡eTj˚T´ e´ekÕj·T+, |üX¯ób˛wüD≈£î ‘√&ÉT Ç‘·s¡ JeH√bÕ~Û e÷sêZ\qT Á|üy˚X¯ô|{≤º*. 7. |ü+≥\T, $‘·Ôq ;e÷ |ü<∏äø±\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
3.1.4 ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ #˚j·T≈£L&Éì$ $\TyÓ’q ˙{Ïì <äT]«ìjÓ÷>∑+ ˝Ò<ë eè<Ûë #˚j·Tsê<äT. n&Ée⁄\T, |ü∫Ãø£ãj·Tfi¯ó¢, eèøå±\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì
HêX¯q+ #˚j·Tsê<äT. |üX¯óe⁄\qT m≈£îÿe>± y˚T|üsê<äT ˙{Ïø=s¡‘· ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ˙s¡T m≈£îÿe nedüse ¡ Tj˚T´ yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·sê<äT. $TÁX¯eT |ü+≥\ kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·sê<äT. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK Ä<Ûä«s¡´+˝Àì e´ekÕj·T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ XÊK 2009 qe+ãsY˝À ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D≈£î ˇø£ e÷qT´e˝ŸqT $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. ø£{Ïø£ <ë]Á<ä´+, Äø£* e+{Ï |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î kÕ+Á|ü<ëj·T ø£sT¡ e⁄ ìs¡«Vü≤D |ü<‘∆ä T· \ kÕúq+˝À ô|yò TÓ HÆ é ø√&é‡ (famine Codes) s¡÷bı+~+#ê\ì dü÷∫+∫+~. ø£s¡Te⁄ Á|üu≤Û yêìï |ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î sêC´+ jÓTTø£ÿ nìï kÕeTsêú´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îH˚ Á|üD≤[ø£\ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+∫+~. ñ|üX¯eTq #·s¡´\T, ø=‘·Ô kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT #˚|ü≥º&É+, q÷‘·q $<Ûëq|üs¡yÓTÆq #·Á{≤ìøÏ dü]‘·÷π> e´edüú\qT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
s¡÷bı+~+#·&É+, ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq #·s¡´˝À¢ uÛ≤>∑+>± yÓTs¡T>∑T<ä\, ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷˝qT #˚|≥ü &º +É e+{Ï yê{Ïô|’ <äèwæº kÕ]+∫+~. ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì C≤rj·T e´ekÕj·T $düsÔ D¡ ìs¡«Vü≤D dü+düú (National Institute of Agriculture and Exension (MANAGE))qT C≤rj·T düMTø£è‘· ø£s¡Te⁄ |üs¡´y˚ø£åD ìs¡«Vü≤D ÁbÕC…≈î£ º (National Project for Integrated Drought Monitoring & Management) qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ eTTK´ uÛ≤>∑kÕ«$T>± >∑T]Ô+#ês¡T. e´ekÕj·T düVü≤ø±s¡ XÊK <ë«sê \uÛÑ´eTj˚T´ ã&Ó®{Ÿ ì<ÛäT\‘√ á C≤rj·T ÁbÕC…≈£îº qT neT\T #˚j·T&ÜìøÏ MANAGE düeT]Œ+∫q Á|ü‹bÕ<äq |ü]o\q˝À ñ+~. C≤rj·T ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D dü+düú (National Institute of Drought Management) qT @sêŒ≥T #˚j·÷\H˚ Á|ü‹bÕ<äq ≈£L&Ü e´ekÕj·T eT]j·TT düV≤ü ø±s¡ eT+Á‹‘·« XÊK |ü]o\q˝À ñ+~. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ ø±s¡´Áø£eT+ (Drought Prone Areas Programme (DPAP)), m&Ü] n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (Desert Development Programme (DDP)) á ¬s+&ç+{Ïì uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ es¡Tdü>± 1973`74 eT]j·TT 1977`78\ qT+&ç neT\T #˚k˛Ô+~. á ø±s¡´Áø£e÷\qT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì bı¬>q’ fi¯Ss¢ T¡ , Hê>∑|≥ü Dº + ÁbÕ+‘ê\˝Àì <äTs¡“\¤ yÓTqÆ Á>±e÷˝À¢ m&ÜØø£s¡DqT ‘·–Z+#˚+<äT≈£î neT\T #˚düTÔHêïs¡T, Bs¡øÈ ±*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£ ø£sT¡ e⁄ ñ|üXe¯ Tq n+XÊìï neT\T #˚ùd+<äT≈£î e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK˝À C≤rj·T esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘· ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(National Rainfed Area Authority) qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À <˚X+¯ ˝Àì yÓT≥º ÁbÕ+‘· eT]j·TT esê¸<Ûës¡ e´ekÕj·÷ìï e´ekÕú|üs¡+>± Ä<ÛäTìø£|ü]#˚+<äT≈£î, düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î $C≤„q|üs¡yÓTÆq ñ‘êŒ<äø±\qT n+<äCÒùd ì|ü⁄DT\T ñ+{≤s¡T. πø+Á<ä e´ekÕj·T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ eT+Á‹‘·«XÊK ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ø=ìï Ç‘·s¡ #·s¡´\qT ≈£L&Ü #˚|ü{Ϻ+~. n$: 1. »\ dü+s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\qT neT\T #˚j·T&É+, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ø£èÁ‹eT+>± |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&É+, kÕ+Á|ü<ëj·T »\ dü+s¡øDå£ |ü<‘∆ä T· \qT ne\_Û+#·&+É , Á&ç|,t ÁdæŒ+ø£s¢ Y kÕ>∑T˙{Ï e´edüú\ e+{Ï ˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚ùd kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+, ˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚ùd kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\qT, Bs¡Èø±*ø£ kÕ>∑T˙{Ï e´edüú\ ìs¡«Vü≤D yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+. 2. ôd+Á{˝Ÿ ØôdsYà Çìdæº≥÷´{Ÿ |òüsY Á&Ó’˝≤´+&é nÁ–ø£\ÃsY ( Central Research Institute for Dry land Agricultural (CRIDA)) , Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Áø±|t ØôdsYà |òsü Y ôd$T Ä]&é Á{≤|æø‡˘ (International Crop Research
129
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
for semi- arid Tropics (ICRISAT) ), uÛ ≤ s¡ ‘ · yê‘êes¡D XÊK (India Meteorological Department (IMDO)), H˚ w ü q ˝Ÿ ]yÓ ÷ {Ÿ ôdì‡+>¥ (National Remote Sensing Centre (NRSC)), Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ |òüsY nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ ØôdsYà (Indian Council for Agricultural Research (ICAR)) e+{Ï e´ekÕj·T
3.
|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+. ø£s¡Te⁄ Á|üD≤[ø£≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\˝À ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‹ì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü\Vü‰\T Çe«&É+‘√ bÕ≥T ø£s¡Te⁄ ìyês¡D #·s¡´\qT #˚|üfÒº |ü\T s¡ø±\ dü+düú\ eT<Ûä´ düeTq«j·T j·T+Á‘ê+>±ìï @s¡Œ]#˚ Á|ü‘˚´ø£ ì|ü⁄DT\‘√ ≈£L&çq ˇø£ Á&Ü{Ÿ {≤dtÿbò˛sY‡ (drought taskforce) dü+ã+~Û‘· s¡+>±\˝À ø£èwæ #˚düTÔqï dü+düú\T »]|æq ñ+&Ü*. n<Ûä´j·THê\ qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îqï bÕsƒê\qT nqTdü]+#˚ <ëì‘√ bÕ≥T ø£s¡Te⁄ e\¢ e#˚à |ü+≥ qcÕº\qT ~X¯>± ø£èwæ #˚j·T&É+. m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ¬s’‘·T\≈£î |ü+≥ ;e÷ |ü<∏äø±\T neT\T <ëD≤ ø√dü+ eTT‘·ø£ <Ûëq´ |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·T&É+, #˚j·÷*. yê{Ïô|’ Á|ü»˝À¢ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. kÕ<Û´ä yÓTqÆ #√≥ nqTã+<Ûä kÕ>∑T˙{Ï e´edü\ú qT neT\T #˚ùd $<ÛëHê\qT |ü]XÀ~Û+#·&É+, Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î sêh õ˝≤¢ j·T+Á‘ê+>±\ qT+&ç eTVü‰sêh˝Àì sê˝…>±yé dæ~∆ Á|ü»\T ‘·eT ø£cÕº\qT Ä]úø£|üs¡yÓTÆq düVü≤ø±s¡+‘√ $‘·ÔHê\qT n+<äTu≤≥T˝À kÂuÛ≤>∑´+>± e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T. Çs¡yÓ’ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä Ä ñ+#·&É+. Á>±eT+ ù|<ä]ø±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nìï ø£cÕº\qT m<äTs=ÿ+~. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï ñ Ä Á>±eT+˝À ˇø£ #Ó≥Tº ñ+&˚~ ø±<äT. |ü+≥ uÛÑ÷$T yÓTT‘·Ô+ |ü ] ‘· \ , uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ »˝≤\ dü e Ts¡ ∆ $ìjÓ ÷ >±ìï m+&çb˛sTT+~. e´ekÕj·T+ X¯Sq´+. Á|ü»\≈£î ñbÕ~Û ˝Ò<äT. >∑]wüº|üs¡#·&É+, nq>±... kÕ<Ûä´yÓTÆq #√≥¢ eTTK´+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ù|sêZ+∫q kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô˝À¢ ˇø£¬s’q yêDÏ»´ |ü+≥\T, |ü+&É¢ ‘√≥\≈£î Á&ç|t, ÁdæŒ+ø£s¡T¢ nHêïVü≤C≤πs Á|ü‹ yêq ˙{Ï u§≥TºqT ø±bÕ&É≥+ (Ç~ kÕ>∑T˙{Ï $<ÛëHê\qT neT\T #˚j·T&É+ eTÚ*ø£+>± ø£s¡Te⁄ ñ|üX¯eTq #·s¡´) ô|’ πø+ÁBø£]+∫ ‘·q ñ |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\ jÓTTø£ÿ øÏ¢wüºyÓTÆq <äX¯\T, ø£s¡Te⁄ <ä´e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Á>±eTdüTÔ\T #Óø˘&Ü´yéT\T, #Ós¡Te⁄\T |ü]dæú‘·T˝˝À nedüs¡yÓTÆq ˙{Ï nedüsê\ ø√dü+ dü¬s’q ì]à+#ês¡T. H˚\qT s¡ø+åÏ #˚+<äT≈£î yÓTTø£ÿ\T Hê{≤s¡T. |ò*ü ‘·+>± Á|ü<˚XÊ\˝À yê≥sYôw&é ìsêàD≤\qT #˚|ü≥º&É+. : s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\ ÁøÏ‘+· øπ e\+ 80 mø£sê\T e÷Á‘·yT˚ kÕ>∑T˙{Ï ø£s¡Te⁄ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<ÛäHê kÂø£s¡´+ ñqï uÛÑ÷$T H˚&ÉT 1300 mø£sê\≈£î #˚s¡T≈£î+~. ñ dü+düú (Indian Space Reasearch Organisation), Çø±sY bÕ~Û ø√dü+ e\dü\T b˛e&É+ ‘·–Z+~. á ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ (Indian Council of Agricultural Research(ICAR), ø±\+ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ s¡÷.225 qT+&ç s¡÷.2250≈£î, nq>± sêh e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T, Ç‘·s¡ dü+düú\#˚ 10 ¬s≥T¢ ô|]–+~. Ç+<äT˝À ì<ÛäT\T Ks¡Tà #˚j·T&É+ ø±˙, @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq Á>±eT eqs¡T\ πø+Á<ë\ (Village Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+ >±˙ @MT ˝Ò<äT. Á|ü»\ kÕVü≤dü+ e\¢H˚ Resources Centre) ùde\qT >∑ ] wü º + >± ñ Ç<ä+‘ê kÕ<Ûä´yÓTÆ+~.
sê˝…>±yé dæ~∆ $»j·T>±<∏ä
4.
5. 6.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. ø£s¡Te⁄ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄&ÉT m≈£îÿe qwüºb˛j˚T~ mes¡T? 1) |æ\¢\T 2) Ád”Ô\T (2) 3) j·TTe≈£î\T 4) eè<äT∆\T 2. ø£s¡Te⁄ Á|ü<Ûëq+>± <˚ì e\¢ @s¡Œ&ÉT‘·T+~? (2) 1) m≈£îÿe>± Ä$] ø±e≥+ 2) Bs¡Èø±\+>± esê¸\T ˝Òø£b˛e≥+ 3) uÛÑ÷$T˝À ˙s¡T ø±]b˛e≥+ 4) düeTTÁ<ä|ü⁄ ˙{Ï Á|üuÛ≤e+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
130
3. ø£s¡Te⁄ yê‘êes¡D yÓ’s¡T<Ûä´+ e\¢ ø£\T>∑T‘·T+~. n~ @eT+fÒ? (4) 1) es¡¸bÕ‘·+ u≤>± ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ 2) es¡¸bÕ‘· |ü+|æD° ndüÔe´düÔ+>± ñ+&É≥+ 3) m≈£îÿe ˙{Ï ÄeX¯´ø£‘· 4) ô|’e˙ï
4. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À m≈£îÿe>± ø£s¡Te⁄\≈£î >∑Ts¡j˚T´ Á|ü<˚X¯+ 1. nq+‘·|üPsY 2. lø±≈£îfi¯+ (1) 3. Ä~˝≤u≤<é 4. ø£Ø+q>∑sY
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\T (Landslides and other Natural Disasters) 3. uÛ÷Ñ bÕ‘· nbÕj·T+ (Landslide Risk): uÛ÷Ñ bÕ‘· eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ÁbÕD qwüº+, e´≈£îÔ\≈£î >±j·÷\T ø±e&É+, ÄdæÔøÏ ˝Ò<ë |üsê´es¡D e´edüú\≈£î »]π> qwüº |ü]~Û ˝Ò<ë Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&É+ e+{Ï Vü‰ìø£s¡ |üs¡´ekÕHê\ dü+uÛ≤e´‘·qT uÛ÷Ñ bÕ‘· nbÕj·T+ n+{≤s¡T. á nbÕj·T+ e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± ñ+&Ée#·Tà ˝Ò<ë düe÷»|üs¡+>± ñ+&Ée#·TÃ.
4.1 uÛÑ÷bÕ‘·+ ˝Ò<ë ø=+&É#·]j·T\T $]– |ü&É≥+
ø=+&Éyê\T\ nìï s¡ø±\ ãèVü≤#·Ã\Hê\qT uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T n+{≤s¡T. •\\T, eTè‹Ôø\£ T, ø£èÁ‹eT+>± ì+|üã&çq Á|ü<X˚ Ê\T ˝Ò<ë Çe˙ï ø£*dæq |ü<ësêú\T |üè<∏øä ÿ£ s¡D ñ|ü]‘·˝≤\‘√ bÕ≥T ˇø£ Á|ü<X˚ +¯ qT+&ç eTs=ø£ Á|ü<X˚ ÊìøÏ y˚>+∑ >± ˝Ò<ë HÓeTà~>± |ü&bç ˛e&É+, C≤]b˛e&É+, Á|üeVæ≤+#˚ $<Û+ä >± yê\TqT @sêŒ≥T #˚ùd |ü<ësêú\ m>∑T&ÉT eT]j·TT ~>∑T&ÉT #·\Hêìï uÛÑ÷bÕ‘·+>± |ü\T s¡ø±\ ø±s¡D≤\ e\¢ uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT. ìs¡«∫+#·e#·TÃ. uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T m≈£ î ÿe>± |ü s ¡ « ‘· ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ n+<äT˝À eTTK´yÓTÆq$: 1. uÛÖ>√[ø£ <äTs¡“\ |ü<ës¡ú+ (Geological weak matedü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. nsTTq|üŒ{Ïø,° s¡V≤ü <ës¡T\T, uÛeÑ Hê\ ìsêàD≤ìøÏ rial): •\\T ˝Ò<ë eTè‹Ôø± ≈£Ls¡TŒ eT]j·TT ìsêàD+˝À eT{Ϻ ‘·e«ø±\T »]π> #√≥, >∑qT˝À¢ ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\T ã\V”≤q‘· ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·T+~. @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, es¡<\ä T, n–ï|üs«¡ ‘· $k˛Œ¤≥Hê\‘√ ø£\dæ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT. m≈£îÿe ùd|ü⁄ ≈£î]ùd es¡¸bÕ‘·+ 2. Áø£eTø£åj·T+ (Erosion): #Ó≥¢ q]øÏy˚‘·, s√&É¢ ìsêàD+ ø±s¡D+>± @s¡Œ&˚ uÛ÷Ñ bÕ‘·+ ø=~› e´e~Û bÕ≥T qB Á|üyêVü‰ìï e\¢ |üs¡«‘· yê\T\ n+#·T\T Áø£eTø£åj·T+ #Ó+~, Ä n&ÉT¶≈£î+≥T+~. Ç˝≤ q~ ˇø£ÿkÕ] $∫äqïyÓTÆq|ü&ÉT ÁbÕ+‘ê\T uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\≈£ î >∑ T s¡ j ˚ T ´ <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « + Á|üyêVü‰ìøÏ ~>∑Teq ñqï ìyêkÕ\≈£î eTT|ü⁄Œ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ô|s¡T>∑T‘·T+~. 3. rÁeyÓTÆq es¡¸bÕ‘·+(Intense rainfall): ‘·TbòÕqT n\»&ÉT\ ø±s¡D+>± ø=~› e´e~Û qT+&ç |ü\T >∑+≥\ bÕ≥T ñ+&˚ rÁe es¡¸bÕ‘·+ ˝Ò<ë #ê˝≤ s√E\ bÕ≥T 1. uÛÑ÷bÕ‘· yÓ’|üØ‘·´+ ( Landslide Hazard) : ˇø£ ì]›wüº ≈£î]ùd rÁeyÓTqÆ es¡¸bÕ‘·+ e\q uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T ô|<äm› ‘·TqÔ ÁbÕ+‘·+˝À qwü+º ø£*–+#˚ uÛ÷Ñ bÕ‘·+ dü+uÛ$Ñ +#·&Üìï @s¡Œ&É‘êsTT. á ‘·s¡Vü‰ uÛÑ÷bÕ‘ê\T m≈£îÿe>± |ü•ÃeT uÛÑ÷bÕ‘· yÓ’|üØ‘·´+ n+{≤s¡T. ÁbÕD qwüº+ »s¡>∑&É+, ø£qTeT˝À¢ @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|<ä› >±j·÷\T ø±e&É+, ÄdæÔ qwüº+ »s¡>∑&É+, kÕe÷õø£ m‘·TÔq eT+#·T ø£s¡>∑&É+ e\q ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\T eT]j·TT Ä]úø£ n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&+É ˝Ò<ë |üsê´es¡D dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Væ≤e÷\j·÷˝À¢ ñ<䓤$+#˚ ø√dæ e+{Ï ø°åD‘· e+{Ï qcÕº\T »s¡T>∑T‘êsTT. q<äT\T ‘·eT Á|üyêVü≤+ yÓ+≥ rdüTø=#˚à sêfi¯ó,¢ •~∏˝≤\ e\¢ qB˝Àj·T˝À¢ uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. 2. uÛÑ÷bÕ‘· <äTs¡“¤\‘·«+ ( Landslide Vulnerability) : yÓ’|üØ‘·´+#˚ Á|üuÛ≤$‘·+ ø±ã&çq ÁbÕ+‘·+˝À ì]›wüº 4. ‘·e«ø±\T »s¡|ü&É+ (Human Excavation): ø=+&É n+XÊ\≈£î (˝Ò<ë n+XÊ\ düeT÷Vü‰ìøÏ) »]π> qwüº yê\T\T/n+#·T\ e<ä› ‘·e«ø±\T »s¡|ü&É+, >∑qT\ kÕeTsêú´ìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. á <äTs¡“¤\‘ê«ìï ùdÿ\Tô|’ ‘·e«ø£+, n&Ée⁄\ q]øÏy‘˚ ,· kÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\, ù|\T&ÉT 0 (m≥Te+{Ï qwüº+ ˝Ò≈£b˛e&É+) qT+&ç 1 (|üP]Ô |ü<ësêú\qT ù|\Ã&É+, ˙s¡T ©≈£î ø±e&É+ yÓTT<ä\>∑T qwüº+) es¡≈£î dü÷∫kÕÔs¡T. <äTs¡“¤\‘·«+ uÛÖ‹ø£, ø±s¡D≤\ e\¢ ≈£L&Ü uÛÑ÷bÕ‘ê\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. kÕe÷õø£, Ä]úø£ eT]j·TT |üsê´es¡D |ü]dæú‘·T\ô|’ 5. uÛÑ÷ø£+bÕ\T : $_Ûqï düú˝≤ø£è‹ eT]j·TT uÛÖeT Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ìsêàD≤\T ø£*– ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷ø£+bÕ\
4.3 uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î ø±s¡D≤\T
4.2 uÛÑ÷bÕ‘·+ ìs¡«#·Hê\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
131
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üø£+|üq\ e\q uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT. sêfi¯ó¢ |ü&çb˛e&É+, eTè‹Ôø£ C≤s¡&É+, ˝À‘Ó’q yê\T\ qT+&ç •\\T C≤]|ü & É ≥ + e+{Ï $ »]– uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T dü + uÛ Ñ $ kÕÔ s TT. rÁe uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\ dü + <ä s ¡ “ ¤ + ˝À kÕù|øÏåø£+>± |ü\T#·>± ˝Ò<ë ˝À‘·T>± ñ+&˚ $∫äqï H˚\\T ˝Ò<ë •\T\T ˝Ò<ë ¬s+&É÷ ø£\T>∑*|æq uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç≥Te+{Ï uÛÑ÷bÕ‘ê\T m≈£îÿe>± Væ≤e÷\j·÷\T, áXÊq´ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T, |ü•ÃeT ø£qTeT˝À¢ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. 6. n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+: y˚>∑e+‘·yÓTÆq Áø£eTø£åj·T+ ø±s¡D+>± |üs¡«‘· bÕsêÙ«\˝À e<äT\T>± ñ+&˚ n–ï |üs¡«‘· •˝≤uÛÑdüà+ ù|s¡T≈£îb˛‘·T+~. nq+‘·s¡+ rÁe es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+>± ‘·s¡#·T>± ãTs¡<ä ˝Ò<ë •~∏˝≤\T C≤]b˛sTT, uÛÑ÷bÕ‘·+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
4.4 uÛÑ÷bÕ‘ê\T ` s¡ø±\T yê¬sïdt &ç.C…. (1978) ìs¡«∫+∫q <ëì Á|üø±s¡+ uÛÑ÷bÕ‘ê\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+{≤sTT. 1. Á|übÕ‘·+(Falls): C≤]|ü&É≥+, m>∑s¡&É+ eT]j·TT <=s¡¢&É+ <ë«sê ˝À‘Ó’q yê\T\T ˝Ò<ë •Ksê\ qT+&ç y˚s¡T|ü&çq |ü<ësêú\ nq÷Vü≤´ #·\Hê\qT Á|übÕ‘·+ n+{≤s¡T. 2. Á|üyêVü‰\T(Flows) : •~∏\ Á|üyêVü≤+, •~∏\ dü+bÕ‘·+, \Vü≤sY eT]j·TT ãTs¡<ä Á|üyêVü≤+ yÓTT<ä\>∑Tq$. 3. düs¡ŒD+ ˝Ò<ë bÕø£&É+ (Creep): eT{Ϻ ˝Ò<ë •\\T HÓeTà~>±, ì{≤s¡T>± ÁøÏ+<ä≈£î C≤s¡&É+, Ç$ e+|ü⁄ ‹]–q #Ó≥¢ ø±+&Ü\T, e+–q ≈£+#Ó\T ˝Ò<ë ]f…Æì+>¥ >√&É \ T, |ü & ç b ˛sTTq dü Ô + uÛ ≤ \T ˝Ò < ë ø£ + #Ó \ qT ‘·\|ækÕÔsTT. 4. •~∏\ Á|üyêVü≤+ (Debris flow) : eT{Ï,º sêfi¯ó,¢ ùd+ÁBj·T |ü<ës¡ú+ e+{Ï$ >±*, ˙{Ï‘√ ø£*dæ eTT<ä›>± @s¡Œ&ç, y˚>∑+>± ~>∑Te≈£î Á|üeVæ≤kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>±, ˝À‘Ó’q neHê[ø£ \ (gullies)‘√ ≈£ L &ç •~∏ \ Á|ü y êVü ≤ + @s¡Œ&ÉT‘·T+~. 5. •~∏\ dü+bÕ‘·+: n‹ y˚>+∑ qT+&ç nkÕ<Ûës¡D y˚>+∑ ‘√ ≈£L&çq •~∏\ Á|üyêVü≤+. 6. \Vü≤sY: n–ï |üs«¡ ‘· yê\T qT+&ç @s¡Œ&˚ ãTs¡<ä Á|üyêVü≤+ ˝Ò<ë •~∏\ Á|üyêVü≤+. kÕ<Ûës¡D+>±, n–ï |üs¡«‘· ìπøåbÕ\T ø=≥Tº≈£îb˛j˚T uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+, n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q |òüT≥q\ ø±s¡D+>± ñ<䓤$+#˚ ñwüí+‘√ Äø£dàæ ø£+>± eT+#·T ø£s>¡ &∑ +É ˝Ò<ë Væ≤eT˙q<ë\ qT+&ç ˙s¡T bı+–bıs¡¢&É+, n–ï |üs¡«‘· $k˛Œ¤≥Hê\ e\q
$eq |ü_¢πøwüHé‡
C≤«˝≤ _\+, düsd¡ Tü ‡\T $∫äqï+ ø±e&É+ e\q \Vü≤sY @s¡Œ&ÉT‘·T+~. 7. |ü+ø£ Á|üyêVü≤+(Mudflow) : ø£˙dü+ 50 XÊ‘·+ ÇdüTø£, |üP&ÉT eT]j·TT ãTs¡<ä eT{Ϻ ø£*–q ‘·&ç |ü<ës¡ú+ y˚>∑+>± Á|üeVæ≤+#·&Üìï |ü+ø£ Á|üyêVü≤+ n+{≤s¡T. 8. oÁ|ò ü T bÕ‘ê\T (Slides): |ü \ T s¡ ø ±\ Á<ä e ´sê• #·\Hêìï+{Ïì uÛÑ÷bÕ‘·+ nì n+{≤s¡T. Ç+<äT˝À ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëqyÓTÆq uÛÑ÷bÕ‘ê\T ñHêïsTT. n$: 1. ÁuÛÑeTD lÁ|òüT bÕ‘ê\T, 2. düú˝≤+‘·s¡ uÛÑ÷bÕ‘ê\T. 9. ≈£L*b˛e&É+ (Topple) : ˇø£ sê‹ K+&É+ eTT+<äT≈£î <=s¡¢&É+ ˝Ò<ë ‹]– yê\T qT+&ç øÏ+<ä≈£î C≤s¡&Üìï ≈£L*b˛e&É+ n+{≤s¡T. |ü s ¡ « ‘ê\‘√ ≈£ L &ç q Væ ≤ e÷\j· T ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷bÕ‘ê\T n~Ûø£+>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. <ëì ‘·s¡Tyê‘· |ü•ÃeT ø£qTeT\T, $+<Û´ä |üs«¡ ‘ê\˝Àì ø=ìï uÛ≤>±\˝À @s¡Œ&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘· B«|üø£\Œ+˝Àì |ü•ÃeT ø£qTeT\T, ˙*–] ÁbÕ+‘ê\˝À Á|üdüeD es¡¸bÕ‘ê\T uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î eTTK´ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷bÕ‘ê\˝À n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq uÛÑ÷bÕ‘·+ 1998 Ä>∑düTº 11 eT]j·TT 17e ‘˚B\˝À ñ‘·ÔsêK+&é˝À e÷˝≤à e<ä› dü+uÛÑ$+∫+~. Ç+<äT˝À 380 eT+~ eTs¡ D Ï + #· > ±, Á>±eT+ yÓ T T‘· Ô + ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈î£ b˛sTT+~. eTs¡D+Ï ∫q yê]˝À {Ïu{… Ÿ˝Àì e÷qdü düs√es¡ düs¡düT‡≈£î yÓfi¯ó‘·Tqï 60 eT+~ rs¡új·÷Á‹≈£î\T ≈£L&Ü ñHêïs¡T.
4.5 ˝≤´+&éôd’¢&é‡ CÀH˚wüHé e÷´|æ+>¥ uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À uÛ Ñ ÷ bÕ‘· eTT|ü ⁄ Œ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î ˝≤´+&éôd&¢’ ‡é CÀH˚wHü é e÷´|æ+>¥ nH˚ n<ÛTä Hê‘·q |ü<ä∆‹ì 1980\ qT+&ç $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
4.6 Væ≤eTbÕ‘ê\T(Avalanches) m‘·ÔsTTq Væ≤e÷\j·T ÁbÕ+‘ê˝À¢ Væ≤eTbÕ‘·+ ˇø£ Á|ü<Ûëq yÓ’|üØ‘·´+>± e÷]+~. Væ≤e÷\j·÷˝À¢ì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê eT+#·T ≈£îs¡TdüT+Ô ~. n≥Te+{Ï ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕVü≤dü Áø°&É\T ì‘·´ø£è‘·´+>± e÷sêsTT. »eT÷à ø±oàsY, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ, ñ‘·sÔ êK+&é\˝À rÁe Væ≤eTbÕ‘ê\T dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT. Væ≤eTbÕ‘ê\ dü+<äs“¡ +¤ >± ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
4.7 e&É>±*(Heat Wave) y˚dü$ ø±\+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T nkÕ<Ûës¡D+>± ô|]–, e&É>±\T\T MkÕÔsTT. á |ü]dæú‹ ãTT‘·T|üeHê\T Á|üy˚•+#˚
132
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
pHé e÷dü+ es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À p˝…’ es¡≈£î ≈£L&Ü ñ+≥T+~. Ç{°e\ ø±\+˝À e&É>±\T\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\T >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. 2002 @Á|æ˝Ÿ˝À <˚X¯ yê´|ü+Ô >± nkÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘\· T qyÓ÷<Ó’ Ä+<√fi¯q ø£*–+#êsTT. 2002 y˚T 10e ‘˚Bq $»j·Tyê&É düMT|ü+˝Àì >∑qïes¡+˝À 49 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ñc˛íÁ>∑‘· qyÓ ÷ <Ó ’ + ~. |ü ≥ º D ° ø £ s ¡ D ø±s¡ D +>± |ü > ∑ { Ï ñc˛í Á >∑ ‘ · ÁX‚DÏ(Diurnal Temperature Range (DTR))˝À n+‘·s¡+ ‘·–bZ ˛e&É+ eTs¡D≤\ dü+K´ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ <ë]rk˛Ô+~. y˚d$ü ˝À ø£ìwüº ñc˛íÁ>∑‘\· T rÁe+>± ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+‘√ yê‘êes¡D≤ìï #·\¢ã&É{≤ìøÏ nqT>∑TD+>± sêÁ‹|üP≥ ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·>∑Z&É+ ˝Ò<äT. Bì‘√ e&É>±\T\ Á|üuÛ≤e+ n~Ûø£+>± ñ+{À+~. e&É<Óã“ eTè‘·T\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+‘√ Bìì ≈£L&Ü Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ>± >∑T]Ô+#ê\H˚ &çe÷+&é ek˛Ô+~.
4.8 o‘·\ >±\T\T, bı>∑eT+#·T nkÕ<Ûës¡D n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘·\‘√ bÕ≥T ñ‘·Ôs¡ ~≈£îÿ qT+&ç uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+˝ÀøÏ bı&ç o‘·>±\T\T Á|üy˚•+#·&Üìï o‘·\ |üeHê\T>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ñ‘·Ôs¡ uÛ≤>∑+ eTTK´+>±, |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T, yê{ÏøÏ |üø£ÿH˚ ñqï yÓTÆ<ëHê\T o‘·\ |üeHê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. o‘·\ |üeHê\T ø=ìïkÕs¡ T ¢ eTVü ‰ sêh, ø£ s êí ≥ ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£ L &Ü
qyÓ ÷ <ä e ⁄‘· T HêïsTT. |ü ≥ º D ÁbÕ+‘ê˝À¢ >±* HêD´‘· ø°åDÏdüTÔ+&É≥+‘√ Ç{°e\ ø±\+˝À o‘·\ |üeHê\ e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ñ+{À+~. o‘·\ |üeHê\ e\¢ dü+uÛÑ$düTÔqï eTs¡D≤\˝À¢ ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY\T nÁ>∑kÕúq+˝À ñHêïsTT.
4.9 |æ&TÉ >∑T\T, e&É>fi∑ ó¯ ,¢ ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT o‘êø±\+ eTT–dæ, y˚dü$ ø±\+ Á|üy˚•+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ‘=\T‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <äøÏåD uÛ≤>∑+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T ô|]– |æ&ÉT>∑TbÕ≥T\T m≈£îÿe>± »s¡T>∑T‘êsTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ bÕ≥T ø√˝Ÿø£‘ê, &Ûç©¢, C…’|üPsY, nVü≤à<ëu≤<é\˝À ôd’‘·+ |æ&ÉT>∑TbÕ≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+{≤sTT. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e&É>∑fi¯ó¢, ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT\T <ë<ë|ü⁄ ñ+&Éeì #Ó|üŒe#·TÃ. nsTT‘˚, <˚X+¯ ˝Àì eT<Û´ä ÁbÕ+‘·+, áXÊq´ ÁbÕ+‘·+, yêj·Te´ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e&É>fi∑ ó¯ ,¢ ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT¢ ‘·s#¡ ÷· dü+uÛ$Ñ düT+Ô {≤sTT. e&É>fi∑ ó¯ ¢ nkÕ‡+˝Àj·T˝À n‘·´~Ûø+£ >± edüT+Ô {≤sTT. Ä ‘·sT¡ yê‘· ñ‘·ÔsêK+&é, C≤s¡â+&é, eTVü‰sêh $<äs¡“¤ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e&É>∑fi¯ó¢ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT¢ yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+, bÕøÏkÕúH˝é À m≈£îÿe>± dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. eTq<˚X+¯ ˝À sê»kÕúH˝é Àì <∏ësY m&Ü]˝À n‘·´~Ûø£+>± dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ãTT‘·T|üeHê\≈£î eTT+<äT düeTj·T+˝À ÇdüTø£ ‘·TbòÕqT¢ dæ+<ÛäT`>∑+>± |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ekÕÔsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+uÛÑ$+∫q ø=ìï rÁeyÓTÆq uÛÑ÷bÕ‘ê\T ‘˚B 1990 nø√ºãsY
ÁbÕ+‘·+ ˙\–]
1991 p˝…’ 1992 qe+ãsY 1993 p˝…’ 1993 Ä>∑dTü º 1993 Ä>∑dTü º
nkÕ‡+ ˙\–] Ç{≤q>∑sY ø±*+bÕ+>¥, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ ø√Væ≤e÷, Hê>±˝≤+&é
1993 qe+ãsY 1994 »qe] 1994 pHé
˙\–] ø±oàsY es¡T+<Û|ä ÷üò {Ÿ ø=+ø£DY rs¡+
1995 y˚T 1995 ôdô|+º ãsY 1998 Ä>∑dTü º 14 1998 Ä>∑dTü º 18 2003 Ä>∑dTü º
◊C≤«˝Ÿ, $TCÀsê+ ≈£î\T, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<X˚ Ÿ ˇœeTsƒY e÷˝≤Œ¤, ø±[q~ ñ‘·sÔ ø¡ ±•
$eq |ü_¢πøwüHé‡
|òTü ≥q 36 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. |ü\T uÛeÑ Hê\ ≈£î|üŒ≈£L*, ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿ <Óã“‹qï~. 300 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. s√&ÉT,¶ uÛeÑ Hê\T <Óã“‹HêïsTT. s√&ÉT,¢ uÛeÑ Hê\T <Óã“‹ì s¡÷.50 \ø£\å qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 25 eT+~ düJe düe÷~Û nj·÷´s¡T. 40 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. rÁe ÄdæÔ qwü+º »]–+~. 500 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 5 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ y˚Ts¡ s√&ÉT¶ <Óã“‹q>±, 200 >∑èVü‰\T •~∏\eTj·÷´sTT. 40 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ ÄdæÔ qwü+º »]–+~. C≤rj·T s¡V≤ü <ë] 1m rÁe+>± <Óã“‹+~. 20 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. øÏ˝ÀMT≥s¡T bı&Éyq’Ó |ò÷ü ≥T s√&ÉT¶ <Û«ä +düyTÓ +Æ ~. 25 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 22 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 69 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. 205 eT+~ eTs¡D+Ï #ês¡T. eTÚ*ø£ edü‘T· \≈£î uÛ≤Ø qwü+º yê{Ï*+¢ ~. 133
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. uÛÑ÷bÕ‘ê\T <˚ì e\¢ ø£\T>∑T‘êsTT? (4) 1) es¡¸bÕ‘·+ rÁe‘· 2) @≥yê\T\T 3) H˚\ø√‘·øÏ <ë]rùd n≥M ìs¡÷à\q 4) ô|’e˙ï 2. á ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷bÕ‘ê\T (uÛÑ÷düÿ\qeTT\T) eTTK´+>± eT]j·TT m≈£îÿe>±, $kÕÔs+¡ >± dü+uÛ$Ñ +#˚ HÓd’ ]ü øZ £ Ä|ü<\ä T ÁbÕD ÄdæÔ qwüº+ ø£*–kÕÔsTT (1) 1) Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘ê\‘√ düVü‰ Ç+&çj·÷˝Àì |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 2) ‘·÷s¡TŒ Ç+&çj·÷ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 3) |ü•ÃeT Ç+&çj·÷ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 4) <äøÏåD Ç+&çj·÷ |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\T 3. uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T (uÛ÷Ñ düÿ\qeTT\T) @s¡Œ&É{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D+? 1) es¡¸bÕ‘·+ rÁe‘· (4) 2) m‘ÓÔÌq yê\T\T 3) m≈£îÿe>± $#˚ä<äeTT #Ó+~q •˝≤bıs¡\T 4) ô|’$ n˙ï 4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <äTeTTà ‘·TbòÕqT\T (&Édtº kÕºsàY ‡) @ HÓ\˝À m≈£îÿe>± e#·TÃqT? (2) 1) e÷]à 2) y˚T 3) p˝…’ 4) nø√ºãs¡T 5. uÛÑ÷bÕ‘ê\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ (4) 1) ì{≤s¡Tyê\T 2) uÛÑ÷ø£+|ü \ø£åD+ 3) ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ 4) ô|’e˙ï 6. uÛÑ÷bÕ‘ê\T <˚ì e\¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT? (4) 1) es¡¸bÕ‘· kÕ+Á<ä‘· 2) ì{≤s¡Tyê\T 3) n&Ée⁄\qT qs¡ø£≥+ 4) ô|’e˙ï 7. uÛÑ÷bÕ‘·+ »s¡>∑{≤ìøÏ Á|üø£è‹ n+X¯+ (4) 1) ì{≤s¡T yê\T 2) uÛÑ÷ø£+|ü \ø£åD+ >∑\ dü+|òüT≥q
$eq |ü_¢πøwüHé‡
134
3) ˙{Ï bÕs¡T<ä\ dü]>±Z ˝Òø£b˛j˚T dæú‹ 4) ô|’e˙ï 8. uÛÑ÷‘êbÕ\T <˚ì e\¢ »s¡T>∑T‘êsTT? 1) es¡¸bÕ‘· rÁe‘· 2) ì{≤s¡T yê\T\T 3) n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·‘√ uÛÑ÷ø√‘· 4) ô|’e˙ï
9. uÛÑ÷bÕ‘ê\T »s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. es¡¸bÕ‘· rÁe‘· 2. rÁe @≥yê\T 3. H˚\ ns¡T>∑T<ä\ 4. ô|’e˙ï
(4)
(4)
10. 1980 qT+∫ Ç+&çj·÷˝À uÛÑ÷bÕ‘ê\≈£î >∑T] nj˚T´ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ yê&ÉT‘·Tqï |ü<ä∆‹ (1) 1) ˝≤+&éôd¢Ì&é C§H˚wüHé e÷|æ+>¥ 2) ˝≤+&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ p$T+>¥ 3) ˝≤+&é ]ø£¢y˚TwüHé p$T+>¥ 4) ˝≤+&é &çC≤düºsY e÷|æ+>¥ 11. Ç+&çj÷· ˝À uÛ÷Ñ bÕ‘ê\T ªm≈£îÿe qT+&ç n‘·´+‘· m≈£îÿe>±µ ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T (1) 1) Væ≤e÷\j·÷\T 2) ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T (|òü÷{Ÿ‡) 3) $+<Ûë´#·\eTT\T 4) |ü•ÃeT ø£qTeT\T (|òü÷{Ÿ‡) 12. á øÏ+~ sêÁcÕº\˝À mø£ÿ&É rÁe Væ≤eTÁ|üyêVü≤eTT\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT? (4) 1) »eT÷à eT]j·TT ø±oàs¡T 2) Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ 3) ñ‘·ÔsêK+&é 4) ô|’e˙ï 13. uÛÑ÷bÕ‘·+ ø£\>∑{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡DeTT (4) 1) C˝≤X¯j·TeTT˝À e÷s¡TŒ 2) uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+˝À ø£<ä*ø£ 3) ~Á>±“¤+‹ eT]j·TT ø£+|üHê\T 4) ô|’$ n˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
VII
. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T ` ìyês¡D eP´Vü‰\T 1. e÷|üe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T
1. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T (Manmade Disasters) eØZø£]+#·e#·TÃ. n$ 1. nD≤«j·TT<Ûë\T(nuclear weapons) ¬s’\T, s√&ÉT¶ ˝Ò<ë $e÷qÁ|üe÷<ë\T e÷qe ø±s¡ø£ 2. Jyêj·TT<Ûë\T(biolgoical weapons) $|ü‘·TÔ\T (manmade disasters). uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq e÷qeø±s¡ø£ 3. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\T(chemical weapons) $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ kÕúsTT ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À »bÕHéô|’ y˚j·Tã&çq nDTu≤+ãT\ e+{Ï yê{Ï s¡÷|ü+˝À ôd’‘·+ ñ 1.2.1 nD≤«j·TT<Ûë\T +≥T+~. á Äj·TT<Ûë\qT kÕ<Ûës¡D+>± kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ ‘·q $<Ûä«+düø£ X¯øÏÔì $∫ä‹Ô eT]j·TT dü+©q πø+Á<äø£ Äj·TT<Ûë\T (Weapons of Mass Destruction (WMD)) #·s¡´\ <ë«sê bı+<˚ ˇø£ ‘·s¡Vü‰ $k˛Œ¤≥ø£ Äj·TT<Ûëìï n+{≤s¡T. Ç$ ø£eT÷´ì{°\qT düJe+>± ñ+#˚ kÕe÷õø£, nD≤«j·TT<Ûä+ n+{≤s¡T. (A nuclear weapon is a type of sê»ø°j·T eT]j·TT Ä]úø£ e´edüú\ìï+{Ïì ≈£î|üŒ≈£L\TkÕÔsTT. explosive weapon that derives its destructive forc from nìyês¡´+>± e´ekÕj·T+, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô <Ûä«+düeTe⁄‘·T+~. nuclear reactions of flssion or a combination of fission e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘T· \Ô T e÷qe⁄ì u≤<Û\ä qT ô|+#·&+É ‘√ fusion) ‘·≈£îÿe kÕeTs¡ú´+ ø£*–q nDT u≤+ãT ôd’‘·+ n‹ô|<ä› bÕ≥T ÁbÕD qcÕºìøÏ <ë]rkÕÔsTT. <˚X¯ Ä]úø£ e´edü,ú ñ‘êŒ<äø£ kÕ+Á|ü<ëj·T Äj·TT<Ûë\ ø£+fÒ ≈£L&Ü m+‘√ X¯øÏÔe+‘·+>± ñ kÕeTsêú´\≈£î Bs¡Èø±\|ü⁄ qcÕºìï ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. +≥T+~. ˇπø ˇø£ Äj·TT<Ûä+ yÓTT‘·Ô+ q>∑sêH˚ï $<Ûä«+dü+ #˚j·T>∑\ X¯øÏÔ ø£*– ñ+≥T+~. nD≤«j·TT<Ûë\˝À ¬s+&ÉT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡Vü‰ Äj·TT<Ûë\T ñHêïsTT. yÓTT<ä{Ï ‘·s¡Vü‰ Äj·TT<Ûë\T ‘·eT $k˛Œ¤≥ø£ X¯øÏÔì (Weapons of Mass Destruction (WMD) πø+Á<äø£ $∫ä‹Ô #·s¡´\ (nuclear fission reactions) <ë«sê ÁbÕD≤\≈£î, ÄdæÔj |üsê´es¡D≤ìøÏ uÛ≤Ø qcÕºìï ‘Ó#˚à e÷Á‘·y˚T bı+<äT‘êsTT. M{Ïì nDTu≤+ãT\T, m` u≤+ãT\T Äj·TT<Ûë\qT kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûë\T n+{≤s¡T. ˝Ò<ë |òæ»Hé u≤+ãT\T nì n+{≤s¡T. (Weapons of Mass Destruciton (WMD)) are weapons ¬s+&Ée ‘·s¡Vü‰ nD≤«j·TT<Ûë\T πø+Á<äø£ dü+©q #·s¡´\ which bring a huge loss to life property and environment), (nuclear fission reactions) <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À X¯øÏÔì nDT, ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ, s¡kÕj·Tq (NBC) Äj·TT<Ûë\‘√ bÕ≥T $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. ˇø£ j·T÷ì{Ÿ Á<äe´sê•øÏ $∫ä‹Ô #·s¡´\ πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ Äj·TT<Ûë\T ≈£L&Ü Bì |ü]~Û˝Àπø ekÕÔsTT. ø£+fÒ dü+©q #·s¡´\T #ê˝≤ m≈£îÿe X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T nH˚ |ü<ëìï ‘=\T‘· m|ü&ÉT n+<äTe\¢ |ò»æ Hé u≤+ãT\T ø£+fÒ |üP´»Hé u≤+ãT\T yÓsTT´¬s≥T¢ Á|üj÷Ó –+#ês¡H˚ <ëìô|’ $yê<ä+ ñ+~. 1937˝À ôdŒsTTHé˝Àì X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ $. M{Ïì ôV≤’ Á&√»Hé u≤+ãT\T, ôV≤#Y ` u≤+ãT\T, ¬>«]ïø±ô|’ <ë&ç »]–q|ü&ÉT á |ü<ëìï Á|üjÓ÷–+∫ ñ <∏äs√àq÷´øÏ¢j·TsY u≤+ãT\T ˝Ò<ë |üP´»Hé u≤+ãT\T n+{≤s¡T. +&Ée#·Ãì uÛ≤$+#·ã&ÉT‘√+~. Væ≤s√wæe÷, Hê>∑kÕøÏ q>∑sê\ô|’ yÓ’C≤„ìø£ |ü]XÀ<Ûäq\ |ü⁄s√>∑eTq+‘√ |ü\T <˚XÊ\T ns¡∆ nDTu≤+ãT\ <ë&ç, nq+‘·s¡+ ø=qkÕ–q Á|ü#·Ã¤qï j·TT<ä∆ X¯‘ê_› ÁøÏ‘·+ Á|üjÓ÷–+#·ã&çq Ä≥+u≤+ãT ø£+fÒ eT]+‘· ø±\+˝À á |ü<ëìï kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Äj·TT<Ûë\≈£î yê&É≥+ $<Ûä«+düø£s¡yÓTÆq, Vü‰ìø£s¡yÓTÆq nD≤«j·TT<Ûë\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd »s¡T>∑T‘√+~. 2003˝À Çsêø˘ô|’ nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï dü+bÕ~+#·T≈£îHêïsTT. $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô kÕs¡<Ûä´+˝Àì $TÁ‘·|üø£å sêC≤´\ <ë&ç dü+<äs¡“¤+>± kÕeT÷Væ≤ø£ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–düTÔqï nH˚ø£ nDT ]j·÷ø£ºs¡¢ (nuclear reac$<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûë\T( Weapons of Mass Destruciton tors) <ë«sê Vü‰ìø£s¡yÓTÆq πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ (nuclear mate(WMD)) nH˚ |ü<ä+ $düèÔ‘·+>± yê&ÉTø£˝ÀøÏ e∫Ã+~. rial) $&ÉT<ä\j˚T´ eTT|ü⁄Œ ≈£L&Ü ñ+~. nDT kÕeTÁ– (nuclear kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T eT÷&ÉT øπ ≥–Ø\T>± material) #√]øÏ >∑T]ø±ã&ç, nkÕ+|òæTø£ X¯≈£îÔ\T, ñÁ>∑yê<äT\T
1.1 |ü]#·j·T+
1.2 kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
137
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Væ≤s√wæe÷ô|’ nDTu≤+ãT <ë&ç »]–q düeTj·T+˝À Ä nqTuÛyÑ êìï <ë&çøÏ eTT+<äT q>∑s+¡ qT+&ç ø=~›s√E\ eTT+<˚ y˚πs Á|ü<˚XÊìøÏ yÓ[¢q ˇø£ u≤*ø£ Ç˝≤ $e]+∫+~.. ªªÄø£kÕà‘·TÔ>± Hê #Ó+|ü\ô|’ @<√ yÓ#·Ã>± ‘·–*q≥T¢ nì|æ+∫ yÓqøÏÿ ‹]>±qT. n~ n<ä+› qT+&ç edüTqÔ ï ã\yÓTqÆ |üsêes¡qÔ + ˝≤>± ñ+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ ô|<ä› >∑sq®¡ X¯ã+› Á>±eT+ yÓTT‘êÔìï eDÏøÏ+∫+~. @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ ns¡úeTj˚T´˝Àù| <äøÏåD≤q ñ qï |üs¡«‘ê\ô|’ ø±+‹e+‘·yÓTÆq >∑T˝≤_ s¡+>∑T˝À ô|<ä› m‘·TÔq y˚T|òü÷\T ø£eTTà≈£îHêïsTT. Áø£eT+>± Ä y˚T|òü÷\T |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T Äø±s¡ + ˝ÀøÏ e÷] Äø±X¯ + ˝ÀøÏ m–]b˛j· ÷ sTT. »s¡>∑≈£L&Éì<˚<√ »]–+<äì }Væ≤+#êqT. ø±˙, Væ≤s√wæe÷ n+‘·{Ï ô|<ä› q>∑s¡+ n|üŒ{Ïø£|ü&˚ n–ïø°\>± e÷s¡T‘·T+<äì m|ü&É÷ nqTø√˝Ò<äTµµ. á |òüT≥q˝À Ä u≤*ø£ ‘·*¢<ä+Á&ÉT* <ä›]˙ b˛>=≥Tº≈£î+~.
1.2.2 nDT $|ü‘·TÔ\T(Nuclear Disasters)
1945 Ä>∑düTº 9q »bÕHé˝Àì Hê>∑kÕøÏ q>∑s¡+ô|’ ªªbòÕ´{Ÿe÷Hé (Fat Man)µµ nH˚ ø√&éH˚yéT ø£*–q nDT u≤+ãT ù|*+~. <ëì |üs¡´ekÕq+>± @s¡Œ&çq |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T y˚T|òü÷ìï |ü≥+˝À #·÷&Ée#·TÃ. ñ|üjÓ÷–+#˚ Hê≥Tu≤+ãT\T (crude bombs) ˝Ò<ë &Éغ u≤+ãT\T (dirty bombs) düèwæºøÏ <ë]rdüTÔ+~. 1945 Ä>∑düTº 6q nyÓT]ø±≈£î #Ó+~q mH√˝≤ π> (Enola Gay) nH˚ _`29 u≤+ãsY ªª*{Ï˝Ÿ u≤jYT (Little Boy) µµnì |æ \ Teã&É T ‘· T qï 8,900 bÂ+&É ¢ ãs¡ T yÓ ’ q nDTu≤+ãTqT ¬s+&ÉT y˚\ n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ qT+&ç Væ≤s√wæe÷ q>∑s+¡ ô|’ C≤s¡$&ç∫+~. n˝≤ C≤s¡$&ç∫q ‘·øDå£ y˚T $k˛Œ≥q+ #Ó+~ <ë<ë|ü⁄ 90% q>∑sêìï H˚\eT≥º+ #˚dæ+~. Ä $<Û«ä +kÕìï yÓ\ø£≥˝º +Ò . 10 #·<sä |¡ ⁄ü øÏ˝ÀMT≥s¡≈¢ î£ ô|>’ ± q>∑s+¡ |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈î£ b˛sTT, ã÷&ç<eä Tj·TyÓT+Æ ~. nDTu≤+ãT e\¢ #Ó\πs–q n–ïø°\\T q>∑s¡+˝Àì eT]ìï ÁbÕ+‘ê\qT n–ïøÏ ÄVüQ‹ #˚XÊsTT. 66,000 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 69,000 eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. Ä>∑düTº 9q eTs=ø£ $e÷q+ ªªbòÕ´{Ÿe÷Hé (Fat Man)µµ nH˚ ø√&éH˚yéT ø£*–q eTs√ ô|<ä› nDTu≤+ãTqT Hê>∑kÕøÏ |ü≥Dº + MT<ä e~*+~. kÕúìø£ uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \T Væ≤s√wæe÷ q>∑s¡+˝≤ Hê>∑kÕøÏ |ü≥ºD+ |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£î b˛≈£î+&Ü ø±bÕ&ÜsTT. nsTT‘˚ q>∑ s ¡ + ˝À eT÷&√e+‘· T uÛ ≤ >∑ + •~∏\yÓTÆb˛sTT+~. 39,000 eT+~ eTs¡DÏ+#·>±, 25,000 eT+~øÏ >±j·÷\ bÕ\j·÷´s¡T.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
nHê~ ø±\+ qT+&˚ e÷qeC≤‹ düVü≤»dæ<ä∆+>± dü+uÛÑ$+#˚ Äj·÷˙ø£s¡D πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ (ionising radiation) Á|üu≤Û yêìøÏ ˝Àqe⁄‘√+~. nsTT‘˚ 19e X¯‘êã›+ ∫e]˝À 1895 dü+e‘·‡s¡+˝À $˝ŸôV≤˝Ÿà sê+f…®Hé mø˘‡ πs (X- rays) \qT, j·TTπsìj·T+, \eD≤\˝À nDT<Ûë]àø£‘· ñqï≥Tº 1896˝À ôV≤Á˙ u…¬ø«¬s˝Ÿ ø£qT>=qï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T Bì >∑T]+∫ e÷qe⁄\≈£î ne>±Vü≤q ø£\>∑&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. nq+‘·s¡+ 1939˝À »s¡ à Hé s¡ k Õj· T q XÊÁdü Ô y ˚ ‘ · Ô \ T ˇ{Àº V ü ‰ Hé , Á|ò æ { Ÿ ® Á kÕº d t e THé \ T nDT $∫ä ‹ Ô (nuclear fission) ì ø£qT>=Hêïs¡T. 1942˝À mÁìø√ ô|ò]à ˇø£ Á>±ô|ò’{Ÿ <=+‘·s¡ (graphite pile)˝Àì düVü≤»dæ<ä∆ j·TTπsìj·T+ Ĭø’‡&é (natural uranium) ˝À <ëq+‘·≥ n<˚ »s¡T>∑T‘·Tqï >=\TdüTø£≥Tº #·s¡´ (chain reaction)qT ø£qT>=Hêïs¡T. n|üŒ{Ï qT+&ç $<äT´‘Y ñ ‘·Œ‹Ô, yÓ’<ä´+, |ü]ÁX¯eT\T, e´ekÕj·T+, |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD s¡+>±\˝À nDT XÊÁkÕÔìï, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï nqTe]Ô+|üCÒj·T&É+ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. nDT ]j·÷ø£sº ¢¡ ìs¡«Vü≤D ˝Ò<ë sπ &çj÷Ó ˝≤õø£˝Ÿ &çdŒü s¡‡˝Ÿ &çyÓ’dt (Radiological) Dispersal Device (RDD)) ˝Ò<ë Ç+ÁbıyÓ’CŸ¶ &çyÓ’dt (mprovised Nuclear Device (IND)) $k˛Œ¤≥q+ ˝Ò<ë nD≤«j·TT<Ûä ù|\T&ÉT ø±s¡D+>± nDT<Ûë]àø£ |ü<ës¡ú+ ˝Ò<ë nDT <Ûë]àø£‘· nkÕ<Ûës¡D+>± $&ÉT<ä\sTT‘˚, <ëìì nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú / $|ü‘T· >Ô ± ù|s=ÿ+{≤s¡T. Bìe\¢ |üsê´es¡D+˝ÀøÏ Vü‰ìø£s¡yÓTÆq nDT<Ûë]àø£‘·\T (radiations) ˝Ò<ë nDT <Ûë]àø£ |ü<ësêú\T ˝Ò<ë ¬s+&É÷ ø£\dæ nø£kÕà‘·TÔ>± $&ÉT<ä\e⁄‘êsTT.
138
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2.3 ø±s¡D≤\T nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ (Nuclear emergency) ~>∑Te ù|s=ÿqï |ü]dæú‘·T˝À¢ @s¡Œ&Ée#·TÃ. n$: 1. j· T T<ëú \ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± nD≤«j· T T<Û ë \qT ñ <˚›X¯|üPs¡«ø£+>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+: nDT<ë&ÉT˝À¢ ñ |üjÓ÷–+#˚ nD≤«j·TT<Ûë\T nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq $<Ûä«+düø£ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+{≤sTT. yÓTT‘·Ô+ q>∑sêH˚ï HêX¯q+ #˚ ù d≥+‘· { Ï X¯ ø Ï Ô ì ø£ * – ñ+{≤sTT. yÓ ’ C ≤„ ì ø£ |ü]XÀ<Ûäq\T eTT+<ä&ÉT>∑T y˚j·T&É+‘√ |ü\T <˚XÊ\T ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·+ j·TT<ä∆+˝À »bÕHé q>∑sê\ô|’ Á|ü j Ó ÷ –+∫q nDTu≤+ãT\ ø£ + fÒ mH√ï ¬ s ≥T¢ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq nD≤«j·TT<Ûë\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT. 2. nDT $<äT´‘Y ÁbÕC…≈£îº˝À¢ Á|üe÷<ë\T: nDT $<äT´‘Y bÕ¢+≥¢˝À m≥Te+{Ï nyê+#Û·˙j·T dü+|òüT≥q\T »s¡>∑≈£î+&Ü ñ+&É≥+ ø√dü+ eT]j·TT nkÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \T ‘·˝‹… qÔ |ü&ÉT $<äT´‘Y bÕ¢+≥¢qT düTs¡ø‘åÏ +· >± eT÷dæy˚j·T&ÜìøÏ nqTe⁄>± nH˚ø£ düTs¡øÏå‘· #·s¡´\T rdüTø=+{≤s¡T. nsTTq|üŒ{Ïø°, @<Ó’Hê uÛ≤Ø nDT Á|üe÷<ä+ »]–q|ü&ÉT |üsê´es¡D+˝ÀøÏ nDT<Ûë]àø£‘/· πs&çj˚TwüHé $&ÉT<ä\j˚T´ neø±X¯+ ˝Òø£b˛˝Ò<äT. nDT<Ûë]àø£‘· Á|üuÛ≤e+ $&ÉT<ä˝…’q nDT<Ûë]àø£‘· |ü]e÷D+, >±*, ~X¯, y˚>∑+, Ç‘·s¡ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T e+{Ï nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ +≥T+~. 3. πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D˝À Á|üe÷<ë\T: πs&çjÓ÷ <Ûë]àø£ |ü<ësêú\ s¡yêD≤ dü+<äs¡“¤+>±, πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêú\ ìs¡«Vü≤D˝À bıs¡bÕ≥T¢, <√cÕ\T, j·T+Á‘ê\ yÓ’|òü˝≤´\ ø±s¡D+>± Á|üe÷<ë\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. sπ &çj÷Ó <Ûë]àø£‘· @ ø±s¡D+>± $&ÉT<ä˝H’… ê <ëì Á|üuÛ≤e+ |òüTÀs¡+>± ñ+≥T+~. n+<äT≈£î ñ Á¬øsTTHé˝Àì #Ós√ï_˝Ÿ˝À »]–q nDT Á|üe÷<äy˚T ñ <ëVü≤s¡D. Ä<ÛäTìø£ ]j·÷ø£ºsY s¡÷|üø£\Œq $<ÛëHê\‘√ $HêX¯ q ø£ s ¡ y Ó T Æ q nDT<Û ë ]àø£ ‘ · $&É T <ä \ qT n]ø£≥ºø£\T>∑T‘·THêïs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø°, Ä|üπs{Ï+>¥ @C…˙‡\ ìj·T+Á‘·D˝À ˝Òø£b˛e&É+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\q nDT Á|üe÷<ë\T »]π> neø±X¯+ ñ+~. ñ <ëVü≤s¡D≈£î e÷qe ‘·|æŒ<ë\T, e´edüú yÓ’|òü\´+, $Á<√Vü≤ø£ #·s¡´, uÛÑ÷ø£+|ü+, ‘·TbòÕqT, es¡<ä\T, düTHêMT\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïe\¢ »]π> Á|üe÷<ë\qT n]ø£≥º&É+ kÕ<Ûä´+. Á|üdüTÔ‘·+ 31 <˚XÊ\˝À düTe÷s¡T 440 nDT $<äT´‘Y
$eq |ü_¢πøwüHé‡
]j·÷ø£ºs¡T¢ |üì #˚düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#· $<äT´‘Y nedüsê\˝À 16% XÊ‘·+ M{Ï <ë«sêH˚ rs¡T‘√+~. ø=ìï <˚XÊ˝˝À 20 XÊ‘·+ qT+&ç 70 XÊ‘·+ $<äT´‘Y nedüsê\T nDT $<äT´‘Y <ë«sêH˚ rs¡T‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 17 $<äT´‘Y ]j·÷ø£sº T¡ ,¢ ◊<äT |ü]XÀ<ÛHä ê ]j·÷ø£ºs¡T¢ ìs¡«Vü≤D˝À ñ+&É>±, Äs¡T $<äT´‘Y ]j·÷ø£ºs¡T¢ ìsêàD+˝À ñHêïsTT. ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï Ç+<Ûäq nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î <∏√]j·T+ Ä<Ûë]‘· ]j·÷ø£ºs¡¢qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£\T dæ<ä∆+>± ñHêïsTT Ç+ø±, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ sπ &çj÷Ó <Ûë]àø£ X¯øìÔÏ yÓ<’ ´ä +, |ü]ÁX¯eT\T, e´ekÕj·T eT]j·TT |ü]XÀ<Ûäq\≈£î dü+ã+~Û+∫q $_Ûqï s¡+>±\˝À ñ |üjÓ÷–k˛Ô+~. πs&çjÓ÷ ◊k˛{À|ü⁄\ nqTes¡ÔHê\T (applications), πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À e∫Ãq >∑D˙j·TyÓTÆq eè~∆ e÷qe Jeq+˝À HêD´‘· yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä|ü&ç+~. nDT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï eP´Vü‰‘·àø£ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ñ |üjÓ÷–düTÔqï @&ÉT Á|üø£{Ï‘· nD≤«j·TT<Ûä <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À uÛ≤s¡‘Y ≈£L&Ü ˇø£{Ï>± ñ+~. yêdüÔe+>± #ÓbÕŒ\+fÒ, nDTX¯øÏÔ/ πs&çjÓ÷ ◊k˛{À|t\T n|æ¢πøwüqT¢ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·T´‘·ÔeT uÛÑÁ<ä‘ê ]ø±s¡T¶qT ø£*– ñHêïsTT. Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± M{Ï $wüjT· +˝À n‘·T´‘·eÔ T düTs¡ø‘åÏ · $<ÛëHê\T, Á|üe÷D≤\qT nqTdü]düTÔHêïs¡T. 1960 qT+&ç 2005 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä düTe÷s¡T 140 Á|ü<Ûëq πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ X¯øÏÔøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|üe÷<ë\T »]–q≥T¢ ˇø£ $X‚¢wüD <ë«sê ‘Ó\Tk˛Ô+~. πs&çjÓ÷<Ûë]àø£X¯øÏÔ e\¢ düTe÷s¡T 150 eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#êsTT. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ u§>∑TZ >∑qT˝À¢ dü+uÛÑ$düTÔqï 5,000 eTs¡D≤\T, ˝Ò<ë Ä{ÀyÓTTu…’˝Ÿ Á|üe÷<ë\ e\¢ »s¡T>∑T‘·Tqï 12 \ø£å\ eTs¡ D ≤\‘√ b˛\TÃ≈£ î +fÒ á dü + K´ m+‘√ ∫qï~. |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√qedüs¡+ ˝Òì~. nDTbÕ¢+≥T¢ kÕ<Ûës¡D+>± s¡ø£åD s¡+>∑ <äèø£Œ<∏ëìï nqTdü]kÕÔsTT. nìï y˚fi¯\ nDT <Ûë]àø£‘·qT ìj·T+Á‹+#·&É+ ø√dü+ ãVüQfi¯ s¡ø±\ uÛÖ‹ø£ Á|ü‹ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡TkÕÔs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø,° #ê˝≤ n\Œ dü+uÛ≤e´‘· ø£*–q ø=~› dü+|òTü ≥q\T »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. n$ |üsê´es¡D+˝ÀøÏ nDT<Ûë]àø£‘q· T $&ÉT<ä\ #˚dü÷ÔH˚ ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢, sπ &çj÷Ó <Ûë]àø£ |ü<ësêú\T $s¡õeTà&É+ e+{Ï ∫qï dü+|òüT≥q\ qT+&ç ô|<ä› m‘·TÔq πs&çjÓ÷ <Ûë]àø£‘·qT |üsê´es¡D+˝ÀøÏ $&ÉT<ä\CÒùd #Ós√ï_˝Ÿ e+{Ï uÛ≤Ø nDT Á|üe÷<ë\ es¡≈£î nìï s¡ø±\ nDT ˝Ò<ë πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î n‘·´edüs¡, dü+dæ<ä∆‘·, Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£\T dæ<ä∆+>± ñ+{≤sTT.
139
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.2.4 nDT πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\ ìyês¡D≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T 1. 1945 nyÓT]ø± CbÕHé˝Àì Væ≤s√wæe÷, Hê>∑kÕøÏ\ô|’ Á|üjÓ÷–+∫q nDTu≤+ãT uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq $<Ûä«+kÕìï Á|ü»\≈£î Ç+ø± eTs¡∫b˛≈£b˛e&É+, nyÓT]ø±˝À ÁryÓT˝Æ Ÿ ◊˝≤+&é, ñÁ¬øsTTHé˝Àì #Ós√ï_˝Ÿ nDT Á|üe÷<ë\≈£î $kÕÔ s ¡ y Ó T Æ q Á|ü # ês¡ + \_Û + #· & É + ‘√ nDT/ πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹øÏ bıs¡bÕ≥T>±HÓ’Hê á |òüT≥q\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚düTÔHêïs¡T. 2. e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ \øå±´\˝À düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dü÷Ô, Á|üD≤[ø£˝qT n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. <ëìe\¢ düe÷»+˝À nDT, πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘· ´ edü s ¡ y Ó T Æ q |ü ] dæ ú ‘ · T \T dü + uÛ Ñ $ +#· ≈ £ î +&Ü ìs√~Û + #· ã &É ‘ êsTT. ns¡ T <Ó ’ q dü + <ä s ꓤ \ ˝À dü + uÛ Ñ $ +∫Hê e÷qe Äs√>∑ ´ +, J$‘êìøÏ , |üsê´es¡D≤ìøÏ eTT|ü⁄Œ ‘·–Z+#·ã&ÉT‘·T+~. 3. düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˝Ò<ë e÷qe⁄ì ìj·T+Á‘·D˝À ˝Òì e÷qe ø±s¡ø£ ø±s¡ø±\ e\q nDT πs&çjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&çq≥¢sTT‘˚, yê{Ïì ì]›wyºü TÓ qÆ eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô Á|üD≤[ø£\T, e´ekÕú|æ‘·yÓTÆ ìsêàD, ìsêàDÒ‘·s¡ #·s¡´\ <ë«sê ìj·T+Á‹+#ê*. 4. nD≤«j· T T<Û ä <ë&ç e\q uÛ ≤ Ø nDT $|ü ‘ · T Ô dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ nìï y˚fi¯˝≤ neø±X¯+ ñ+~. n+<äTe\¢ düŒwüºyÓTÆq ø±s¡D≤\ ø√dü+, n≥Te+{Ï |ü]dæú‹øÏ düŒ+~+#·&É+ ø√dü+ H√&É˝Ÿ $TìÁd”º Á|ü‘˚´ø£ XÊ+|æ˝Ÿ ùd{º ŸyTÓ +{Ÿ Ä|òt |üsŒ¡ d¤ t (SOP) qT Á|ü‘´˚ ø£+>± eØZø£è‘· &Ü≈£î´yÓT+≥T s¡÷|ü+˝À ñ+#·e˝…qT. 5. yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ nqTeT‹+#·ã&çq |ü]$T‘·T\≈£î <ë{Ï ø±]à≈£î\T ˝Ò<ë Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷ù| m≥Te+{Ï π s &ç j Ó ÷ <Û ë ]àø£ |ò ü T ≥qHÓ ’ H ê nDT/ sπ &çj÷Ó ˝≤õø£˝Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú >± ù|s=ÿqã&ÉT‘·T+~. Ç≥Te+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\qT bÕ¢+≥T/ ô|òdæ*{° Ä<∏ë]{° yê{Ïì m<äTs=ÿH˚ kÕeTsêú´ìï ã{Ϻ ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]kÕÔs¡T. m. nDT ]j·÷ø£ºsY‘√ düVü‰ nDT Ç+<Ûäq e\j·T+ jÓTTø£ÿ @<ÓH’ ê nDT e´ekÕú|qü ˝Ò<ë sπ &çj÷Ó <∏ë]àø£ eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#˚ @<Ó’Hê e´ekÕú|üq˝À Á|üe÷<ä+. #√≥T #˚düT≈£îì |üsê´es¡D+˝ÀøÏ ô|<ä› m‘·TÔq πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+. _. nìj·T+Á‹‘· |üs¡e÷DT >=\TdüTø£≥Tº #·s¡´ (nuclear chain reaction) »]–, nq÷Vü≤´ Ø‹˝À q÷´Á{≤q¢ $k˛Œ¤ ≥ HêìøÏ , >±e÷ π s &ç j ˚ T wü q ¢ (»bÕHé ˝ Àì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
140
dæ. &ç.
Ç.
6.
7.
8.
9.
{§¬ø’eTTsê˝À »]–q $<Ûä+>±)≈£î <ë]rùd $<Ûä+>± nDT Ç+<Ûäq e\j·T e´ekÕú|üq (nuclear fuel cycle facility)˝À »]π> øÏ¢wüºyÓTÆq Á|üe÷<ä+(accident). πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêúìï (radopactitve material) s¡yêD≤ #˚ùd dü+<äs¡“¤+>± »]π> Á|üe÷<ä+. |üsê´es¡D+˝Àì πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêúìï $&ÉT<ä\ #˚j·T&ÜìøÏ πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêúìï ñÁ>∑yê<äT\T Á<√Vü≤ãT~∆‘√ ÄsY&ç&ç (Radiological Dispersion Device) >± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ô|<ä› m‘·TÔq ÁbÕD qcÕºìøÏ, ô|<ä› $d”Ôs¡í+˝À ÄdüTÔ\ qcÕºìøÏ <ë]rùd nD≤«j·TT<Ûä <ë&ç e\q »]π> uÛ≤Ø nDT $|ü‘·TÔ. nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ (nuclear emergency)øÏ _Ûqï+>± nDT $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤e+ kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\ ìj·T+Á‘·D≈£î $T+∫ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ n≥Te+{Ï $|ü‘·TÔ\qT C≤rj·T kÕúsTT˝À m<äTs√ÿe\dæ ñ+≥T+~. |ü\T s¡ø±\ nDT Ç+<Ûäq e\j·T e´ekÕú|üq\ (various nuclear fuel cycle facilities)˝À dædy ºü Té ‡, kÕeTÁ–, e÷qe <√cÕ\T e+{Ï ãVüQfi¯ s¡÷|ü n&ɶ+≈£î\ e\q nDT n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&É‘êsTT. Á<äe´sê•, |òüTq |ü]e÷D+, Äø£è‹ e+{Ï e´edüú bÕsê$T‘·T\˝À ø°\ø£ e÷s¡TŒ\≈£î <ë]rùd uÛÑÁ<ä‘ê Á|üe÷D≤\ ñ\¢+|òüTq e\¢ ÁøÏ{Ïø±*{° |ü]dæú‹ (criticality situation) (nq>±..... düeTè~∆ |üs¡#·ã&çq j·TTπsìj·T+ ˝Ò<ë |ü⁄¢{Àìj·T+ e+{Ï $#˚Ã~‘· |ü < ësêú \ ˝À |ü s ¡ e ÷DT >=\Tdü T ø£ ≥ Tº #· s ¡ ´ \T Á|üe÷<äø£s¡+>± ô|s¡>∑&É+.) ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. Çe˙ï düMT|ü+˝À ñqï e´≈£îÔ\≈£î Á|üe÷<äø£s¡+. ˇø√ÿkÕ] >±j·÷\T bÕ\Tø±e&É+‘√ bÕ≥T eTs¡D+ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$düTÔ+~. á |òüT≥q\T nDT $k˛Œ¤≥Hê\T (nuclear explosions) ø±<äH˚ $wüj·÷ìï >∑eTì+#ê*. n≥Te+{Ï Á|üe÷<ë\ Á|üuÛ≤yê\T n$ »]–q e´ekÕú|qü øπ |ü]$T‘·eTe⁄‘êsTT. ˝Ò≈î£ +fÒ, <ëì #·T≥÷º ñqï |ü]$T‘· ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·y˚T $düÔ]kÕÔsTT. n≥Te+{Ï Á|ü e ÷<ë\ e\¢ kÕ<Û ë s¡ D Á|ü » \ô|’ m≥Te+{Ï Á|üuÛ≤e+ ñ+&É<äT. Á|üdüTÔ‘·+ |ü]dæú‘·T˝À¢ ◊mHé&ç (Improvised Nuclear Device) ˝Ò<ë ÄsY&ç&ç (Radiological Dispersion Device)\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê ˝Ò<ë nDT e´ekÕú|üqqT $<Ûä«+dü+ #˚j·T&É+ <ë«sê nDT ñÁ>∑ yê<ä+ (nuclear terrorism) ô|#·Ã¤]˝Ò¢ Á|üe÷<ä+ ñ+~. $∫ä‹Ô |ü<ësêú\ (fissile materials) ìj·T+Á‘·D≈£î
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ø£≥Tº~≥ºyÓTÆq n+‘·sê®rj·T ˇ|üŒ+<ë\T ñHêïsTT. n+<äTe\¢ $∫ä‹Ô |ü<ësêú\T ñÁ>∑yê<äT\ #˚‘·T˝À¢øÏ yÓfi‚¢ Á|üe÷<ä+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿy˚. nsTT‘˚, sê»´ ÁbÕjÓ÷õ‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\q n+‘·sê®rj·T ˇ|üŒ+<ë\T ñ \¢+|òüTq¬ø’ >∑T¬s’ $∫ä‹Ô |ü<ësêú\ nDT ñÁ>∑yê<äT\ #˚‘·T˝À¢øÏ yÓfi‚¢ Á|üe÷<ëìï ‘√dæ|ü⁄#·Ã˝ÒeTT. 10. n~Ûø£ X¯øÏÔ ø£*–q πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ |ü<ësêú\ s¡yêD≤≈£î ñ|ü j Ó ÷ –+#˚ ø£ + f… s TTqs¡ ¢ q T $|ò ü ÷ ‘ê\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, m‘·TÔ qT+&ç øÏ+<ä≈£î |ü&çb˛e&É+ e+{Ï yê{Ïì ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#ê*. yê{Ïì s¡yêD≤ #˚ùd yêVü≤Hê\ y˚>∑+ô|’ |ü]$T‹ $~Û+#ê*. nìï s¡ø±\ eTT|ü⁄Œ\ qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô rdüT≈£îH˚+<äT≈£î Á|ü‘´˚ ø£ uÛÁÑ <ä‘ê <äfi≤\ <ë«sê ‘·>T∑ uÛÖ‹ø£ s¡øDå£ @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü*. 11. kÕú ì ø£ kÕú s TT˝À Á|ü ‹ dü Œ +<ä q nedü s ¡ e Tj˚ T ´ πs&çjÓ÷<Ûë]àø£ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T eT]j·TT nDT $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D˝À nqTdü]+#˚ u≤≥yéT ` n|t (bottom - up) <ä è ø£ Œ <∏ ä + ‘√ ø±≈£ î +&Ü, nDT <ë&É T \ $wüj·T+˝À düeTs¡úe+‘·yÓTÆq j·T+Á‘ê+>∑+‘√ ≈£L&çq {≤|t &ÍHé (top-down) yÓ’K]ì nqTdü]+#ê*. Ç+<äT˝À Hê´#·Ts¡˝Ÿ Á¬ø’dædt y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø£$T{° (NCMC) ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*. n≥Te+{Ï |ü]dæ‹ ú øÏ düŒ+~+#·&É+ ø√dü+ H√&É˝Ÿ $TìÁd”º Á|ü‘˚´ø£ XÊ+|æ˝Ÿ ùdº{ŸyÓT+{Ÿ Ä|òt |üs¡Œdt (SOP) qT Á|ü‘˚´ø£+>± eØZø£è‘· &Ü≈£î´yÓT+≥T s¡÷|ü+˝À ñ+#ê*. 12. uÛ≤s¡rj·T nDT $<äT´‘Y bÕ¢+≥¢≈î£ Á|üe÷<ë\ e\¢ ‘·˝‘… Ô˚ |ü ] dæ ú ‘ · T \qT dü e Ts¡ ú e +‘· + >± m<ä T s=ÿH˚ + <ä T ≈£ î nedüs¡yÓTÆq dü+dæ<ä∆‘· Á|üD≤[ø£\T nedüs¡+.
1.2.5 nDT <Ûë]àø£ nD≤«j·TT<Ûä <ë&ÉT\ s¡øÏå+#·Tø√e&É+
nD≤«j·TT<Ûä <ë&ç ˝Ò<ë nDT Á|üe÷<ä+ »]–q|ü&ÉT uÛj Ñ T· |ü&sÉ ê<äT. sπ &çj÷Ó <∏ë]àø£‘· e\q m≥Te+{Ï yêdüq ˝Òì y˚&ç ‘·s¡+>∑+ ˇø£{Ï ‘êøÏq≥Tº ñ+&ç, $ø±s¡+>± ñ+&É≥+, ø£fió¯ ¢ ‹s¡>&∑ +É , dæ‹ú ÁuÛ≤+‹ ø£\T>∑&+É e+{Ï$ »s¡T>∑T‘êsTT. nDT $k˛Œ¤≥q+ »s¡>∑&ÜìøÏ eTT+<äT |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T ˝≤+{Ï y˚T|òüT+ ˇø£{Ï ô|’øÏ m>∑dæ ù|\T‘·T+~. ù|\T&ÉT »]π> yÓ’|ü⁄ #·÷&Ésê<äT. n˝≤ #·÷&É≥+ e\q n+<Ûä‘·«+ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç ‘·
$eq |ü_¢πøwüHé‡
eT+≥\ e\¢ uÛÑeHê\≈£î qwüº+ ø£\>∑e#·TÃ. ø±˙, πs&çjÓ÷<∏ë]àø£‘· <äè&ÛÉyÓTÆq ìsêàD≤\˝ÀìøÏ #=#·TÃ≈£î sê˝Ò<äT. ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT, ˙{Ïì ø£|æŒ ñ+#ê*. nDT $k˛Œ¤≥q+ »]–q ‘·s¡Tyê‘· \_Û+#˚ ˙{Ïì, bÕ\qT, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT $ìjÓ÷–+#·≈£L&É<äT. Ç+{Ï qT+&ç ãj·T≥≈£î yÓfi≤¢\qT≈£îqï|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·« dü÷#·q\T, düe÷#êsêìï bÕ{Ï+#ê*.
1.3 s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T (Chemical Disasters) s¡ k Õj· T q $|ü ‘ · T Ô \ T bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü e ÷<ë\T, Á|ü e ÷<ä ø £ s ¡ y Ó T Æ q s¡ k Õj· T Hê\qT u≤<Û ä ´ ‘êsêVæ ≤ ‘· ´ +>± $ìjÓ÷–+#·&+É ˝Ò<ë yê{Ïì ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± $<Û«ä +dü+ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. $wü|üP]‘· yêj·TTe⁄\T yê{Ï dü«uÛ≤e+ Ø‘ê´ $kÕÔs¡yÓTÆq $HêXÊìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. n$ ‘˚*ø£>± yê´|æ+∫, ô|<ä› ô|<ä› ÁbÕ+‘ê\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT. s¡kÕj·Tq kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\ (WMD) qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ $T>∑‘ê yê{Ï‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ #ê˝≤ ‘˚*ø£. yê{Ïì n+<äTu≤≥T˝À ñqï s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\‘√ kÕ<ÛëD s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. n≥Te+{Ï s¡kÕj·Tq kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ Äj·TT<Ûë\T s¡T∫, s¡+>∑T ˝Òì$>± ñ+&É≥+ e\¢ yê{Ïì |üdæ>∑≥º&É+ #ê˝≤ ø£wüº+. e÷qe C≤‹øÏ Á|üe÷<ä |òüT+{Ïø£ 1984 uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+
bÕ]ÁXÊ$Tø£ #·]Á‘·˝À mqï&É÷ #·÷&Éì ô|qT $|ü‘·TÔ>± uÛ À bÕ˝Ÿ yêj· T T $cÕ<ä + (Bhopal Gas Tragedy) ì*∫b˛‘· T +~. 1984 &ç ô d+ãsY 3 ‘Ó \ ¢ y ês¡ T C≤eTTq $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ ã÷&ç<ä s¡+>∑T eTãT“‘√ ≈£L&çq yêj·TTe⁄ ˇø£{Ï eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì uÛÀbÕ˝Ÿ˝À ñqï j·T÷ìj·THé ø±¬s’“&é bÕ¢+≥T qT+&ç ãj·T\T<˚]+~. 40 ≥qTï\ $T<∏Ó’˝Ÿ ◊k˛ôd’H˚{Ÿ (Methyl Isocynate (MIC) yêj·TTe⁄ >±&ÛÉ ìÁ<ä˝À ñqï Ä q>∑sêìï eTè‘·T´<˚e‘·˝≤ ø£$Tày˚dæ+~. 2500 eT+~ n|üŒ{Ïø£|ü&˚ eTs¡DÏ+#ês¡T. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„HêìøÏ, Ä ÁbÕ+‘· ◊X¯«sê´ìøÏ Á|ürø£>± ñqï Ä bÕ¢+≥T Á|ü»\ qeTàø±\qT, dü«bÕï\qT ì\Te⁄Hê ≈£ î |ü Œ ≈£ L *+~. dü T e÷s¡ T 3 \ø£ å \ eT+~ $wü|üP]‘·yÓTÆq Ä yêj·TTe⁄ e\q rÁe y˚<äq≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. XÊ«düe´edüúqT <Óã“rùd Ä $wü yêj·TTe⁄‘√ ≈£L&çq y˚T|òü÷\T ø£eTTàø√e&É+‘√ ìÁ<ä˝Ò∫q q>∑s¡ Á|ü»\T Nø£{Ï M<ÛäT˝À¢ <ë]‘Óq÷ï ˝Ò≈î£ +&Ü |üsT¡ >∑T\T rXÊs¡T. m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£\T ˝Òe⁄. m≥Te+{Ï eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô\T ˝Òe⁄. XÊ«düø√X¯ yê´<ÛäT\T, ø£+{Ï#·÷|ü⁄ ˝Ò$T‘√ u≤~Û‘·T\T ÄdüŒÁ‘·T\≈£î |üs¡T>∑T\T rdæHê, yê{ÏøÏ $s¡T>∑T&ÉT @$T{À yÓ’<äT´\≈£î eTT+<äT>± düe÷#ês¡+ ˝Òq+<äTe\ yÓ’<ä´+ #˚j·T˝Òø£b˛j·÷s¡T.
141
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.3.1 ìs¡«#·Hê\T m. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ
1.3.2 s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î eT÷˝≤\T s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\T ÁøÏ+~ $<Û+ä >± dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃ. 1. s¡kÕj·THê\ ‘·j÷· Ø, s¡÷|üø\£ Œq e´ekÕú|qü ˝À¢ ÁbÕôddt Ä|üπswüqT¢, ìs¡«Vü≤D, ‘·s¡*+|ü⁄ dü+<äs¡“¤+>± 2. ‘· j · ÷ Ø e´ekÕú | ü q \T, >√&ÍqT¢ , b˛s¡ T º \ T, HÍø±ÁX¯j÷· \T, Ç+<Ûqä &çb˛\˝À ì\« #˚jT· &É+˝À »]π> bıs¡bÕ≥T¢ e\q 3. s√&ÉT¶, ¬s’\T, $e÷q+, »\ e÷sêZ\T ˝Ò<ë ô|’|ü⁄˝…’q¢ <ë«sê s¡yêD≤ #˚ùd düeTj·T+˝À
ˇø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ j·T÷ì{Ÿ˝À Á|üe÷<ä+, ìs¡¢ø£å´+ ˝Ò<ë nX¯ø£Ô‘· ø±s¡D+>± »]π> s¡kÕj·Tq, j·÷+Á‹ø£, kÕ<Ûës¡D, $<äT´‘Y ˝Ò<ë Ç‘·s¡ Á|üÁøÏjT· \ yÓ|’ ˝üò ≤´\ e\¢ bÕ]ÁXÊ$Tø£ bÕ¢+≥T yÓ\T|ü\≈£î $düÔ]+∫ ˝Ò<ë ÁbÕD, ÄdæÔ eT]j·TT |üsê´es¡D qcÕºìøÏ <ë]rùd $|ü‘·TÔqT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ n+{≤s¡T. (Industrial disasters are disasters caused by chemical, mechanical, civil, electrical or other process failures due to accident, negligence or incompetence, in an industrial plant which may spill over to the areas outside the plant or with in causing damge to life, property and environment)
_. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤|ü+, ì\« ˝Ò<ë s¡yêD≤ dü+<äs“¡ +¤ >± ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·≈î£ $T+∫q Á|üe÷<äø£ s¡kÕj·THê\ e\¢ »]π> ñ<ëZs+¡ , n–ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò<ë ù|\T&ÉT ˝Ò<ë e´ekÕú|qü ˝À|ü\ ˝Ò<ë yÓ\T|ü\ |üsê´es¡D+ô|’ rÁe <äTÁwüŒuÛ≤e+ #·÷|ü&É+‘√ bÕ≥T ÁbÕD, ÄdæÔ, qcÕº\≈£î <ë]rùd düVü≤» |òüT≥q\ e\¢ »]π> Á|üe÷<ë\qT s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T n+{≤s¡T. (Chemical disasters are occurrence of emission, fire or explosion involving one or more hazardous chemicals in the course of industrial activity (handling), storage or transportation or due to natural events leading to serious effects inside or outside the installation likely to cause loss or life and property including adverse effects on the enviornment).
s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\T ˝Ò<ë $|ü‘T· \Ô e\q >∑D˙j·T+>± ÁbÕD, Ädæ Ô qwü º + »s¡ > ∑ & É + ‘√ bÕ≥T |ü s ê´es¡ D ≤ìøÏ n|ü]$T‘·yÓTÆq qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. s¡kÕj·Tq, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\T nH˚ø£ $<Ûë\T>± dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. n$ : bÕ¢+≥T˝À ù|\T&ÉT s¡kÕj·THê\T ì\« #˚ùd yê{Ï˝À¢ Á|üe÷<ë\T s¡kÕj·THê\qT s¡yêD≤ #˚ùd düeTj·T+˝À, yê{Ïì <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚ùd dü+<äs¡“¤+˝À »]¬> Á|üe÷<ä+ e´sêú\ ìs¡«Vü≤D düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛e&É+ Á{°{ŸyÓT+{Ÿ bÕ¢+≥¢˝À Á|üe÷<ë\T kÕ+πø‹ø£ e´edüú\ yÓ’|òü\´+ bÕ¢+≥¢ düTs¡øÏå‘· e´edüú yÓ’|òü\´+ #Ó+<ä&É+ n–ï Á|üe÷<ä+ eT]j·TT $<Ûä«+dü+ e÷qe ‘·|æŒ<ë\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
1.3.3 s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î <ë]rùd Áù|s¡D≤s¡úø£ ø±s¡ø±\T(Causative Factors) s¡ k Õj· T q $|ü ‘ · T Ô \ T kÕ<Û ë s¡ D +>±, M{Ï e \q dü+uÛÑ$kÕÔsTT. 1. n–ï Á|üe÷<ë\T 2. $k˛Œ¤≥Hê\T 3. $wü yêj·TTe⁄\ $&ÉT<ä\ 4. ô|’e˙ï ø£\dæ @s¡Œ&É≥+ e\q s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T |ü<ës¡ú dæú‹ (nq>±, |òüTq, Á<äe ˝Ò<ë yêj·TT dæú‹)øÏ dü+ã+~Û+∫q s¡kÕj·Tq Á|üÁøÏj·T, |”&Éq ñc˛íÁ>∑‘· eT]j·TT Ç‘·s¡ >∑T]Ô+#·<ä–q bÕsê$T‘·T\ Á|üÁøÏj·T $#·˝Hê\T, Ç‘·s¡ $wü|üP]‘· |ü<ësêú\‘√ ñqï kÕMT|ü´‘·, $_Ûqï <Ûäsêà\T ø£*–q ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£qï m≈£îÿe Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq s¡kÕj·THê\qT $TÁX¯eT+ #˚j·T&É+ <ë«sê dü+uÛÑ$+#˚ |ü˝≤j·Tq Á|ü‹#·s¡´ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\q dü+uÛÑ$kÕÔsTT. M{Ï‘√ bÕ≥T Vü‰sY¶y˚sY yÓ’|òü\´+, ìj·T+Á‘·D yÓ’|òü\´+ ô|<ä› m‘·TqÔ $wü |ü<ësêú\T $s¡õeTà&É+ ˝Ò<ë @<ÓH’ ê $k˛Œ¤≥q+ e\¢ ≈£L&Ü s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. Ç+ø±, s¡kÕj·THê\qT s¡yêD≤ #˚ùd düeTj·T+˝À s¡kÕj·THê\ô|’ |òTü s¡¸D u˝≤\T |üì #˚j·T&É+, $düTŒ¤*+>±\T(Sparks), $|òü÷‘ê\T (Shocks) e\q u≤sTT*+>¥ *øÏ«&é mø˘‡bÕ+&ç+>¥ y˚|üsY, mø˘‡b˛¢CHé (Boiling Liquid Expanding Vapour Explosion (BLEVE)) dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤yê\T Ä ÁbÕ+‘· dü÷ø£åà yê‘êes¡D+, >±* ~X¯, neπøå|üD πs≥T (rate of precipitation), $&É T <ä ˝ … ’ q s¡ k Õj· T q |ü < ës¡ ú |ü ] e÷D+, <ëìøÏ düMT|ü+˝À ñqï »HêuÛ≤, ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq $TÁX¯e÷\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ >∑\ dü+uÛ≤e‘·´, $|ü‘·TÔ »]–q Á|ü<˚XÊìøÏ düMT|ü+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï Ç‘·s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eTTqï>∑Tq$ ø£*dæ eT]+‘· rÁeeTe⁄‘êsTT. Á|üe÷<ä rÁe‘·,
142
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ìj·T+Á‘·D #·s´¡ \ô|’ Ä s¡kÕj·Tq+ m+‘· Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·T+<√ ns¡ú+ #˚düTø√yê\+fÒ, Ä |ü<ës¡ú dæú‹ (nq>± n~ |òüTq, Á<äe ˝Ò<ë yêj·TT s¡÷bÕ\˝À @ dæú‹˝À ñqï<√) ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+ eTTK´+. |òüTq s¡÷|ü+˝À ñqï s¡kÕj·THê\T |”&Éq+, ñc˛íÁ>∑‘· e+{Ï |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± ñ‘·Œ‘·q+ #Ó+~Hê ˝Ò<ë yê{Ï <Ûsä êà\T Äø£dàæ ø£+>± e÷]Hê $HêX¯øs£ +¡ >± e÷s¡T‘êsTT. |òüTq |ü<ësêú\T>± ñ+fÒ qwüº+ n‘·´\Œ+>± ñ +≥T+~. e÷qe ‘·|æŒ<ë\T ˝Ò<ë j·÷+Á‹ø£ yÓ’|òü˝≤´\T ≈£L&Ü ô|<ä› m‘·TÔq Á<äe |ü<ësêú\T $s¡õeTà&ÜìøÏ ˝Ò<ë u≤sTT*+>¥ *øÏ«&é mø˘‡bÕ+&ç+>¥ y˚|üsY mø˘‡b˛¢»Hé (Boiling Liquid Expanding Vapour Explosion (BLEVE)≈£î <ë]rùd ø√¢]Hé ˝Ò<ë *øÏ«&é ô|Á{À*j·T+ >±´dt (LPG) e+{Ï dü+|”&Éq yêj·TTe⁄\T(compressed gases) yÓ<»ä \¢&ÜìøÏ <ë]rdæ,e÷qe J$‘ê\T eT]j·TT |üsê´es¡D+ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. dü+|”&Éq yêj·TTe⁄\ $&ÉT<ä\ e\¢ ñwüí eT]j·TT Áø£jÓ÷»ìø˘ ˇ‹Ô&ÉT\T ô|]–, |ü]düsê\˝À ñqï ìsêàD≤\T, uÛÑeHê\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ, qcÕºìï eT]+‘· ô|+#·T‘êsTT.
1.3.3 s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\≈£î <ë]rùd ø±s¡ø±\T e÷qe <√cÕ\‘√ düVü‰ s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î <ë]rùd kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñqï s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\≈£î nH˚ø£ ø±s¡ø±\T ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. n$ : m. Á|üÁøÏj·T eT]j·TT düTs¡øÏå‘· e´edüú yÓ’|òü˝≤´\T (Process and safety system Failures)
1. kÕ+πø‹ø£ <√cÕ\T: s¡÷|üø£\Œq˝À ˝ÀbÕ\T, ìÁkÕÔD+, ˝ÀVü‰\ yÓ’|òü\´+, ‘·T|ü⁄Œ |ü≥º&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ 2. e÷qe ‘·|æŒ<ë\T: uÛÑÁ<ä‘ê dü÷#·q\qT ìs¡¢ø£å´+ #˚j·T&É+, ì]›wüº |ü<ä∆‘·T\ qT+&ç yÓ’<=\>∑&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$. 3. düe÷#ês¡+ ˝À|æ+#·&+É : n‘·´edüs¡ ôV≤#·Ã]ø£ $<ÛëHê\T ˝Òø£b˛e&É+, Á|üe÷<ë\qT m<äTs=ÿH˚ |ü<ä∆‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒj·Tø£b˛e&É+ 4. dü+kÕú>‘∑ y· TÓ qÆ <√cÕ\T : n‘·´edüs¡ |ü]dæ‹ú ì m<äTs=ÿH˚ Á|ü D ≤[ø£ , dü e Tq«j· T + ˝Ò ø £ b ˛e&É + , Á|ü » \‘√ dü + ã+<Û ë \T ù|\e+>± ñ+&É ≥ +, $|ü ‘ · T Ô \ T dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü &É T dü ‘ · « s¡ y ˚ T dü Œ +~+#· & ÜìøÏ , dü+dæ<‘∆ä ≈· î£ nedüsy¡ TÓ qÆ e÷ø˘Á&ç˝Ÿ‡, nuÛ´Ñ düq+ e+{Ï$ ˝Òø£b˛e&É+. _. Á|üø£è‹ ñ|üÁ<äyê\T(Natural Calamities) uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ düVü≤» $|ü‘·TÔ\≈£î n~Ûø£+>±
$eq |ü_¢πøwüHé‡
>∑Ts¡e⁄‘·÷ ñ+≥T+~. Ä $|ü‘·TÔ˝Ò s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î ≈£L&Ü <ë]rkÕÔsTT. 1999˝À ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé dü+<äs¡“¤+>± bòÕdüŒ]ø˘ ÄeT¢+ ñqï ìj·T+Á‘·D e´edüú≈£î qwüº+ »]–+~. 2001˝À e∫Ãq uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±s¡D+>± ø±+&Ü¢ πse⁄˝À nÁøÏ˝ÀìÁf…Æ˝Ÿ $&ÉT<ä\sTT+~. Ç$ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·y˚T. dæ. ñÁ>∑yê<ä <ë&ÉT\T/ $Á<√Vü≤ #·s¡´\T s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡j˚T´ <äTs¡“¤\‘·«+ $Á<√Vü≤ #·s¡´\T, Á|üe÷<äø£s¡ s¡kÕj·THê\ e´ekÕú|üq\ MT<ä, s¡yêD≤ yêVü≤Hê\ MT<ä <ë&ç ñÁ>∑yê<ä eT]j·TT j·TT<ä∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ eT]+‘· dü$Tà[‘·+ ne⁄‘·T+~. Ç~ Ç+‘·≈£î eTT+<äT ù|s=ÿqï eqs¡T\ e<ä› mø£ÿ&Ó’Hê, m|ü&Ó’Hê dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. n+<äTe\¢ s¡kÕj·Tq j·TT<ä∆ ø±s¡ø±\T, kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\ ìs¡«Vü≤D≈£î Á|ü‘´˚ ø£ e÷s¡
kÕeT÷Væ≤ø£ $<Û«ä +düø£ s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\qT ‘·j÷· s¡T #˚j·T&É+ #ê˝≤ ‘˚*ø£. kÕ<Ûës¡D s¡kÕj·THê\qT ôd’‘·+ yê&ç M{Ïì ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûë\qT ñ |üjÓ÷–+#·&É+˝À yÓ<ä»\¢&É+ nH˚ |ü<ä∆‹ #ê˝≤ ‘˚*¬ø’q |ü<ä∆‹. Ç+<äT˝À s¡kÕj·Tq ø±s¡ø±ìï yê´|æÔ #˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT <ëìì \ø£å´+ MT<ä ˝Ò<ë <ëì |üø£ÿH˚ yÓ<ä»\¢&É+ <ë«sê ‘˚*ø£>± yê´|æ+|üCÒkÕÔs¡T. á |ü<ä∆‹ì ‘=*kÕ]>± yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ düeTj·T+˝À neT\T #˚XÊs¡T. »s¡à˙ <äfi≤\T ø√¢]Hé dæ*+&És¡¢qT ‘Ó]∫ ñ+∫, Ä yêj·TTe⁄qT X¯Á‘·Tùdq\ yÓ’|ü⁄ yÓfi‚¢˝≤ #˚ùdyês¡T. á |ü<ä∆‹ #ê˝≤ ‘˚*ø£sTTq<˚ nsTTq|üŒ{Ïø°, nH˚ø£ s¡ø±\ qcÕº\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ô|<ä› ô|<ä› >±´düT dæ*+&És¡¢qT ô|<ä› m‘·TÔq X¯Á‘·T ôdH’ ê´\qT <ë≥T≈£î+≥÷ ‘·s*¡ +#·&+É #ê˝≤ ø£w+ºü ‘√ ≈£L&É≈î£ qï |üì. dæ*+&És¡¢ es¡TdüqT X¯Á‘·T ôd’Hê´\≈£î m<äTs¡T>±, eTT+<äT es¡Tdü˝À ñ+#ê*. dæ*+&És¡¢˝Àì yêj·TTe⁄ $düÔ]+#·&É+, >±* y˚>+∑ , <ëì ~X¯ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ˇø√ÿkÕ] >±* yÓq≈£îÿ eT[¢‘˚, kı+‘· ôd’q´+˝Àì ôd’ì≈£î˝Ò m≈£îÿe>± eTs¡DÏkÕÔs¡T. <ä≥ºyÓTÆq yêj·TT y˚T|òü÷\T X¯Á‘·Tôd’Hê´\T ‘·eTqT ‘êeTT s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. yêj·TT y˚T|òü÷\T πøe\+ eTT+<äT es¡Tdü˝À¢ ñqï X¯Á‘·T ôd’q´+˝ÀøÏ e÷Á‘·y˚T #=#·TÃ≈£îìb˛‘êsTT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+˝À á |ü<‹∆ä |ü]$T‘·yTÓ qÆ |ò*ü ‘ê\qT e÷Á‘·yT˚ Ç∫Ãq|üŒ{Ïø,° s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûëìï $ìjÓ÷–+#·&É+ m+‘· ‘˚*ø√ Ç~ ìs¡÷|æ+∫+~.
143
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.4 bÕ]ÁXÊ$Tø£/s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T |ü]ÁX¯eT ˝Ò<ë <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À »]–q Á|üe÷<ë\T ˝Ò<ë yÓ’|òü˝≤´\ e\¢ »]–, bÕ]ÁXÊ$Tø£ $<ÛäT\≈£î, ÄdæÔøÏ, ñ‘êŒ<äq≈£î qwüº+ yê{Ï\¢CÒùd |òüT≥q\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘T· \Ô T n+{≤s¡T (Industrial disasters include events that occur due to mishaps or failures in industry or related activities and also the disasters that affect the industrial functions, property and productivity). s¡kÕj·Tq
$|ü‘·TÔ\T eT]j·TT bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘·TÔ\qT ˇø£ <ëìø=ø£{Ï Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü<ë\T>± yê&ÉT‘·T+{≤s¡T. ø±ì, n$ ˇø£<ëìøÏ ˇø£{Ï ñ|üøπ ≥–] ÁøÏ+<ä≈î£ ekÕÔsTT. s¡kÕj·Tq $|ü‘T· Ô (chemical disaster) Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ yÓ’|üØ‘ê´\T ¬s+&ç+{Ï e\¢q÷ dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø°, Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± s¡kÕj·Tq $ìjÓ÷>∑+, bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£D eè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <äècÕº´, eTT+<ädTü Ô $|ü‘T· Ô ìyês¡D #·s´¡ \T, s¡kÕj·Tq (bÕ]ÁXÊ$Tø£) $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ Ä˝À∫+#·<ä–q n+X¯+>± e÷]+~. <˚X¯ yê´|üÔ+>± ô|<ä› dü+K´˝À ∫qï, eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\‘√ bÕ≥T 1949≈£î ô|’>± Á|ü<Ûëq Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø£ j·T÷ì≥T¢ ñqï≥T¢ n+#·Hê y˚XÊs¡T. M{ÏøÏ ‘√&ÉT ø=‘·Ô |ü]ÁX¯eT\T X¯s¡y˚>∑+‘√ |ü⁄≥Tºø=dü÷ÔH˚ ñHêïsTT.
nH˚ø£ uÛ≤Ø |üs¡´ekÕHê\T ñ+{≤sTT. eTTK´+>± |üX¯ó dü+|ü<ä, eèø£å, »+‘·T C≤‘·T\T, |üsê´es¡D+ (>±*, H˚\, ˙s¡T) ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘·T+~. |ü]ÁX¯eT≈£î qcÕº\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\qT yê{Ïe\¢ dü+uÛÑ$+∫q eTs¡D≤\T, >±j·T|ü&çq yê] dü+K´, ÄdæÔøÏ ˝Ò<ë |üsê´es¡D≤ìøÏ »]–q qwüº+ Ä<Ûës¡+>± n~ uÛ≤Ø Á|üe÷<ëe÷? ˝Òø£ $|ü‘êÔ? nqï~ ìs¡ísTTkÕÔs¡T. uÛ≤Ø s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ëìï |üsê´es¡D (s¡ø£åD) #·≥º+ 1986 ÁøÏ+<ä C≤Ø #˚j·Tã&çq e÷´qTbòÕø£ÃsY, k˛ºπsCŸ n+&é Ç+b˛sYº Ä|òt Vü≤C≤s¡¶dt ¬ø$Tø£˝Ÿ‡ (Manufacture, storage and import of Hazardous Chemicals (MSIHC))
ìã+<Ûäq\T ` 1989˝À ìs¡«∫+#·>±, $|ü‘·TÔqT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝À ìs¡«∫+#ês¡T.
1.4.2 <˚X+¯ ˝À »]–q uÛ≤Ø s¡kÕj·Tìø£ Á|üe÷<ë\T
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝À 1984˝À »]–q uÛÀbÕ˝Ÿ $wüyêj·TTe⁄ $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡+ <˚X¯+˝À |ü\T s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. 2003˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì #·eTTs¡T u≤$˝À n–ï Á|üe÷<ä+. 1997˝À $XÊK|ü≥ï+ e<ä› Væ≤+<ä÷kÕúHé ô|Á{À*j·T+ ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é (HPCL) e<ä› Ä$] y˚T|òüT+ $k˛Œ¤≥q+, 1990˝À eTVü‰sêh+˝Àì Hê>√<∏ëHÓ e<ä› >∑\ Ç+&çj·THé ô|Á{À¬ø$Tø£˝Ÿ‡ ø±s=ŒπswüHé *$Tf…&é (IPCL) >±´dt Áø±ø£sY ø±+ô|¢ø˘‡˝À ù|\T&ÉT e+{Ï$ »]>±sTT. 2002 qT+&ç 1.4.1 Á|üuÛ≤e+ 2006 eT<Ûä´ m+môV≤#Y j·T÷ì≥¢˝À 20≈£î ô|’>± ô|<ä› ô|<ä› bÕ]ÁXÊ$Tø£/ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+#·&É+ #ê˝≤ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\T dü+uÛÑ$+#êsTT. y˚>∑+>± ñ+≥T+~. Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ ˇø√ÿkÕ] 1.4.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\T ì$TcÕ\ qT+&ç >∑+≥\ e´e~Û |ü≥ºe#·TÃ. n~ dü+uÛÑ$+#˚ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ë\ e\¢ »]π> nbÕj·T+ dü«\Œy˚T dü«uÛ≤e+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ Äø£kÕà‘·TÔ>±q÷ »s¡>∑e#·TÃ. s¡kÕj·THê\ $&ÉT<ä\ e÷qe nsTTq|üŒ{Ïø°, s¡kÕj·Tq ñ‘·Œ‘·TÔ\qT m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê*, ‘·|æŒ<ä+, kÕ+πø‹ø£ ˝À|ü+ ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü+, <ëyêq˝≤\T, yê{Ïì m˝≤ ì\« #˚j·÷*? n‘·´edüs¡ düeTj·T+˝À m˝≤ es¡<ä\T e+{Ï uÛÖ>√[ø£ #·s¡´\ ø±s¡D+>± ≈£L&Ü »s¡>∑e#·TÃ. Á|ü‹düŒ+~+#ê*? nH˚ n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+ <ë«sê bÕ]ÁXÊ$Tø£/ s¡kÕj·Tq Á|üe÷<ä+ »s¡>∑&ÜìøÏ eTT+<äT >±j·÷\ eTT|ü⁄ŒqT ‘·–Z+#·e#·TÃ. m≥Te+{Ï ôV≤#·Ã]ø£ ñ+&É<äT. ø±ã{Ϻ, <ëìe\¢ dü+uÛÑ$+#˚ ø=ìï nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ #·s¡´\T: 1. Vü≤C≤sY¶ e÷´|æ+>¥(Hazard Mapping): $wü|üP]‘· qwüº+ #ê˝≤ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. ÁbÕD, ÄdæÔ, JeH√bÕ~Û s¡kÕj·THê\T ˝Ò<ë Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü<ësêú\qT ì\Te eT]j·TT |üsê´es¡D≤ìøÏ ô|<ä› m‘·TqÔ qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~. $$<Ûä #˚ùd Á|ü<˚XÊ\ C≤_‘ê\qT, e÷´|ü⁄\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ, s¡÷bÕ˝À¢ ñ+&˚ Á|üe÷<äøs£ ¡ |ü<ësêú\ e\¢ eTs¡D≤\T, rÁeyÓTqÆ n+<ä ] ø° ‘Ó * ùd˝≤ Á|ü < ä ] Ù+#ê*. $wü | ü P ]‘· >±j·÷\T, Bs¡øÈ ±\ Äs√>∑´ düeTdü´\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. uÛeÑ Hê\T, s¡kÕj·THê\T ˝Ò<ë Á|üe÷<äøs£ ¡ |ü<ësêú\qT ì\Te #˚ùd Çfi¯ó¢, Ç‘·s¡ ÄdüTÔ\≈£î qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü<˚XÊ\≈£î düMT|ü+˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\≈£î yê{Ïe\¢ ÁbÕ+‘ê\≈£î düMT|ü+˝À ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î ‘·ø£åD eTT|ü⁄Œ e#˚à eTT|ü⁄Œ >∑T]+∫, Á|üe÷<ä+ »]–‘˚ ø£*>π Á|üu≤Û yê\ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä |ü]ÁX¯eT˝À |üì #˚düTÔqï yês¡T, |ü]ÁX¯eT >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. Á|üe÷<ä dü«uÛ≤e+ _Ûqï+>± #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ ÁbÕ+‘ê\ yês¡T ‘·ø£åD Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘ês¡T. ñ+&Ée#·TÃ. n–ï Á|üe÷<ä+, $k˛Œ¤≥q+, $s¡õeTà&É+, |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç >±*˝À $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&çq $wü|üP]‘·yÓTÆq yêj· T T y˚ T |ò ü T + @s¡ Œ &É + yÓ T T<ä \ >∑ T s¡ ÷ bÕ\˝À yêj·TTe⁄\ e\q ¬s’‘·T\T |ü+≥\qT qwüºb˛‘ês¡T. dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃ. n‘·´edüs¡ düeTj·÷˝À¢ ‘·|Œæ +#·T≈£îH˚ s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\ e\¢ ÁbÕD qwüº+ »s¡>∑&ÜìøÏ ‘√&ÉT, e÷sêZìï e÷´|ü⁄˝À #·÷|æ+#ê*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
144
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø£: »q düeTàs¡∆+ n~Ûø£+>± ñ+&˚ ìyêdü ÁbÕ+‘ê\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|ü<˚XÊ\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*. bÕ]ÁXÊ$Tø£ ÁbÕ+‘êìøÏ eT]j·TT ìyêdü ÁbÕ+‘êìøÏ eT<Û´ä ã|òsü Y CÀHé (Á^Héu˝… Ÿ)º @sêŒ≥T #˚j·÷*. |üsê´es¡D≤ìøÏ m≥Te+{Ï Vü‰ì ø£\>∑≈£î+&Ü e´sêú\qT ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î ñ‘·ÔeT Á|üD≤[ø£qT nqTdü]+#ê*. |ü]ÁX¯eT @sêŒ≥T≈£î eTT+<˚ e´sêú\qT ‘·s¡*+#˚ düTs¡øÏå‘· |ü<ä∆‘·T\qT s¡÷bı+~+#·T ø√yê*. Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± e´sêú\qT ‘·s¡*+#˚ düú˝≤\qT ≈£L&Ü >∑T]Ô+#ê*. 3. ø£eT÷´ì{° düqï<ä‘∆ :· Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ e´ekÕú|qü \ |ü≥¢ ªø£eT÷´ì{°µ C≤>∑s÷¡ ø£‘‘· √ ñ+&Ü*. |ü]dæ‹ú @ $<Û+ä >± m<äTs=ÿHê˝À ‘Ó*dæ ñ+&Ü*. Á|üe÷<ä+ »]–q |üø+å£ ˝À rdüTø√e\dæq Á|ü‹düŒ+<äq #·s´¡ \ >∑T]+∫ ø£eT÷´ì{°øÏ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\T |ü]ÁX¯eT ø±\Twü´ kÕú s TT\qT |ü s ¡ ´ y˚ ø Ï å d ü T Ô + &Ü*. e÷ø˘ Á &ç ˝ Ÿ ‡ ˝À bÕ\T|ü+#·Tø√yê*. 4. Ç‘·s¡ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ #·s¡´\T n–ï ìs√<Ûäø£ eT]j·TT ôV≤#·Ã]ø£ eT]j·TT e´edüú\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê*. eT+≥\qT ìs√~Û + #˚ , ø±\TcÕ´ìï ‘· ≥ Tº ≈ £ î H˚ kÕeTsêú´\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√yê*. ñ<√´>∑T\T, |ü]ÁX¯eT düMT|ü+˝À ñ+&˚ Á|ü»\≈£î n‘·´edüs¡ düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \T, Á|üe÷<ä+ dü+uÛ$Ñ ùdÔ <ëì qT+&ç ‘·|æŒ+#·T≈£îH˚ Á|üD≤[ø£qT n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. |ü]ÁX¯eT˝Àì ñ<√´>∑T\≈£î Çì‡&Ó+{Ÿ ¬skÕŒHé‡ Áf…Æì+>¥ n+~yê«*. Ä ÁbÕ+‘· yêj·TT Á|üyêVü≤ ($+&é uÀ¢) &Éj·÷Á>±yéTqT ìs¡«Væ≤+#ê*. $wü |üP]‘· |ü<ësêú\ ì\« kÕeTsêú´ìï |ü]$T‘·+ #˚j·÷* |ü]ÁX¯eT\≈£î ;e÷ ñ+&Ü*.
»+‘·Te⁄\T, ˙{Ï eqs¡T\T $wü Á|üu≤Û yêìøÏ >∑Ts¬ q’ |ü&ÉT m≥Te+{Ï $s¡T>∑T&ÉT\T(j·÷+{Ï&√{Ÿ‡) $ìjÓ÷–+#ê˝À ‘Ó\TdüTø√yê*. 3. Á|üe÷<äø£s¡ s¡kÕj·THê\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑T¬s’q yê]øÏ m≥Te+{Ï ∫øÏ‘·‡ n+~+#ê˝À MT ÁbÕ+‘· yÓT&çø£˝Ÿ nk˛dæjT˚ wüH≈é î£ ne>±Vü≤q ñ+<ë? ˝Ò<ë? ø£qT>=Hê*. 4. |ü]ÁX¯eT qT+&ç ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT #˚j·Te\dæq$, #˚j·T≈£L&Éì yê{Ï‘√ ˇø£ #ês¡Tº ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.
1.5 ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\T (Biological Disasters) 2001 nø√ºãsY 22q yêwæ+>∑ºHé &çdæ˝À Ç<ä›s¡T ‘·bÕ˝≤ ñ<√´>∑T\T Ä+Á‘êø˘‡ k˛øÏ eTs¡DÏ+#ês¡T. Ç~ n|üŒ{À¢ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± rÁe dü+#·\q+ düèwæº+∫+~. Jyêj·TT<Ûë\ Á|üjÓ÷>∑+ô|’ #·s¡Ã≈£î <ë]rdæ+~. Jyêj·TT<Ûë\ (Biological weapons) qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ #ê˝≤ ‘˚*ø£. m≥Te+{Ï HÓ’|ü⁄D´+‘√ ≈£L&çq Á|üjÓ÷>∑ e´edüú\T (delivery systems) ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. e+<ä\, y˚\eT+~ì >±j·T|ü]#˚ ˝Ò<ë #·+ù| kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤sTT. yê{Ïì ªªù|<äyêì nDTu≤+ãT(poor man's nuclear bomb)µµ n+{≤s¡T. bı˝≤\ô|’ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT |æ∫ø±Ø #˚ùd ∫qï ∫qï $e÷Hê\ qT+&ç, e+{Ïô|’ |üs¡÷Œ¤´yéT(Perfume)qT #·\T¢≈£îH˚ ∫qï |üs¡÷Œ¤´yéT Ä≥yÓTÆ»s¡¢ es¡≈£î <˚ìHÓ’Hê Jyêj·TT<Ûë\qT Á|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. ‘·ø£åD Á|üuÛ≤yê\T ø£\T>∑CÒùd s¡kÕj·Tq, kÕ+Á|ü<ëj·T eT]j·TT nD≤«j·TT<Ûë\≈£î _Ûqï+>± Jyêj·TT<Ûä ø±s¡ø±\T ‘·eT Á|üu≤Û yêìï Ä\dü´+>± ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsTT. n+<äT≈£î >∑+≥\ qT+&ç s√E\ es¡≈£î |ü≥ºe#·TÃ. Jyêj·TT<Ûë\T ø£\T>∑CÒùd »ãT“\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À >∑T]Ô+#·˝ÒeTT. ù|¢>∑T, kÕà˝Ÿ bÕø˘‡ e+{Ï y˚>∑+>± k˛πø ø±s¡ø±\qT >∑T]Ô+#·&É+˝À C≤|ü´+ »]–‘˚, rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. ∫es¡≈£î yÓ’<äT´\T, Äs√>∑´ dæã“+~‘√ düVü‰ n+<ä]ø° k˛≈£î‘êsTT.
1.4. 4 s¡kÕj·Tq $|ü‘T· \Ô qT n&ÉTø¶ √e&É+, düqï<ä+∆ 1.5.1 #·]Á‘· kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\T(infection) yê´|æÔ #Ó+<ä&ÜìøÏ ø±e&É+ 1. MT Á>±e÷ìøÏ ˝Ò<ë q>∑sêìøÏ düMT|ü+˝À ñqï nqTyÓq’ |ü<‘∆ä T· ˝À¢ J$düTqÔ ï Á|ü»\ düeT÷Vü≤+˝ÀøÏ Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ |ü ] ÁX¯ e T\qT ≈£ q T>=ì, yê{Ï ˝ À $ìjÓ ÷ –+#˚ Jesê• Á|üy˚•+#·&É+ |òü*‘·+>± ô|<ä› m‘·TÔq ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ s¡kÕj·THê\˝À @<Ó’Hê Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq~ ñqï<˚yÓ÷ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. (Biological disasters of natural origin are largely the result of the entry of a virulent organÁ>∑Væ≤+#ê*. ism into a congregation of susceptible people living in a 2. bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üe÷<ë\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ manner sutied to the spread of the infection). dæ<ä∆;C≤\ n‘·´edüs¡ Á|üD≤[ø± ñqï<äyÓ÷ ø£qT>=ì, Á|ü»\T, (Spore)qT >±*˝À yÓ<ä»\¢&É+ e\q Ä+Á<∏ëø˘‡, @s√k˛˝Ÿ‡
$eq |ü_¢πøwüHé‡
145
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
(aerosols)
ø±s¡D+>± kÕà˝ŸbÕø˘‡ (small pox), q\T¢\T, >√e÷s¡T¢, m\Tø£\ ø±s¡D+>± f…Æ|òüdt, ù|¢>∑T yê´<ÛäT\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D eTVü≤e÷à] (epdemic) ˇø£ ÁbÕ+‘êìπø |ü]$T‘·yÓTÆ, nø£ÿ&˚ n+‘·]+∫ b˛‘·T+~. n≥Te+{Ï yê´<ÛäT\T $kÕÔ]+>± yê´|æ+∫, ∫es¡≈£î <˚X¯ dü]Vü≤<äT›\qT ôd’‘·+ <ë{Ï $düÔ]+∫q |òüT≥q\T nH˚ø£+ ñHêïsTT. |üsê´es¡D ø±s¡ø±\T düVü‰j·Tø±]>± ñqï|ü&ÉT ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, m\Tø£\ dü+K´ ô|s¡>∑&ÜìøÏ nqTyÓ’q |ü]dæú‘·T\T ñ+fÒ ù|¢>∑T, u≤¢ø˘ &Ó‘Y (Black Death) e+{Ï yê´<ÛäT\T yê´|ækÕÔsTT. Áù|s¡D≤s¡úø£ ø±s¡ø±\T düs¬ q’ bÕ]X¯ó<Û´ä kÂø£sê´\T ˝Òì |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫q|ü&ÉT ø£\sê yê´~Û eTVü≤e÷à] s¡÷|ü+ <ë\TdüT+Ô ~. n<˚ $<Ûä+>± yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#· j·TT<ä∆+ ‘·s¡Tyê‘· »HêuÛ≤ ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·*b˛e&É+ e\q kÕŒìwt ÇHé | ü P ¢ s TT+C≤ (spanish influenza) yÓ ’ s ¡ d t y˚ > ∑ + >± $düÔ]+#·&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. n~Û ø £ eTs¡ D ≤\qT ø£ \ T>∑ C Ò ù d dü « \Œ ne~Û ø£*–q≥Te+{Ï n+≥Tyê´<ÛäT\T »HêuÛ≤ dü+K´qT ‘·–Z+#·&É+ <ë«sê düe÷C≤\≈£î rs¡ì Vü‰ì ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. ‘·øDå£ eTs¡D≤\T ø£\T>∑CÒj·Tì, Bs¡È ne~Û ø£*–q n+≥Tyê´<ÛäT\T ô|<ä› m‘·TÔq s√>∑ yê´|æÔøÏ ø±s¡DyÓTÆ »HêuÛ≤ jÓTTø£ÿ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsêú´ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq|ü&ÉT ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+{≤sTT. eT˝Ò ] j· ÷ , ø£ å j · T e+{Ï n+≥T s√>±\T n+<ä T ≈£ î ñ <ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. Bs¡È ø±\+˝À n$ eT]+‘· uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq eTVü≤eTàs¡T\T>± e÷s¡‘êsTT(more visible florid epidemics). e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ $düÔs¡D, Ç|üŒ{Ï es¡≈£î yê{ÏøÏ dü÷ø£åàJeø£ yê‘êes¡D+‘√ ñqï dü+ã+<Ûä+ ø=‘·Ô s√>∑ø±s¡ø£ Je⁄\T(novel pathogens) ñ<ä“$¤ +#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. ìbòÕ(Nipah), ôV≤+Á&Ü(Hendra), muÀ˝≤ (Ebola ), e÷s¡“sYZ (Marburg), ˝kÕ‡ |ò”esY (Lassa fever) yÓ’s¡dt\ yê´|æÔ <ëìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. ôV≤#Y◊$ $wüj·÷ìï |ü]o*ùdÔ yÓ’s¡dt ∫+bÕ+J qT+&ç ‘=\T‘· e÷qe⁄ì˝ÀøÏ Á|ü y ˚ • dü T Ô + ~. Ç~ π ø e\+ #Ó<äTs¡TeT<äTs¡T>±H˚ »]–+~. nsTT‘˚, á yÓ’s¡dt m|ü&ÉsTT‘˚ ˝…+’ –ø£|sü +¡ >± ˇø£] qT+&ç eTs=ø£]øÏ k˛ø£&+É ÁbÕs¡+_Û+∫+<√ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± $düÔ]+∫q n+≥Tyê´~Û (pandemic)>± e÷]+~. #·]Á‘·˝Àì n‹ô|<ä› eTVü≤e÷à] (epidemic)>± ne‘·]+∫+~. ô|<ä› m‘·TÔq »HêuÛ≤ ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·s¡*b˛e&É+, kÕe÷õø£ e´edüú\T ≈£î|üŒ≈£L\&É+, |ü s êsTT dü e T÷Vü ‰ \T (alien group) dü + ã+<Û ë \T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
@s¡Œs¡#·Tø√e&É+ e\q ‘·˝…‹Ôq e÷qe dü+|òüTs¡¸D m\¢|ü&É÷ ô|<ä› dü+K´˝À yê´<ÛäT\T ñ<䓤$+#·&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. Ç{°e\ ø±\+ es¡≈£î ≈£L&Ü Äj·TT<Ûë\ ø£+fÒ yê´<ÛäT\ e\¢ eTs¡DÏ+#˚ yê] dü+K´ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&˚~. ÄHê~ qT+&ç ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\qT X¯Á‘·T •_s¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•ô|≥º&Üìï ˇø£ j·TT<ä∆ m‘·TÔ>∑&É>± nqTdü ] dü ÷ Ô e#êÃs¡ T . X¯ Á ‘· T e⁄\ô|’ n+≥Tyê´<Û ä T \qT ≈£îeTà]+#ê\ì <˚e⁄ì ÁbÕ]ú+#·&É+‘√ bÕ≥T, Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´\T ≈£L&Ü #˚|üfÒºyês¡T. e÷*q´+, <äTsê«düq, ≈£î[¢q |ü < ësêú \ ≈£ î , yê´<Û ä T \T/ n+≥Tyê´<Û ä T \≈£ î eT<Û ä ´ ñqï nqTã+<Ûëìï Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì nqTdü]+#˚yês¡T. 20e X¯ ‘ êã› + es¡ ≈ £ î X¯ Á ‘· T e⁄ •_sê\≈£ î #Ó + ~q u≤e⁄\T, ]Csê«j·Ts¡T¢, Ç‘·s¡ ˙{Ï eqs¡T˝À¢ e÷*Hê´\qT, ø£fi‚ãsê\qT »+‘·Te⁄\ e÷+kÕìï y˚j·T&É+ <ë«sê ≈£\Twæ‘·+ #˚ùdyês¡T. eT<Ûä´j·TT>±˝À¢ ôd’Hê´~Û|ü‘·T\T Á>∑+<∏äT\T ñã“&É+ e\¢ e#˚à ãTuÀìø˘ ù|¢>¥(bubonic plague) yê´~Û eP´Vü‰‘·àø£ $\TeqT >∑T]Ô+#ês¡T. n+<äTe\¢ Ä yê´~Û‘√ #·ìb˛sTTq yê] eTè‘·
146
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
``` ‘˚~ ``` 200
s¬ d’ ut ≤¢dºt(Rice Blast), s¬ ’ ôdyº Té s¡dºt (Rye stem Rust) yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\≈£î k˛πø yê´<ÛäT\ ø±s¡ø±\qT Jyêj·TT<Ûë\T>± n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T. s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·T<ä+∆ nq+‘·s+¡ Á|ü#÷ qïj·TT<ä∆ (Cold war) ø±\+˝À rÁeyÓTÆq Jyêj·TT<Ûä n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T ø=qkÕ>±sTT. nyÓT]ø±˝Àì bò˛sYº &ÓÁ{Ïø˘˝À ñqï j·TTmdt ÄØà yÓT&çø£˝Ÿ ØôdsYà Çìdæº≥÷´{Ÿ |òüsY ÇHéô|òøϺj·Tdt &çd”C…dt (US Army Medical Research Institute for Infectious Diseases (USAMRIID)), b˛s¡H º é &ÍHé˝Àì Á_{° wt ø±+ô|ø¢ ‡˘ , k˛$j·T{Ÿ
j·T÷ìj·THé˝Àì ãjÓ÷Á|æ|sü {¡ Ÿ˝À Äj·÷ Á|üuTÑÛ ‘ê« Ä<Û«ä s¡´+˝ÀH˚ |ü]XÀ<Ûäq\T »]>±sTT. 1969, 1970˝À n|üŒ{Ï nyÓT]ø± n<Ûä´≈£åî&ÉT ìø£‡Hé Ä<˚XÊ\‘√ nyÓT]ø± ø±s¡´Áø£e÷\T s¡<äT› #˚j·Tã&çq|üŒ{Ïø°, s¡ø£åD |ü]XÀ<Ûäq\T e÷Á‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT. k˛$j·T{Ÿ ø±s¡´Áø£e÷\T 1920\˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé $∫äqïeTj˚T´ es¡≈£î ø=qkÕ>±sTT. Á|üdüTÔ‘·+ 11 qT+&ç 17 <˚XÊ\˝À Jyêj·TT<Ûë\ô|’ ø£èwæ‘√ bÕ≥T ñÁ>∑yê<ëìøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ ≈£L&Ü \_Ûk˛Ô+~. Á|üdüTÔ‘·+ ∫qï ∫qï ãè+<ë\T ôd’‘·+ Je ñÁ>∑yê<ä (bioterrorist) kÕeTsêú´\qT dü+bÕ~+#·T≈£î+≥THêïsTT.
1.5.2 ãjÓ÷ ñÁ>∑yê<ä+( bioterrorism)
1.5.3 ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\ Á|üuÛ≤e+
ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘T· Ô yêdüeÔ y˚Tqì Ç{°e\ dü+|òTü ≥\T ìs¡ ÷ |æ d ü T Ô H êïsTT. ãjÓ ÷ ñÁ>∑ y ê<ë (bioterrorism)ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ô|’ edüTqÔ ï $_Ûqï yê<äq\≈£î ø±\+ #Ó*¢+~. n+<äTe\¢ bÂs¡ ãjÓ÷ ñ Á>∑yê<ä(civilian bioterrorism)ìï m<äTs=ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eP´Vü‰‘·àø£ Á|üD≤[ø£\ n_Ûeè~∆ , neT\TqT @ e÷Á‘·+ C≤|ü´+ #˚j·TC≤\eTT. ãjÓ÷ ñÁ>∑yê<ä @C…+≥T¢ »]ù| <ë&ÉT\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. Ä+Á‘êø˘‡, uÀ≥T*qyéT <ë&ÉT\T ‘=*<äX¯˝À rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|æq|üŒ{Ïø°, s¡kÕj·Tq <ë&ÉT\˝À e÷~]>±H˚ ~«rj·T Á|üu≤Û e+ ñ+&É
$eq |ü_¢πøwüHé‡
eTπs Ç‘·s¡ Äj·TT<Ûä e´edü\ú ø£+fÒ ≈£L&Ü Jyêj·TT<Ûë\T øÏ ˝ ÀÁ>±yé T ù|˝À&é (kilogram of payload)≈£ î eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚kÕÔsTT. Ä+Á‘êø˘‡ e+{Ï ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ø±s¡ø±\‘√ s¡÷bı+~+∫q Äj·TT<Ûë\ <ë«sê ñÁ>∑yê<ëìï ø=qkÕ–+#·e\dæq nedüs¡+ Á|üdüTÔ‘·+ ˝Ò<äT. m+<äTø£+fÒ, Ä+Á‘êø˘‡ dæ<ä›;C≤\qT |ü]e÷D+˝À VüA´eTHé ÁôdºsTTHé (human strain) ø£ + fÒ 100 ¬ s ≥T¢ ∫qï$>± $uÛ Ñ õ +∫, }|æ]‹‘·TÔ˝˝ÀøÏ düT\Te⁄>± |”\TÃ≈£îH˚˝≤ #˚j·Te#·TÃ. Äj·TT<Ûä s¡÷|ü+ <ë*Ãq Ä+Á‘êø˘‡qT Á|üjÓ÷–+#˚ $<Ûëq+ ≈£L&Ü düTìï‘·eTT>± ñ+&Ée\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT. e÷J k˛$j·T{Ÿ k˛wü*düTº ]|ü_ø¢ ‡˘ (USSR) ˝Àì ôd«s√›$dtÿ e<ä› ñqï Jyêj·TT<Ûä j·T÷ì{Ÿ qT+&ç Ä+Á‘êø˘‡ u≤dæ* Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ $&ÉT<ä\ ø±e&É+, 1984˝À &É˝≤¢d˝t À kÕ˝ÀàHÓd˝æ Àdædt $&ÉT<ä\ ø±e&É+ eTq≈£î u≤>± ‘Ó*dæq dü+|òTü ≥q\T. nyÓT]ø± es¡˝Ÿ¶ ÁfÒ&é ôd+{sY »]–q 9/11 <ë&ÉT\ nq+‘·s+¡ Ä+Á‘êø˘‡ dæ<;∆ä C≤\qT b˛dü˝º Ÿ <ë«sê |ü+|æ, ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ñÁ>∑yê<ëìøÏ bÕ\Œ&ܶs¡T. Ç˝≤+{Ï$ 22 |òüT≥q\T »s¡>∑>±, ◊<äT>∑Ts¡T eTs¡DÏ+#ês¡T. düT•øÏå‘·T˝…’q, nÁ|üeT‘·Ô Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD ùde\T n+~+#˚, ˝≤Ø ãTwt, bò˛¢]&Ü≈£î #Ó+~q kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\ yÓ’<ä´ ì|ü⁄DT\T yÓTT<ä{ÏkÕ]>± Bìì ø£qT>=Hêïs¡T. u≤dæ\dt Ä+Á‘êdædt (Bacillus anthracis) e+{Ï uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\qT ø£*– ñqï HêHé bÕ<∏√C…ìø˘ (yê´~Û ø±s¡ø£+ ø±ì) u≤dæ\dt >√¢_J(Bacillus globigii) ‘√ Á|üj÷Ó >∑+ #˚d,æ ãjÓ÷ ñÁ>∑yê<ä <ë&ÉT\ Á|üuÛ≤yêìï n+#·Hê y˚XÊs¡T. Bì Á|üø±s¡+ q÷´j·÷sYÿ˝À düuŸ y˚ e´edüúô|’ Ä+Á‘êø˘‡ <ë&ç »]–‘˚ ø£˙dü+ 10 y˚\ eT+~ Á|ü»\T eTs¡DÏkÕÔs¡ì >∑DÏ+#ês¡T. Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú (WHO) n<Û´ä j·Tq+ Á|üø±s¡+ 5,00,000 eT+~ Á|ü»\ô|’ 50 øÏ˝À\ Ä+Á‘êø˘‡qT Á|üjÓ÷–ùdÔ 95 y˚\ eT+~ es¡≈£î eTs¡DÏkÕÔs¡ì, 1,25,000 eT+~ì nX¯≈£îÔ\T>± e÷s¡TdüTÔ+<äì ‘˚*+~. Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷>±\T ≈£L&Ü n<˚ $<ÛäyÓTÆq $|ü‘·TÔ |òü*‘ê\qT Ç#êÃsTT. MT≈£î ‘Ó\TkÕ? ˇø£ ô|<ä› q>∑s+¡ ˝À 100 Á>±eTT\ Ä+Á‘êø˘‡qT $&ÉT<ä\ #˚ùdÔ, <ëìe\¢ 30 \ø£å\ eT+~øÏ ô|’>± #·ìb˛‘ês¡T. s¡kÕj·Tq, C…’$ø£ $|ü‘·TÔ\ qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e&É+ s¡kÕj·Tq+ $&ÉT<ä˝q ’… |ü&ÉT yÓTT<ä{Ï \ø£Då ≤\T: ∫ø±≈£î>± ñ+&É ≥ +, eTT≈£ î ÿ|ü ⁄ {≤\T, ø£ fi ¯ ¢ ˝ À¢ eT+&É ≥ +, mÁs¡ã&É≥+, $ø±s¡+>± ñ+&É≥+, ø£fi¯ó¢ ‹s¡>∑&É+, dæú‹ ÁuÛ≤+‹ ø£\>∑&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |òü÷f…Æq ˝Ò<ë ˇ>∑s¡T ` r|æ‘√ ≈£L&çq yêdüq\T edüTÔ+fÒ, >±*˝À @<√ yêj·TT ñqï≥Tº >∑T]Ô+#ê*.
147
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
>±´dt ©πøJ dü+<äs¡“¤+>± uÛÑj·T+‘√ |üs¡T>∑T\T rj·T&É+ Vü‰ìø£s¡+. n<˚ Á|ü<˚X¯+˝À Á|üXÊ+‘·+>± ñ+&ç, eTTK+ MT<ä ‘· & ç >∑ T &É ¶ ñ+#· T ≈£ î ì <ëì <ë«sê XÊ«dü rdüTø√yê*. m+<äTø£+fÒ m≈£îÿe yêj·TTe⁄\T ˙{Ï˝À ≈£s¡T>∑T‘êsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á|üe÷<äø£s¡ yêj·TTe⁄\T >±* ø£+fÒ ‘˚*ø£>± ñ+&ç, ô|ø¬’ >∑dæ b˛‘·T+{≤sTT. n+<äTe\¢ H˚\ô|’ |üs¡T+&É≥+ eT+∫~.
1.6 Á|üe÷<ä $|ü‘·TÔ\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ô|<ä› dü+K´˝À ¬s’\T, s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. Á|ü‹ s√p ∫qï ∫qï Á|üe÷<ë˝À¢ Á|ü»\T >±j·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T. ¬s’fi¯ó¢ &Ûû ø=≥Tºø√e&É+, |ü{≤º\T ‘·|üŒ&É+ e+{Ï ô|<ä› ô|<ä› ¬s’˝Ò« Á|üe÷<ë\ ø±s¡D+>± ô|<ä› dü+K´˝À ÁbÕD qwü º + »s¡ > ∑ & É y ˚ T ø±≈£ î +&Ü, |ü \ Te⁄s¡ T n+>∑$ø£\s¡e⁄‘·THêïs¡T. $$<Ûä s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ dü+uÛÑe+ô|’ »]–q |ü\T s¡ø±\ n<Ûä´j·THê\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n–ï Á|üe÷<ë\T ô|<ä› dü+K´˝À »s¡T>∑T‘·Tqï≥Tº ‘˚*+~. ‘·TbòÕqT\T ˝Ò<ë es¡<ä\T e+{Ï düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ø£+fÒ n–ï Á|üe÷<ë\ e\¢ ø£*>π qcÕº˝Ò n~Ûø+£ >± ñ+≥Tqï≥Tº ≈£L&Ü n<Û´ä j·THê\˝À yÓ\¢&ÉsTT+~.
1.6.1 ‘=øÏÿdü˝≤≥(( Stampede)
#√≥ düe÷y˚Xy¯ TÓ ,Æ ÁøÏj÷· o\+>± ñ+&É{≤ìï >∑T+|ü⁄>± e]íkÕÔsT¡ . ‘=øÏÿdü˝≤≥ »]–q dü+<äsꓤ\˝À Ä dü+|òüT≥q˝À bÕ˝§Zqï yê] Ä˝À#·q eT]j·TT #·s¡´‘√ bÕ≥T Äø£dæàø£+>± »]π> nùV≤‘·Tø£ #·s¡´˝À¢ düC≤rj·T‘· (homogeneity)ñ+≥T+~. ø±s¡D≤\T ‘=øÏÿdü˝≤≥ dü+|òüT≥q\T kÕ<Ûës¡D+>± |ü\T s¡ø±\ kÕe÷õø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü<äs¡Ùq\ dü+<äs¡“¤+>± #√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT. ‘=øÏÿdü˝≤≥ dü+|òüT≥q\qT n$ »]–q rs¡T, yê{Ï Á|üuÛ≤e+ Ä<Ûës¡+>± |ü\T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. 1. $H√<ä ø±s¡´Áø£e÷\T 2. mdüÿ˝Ò≥s¡T¢, #·*+#˚ ø±*u≤≥\T 3. ÄVü‰s¡ |ü+|æD° 4. Á|ü<äs¡Ùq\T 5. Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\T 6. eT‘·|üs¡yÓTÆq |òüT≥q\T 7. eT‘·|üs¡yÓTÆq y˚&ÉTø£\T/ Ç‘·s¡ dü+<äsꓤ\˝À »]π> n–ï Á|üe÷<ë\T 8. <ë&ÉT\T 9. Ä≥\T 10. yê‘êes¡D|üs¡yÓTÆq dü+|òüT≥q\T
Á|ü»\ >∑T+|ü⁄˝À Äø£dæàø£ s¡B› e\q }|æ] Ä&Éø£ eT]j·TT ˇø£]H=ø£s¡T ‘=≈£îÿø√e&É+ e\q nH˚ø£ eT+~ 1.6.2 s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T s√&É T ¶ Á|ü e ÷<ë\ e\¢ <˚ X ¯ ñ‘êŒ<ä ø £ ‘ · ≈£ L &Ü >±j·÷\T bÕ\T ø±e&É+, eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#·&É+ »s¡>∑&Üìï ‘=øÏÿdü˝≤≥(stampede)>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± dü+øÏ¢wüº ‘·–Zb˛‘√+~. Ç$ n<äèX¯´yÓTÆq eTVü≤e÷à] e+{Ï$. Á|ü|ü+#· dü«uÛ≤e+ ø£*–q HêHê$<Ûeä TT˝…q’ (heterogeneous) Á|ü»\T ˇø£ Äs√>∑´ dü+düú (WHO) $&ÉT<ä\ #˚dæq >√¢ã˝Ÿ ùdº≥dt ]b˛sYº
s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ m+|æø£ #˚j·Tã&ɶ 5 sêÁcÕº\ yê{≤(%) sêh+ 5 sêÁcÕº\ yê{≤ 1. eTVü‰sêh 2. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 3. ø£sêí≥ø£ 4. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 5. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ <˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê˝À¢ ◊<äT sêÁcÕº\ yê{≤
2005 54.4 16.5 12.3 9.2 8 8.5
2006 55.4 16.4 12 9.4 8.3 9.5
43.3
43.6
2007 55.4 15.4 12.3 9.7 8.8 9.2
2008 55.4 15.6 12.5 9.5 9.0 8.8
Source : Transport Research wing, Ministry of Road Transport & Highways, GOl
$eq |ü_¢πøwüHé‡
148
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ÄHé s√&é ùd|òº” (Global status Report on Road saftey) 2009 Á|üø±s¡+ Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ 12 \ø£ å \ eT+~ eTs¡ D Ï d ü T Ô + &É > ±, 5 ø√≥¢ eT+~ >±j·T|ü&TÉ ‘·THêïs¡T. 90 XÊ‘êìøÏ ô|>’ ± eTs¡D≤\T n\Œ eT]j·TT eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ Ä<ëj·T <˚XÊ˝À¢ dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± qyÓ÷<Ó’q yêVü≤Hê˝À¢ 48% yêVü≤Hê\T e÷Á‘·y˚T á <˚XÊ˝À¢ ñ+≥Tqï|üŒ{Ïø°, s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡ D ≤\T 90 XÊ‘êìøÏ ô|’ > ± ñ+&É ≥ + >∑ e THês¡ Ω + . uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s√&ÉT¶ uÛÁÑ <ä‘· düeTdü´ rÁe+>± ñ+~. ˇø£ÿ 2008 dü+e‘·‡s¡+˝ÀH˚ 4.8 \ø£å\ Á|üe÷<ë\T »s¡>∑>± 1.2 \ø£å\ eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. 5.2 \ø£å\ eT+~ >±j·T|ü&ܶs¡T. M]˝À #ê˝≤eT+~ n+>∑ $ø£\Ts¡T>± e÷sês¡T. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T˝À¢ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ eT+~ j·TTe≈£î\T ø±e&É+ eT]+‘· $cÕ<äø£s¡+. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T, >±j·÷\T, eTs¡D≤\T, yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\T s√&ÉT¶ HÓ{ŸesYÿ˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ 3.34 $T*j·THé øÏ˝ÀMT≥s¡¢ s√&éH{Ó ŸesYÿ‘√ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ ¬s+&Ée n‹ô|<ä› s√&ÉT¶ HÓ{ŸesYÿ ø£*–q <˚X¯+>± Á|üdæ~∆>±+∫+~. 1970 qT+&ç 2008 eT<Ûä´ yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ dü+K´ düTe÷s¡T 64 ¬s≥T¢ ô|]–+~. s√&ÉT¶ HÓ{ŸesYÿ eT÷&ÉT ¬s≥T¢ $düÔ]+∫+~. Bì‘√ bÕ≥T s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ dü+K´ Hê\T–+‘·\T ô|s¡>>∑ ±, M{Ïe\¢ >±j·÷\ bÕ\j˚T´ yê] dü+K´ 7 ¬s≥T¢ ôV≤∫Ã+∫+~. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ e\¢ eTs¡DÏ+#˚ yê] dü+K´ 8 ¬s≥¢≈£î ô|’>± ô|s¡&É>∑+ >∑eTHês¡Ω+. πø+Á<ä s√&ÉT¶ s¡yêD≤ s¡Vü≤<ës¡T\ eT+Á‹‘·« XÊK $&ÉT<ä\ #˚dæq ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2011˝À 4.97 \ø£å\ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T »]>±sTT. nq>± Á|ü‹ ì$TcÕìøÏ ˇø£ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä+ »s¡T>∑T‘√+~. 1,42,485 eTs¡DÏ+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ ø±s¡D+>± Á|ü‹ 3.7 ì$TcÕ\≈£î ˇø£s¡T #·ìb˛‘·THêïs¡T. 1999`2000˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ ø±s¡D+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯ õ&ç|æøÏ 3% qwüº+ »]–+~. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq Á|üe÷<ë\T ìwüŒ‹Ô 2001 qT+&ç dæús¡+>± ô|s¡T>∑T‘·÷ ek˛Ô+~. dü>∑≥Tq 100 s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ eTs¡DÏ+#˚ yê] dü+K´ 2001˝À 20 eT+~ <ëø±, 2008 Hê{ÏøÏ n~ 24.7≈£î ô|]–+~.
25`65 dü+e‘·‡sê\T 51.9 65 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’q 10.4 s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ eØZø£s¡D 2011 dü+e‘·‡s¡+˝À »]–q yÓTT‘·+Ô s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë˝À¢ 30.1% C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\ (National Highways) MT<ä, »s¡>±Z, yÓTT‘·Ô+ eTè‘·T˝À¢ 37.1% eT+~ C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\ MT<ä »]–q Á|üe÷<ë˝À¢ eTs¡DÏ+#ês¡T. C≤rj·T, sêh s¡Vü≤<ës¡T\T n~Ûø£ y˚>±ìøÏ nqTe⁄>± ñ+&É≥+‘√ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T, yê{Ï e\¢ dü+uÛ$Ñ +#˚ eTs¡D≤\T ôd‘’ +· m≈£îÿe>±H˚ ñ+≥THêïsTT.
1.6.3 ¬s’\T Á|üe÷<ë\T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ (Disaster Management Act) 2005 Ç∫Ãq ìs¡«#·q+ Ä<Ûës¡+>± ¬s’˝Ò« eT+Á‹‘·« XÊK ¬s’˝Ò« $|ü‘·TÔqT á $<Ûä+>± ìs¡«∫+∫+~. ªª¬s’˝Ò« $|ü‘·TÔ nq>±.... rÁe dü«uÛ≤e+ ø£*– s¬ ˝’ «Ò \ |ü]~Û˝À ˝Ò<ë s¬ ˝’ «Ò ø±s¡´ø£˝≤bÕìøÏ yÓ\T|ü\ Á|üø£è‹ ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ »]– nH˚ø£ ÁbÕD≤\T b˛e&ÜìøÏ ˝Ò<ë ô|<ä› dü+K´˝À Á|ü»\T rÁe+>± >±j·T|ü&É{≤ìøÏ eT]j·TT/ ˝Ò<ë Á{≤|òæø˘≈£î rÁe n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&ÜìøÏ, ô|<ä› m‘·TÔq Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·«/ Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ eT]j·TT Áô|’y˚≥T dü+düú\ düVü‰j·T+ ø√dü+ <ë]rùd rÁeyÓTÆq ¬s’\T Á|üe÷<äeTT uÛ≤s¡rj·T ¬s’˝Ò«\˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ $<Ûëq s¡÷|üø£\Œq≈£î H√&É˝Ÿ &çbÕs¡TºyÓT+≥T: uÛ≤s¡rj·T ¬s’˝Ò«\≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT ¬s’˝Ò« uÀs¡T¶˝Àì düTs¡øÏå‘ê $uÛ≤>∑+ (safety Department) s¡÷bı+~düTÔ+~. @<ÓH’ ê nyê+∫Û‘· |òTü ≥qqT s¬ ˝’ «Ò $|ü‘T· >Ô ± Á|üø{£ +Ï #˚ n~Ûø±sêìï »qs¡˝Ÿ y˚TH˚»sY, ndæôdº+{Ÿ »qs¡˝Ÿ y˚TH˚»sY, yê]<ä›s¡÷ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|ü&ÉT dæmdtz\≈£î Çdü÷Ô ¬s’˝Ò« uÀs¡T¶ nqTeT‹+∫+~.
1.6.4 $e÷q Á|üe÷<ë\T
$e÷q Á|üe÷<ë\T n$ »]π> rs¡T, |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·Tà n$ : 1. Äø±X¯+˝À ¬s+&ÉT $e÷Hê\T &Ûûø=≥Tºø√e&É+ (mid air collisions). s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T\T 2. Äø£dæàø£+>± uÛÑ÷$Tô|’ ~–b˛e&É+ (forced landings) πø+Á<ä s√&ÉT¶ s¡yêD≤ s¡Vü≤<ës¡T\ eT+Á‹‘·« XÊK 3. kÕ+πø‹ø£ ˝ÀbÕ\ ø±s¡D+>± ≈£L*b˛e&É+(Crash due ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 2011˝À ej·TdüT\ yêØ>± s√&ÉT¶ Á|üe÷<ä to technical snags). u≤~Û‘·T\ $esê\T.. 4. <äèwæ>º √#·s‘¡ · dü]>± ˝Òøb£ ˛e&É+ (poor visibility) e\q ej·TdüT Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T˝À¢ % $e÷Hê\T |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£L*b˛e&É+. 0`14 dü+e‘·‡sê\T 7.4 $e÷q Á|üe÷<ë\T @ düeTj·T+˝ÀHÓ’Hê, mø£ÿ&Ó’Hê 15`24 dü+e‘·‡sê\T 30.3
$eq |ü_¢πøwüHé‡
149
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃ. nsTT‘˚ $e÷HêÁX¯j÷· \≈£î 30 qT+&ç 40 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ #·T≥Tº |ü]~Û˝ÀH˚ m≈£îÿe »s¡>&∑ ÜìøÏ neø±X¯+ ñ +~. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $e÷q Á|üe÷<ë\T Á|ü<ëÛ q $e÷qÁX¯j÷· \ qT+&ç ãj·T\T <˚sT¡ ‘·Tqï|ü&ÉT ˝Ò<ë ˝≤´+&ç+>¥ ne⁄‘·Tqï|ü&˚ »]–q≥Tº nqTuÛyÑ ê\T yÓ\&¢ dç Tü HÔ êïsTT. $e÷q Á|üe÷<ë\T n&Ée⁄\T, ø=+&É ÁbÕ+‘ê\T, düeTTÁ<ë\T yÓTT<ä\>∑T düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ôd‘’ +· dü+uÛ$Ñ +#˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü ñ+~. ø±s¡D≤\T : $e÷q Á|üe÷<ë\T eTTK´+>± ô|\’ ≥T¢, msTTsY Á{≤|òøæ ˘ ø£+Á{À\s¡¢ e÷qe ‘·|Œæ <ë\ e\q, Á|üj÷· D+ eT<Ûä´˝À kÕ+πø‹ø£ ˝ÀbÕ\ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ø±s¡D+>± dü+uÛ$Ñ düT+Ô {≤sTT. ns¡T<äT>± ñÁ>∑yê<ä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ ≈£L&Ü $e÷q Á|üe÷<ë\T »s¡>e∑ #·TÃ.
1.6.5 >∑ì $|ü‘·TÔ\T(Mine Disasters) >∑qT\ #·≥º+ (Minies Act) 1965 $|ü‘·TÔqT 10 ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTqÆ Á|üe÷<ä (nyê+∫Û‘· |òüT≥q) #·s¡´>± ìs¡«∫+∫+~. 10 eT+~ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ÁbÕD qwüº+ dü+uÛÑ$+#˚ Á|üe÷<ë\qT á #·≥º+ Á|ü<Ûëq Á|üe÷<ä+>± eØZø£]+∫+~. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ >∑qT˝À¢ »]π> Á|üe÷<ë˝À¢ y˚˝≤~ eT+~ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. Á|ü‘˚´øÏ+∫, u§>∑TZ >∑qT\ ‘·e«ø£+, ø£]ƒq •\\ ‘·e«ø£|ü⁄ >∑qT˝À¢ m≈£îÿe ÁbÕD qwü+º »s¡T>∑T‘√+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n‹ô|<ä› >∑ì $|ü‘T· Ô 1975
&çôd+ãsY 27q dü+uÛÑ$+∫+~. |üqT\T ì*|æy˚dæq Ç+¬ø¢Hé e]ÿ+>¥ Á|ü<˚X¯+ qT+&ç ô|<ä› m‘·TÔq ˙s¡T HÓ≥Tºø=ì sêe&É+‘√ 375 eT+~ >∑ì ø±]à≈£î\T ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. á Á|üe÷<ä+ ;Vü‰sY˝Àì s¡a]j·÷ ÁbÕ+‘·+˝À >∑\ #·kÕï˝≤ ø±*j·TØ˝À »]–+~. &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ »qs¡˝Ÿ Ä|òt yÓTÆHé‡ ùd|ò”º (DGMS) >∑ì $|ü‘·TÔ\T, qcÕº\T, yê{Ï Á|üuÛ≤yê\qT ÁøÏ+~ $<Ûä+>± eØZø£]+∫+~. zô|Hé ø±dtº >∑qT˝À¢ ôd’&ébòÕ˝Ÿ uÛÑ÷>∑s¡“¤ >∑qT˝À¢ ô|’ ø£|ü, ôd’&ébòÕ˝Ÿ‡ >∑qT\ |æ\¢s¡T¢ ≈£L*b˛e&É+ msTTsY u≤¢dtº KìC≤ìï rdüT¬øfi‚¢ ‘ê&ÉT (rope haulage) $|òü\+ ø±e&É+ $<äT´‘Y düs¡|òüsê˝À ˝À|ü+ e\¢ »]π> Á|üe÷<ä+ >∑qT˝À¢ eT+≥\T »\ Á|üfi¯j·T+ >∑qT˝À¢ $k˛Œ¤≥Hê\T sêfi¯ó¢ ù|*, >±j·÷\T ø±e&É+ 1901 qT+&ç 2010 eT<Ûä´ 334 Á|ü<Ûëq >∑ì Á|üe÷<ë\T »s¡>∑>±, 3,672 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T.
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düq #˚ùd Äj·TT<Ûë\T (Weapons of Mass Destruction) e\¢ ø£*π>~ (4) 1) ÁbÕDqwüº+ 2) Ädæúqwüº+ 3) yê‘êes¡D qwüº+ 4) ô|’$ n˙ï 2. uÛÀbÕ˝Ÿ˝Àì <˚ì˝À s¡kÕj·Tìø£ yêj·TTe⁄ $|ü‘T· Ô »]–+~? 1) Ç+&çj·THé ÄsTT˝Ÿ &çb˛ (3) 2) m|òt.dæ.◊. 3) j·T÷ìj·THé ø±¬s’“&é bòÕ´ø£ºØ 4) HÓs√˝≤ø˘ ¬ø$Tø£˝Ÿ bòÕ´ø£ºØ
3. á ÁøÏ+~ yêì˝À e÷qe Áù|πs|æ‘· Á|üe÷<ä+ @~? (4) 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHêMT 3. es¡<ä 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 4. á ÁøÏ+~ yêì˝À ˇø£ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ 1) es¡<ä 2) uÛÑ÷ø£+|ü+ 3) ø£s¡Te⁄ 4) u≤+ãT Áù|\T&ÉT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(4)
150
5. Ä≥+u≤+ãT @ dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~? (2) 1. nDT dü+©q‘· 2. nDT$∫ä‹Ô 3. ô|’ ¬s+&É÷ 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 6. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT @ dü÷Á‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~? (1) 1. nDT dü+©q‘· 2. nDT $∫ä‹Ô 3. ô|’ ¬s+&É÷ 4. ô|’$ @M ø±e⁄ 7. Hê>∑kÕøÏ MT<ä Ä≥+u≤+ãTqT ¬s+&√kÕ] y˚dæq ‘˚B (1) 1) 06`08`1945 2) 09`08`1945 3) 06`08`1943 4) 09`08`1943 8. Væ≤s√w”e÷ MT<ä yÓTT<ä{ÏkÕ] Ä≥+u≤+ãT y˚dæq ‘˚B 1) 06`08`1945 (2) 2) 09`08`1945 3) 06`08`1943 4) 09`08`1943
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
VIII
. $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T/ #·s¡´\T 1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ 2. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ` dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ 3. kÕúìø£, sêh kÕúsTT dü+düú\ bÕÁ‘· 4. Á|ü»\ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ #˚‘· Á|üD≤[ø£
5. $|ü‘·TÔ düeTj·÷˝À¢ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T 6. ne•wüº HÓ’|ü⁄D≤´\T
1. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ (Community Planning for Disaster Management)
1.1 |ü]#·j·T+
düT•øÏå‘·T˝…’q ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#·&Éy˚T ø±≈£ î +&Ü, J$‘ê\qT ø±bÕ&˚ $\TyÓ ’ q Ädü T Ô \ T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É‘ês¡T. nbÕj·÷ìï ≈£î~+#·&É+˝À ≈£L&Ü ø£eT÷´ì{°\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. M] ne>±Vü≤q, bÕÁ‘· ˝Ò≈£î+&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ |ü]|üPs¡í+ ø±C≤\<äT. Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ ì]›wüº Á|ü<˚X¯+˝À yÓ’|üØ‘ê´\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üX¯$T+|üCÒùd #·s¡´\T #˚|ü≥º&ÜìøÏ kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° #˚‘·T\T ø£\|üe\dæ ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ $|ü‘T· Ô düŒ+<äq≈£î dü+ã+~Û+∫ $_Ûqï <äèø√ÿD≤\˝À ø£eT÷´ì{° kÕeTsêú´\qT ì]à+#ê\ì ã\+>± ø√s¡T≈£î+≥T+~. |ü\T s¡ø±˝ yÓ’|üØ‘ê´\qT düeTs¡úe+‘·+>± m<ä T s=ÿH˚ ìyês¡ D , ñ|ü X ¯ e Tq eT]j· T T dü q qï<ä ∆ ‘ · ≈ £ î nedüsy¡ TÓ qÆ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£\qT n_Ûeè~∆ #˚j÷· \ì ø£eT÷´ì{°\qT ø√s¡T‘√+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ <äøÏåD rs¡+ 2004 &çôd+ãsY 26q uÛ≤Ø düTHêMT ‘êøÏ&çøÏ >∑T¬s’+~. n‘·´+‘· ìs¡Tù|<ä\T, n≥º&ÉT>∑T esêZ \ yê¬ s ’ q eT‘· ‡ ´ø±s¡ T \T rÁe+>± qwü º b ˛j· ÷ s¡ T . ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ˇø£ ∫qï Á>±eTyÓTÆq kÕ$Tj·÷s¡ô|≥ºsTT e÷Á‘·+ s¡ø+åÏ #·ã&ç+~. kÕ$Tj·÷s¡ ô|≥ºsTT Á>±e÷ìøÏ <ä>sZ∑ >¡ ± ñqï Á>±e÷˝À¢ á Á>±e÷ìøÏ ø£+fÒ ◊<äT ¬s≥T¢ eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. kÕ$Tj·÷s¡ ô|≥ºsTT˝À nH˚ø£ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&É≥+ m˝≤ kÕ<Ûä´yÓTÆ+~? ‘·$Tfi¯Hê&ÉT Á|üuÛÑT‘·«+ ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ (j·TTmHé&|ç )æ düV≤ü ø±s¡+‘√ kÕ$Tj·÷s¡ô|≥ºsTT˝À $|ü‘·TÔ nbÕj·T ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|ü{Ϻ+~. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘‡· , XÀ<Ûqä eT]j·TT s¡øDå£ #·s´¡ \T, ‘=* ôV≤#·Ã]ø£ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À •ø£åD Çe«&É+ <ë«sê kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° Á|ü»\ kÕeTsêú´ìï ô|+#·&Éy˚T á ø±s¡´Áø£eT+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+. á Á>±e÷ìøÏ dü + ã+~Û + ∫q Á|ü » \≈£ î $|ü ‘ · T Ô dü q ï<ä ∆ ‘ · , Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e&É+˝À kÕúìø£ bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T düVü≤ø±s¡+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î kÕúìø£ ø£eT÷´ì{°j˚T >∑T+&Óø±j·T n+~+#êsTT. Bì‘√ $|ü‘·TÔqT m<äTs=ÿe&É+˝À kÕúìø£ e+{Ï~. m+<äTø£+fÒ.... ø£eT÷´ì{° dü«j·T+ b˛wüø£‘·«+ kÕ~Û+∫+~. ‘·<ë«sê Çø£ÿ&ç 1. yÓTT<ä{Ï Á|ü‹düŒ+<ä≈£î&ÉT (|òüdtº ¬skÕŒ+&ÉsY): $|ü‘·TÔ Á|ü»\T dü«\Œ e´e~Û˝ÀH˚ düeTs¡úe+‘·+>± düŒ+~+∫, $\TyÓ’q dü+uÛÑ$+#˚ Á|ü<˚X¯+ ø£eT÷´ì{°j˚T ø±ã{Ϻ, ‘=*>± ‘·eT Ä|ü⁄Ô\ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&ÉTø√>∑*>±s¡T. ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À düŒ+~+#˚~ ≈£L&Ü ø£eT÷´ì{°j˚T. dü+uÛÑ$+#˚, m≥Te+{Ï yÓ’|üØ‘ê´ì¬ø’Hê, ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT, nedüsêìï Ç~ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $|ü‘·TÔ 2. >∑]wüº düe÷#êsêìøÏ eqs¡T : ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT, $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q ‘·ø£åD nq+‘·s¡+ Ä dü+uÛ$Ñ +∫q|ü&ÉT Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚yês¡T $TqVü‰ ÁbÕ+‘êìøÏ bıs¡T>∑Tq ñqï yês¡T ˝Ò<ë ø£eT÷´ì{° Á|ü»˝Ò ‘=*>± eT¬ses¡÷ nø£ÿ&çøÏ dü+ã+~Û+∫q n‘·T´‘·ÔeT ˝Ò<ë Á|ü‹düŒ+~kÕÔs¡T. Á|üuÛ≤$‘· Á|ü»\T kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T ˝Ò<ë düeTÁ>∑yÓTÆq ‘êC≤ düe÷#êsêìï Çe«˝Òs¡T. @<Ó’Hê Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú (mHéJz)\ qT+&ç @<Ó’Hê düVü≤ø±s¡+ 3. $|ü‘·TÔ\qT m<äTs=ÿH˚ kÕúìø£ j·T+Á‘ê+>±\T : n‘·´~Ûø£ ø√s¡ø£ eTT+<äT kÕ<Ûës¡D+>± kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° Á|ü»˝Ò ‘=* XÊ‘·+ $|ü‘·TÔ\T |ü⁄qsêeè‘·eTe⁄‘·T+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, Á|ü ‹ dü Œ +<ä ≈ £ î \T (¬ s kÕŒ+&É s ¡ T ¢ ) ne⁄‘ês¡ T . $|ü ‘ · T Ô ‘·sê\ã&ç n_Ûeè~∆ #˚düT≈£î+≥÷ edüTÔqï $|ü‘·TÔ\qT dü+uÛÑ$+#·&ÜìøÏ ø=~› >∑+≥\ eTT+<äT, ø=~› >∑+≥\ ‘·s¡Tyê‘· m<ä T s=ÿH˚ kÕ+Á|ü < ëj· T ã<ä ∆ y Ó T Æ q j· T +Á‘ê+>±\T e´e~Û J$‘ê\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ, >±j·÷\T ‘·>∑\≈£î+&Ü m\¢|ü&É÷ ñ+{≤sTT. Ç~ kÕúìø£ yê‘êes¡D+˝À #·÷&É{≤ìøÏ m+‘√ øÏ¢wüºyÓTÆq, $\TyÓ’q düeTj·T+ ne⁄‘·T+~. . n‘·´+‘· ‘·ø£åD+ düŒ+~+#˚ j·T+Á‘ê+>∑+ ne⁄‘·T+~. $|ü‘T· Ô dü+uÛ$Ñ +∫q dü˝ú ≤ìøÏ yÓ\T|ü\ qT+&ç e#˚à düV≤ü ø±s¡+ Bìì kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ eT]+‘· n_Ûeè~∆ |üs#¡ ê*. #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ ø=+‘· düeTj·T|ü&TÉ ‘·T+~. Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢
1.2 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î ø£eT÷´ì{°j˚T >∑T+&Óø±j·T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
153
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. dü« Á|üjÓ÷»q+˝À dü«j·T+ düVü‰j·T+ : $|ü‘·TÔ\ e+{Ï dü + <ä s ꓤ ˝ ˝À yÓ \ T|ü * dü V ü ≤ ø±s¡ + ô|’ n~Û ø £ + >± Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü ø£eT÷´ì{° ‘·ø£åDy˚T düŒ+~+#·&É+ düVü≤» \ø£åD+.
1.3 bÕsƒ ¡ X Ê\, Ç+{Ï e <ä › uÛ Ñ Á <ä ‘ ê dü÷Á‘ê\T
3. bÕsƒ¡XÊ\\qT s¡B›>± ñ+&˚ s¡Vü≤<ës¡T\T, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T, s¬ ˝’ «Ò Á{≤≈£î\T, ÄdüŒÁ‘·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #·÷&É≥+ 4. bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ìsêàD≤‘·àø£, ìsêàD≤‘·àøπ ‘·s¡ düTs¡ø‘åÏ ‘· ê«ìï ø±bÕ&É≥+.
1.3.2 bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ dü+uÛÑ$+#˚ e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\T
2001 »qe] 26q >∑ T »sê‘Y ˝ À dü + uÛ Ñ $ +∫q uÛÑ÷ø£+|ü+˝À 971 eT+~ $<ë´s¡Tú\T, 31 eT+~ ñ bÕ<Ûë´j·TT\T eTs¡D+Ï #ês¡T. ã\V”≤qyÓTqÆ ø£≥&º Ü\ ø±s¡D+>± 1884 bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\T ≈£î|üŒ≈£L*b˛j·÷sTT. uÛÑTCŸ |ü≥ºD+˝Àì Çs¡T¬ø’q M~Û qT+&ç >∑D‘·+Á‘· y˚&ÉTø£˝À¢ bÕ˝§Zq&ÜìøÏ e÷]Ã+>¥ #˚düT≈£î+≥÷ yÓfi¯ó‘·Tqï 300 eT+~ $<ë´s¡Tú\T M~ÛøÏ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ ñqï uÛÑeHê\T ≈£L*, yê]ô|’ |ü&≥É +‘√ eTs¡D+Ï #ês¡T. uÛ÷Ñ $T ø£+|æ+#·&+É ÁbÕs¡+_Û+#·>±H˚, u≤+ãT ù|*q≥T¢ uÛÑj·T|ü&ç #ê˝≤ eT+~ |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê˝À¢øÏ |üs¡T>∑T\T rdæq≥Tº yês¡Ô\T e#êÃsTT. 2008 y˚T 12q #Ó’Hê˝À dü+uÛÑ$+∫q uÛÑ÷ø£+|ü+˝À ≈£L&Ü 900 eT+~øÏ ô|>’ ± ôV≤’ dü÷ÿ\T $<ë´s¡T\ú T #·ìb˛j·÷s¡T. á ¬s+&ÉT |òüT≥q\T ìsêàD≤‘·àø£+>±, ìsêàDÒ‘·s¡+>± ≈£L&Ü düTs¡øÏå‘·yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\\T ñ+&Ée\dæq nedüsêìï >∑Ts¡TÔ #˚düTÔHêïsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·&É+‘√ bÕ≥T bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ôd’‘·+ dæ<ä∆+>± ñ+fÒ nH˚ø£ $\TyÓ’q ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&Ée#·TÃ. bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´s¡T\ú T <äTs¡“\¤ ‘ê«ìï Á|ü‹_+_+#˚ eTs=ø£ dü+|òüT≥q 2004 p˝…’ 16q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ˝≤sY¶ ø£èwüí dü÷ÿ˝Ÿ˝À »]–+~. á bÕsƒ¡XÊ\˝À dü+uÛÑ$+∫q n–ï Á|üe÷<ä+˝À 93 eT+~ $<ë´s¡Tú\T düJe <äVü≤qeTj·÷´s¡T. Ms¡+‘ê 11 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT ˝À|ü⁄ yêπs. ô|’ dü + |ò ü T ≥q\T bÕsƒ ¡ X Ê\ ìsê«Vü ≤ ≈£ î \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡T\ú ≈£î bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ düTs¡ø‘åÏ · yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&É≥+ô|’ ø=ìï bÕsƒê\T H˚sT¡ Œ‘·THêïsTT. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ $|ü‘·TÔ\T eTT+<äT>±H˚ ôV≤#·Ã]+∫ sêe⁄. ø±ã{Ϻ, düTs¡øÏå‘·yÓTÆq |ü]düsê\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+˝À eTq˝À Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø° bÕÁ‘· ñ+≥T+~.
1. yê]¸ø√‘· ‡ yê\ dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± n–ï Á|ü e ÷<ë\T, ‘=øÏÿdü˝≤≥\T 2. $Vü‰s¡j·÷Á‘·˝À¢ »]π> Á|üe÷<ë\T 3. bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À »]π> n–ï Á|üe÷<ë\T 4. ñÁ>∑yê<ä <ë&ç 5. øÏ&Üï|æ+>¥ 6. ñ<˚›X¯ |üPs¡«ø£+>± »]π> Væ≤+kÕ‘·àø£ <ë&ç 7. $wü|üP]‘· ÄVü‰s¡+ 8. Á|üj·÷D≤\ dü+<äs¡“¤+>± »]π> Á|üe÷<ë\T düTs¡øÏå‘·yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+ ñ+&Ü\+fÒ, bÕsƒ¡XÊ\≈£î, Ç+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*. <ëìe\q $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>± dü+uÛÑ$+#˚ qwüº+ ≈£î~+#·ã&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£˝À ñ+&Ée\dæq ÄeX¯´ø£ n+XÊ\T 1. bÕsƒX¡ Ê\ j·÷»e÷Hê´ìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+, ÄeX¯´ø£‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·T&É+: bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚ùd eTT+<äT Á|æì‡bÕ˝Ÿ, yÓ’dt Á|æì‡bÕ˝Ÿ, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´+, |ü ] bÕ\Hê dæ ã “+~, ñbÕ<Û ë ´j· T T\T, $<ë´]ú Hêj·T≈£î\‘√ ne>±Vü≤Hê ø±s¡´Áø£eT+ @sêŒ≥T #˚dæ Á|üD≤[ø£ ÁbÕeTTK´‘·qT n+<ä]ø° ‘Ó*ùd˝≤ #˚j·÷*. 2. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° @sêŒ≥T : á ø£$T{° düuÛÑT´\T bÕsƒX¡ Ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üD≤[ø£≈î£ e÷s¡ìZ sπ X› ø¯ ‘£ «· + eVæ≤+#·&É+˝À, Á|üD≤[ø£qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+˝À |üP]Ô u≤<Û´ä ‘· ø£*– ñ+{≤s¡T. bÕsƒX¡ Ê\˝À Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü e÷ø˘Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#˚ u≤<Û´ä ‘· ≈£L&Ü M]<˚. á ø£$T{°øÏ Á|æì‡bÕ˝Ÿ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T 1.3.1 Ç+{Ï e<ä,› bÕsƒX¡ Ê\ e<ä› #˚|≥ü eº \dæq ø=ìï $<ë´]ú ì /$<ë´]ú Hêj· T ≈£ î \T, ‘· * ¢ < ä + Á&É T \T ñ eTÚ*ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T bÕ<Ûë´j·TT\ nk˛dæj˚TwüHé Á|ü‹ì<ÛäT\T, mHéJz\T, 1. _Ûqï s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\ô|’ bÕsƒ¡XÊ\˝À, Ç+{Ï e<ä› dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡, e÷¬sÿ{Ÿ ÁfÒ&ÉsY nk˛dæj˚TwüHé, mHédædæ, ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+ mHémdtmdt, kÂÿ≥T¢ ¬>’&ÉT‡, HÓÁVüA j·TTeπø+Á<ä dü+|òüT≥q yÓTT<ä\>∑T yê\+{°s¡T¢ düuÛÑT´\T>± ñ+&Ü*. 2. bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
154
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. yÓ’|üØ‘ê´ìï >∑T]Ô+∫, n+#·Hê y˚j·T&É+: bÕsƒ¡XÊ\\T $|ü‘·TÔ >∑Ts¡j˚T´ neø±X¯+ ñ+<äì, bÕsƒ¡XÊ\\ j·÷»e÷q´+‘√ bÕ≥T n+<ä]ø° ‘Ó*j·TCÒjT· &É+ #ê˝≤ eTTK´+. bÕsƒ¡XÊ\\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷ù| ìsêàD≤‘·àø£ yÓ’|üØ‘ê´\T (ã\V”≤qyÓTÆq ø±+Áø°≥T ìsêàD≤\T) ø£ | t u Às¡ T ¶ \ T, ã\T“\T, bÕsƒ ¡ X Ê\˝Àì Á{À|ò ” \ T, ˝ÒuÀπs≥Ø\˝À ñqï s¡kÕj·THê\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ñqï Á|ü<˚XÊ\T e+{Ï ìsêàDÒ‘·s¡ yÓ’|üØ‘ê´\qT >∑T]Ô+∫, n+#·Hê y˚j·÷*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î : e&√<äs¡ ÁbÕ+‘·+ uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñ qï Á|ü<˚X¯+˝À ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ, nø£ÿ&ç bÕsƒ¡XÊ\\T es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT¢, uÛÑ÷ø£+bÕ\ e+{Ï yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düqï<ä‘∆ q· T ø£*– ñ+&Ü*. düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\‘√ bÕ≥T n–ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò<ë s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T e+{Ï e÷qe ø±s¡ø£ yÓ|’ Øü ‘ê´\ eTT|ü⁄ŒqT ≈£L&Ü ø£*– ñ+{≤sTT. uÛ≤Ø esê¸\T, ‘˚*ø£bÕ{Ï Á|üø£+|üq\≈£î uÛÑeHê\T ≈£L*q |òüT≥q\T nH˚ø£ ñ HêïsTT. n+<äTe\¢ bÕsƒX¡ Ê\\ ìsêàD uÛÁÑ <ä‘q· T ≈£L&Ü |ü]o*+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\ uÛÑÁ<ä‘·qT n+#·Hê y˚ùd+<äT≈£î Ádüºø£Ãs¡˝Ÿ Ç+»˙s¡T ˝Ò<ë dæ$˝Ÿ Ç+»˙s¡T düVü‰j·T+ rdüTø√yê*. 4. e÷qe eqs¡T\, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ C≤_‘ê: $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq˝À e÷qe, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T #ê˝≤ eTTK´ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT >∑T]Ô+∫, C≤_‘ê s¡÷bı+~+#ê*. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡˝À •ø£åD bı+~qyês¡T, XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åø£ #·s´¡ \T dæã“+~, n–ïe÷|üø£ dæã“+~ yÓTT<ä\>∑T e÷qe eqs¡ T \ C≤_‘êqT dæ < ä ∆ + >± ñ+#· T ø√yê*. ñ bÕ<Û ë ´j· T T\T, uÀ<Û ä H ˚ ‘ · s ¡ dæ ã “+~, d” ì j· T s¡ T $<ë´s¡Tú\≈£î ô|’ n+XÊ\˝À •ø£åD Çyê«*. ì#ÓÃq\T, ‘êfi¯ófl, eT+≥\qT ÄπsŒ |ü]ø£sê\T, Áôdº#·s¡T¢, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ u≤≈£î‡, ø£eT÷´ìπøwüHé‡ e´edüú yÓTT<ä\>∑T uÛÖ‹ø£ eqs¡T\qT bÕsƒX¡ Ê\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. @<ÓH’ ê n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT dü+Á|ü~+#·&ÜìøÏ ÄdüŒÁ‘·T\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ë\T/ øÏ¢ì≈£îÿ\T/ &çôdŒq¸Ø\T, b˛©düT ùdºwüHé e+{Ï yê{Ï C≤_‘ê qT dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√yê*. 5. e÷´|æ+>¥: ∫qï |æ\¢\T, Ç‘·s¡ dæã“+~ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ, n+<äTu≤≥T˝À ñ qï eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ e÷´|æ+>¥ ø£düs¡‘·TÔ m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. $_Ûqï nedüsê\≈£î ‘·>∑Z≥Tº>± Hê\T>∑T _ÛqïyÓTÆq e÷´|ü⁄\T ñHêïsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
155
m. k˛wü˝Ÿ e÷´|ü⁄: Ç~ bÕsƒ¡XÊ\ uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷bÕìï $e]düTÔ+~. á e÷´|ü⁄ 1. bÕsƒ¡XÊ\˝À ñqï |üø±ÿ, ÄsYdædæ, ô|+≈£î\T ø£*–q ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T 2. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì dæã“+~ >∑~ 3. bÕsƒX¡ Ê\˝Àì |òõæ ø˘‡, ø¬ $TÁd”,º ãj·÷\J, ¨+ôdH’ ‡é yÓTT<ä\>∑T Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T 4. bÕsƒ¡XÊ\ ø±´+{°qT, bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eTTK´yÓTÆq Á|ü<˚X¯+ 5. bÕsƒX¡ Ê\ Äes¡D+˝À ñqï Ä≥ dü˝ú ≤\T, ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü÷∫düTÔ+~. _. eqs¡T\ e÷´|ü⁄ : $|ü‘T· Ô dü+<äs“¡ +¤ ˝À ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#˚ $<Û+ä >± nìï s¡ø±\ e÷qe, uÛÖ‹ø£ eqs¡T\ C≤_‘êqT Ç+<äT˝À bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T. dæ. <äTs¡“¤\‘·« e÷´|ü⁄ : bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+˝À ñqï <äTs¡“¤\ Á|ü<˚XÊ\qT #·÷|ü⁄‘·T+~. 1. Á|ü ‹ ‘· s ¡ > ∑ ‹ >∑ ~ øÏ dü + ã+~Û + ∫q e÷´|ü ⁄ ˝À n+<äT˝Àì |æ\¢\T, yê] $esê\qT ($<ë´]úì, $<ë´s¡ T ú \ T, n+>∑ y Ó ’ ø £ \ ´+ ø£ * –q yês¡ T , ã\V”≤qT\T,yÓTT<ä\>∑Tyês¡T) >∑T]Ô+#ê*. 2. bÕsƒ¡XÊ\˝À ã\V”≤qyÓTÆq ìsêàD≤\T ø£*– ñqï ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T, ø±´+{°qT¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì dü÷∫düTÔ+~. 3. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì yÓTsTTHé dæ«#YuÀs¡T¶ ñqï Á|ü<˚XÊìï, 4. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì ˝À‘·≥Tº Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]ÔdüTÔ+~. &ç. bÕsƒX¡ Ê\˝Àì düTs¡ø‘åÏ · Á|ü<X˚ ¯ eT]j·TT U≤∞ #˚ùd e÷s¡+Z jÓTTø£ÿ #ês¡Tº 1. düTs¡øÏå‘·yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]ÔdüTÔ+~ 2. |æ\\¢ T, dæã“+~ ÄÁX¯jT· + bı+<ä&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚XÊ\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. 3. U≤∞ #˚ùd e÷s¡Z|ü⁄ #ês¡Tº yÓTT‘·Ô+ uÛÑeHêìï, uÛ Ñ e q+˝Àì øÏ { Ï ø ° \ T, ‘· \ T|ü ⁄ \T, ãVæ ≤ s¡ + >∑ Á|ü<X˚ Ê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì düŒwü+º >± #·÷|ædTü +Ô ~.. 4. n–ï Á|üe÷<ä+/ uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT ‘·|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ nqT>∑TD+>± ãj·T≥≈£î yÓfi‚¢ <ë]ì düŒwüº+>± #·÷|ædüTÔ+~. 5. bÕsƒX¡ Ê\˝À ñqï ãj·T≥≈£î yÓfi¢‚ e÷sêZ\qT u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ\‘√ düŒwüº+>± #·÷|ædüTÔ+~. 6. dæ<ä∆+ #˚dæq e÷´|ü⁄\qT bÕsƒ¡XÊ\˝Àì eTTK´yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\˝À Á|ü<ä]Ù+#·&É+.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
7. ãj·T≥≈£î yÓfi‚¢ e÷sêZ\˝À @<Ó’Hê <Óã“‹qï|ü&ÉT Á|ü‘ê´e÷ïj·T e÷sêZ\qT ≈£L&Ü dü÷∫+#ê*.
1.4 $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ãè+<ë\ @sêŒ≥T, •ø£åD
1.5 ìyês¡D, ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\T 1.5.1 ñ|üX¯eTq+ (Mitigation)ìs¡«#·q+ :
$|ü‘T· Ô ˝Ò<ë rÁeyÓTqÆ $|ü‘T· Ô jÓTTø£ÿ Á|üu≤Û yêìï ø£ìwü+º #˚j·T&ÜìøÏ #˚|üfÒº m≥Te+{Ï #·s¡´HÓ’Hê ñ|üX¯eTq+ n+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\˝À ÁøÏ+~ yê{Ïì @sêŒ≥T (Mitigation as we know refers to 'Any measure taken to minimize the impact of a disaster or potential disaster) #˚j·÷*. ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT, $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>± 1. ne>±Vü≤Hê ø£\Œq ãè+<ä+ (Awareness Genera tion ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü #˚|ü≥ºe#·TÃ. nsTT‘˚, rÁeyÓTÆq Team) $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü #˚|üfÒº #·s¡´\πø ñ|üX¯eTq #·s¡´\T 2. ôV≤#·Ã]ø£\T, düe÷#êsêìï #Ós¡y˚ùd ãè+<ä+ (Warn- nH˚ |ü<ëìï ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ing and Information Dissemination Team) 1.5.2 ñ|üX¯eTq #·s¡´\ ÁbÕ<Ûëq´‘· 3. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘ê‡ ãè+<ä+ (First Aid Team) düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ø£eT÷´ì{°\qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ eT]j·TT 4. XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\ ãè+<ä+ (Search ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\qT ≈£î~+#·&É+ <ë«sê ñ|üX¯eTq #·s¡´\T Rescue Team) Á|ü»\≈£î y˚T\T #˚kÕÔsTT. Çø£ÿ&É ø=ìï ñ|üX¯eTq #·s¡´\T 1.4.1 Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ e<ä› ñ+&Ée\dæq $|ü‘·TÔ Çe«ã&ܶsTT. n$: øÏ≥Tº q÷‘·q+>± ì]àdüTÔqï ˝Ò<ë ]ù|s¡T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï uÛÑeHê\≈£î ø£]ƒq uÛÑeq ìsêàD ìã+<Ûäq\qT neT\T Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ Ç+{Ï e<ä› ˇø£ $|ü‘·TÔ dü|ü¢jYT øÏ≥TºqT #˚j·T&É+, es¡<ä\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ @sêŒ≥T¢ #˚j·T&É+, ñ+#·Tø√yê*. Ä øÏ≥Tº $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ≈£î≥T+u≤ìøÏ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ Á|üe÷D≤\qT neT\T #˚jT· &É+, düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘·TbòÕqT ˝Ò<ë uÛÑ÷ø£+|ü+ ô|qT>±\T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ $<Ûä+>± |ü{Ïwüº |üs¡#·&É+. e∫Ãq|ü&ÉT $<äT´‘Y düs|¡ süò ê ì*∫b˛sTT, ‘ê>∑T˙s¡T ø£\Twæ‘+· >∑èVü‰\qT Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq ÁbÕ+‘ê\≈£î <ä÷s¡+>± ø±e#·TÃ. ã\yÓTÆq á<äTs¡T>±\T\T ˝Ò<ë es¡<ä\T e∫Ãq|ü&ÉT ì]à+#·Tø√e&É+ ø=Hêïfi¯¢bÕ≥T Ç+{Ïì e~* <ä÷s¡+>± ñ+&Ée\dæ edüTÔ+~. Ç≥Te+{Ï dü e Tj· ÷ ˝À¢ me]øÏ yês¡ T yê] MT<ä H ˚ ã\yÓTÆq >±\\T ˝Ò<ë uÛÑ÷ Á|üø£+|üq\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ ñ+≥T+~. n|ü&ÉT $|ü‘·TÔ øÏ≥Tº m+‘·>±H√ $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·« uÛÑeHê\≈£î ¬sÁ{À|òæ{Ï+>¥ #˚sTT+#·&É+ dü V ü ‰ j· T |ü & É T ‘· T +~. $|ü ‘ · T Ô øÏ ≥ Tº q T mqï&É ÷ ñ |ü\T s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\ eTT|ü⁄Œ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À |üjÓ÷–+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ sêø£b˛e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° Á|ü»\≈£î ø£eT÷´ì{° ôw\ºs¡T¢ ì]à+#·&É+ m\¢|ü&É÷ dæ<ä∆+>± ñ+#·Tø√e&É+ eT+∫~. 1.5.3 ñ|üX¯eTq #·s¡´\ e\¢ Á|üjÓ÷»Hê\T $|ü‘·TÔ øÏ≥Tº˝À ñ+&Ée\dæq$. bı&ç <äTdüTÔ\T 1. ÄdæÔ, ÁbÕD qcÕº\qT ≈£î~+#·&É+ <ë«sê ø£eT÷´ì{°\T düTs¡øÏå‘·+>± ñ+&˚˝≤ #˚kÕÔsTT. Á&Ó’ |ü⁄&é edüTÔe⁄\T, ‘ê>∑T˙s¡T 2. $|ü‘·TÔ\ qT+&ç e´≈£îÔ\T, ø£eT÷´ì{°\T y˚>∑+>± eTTK´yÓTÆq &Ü≈£î´yÓT+≥T¢ ø√\T≈£îH˚˝≤ #˚kÕÔsTT. u≤´≥Ø\T, {≤]Ã˝…’≥T¢, Á{≤ì‡düºsY πs&çjÓ÷ 3. Á|üuÛÑT‘·«+, ø£eT÷´ì{°\ô|’ $|ü‘·TÔ\ Ä]úø£ Á|üuÛ≤yêìï Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ u≤≈£î‡ ‘·–ZkÕÔsTT. »ãT“ |ü&çq yê]øÏ, yê´~ÛÁ>∑düTÔ\≈£î nedüs¡yÓTÆq $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT q<äT\≈£î Äqø£≥º\ eT+<äT\T ìsêàD+, Á|üdTü ‘Ô +· ñqï uÛeÑ Hê\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ e+{Ï ÇwüºyÓTÆq u§eTà\T, Ä≥ edüTÔe⁄\T ìsêàD≤‘·àø£ #·s¡´\T eT]j·TT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À •ø£åD, uÛÑ÷ <äT|üŒ{Ï, ~+&ÉT $ìjÓ÷>±ìï Áø£eTãB›ø£]+#·&É+, Á|üC≤ $<ä´ yÓTT<ä\>∑T ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\ bòı{À\T, ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄ bò˛{À\T ìsêàD≤‘·àπø‘·s¡ #·s¡´\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
156
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
1.5.4 n+‘·sê®rj·T düV≤ü » $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+ Bs¡Èø±*ø£ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. n+<äTe\¢ yê{Ïì $|ü‘·TÔ ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D nôd+;¢ 1990e <äXÊu≤›ìï n+‘·sê®rj·T düVü≤» $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+(International Decade for Natural Disaster Reduction)>± 1989 &çôd+ãsY 22q Á|üø£{Ï+∫+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, düTHêMT\T, es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘ê\T, n–ï|üs«¡ ‘· $k˛Œ¤≥Hê\T, ø£sT¡ e⁄\T, $T&É‘\· <ä+&ÉT\ <ë&ÉT\T, Ç‘·s¡ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ e\¢ »]π> ÁbÕD, ÄdæÔ qcÕº\qT, kÕe÷õø£, Ä]úø£ n+‘·sêj·÷\qT ‘·–Z+#·&Éy˚T Bì Á|ü<Ûëq ñ <˚›X¯+. á \øå±´ìï kÕ~Û+#˚+<äT≈£î C…˙yê˝Àì ◊ø£´sê»´dü$T‹ Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+˝À Á|ü‘˚´ø£ ôdÁø£fÒ]j·T{ŸqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. n+‘·sê®rj·T düVü≤» $|ü‘·TÔ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊu≤›ìï |ü⁄s¡dÿü ]+#·T≈£îì 1994 y˚T 23 qT+&ç 27 es¡≈î£ »bÕHé˝Àì jÓ÷ø√Vü‰e÷ q>∑s+¡ ˝À »]–q Á|ü|+ü #· düV≤ü » $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ dü<ädüT‡ »]–+~. á dü<ädüT‡ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\≈£î ˇø£ dü+<˚XÊìï∫Ã+~. <ëìH˚ jÓ÷ø√Vü‰e÷ dü+<˚X¯+ (Yokohama message) n+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq eP´Vü‰\˝À <äè&ÛÉyÓTÆq e÷s¡TŒ sêe\dæq nedüsêìï á dü+<˚X¯+ H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<䛑·, düVü‰j·T+ (disaster prevention, mitigation, prepared-ness and relief) nH˚ Hê\T>∑T n+XÊ\qT ìs¡+‘·s¡ n_Ûeè~∆ $<ÛëHê\qT neT\T #˚j·T&É+ <ë«sê ø=qkÕ–+#ê\ì H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. á Hê\T>∑T n+XÊ\T |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åD, ìs¡+‘·s¡ n_Ûeè~∆‘√ ø£*|æ n+‘·s¡Z‘·+>± ˇø£<ëìø=ø£{Ï n‘·´+‘· <ä>∑Zs¡ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ Á|ü|ü+#·<˚XÊ\T á Hê\T>∑T n+XÊ\qT ‘·eT n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\˝À »‘·#˚]Ã, ø£eT÷´ì{°, ñ|ü ÁbÕ+‘·, ÁbÕ+‘·, C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T kÕúsTT˝À¢ düeTs¡úe+‘·+>± neT\j˚T´˝≤ #·s¡´\T #˚|ü{≤º\ì jÓ÷ø√¨e÷ dü+<˚X+¯ ìπs•› +∫+~. <äTs¡“\¤ ‘·« ≈£î~+|ü⁄ (vulnerability reduction) \øå±´\T, ñ<˚›XÊ\ kÕ<Ûäq˝À $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq (disaster response) ø£+fÒ $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñ |üX¯eTq, dü+dæ<ä∆‘·\T m+‘√ ñ‘·ÔeTyÓTÆq$. ˇπø |ü]e÷D rÁe‘· ø£*–q uÛÑ÷ø£+bÕ\ $wüj·T+˝À uÛ≤s¡‘Y‘√ nyÓT]ø±, »bÕHé˝qT b˛*ùdÔ, Çø£ÿ&ç ø£+fÒ Ä ¬s+&ÉT <˚XÊ˝˝À ÁbÕD qwü+º #ê˝≤ dü«\Œ+>± ñqï≥Tº düŒwüeº Te⁄‘·T+~. nyÓT]ø±, »bÕHé\˝À dü+dæ<ä∆‘· (Preparedness) ñ‘·ÔeT+>± ñ+&É≥y˚T BìøÏ ø±s¡D+.
ìs¡«Vü≤D‘√ düMTø£è‘·+ #˚j÷· *. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·q n_Ûeè~∆ eP´Vü≤+˝À ñ|üX¯eTq+(mitigation), ìyês¡D (prevention) \qT ÄeX¯´ø£ n+XÊ\T(essential components)>± #˚|ü{Ϻ+~. <ëìøÏ nqT>∑TD+>± 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ Á|ü‘˚´ø£+>± ˇø£ n<Ûë´j·÷ìï πø{≤sTT+#ês¡T. n_Ûeè~∆ Á|üÁøÏj·T˝À ñ|üX¯eTHêìï #=|æŒ+#·ø£b˛‘˚ n_Ûeè~∆ ìs¡+‘·s¡+ ø=qkÕ>∑<äH˚ yêdüÔyêìï 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ H=øÏÿ #Ó|æŒ+~.
1.5.6 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄
1.5.5 $|ü‘T· Ô eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄qT n_Ûeè~∆ eP´Vü≤+˝À uÛ≤>∑+ #˚j·T&É+ ìyês¡D eT]j·TT ñ|üXe¯ Tq #·s´¡ \T uÛÁÑ <ä‘· $wüjT· +˝À
$eq |ü_¢πøwüHé‡
157
yÓ’|üØ‘·´ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\ìï+{Ï˝Àq÷ eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú\(early warning systems)qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ ‘=* ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«\ì 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ìπs›•+∫+~. ÁbÕD≤\T, ÄdüTÔ\qT ø±bÕ&É{+ ø√dü+ nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«\ì ù|s=ÿ+~. Ç+<äTø√dü+ $|ü‘·TÔ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄, ø£eT÷´ì{°\qT nÁ|üeT‘·+Ô #˚jT· &É+ ø√dü+ XÊÁdü,Ô kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+<äì H=øÏÿ #Ó|æŒ+~. <äTs¡“\¤ ‘·«+ ø£*–q ø£eT÷´ì{°\≈£î $|ü‘T· Ô ôV≤#·Ã]ø£\qT ø£∫Ñ·+>±, düø±\+˝À #˚sy¡ ù˚ d+<äT≈£î Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ düŒwüº+ #˚dæ+~. uÛÑ÷ø£+bÕ\T, es¡<ä\T, ø£s¡Te⁄, düTHê$T, ôd’ø√¢qT¢, ø±]Ã#·TÃ\T, s¡kÕj·Tq, nDT, C…’$ø£ $|ü‘·TÔ\≈£î dü + ã+~Û + ∫q $|ü ‘ · T Ô nbÕj· T ≈£ î ~+|ü ⁄ j·T+Á‘ê+>±\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. Ç+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq qMø£s¡D kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT, yê{Ï nqTe]Ô‘ê\qT #˚|ü{≤º\ì ≈£L&Ü dü÷∫+#·&É+ »]–+~. nìï Á|ü<Ûëq |ü<∏äø±\˝À $|ü‘·TÔ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄qT πø+ÁBø£]+#·e\dæq eTTK´yÓTÆq n+X¯+>± #˚j·÷\ì düŒwüº+ #˚dæ+~. n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\T, $<ÛëHê\ s¡÷|üø\£ Œq˝À $|ü‘T· Ô nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê\ì ù|s=ÿ+~. ø±ã{Ϻ, ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#˚ düeTj·T+˝À Ä |ü<∏äø±\ e\¢ $|ü‘·TÔ nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ô|’ m≥Te+{Ï Á|ü u Û ≤ e+ ñ+≥T+~, $|ü ‘ · T Ô \ ñ |üX¯eTHê( mitigation)ìï @ $<Ûä+>± |ü<∏äø±˝À¢ #˚s¡Ãe#·Tà nH˚ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê\ì 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ düŒwüº+ #˚dæ+~.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
<˚X¯+˝Àì yÓ’|üØ‘·´ |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À <äTs¡“\‘ê«ìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î $|ü‘T· Ô nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄(Disaster risk reduction)qT nìï Á|ü<Ûëq |ü<∏äø±\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫, dü s √«‘· ÿ èwü º |ü < ∏ ä ø ±\( flagship schemes )˝À #=|æŒ+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|ü‘˚´øÏ+∫ uÛÑ÷ø£+|ü |”&ç‘· ÁbÕ+‘ê\˝À bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeHê\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î uÛÑs√kÕ ø£*Œ+#·&É+. 12e |ü + #· e s¡ ¸ Á|ü D ≤[ø£ ø±\+˝À kÕeTs¡ ú ´ ìsêàD≤( Capacity building )ìï n_Û e è~∆ ø Ï dü + ã+~Û + ∫q ˇø£ eTTK´yÓ T Æ q n+X¯ + >± Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. ø£eT÷´ì{° ne>±Vü≤q, kÕeTs¡ú´ ìsêàD≤ìï C≤rj·T, sêh, õ˝≤¢ eT]j·TT Á>±eT kÕúsTT\ìï+{Ï˝Àq÷ #˚|ü{≤º\ì 12e Á|üD≤[ø£ ìπs›•+∫+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+, dü+kÕú>∑‘· j·T+Á‘ê+>±ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+, n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«e\dæ ñ+≥T+~.
1.6 $|ü‘·TÔ\ ìyês¡D, ñ|üX¯eTHêìøÏ #˚|ü{Ϻq #·s¡´\T ìyês¡D eT]j·TT ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ <ë«sê |ü\Ts¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ <ë«sê ø£*π> $<Ûä«+dü+, ÁbÕD qwü+º eTT|ü⁄Œ\qT XÊX¯«‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q ≈£î~+#·e#·TÃ. ñ|üXe¯ Tq (Mitigation) #·s¡´\qT kÕ<Ûës¡D+>±, ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£jT˚ ‘·s¡ ø±s¡´ø£\bÕ\T>± $uÛõÑ +#·e#·TÃ. $|ü‘T· \Ô qT ≈£î~+#˚ ˝Ò<ë yê{Ï Á|üu≤Û yê\qT ‘·|Œæ +#˚ @ uÛÖ‹ø£ ìsêàD≤yÓTHÆ ê ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq+ (structural mitigation) ÁøÏ+<ä≈£î edüT+Ô ~. Ç+»˙]+>¥ #·s´¡ \T, yÓ|’ Øü ‘ê´\qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± #˚|ü{Ϻq s¡ø£åD ìsêàD≤\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ìsêàD≤‘·àø£ ñ|üX¯eTq #·s¡´\ ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT. $|ü‘·TÔ\ eTT|ü⁄Œ≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üuÛ≤yê\qT ≈£î~+#˚ $<ÛëHê\T, ne>±Vü≤q, $C≤„Hê_Ûeè~∆, Á|ü»\ ìã<ä∆‘·, düe÷#ês¡ ø£\Œq, Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´\T, |ü<ä∆‘·T\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ìsêàD≤‘·àπø‘·s¡ ñ|üX¯eTq #·s¡´\T>± ù|s=ÿqã&É‘êsTT. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ $|ü‘·TÔ\ e\¢ ø£*π> eTT|ü⁄ŒqT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ |ü\T ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT #˚|ü{Ϻ+~. á #·s¡´\qT dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«XÊK\T neT\T #˚kÕÔsTT. yê{Ï˝À ø=ìï ~>∑Teq ù|s=ÿq&É+ »]–+~. uÛ Ñ e q+ ≈£ L \&ÜìøÏ neø±X¯ + ñ+<ë? ˝Ò < ë? ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ <ëì >√&É\T, H˚\, ‘·\T|ü⁄\T, ôdsº TTsY πødüT, øÏ{Ïø°\qT düTì•‘·+>± |ü]o*+#ê*. |ü⁄Hê<äT\T |ü>∑Tfi¯ó¢ Ç#êÃj·÷? ˝Ò<ë? ‘·ìF #˚j·÷*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
158
|ü⁄Hê~øÏ |ü>∑Tfi¯ófl Çe«&É+ ˝Ò<ë <Ûä«+düyÓTÆq≥¢sTT‘˚, Ä uÛÑeq+ ìyêkÕìøÏ |üìøÏ sê<äT. n–ï Á|üe÷<ë˝ÒyÓTÆHê »]>±j·÷? ˝Ò<ë? nì ≈£L&Ü |ü]o*+#ê*. ©ø£e⁄‘·Tqï >±´düT ˝…q’ T¢, ø=≥Tº≈î£ b˛sTTq $<äT´‘Y düs÷¡ ÿ´≥T¢, dü>+∑ eTTì–q ø=\TeTT\T, $<äT´‘Y kÕeTÁ– yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+&Ée#·TÃ. eT+&˚ dü«uÛ≤e+ ø£*–q ˝Ò<ë ù|\T&ÉT |ü<ësêú\T Á|üyêVü≤+˝À ø=≥Tº≈£îe∫à ñ+&Ée#·TÃ. Ç+<äTe\¢H˚ es¡ < ä \ ‘· s ¡ T yê‘· dü V ü ≤ »+>± n–ï Á|ü e ÷<ë\T »s¡T>∑T‘·T+{≤sTT. >±´düT ©≈£î\qT ‘·ìF #˚düTø√yê*. >±´düT yêdüq ˝Ò<ë Væ≤düT‡eTH˚ X¯ã+› edüTqÔ ï≥¢sTT‘˚, øÏ{øÏ ° ‘Ós∫¡ , Ç+{À¢ì yês¡+<ä]˙ yÓ+≥H˚ ãj·T≥≈£î |ü+bÕ*. kÕ<Ûä´yÓTÆ‘˚, yÓ\T|ü* yÓTsTTHé yê\T«qT ñ|üjÓ÷–+∫, >±´düTqT ì*|æy˚dæ, yÓ+≥H˚ |üø£ÿ Ç+{Ï qT+&ç >±´düT ø£+ô|˙øÏ bò˛qT #˚j·÷*. @<Ó’Hê ø±s¡D+ #˚‘·HÓ’Hê >±´düT ñ qï≥ºsTT‘˚, <ëìì ì|ü⁄DT\ #˚‘· zô|Hé #˚sTT+#ê*. $<äT´‘Y e´edüú @yÓTÆHê <Óã“‹qï<äyÓ÷ |ü]o*+#ê*. ì|ü⁄Œs¡e«\T ˝Ò<ë ‘Ó–q ˝Ò<ë $&çb˛sTTq ø£¬s+≥T r>∑\T ø£q|ü&çHê ˝Ò<ë ø±*q yêdüq edüTÔHêï yÓTsTTHé |üP´CŸ u≤≈£î‡ e<ä› ˝Ò<ë düs÷¡ ÿ´{Ÿ ÁuÒøs£ Y e<ä› $<äT´‘·TqT Ä|æyj ˚ ÷· *. |üP´CŸ u≤≈£î‡ #˚sT¡ ø√e&ÜìøÏ ˙{Ï˝À qT+∫ yÓfi≤fl*‡ eùdÔ, m\Áø°ºwæj·THéqT |æ\yê*. m\ÁøϺø£˝Ÿ kÕeTÁ–ì ‹]– ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± yê{Ïì ‘·ìF #˚dæ, ns¡u…{≤º*. eTTs¡T>∑T˙s¡T, ‘ê>∑T˙s¡T ˝…’qT¢ <Óã“‹Hêïj·÷? ˝Ò<ë? ‘·ìF #˚düTø√yê*. eTTs¡T>∑T˙{Ï ˝…’qT¢ <Óã“‹qï≥Tº nqTe÷qyÓTT∫Ãq≥¢sTT‘˚, {≤sTT˝…≥¢qT yê&É≥+ Ä|æy˚dæ, |ü¢+ãs¡TqT |æ*|æ+#ê*. eT+∫˙{Ï ˝…’qT¢ <Óã“‹+fÒ, ‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê XÊK≈£î bò˛qT #˚j·÷*. {≤´|ü⁄ qT+&ç ˙{Ïì yê&Ésê<äT. <Óã“‹qì yê≥s¡T V”≤≥s¡T¢ ˝Ò<ë ◊düT ≈£L´ãT\qT ø£]–+∫ ˙{Ïì ø±ì yê&Ü*. M≥ìï+{Ï <ë«sê ˙s¡T ãj·T≥≈£î yÓfi+¢‚ ‘· es¡≈î£ yÓTsTTHé yê\T«qT ø£{yºÏ j ˚ ÷· *. dü T HêMT e\¢ e∫Ãq ˙{Ï ‘ √ bÕ≥T uÛ Ñ e Hê˝À¢ ø Ï $wü | ü P ]‘· y Ó T Æ q bÕeTT\T, Ç‘· s ¡ »+‘· T e⁄\T e#êÃj˚TyÓ÷ |ü]o*+#ê*. #Ó‘·ÔqT ø£Ás¡‘√ ø£~*+∫ #·÷&Ü*. bı&çu≤]q >√&É\T, ô|’ø£|ü&ÉT |ü&çb˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ +<˚yÓ÷ |ü]o*+#ê*. ‘·&∫ç q uÛeÑ q+ Ä]b˛e&Üìø£ øÏ{øÏ \° T, ‘·\T|ü⁄\T ‘Ó]∫ ñ+#ê*.
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D` dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ (Disaster Management - Institutionalized Plans)
2.1 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D |ü]D≤eTÁø£eT+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, @<Ó’Hê dü+|òüT≥q »]–q|ü&ÉT Á|ü‹düŒ+~+#˚ kÕúsTT (activity - based reactive setup) qT+&ç $|ü‘T· ≈ Ô î£ eTT+<˚ <ëìøÏ <ë]rùd ø±s¡D≤\qT ø£qT>=ì, yê{Ïì ìyê]+#˚ dü+kÕú>∑‘· ìsêàD(Proactive Institutionalized structure) kÕúsTTøÏ, @ø£ ÁbÕMD´ |ü]~Û qT+&ç ãVüQeTTK kÕeTs¡ú´ kÕúsTT(from single faculty domain to a multi-stakeholder setup)øÏ, |ü⁄qsêyêdü Ä<Ûë]‘· <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç eTT|ü⁄ŒqT ≈£î~+#˚ ãVüQeTTK ÁøÏj÷· ‘·àø£ düeTÁ>∑ <äèø£Œ<∏+ä kÕúsTTøÏ m~–+~. 1900, 1905, 1907 eT]j·TT 1947˝À e∫Ãq es¡Tdü <äT]“¤øå±\T (famines), 1937˝À dü+uÛÑ$+∫q ;Vü‰sY ` H˚bÕ˝Ÿ uÛÑ÷ø£+|ü+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï H˚|ü<∏ä´+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e´ekÕú>∑‘· ìsêàD+ Á_{Ïwüß ø±\+˝À ÁbÕs¡ + uÛ Ñ y Ó T Æ + ~. >∑ & ç ∫ q X¯ ‘ êã› ø±\+˝À uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝Àì $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ≈£ L s¡ T Œ, dü « uÛ ≤ e+, $<Ûëq|üs¡+>± >∑D˙j·TyÓTÆq e÷s¡TŒ\≈£î >∑T¬s’+~.
$|ü‘·TÔ\qT ªªkÕ>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\, Äj·Tø£≥Tº n_Ûeè~∆ (command Area Development ), es¡ < ä ìj· T +Á‘· D µµ ÁøÏ + <ä Á|ükÕÔ$+#˚yês¡T. á <äX¯ es¡≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e´edüú\T ]©|òt &çbÕs¡TºyÓT+≥¢ ÁøÏ+<ä |üì #˚ùd$.
2.1.3 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥¢ ne‘·s¡D ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D düuÛÑ 1990e <äXÊu≤›ìï ªn+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ düVü≤» $|ü‘·TÔ\ ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+ (International Decade for Natural Disaster Redictopm' (IDNDR))>± Á|üø£{Ï+∫+~. 1990\˝À nq+‘·s¡+ πø+Á<ä
e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK ÁøÏ+<ä $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ôd˝ŸqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+‘√ ˇø£ XÊX¯«‘· eT]j·TT e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq @sêŒ≥T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ˝≤‘·÷sY uÛÑ÷ø£+|ü+ (1993), e÷bÕ¢ uÛÑ÷bÕ‘·+ (1994), ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢Hé (1999), uÛÑTCŸ uÛÑ÷ø£+|ü+ (2001) e+{Ï es¡Tdü $|ü‘·TÔ\ H˚|ü<∏ä´+˝À n|üŒ{Ï e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK ø±s¡´<ä]Ù C….dæ. |ü+‘Y #Ó’sY|üs¡‡Hé>± $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤Dô|’ düeTÁ>∑ $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î n‘·T´qï‘ê~Ûø±s¡ ø£$T{° (high Powerd committee) ì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ä]úø£ düVü‰j·T+ <ë«sê |ü⁄qsêyêdü #·s¡´\T #˚|üfÒº 2.1.1 Á_{°wüß |ü]bÕ\q, kÕ«‘·+Á‘·´ nq+‘·s¡ <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT düeTÁ>∑+>± #˚|ü{≤º\H˚ <äèø£Œ<∏ä+ ~X¯>± $<Ûëq+˝À |üP]Ô e÷s¡TŒ e∫Ã+~. n+<äT≈£î ø±\+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D nqT>∑TD>± $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>±ìï 2002˝À πø+Á<ä ¨+ Á_{°wüß |ü]bÕ\q˝À $|ü‘·TÔ\ e\¢ e#˚à n‘·´edüs¡ eT+Á‹‘·« XÊK |ü]~Û˝ÀøÏ e÷sêÃs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î |ü⁄qsêyêdü $uÛ≤>±\ (relief ìs¡«Vü≤D≈£î ˇø£ n~Ûø±s¡Áø£eT ìsêàD+ (hierarchical strucdepartment)qT @sêŒ≥T #˚ùdyês¡T. n≥Te+{Ï dü+|òüT≥q ture) @s¡Œ&ç+~. »]–q|ü&ÉT Á|ü‹düŒ+~+#˚ <äèø£Œ<∏ä+‘√ @sêŒ≥T #˚ùd Ä $uÛ≤>±\T $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡ |ü]dæú‘·T\˝À e÷Á‘·y˚T düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T #˚|üfÒº$. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ ≈£L&Ü ]©|òt $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>±ìøÏ πø+Á<ä ¨+eT+Á‹‘·«XÊK ø√&é\qT s¡÷bı+~+#·&É+, |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<∏äø£+ e+{Ï yê{Ïì #˚|≥ü &º +É ‘√ bÕ≥T |ü⁄qsêyêdü <äèø£Œ<∏+ä , ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ ≈£L&ç C≤sTT+{Ÿ ôdÁø£≥Ø ($|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D) H˚‘·è‘·«+ eVæ≤kÕÔs¡T. ñ+&˚~. kÕ«‘·+Á‘·´+ nq+‘·s¡+, kÕ«‘·+Á‘·´+ nq+‘·s¡+ Äj·Tq≈£î eTT>∑TZs¡T &Ó’¬sø£ºs¡¢s¡T, n+&ÉsY ôdÁø£≥Ø\T, ôdø£åHé $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä´‘· Á|ü‹ sêh+˝À ñ+&˚ ]©|òt Ä|ò”düs¡T¢, f…øÏïø£˝Ÿ Ä|ò”düsY, d”ìj·TsY mø£Hê$Tø˘ ÇHÓ«dæºπ>≥sY ø£$Twüqs¡¢‘√ ñ+&çb˛sTT+~. Ms¡T ôd+Á≥˝Ÿ ]©|òt ø£$TwüqsY ø£q‡\º+{Ÿ‡ eT]j·TT Ç‘·s¡ düVü‰j·Tø£ dæã“+~ ñ+{≤s¡T. á ÁøÏ+<ä $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. yês¡T bÕÁ‘· $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· ìsêàD+˝À Hêj·Tø£‘·« ÁX‚DÏ˝À dü]Vü≤<äT› ìs¡«Vü≤D (Border ÁbÕ+‘ê\˝À |ü⁄qsêyêdü kÕeTÁ–, q>∑<äT |ü+|æD° #˚j·T&É+ Management) ôdÁø£≥Ø, ¨yéT ôdÁø£≥Ø , ¨+XÊK düV‰ü j·T es¡πø |ü]$T‘·eTj˚T´~. Á|ü‹ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£˝À es¡<ä eT+Á‹, ¨+ eT+Á‹ ñ+{≤s¡T.
2.2 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D e´edüú, ìsêàD+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
159
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2.3 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·Á≥+(Disaster Management Framework) uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D |ü⁄qsêyêdü ø±s¡´Áø£e÷\ kÕúsTT qT+&ç ‘=* ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú\T (early warning systems), eTT+<äT>± >∑T]Ô+#·&+ É (forecasting), |ü\T yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘· yÓ’|üØ‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q e´edüú\ |üs¡´y˚ø£åD kÕú s TTøÏ |ü ] D≤eT+ #Ó + ~+~. á #· Á ≥+ |ü ] ~Û ˝ ÀH˚ eTT+#·Tø=düTÔqï yÓ’|üØ‘ê´\ >∑T]+∫ ôV≤#·Ã]ø£\T, nÁ|üeT‘·Ô Ä<˚XÊ\T, ‘êC≤yês¡Ô\ s¡÷|ü+˝À düe÷#ês¡+ n+~+#˚+<äT≈£î ˇø£ e´edüú @s¡Œ&ç+~. $_Ûqï eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\ Á|ü‹ì<ÛTä \qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚d÷ü Ô n‘·T´Hêï~Ûø±s¡ ãè+<ëìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. á eT+Á‹‘·«XÊK\˝À ø=ìï+{Ï ì]›wüºyÓTÆq $|ü‘·TÔ\ ø√dü+ H√&É˝Ÿ n<∏ë]{°\T>± Á|üø£{Ï+#·&É+ »]–+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ @sêŒ≥T #˚dæq n‘·T´qï‘ê~Ûø±s¡ ø£$T{° ìy˚~ø£ düeT]Œ+∫+~. $|ü‘·TÔ\ ø√dü+ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq ìsêàD≤ìï, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT dü+kÕú>∑‘·+ #˚ùd+<äT≈£î düs¬ q’ #·{≤ºìï #˚j÷· \ì Ä ìy˚~ø£ dæbÕò s¡dTü #˚d+æ ~. Bì‘√ eT+Á‹‘·«XÊK\ eT<Ûä´ ãVüQfi¯ kÕúsTT dü+ã+<Ûë\T, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·Á≥+ ne‘·]+#êsTT.
2.3.1 Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ìsêàD+
#·{≤ºìøÏ eTT+<äTqï @sêŒ≥T˝ÀqT, #·≥º+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ìsêàD+˝Àq÷ πø+Á<ä, sêh õ˝≤¢ eT]j·TT kÕúìø£ kÕúsTT˝À e´ekÕú>∑rø£]+#·ã&çq ìsêàD≤\T (institutionalized structures) ñHêïsTT. Áø£e÷qT>∑‘· ìsêàD e´edüú˝À ô|’ kÕúsTT˝À ñqï Á|ü‹ e´edüú ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, ìs¡íj·÷\˝À ~>∑Te kÕúsTT e´edüú≈£î e÷s¡Zìπs›X¯q #˚düTÔ+~. ¬s+&Ée~, Ç~ ãVüQfi¯ uÛ≤>∑kÕ«eTT\ e´edüú (multi-stakeholder setup). nq>± Ç+<äT˝À |ü\T dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«XÊK\T, Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, bÕ\Hê dü+düú\T bÕ\T|ü+#·T≈£î+{≤sTT.
2.4 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ( Disaster Management Act, 2005) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 <˚X¯ yê´|üÔ+>± 2005 &çôd+ãsY 23 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ã+~. n+‘·≈£î eTT+<äT Bìì sê»´düuÛÑ 2005 qe+ãsY 28q, ˝Àø˘düuÛÑ 2005 &çôd+ãsY 12q ÄyÓ÷~+#êsTT. 2006 »qe] 9q sêh|ü‹ ÄyÓ÷<äeTTÁ<ä y˚XÊs¡T.
á #·≥º+ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î, <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˝Ò<ë <ëìe\¢ j·÷<äè∫äø£+>± »]–q |òüT≥q\ ìs¡«Vü≤D≈£î ‘·–q #·s¡´\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D neT\T $<Ûëq+ s¡÷|üø£\Œq |üs¡´y˚ø£åD≈£î nedüs¡yÓTÆq e´ekÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±\qT @sêŒ≥T #˚dTü +Ô ~. $|ü‘T· Ô ìyês¡D eT]j·TT <ëì Á|üuÛ≤e ≈£î~+|ü⁄q≈£î, @<Ó’Hê $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì $$<Ûä $uÛ≤>±\T #˚|ü≥ºe\dæq #·s¡´\≈£î uÛÑs√kÕ ÇdüTÔ+~. á #·≥º+˝À 11 n<Ûë´j·÷\T, 79 ôdø£åqT¢ ñHêïsTT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+kÕú>∑‘· ìsêàD+ dü+~Û <äX¯˝À ñ+~. |üPs¡«|ü⁄ e´edüú\T ø=qkÕ>∑&É+‘√ bÕ≥T q÷‘·q e´edüú\T, #·≥º+ neT\T |ü]D≤eT Áø£eT <äX¯˝À ñ HêïsTT. Ä $<Ûä+>± Á|üdüTÔ‘·+ ¬s+&ÉT e´edüú\T ñìøÏ˝À ñ Hêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ. πø+Á<ä+˝À C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D 2.4.1 á #·≥º+ Á|üø±s¡+ @sêŒf…Æq dü+düú\T ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (National Disaster Management Author$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 øÏ+<ä C≤rj·T, sêh, ity) @sêŒ≥T #˚j·Tã&É>±, sêÁcÕº\˝À sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (SDMA) \T, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ n<∏ë]{°\T õ˝≤¢ kÕúsTT˝À¢ |ü\T dü+düú\T @s¡Œ&ܶsTT. yê{Ï $esê\T 1. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(National Áø£eT+>± s¡÷|ü⁄ <ë\TdüTÔHêïsTT. BìøÏ ‘√&ÉT, ‘=* @sêŒ≥T˝À Disaster Management Authority (NDMA)) uÛ≤>∑+>± ñqï C≤rj·T dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° (National 2. sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düúü (State DisasCrisis Management Committee) ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘√+~. _Ûqï ter Management Authority (SDMA)) s¡ø±\ $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑T]Ô+#·ã&çq H√&É˝Ÿ eT+Á‹‘·«XÊK\T yÓTT‘·+Ô MT<ä $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î H√&É˝Ÿ eT+Á‹‘·«XÊK>± ñqï ¨+ 3. õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(District DieT+Á‹‘·«XÊK e÷s¡Zìπs›X¯q+˝À |üì #˚kÕÔsTT. Bìe\¢ $|ü‘·TÔ saster Management Authority(DDMA)) ìs¡«Vü≤D #·Á≥+ |ü]~Û˝À ñqï u≤<ÛTä ´\+<äs÷¡ $_Ûqï kÕúsTT˝À¢ 4. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú(National Institute of |üs¡düŒs¡+ düe÷y˚X¯+ ø±e&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. Disaster Management (NIDM)) Á|üdüTÔ‘·+ dü+~Û <äX¯˝À ñ+&ç, |ü]D≤eT Áø£eT+ 5. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+(National Disaster #Ó+<äT‘·Tqï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+kÕú>∑‘· ìsêàD+˝À ¬s+&ÉT Response Force (NDRF)) $_Ûqï \ø£åD≤\T ñHêïsTT. n+<äT˝À yÓTT<ä{Ï~, dü+kÕú>∑‘· á #·≥º+ Á|üø±s¡+ C≤rj·T Á|üD≤[≈£≈£î nqT>∑TD+>± ìsêàD+ Áø£e÷qT>∑T‘·+>± ñ+&É≥+, πø+Á<ä, sêh, õ˝≤¢ eT]j·TT kÕúìø£ kÕúsTT˝À |üì #˚j·T&É+, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü + ã+~Û ‘ · eT+Á‹‘· « XÊK\T, $uÛ ≤ >±\T ‘· e T kı+‘·
$eq |ü_¢πøwüHé‡
160
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~. á #·≥º+ $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq≈£î C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û (National Disaster Mitigation Fund), sêh eT]j·TT õ˝≤¢\ kÕúsTT˝À n≥Te+{Ï ì<ÛäT\ @sêŒ≥T≈£î M\T ø£*ŒdüTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À kÕúìø£ dü+düú\≈£î ì]›wüº u≤<Ûä´‘·\T πø{≤sTTdüTÔ+~. 73,74e sêC≤´+>∑ dües¡D‘√ |ü≥Dº ,Á>±MTD kÕúsTT˝À |ü]bÕ\q˝À eTTK´yÓTqÆ n+>±\T>± kÕúìø£ dü«j·T+ |ü]bÕ\Hê dü+düú\T ne‘·]+#êsTT. Bì‘√ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À kÕúìø£ dü+düú\ bÕÁ‘· ø°\ø£+>± e÷]+~. ø±ã{Ϻ, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #· ≥ º + 2005 $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D˝À kÕú ì ø£ dü + dü ú \ T ìs¡«]Ô+#·e\dæq ì]›wüºyÓTÆq u≤<Ûä´‘·\qT düŒwüº+>± ù|s=ÿ+~. #·≥º|üs¡yÓTÆq ` dü+kÕú>∑‘· #·Á≥+ ( Legal - Institutional Frame work): s¡+>∑+˝ÀøÏ ~+∫q Á|ü‹düŒ+<äq j·T+Á‘ê+>±ìï |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ düe÷K´ e´edü≈ú î£ nqT>∑TD+>±, ÁøÏ+~ qT+&ç ô|’øÏ, ô|’ qT+&ç ~>∑Te≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± ˇø£ #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ dü+kÕú>‘∑ · #·Á{≤ìï n_Ûeè~∆ #˚jT· &É+ »]–+~.
2.4.2 C≤rj·T kÕúsTT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T 1. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ( National Disaster Management Authority (NDMA))
C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düúqT ‘=\T‘· 2005 y˚T 30q Á|ü<ÛëqeT+Á‹ n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 neT˝À¢øÏ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· #·≥+º ˝Àì ôdø£Hå é 3(1) Á|üø±s¡+ mHé&mç +mqT 2006 ôdô|+º ãsY 27q Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ n<Û´ä ≈£îå ì>±, eTs√ ‘=$Tà~ eT+~ düuTÑÛ ´\‘√ ˝≤+#Û·q+>± @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. düuÛÑT´˝˝À ˇø£s¡T yÓ’dt #Ós¡àHé>± u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]ÔkÕÔs¡T.
mHé&çm+m n~Ûø±s¡ |ü]~Û $|ü ‘ · T Ô \ qT ‘· – Z + #· & ÜìøÏ #˚ | ü ≥ º e \dæ q #· s ¡ ´ \ $wüj·T+˝À $$<Ûä eT+Á‹‘·«XÊK\T, πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>±\T nqTdü]+#·e\dæq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHê\T, e÷s¡
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø£*Œ+#ês¡T. $|ü‘T· \Ô ìs¡«Vü≤D≈£î Äj·÷ sêh ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+dü\ú T sêh Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø£\Œq $wüj·T+˝À nqTdü]+#·e\dæq e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ≈£L&Ü mHé&çm+m s¡÷bı+~+#ê*. mHé&çm+m u≤<Ûä´‘·\T m. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#·≥+ _. C≤rj·T Á|üD≤[ø£qT ÄyÓ÷~+#·&É+ dæ. C≤rj·T Á|üD≤[ø£≈£î nqT>∑TD+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T ˝Ò<ë $uÛ≤>±\T dæ<ä∆+ #˚dæq Á|üD≤[ø£qT ÄyÓ÷~+#·&É+ &ç. sêh Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À Äj·÷ sêÁcÕº\ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü + dü ú \ T nqTdü ] +#· e \dæ q e÷s¡ Z < ä s ¡ Ù ø±\qT s¡÷bı+~+#·&É+ Ç. ‘·eT n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\T, ÁbÕC…≈î£ \º ˝À $|ü‘T· Ô ìs√<Ûøä £ #·s¡´\T ˝Ò<ë yê{Ï Á|üuÛ≤yê\ ñ|üX¯eTq #·s¡´\qT düMTø£è‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ $$<Ûä øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\T nqTdü]+#·e\dæq e÷s¡
161
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üø±s¡+ 12 eT+~ düuÛÑT´\‘√ 2007˝À ˇø£ dü\Vü‰ ø£$T{°ì dü<ädüT‡\T, ñ|üHê´kÕ\T , ôd$THês¡T¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+, »s¡ï\T‡, |ü]XÀ<ÛäHê |üÁ‘ê\T, |ü⁄düÔø±\ Á|ü#·Ts¡DqT #˚|ü≥º&É+ yÓTT<ä\>∑T ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. $<ÛäT\qT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ á dü+düú≈£î n|üŒ–+∫+~. 2. C≤rj·T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° ìs¡«Vü≤D ìsêàD+ ( Management Structure): ( National Executive Committee (NEC)) 2007 |ò æÁãe] 23q @sêŒ≥T #˚dæq á dü+düú≈£î πø+Á<ä ¨+ C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (mHé&mç +)≈£î $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D˝À düVü≤ø£]+#˚+<äT≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eT+Á‹ n<Ûä´≈£åîì>± ñ+{≤s¡T. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝Àì $$<Ûä #·≥+º ˝Àì ôdø£Hå é (8) ÁøÏ+<ä ˇø£ C≤rj·T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{°ì eT+Á‹‘·« XÊK\T, $uÛ≤>±\ ø±s¡´<äs¡TÙ\T C≤rj·T kÕúsTT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. BìøÏ πø+Á<ä ¨+XÊK ø±s¡´<ä]Ù yÓ’C≤„ìø£, |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ dü+düú\ n~Û|ü‘·T\‘√ mø˘‡ n|òædæjÓ÷ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± e´eVü≤]kÕÔs¡T. e´ekÕj·T+, ≈£L&çq 42 eT+~ düuÛÑT´\ »qs¡˝Ÿ u≤&ûì á dü+düú ø£*– ñ nDTX¯øÏÔ, s¡ø£åD, ‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê, |üsê´es¡D+ n&Ée⁄\T, +≥T+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 42(4)˝Àì äq\qT nqTdü]+∫ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2007 y˚T 3q ô|ò’HêHé‡ (e´j·T+) , Äs√>∑´+, $<äT´‘Y, Á>±MTD≤_Ûeè~∆, ôd’Hé‡ ìã+<Û 14 eT+~‘√ >∑e]ï+>¥ u≤&ûì @sêŒ≥T #˚dæ+~. mHé◊&çm+≈£î f…ø±ï\J, n+‘·]ø£å XÊU, f…*ø£eT÷´ìπøwüH‡é , |ü≥Dº ≤_Ûeè~∆, ˇø£ m–®≈L£ ´{Ïyé &Ós¬’ ø£sº Y H˚‘è· ‘·«+ eVæ≤kÕÔsT¡ . Äj·Tq≈£î uÀ<ÛHä ê ˙{Ï eqs¡T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ bÕ\Hê ìj·T+Á‘·D ø£*–q dæã“+~, Ç‘·s¡ dæã“+~ düVü≤ø£]kÕÔs¡T. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T ˝Ò<ë $uÛ≤>±\ ø±s¡´<äs¡TÙ\T düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. N|òt Ä|òt Ç+{ÏÁπ>f…&é &çô|òHé‡, N|òt Ä|òt mHé◊&çm+ Á|ü#·Ts¡D\T Á‘Ó’e÷dæø£ q÷´dt˝…≥sY: f…Æ&ç+>¥‡(Tidings) kÕº|òt ø£$T{° ≈£L&Ü Ç+<äT˝À düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. <Ó’«yê]¸ø£ |üÁ‹ø£: &çC≤düºsY n+&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ(Disaster ‘·q $<ÛäT\qT düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ and Development) nedüs¡yÓTÆq |üø£å+˝À mHéÇdæ ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe düuŸ ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e#·TÃ. mHéÇdæ ìs¡«Vü≤D≈£î 4. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D C≤rj·T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° (Ábıd”»s¡T¢, ( National Disaster Response Force (NDRF)) n˝yÓqT‡\T) ìã+<Ûäq\T, 2006qT C≤Ø #˚XÊs¡T. $|ü‘·TÔ mHé&çÄsYm|òt @sêŒ≥T, <ëì bÕÁ‘·: $|ü‘·TÔ\T ˝Ò<ë ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 10 Á|üø±s¡+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, $|ü‘T· \Ô e+{Ï |ü]dæ‘ú T· \qT m<äTs=ÿe&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ Á|ü‘´˚ ø£ C≤rj·T Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq, C≤rj·T $<Ûëq neT\T <äfi≤\qT s¡÷bı+~+#·&É+ ø√dü+ dü]Vü≤<äT› uÛÑÁ<ä‘ê <äfi¯+ |üs¡´y˚ø£åD yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ düeTq«j·T eT]j·TT düeTq«j·T (Border security Force (BSF)), Ç+&√ {Ïu≥… Hé uÀs¡s¶ Y b˛©düT (Indo- Tibetan Border Police (ITBP)), πø+Á<ä bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+düú>± e´eVü≤]+#˚ u≤<Ûä´‘·qT mHéÇdæøÏ n|üŒ–+#ês¡T. uÛÑÁ<ä‘ê <äfi¯+ (Central Industrial Security Force (CISF)), 3. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú πø+Á<ä ]»s¡T« b˛©düT <äfi≤ (Central Reserve Police Force ( National Institute of Disaster Management (NIDM)) (CRPF)) \T ˇø=ÿø£ÿ <ëì qT+&ç ¬s+&ÉT u…{≤*j·Tq¢qT y˚s¡T H˚|<ü ´ä∏ + : n+‘·sê®rj·T C≤rj·T $|ü‘T· Ô ≈£î~+|ü⁄ <äXÊu≤› #˚dæ, yê{Ïì mì$T~ ÁbÕe÷DÏø£ u…{≤*j·TqT¢>± e÷s¡TŒ (International decade for Natural Disaster Reduction #˚j·T&É+ <ë«sê $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝Àì ôdø£åHé (IDNDR) )ìï |ü ⁄ s¡ d ü ÿ ]+#· T ≈£ î ì 1995˝À Ç+&ç j · T Hé 44 ÁøÏ+<ä C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi≤(National DiÇìdæ≥º ÷´{Ÿ |òsü Y |ü_ø¢ ˘ n&çàìÁùdwº Hü é (IIPA) ˝À C≤rj·T $|ü‘T· Ô saster Response Force (NDRF))ìï 2006˝À @sêŒ≥T ìs¡«Vü≤D πø+Á<ë (National Centre for Disaster Manage- #˚j·T&É+ »]–+~. Á|üdüTÔ‘·+ Ç+<äT˝À 10 u…{≤*j·TqT¢ ñ ment)ìï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 2003 nø√ºãsY 16q á πø+Á<ëìï HêïsTT. düX¯ÁdüÔ d”eT ã˝Ÿ(SSB) qT+&ç ¬s+&ÉT u…{≤*j·Tq¢qT C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú (National Institute of Di- mHé&çÄsYm|òt≈£î CÀ&ç+#˚+<äT≈£î πø+Á<ä πø_HÓ{Ÿ ÄyÓ÷<ä+ ‘Ó*|æ+~. saster Management (NIDM)) >± e÷sêÃs¡T. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D mHé&çÄsYm|òt≈£î #Ó+~q 19 u…{≤*j·TqT¢ (ˇø=ÿø£ÿ #·≥º+ 2005 ÁøÏ+<ä Á|üdüTÔ‘·+ Ç~ #·≥ºã<ä›yÓTÆq dü+düú (statuu… { ≤*j· THé˝À düTe÷s¡T 1000 eT+~ ñ+{≤s¡T) $$<Ûä s¡ø±\ tory organisation) ¨<ëqT bı+~+~. Ç~ q÷´&Ûç©¢˝À ñ düVü≤», e÷qe ø±s¡ø£, düVü≤»+ ø±ì $|ü‘·TÔ\ô|’ Á|ü‘˚´ø£å •ø£åD +≥T+~. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥+º @&Ée n<Ûë´j·T+˝Àì ôdø£Hå é bı+~q 144 ãè+<ë\qT ø£*– ñ+{≤sTT. 42 á dü+düú≈£î ndü+U≤´ø£yÓTÆq u≤<Ûä´‘·\qT n|üŒ–+∫+~. T˝À 72 ãè+<ë\qT Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\‘√ bÕ≥T •ø£åD≤ qeT÷Hê\qT n_Ûeè~∆ |üs¡#·&É+, $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À s¡kÕj·Tn+<ä q, ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ, πs&çjÓ÷<Ûë]àø£, nDT (CBRN) |ü]XÀ<Ûäq\T, &Ü≈£î´yÓT+fÒwüq¢qT #˚|ü≥º&É+, ìs¡«Væ≤+#·&É+, yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs=ÿe&É+ ø√dü+ ñ<˚›•+#ês¡T. Á|ü‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫, dü+kÕú>∑‘·+ #˚j·T&É+ ø√dü+ mHé&çÄsYm|òt u…{≤*j·THé˝À 1149 eT+~ ñ+{≤s¡T. yê]ì
$eq |ü_¢πøwüHé‡
162
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ˇø=ÿø£ÿ<ëì˝À 45 eT+~‘√ 18 ãè+<ë\T>± @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . <˚X¯+˝Àì $_Ûqï ÁbÕ+‘ê\ <äTs¡“¤\‘·« #·]Á‘· Ä<Ûës¡+>± á Á|ü‘˚´ø£ u…{≤*j·Tq¢qT <˚X¯+˝Àì y˚πs«s¡T ÁbÕ+‘ê\˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T n$: 1. uÛÑ{Ï+&Ü(|ü+C≤uŸ) 2. Áπ>≥sY H√sTT&Ü(ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ) 3. >∑TyêVü≤{Ï(nkÕ‡+) 4. e&√<äs¡(>∑T»sê‘Y) 5. |ü⁄D…(eTVü‰sêh) 6. ø√˝Ÿø£‘ê(|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ) 7. ns¡ø=ÿD+(#ÓHÓ’ï` ‘·$Tfi¯Hê&ÉT) 8. eTT+&É*(uÛÑTeH˚X¯«sY` ˇ]kÕ‡) 9. bÕ{≤ï (;Vü‰sY) 10. $»j·Tyê&É(Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ) Ç$ ø±ø£, eTVü‰sêh˝Àì Hê>∑|üPsY e<ä› C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D •ø£åD dü+düú(National Disaster Management Training Institute )qT @sêŒ≥T #˚ j · ÷ \ì Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~. 4. H˚wüq˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡ ø±˝ÒCŸ, Hê>∑|üPsY ( National Civil Defence College (NCDC))
|ü]ÁX¯eT\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì, nq+‘·s¡+ nH˚ø£ ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. 6. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ ( National Policy on Disaster Management (NPDM))
C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëHêìï πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2009 nø√ºãsY 22q ÄyÓ÷~+∫+~. $|ü‘·TÔ ìyês¡D, ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<ä∆‘·, Á|ü‹düŒ+<äq\ <ë«sê düeTÁ>∑yÓTÆq, Áb˛j·÷øϺyé, ãVüQfi¯ $|ü‘·TÔ <äèø£Œ<∏ä+, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ #√<äø£ eP´Vü‰ìï n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ <ë«sê düTs¡øÏå‘·yÓTÆq, $|ü‘·TÔ\qT BÛ≥T>± m<äTs=ÿH˚ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï kÕ~Û+#·&Éy˚T \ø£å´+>± á $<Ûëq+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq eT]j·TT #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ @sêŒ≥T¢, Ä]úø£ @sêŒ≥T¢, $|ü‘T· Ô ìyês¡D, ñ|üX¯eTq+, dü+dæ<ä∆‘·, kÕ+πø‹ø£ ` #·≥º|üs¡yÓTÆq $<Ûëq+, Á|ü‹düŒ+<äq, |ü⁄qsêyêdü+, |ü⁄q]ïsêàD+, |ü⁄qs¡T<äs∆ D¡ , kÕeTs¡´ú n_Ûeè~∆, $C≤„q ìs¡«Vü≤D, |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT n_Ûeè~∆ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ düVü‰ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï <äèø√ÿD≤\qT á $<Ûëq+ düeTÁ>∑+>± |ü]o*+∫+~. mø£ÿ&É #·s´¡ \T nedüsy¡ ÷Ó , Äj·÷ s¡+>±\ìï+{Ïô|’ á $<Ûëq+ <äèwæº kÕ]+∫, n≥Te+{Ï #·s¡´\qT ˇø£ e÷s¡Z+˝À ô|fÒº dü+kÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±ìï Á|ü‹bÕ~+∫+~. $|ü‘T· Ô Á|üu≤Û yê\≈£î ˝ÀHÓq’ Á|ü»\≈£î düV‰ü j·T+ n+<äCj Ò T· &É+, |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \qT s¡÷bı+~+#·&É+˝À $ø£˝≤+>∑T\T, eTVæ≤fi¯\T, |æ\¢\T, Ç‘·s¡ nD>±]q esêZ\‘√ düV‰ü düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ düeTdü´\qT á $<Ûëq+ |ü]wüÿ]+∫+~. düe÷q‘·«+, dü$Tà[‘·‘«· + n+XÊìï ôd‘’ +· |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+~. ø£eT÷´ì{°, ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· dü+düú\T, |ü+#êsTTr sêCŸ dü+düú\T, kÕúìø£ dü+düú\T, bÂs¡ düe÷»+ yÓTT‘êÔìï uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+ <ë«sê $|ü‘·TÔ ìs¡ « Vü ≤ D jÓ T Tø£ ÿ nìï <ä è ø√ÿD≤\˝À bÕs¡ < ä s ¡ Ù ø£ ‘ · , »yêãT<ëØ‘·Hêìï rdüT≈£îsêe&É+ \ø£å´+>± ìπs›•+#·T≈£î+~. 7. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ n‘·´edüs¡ |ü⁄qsêyêdü dü+düú (Emergency Relief Organisation) ≈£î düVü‰j·Tø±]>± ñ+&˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D •ø£åD≤ dü+düúqT 1957˝À Hê>∑|üPsY e<ä› πø+Á<ä n‘·´edüs¡ |ü⁄qsêyêdü •ø£åD≤ dü+dü(ú Central Emergency Relief Traning Institute (CERTI)) ù|]≥ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. @<Ó’Hê düVü≤» $|ü‘·TÔ ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ dü+ã+~Û+∫q|ü&ÉT $|ü‘·TÔ |ü⁄qsêyêdü ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæq s¬ yÓq÷´ n~Ûø±s¡T\≈£î á dü+düú Ä<ÛäTHê‘·q eT]j·TT Á|ü‘˚´ø£ •ø£åD Ç#˚Ã~. Bì ù|s¡TqT 1968 ( National Plan on Disaster Management) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq≈£î ˇø£ @Á|æ˝Ÿ 1q H˚wüq˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡ ø±˝ÒJ (National Civil dü+kÕú>‘∑ · j·T+Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~. C≤rj·T Defence College)>± e÷sêÃs¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£˝À eT÷&ÉT uÛ≤>±\T ñ+{≤sTT. 5. H˚wüq˝Ÿ ô|ò’sY düØ«dt ø±˝ÒJ, Hê>∑|üPsY 1. C≤rj·T Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£(National Response ( National Fire Service College (NFSC) Plan) <˚X¯+˝Àì n–ïe÷|üø£ dü+düú\ ìs¡«Vü≤D˝À @ø£s¡÷|ü‘· 2. C≤rj·T ñ|üX¯eTq Á|üD≤[ø£(National Mitigation rdüT≈£îsêe&É+, n–ï Á|üe÷<ë\qT m<äTs=ÿq&É+˝À n–ïe÷|üø£ Plan) XÊK n~Ûø±s¡T\≈£î •ø£åD Çe«&É+ ø√dü+ H˚wüq˝Ÿ ô|ò’sY düØ«düT 3. C≤rj·T kÕeTs¡ú´ ìsêàD Á|üD≤[ø£(National Capacø±˝ÒJì 1956˝À πø+Á<ä ¨+ e´eVü‰sê\ XÊK düu≤]¶H˚{Ÿ ity Building Plan) e´ekÕú | ü q >± @sêŒ≥T #˚ X Ês¡ T . mHé m |ò t m dt d æ ‘· q C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷ØøÏ ¨+ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT πøe\+ ˇπø ˇø£ÿ ø√s¡T‡‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. e´eVü ‰ sê\ eT+Á‹‘·«XÊK˝Àì dü]Vü≤<äT› ìs¡«Vü≤D ø±s¡´<ä]Ù <˚X¯+ jÓTTø£ÿ nedüsê\T, ô|s¡>∑T‘·Tqï bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D,
$eq |ü_¢πøwüHé‡
163
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
n<Ûä´ø£å‘·q ˇø£ ô|òdæ*fÒwüHé ø£$T{°ì, 1. C≤rj·T Á|ü‹düŒ+<äq Á|üD≤[ø£ ø£$T{°, 2. C≤rj·T ñ|üX¯eTq Á|üD≤[ø£ ø£$T{°, 3. C≤rj·T kÕeTs¡ú´ ìsêàD Á|üD≤[ø£ ø£$T{° nH˚ eT÷&ÉT ñ|ü ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 8. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û ( National Disaster Mitigation Fund)
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝Àì ôdø£åHé 47 C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û (National Disaster Mitigation Fund) @sêŒ≥T≈£î M\T ø£*Œ+∫+~. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ #·≥º+˝Àì ìã+<Ûäq\T ~>∑Te $<Ûä+>± ñHêïsTT. m. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ n~Ûø±]ø£ >¬ õ{Ÿ˝À H√{Ï|øπæò wüHé <ë«sê Á|ü‘˚´ø£+>± ñ|üX¯eTq #·s¡´\ ø√dü+ ñ<˚›•+#·ã&çq ÁbÕC…≈£îº\≈£î C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Ûì @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. _. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Ûì C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (National Disaster Management Authority) neT\T #˚j·÷*. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ñ|üX¯eTq ì~Û (NDMF) @sêŒ≥T≈£î dü+ã+~Û+∫q $~Û $<ÛëHê\ô|’ πø+Á<ä ¨+ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·«XÊK m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT Á|üD≤[ø± dü+|òTü +, mHé&mç +m\‘√ #·]ÃdüTÔ+~. mHé&çm+m|òt >∑T]+∫ 13e Ä]úø£ dü+|òüT+ Á|ü‘´˚ ø£+>± Á|ükÕÔ$+∫+~. 13e Ä]úø£ dü+|òTü + ‘·q ìy˚~ø£˝À mHé&çm+m|òt ≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=ìï dæbòÕs¡düT\T #˚dæ+~. ªªñ |üX¯eTq eT]j·TT |ü⁄q]ïsêàD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Ä]úø£ dü+|òüT+ ì<ÛTä \ <ë«sê neT\j˚T´ |ü<øä∏ ±\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+#ê*. <ëìøÏ ã<äT\T>± πø+Á<ä, sêÁcÕº\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\ ì<ÛäT\ qT+&ç yê{ÏøÏ Ks¡Tà #˚j·÷*µµ nì ù|s=ÿ+~. Ä]úø£ dü+|òü÷\T Á|ü<Ûëq+>± ‘·TbòÕqT(ôd’ø√¢Hé), ø£s¡Te⁄, uÛÑ÷ø£+|ü+, ø±]Ã#·TÃ, es¡<ä\T, e&É>∑fi¯¢ yêq\T nH˚ Äs¡T Á|üø£è‹ ñ|üÁ<äyê\qT C≤_‘ê˝À >∑T]Ô+#êsTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ düTHêMTì ≈£L&Ü C≤_‘ê˝À #˚ ] Ã+~. 12e Ä]ú ø £ dü + |ò ü T + uÛ Ñ ÷ bÕ‘ê\T, Væ ≤ eTbÕ‘ê\T, ≈£ î +uÛ Ñ e èwæ º ( cloud burst), ø° ≥ ø£ <ë&ÉT\qT ≈£L&Ü C≤_‘ê˝À #˚]Ã+~. yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï kÕ]>± 6e Ä]úø£ dü+|òTü + düV≤ü » $|ü‘T· \ Ô e\q ø£*π> qcÕºìï ‘·eT≈£î e#˚à ¬syÓq÷´ sêã&ÉT\ qT+&ç Ks¡Tà #˚ùd+<äT≈£î nqTeT‹+∫+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· 9e Ä]úø£ dü+|òüT+ Á|ü‹ sêh+ Calamity Relief Fund (CRF) @sêŒ≥T #˚ d ü T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î nqTeT‹+∫+~. n‘·´+‘· rÁe‘· ø£*–q ñ|üÁ<äyê\T ‘·˝…‹Ôq|ü⁄Œ&ÉT sêÁcÕº\qT Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î C≤rj·T ñ|üÁ<äe düVü‰j·T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ì~Û(National Fund for Calamity Relief (NFCR))ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì 10e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. á ì~Û ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä e´ekÕj·T eT+Á‹ n<Ûä´ø£å‘·q C≤rj·T ñ|üÁ<äe düVü‰j·T ø£$T{°(National Calamity Relief Committee)ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì dü÷∫+∫+~. 11e Ä]úø£ dü+|òüT+ C≤rj·T ñ|üÁ<äe n‘·´edüs¡ ì~Û(National Calamity Contingency Fund(NCCF)) ì s¡÷. 500 ø√≥¢ ø±s¡Œdt ì~Û‘√ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. 12e Ä]úø£ dü+|òüT+ mHédædæm|òtqT j·T<∏ë‘·<∏ä+>± ø=qkÕ–+#ê\ì dü÷∫+∫+~. 13e Ä]úø£ dü+|òüT+ C≤rj·T ñ|üÁ<äe n‘·´edüs¡ ì~Û(mHédædæm|òt) kÕúq+˝À C≤rj·T $|ü‘·TÔ düVü‰j·T ì~Û ( National Disaster Relief Fund(NDRF))ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì, Ç~ 2010 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+&ç neT˝À¢øÏ sêyê\ì Ä<˚•+∫+~. n˝≤π> sêh kÕúsTT˝À ñ|üÁ<äe düVü‰j·T ì~Û(dæÄsYm|òt) kÕúq+˝À sêh $|ü‘·TÔ düVü‰j·T ì~Û(SDRF)ì @sêŒ≥T #˚j·÷\ì ø√]+~.
2.4.3 sêh kÕúsTT dü+düú\T 1. sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú ( State Disaster Management Authority (SDMA) )
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 nìï sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (SDMA)\T, õ˝≤¢ $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D ÁbÕ~Û ø ±s¡ dü + dü ú (DDMA)\ @sêŒ≥T≈£î Ä<˚•+∫+~. >∑T»sê‘Y, &ÜeTHé &Éj·T÷´\T $TqVü‰ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ÁøÏ+<ä sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(SDMA)\qT @sêŒ≥T #˚XÊsTT. >∑T»sê‘Y sêh+ kı+‘·+>± s¡÷bı+~+#·T≈£îqï >∑T»sê‘Y sêh $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2003 ÁøÏ+<ä mdt&çm+mqT @sêŒ≥T #˚düTø√>±, &ÜeTHé &Éj·T÷´ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005neT˝À¢øÏ sêø£eTT+<˚ mdt&çm+mqT s¡÷bı+~+∫+~. 2. sêh ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° ( State Executive Committee(SEC))
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 20 Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêh+ sêh ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° (mdtÇdæ)ì @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. BìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù (Cheif Secretary) n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T. Äj·Tq‘√ bÕ≥T eTs√ q\T>∑Ts¡T Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« XÊK\ ø±s¡´<äs¡TÙ\T düuÛÑT´\T>± ñ +{≤s¡T. á ø£$T{° C≤rj·T $<Ûëq+, C≤rj·T Á|üD≤[ø£, sêh
164
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üD≤[ø£ neT\TqT düeTq«j·T |üs#¡ &· +É , |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&+É e+{Ï u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]ÔdüTÔ+~. 3. sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Û(State Disaster Response Fund (SDRF)): $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005˝Àì ôdø£åHé 48(1) sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Û @sêŒ≥T≈£î M\Tø£*ŒdüTÔ+~. Bì Á|üø±s¡+ Á|ü‹ sêh+ ‘·eT≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Ûì @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. Bì ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK e÷s¡Z<äs¡Ùø£dü÷Á‘ê\qT C≤Ø #˚düTÔ+~. sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ πø+Á<ä Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î ì<ÛäT\T πø{≤sTTkÕÔs¡T. Äj·÷ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T >∑&ç∫q 10 dü+e‘·‡sê\˝À düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î #˚dæq e´j·T+, düVü≤» $|ü‘·TÔ\ <äTs¡“\‘·«+, Äj·÷ sêÁcÕº\ Ä]úø£ dæú‹ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì 5 dü+e‘·‡sê\ ø±˝≤ìøÏ Ä]úø£ dü+|òüT+ ì<ÛäT\qT dæbòÕs¡düT #˚düTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ 13e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î 2010`15 eT<Ûä´ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ ø±˝≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ nìï sêÁcÕº\ $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ s¡÷. 33,580.93 ø√≥T¢ πø{≤sTT+∫+~. Ç+<äT˝À s¡÷.25,847.93 ø√≥T¢ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« yê{≤ ø±>±, s¡÷. 7,733.00 ø√≥T¢ sêÁcÕº\ yê{≤. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêh $|ü‘T· Ô Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ 2010`15 ø±˝≤ìøÏ yÓTT‘·Ô+ s¡÷. 2,811.64 ø√≥T¢ πø{≤sTT+#·&É+ »]–+~. 2010`15 eT<Ûä´ dü+e‘·‡sê\ yêØ>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~ÛøÏ πø{≤sTT+|ü⁄\T dü+e‘·‡s¡+ ì<ÛäT\T(s¡÷. ø√≥¢˝À) 2010`11 508.84 2011`12 534.28 2012`13 560.99 2013`14 589.04 2014`15 618.49 yÓTT‘·Ô+ 2811.64
2.4.4 õ˝≤¢ kÕúsTT dü+düú\T 1. õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú
+{≤s¡T. –]»q ÁbÕ+‘ê\˝À &çÁdæºø˘ øöì‡˝Ÿ Ä|òt n{≤qeTdt &çÁdæºø˘‡ N|òt m–®≈£L´{Ïyé yÓT+ãsY ø√ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± ñ+{≤s¡T. @<ÓH’ ê õ˝≤¢˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñìøÏ˝À ñqï#√ <ëì ø√ #Ós’ |Y sü ‡¡ Hé &ç&mç +m ø√ #Ós’ |Y sü ‡¡ Hé>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . õ˝≤¢ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú˝À õ˝≤¢ Ä<∏ë]{° dæÇz, dü÷|ü]f…+&Ó+{Ÿ Ä|òt b˛©düT (mdt|æ), õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq yÓ’<ë´~Ûø±], sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫q eTs√ Ç<ä›s¡T õ˝≤¢ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£, düeTq«j·T+, neT\T≈£î õ˝≤¢ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·s¡´\T #˚|&ü TÉ ‘·T+~. uÛÁÑ <ä‘ê Á|üe÷D≤\qT |ü{wÏ +ºü >± neT\T #˚jT· &É+ ø√dü+ Ä õ˝≤¢˝Àì @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓ’Hê ìsêàD≤\qT |ü]o*+#˚ n~Ûø±s¡+ õ˝≤¢ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú≈£î ñ+≥T+~. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \qT #˚|≥ü &º +É , $|ü‘T· Ô Á|ü‹düŒ+~+#·&+É e+{Ï n~Ûø±sê\qT ≈£L&Ü n~ ø£*– ñ+≥T+~. 2. yÓTÁ{ÀbÕ*{Hé q>∑sê\≈£î dü+kÕú>∑‘· #·Á≥+ »HêuÛ≤ 25 \ø£å\≈£î ô|’ã&ç ñqï ô|<ä› ô|<ä› q>∑sê\˝À s¬ +&Ée |ü]bÕ\Hê dü+düÿs¡D\ dü+|òTü + dæbÕò s¡dTü \T dü÷∫+∫q $<Ûä+>± dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D (Crisis Management) ≈£î y˚Tj·TsY Á|ü‘·´ø£å u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T. Äj·Tq≈£î eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé ø£$TwüqsY, b˛©düT ø£$TwüqsY düVü≤ø£]kÕÔs¡T. BìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ n+^ø£]+∫+~.
3. ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú eT]j·TT ø£$T{° Áø£e÷qTÁø£eT ìsêàD+ á e´edüú˝À <˚X¯+˝Àì düeTdüÔ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£èwæøÏ nedüs¡yÓTÆq $<Ûëq eT]j·TT e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ s¡÷|üø£\Œq≈£î C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (National Disaster Management Authority) ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú>± ñ+≥T+~. sêh ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\T Äj·÷ sêÁcÕº˝À¢ì Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, ‘·eT |ü]~Û˝Àì õ˝≤¢\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT C≤Ø #˚kÕÔsTT. n<˚ $<Ûä+>± õ˝≤¢ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\T bÂs¡ |ü]bÕ\q, Á|üuÛÑT‘·« $uÛ≤>±\T, eTTì‡bÕ*{°\T e+{Ï kÕúìø£ dü+düú\T, b˛©düT $uÛ≤>∑+ yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ìπs›X¯ø£‘·«+ eVæ≤kÕÔsTT. Äj·÷ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú\T s¡÷bı+~+∫q $<ÛëHê\ neT\T≈£î sêh ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ ø£$T{° u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. ````````````````````````````````````````
( District Disaster Management Authority (DDMA)
sêh+˝Àì Á|ü‹ õ˝≤¢˝À õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú (&ç&mç +)qT @sêŒ≥T #˚j÷· \ì $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 25 ìπs›•k˛Ô+~. õ˝≤¢ y˚TõÁùdº{Ÿ/ ø£˝…ø£ºsY/ &ç|üP´{° ø£$TwüqsY n<∏ë]{°øÏ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± e´eVü≤]kÕÔs¡T. mqTïø√ã&çq kÕúìø£ dü+düú Á|ü‹ì~Û ˇø£s¡T ø√ #Ó’sY|üs¡‡Hé>± ñ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
165
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? u≤~Û‘T· ì X¯Øs¡ ñcÕºìï ã{Ï,º •~∏˝≤\ ÁøÏ+<ä ñqï e´≈£î\ Ô Ä#·÷ø° ø£qT>=q&ÜìøÏ ÇHé ÁbòÕ s¬ &é ø¬ yÓTsê\T <√Vü≤<ä|&ü ‘É êsTT. •~∏˝≤\ qT+&ç e#˚à düqïì X¯u≤›\qT <Ûä«ì kÕeTÁ– ø£ìô|≥º>\∑ e⁄. es¡ < ä Á|ü u Û ≤ $‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ∫≈£ î ÿ≈£ î qï u≤~Û ‘ · T \qT ø£qT>=q&ÜìøÏ ãjÓ÷ sê&Üs¡q¢ T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
3. kÕúìø£ sêh kÕúsTT dü+düú\ bÕÁ‘· (Role of Local and State level Institutions in DM)
3.1 |ü]#·j·T+
3.2.1 C≤rj·T kÕúsTT
$|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+˝À ~>∑Teq ù|s=ÿqï ø±s¡ø±\ $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À düe÷C≤ìï dü+dæ<ä∆+ #˚j·T&É+˝À Ä<Ûës¡+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ düŒ+~düTÔ+~. n$: |ü\T Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. 1. $|ü‘·TÔ rÁe‘· ¨+>±s¡T\¶ T, bÂs¡ s¡øøå£ £ <äfi+¯ , mHémdtmdt yê\+{°sT¡ ,¢ HÓÁVüA 2. düVü‰j·Tø£ #·s¡´\ |ü]~Û j·TTe πø+Á<ä dü+|òüT≥Hé ≈£L&Ü dü+øå√uÛÑ düeTj·T+˝À Á|ü<Ûëq 3. sêh Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|üfÒº düVü‰j·Tø£ #·s¡´\qT y˚>∑e+‘·+ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. #˚ùd+<äT≈£î Ä]úø£ eqs¡T\T, Ç‘·s¡ ôd’ìø£ düVü‰j·T+ ø√dü+ πø+Á<ä düVü≤ø±s¡+ nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT. ø£s¡Te⁄ $TqVü‰ nìï s¡ø±\ düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\ $|ü‘·TÔ ìs¡ « Vü ≤ D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT πø+Á<ä+˝À düeTq«j·T|ü]#˚ H√&É˝Ÿ ~>∑Te Çe«ã&çq bò˛¢#êsYº <˚X¯+˝Àì $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q ø£*ŒdüTÔ+~. eT+Á‹‘· « XÊK>± ¨+ e´eVü ‰ sê\ eT+Á‹‘· « XÊK düe÷K´ Á|üuÛÑT‘·« e´edüú ø£*–q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À πø+Á<ä, sêh e´eVü≤]düTÔ+~. ø£s¡Te⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üuÛÑT‘ê«\T ì]›wüºyÓTÆq bÕÁ‘·\T ø£*– ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, #·s´¡ \qT øπ +Á<ä e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK |ü]~Û˝Àì e´ekÕj·T <˚X¯+˝Àì C≤rj·T, sêh, õ˝≤¢, düuŸ &çÁdæº≈£îº kÕúsTT˝À¢ $|ü‘·TÔ\ eT]j·TT düVü≤ø±s¡ XÊK #˚|ü&ÉT‘·T+~. e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\ ïïï ïï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤ïDïï u≤<Û ï ïï ïïä´‘·ïï qï ïT ïyê{Ï ïï \T |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚à ìs¡«Vü≤D≈£î düMTø£è‘· bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ ñ+~. düVü≤» düï+ïï<äïsï¡“ïï¤+˝À $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT düVü‰j·Tø£, s¡ø£åD, |ü⁄qsêyêdü Äj·÷ eT+Á‹‘·« XÊK\≈£î n|üŒ–+#·&É+ »]–+~. ïïï ïï‘·TÔ $|ïH√&É ï ïïï ï˝ïïŸ eT+Á‹‘· ïï ï «XÊK #·s¡´\T #˚|ü≥ºe\dæq ÁbÕ<∏ä$Tø£ u≤<Ûä´‘· dü+ã+~Û‘· sêh e.düï ïï ï$|ü ï ïï /|ïïï ï ïï ïï ïï ï e´eVü‰sê\T Á|üuÛÑT‘ê«\ô|’ ñ+≥T+~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Ä]úø£ düVü‰j·T+, 1. düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ï ï ïï ¨+ ï #ïï ï\ ï ïï ôdì’ ø£ düV‰ü j·T+ n+~+#·&+É <ë«sê sêh Á|üuTÑÛ ‘·« Á|üjT· ‘êï\≈£î (ø£s¡Te⁄ $TqVü‰) (>∑èVü≤ eT+Á‹‘·«XÊK) ‘√&ÜŒ≥Tq+~düTÔ+~. 2. ï ï ïïï ø£ï ïïsï ¡Tïïe⁄ ï ï ïïï ïe´ekÕj· ïï ïïï ï ïï ï ïT ï ï 3. $e÷q Á|üe÷<ë\T bÂs¡ $e÷qj·÷q eTï¬sï ’˝ï\ Ò«ï\Tï ï ï ï 4.eTï ï ï\¬sï’˝ïïïÒ« ïïÁ|üe÷<ë\T ï+ 5. s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T ï >∑ïï èïï\ï Vü≤ eT+Á‹‘· « XÊK ï ïï ïï ï « XÊK ï ïïï ïï÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘ï>ïeT 6.ï>ïeT ãjÓ ·TÔ\T $|ï >∑èVüï ï≤ïï eT+Á‹‘· 7. nDT $|ü‘·TÔ\T >∑ïèïVüïï≤ ïeT+Á‹‘·« XÊK 8. eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T Äs√>∑´ ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T+
3.2 $|ü‘·TÔ\qT m˝≤ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T?
3.2.2 sêh kÕúsTT düVü≤» $|ü‘·TÔ\qT m<äTs√ÿe\dæq ÄeX¯´ø£‘· u≤<Ûä´‘· sêh Á|üuÛÑT‘ê«\<˚. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· uÛÖ‹ø£, Ä]úø£ eqs¡T\ |üs¡+>± düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+. sêh eTTK´eT+Á‹ ˝Ò<ë sêh Á|üuÛÑT‘·« Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù sêh kÕúsTT ø£$T{ÏøÏ H˚‘·è‘·«+ eVæ≤kÕÔs¡T. sêh+˝À »]π> nìï düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î á ø£$T{° u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. düVü≤» $|ü‘·TÔ\
$eq |ü_¢πøwüHé‡
166
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
H˚|<ü ´ä∏ +˝À »]π> düV‰ü j·T, |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \≈£î ]©|òt ø£MTwüqsY ÇHé#ÛêsY®>± ñ+{≤s¡T. |ü\T sêÁcÕº\˝À ¬syÓq÷´XÊK ø±s¡´<ä]Ù düV‰ü j·T #·s´¡ \ Ä|üsπ wüq≈¢ î£ ÇHé#êÛ Ø®>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . sêÁcÕº\ e<ä› ñ+&˚ ]©|òt e÷qT´e˝Ÿ (relief manual) qT ªsêh düV‰ü j·T #·s´¡ \ ø√&é(State Relief Code)>± |æ\TkÕÔsT¡ . $|ü‘T· Ô |ü]dæ‘ú T· \ ìs¡«Vü≤D≈£î sêh ø£+{Ï+C…˙‡ Á|üD≤[ø£ e÷s¡ìZ sπ X› q¯ + #˚dTü +Ô ~.
|ü]bÕ\Hê esêZìøÏ düV‰ü j·T+ n+~+#·&+É $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ düuTÑÛ ´\ •ø£Då qT düeTq«j·T+ #˚jT· &É+ e÷ø˘Á&ç˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·&+É
3.2.5 Á>±eTkÕúsTT
Á>±eT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø\£ Œq≈£î düsŒ¡ +#Y H˚‘è· ‘·«+˝Àì Á>±eT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ø£$T{° u≤<Û´ä ‘· eVæ≤düT+Ô ~. nìï Á|üuÛÑT‘·« Á|üD≤[ø£\T, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ neT\T≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\≈£î •ø£åD n+~+#˚+<äT≈£î $$<Ûä õ˝≤¢ bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+ πø+Á<ä _+<äTe⁄>± ñ+≥T+~. õ˝≤¢ dü+dü\ú ‘√ düeTq«j·T+ #˚dTü +Ô ~. kÕúsTT˝À nìï Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\ô|’ düeTq«j·T eT]j·TT |üs´¡ y˚øDå£ n~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+&˚ õ˝≤¢ y˚TõÁùd{º Ÿ/ õ˝≤¢ ø£˝ø… sº£ /Y &ç|Pü ´{° ø£MTwüqsY $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT düVü‰j·Tø£ #·s¡´\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ÿfÒ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤ u≤<Ûä´‘· yÓTT‘êÔìï dü+ã+~Û+∫q s√EyêØ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T. 73 eT]j·TT 74 sêC≤´+>∑ dües¡D\T |ü+#êsTTrsêCŸ yÓ÷j·T˝Ò
3.2.3 õ˝≤¢ kÕúsTT
3.3. Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
167
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
2. uÛ≤s¡rj·T ôd’ìø£ <äfi≤\T: $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq˝À ôd’ìø£ <äfi≤\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. |ü]dæ‹ú bÂs¡ |ü]bÕ\Hê e´edüú #˚sTT <ë{Ïq|ü&ÉT ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ n+XÊ\˝À e÷Á‘·y˚T ôd’ìø£ <äfi≤\T CÀø£´+ #˚düT≈£î+{≤sTT. <äTs¡“¤s¡yÓTÆq |ü]dæú‘·T˝À¢ ôd’‘·+ |üì #˚j·T>∑\ kÕeTs¡´ú +, Á|ü‹düŒ+<äq #·s´¡ \ y˚>+∑ , eqs¡T\T, yê{Ïì n+~+#˚ kÕeTs¡ú´+ Ø‘ê´ ôd’ìø£ <äfi≤\T $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT ø£eT÷´ìπøwüqT¢, XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\T, Äs√>∑´, yÓ’<ä´ kÂø£sê´\T, s¡yêD≤, $<äT´‘Y, ÄVü‰s¡ bÂs¡ düs¡|òüsê\T, |ü_¢ø˘ es¡Tÿ ‡, Ç+»˙]+>¥ e+{Ï n‘·´edüs¡ düVü‰j·Tø£ $<ÛäT˝À¢ #ê]Á‘ê‘·àø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT. 3. H˚wüq˝Ÿ πø&Ó{Ÿ ø±sYŒ‡ (NATION CADET CORPS (NCC))
H˚wüq˝Ÿ πø&Ó{Ÿ ø±sYŒ‡qT 1948˝À ~>∑Te ù|s=ÿqï \øå±´\‘√ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T n$: j·TTe≈£î\qT Á|üj÷ Ó »≈£î˝…q’ bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä&› ÜìøÏ yê]˝À o\+, <ÛÓ’s¡´+, dü¨<äs¡‘·«+, Áø£eT•ø£åD, Hêj·Tø£‘·«+, ˝ÖøÏø£ <äèø£Œ<∏ä+, kÕVü≤dü dü÷Œ¤]Ô, Áø° & Üdü ÷ Œ¤ ] Ô , ìkÕ«s¡ ú ùdyê dæ < ë∆ + ‘ê\qT ô|+bı+~+#·&É+ dü+|òTü {Ï‘y · TÓ qÆ , düT•øÏ‘å T· ˝…q’ , ÁøÏj÷· o\T¬sq’ j·TTe‘·‘√ ≈£L&çq e÷qe eqs¡T\qT düèwæº+#·&É+ ôd’ìø£ <äfi≤\‘√ bÕ≥T J$‘·+˝Àì nìï s¡+>±\˝À Hêj·Tø£‘ê«ìï ô|+bı+~#·&É+, yê]ì C≤‹ ùde≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&É+. 4. bÂs¡ s¡ø£åD <äfi¯+ (CIVIL DEFENCE) X¯Á‘·T <˚XÊ\T <ë&ç #˚dæq|ü&ÉT Á|ü»\ ÁbÕD≤\qT •øÏå+#·&É+, ÄdüTÔ\≈£î ø£*π> qcÕºìï ‘·–Z+#·&É+, bÕ]ÁXÊ$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô ì*∫b˛≈£î+&Ü ø=qkÕπ>˝≤ #˚jT· &É+ \ø£´å +>± bÂs¡sø¡ Då£ <äfi¯+ |üì #˚düTÔ+~. 1962 eT]j·TT 1965\˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ m<äTs=ÿqï s¬ +&ÉT j·TT<ë∆\T ø=ìï >∑TDbÕsƒê\T H˚sêŒsTT. B+‘√ n‘·´edüs¡ •ø£åD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <äèø£Œ<∏ä+ e÷]+~. n|üŒ{Ï es¡≈î£ düV≤ü » $|ü‘T· \Ô qT m<äTs√ÿe&É+ô|H’ ˚ øπ +ÁBø£]+#˚ yês¡T. á ¬s+&ÉT j·TT<ë∆\ nq+‘·s¡+ X¯Á‘·T <˚XÊ\ <ë&ç nq+‘·s¡+ ÁbÕD≤\qT, ÄdüTÔ\qT s¡øÏå+#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘·qT >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘· « n‘· ´ edü s ¡ dü V ü ‰ j· T dü + dü ú (Emergency Relief Organization) jÓTTø£ÿ •ø£åD≤ $uÛ≤>∑+>± 1957 @Á|æ˝Ÿ 29q Hê>∑|Pü sY˝À H˚wqü ˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|Hò ‡é ø±˝ÒJì ôd+Á≥˝Ÿ meT¬s®˙‡ ]©|òt Áf…Æì+>¥ Çìdæº≥÷´{Ÿ (Central Emergency Relief Training Institute (CERTI)) ù|]≥ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À düVü‰j·Tø£ ùde\T n+~+#˚ Hêj·Tø£‘«· ÁX‚D˝Ï Àì n~Ûø±s¡T\≈£î Ä<ÛTä Hê‘·qyÓTqÆ Á|ü‘´˚ ø£ •ø£Då
$eq |ü_¢πøwüHé‡
n+~kÕÔs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯ yê´|üÔ+>± 5,00,000 eT+~ bÂs¡ s¡ø£åD e\+{°s¡T¢ ñHêïs¡T. 5. H˚wüq˝Ÿ düØ«düT d”ÿyéT (NATIONAL SERVICE SCHEME (NSS))
$<ë´s¡Tú\qT <˚X¯ ùde˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷\H˚ ø√]ø£ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq|üŒ{Ï qT+&ç ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+~. yÓTT<ä{Ï $<ë´ ø£$TwüHé (1950) dü«#·Ã¤+<ä ÁbÕ‹|ü~ø£q $<ë´s¡Tú\ C≤rj·T ùdqqT Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~. πø+Á<ä $<ë´ eT+Á‹‘·«XÊK 1969`70˝À C≤rj·T ùdyê |ü<∏äø±(National service Scheme)ìï Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. Bì ìHê<ä+ ªªNOT ME BUT YOU (H˚H˚ ø±<äT MTs¡T ≈£L&Ü)µµ. e´øÏÔ dü+øπ eå T+ ‘·T<ä≈î£ yÓTT‘·+Ô >± düe÷» dü+øπ eå T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+<äì á ìHê<ä+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. mHémdtmdt ∫Vü≤ï+ ˇ]kÕ‡˝Àì ø√D≤sYÿ dü÷s¡´<˚yê\j·T+ ªªs¡<∏ä#·Áø£+µµ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Ç~ j·TTe‘· jÓTTø£ÿ Áø°j·÷o\‘· (dynamism), Á|ü>∑‹o\ <äèø£Œ<∏ëìøÏ ∫Vü≤ï+>± ì\TdüTÔ+~. mHémdtmdt yê\+{°s¡T>± qyÓ÷<äT #˚sTT+#·T≈£îqï $<ë´]ú mHémdtmdt e÷qT´e˝Ÿ Á|üø±s¡+ es¡Tdü>± ¬s+&˚fi¯¢ ø±\+˝À ø£˙dü+ 240 >∑+≥\T (nq>± dü+e‘·‡sêìøÏ 120 >∑+≥\T) Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ kÕe÷õø£ ÁX¯eT˝À bÕ\T |ü+#·Tø√yê*. Á|ü‹ mHémdtmdt yê\+{°s¡T e<ä› esYÿ&Ó’Ø ñ+≥T+~. <ëì <ë«sê Ä yê\+{°s¡T |üìrs¡TqT eT~+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T. n≥Te+{Ï yê\+{°s¡T¢ ø±˝ÒJ\ qT+&ç mHémdtmdt düØ«düT dü]º|òæ¬ø{ŸqT n+<äT≈£îH˚ ns¡Ω‘· bı+<äT‘ês¡T. ø±˝ÒJ˝Àì Á|ü‹ mHémdtmdt j·T÷ì{Ÿ düMT|ü+˝Àì ˇø£ Á>±e÷ìï ˝Ò<ë eTT]øÏyê&ÉqT <ä‘‘· Ô· rdüTø=ì, yê{Ï düeTÁ>±_Ûeè~∆øÏ ø£èwæ #˚j·÷*. Ç+<äTø√dü+ <ä‘·‘·Ô rdüT≈£îqï Á>±eT+ ˝Ò<ë eTT]øÏyê&É˝À Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*. 6. HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\T (NYKS) uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ«‘·+Á‘·´ s¡»‘√‘·‡yê\qT |ü⁄s¡dÿü ]+#·T≈£îì 1972 HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\qT Ä$wüÿ]+#ês¡T. $<ë´s¡Tú\T ø±˙ Á>±MTD j·TTe‘·qT C≤‹ ìsêàD ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚jT· &É+, yê] kı+‘· e´øÏ‘Ô ê«ìï, HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ ø£*Œ+#·&ÉeTH˚ \ø£å´+‘√ H˚wüq˝Ÿ m&Ó’«»Ø uÀs¡T¶ dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ä düuÛÑT´\T yê\+{°s¡T¢>± dü+øå√uÛÑ düeTj·÷\˝À düe÷C≤ìøÏ ‘√&ÜŒ≥Tq+~+#ê*. HÓÁVüA j·TTeπø+Á<ë\T Á|üdüTÔ‘·+ πø+Á<ä j·TTe»q Áø°&Ü eT+Á‹‘·« XÊK ÁøÏ+<ä |üì #˚k˛Ô+~. HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ä+ nH˚~ πø+Á<ä j·TTe»q e´eVü‰sê\T Áø°&É\ eT+Á‹ H˚‘·è‘·«+˝Àì uÀsY¶ Ä|òt >∑es¡ïs¡¢#˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&˚ ˇø£ ]õwüºs¡T¶ düe÷»+ e+{Ï~.
168
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
7. ¨yéT>±s¡T¶ (HOME GUARD) Á|üC≤+<√fi¯q\qT, eT‘· ø£˝À˝≤¢\qT ìj·T+Á‹+#·&+É ˝À b˛©düT\≈£î düVü≤ø£]+#˚+<äT≈£î ¨yéT>±s¡T¶qT ˇø£ dü«#·Ã¤+<ä <äfi+¯ >± yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ] 1946 &çôd+ãsY˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nq+‘·s¡+ dü«#·Ã¤+<ä bÂs¡ <äfi¯+ nH˚ uÛ≤eqqT nH˚ø£ sêÁcÕº\T d”«ø£]+#êsTT. 1962˝À #ÓH’ ê uÛ≤s¡‘ôY |’ j·TT<ë∆ìøÏ ~–q|ü&ÉT sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ n|üŒ{Ïπø ñqï yê\+≥Ø <äfi≤\qT ˇπø s¡÷|ü+˝ÀøÏ rdüT≈£îsêyê\ì øπ +Á<ä+ dü÷∫+∫+~. Ä $<Ûä+>± ª¨+>±s¡T¶µ <˚X¯yê´|üÔ+>± @s¡Œ&ç+~. ¨+>±s¡T¶\ $<ÛäT\T: n+‘· s ¡ Z ‘ · uÛ Ñ Á <ä ‘ · q T ø±bÕ&É ≥ +˝À b˛©dü T \≈£ î nqTã+<Ûä+>± ùde\T n+~+#·&É+ ô|qT>±\T\T, n–ï Á|üe÷<ë\T, ‘·TbÕqT¢, uÛ÷ Ñ ø£+bÕ\T, eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T yÓTT<ä\>∑T m≥Te+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹˝ÀHÓ’Hê ø£eT÷´ì{°øÏ düVü‰j·T+ #˚j·T&É+ ì‘ê´edüs¡ ùde˝ ìs¡«Vü≤D˝À düVü‰j·T|ü&É≥+ eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, ã\V”≤q esêZ\qT dü+s¡øÏå+#·&É+˝À bÕ\Hê e´edüú≈£î düVü≤ø£]+#·&É+ kÕe÷õø£, Ä]úø£, dü+πøåeT ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, bÂs¡ s¡ø£åD <äfi¯+ $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&É+
3.4 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ä´ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î düeTs¡úyÓTÆq <äfi≤ìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚˝≤ #˚ùd Áø£eT+>± uÛ≤>∑+>± $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫ bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç kÕ+πø‹ø£ $<ä´ eT]j·TT ñqï‘· $<ä´ es¡≈£î |ü\T ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï <äèø√ÿD≤\qT $<ë´s¡Tú\≈£î ‘Ó*j·TCÒùd ñ <˚›X¯+‘√ ø√s¡T‡\qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. Ç+&çj·THé
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt f…ø±ï\J (Indian Institute of Technology (IIT) e+{Ï <˚X¯+˝Àì Á|üeTTK $<ë´ dü+düú\T, H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ(National Institute of Disaster Management (NIDM)) \T |ü \ T Á|ü u Û Ñ T ‘· « $uÛ≤>±\≈£î #Ó+~q $_Ûqï kÕúsTT n~Ûø±s¡T\≈£î •ø£åD n+~+#·&É+ <ë«sê <˚XÊìøÏ HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q e÷qe eqs¡T\qT n+~düTÔHêïsTT. nœ\ uÛ≤s¡‘· kÕ+πø‹ø£ $<ë´ eT+&É* (All India Council of Technical Education (AICTE)) Ç+»˙]+>¥˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~. Ä]ÿf…ø£ÃsY ø√s¡T‡, ns¡“Hé bÕ¢ì+>¥, yÓT&çø£˝Ÿ ø√s¡T‡\˝À ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n+XÊìï Á|üyX˚ ô¯ |≥º&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ »s¡T>∑T‘√+~. Ç+&çjT· Hé n&çàìÁùdºwüHé düØ«ôddt(Indian Administrative services (IAS)), Ç+&çj·THé b˛©düT düØ«düT (Indian Police services (IPS)), Ç+&çj·THé bòÕ¬sdüTº düØ«ôddt (Indian Forest services (IFS)) yÓTT<ä\>∑T nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«düT\≈£î bòÂ+&˚wH ü é ø√s¡T‡\˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT uÛ≤>∑+>± #˚j·T&É+ »]–+~. 2011`12 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 8,9,10 ‘·s>¡ ‘∑ T· \‘√ bÕ≥T Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ ø√s¡T‡˝À¢ ôd’‘·+ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£˝À #˚s¡Ã&É+ »]–+~. dæ _ mdt Ç ( Central Board of Secondary Education) 2003`04 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç es¡Tdü>± 8, 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT dæ\ãdt>± #˚]Ã+~. 2005`06 $<ë´ dü + e‘· ‡ s¡ + qT+&ç 11e ‘· s ¡ > ∑ ‹ k˛wæj·÷\J, C≤Á>∑|ò” düu…®≈£îº\˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤DqT ˇø£ uÀ<Û ä H ê+X¯ + >± Á|ü y ˚ X ¯ ô |{Ï º + ~. Ç+~sê>±+BÛ zô|Hé j·T÷ìe]‡{°‘√ bÕ≥T |ü⁄D…, eTÁ<ëdüT, Ç+Á<äÁ|üdüú yÓTT<ä\>∑T $X¯«$<ë´\j·÷\T ≈£L&Ü $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ ø√s¡T‡\qT Á|üy˚X¯ô|{≤ºsTT.
n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T ` ø±sê´\j·÷\T 1. j·÷ø£åHé msTT&é Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ` CÀôV≤Hé‡ãsYZ (<äøÏåD≤Á|òæø±) 2. n\sYºHÓ{Ÿ ` \+&ÉHé 3. Ädæj·THé &çC≤düºsY ]&Éø£åHé ôd+≥sY ` ø√uŸ, »bÕHé 4. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ô|ò&ÉπswüHé Ä|òt ¬s&éÁø±dt n+&é ¬s&é Áø°ôd+{Ÿ kıôd’{°dt ` C…˙yê, dæ«≥®sê¢+&é 5. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁkÕº≥J |òsü Y &çC≤düsº Y ]&ÉøHå£ é (◊mdt&Äç sY) ` C…˙yê, dæ«≥®sê¢+&é 6. n+‘·sê®rj·T yê‘êes¡D dü+düú (World Meteorologi-
$eq |ü_¢πøwüHé‡
169
cal Organization (WMO))
7. 8. 9. 10.
` C…˙yê, dæ«≥®sê¢+&é Ç+≥sY>∑es¡ïyÓT+≥˝Ÿ bÕ´HÓ˝Ÿ ÄHé ¬ø’¢y˚T{Ÿ #Û˚+CŸ ` C…˙yê k‘Y Ädæj·THé &çC≤düºsY Hê˝…&é®HÓ{ŸesYÿ ` &Ûç©¢ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düTHêMT ÇqŒ¤πsàwüHé ôd+≥sY (◊{Ï◊dæ) ` ¨H√\T\T, nyÓT]ø± |üd|æ øæò ˘ düTHêMT yê]ï+>¥ ôd+≥sY (BìH˚ n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£\ πø+Á<ä+ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T) ` Çyê ;#Y, Vü≤yêsTT, nyÓT]ø±
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D, ñ|üX¯eTq #·s¡´\T #˚|üfÒº eT+Á‹‘·«XÊK\T Áø£ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
$|ü‘·TÔ uÛÑ÷ø£+bÕ\T es¡<ä\T ø£s¡Te⁄, e&É>∑fi¯ó¢, ‘Ó>∑Tfi¯¢ <ë&ÉT\T uÛÑ÷bÕ‘·+ Væ≤eT dü+bÕ‘·+ ø±]Ã#·Tà nDT $|ü‘·TÔ bÕ]ÁXÊ$Tø£/ s¡kÕj·Tq $|ü‘·TÔ\T ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ $|ü‘·TÔ\T
10. ¬s’˝Ò« Á|üe÷<ë\T 11. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T 12. $e÷q Á|üe÷<ë\T 13. ‘·TbòÕqT¢/{Às¡ï&√\T/ Vü≤]πøqT¢ 14. düTHêMT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #˚|üfÒº eT+Á‹‘·«XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK (¨yéT $TìÁd”º) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK (¨yéT $TìÁd”º) e´ekÕj·T düVü≤ø±s¡ eT+Á‹‘·« XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·«XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊU/ nDTX¯øÏÔ |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·«XÊK Äs√>∑´, ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·«XÊU ¬s’˝Ò« eT+Á‹‘·«XÊK s√&ÉT¶ s¡yêD≤, C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T, HÍø±j·÷q eT+Á‹‘·«XÊK\T bÂs¡ $e÷qj·÷q XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«XÊK >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«XÊK
H√&É˝Ÿ eT+Á‹‘·«XÊK msYÔôd’HÓ‡dt eT+Á‹‘·« XÊK »\ eqs¡T\ eT+Á‹‘·«XÊK e´ekÕj·T, düVü≤ø±s¡ eT+Á‹‘·« XÊK >∑qT\ eT+Á‹‘·« XÊK s¡ø£åD eT+Á‹‘·« XÊK |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·« XÊK nDTX¯øÏÔ $uÛ≤>∑+ |üsê´es¡D n≥M eT+Á‹‘·« XÊK Äs√>∑´, ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·« XÊK ¬s’˝Ò« eT+Á‹‘·«XÊK s√&ÉT¶ s¡yêD≤, C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T HÍø±j·÷q eT+Á‹‘·«XÊK\T bÂs¡ $e÷qj·÷q eT+Á‹‘·«XÊK uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK\T msYÔôd’HÓ‡dt eT+Á‹‘·« XÊK
C≤rj·T $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ y˚~ø£(NATIONAL Áb˛Á>±yéT |òüsY mHéVü‰Hé‡yÓT+{Ÿ Ä|òt meTs¡®˙‡ PLATFORM FOR DISASTER RISK REDUCTION) ¬skÕŒHé‡(PEER): $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ ø√dü+ |üì #˚düTÔqï Á|üuÛÑT‘·« dæã“+~‘√ bÕ≥T bÕs¡¢yÓT+{°]j·TqT¢, y˚Tj·Ts¡T¢, MT&çj·÷, n+‘·sê®rj·T dü+düú\T, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T, kÕúìø£ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\T, yÓ’C≤„ìø£, $<ë´ dü+düú\T, ø±s√Œπs{Ÿ yê´bÕs¡ dü+dü\ú T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ˇπø y˚~ø£ MT<ä≈î£ rdüTø=#˚à \ø£´å +‘√ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 2013 |òæÁãe] 26q C≤rj·T $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ y˚~ø£(National Platform for Disaster Risk Reduction (NPDRR))qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düe÷y˚X¯+ q÷´&Ûç©¢˝Àì C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú(mHé◊&çm+)˝À Á|ü<ÛëqeT+Á‹ eTH√àVü≤Hédæ+>¥ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ≈£î~+|ü⁄ ø√dü+ uÛÑ$wü´‘Y˝À s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚ C≤rj·T ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£\≈£î eP´Vü‰‘·àø£ ìπs›X¯ø£‘ê«ìï, s√&é e÷´|tqT n+~+#·&Éy˚T á y˚~ø£ Á|ü<Ûëq \ø£å´+.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ôd+Á≥˝Ÿ Ç+&ÉÁdæj º T· ˝Ÿ ôd≈£L´]{° bò˛sY‡(CISF), Ç+&√`{Ïu≥… Hé uÀs¡s¶ Y b˛©dt(ITBP)\≈£î #Ó+~q •ø£å≈£î\≈£î •ø£åD ÇkÕÔs¡T. yês¡T ôV’≤<äsêu≤<é˝Àì dæ◊mdtm|òt •ø£ å D ≤ π ø +Á<ä y Ó T Æ q C≤rj· T bÕ]ÁXÊ$Tø£ uÛ Ñ Á <ä ‘ ê nø±&ÉMT(National Industrial Security Academy (NISA)), Vü≤sê´Hê˝Àì uÛ≤qT˝À ñqï ◊{Ï_|æ ÁbÕ<∏ä$Tø£ •ø£åD≤ πø+Á<ä+(Basic Training Centre (BTC)˝À •ø£åD ÇdüTÔHêïs¡T. á ¬s+&ÉT πø+Á<ë\qT C≤rj·T kÕúsTT XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD(search and rescue)˝À •ø£åD≤ πø+Á<ë\T>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. Bì‘√ bÕ≥T |”sY ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì mHé◊mdtm, uÛ≤qT˝Àì _{Ïdæ, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì f…ø±ï|üPsY˝Àì _◊&çsY\˝À _mdtm|òt, dæÄsY|æm|òt dæã“+~øÏ ≈£L&Ü •ø£åD Çdü T Ô H êïs¡ T . Áø£ e T+>± C≤rj· T $|ü ‘ · T Ô Á|ü ‹ dü Œ +<ä q <äfi+¯ (NDRF)˝À ñqï $T–*q bÕsê$T\≥Ø <äfi≤\ dæã“+~øÏ ≈£L&Ü á dü+düú˝À¢ Áf…Æì+>¥ Çe«qTHêïs¡T.
170
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4. Á|ü»\ ø=s¡≈£î, Á|ü»\ #˚‘· Á|üD≤[ø£ (Planning for the people, by the people)
4.2 ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£ ÁbÕeTTK´‘·
4.1 ø£eT÷´ì{° bÕ¢ì+>¥
(Importance of Peoples' Contingency plan)
ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ nH˚~ ˇø£ n<ÛäTHê‘·q Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T. á Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T e÷qe, bÕ<ë]úø£ eqs¡T\qT >∑ T ]Ô + ∫, dü e Ts¡ ú e +‘· y Ó T Æ q Á|ü ‹ dü Œ +<ä q e´edü ú q T s¡÷bı+~düT+Ô ~. Á|üÁøÏjT· \T, ø±s¡´Áø£e÷\T, ÁbÕC…≈î£ \º neT\Tô|’ ìs¡j í ÷· \T #˚jT· &É+˝À Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ kÕúìø£ Á|ü»\qT ÁøÏj·÷o\+>± bÕ˝§ZH˚˝≤ ìeT>∑ï+ #˚düTÔ+~. ôV≤#·Ã]ø£ ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+>± ÁbÕD qwüº+, JeH√bÕ~Û, ÄdæÔ qcÕºìï ìyê]+#˚+<äT≈£î Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T, ø£eT÷´ì{° ˝Ò<ë ˇø£ Á|üC≤ düeT÷Vü≤+ nqTdü]+#·&ÜìøÏ n+^ø£]+∫q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ C≤_‘ê (a community plan is a list of activites a neighborhood, community or a group of people agree to follow to prevent loss of life, livelihoods and property in case of warning or a disaster) qT ø£eT÷´ì{°
Á|üD≤[ø£ n+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ n+~q yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë $|ü‘·TÔ ‘êøÏq|ü&ÉT @$T #˚j·÷˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&˚ $<Û+ä >± ø£eT÷´ì{°˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ #˚jT· e\dæq |üìì Á|üD≤[ø£ eTT+<äT>±H˚ >∑T]ÔdüTÔ+~.
4.1.1 ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£≈£î nedüs¡yÓTÆq$ kÕ<Û´ä yÓTqÆ m≥Te+{Ï øÏw¢ yºü TÓ qÆ |òTü ≥q≈£î dü+ã+~Û+#ÓH’ ê Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·e#·TÃ. ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ n+<äT˝À Ç$T&ç ñ+&˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T (operations) ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·T\ |ü]~Û, nqTø√ì dü+|òüT≥q »]–q|ü&ÉT Á|üuÛ≤$‘·eTj˚T´ »HêuÛ≤qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n~Ûø£ XÊ‘·+ e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd düVü≤» $|ü‘·TÔ\T ˝Ò<ë bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü‘T· \Ô >∑T]+∫q Á|üD≤[ø£˝Ò n~Ûø+£ >± ñ+{≤sTT. $|ü‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡j˚T´ dü+ã+~Û‘· ø£eT÷´ì{°\ <äTs¡“¤\‘ê«ìï ≈£î~+#·&É+, $|ü‘·TÔ\qT m<äTs=ÿH˚ kÕeTsêú´ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&Éy˚T ø£eT÷´ì{° Á|üD≤[ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ \ø£å´+. ø£eT÷´ì{° Ä<Ûë]‘· $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq Á|üÁøÏj·T˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ˇø£ ÄeX¯´ø£‘· n+X¯+>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . dü+dæ<‘∆ä · <äX˝¯ ÀH˚ ø£eT÷´ì{°ì ìeT>∑ï+ #˚jT· &É+ e\q n‘·´edüsê\ düeTj·T+˝À ø£eT÷´ì{°\T eT]+‘· düeTq«j·T+‘√ e´eVü≤]kÕÔsTT.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø£+{ÏC˙… ‡ Á|üD≤[ø£≈î£ n<ÛTä Hê‘·qyÓTqÆ , yÓC’ ≤„ìø£s|¡ sü y¡ TÓ qÆ ˝Ò<ë ø£+|üP´≥sY Ä<Ûë]‘· qeT÷Hê\T ñ+&Éqedüs¡+ ˝Ò<äT. Á|üD≤[ø£qT ˝Ò<ë Á|üÁøÏj·TqT $e]+#˚ bò˛¢ &Éj·÷Á>±eTT\‘√ |üì ˝Ò<äT. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ˝Ò<ë n<ÛäTHê‘·q $X‚¢wüD\T yê{Ïì Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ $T[‘·+ #˚dæq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+{≤sTT. |ü\T s¡ø±\ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î nedüs¡yÓTÆq ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq eTÚ*ø£ düe÷#ês¡+, eTT|ü⁄Œ n+#·Hê, $»„‘·‘√ ≈£L&çq $X‚¢wüD dü]b˛‘êsTT. Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚j·T&É+ ˇø£ e´øÏÔøÏ |ü]$T‘·yÓTÆq n+X¯+ ø±<äT. nqTuÛÑe+, düe÷#ês¡+, $kÕÔs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\ ø£\sTTø£‘√ Á|üD≤[ø£ ø£∫Ñ·‘·«+ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ M˝…’q+‘· eT+~ m≈£îÿe eT+~ì uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*. ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£\T Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T (Neighborhood), Á>±eT+, u≤¢≈£î, õ˝≤¢, sêh, C≤rj·T kÕúsTT˝À¢ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&É‘êsTT. Ç+<äT˝À Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T nìï+{Ïì ìeT>∑ï+ #˚kÕÔs¡T. ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ Á|ü»˝Ò πø+Á<ä+ (People centric)>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. n+<äTπø Bìì ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£>± |æ\TkÕÔs¡T. Á|üuÛ≤eo\yÓTÆq ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ (Contingency Plan) uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T <ë«sê $_Ûqï esêZ\T, nìï s¡+>±\≈£î #Ó+~q Á|ü»\qT ìeT>∑ï+ #˚dæ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. ø£eT÷´ì{°˝Àì ÁøÏj·÷o\ düuÛÑT´\T Á|üD≤[ø£qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+˝À eTTK´bÕÁ‘· b˛wækÕÔs¡T. $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À düeTs¡úe+‘·yÓTÆq düeTq«j·T+ ñ+&˚+<äT≈£î M\T>± ~>∑Te kÕúsTT˝À ‘·j·÷s¡T #˚dæq Á|üD≤[ø£ ô|’ kÕúsTT˝À¢ ‘·j·÷s¡T #˚dæq yê{ÏøÏ nqT>∑TD+>± ñ+&˚ $<Ûä+>± #·÷&Ü*. $\ø£åDyÓTÆq ‘·øDå£ Á|üD≤[ø± (typical contingency Plan) $|ü‘T· Ô dü+dæ<‘∆ä ≈· î£ dü+ã+~Û+∫ ªmes¡T, mø£ÿ&É, m|ü⁄Œ&ÉT, @$T{Ï, m+<äT≈£î (WHO, WHERE, WHEN, WHAT and WHY) nH˚ Á|ü X ¯ ï \≈£ î düe÷<Ûëq+ Ç#˚à $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
171
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
4.2.1 ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ y˚{ÏøÏ ñ+&Ü*?
e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT, nedüsê\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd düVü≤» $|ü‘·TÔ eTVü≤e÷à] yê´<ÛäT\T ‘·˝…‘·Ô&É+ ˝Ò<ë rÁeyÓTÆq Äs√>∑´ düeTdü´ bÕ]ÁXÊ$Tø£ Á|üe÷<ë\T dæã“+~øÏ eTT|ü⁄Œ, dæã“+~ì U≤∞ #˚sTT+#·&É+, Äes¡Dô|’ <ë&ç yÓTT<ä\>∑Tq$ bÂs¡ düe÷C≤ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n+‘·s¡Z‘· ø£˝À\¢+ ‘·˝…‘·Ô&É+ ÄVü‰sêìøÏ, Ç‘·s¡ ì‘ê´edüs¡ edüTeÔ ⁄\≈£î Äø£dàæ ø£ ø=s¡‘· @s¡Œ&É≥+
4.2.2 ‘·øDå£ Á|üD≤[ø£qT m+<äT≈£î ‘·j÷· s¡T #˚j÷· *?
Á|ü»\T yê]øÏ ñqï eTT|ü⁄Œ, yê] <äTs¡“\‘ê«\T, kÕeTsêú´\ >∑T]+∫ |üP]Ô ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. yês¡T ìedædüTÔqï Á|ü<˚X¯+ô|’ düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q‘√ bÕ≥T ˇø£ $|ü ‘ · T Ô dü + uÛ Ñ $ +∫q|ü &É T <ëìì m<äTs√ÿe&É+˝À ‘·eT≈£î ñqï ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü |üP]Ô ne>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. $|ü‘·TÔ\≈£î yêπs yÓTT<ä{Ï ¬skÕŒ+&És¡T¢ yêπs u≤~Û‘·T\T yê] Á|üD≤[ø£\T m≥Te+{Ï |ü]dæú‹˝ÀHÓ’Hê m<äTs=ÿH˚ $<Ûä+>± n‘·´+‘· Á|üuÛ≤eo\+>± ñ+{≤sTT. ‘·øD å£ Á|üD≤[ø£‘√ bÕ≥T |ü\Te⁄s¡T e´≈£î\Ô T, ãè+<ë\T, dü+düú\T s¡÷bı+~+∫q ø±s¡´ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£\qT ôd’‘·+ neT\T #˚j·÷*. Ä#·s¡D dü+<äs¡“¤+>± H˚s¡TÃ≈£îqï bÕsƒê\‘√ Á|üD≤[ø£qT eT]+‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√yê*.
4.2.3 ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£qT m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T? y˚{Ïì ø£*– ñ+≥T+~? ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ Á|üÁøÏj·T düe÷»+˝Àì nìï esêZ\ Á|ü»\T ‘êeTT bÕ\T|ü+#·Tø√e&ÜìøÏ ˇø£ eT+∫ neø±X¯+>±H˚ ø±≈£î+&Ü, ˇø£ y˚~ø£˝≤>± ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Á|üD≤[ø£˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ @<√ $<Ûä+>± bÕ\T|ü+#·Tø=+{≤s¡T. ˇø£] n_ÛÁbÕj·÷\T $T>∑‘ê yê] n_ÛÁbÕj·÷\≈£î _Ûqï+>± ñqï|ü Œ {Ï ø ° , n$ Á|ü D ≤[ø± s¡ ÷ |ü ø £ \ Œq Á|ü Á øÏ j · T ≈£ î Á|ü j Ó ÷ »qø±]>±H˚ ñ+{≤sTT. n+<ä ] n_Û Á bÕj· ÷ \T Á|ü•ï+#·ã&ç, dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô »]–, ‘·T<ä≈£î n‘·´+‘· yêdüÔ$ø£yÓTÆq Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~. Á|üD≤[ø£qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ ˇø£ e´øÏÔ ˝Ò<ë ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\ düeT÷Vü≤+ ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ ø£düs¡‘·TÔqT yÓTT<ä\Tô|≥ºe#·TÃ. n_Ûeè~∆
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Á|üD≤[ø£˝À Á|ü‹ e´øÏÔøÏ ÁbÕeTTK´‘· Çyê«*. uÛÖ>√[ø£ yê´|æÔ, yÓ’|üØ‘·´+, yÓ’|üØ‘·´+ dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<˚X¯+ qT+&ç Ä ÁbÕ+‘·+ ñ+&˚ <ä÷s¡+, Ä ÁbÕ+‘·+ yÓ|’ Øü ‘ê´ìøÏ >∑Ts¬ q’ rÁe‘·, <äTs¡“\¤ ‘·« n+XÊ\T, Á|üÁøÏj·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç |ü]dæú‹ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq≈£î ø£∫Ñ·yÓTÆq $<ÛëqeT+≥÷ ì]›wüº+>± @B ñ +&É<äT. $\ø£D å yÓTqÆ ø£eT÷´ì{° ‘·øD å£ Á|üD≤[ø£ ~>∑Te ù|s=ÿqï ÁbÕ<∏ä$Tø£ #·s¡´\qT ø£*– ñ+≥T+~. n$: 1. ‘=* ne>±Vü≤q eT]j·TT kÕeTs¡dü´ ìsêàD+ 2. Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° @sêŒ≥T 3. ø£eT÷´ì{° $esê\qT dü+øÏå|”Ôø£]+#·&É+ 4. >∑‘· $|ü‘·TÔ\ düMTø£å, $X‚¢wüD 5. $|ü‘·TÔ\ ø±´˝…+&ÉsY 6. e÷´|æ+>¥ 7. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ m+|æø£ 8. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\≈£î •ø£åD 9. ]Vü‰s¡‡fi¯ó¢/ e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ 1. kÕeTs¡dü´ ìsêàD+ eT]j·TT ‘=* ne>±Vü≤q (Rapport Building and Initial Awareness)
d”ìj·TsY dæ{Ï»qT¢, Á>±eT+˝Àì dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, j·T÷‘Y ø£¢ãT“\T, mqTïø√ã&çq Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T eT<Ûä´ kÕeTs¡kÕ´ìï @s¡Œs¡#·&É+ ø£eT÷´ì{° ‘·ø£åD Á|üD≤[ø£ (Comunity Contingency Plan) ‘·j·÷Ø˝À yÓTT<ä{Ï n&ÉT>∑T. yê]˝À Áù|s¡D ø£*–+∫, Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T˝À yês¡T ìeT>∑ïeTj˚T´˝≤ #˚j·T&Éy˚T Bì Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+. kÕ<Ûës¡D+>± ø£eT÷´ì{° kÕúsTT˝À Á|üD≤[ø£\ ‘·j·÷ØøÏ Á>±eT kÕúsTT˝À $<ÛäT\T ìs¡«Væ≤düTÔqï Á|üuÛÑT‘·« dæã“+~, mìï¬ø’q Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛTä \T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T düV‰ü j·T+ n+~kÕÔsTT. Ç{°e\ ø±\+˝À dü+uÛÑ$+∫q $|ü‘·TÔqT <ëìe\¢ »]–q qcÕº\T, eTT|ü⁄ŒqT #·]Ã+#·&ÜìøÏ ‘=* ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. #·s¡Ã bÂs¡T\+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚ $<Ûä+(Participatory Process)>± ñ +&Ü*.Ä ø£eT÷´ì{° >∑Ts¡TÔ+#·Tø√<ä>∑Z $|ü‘·TÔ |òüT≥H˚~ Ç{°e\ ø±\+˝À »s¡>∑q≥¢sTT‘˚, Ä ÁbÕ+‘êìøÏ düMT|ü+˝À ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À »]–q $|ü‘·TÔ\ô|’ #·]Ã+#·Tø√yê*. $|ü‘·TÔqT m<äTs√ÿe&É+˝À >∑‘+· ˝À ñqï kÕúìø£ nqTuÛyÑ ê\qT á #·sá ˝À¢ @ e÷Á‘·+ $düà]+#·sê<äT. düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ Ç~ m+‘√ nedüs+¡ . ‘·
172
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m+‘√ eTTK´+. Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚ e÷sêZ\T : ãVæ≤s¡+>∑ düuÛÑ\T kÕ+düÿ è‹ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T M~Û Hê{Ïø£\T <äèX¯´/ ÁX¯eD ø±s¡´Áø£e÷\T b˛düºs¡T¢ n+{Ï+#·&É+ á ne>±Vü≤Hê Á|ü#ês¡+ e\¢ Á|ü»\≈£î Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#ê*‡q nedüsêìï >∑T]Ô+#˚˝≤ #˚düTÔ+~. 2. Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° @sêŒ≥T (Formation of a Village disaster management committee (VDMC))
Á|ü‹ Á>±eT+˝Àq÷ Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{° (Village Disaster management Committee (VDMC)) ì @sêŒ≥T #˚j·÷*. <ëìì $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT Äs¡+_Û+#˚+<äT≈£î u≤<ÛäT´sê\T>± #˚j·÷*. Á>±eT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°˝À kÕúìø£ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T, n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT˝Àì |üì#˚ùd Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T, mHéõz\T, dæ;z\T, j·TTe»q ø£ã¢ T“\T, kÕúìø£ eTVæ≤fi≤ dü$T‘·T\ düuTÑÛ ´\T ñ+&Ü*. d”ìj·TsY dæ{Ï»qT¢ ≈£L&Ü ø£$T{°˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&Ü*. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ ‘·j÷· ØøÏ ø£eT÷´ì{°ì düMTø£]+#˚ u≤<Û´ä ‘·qT $&çm+dæ Hêj·T≈£î&ÉT rdüTø√yê*. 3. ø£eT÷´ì{° $esê\qT dü+øÏå|”Ôø£]+#·&É+ (Outlining the profile of the community)
Ç+<äT˝À ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ ùdø£sD¡ ñ+≥T+~. »HêuÛ≤ kÕúìø£ eqs¡T\T ( HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q e÷qeX¯øÏÔ, Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T, e÷J ôdì’ ≈£î\T yÓTT<ä\>∑T e÷qe eqs¡T\T, |ü&Ée\T, »qπs≥s¡T¢ yÓTT<ä\>∑Tq≥Te+{Ï bÕ<ë]úø£ eqs¡T\T nìï+{Ï $esê\T) Ä ÁbÕ+‘· + ˝À >∑ è Vü ‰ \ ìsêàD dü s ¡ [ (ÄsY d æ d æ , ô|+≈£î{Ï\T¢, |üP]>∑T&çôd\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï $esê\T)
$eq |ü_¢πøwüHé‡
|ü+≥\T, eè‘·TÔ\ $esê\T 4. >∑‘· $|ü‘·TÔ\ düMTø£å eT]j·TT $X‚¢wüD $|ü‘·TÔ\qT yê{Ï Äeè‹Ô Ä<Ûës¡+>± ÁbÕ<Ûëq´‘ê Áø£eT+˝À neTs¡Ã&É+, qcÕº\qT n+#·Hê y˚j·T&É+ #˚j·÷*. Á>±eT+˝Àì ejÓ÷eè<äT∆\ düVü‰j·T+‘√ á $esê\qT düMTø£]+#ê*. |ü\T s¡ø±\ $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+>± yê{Ï*¢q qcÕº\qT, yê{Ïe\¢ H˚s¡TÃ≈£îqï >∑TDbÕsƒê\qT Á>±eTdüTÔ\T $X‚¢wæ+#·Tø√yê*. M{ìï+{Ï eT~+|ü⁄ Ä<Ûës¡+>± ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\≈£î #·s¡´\qT n|üŒ–+#ê*. 5. $|ü‘·TÔ\ ø±´˝…+&ÉsY (seasonality Calendar for Disasters)
$$<Û ä Á|ü ø £ è ‹ yÓ ’ | ü Ø ‘ê´\≈£ î dü + ã+~Û + ∫q >∑‘êqTuÛÑyê\qT $X‚¢wæ+#˚ düeTj·T+˝À $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q ø±\+ Ä<Ûës¡+>± Äj·÷ ø£eT÷´ì{°\T s¡T‘·Te⁄\ yêØ ø±´˝…+&ÉsYqT ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. 6. e÷´|æ+>¥ ø£düs¡‘·TÔ (Mapping Exercise)
Á>±eT kÕúsTT˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚ùd ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫ n‘·´+‘· eTTK´yÓTqÆ yê{Ï˝À Á>±e÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q eTT|ü⁄Œ, <äTs¡“¤\‘ê«\T, kÕeTsêú´\ e÷´|ü⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ≈£L&Ü ˇø£{Ï. Ç~ n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT düe÷#êsêìï ùdø£s¡D≈£î <√Vü≤<ä|ü&˚ n‘·´+‘· düT\TyÓ’q, e´j·T Á|üuÛ≤$‘· (Cost effective) kÕ<Ûäq+ e+{Ï~. Bìì uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á>±MTD eT~+|ü⁄ (Participatory Rural Appraisal ü ‘¡ T· Ô <ë«sê ‘·j÷· s¡T #˚jT· e#·TÃ. e÷´|æ+>¥ ø£dsü ‘¡ T· Ô (PRA)) ø£ds Á|üD≤[ø± Á|üÁøÏj·T≈£î dü∫Á‘·yÓTÆq (Pictorial) Ä<Ûësêìï n+~düTÔ+~. *+>∑ , ≈£ î \, Ç‘· s ¡ uÒ < Û ë \ìï+{Ï ø Ï _Û q ï+>± ø£eT÷´ì{°˝Àì n+<ä]˙ ìeT>∑ï+ #˚dTü +Ô ~. kÕúìø£+>± \_Û+#˚ sêfi¯ó,¢ bÂ&ÉsT¡ ¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+∫ $_Ûqï n+XÊ\T, dü÷N\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄\T ^ùd $<Û+ä >± Á>±eTdüT\Ô qT, ø£eT÷´ì{° düuÛÑT´\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
173
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
7. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ m+|æø£ (Selection of Disaster Management Teams (DMTs))
|ü]dæ‹ú ì $X‚w¢ +æ ∫, eqs¡T\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· m≥Te+{Ï dü+øå√uÛÑ+ |ü]dæú‹ì m<äTs√ÿe&Üì¬ø’Hê nedüs¡yÓTÆq Á|ü‹düŒ+<äq ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î Á>±eT+/yês¡T¶/ q>∑sê\ qT+&ç $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\T/ {≤düTÿbò˛s¡T‡\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\ m+|æø£ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\˝À dü«#·Ã¤+<ä+>± eTT+<äT≈£î e#˚Ã, #·Ts¡T¬ø’q Ád”Ô, |ü⁄s¡Twüß\qT düuÛÑT´\T>± m+#·Tø√yê*. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\T/ {≤düTÿbò˛s¡T‡˝À yÓ<’ Tä ´\T, qs¡T‡\T, n–ïe÷|üø£ dæã“+~, e÷J ôd’ìø£ dæã“+~, b˛©düT\T, á‘·>±fi¯ó,¢ kÂÿ{Ÿ/ mHéddæ /æ mHémdtmdt H˚|<ü ´ä∏ + ñqï j·TTe≈£î\T, bÂs¡ s¡ø£åD <äfi¯ dæã“+~, eTVæ≤fi≤ dü$T‹ düuÛÑT´\T e+{Ï nqTuÛeÑ E„˝q’… , HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*–q yê]ì ≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·÷*. 400 qT+&ç 500 ≈£î≥T+u≤\T ø£*–q ˇø£ j·T÷ì{Ÿ≈£î 25 eT+~ düuÛÑT´\T ñqï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°/ {≤düTÿbò˛s¡T‡ ñ+&É≥+ ñ‘·ÔeT+. ÁbÕ+‘·+/ ø£eT÷´ì{° ô|<ä›<äsTTq≥¢sTT‘˚, <ëìøÏ nqT>∑TD+>± ãè+<ë\ dü+K´qT ô|+#·e#·TÃ. $|ü‘·TÔq≈£î eTT+<äT/ $|ü‘·TÔ düeTj·T+˝À ìs¡«]Ô+#·e\dæq u≤<Ûä´‘·\qT m+|æø£ #˚dæq {≤düTÿbò˛s¡T‡\≈£î πø{≤sTT+#·&É+, ìsêú]+#·&É+ m+‘√ nedüs¡+. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë˝˝À ñ+&Ée\dæq $_Ûqï s¡ø±˝…’q {≤düTÿbò˛s¡T‡\T: 1. eTT+<ädüTÔ ôV≤#·Ã]ø£ ãè+<ä+ (Early Warning Team). 2. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ãè+<ä+ 3. s¡ø£åD #·s¡´\T, U≤∞ #˚sTT+#˚ ãè+<ä+ (Rescue and Evacuation Team)
4. ôw\º s Y ìs¡ « Vü ≤ D ãè+<ä + , dü V ü ‰ j· T ø£ #· s ¡ ´ \ ãè+<ä+(Relief Team) 5. ˙s¡T, bÕ]X¯ó<Ûä´ ãè+<ä+, ø£fi‚ãsê\qT ‘=\–+#˚ ãè+<ä+ 6. Á{≤e÷ øöì‡*+>¥ (Trauma Counseling) ãè+<ä+, 7. qcÕºìï eT~+|ü⁄ #˚ùd (Damage Assessment) ãè+<ä+.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
8. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ãè+<ë\≈£î •ø£åD $|ü‘·TÔ dü+<äs¡“¤+˝À ‘·eT≈£î n|üŒ–+#·ã&çq ì]›wüº n+XÊ\qT düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î m+|æø£ #˚jT· ã&çq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düuÛÑT´\T, ì]›wüºyÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\˝À düT•øÏå‘·T˝…’ ñ+&Ü*. •ø£åD nedüs¡yÓTÆq $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°\T 1. Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ãè+<ä+ 2. s¡ø£åD eT]j·TT U≤∞ #˚sTT+#˚ ãè+<ä+ 3. ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<Ûä´+ 4. Á{≤e÷ øöì‡*+>¥ 9. ]Vü‰s¡‡fi¯ó¢/ e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ‡ Á|ü‘´· ø£å $|ü‘T· Ô |ü]dæ‹ú øÏ dü+ã+~Û+∫q Á&ç˝Ÿ‡/ ]Vü‰s¡‡˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. $|ü‘·TÔ dü+dæ<ä∆‘· Á|üD≤[ø£˝À e÷ø˘ Á&ç˝Ÿ ˇø£ düMTø£è‘· uÛ≤>∑+. n~ ø£eT÷´ì{°ì nÁ|üeT‘·+Ô >± ñ+#·T‘·T+~. Á&ç˝Ÿ‡ nH˚$ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ ìs¡«Væ≤+#˚ es¡Tdü #·s´¡ \ eT]j·TT yê{Ïì eTT+<äT>±H˚ Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·TCÒd,æ &ÉMTà ø£dsü ‘¡ T· ˝Ô ≤>± ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ . M{Ïì |ü\Te÷s¡T¢ kÕ<Ûäq #˚ùdÔ, ø£eT÷´ì{° $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ì m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î dæ<ä∆+>± ñ+≥T+~. e÷ø˘Á&ç˝ŸqT kÕ<Ûës¡D+>± yêdüÔe $|ü‘·TÔ |ü]dæú‹ì <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£îì #˚kÕÔs¡T. ‘·TbòÕqT ˝Ò<ë es¡<ä\T e#˚à ÁbÕ+‘ê\˝À á Á&ç˝Ÿ‡qT dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. ˇø£ Á&ç˝ŸqT ‘·TbòÕqT¢, es¡<ä\T e#˚à d”»q≈£î eTT+<äT, ¬s+&Ée <ëìì Äs¡T HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· ìs¡«Væ≤+#ê*. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ‘·ø£åD Á|üC≤ Á|üD≤[ø£\T πøe\+ ø±–‘ê\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT. Ä Á|üD≤[ø£ {≤düTÿbò˛s¡T‡ düuÛÑT´\, Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ ≈£î≥T+u≤\T/ e´≈£îÔ\ u≤<Ûä´‘·\qT >∑Ts¡TÔ #˚ùd˝≤ ñ+&Ü*. ø±\+ >∑&ç#˚ø=B› Ä ÁbÕ+‘· + ˝À |ü \ T e÷s¡ T Œ\T, n_Û e è~∆ |ü q T\T #√≥T #˚düT≈£î+{≤sTT. ø±ã{Ϻ, Á|ü‹ Äs¡T HÓ\\≈£î ˝Ò<ë ø£˙dü+ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£kÕ] ‘êC≤ düe÷#ês¡+‘√ Á|üD≤[ø£qT ‘êC≤ |üs¡#·&É+ m+‘√ nedüs¡+. ø£eT÷´ì{° #˚ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ɶ e]ÿ+>¥ Á|üD≤[ø£ Ä ÁbÕ+‘·+˝À n_Ûeè~∆ \ø£å´+>± ñ+&Ü*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø£eT÷´ì{° ‘·j·÷s¡T #˚dæq Á|üD≤[ø£ Ä ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤Ø/ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&É≥+ ≈£L&Ü m+‘√ eTTK´+.
174
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
5. Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T (Alternative Communication Systems during Disasters)
5.1 |ü]#·j·T+
5.1.1 $|ü‘·TÔ |ü]dæú‘·T˝À¢ f…* ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿ≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&ÜìøÏ ø±s¡D+
@<Ó ’ H ê uÛ ≤ Ø $|ü ‘ · T Ô ˝Ò < ë n‘· ´ edü s ¡ |ü ] dæ ú ‹ @s¡ Œ &ç q |ü &É T ø£ e T÷´ìπ ø wü H é dü + ã+<Û ë \≈£ î |ü P ]Ô > ± n+‘·sêj·T+ ø£\T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ, $|ü‘·TÔ ˝Ò<ë n‘·´edüs¡ dü e Tj· ÷ ˝˝À u≤~Û ‘ · T ˝… ’ q Á|ü » \≈£ î ‘· > ∑ T dü V ü ≤ ø±s¡ + n+~+#˚+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·« Ä<∏ë]{°\ eT<Ûä´ $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ |üP]Ô>± |üì#˚ùd ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\T ñ+&É≥+ m+‘√ nedüs¡+. ô|<ä› m‘·TÔq düVü≤» $|ü‘·TÔ\T/ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&çq|üŒ&ÉT Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ |ü\T s¡ø±\ ÁbÕ<∏$ä Tø£ f…*ø£eT÷´ìπøwüHé kÂø£sê´\T ñHêïsTT. yê{Ï‘√ bÕ≥T XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\‘√ bÕ≥T n‘·´edüs¡ ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T ≈£L&Ü n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
uÛÑ÷ø£+|ü+, #·Áø£yê‘·+ (‘·TbòÕqT), es¡<ä\T, uÛÑ÷bÕ‘·+ (landslide) e+{Ï uÛ≤Ø düVü≤» $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ yÓs’ ,¶Y yÓs’ ˝Y d… t (yÓTTu…˝’ Ÿ) f…*bò˛qT¢ e+{Ï s¬ >∑T´\sY f…* ø£eT÷´ìπøwüHé edü‘T· \T rÁe+>± <Óã“‹ì, |üì #˚jT· ≈£î+&Ü b˛‘êsTT. πøãTfi¯ófl, ôd\T´\sY Á{≤Hé‡$TwüHé ≥es¡T¢ <Óã“‹q&É+ ˝Ò<ë f…*bò˛Hé mπøä+CŸ\T eT]j·TT ôd\T´\sY Á{≤Hé‡$TwüHé ≥es¡T¢ |üì #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq $<äT´‘Y düs¡|òüsê≈£î n+‘·sêj·T+ ø£\>∑&É+ ø±s¡D+>± Ç˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~. b˛©düT\T, bÂs¡ n~Ûø±s¡T\ yÓ’sY˝…dt πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿ ≈£L&Ü <Óã“‹qï Á{≤Hé‡$TwüHé ≥es¡¢ ø±s¡D+>± |üì #˚j·T≈£î+&Ü b˛‘·T+~. Ç≥Te+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T˝˝À ø£eT÷´ìπøwüHé Á{≤|òæø˘ kÕ<Ûës¡D kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫b˛sTT, HÓ{ŸesYÿ s¡B› (Congestion) øÏ <ë]rdüTÔ+~. ∫es¡≈£î HÓ{ŸesYÿ |üP]Ô>± $|òü\eTe⁄‘·T+~.
f…* ø£eT÷´ìπøwüHé dü+ã+<Ûë\T eTq ì‘·´ J$‘·+˝À ø°\ø£ uÛ≤>∑+>± e÷sêsTT. ø£eT÷´ìπøwüH˝é À n‘·´+‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q~ |ü_¢ø˘ yÓ’sY¶ f…*bò˛Hé. Bìì |ü_¢ø˘ dæ«#Y¶ f…*bò˛Hé HÓ{ŸesYÿ (Public Switched Telephone Network (PSTN)) nì n+{≤s¡T. Ç~ eTq+ e÷{≤¢&˚ e÷≥\qT, bòÕ´≈£î‡\qT, &˚{≤qT Á|üdüs¡D #˚j·T&É+ eT]j·TT d”«ø£]+#·&É+ <ë«sê nìï Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T ø±sê´\j·÷\T, b˛©düTùdºwüqT¢, n–ïe÷|üø£ øπ +Á<ë\T, ÄdüŒÁ‘·T\T, n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Çfi¯ó,¢ yê´bÕs¡ dü+dü\ú qT nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd ÁbÕ<∏ä$Tø£ HÓ{Ÿes¡Tÿ. Ç{°e\ ø±\+˝À yÓTTu…’˝Ÿ (ôd\÷´\sY) bò˛q¢ e+{Ï yÓ’sY˝…dt bò˛q¢ yê&Éø£+ ≈£L&Ü u≤>± $düÔèÔ‘·yÓTÆ+~.
5.1.2 Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T nedüs¡e÷?
kÕ<Ûës¡D+>±, düÁø£eT+>± |üì#˚ùd |æmdt{Ïmdt e´edüú <ëìøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&çq bò˛q¢˝À ˇπø düeTj·T+˝À 5% ø£+fÒ m≈£îÿe bò˛qT¢ |üì #˚j·T≈£î+&Ü s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+≥T+~. nsTT‘˚, dü+øå√uÛÑ düeTj·T+˝À Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷, Á|ü‹ ˇø£ÿ]‘√ e÷{≤¢&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔ+{≤s¡T. n+<äTe\¢ Á{≤|òæø˘ #ê˝≤ n~Ûø£+>± ñ+&ç, HÓ{ŸesYÿ düÔ+_Û+∫b˛‘·T+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
@<Ó ’ H ê uÛ ≤ Ø $|ü ‘ · T Ô ˝Ò < ë n‘· ´ edü s ¡ |ü ] dæ ú ‹ ‘·˝…‹Ôq|ü&ÉT u≤~Û‘·T˝…’q Á|ü»\≈£î düVü‰j·T+ #˚ùd+<äT≈£î Ä ÁbÕ+‘ê\˝Àì $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ì Á|ü<Ûëq n~Ûø±s¡T\≈£î, e\+{°s≈¢¡ î£ ø£eT÷´ìπøwüHé *+≈£î\T m+‘ÓH’ ê nedüse¡ Te⁄‘êsTT. XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åD #·s¡´\T, düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T, Á|ü‹ düŒ+<äq #·s¡´\ >∑T]+∫ sêh Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T, kÕúìø£ bÕ\Hê e´edüú, dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T, u≤~Û‘·T˝…’q Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé *+≈£î\T Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ‘·|Œü ≈£î+&Ü nedüse¡ Te⁄‘êsTT. $|ü‘T· \Ô ø±s¡ D +>± rÁe+>± Á|ü u Û ≤ $‘· y Ó T Æ q ø=ìï ÁbÕ+‘ê\T Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\‘√ |üP]Ô>± dü+ã+<Ûë\T ø√˝ÀŒ‘êsTT. n≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· Á|ü»\ n‘·´edüs¡ nedüsê\ >∑T]+∫ u≤<Ûä´‘· ø£*–q Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\≈£î, dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\≈£î, düMT|ü+˝À ñqï Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î m≥Te+{Ï düe÷#ês¡+ ñ+&É<äT. Ç~ eT]+‘· ÁbÕD qcÕº ì øÏ , |ü X ¯ ó dü + |ü < ä , Ädæ Ô qcÕº ì øÏ <ë]rj·Te#·TÃ.
175
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
5.2 meT¬s®˙‡ ø£eT÷´ìπøwüHé |ü<ä∆‘·T\T ( Modes for
Emergency Communication)
5.2.1 πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHé kÕ<Ûës¡D f…*bò˛Hé eT]j·TT yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé HÓ{ŸesYÿ≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–q ˝Ò<ë n≥Te+{Ï ùde\T ˝Òì $|ü‘·TÔ Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+ qT+&ç düMT|ü+˝À ñqï ˝Ò<ë düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£ î yÓ q TyÓ + ≥H˚ dü e ÷#ês¡ + n+~+#· & ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T ø£eT÷´ìπøwüHé e÷sêZ\qT @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ m+‘√ nedüs+¡ . $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·s´¡ \T #˚|≥ü 㺠&˚ ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·eTe⁄‘·÷ yÓ’sY˝…dt πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{ŸesYÿqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ BìøÏ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï düŒwüºyÓTÆq m+|æø£ ø±>∑\<äT. m≥Te+{Ï yÓ’sY˝…dt ø£eT÷´ìπøwüHé *+≈£î nsTTHê uÛÖeT (terrestrial) ˝Ò<ë XÊ{Ï˝{’… Ÿ e´edü\ú qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îH˚ πs&çjÓ÷ ‘·s¡+>±\ (radio waves) ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ü*‡+<˚. π s &ç j Ó ÷ ‘· s ¡ + >∑ + @+{Ï H ê ( antenna) <ë«sê yê´|æ + |ü C Ò j · T ã&˚ ˇø£ $<ä T ´<ä j · T kÕÿ+‘· ‘· s ¡ + >∑ + (electromagenetic wave). πs&çjÓ÷ ‘·s¡+>±\T $_ÛqïyÓTÆq Äeè‘·T\Ô (frequencies) qT ø£*– ñ+{≤sTT. sπ &çj÷Ó ]d”esYqT ˇø£ ì]›wüºyÓTÆq Äeè‹ÔøÏ ≥÷´ì+>¥ #˚j·T&É+ <ë«sê <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ì]›wyºü TÓ qÆ dæ>ï∑ ˝ŸqT n+<äTø√e#·TÃ. uÛ≤Ø $|ü‘T· \Ô e+{Ï n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ #˚‹˝À Ç$T&˚ yÓ’sY˝…dt ôd≥T¢ (yêø° {≤ø°\T) n‘·´+‘· nqTyÓ’q$>± |ü]>∑DÏ+#·ã&É‘êsTT.
5.2.3 XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüq¢ e´edüú\T ( Satellite Based Communications Systems)
5.2.2 nyÓT#·÷´sY (Vü‰yéT) πs&çjÓ÷ ( Amateur
(Ham) Radio)
ô|qT $|ü‘·TÔ\T/ n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\ dü+<äsꓤ\˝À eTπs Ç‘·s¡ ø£eT÷´ìπøwüHé e´edü\ú T |üì #˚jT· q|ü&ÉT nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷\T $»j·Te+‘·+>± |üì #˚kÕÔj·Tì |ü\T nqTuÛÑyê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT. Vü‰yéT πs&çjÓ÷>± ≈£L&Ü |æ\Teã&˚ nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ n+fÒ n<=ø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq πs&çjÓ÷ nì ns¡ú+ ø±<äT. Ç~ n+‘·sê®rj·T f…*ø£eT÷´ìπøwüHé j·T÷ìj·THé ( International Telecommunications union (ITU) ) ìs¡«∫+∫q $<Ûä+>± ø=ìï ì]›wüºyÓTÆq Äeè‘·TÔ\≈£î neT\j˚T´ Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ ìã+<Û ä q \ Ä<Û ë s¡ + >± |ü ì #˚ d ü T Ô + ~. Bìì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø£eT÷´ìπøwüq¢ eT+Á‹‘·«XÊK˝Àì yÓs’ ˝Y d… t bÕ¢ì+>¥ ø√ Ä]¶H˚wüHé $+>¥ ìj·T+Á‹düTÔ+~. á Äeè‘·TÔ\qT |ü ] XÀ<Û ä q , $<ä ´ eT]j· T T e´øÏ Ô > ∑ ‘ · Á|ü j Ó ÷ »Hê\≈£ î $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚+<äT≈£î e÷Á‘·yT˚ ìã+<Ûqä \T nqTeT‹kÕÔsTT. nyÓT#·÷´sY nH˚ |ü<ä+ πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüHéqT yêDÏCÒ´‘·s¡ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ñ|üjÓ÷–+#·&Üìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ ìs¡«Vü≤DqT H˚\ô|’ ñ+&˚ eTÚ*ø£ edü‘T· \‘√ nedüs+¡ ˝Ò
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø=~›bÕ{Ï $<äT´‘Y kÂø£sê´\T ñ+fÒ #ê\T. n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ $»j· T e+‘· + >± |ü ì #˚ d ü T Ô + ~. nyÓ T #· ÷ ´sY π s &ç j Ó ÷ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ˇø£ düè»Hê‘·àø£ n\yê≥T (creative hobby)>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À düTe÷s¡T 15,000 eT+~ ˝…’ôdqT‡&ÉT nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ Ä|üπs≥s¡T¢ (Hams) ñHêïs¡T. πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüq¢ >∑T]+∫ m≈£îÿe H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ ‹s¡T>∑T˝Òì e÷s¡Z+. <ëì >∑T]+∫ m≈£îÿe>± H˚s¡TÃø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü n‘·´edüs¡ düeTj·T+˝À düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ˝…’ôdqT‡&é nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ Ä|üπs≥s¡¢qT nyÓT#·÷´s¡T¢ ˝Ò<ë Vü‰yéT‡ (Amateurs or Hams) n+{≤s¡T. n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«\T nyÓT#·÷´s¡¢ qT+&ç meT¬s˙® ‡ ø£eT÷´ìπøwüHé düb˛s¡Tqº T Ä•kÕÔsTT. n˝≤π>, ÄyÓT#·÷´s¡T¢ ≈£L&Ü meT¬s®˙‡ ¬skÕŒqT‡ y˚TH˚»s¡¢ eT<Ûä´ ø°\ø£yÓTÆq ø£eT÷´ìπøwüqT¢ @sêŒ≥T #˚ùd+<äT≈£î dü«#·Ã¤+<ä+>± eTT+<äT≈£î ekÕÔs¡T. 1999˝À ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢qT, 2001 Hê{Ï >∑T»sê‘Y uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+˝À yês¡T dü«#·Ã¤+<ä+>± ùde\T n+~+#ês¡T. <˚X¯+˝À nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷≈£î ÁbÕ#·Ts¡´+ ø£*Œ+#·&É+, düT•øÏå‘·T˝…’q ˝…’ôdqT‡&ÉT nyÓT#·÷´s¡¢ <äfi≤ìï n_Ûeè~∆ #˚ùd ø£èwæ˝À uÛ≤>∑+>± ÇqŒπsàwüHé f…ø±ï\J $uÛ≤>∑+ <˚X¯+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê\˝À nyÓT#·÷´sY πs&çjÓ÷ ùdºwüq¢qT @sêŒ≥T #˚dæ, ÄdüøÏÔ ø£*–q nyÓT#·÷´sY ùdºwüHé Ä|üπs≥s¡¢≈£î nedüs¡yÓTÆq •ø£åD Ç#˚Ã+<äT≈£î ˇø£ <˚X¯ yê´|üÔ ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ lø±s¡+ #·T{Ϻ+~.
ø£ e T÷´ìπ ø wü H é e´edü ú \ qT uÛ Ñ ÷ $Tô|’ ñ+&˚ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ñ<˚›•+∫q|üŒ{Ïø°, ø=ìï |ü]ø£sê\T n+‘·]ø£å+˝À nq>± XÊ{Ï˝…’≥¢ô|’ ñ+&˚ e´edüú\qT XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T n+{≤s¡T. _Ûqï s¡ø±˝…’q XÊ{Ï˝…’≥T¢ yê‘êes¡D ∫Á‘ê\qT rj·T&É+, uÛÑ÷$Tô|’ sπ U≤+XÊ\T, nøå±+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± düs¬ q’ kÕúHê\qT ø£qT>=q&É+ e+{Ï $_Ûqï s¡ø±\ $<ÛäT\qT ìs¡«]düTÔ+{≤sTT. nsTT‘˚, ø£eT÷´ìπøwüHé XÊ{Ï˝…’≥T¢ n+‘·]ø£å+˝À πs&çjÓ÷ Á|ükÕs¡ πø+Á<ë\T>± ñ+{≤sTT. yê{Ïì ø±yéTXÊ{Ÿ (COMSAT) nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. XÊ{Ï˝…’{Ÿ f…*bò˛Hé f…]àq˝ŸqT XÊ´{Ÿbò˛Hé (SATPHONE) nì n+{≤s¡T. ø£eT÷´ìπøwüHé XÊ{Ï˝…’{Ÿ jÓTTø£ÿ n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq \ø£Då + Á{≤Hé‡bÕ+&ÉsY (transponder). ˇø£ Äeè‹Ô (frequency) e<ä› dü+uÛ≤wüDqT d”«ø£]+∫q πs&çjÓ÷, ‘·s¡Tyê‘· <ëìì $|ü⁄©ø£]+∫ (amplifies) eTs=ø£ Äeè‹Ô MT<ä uÛÑ÷$TøÏ |ü⁄q'Á|üdüs¡D #˚düTÔ+~. kÕ<Û ë s¡ D +>± ˇø£ XÊ{Ï ˝ … ’ { Ÿ e+<ä \ , y˚ \
176
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á{≤Hé‡bÕ+&É¢s¡qT ø£*– ñ+≥T+~. &˚{≤, f…*$»Hé, Çy˚TCŸ, ø=ìï f… * bò ˛ Hé Á{≤Hé ‡ $Twü q T¢ ø£ e T÷´ìπ ø wü H é XÊ{Ï ˝ … ’ ≥ ¢ Á{≤Hé‡bÕ+&És¢¡ <ë«sê d”«ø£]+#·ã&ç, ‹]– Á|ükÕs¡+ (re broadcasted) #˚j·Tã&É‘êsTT. f…* ø£eT÷´ìπøwüH,é f…*$»Hé Á|ükÕsê\T, yê‘êes¡D+ eT]j·TT $|ü‘T· Ô ôV≤#·Ã]ø£\ ø√dü+ Ç+&çjT· Hé H˚wqü ˝Ÿ XÊ{Ï˝{’… Ÿ (India National satellite) ‘√ düV‰ü uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å e´edü\ú T, eqs¡T\ |üs¡´y˚ø£åD eT]j·TT ìs¡«Vü≤D ø√dü+ uÛ≤s¡rj·T ]yÓ÷{Ÿôdì‡+>¥ XÊ{Ï˝…’{Ÿ (Indian Remote sensing satellite (IRS)) |üì #˚düTÔHêïsTT. ø£eT÷´ìπøwüH‡é XÊ{Ï˝≥’… T¢ n+‘·]ø£+å ˝À ñ+&ç, uÛ÷Ñ $Tô|’ dü+uÛ$Ñ +#˚ düV≤ü » $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑T]ø±e⁄. #ê˝≤ ∫qï, b˛s¡ãº T˝Ÿ, ‘˚*ø¬ q’ kÕeTÁ–‘√ XÊ{Ï˝{’… Ÿ @+f…Hê\qT @sêŒ≥T #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê Á|ü|ü+#· yê´|üÔ ø£eT÷´ìπøwüqT¢ @s¡Œs¡#·Tø√e#·TÃ. n+<äTe\¢ XÊ{Ï˝{’… Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüH‡é e´edü\ú T n‘·´+‘· Ä<Ûës¡|ü&É<ä>∑Z$>± #Ó|üŒe#·TÃ. $|ü‘·TÔ˝À ìs¡«Vü≤D˝À ªXÊ{Ï˝…’{Ÿ bò˛Héµ nH˚ XÊ{Ï˝…’{Ÿ ø£eT÷´ìπøwüHé‡ e´edüúqT n‘·´+‘· $kÕÔs¡+>± $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. XÊ{Ï ˝ … ’ { Ÿ bò ˛ q¢ ≈ £ î XÊ{Ï ˝ … ’ { Ÿ f… * bò ˛ Hé mπ ø ä + CŸ ˝ ≤>± e´eVü≤]düTÔ+~. á bò˛qT¢ n‘·´+‘· $X¯«dü˙j·T yêsTTdt &˚{≤ ø£eT÷´ìπøwüHéqT ø£*Œ+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, #˚‹˝À Ç$T&çb˛j˚T $<Û+ä >± ñ+&ç, mø£ÿ&çø¬ H’ ê ‘·s*¡ +#·&ÜìøÏ M\T>± ñ+{≤sTT. uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ãVüQfi¯ $|ü‘T· \Ô eTT|ü⁄Œ ñqï õ˝≤¢\T/ sêÁcÕº\˝À $|ü‘T· /Ô n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· \ ìsê«Vü≤≈£î\≈£î b˛s¡ãº T˝Ÿ XÊ{Ï˝…’{Ÿ bò˛q¢qT n+~k˛Ô+~. ‘·<ë«sê Á|ü<Ûëq ø£eT÷´ìπøwüHé ˝…’qT¢ $|òü\yÓTÆq|ü&ÉT kÕúìø£, sêh kÕúsTT bÕ\Hê e´edüú\ eT<Ûä´ dü¬s’q ø£eT÷´ìπøwüHé ñ+&˚+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚k˛Ô+~. πs&çjÓ÷ ø£eT÷´ìπøwüqT¢ eT]j·TT XÊ{Ï˝…’{Ÿ Ä<Ûë]‘· ø£eT÷´ìπøwüHé e´edüú\T n‘·´+‘· $X¯«dü˙j·TyÓTÆqy˚ ø±ø£, $kÕÔs+¡ >± $ìjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· sπ &çj÷Ó , <ä÷s¡<äs¡ÙHé, Áô|dt Á≥dtº Ä|òt Ç+&çj·÷ (Press Trust of India) ≈£L&Ü düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, Á|ükÕs¡+ #˚j·T&É+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT.
(IRNSS) – 1A ) $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D≈£î m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉqT+~.
n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢, ]dü÷ÿ´ Ä|üsπ wüq˝¢ À ñ|üj÷Ó >∑|&ü +˚ <äT≈£î á XÊ{Ï˝…’{Ÿ e´edüú <ë«sê <˚X¯yê´|üÔ+>± ˇπøˇø£ ôV≤˝ŸŒ˝…’Hé q+ãsYqT @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ u≤~Û‘·T\qT Ä<ä T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î ˇø£ n‘· ´ edü s ¡ Á|ü ‹ dü Œ +<ä q e´edüú( emergency response system)qT @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
5.3 uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘· « ÁbÕ<∏ ä $ Tø£ ø£eT÷´ìπøwüHé HÓ{Ÿes¡Tÿ\T mHé◊dæ (NIC) : f…*ø£eT÷´ìπøwüHé s¡+>∑+˝À H˚wqü ˝Ÿ ÇHébòÕsêà{Ïø˘‡ ôd+≥sY (National Informatics Centre (NIC) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ôd’Hé‡ n+&é f…ø±ï\J dü+düú>± e´eVü≤]düTÔ+~. Ç~ NICNET>± |æ\Teã&˚ <˚X¯yê´|üÔ düe÷#ês¡ eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüHé f…ø±ï\J (ICT) HÓ{ŸesYÿ <ë«sê |üì #˚düTÔ+~. _mdtmHém˝Ÿ (BSNL): uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« f…*bò˛Hé Ä|üπswüq¢ $uÛ≤>∑+ 2000 nø√ºãsY 1q uÛ≤s¡‘Y dü+#êsY ì>∑yéT *$Tf…&é (Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL)) nH˚ ø±s=ŒπswüHé>± e÷]+~. H˚&ÉT _mdtmHém˝Ÿ Á|ü<ÛëqyÓTÆq ø£eT÷´ìπøwüHé ø£+ô|˙>± ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‹ô|<ä› Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+düú>± m~–+~. 5000 |ü≥ºD≤\˝À 35 $T*j·Tq¢≈£î ô|’>± f…*bò˛Hé ø£HÓø£åq¢‘√ 45 $T*j·Tq¢≈£î ô|’ > ± ˝… ’ q ¢ q T ø£ * – ñ+~. f… * ø£ + ùde\ HêD´‘· q T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+, f…*ø±+ HÓ{ŸesYÿqT $düÔ]+#·&É+, nìï Á>±e÷\˝À ø=‘·Ô f…*ø±+ ùde\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+, ‘·q $ìjÓ÷>∑<ës¡T\˝À $XÊ«kÕìï ô|+bı+~+ #·&É+ Bì u≤<Ûä´‘·\˝À ø=ìï.
5.4 $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D` kÕe÷õø£ yÓuŸôd’≥T¢
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À >∑÷>∑T˝Ÿ, ù|òdtãTø˘, {Ï«≥sY e+{Ï kÕe÷õø£ yÓuŸôd’≥T¢ ≈£L&Ü ‘·eT e+‘·TbÕÁ‘· b˛wædüTÔHêïsTT. e÷]Ã˝À »bÕHé˝À dü+uÛÑ$+∫q düTHêMT nq+‘·s¡+ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D≈£î ‘√&ÉŒ&ÉqTqï ◊ÄsYmHémdtmdt`1m 2011 >∑÷>∑T˝Ÿ ôdsYà Ç+»Hé >∑÷>∑T˝Ÿ |ü_¢ø˘ n\sYº‡ nH˚ ÄHé˝…’Hé uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú(ÇÁk˛) 2013 p˝…’ düØ«düTqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. 2013 ôdô|º+ãsY˝À {Ï«≥sY 1q $»j·Te+‘·+>± Á|üjÓ÷–+∫q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕe÷õø£ yÓu’ Ÿôd{’ Ÿ n‘·´edüs¡ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢, $|ü‘T· ˝Ô À¢ ∫≈£îÿ≈£îqï H˚$>π wüHé XÊ{Ï˝{’… Ÿ nsTTq Ç+&çjT· Hé Øõq˝Ÿ H˚$>π wüHé XÊ{Ï˝{’… Ÿ yê]ì Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î, düe÷C≤ìï nÁ|üeT‘·+Ô #˚ùd+<äT≈£î n\sYº dædüºyéT`1m(Indian Regional Navigation Satellite System dædüºyéTqT Á|üy˚X¯ô|{Ϻ+~.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
177
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
6. ne•wüº HÓ’|ü⁄D≤´\T (Survival Skills)
6.1 |ü]#·j·T+
kÕeTs¡ú´+, Á|üuÛ≤eXÊ*‘·«+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç m≈£îÿe ÁbÕD≤\T ø±bÕ&Éã&É‘êsTT.
1999˝À e∫Ãq ˇ]kÕ‡ dü÷|üsY ôd’ø√¢qT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫ nH˚ø£ >∑TDbÕsƒê\T H˚]Œ+~. ˇ]kÕ‡qT #·Áø£yê‘·+ ‘êøÏq|ü&ÉT |ü•ÃeT ˇ]kÕ‡ ÁbÕ+‘·+ n|üŒ{Ïøπ ø£sT¡ e⁄ >∑T|æŒ{À¢ ñ+~. dü÷|üsY ôd’ø√¢qT nø√ºãsY 29q >∑+≥≈£î 270 qT+&ç 300 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ yêj·TTy˚>∑+‘√ bÕsêB|t rs¡+ e<ä› rsêìï ‘êøÏ+~. dü÷|üsY ôd’ø√¢qT, <ëìøÏ eTT+<äT nø√ºãsY 17`18 ‘˚B\˝À e∫Ãq eTs√ ‘·TbòÕqT ¬s+&É÷ ø£\dæ 19 $T*j·Tq¢≈£î ô|’>± Á|ü»\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. n+<äT˝À 35 \ø£å\ eT+~ |æ\¢\T ñHêïs¡T. 14 õ˝≤¢˝À¢ì 128 u≤¢≈£î\ô|’ ‘·TbòÕqT Á|üu≤Û e+ |ü&+ç ~. ô|<ä› m‘·TqÔ XÀ<Ûqä , düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \T #˚|ü≥º&ÜìøÏ e÷qe eqs¡T\T uÛ≤Ø>± nedüs¡eTj·÷´sTT. ø£fiã‚ sê\qT <äV≤ü q+ #˚jT· &É+, |ü⁄qsêyêdü #·s´¡ \T #˚|≥ü &º +É ˝À mHédædæ, dæ$˝Ÿ, &çô|òHé‡ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT.
6.2.1 XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ìs¡«#·q+
6.2 XÀ<Ûqä , düV‰ü j·Tø£ #·s´¡ \ HÓ|’ ⁄ü D≤´\T (Search and Rescue Skills)
$|ü‘·TÔ m|ü⁄Œ&ÉT, mø£ÿ&É dü+uÛÑ$+∫Hê <ëìøÏ yÓTT<ä≥ düŒ+~+∫, düVü‰j·Tø£ #·s¡´\T kÕúìø£ kÕúsTT˝À Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yês¡T, e´≈£îÔ\‘√H˚ yÓTT<ä\e⁄‘êsTT. HÓ’|ü⁄D´‘· ø£*–q e÷qe eqs¡T\T ˝Ò≈£î+&Ü u≤~Û‘·T\qT $|ü‘·TÔ qT+&ç s¡øÏå+#·&É+ kÕúì≈£î\≈£î uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq n+X¯+. $|ü‘·TÔ\T ˝Ò<ë n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T\T kÕ<Ûës¡D J$‘êìøÏ n+‘·sêj·T+ ø£*–kÕÔsTT. yÓ’|üØ‘ê´\T dü+uÛÑ$+#·≈£î+&Ü n&ÉT¶ø√˝ÒeTT. ø±˙, dü+dæ<ä∆‘· (Preparedness) J$‘êìøÏ, eTs¡D≤ìøÏ eT<Ûä´ n&ÉT¶>√&É>± ì\TdüTÔ+~. n~Û ø £ <ä T s¡ “ ¤ \ ‘· « + (highly vulnerable) ø£ * –q ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔqï Á|ü»\T ìs¡+‘·s¡+ e#˚à $|ü‘·TÔ\qT ‘·eT #ê‘·Ts¡´+, dü+∫‘· C≤„q+, dü+∫‘· HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, ø£eT÷´ì{° eqs¡T\ düVü‰j·T+‘√ m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. X¯‘êu≤›\T>± Á|üø£è‹ Á|üø√bÕìï ‘·≥Tº≈£îì J$+#·>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. $|ü‘·TÔ nq+‘·s¡ |ü]dæú‹ (post disaster scenario) ˝À XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\T (Search and Rescue) m\¢|ü&É÷ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ ã\+,
$eq |ü_¢πøwüHé‡
(Defining search and Rescue)
mø£ÿ&Ó’‘˚ ÁbÕD≤ìøÏ eTT|ü⁄Œ ñ+≥T+<√, nø£ÿ&É n‘·´+‘· nqqT≈£L\ |ü]dæú‘·T˝À¢ ôd’‘·+ ÁbÕD≤\qT ø±bÕ&˚+<äT≈£î Vü‰»s¡j˚T´ Á|ü‘˚´ø£+>± •ø£åD bı+~q e´øÏÔ ˝Ò<ë e´≈£îÔ\ düeT÷Vü≤+ ìs¡«Væ≤+#˚ ˇø£ kÕ+πø‹ø£ #·s¡´qT XÀ<Ûäq eT]j·TT s¡ø£åø£ #·s¡´\T>± ìs¡«∫+#·e#·Tà (Search and rescue is a technical activity rendered an individual or a group of specially trained personnel , who rescue and attend to the casualties under adverse conditions, where life is at threat).
XÀ<Ûqä , s¡øøå£ £ #·s´¡ \T ø£eT÷´ì{° kÕìïVæ≤‘·´ düV≤ü ø±s¡+, {°yéT <äèø£Œ<∏ä+‘√ ìs¡«Væ≤+|üã&É‘êsTT. XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± #˚|ü&É‘ês¡T. 1. ø£eT÷´ì{°j˚T kÕúìø£ s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+>± |üì #˚j·T&É+ (Community as Local Rescuers): @<Ó’Hê $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q ‘·ø£åDy˚T dü¬s’q uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\‘√ ø£eT÷´ì{° ‘·>∑T s¡ø£åø£ #·s¡´\T #˚|ü&ÉT‘·T+~. 2. ø£ e T÷´ì{° yÓ \ T|ü * eqs¡ T \ <ë«sê (Outside community Resources): |ü]dæú‹ >∑+;Ûs¡+>± ñ+&ç, kÕúìø£ s¡øøå£ £ #·s´¡ \ düuTÑÛ ´\≈£î ‘·–q HÓ|’ ⁄ü D≤´\T, kÕeTÁ– ˝Òq|ü&ÉT ø£eT÷´ì{°øÏ yÓ\T|ü\ qT+&ç Á|ü‘˚´ø£ düVü≤ø±s¡+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
6.2.2 XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ Á|ü<Ûëq \øå±´\T
178
≈£L*q uÛÑeHê\ •~∏˝≤\˝À ˝Ò<ë #·Áø£yê‘· ‘·TbòÕqT n\»&ç˝À ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq yê]ì ø±bÕ&É≥+ ∫≈£îÿ≈£îb˛sTTq yê]øÏ Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ n+~+∫, yÓ’<ä´∫øÏ‘·‡ ø√dü+ |ü+|æ+#·&É+. ≈£L*b˛j˚T $<Ûä+>± ñqï ˝Ò<ë Á|üe÷<ä+˝À ñqï uÛÑeHê\qT ‘ê‘êÿ*ø£+>± ø±bÕ&É{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ‘·ø£åD #·s¡´\T rdüTø√e&É+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
#·ìb˛sTTq yê] eTè‘·<˚Vü‰\qT ]ø£eØ #˚dæ yê{Ïì |ü]dæú‹ì eT~+|ü⁄ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, ~>∑Teq ù|s=ÿqï |ü+|æ+∫ y˚j·T&É+ ø=ìï ì]›wüº n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ]dü÷ÿ´ {°yéT s¡ø£åD #·s¡´\T ø£eT÷´ì{° Á|ü»\qT s¡øÏå+#·&ÜìøÏ kÕúìø£ eqs¡T\qT #˚|ü≥º&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü¬s’q Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚düT≈£îH˚ m˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\H˚ <ëìô|’ •ø£åD Ç∫Ã, dæú‹˝À ñ+≥T+~. m. e÷qe X¯øÔÏ Á|ü<ä]Ù+#·&É+ <ë«sê ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+ _. kÕeTÁ– dæ. $<Ûëq+
6.2.3 XÀ<Ûäq s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ ≈£Ls¡TŒ (Team Composition)
ìC≤sTTr, uÛ≤y√<˚«>∑+ ø£*– eè‹Ô|üs¡+>± ‹s¡T>∑T˝Òì HÓ|’ ⁄ü D´+ ø£*–, eT+∫ XÊØs¡ø£ <ës¡T&Û´É +, Á|ü<sä Ù¡ Hê kÕeTs¡´ú +, n‘·´edüs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ |üì #˚j·T&ÜìøÏ dü+dæ<ä∆+>± ñ+&˚ Ád”Ô, |ü⁄s¡Twü yê\+≥Ø¢‘√ ]dü÷ÿ´ ãè+<ëìï @sêŒ≥T #˚jT· e#·TÃ.18 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’ã&ç ej·TdüT, kÕúìø£ uÛ≤wü˝À #·~$, sêj·T>∑*–q ø£˙dü $<ä´ ñqï Ád”Ô |ü⁄s¡Twü yê\+{°s¡T¢ XÀ<Ûäq, s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&Ée#·TÃ. e÷J ôd’ìø£ dæã“+~øÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
6.2.4 XÀ<Ûäq,s¡ø£åø£ #·s¡´\ ãè+<ä+ düuÛÑT´ì ì<ÛäT\T (Duties of Rescuer)
yÓTT<ä{Ï>± Ä ÁbÕ+‘êìï eT~+|ü⁄ #˚j·÷*. ‘·<ë«sê düeTs¡úe+‘·yÓTÆq s¡ø£åø£ #·s¡´\T n+~+#·&ÜìøÏ düeTj·÷ìï bı<äT|ü⁄ #˚dTü ø√e#·TÃ. qwüº |ü]~Û, qwü+º »]–q ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ <äèø£Œ<∏ä+, qwüº+ $esê\T, Ç+ø± @<Ó’Hê qwüº+ dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+<ë? nqï düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedædüTÔqï kÕúìø£ Hêj·T≈£î\T ˝Ò<ë Á|ü»\T ô|’q ù|s=ÿqï düe÷#êsêìï |üP]Ô>± Çe«>∑\T>∑T‘ês¡T. á düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ ≥|ü&ÉT eT÷&ÉT ø°\ø£ dü÷Á‘ê\qT bÕ{Ï+#ê*. n$ : 1. |ü]o*+#·T(Look): |òüT≥q\qT uÛÖ‹ø£+>± MøÏå+∫, rø£åD+>± ‘·ìF #˚j·÷*. 2. $qT(Listen) : ø£eT÷´ì{°, Á|üuÛÑT‘·« ]ø±s¡T¶\T, |üÁ‹ø± ø£<∏äHê\T yÓTT<ä\>∑T nìï eqs¡T\ qT+&ç düe÷#êsêìï Á>∑Væ≤+∫, $Hê*. 3. Á>∑V≤æ +#·T(Feel): yêdüyÔ êìï Á>∑V≤æ +∫, Á|üe÷<ë\ jÓTTø£ÿ rÁe‘·, <ëìøÏ Á|ü‹düŒ+~+#˚+<äT≈£î eTq≈£î ñqï kı+‘· kÕeTsêú´ìï n+#·Hê y˚düTø√yê*.
6.2.5 Á|üD≤[ø£ s¡ø£åø£ #·s¡´\T (Rescue) #˚|ü≥º&É+ nH˚~ >∑]wüº Á|ü‹düŒ+<äq #·s¡´ ø√dü+ düuÛÑT´\ eT<Ûä´ düeTq«j·T+, Á|üD≤[ø£ nedüs¡yÓTÆq ˇø£ kÕeT÷Væ≤ø£ Á|üj·T‘·ï+ (Rescue is a team effort that needs coordination and planning amongst the members for an optimum response opertation).
$eq |ü_¢πøwüHé‡
m. e÷qeX¯øÏÔ: s¡ø£åø£ #·s¡´\T #˚|üfÒº düuÛÑT´\T (Rescuers) n+<äTu≤≥T˝À ñqï HÓ’|ü⁄D´‘· ø£*–q e÷qeX¯øÏÔì ñ |üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. nedüs¡yÓTÆ‘˚ kÕúìø£ ø£eT÷´ì{° düVü‰j·T ≈£L&Ü rdüTø√e#·TÃ. _. kÕeTÁ– : u≤~Û‘·T\qT s¡øÏå+#˚+<äT≈£î ‘êfi¯ó¢, ì#ÓÃq\T, yÓ
6.2.6 eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T $|ü‘·TÔ e\q <Ûä«+düyÓTÆq uÛÑeq+ qT+&ç ˇø£ e´øÏÔì s¡øÏå+∫, ø±bÕ&˚ eTT+<äT ø=ìï eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T
179
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
rdüTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+≥T+~. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ø£èÁ‹eT XÊ«dü n+~+∫, s¡ø£Ô+ ø±s¡≈£î+&Ü ø£≥Tºø£{≤º*. uÛÑeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·&ÜìøÏ eTT+<äT uÛ Ñ e q ìsêàD≤ìï, ≈£ L *b˛sTTq uÛ ≤ >±\qT #˚j·T≈£L&Éì$ |ü]o*+#ê*. $düàj·T+ #Ó+<äsê<äT dü¬s’q düe÷#ês¡+ ˝Ò≈£î+&Ü s¡ø£åD #·s¡´\T #˚|ü≥ºsê<äT. >√&É\≈£î @<Ó’Hê düb˛s¡Tº nedüs¡yÓ÷ #·÷&Ü*. •~∏˝≤\ qT+&ç ø£\|üqT $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·+>± ãj·T≥≈£î ã\V” ≤ q+>± ñ+&˚ ìsêàD≤\ e\¢ dü + uÛ Ñ $ +#˚ >∑T+»sê<äT. n˝≤ ˝≤>∑&É+ e\¢ eT]+‘· $<Ûä«+dü+ Á|üe÷<ë\ qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. »s¡>∑e#·TÃ. <Óã“‹qï uÛÑeq+˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫q ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ e´øÏÔ ‘·ø£åD Á|üe÷<ä+˝À ñ+fÒ $TqVü‰ >±j·T|ü&çq ôV≤˝…à{ŸqT <Ûä]+#ê*. e´øÏÔ nC≤Á>∑‘·Ô>± ‘·s¡*+#·sê<äT. »+≥>± |üì #˚j÷ · *. m|ü&É÷ ˇ+≥]>± yÓfi≈¢¯ L£ &É
6.3 Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
$eq |ü_¢πøwüHé‡
180
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
Á|üe÷<ä u≤~Û‘·TDÏí |ü]o*+∫, ø√\T≈£îH˚˝≤ #˚j·T&É+ u≤~Û‘·T&ÉT düŒ+~+#˚ dæú‹˝À ñHêï&√ ˝Ò & √ ‘Ó \ Tdü T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î ≈£î~|æ, |æ*∫ #·÷&Ü*. ø±fi¯¢qT ì{≤s¡T>± ñ+#ê*
‘·\qT yÓq≈£îÿ e+#ê*
‘·\qT yÓq≈£îÿ e+∫ ô|{≤º* ø±\T ô|’øÏ ˝ÒbÕ*
#˚‹ì #Ó+|üô|’ ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*
bÕ<ëìï H˚\ô|’ ÄH˚ $<Ûä+>± ñ+#ê*
#Ûêr˝À ø£<ä*ø£ ñ+<√ ˝Ò<√ #·÷&Ü*
u≤~Û‘·TDÏí MT yÓ’|ü⁄q≈£î ‹|ü⁄Œø√yê*
‘·\qT |ü≥Tºø=ì ñ+&Ü*
‘·\qT yÓq≈£îÿ yê*à ñ+#ê*
Ç˝≤ u≤~Û‘·T&ÉT XÊ«dü rdüT≈£îH˚˝≤ #˚j·÷*
2. eT]ìï >±j·÷\T ø±≈£î+&Ü ˝Ò<ë Äs√>∑´+ eT]+‘· dü«düú‘· #˚≈£Ls¡Ã&É+, ÁbÕ<∏ä$Tø£ J$‘· Ä<Ûës¡|ü⁄ ø°åDÏ+#·≈£î+&Ü ø±bÕ&É≥+. m_dæ(yêj·TT e÷s¡Z+)(Airway), XÊ«dü (Breathing), 3. u≤~Û‘T· ìøÏ |ü⁄qs¡TJ®e+ Çe«&É+, kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡>± s¡ø£Ô Á|üdüs¡D(Circulation)\≈£î m\¢|ü&É÷ ‘=* ø√\T≈£îH˚ $<Ûä+>± #˚j·T&É+. ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*ø£j·T. yêj·TT e÷s¡Z+(Airway)Äøχ»Hé‘√ ≈£L&çq >±* 6.3.2 ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#˚ $<Ûä+>± ‘Ós¡#·T≈£îì ñ+&Ü*. u≤~Û‘·Tì ÁbÕD≤ìøÏ eTT|ü⁄Œ ø£*π> |ü]dæú‘·T\T @yÓTÆHê XÊ«dü (Breathing) Äø°‡»Hé }|æ]‹‘·TÔ\ >∑T+&Ü ñHêïj·÷? eT]j·TT ‘·øDå£ Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· @yÓTHÆ ê nedüse¡ ÷? s¡ø£Ô Á|üyêVü≤+˝À ø£*ùd $<Ûä+>± »s¡>±*. nì eT~+|ü⁄ #˚düTø√e&É+˝À Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ n+~+#˚ yê]øÏ >∑T+&Ó Äøχ»HéqT yÓ÷düT¬øfi‚¢ s¡ø±Ôìï Á|üdü]+|üCÒj·÷*. ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡≈£î
$eq |ü_¢πøwüHé‡
181
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
eTT+<äT |ü]o*+#ê*‡q$.....
Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ øÏ{Ÿ˝À ñ+&Ée\dæq$
'DRABC'
D
nq>± Á|üe÷<ä+ (DANGER) MT≈£î, Ç‘·s¡T\≈£î, u≤~Û‘·T\≈£î @<Ó’Hê Á|üe÷<ä+ ñ +<˚yÓ÷ >∑eTì+#ê*. R nq>± Á|ü‹düŒ+<äq (RESPONSE) u≤~Û‘·T&ÉT düŒ èVü≤˝À ñHêï&Ü? u≤~Û‘·T&ÉT n#˚‘·q+>± ñHêï&Ü? nì |ü]o*+#ê*. A nq>± yêj·TTHêfi¯+ (AIRWAY) yêj·TTHêfi¯+ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+<ë? yêj·TTHêfi¯+ ‘Ós#¡ T· ≈£îì ñ+<ë? ˝Ò<ë? |ü]o*+#ê*. B nq>± XÊ«dü (BREATHING) #Ûê‹ m>∑dæ|ü&ÉT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? u≤~Û‘·Tì XÊ«dü MT #Ó+|ü\≈£î ‘·>∑T\T‘·T+<ë? ˝Ò<ë? |ü]o*+#ê*. C nq>± s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D(CIRCULATION) u≤~Û‘·Tì Hê&ç n+<äT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? J$+∫ ñqï≥Tº düŒwüºyÓTÆq dü+πø‘·+ n+<äT‘·T+<ë? ˝Ò<ë? |ü]o*+#ê*.
<ä÷~ n‹øÏ+#˚ fÒ|⁄ü ( n<∏dÓ yæ é fÒ|⁄ü ) Áø°|t u≤´+&˚J ôds¬º ˝’ Ÿ Á&Éd+æ >¥ Á≥j·÷+>∑T\sY u≤´+&˚CŸ <∏äs√àMT≥sY ø£‘ÓÔs¡ >√¢yé düãT“ H=|æŒ ìyês¡D e÷Á‘·\T j·÷+{≤dæ&é zÄsYmdt bÕ´¬ø≥T¢
6.3.3 eT÷]Ã\¢&É+ ˝Ò<ë düŒ èVü≤ ø√˝ÀŒe&É+ yÓT<ä&ÉT˝À »]π> #·s¡´\≈£î @<Ó’Hê Ä≥+ø£+ ø£\>∑&É+ ø=~› ù d|ü ⁄ dü Œ èVü ≤ ø√˝ÀŒe&É y ˚ T eT÷]ä \ ¢ & É + . dü Œ èVü ≤ ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ nH˚ ø £ ø±s¡ D ≤\T ñ+{≤sTT. n+<ä T ˝À kÕ<Ûës¡DyÓTÆq$, eT÷]Ã\¢&É+, ‘·\≈£î >±j·T+ ø±e&É+, n|ükÕàs¡ø£ dæú‹øÏ yÓfi¯¢&É+, Ák˛ºø˘ $wü Á|üjÓ÷>∑+ »s¡>∑&É+, &Éj·÷u…{Ïdt, Äøχ»Hé ø=s¡‘· ø±s¡D+>± ‘·˝…‘˚Ô |ü]dæú‘·T\T. MTs¡T eT÷]ä*¢q e´øÏÔì #·÷dæq |üø£å+˝À...
düŒèVü≤ ø√˝ÀŒsTTq e´øÏÔøÏ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ø£fi¯ó¢ ‘Ós¡TdüTÔHêï&Ü? ‘·\ yÓq≈£îÿ e+∫, #˚‘·T\qT ø£<äT\T‘·THêï&Ü? ˝Ò<ë X¯ØsêìøÏ \+ãø√D+˝À ñ+&˚˝≤ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î –*¢ #·÷&Ü* #˚j·÷*.
u≤~Û‘·Tì dæú‹ì qyÓ÷<äT #˚düTø√yê* >±j·÷˝ÒyÓTÆHê ñHêïjÓ÷ |ü]o*+#ê*. düŒèVü≤ ‘·|æŒb˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T |ü]o*+#ê*.
$eq |ü_¢πøwüHé‡
182
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
#˚jT· e\dæq$: Ä e´øÏÔ øÏ+<ä |ü&çb˛≈£î+&Ü |ü≥Tºø√yê*. Ä e´øÏÔ ø£fi¯ó¢ ‘Ós¡TdüTÔHêï&Ü? ø£<äT\T‘·THêï&Ü? nì ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î –*¢ #·÷&Ü*. >±j·÷\T ñ+fÒ |ü]o*+#ê*. düŒ èVü≤ ‘·|Œæ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\qT |ü]o*+#ê*. ‘·\qT yÓq≈£îÿ e+∫, #˚‘T· \qT X¯ØsêìøÏ \+ãø√D+˝À ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*. ø±fi¯¢qT 8 qT+&ç 12 n+>∑Tfi≤\ ô|’øÏ ˝ÒbÕ*. Bìe\¢ yÓT<ä&ÉT ≈£î s¡ø£Ô Á|üyêVü≤+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. _>∑T‘·T <äTdüTÔ\T ñ+fÒ, yê{Ïì e<äT\T #˚j·÷*. ãj·T≥ #·\¢>± ñ+fÒ, u≤~Û‘·Tì X¯Øs¡+>± yÓ#·Ã>± ñ +&˚˝≤ #˚j·÷*. u≤~Û‘·Tì dæú‹ì ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*. #˚j·T≈£L&Éì$ ù|wü+≥T≈£î ‹q&ÜìøÏ, ‘ê>∑&ÜìøÏ @MT Çe«≈£L&É<äT. eT÷]Ã*¢q e´øÏÔ |üP]Ô>± düŒ èVü≤˝ÀøÏ e#˚à es¡≈£î ô|’øÏ ˝Òe˙j·Tsê<äT. Ä ÁbÕ+‘·+ yÓ#·Ã>± ñ+fÒ, u≤~Û‘·Tì #·T≥÷º »Hêìï >∑T$T≈£L&É<ä ˙j·Tsê<äT.
6.3.4 ø±*q >±j·÷\T bı&ç ñwüº+ ‘êø£&É+ e\q #·sêàìøÏ ø£*π> qwüºy˚T ø±\&É+, ì|ü⁄Œ, n–ï ø°\\T, ˙{Ï Ä$], y˚&ç Á<äyê\T, y˚&ç ˝ÀVü‰\T, $<äT´‘Y ˝Ò<ë s¡kÕj·THê\T y˚{Ïe\¢HÓ’Hê ø±*q >±j·÷\T ø±e#·TÃ. ø±*q >±j·÷\ rÁe‘· eT÷&ÉT s¡ø±\T>± ñ+≥T+~ 1. yÓTT<ä{Ï &çÁ^ (ñ|ü]uÛ≤>∑+): πøe\+ #·s¡à|ü⁄ ô|’ bıs¡qT e÷Á‘·y˚T ‘ê≈£î‘êsTT. #·s¡à+ mÁs¡u≤], bı&ç>± ñ +≥T+~. ø±*q >±j·T+ H=|æŒ>± ñ+≥T+~. ø±*q uÛ≤>∑+ ñã“e#·TÃ. ø±*q >±j·÷˝À¢ n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ yÓTT<ä{Ï &çÁ^˝ÀH˚ ñ+{≤sTT. 2. ¬s+&Ée &çÁ^ (bÕøÏåø£+ ` eT+<ä+): #·s¡à|ü⁄ u≤Vü≤´bıs¡, ˝À|ü* bıs¡ ¬s+&É÷ <Óã“‹+{≤sTT. ø±*q uÛ≤>∑+ mÁs¡u≤], u§ã“\T e∫Ã, s¡dæø£ ø±], #·s¡à+ ‘·&ç>± ñ +≥T+~. Ç≥Te+{Ï >±j·÷\T u≤>± H=|æŒ>± ñ+&ç, ø±*q uÛ≤>∑+ ñãT“‘·T+~. 3. eT÷&Ée &çÁ^ (|üP]Ô>± rÁe+) : ø£+&Ésê\T, meTTø£\T, s¡ø£Ô |òü\ø±\T, Hê&ÉT\‘√ düVü‰ #·s¡à+˝Àì ¬s+&ÉT bıs¡\qT $<Ûä«+dü+ #˚kÕÔsTT. á >±j·÷\T >√<ÛäTeT s¡ + >∑ T ˝À ø£ ì |æ k ÕÔ s TT. ø=ìïkÕs¡ T ¢ ˝À|ü \ ñqï ø£DC≤˝≤\T ø£]–b˛sTT ‘Ó\¢>± ø£ì|ækÕÔsTT.
ø±*q >±j·÷\≈£î Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ø±*q >±j·T+ e<ä› 10 ì$TcÕ\T #·\¢ãs¡#ê*
MTs¡T Á|üe÷<ä+˝À ∫≈£îÿø√≈£î+&Ü u≤~Û‘·TDÏí eT+≥˝À¢ qT+&ç C≤Á>∑‘·Ô>± ãj·T≥≈£î rj·÷*
yê|ü⁄ sêe&ÜìøÏ eTT+<˚ q>∑\T, _>∑T‘Ó’q edüTÔe⁄\qT ‘=\–+#ê* eT+≥\T Ä]b˛j˚T˝≤ u≤~Û‘·TDÏí <äT|üŒ{Ï‘√ #·T{Ϻy˚j·÷*
‘·\qT øÏ+~øÏ ñ+#ê*
$eq |ü_¢πøwüHé‡
ø±*q uÛ≤>±ìï |üP]Ô>± ø£|æŒ ñ+#ê*
ø±*q ÁbÕ+‘êìï q÷\T eÁkÕÔ\T ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ ‘˚*¬ø’q eÁkÕÔ\T ˝Ò<ë øÏ#ÓHé |òæ˝Ÿà‘√ ø£|æŒ ñ+#ê* 183
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ø±*q >±j·÷˝…’q|ü&ÉT #˚j·Te\dæq$ ø±*q uÛ≤>±ìï yÓ+≥H˚ #·\¢{Ï ˙{Ï˝À eTT+#ê* ˝Ò<ë #·\¢ì ˙{Ï˝À eTT+∫q eÁkÕÔ\‘√ ‘·T&Éyê*. ñã“&É+ ˝Ò<ë u§ã“\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ eTT+<˚ q>∑\T, Ç‘·s¡ _>∑T‘Ó’q <äTdüTÔ\qT ‘=\–+#ê*. ø±*q uÛ≤>±ìï bı&ç, ôdº¬s’˝Ÿ eÁkÕÔ\‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*. q÷\T ˝Ò<ë u§#·Tà ñ+&˚ yÓT‘·Ôì eÁkÕÔ\‘√ ø£|üŒsê<äT. eT+≥˝À ∫≈£îÿ≈£îqï≥¢sTT‘˚, yÓ+≥H˚ ãj·T≥≈£î ˝≤–, eÁdüÔ+‘√ ø£|æŒ, <=]¢+#ê*. ˝Ò<ë ‘·ø£åDy˚T <äT|üŒ{Ï ø£|æŒy˚j·÷*. #˚j·T≈£L&Éì$: >±j·÷ìï nkÕ<Ûës¡D ˙{Ï |”&Éq+ ÁøÏ+<ä ñ+#·sê<äT. ø±*q uÛ ≤ >±ìøÏ n‘· T ≈£ î ÿb˛sTTq eÁkÕÔ ì ï ‘=\–+#·sê<äT. ø±*q ÁbÕ+‘·+˝À yÓqï, q÷HÓ, eT+#·T e+{Ï$ |üPj·Tsê<äT.
s¡ø£Ô ÁkÕe+ »]–q|ü⁄Œ&ÉT #˚j·Te\dæq Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ s¡ø£Ô+ ø±πs #√≥ >∑{Ϻ>± e‹Ô |ü{≤º*
>±j·TyÓTÆq uÛ≤>±ìï ô|’øÏ m‹Ô |ü≥Tºø√yê*
bÕ´&é #·T{Ϻ eTT&çy˚j·÷*
6.3.5 eT+#·T<Óã“(Frost-bite) ñc˛íÁ>∑‘·\T düTHêï &çÁ^\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT X¯ Ø s¡ ø£ D C≤˝≤\T |ò ü T ˙uÛ Ñ $ +#· & É + e\¢ eT+#· T <Ó ã “ ‘·>∑T\T‘·T+~. #·s¡à+ ‘Ó\¢u≤], yÓTÆq+ ù|s¡T≈£îb˛sTTq≥Tº ø£ì|ædüTÔ+~. ‘êøÏ‘˚ >∑{Ϻ>± ñqï≥Tº ñ+≥T+~. #·s¡à+ ÁøÏ+<ä ñqï ø£DC≤˝≤\T yÓT‘·Ô>± ñ+{≤sTT. ‹$Tà] |ü⁄{Ϻ, ‘·s¡Tyê‘· H=|æŒ nì|ædüTÔ+~.
ø±fi¯¢qT ô|’øÏ ñ+∫, düb˛s¡Tº>± @<Ó’Hê ô|{≤º*
eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq|ü&ÉT #˚jT· e\dæq$
eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq y˚fi¯¢qT, #Óe⁄\qT yÓ#·Ãì #˚‘·T\‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*. eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìï, <ëìô|’ }|æ] }<ä&É+ <ë«sê ˝Ò<ë <ëìì X¯Øs¡+˝Àì yÓ#·Ãì uÛ≤>±ìï ‘êøÏ+#·&É+ <ë«sê ˝Ò<ë 40 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é y˚&ç ñ qï ˙{Ï˝À eTT+#·&É+ <ë«sê yÓ#·Ã<äHêìï ø£*–+#ê*. eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìï ø£|æŒ ñ+#ê*. #˚j·T≈£L&Éì$ ∫qï ◊düT ÁøÏdüº˝Ÿ‡ s¡T<ä›&É+ e\¢ ø£DC≤˝≤ìøÏ eT]+‘· qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. eT+#·T<Óã“ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìï eTs¡˝≤ eT+#·T‘√ s¡T<ä& › +É e\q Ç+ø± _>∑TdüT≈£î b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~. H˚s¡T>± y˚&ìç ‘êø£˙j·T≈£L&É
$eq |ü_¢πøwüHé‡
‘·\qT øÏ+<ä≈£î ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*
6.3.6 s¡ø£Ô ÁkÕe+(Bleeding) >±j·÷\T, ^düT≈£îb˛e&É+, s¡+Á<∏ë\T ø±e&É+ e\¢ s¡ø£ÔÁkÕe »s¡T>∑T‘·T+~. rÁe s¡ø£ÔÁkÕe+ e\q ÁbÕD≤ìøÏ ôd’‘·+ eTT|ü⁄Œ yê{Ï\T¢‘·T+~. s¡ø£ÔÁkÕyêìï n&ÉT¶ø√yê\+fÒ... H˚s¡T>± ˇ‹Ôô|{≤º*. u≤~Û‘T· DÏí øÏ+<ä |üsT¡ +&Éu{ … ºÏ <Óã“ ‘·–*q uÛ≤>±ìï >∑T+&Ó ø£+fÒ m‘·TÔ˝À ñ+#ê*. ÁbòÕø£ÃsY nsTTq≥Tº uÛ≤$ùdÔ, C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*. ø=~› ì$TcÕ\ s¡ø£ÔÁkÕe+ »]–q ‘·s¡Tyê‘· s¡ø£Ô+ eT+<ä+>± e÷s¡T‘·T+~. BìH˚ >∑&ɶø£≥º+ (ø±¢{Ï+>¥) n+{≤s¡T. ø±¢{Ï+>¥ e\q s¡ø£ÔÁkÕe+ HÓeTà~düTÔ+~. u≤´+&˚CŸ y˚j·T&É+
184
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
e\q s¡ø£ÔÁkÕe+ ì*∫b˛sTT, >±j·÷ìøÏ <äTeTTà, k˛≈£<äT. u≤´+&˚CŸqT s√E≈£î ø£˙dü+ ˇø£kÕ¬s’Hê e÷sêÃ*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ f…{≤qdt Ç+»ø£åHé rdüTø√yê*. ôV≤#·Ã]ø£: @<ÓH ’ ê nej·Te+ qT+&ç s¡øÔ£ ÁkÕe+ ì*∫b˛q≥¢sTT‘˚, s¡ø£Ô+ e#˚à <ä>∑Zs¡ #˚‹‘√ >∑{Ϻ>± n~$T ô|{≤º*. >±j·T+˝À @<Ó’Hê >∑T#·TÃ≈£îì ñ+fÒ, >±j·÷ìøÏ @<√ ˇø£yÓ’|ü⁄ n~$Tô|{Ϻ, u≤´+&˚CŸ y˚j·T&ÜìøÏ eTT+<äT <ëì #·T≥÷º yÓT‘·Ô{Ï bÕ´&éqT ñ+#ê*. kÕ<Ûä´yÓTÆ‘˚ >ö¢E\T ‘=&ÉTø√ÿyê*. u≤~Û‘·T&ÉT düŒ èVü≤ ø√˝ÀŒsTTq≥¢sTT‘˚, &çÄsYm_dæì nqTdü]+#·+&ç.
n+>∑T˝≤\ ô|’q _>∑T‘Ó’q s√\sY u≤´+&˚J y˚j·÷*. ø±≥T y˚dæq ÁbÕ+‘êìï düãT“‘√ X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ç>±*. u≤´+&˚J˝À y˚\T <ä÷πs $<Ûä+>± e<äT\T>± ñ+#ê*. XÊdü«Hêfi≤ìï, XÊ«düqT, s¡øÔ£ Á|üdsü D ¡ qT ‘·ìF #˚j÷· *. bÕeTT ø±≥T y˚dæq e<ä› s¡ø±Ôìï H√{Ï‘√ |”*Ã, ñ$Tà y˚ j · ÷ *. n˝≤ #˚ d æ q ‘· s ¡ T yê‘· ˙fi¯ ¢ ‘ √ H√{Ï ì |ü⁄øÏÿ*+#ê*. ù|wü+≥TqT yÓ+≥H˚ ÄdüŒÁ‹øÏ ‘·s¡*+#ê*. Á|üXÊ+‘·+>± ñ+&Éìyê«*. bÕeTT ø±≥T y˚dæq uÛ≤>±ìï ø£<ä\≈£î+&Ü ñ+&˚˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*.
6.3.6 $<äT´<ë|òü÷‘·+(Electrocution)
6.3.8 $s¡>∑&É+ u…Dø£&É+
C≤Á>∑‘·Ô>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø=qø£b˛‘˚ $<äT´#·Ã¤øÏÔ #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq~. $<äT´#·Ã¤øÏÔ‘√ Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT, $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ì*ù|<ëø± u≤~Û‘·TDÏí ‘êø£≈£L&É<äT. $<äT´‘Y cÕø˘ e\¢ #·sà¡ +ô|H’ ˚ ø±≈£î+&Ü X¯Øs¡+˝À ≈£L&Ü ø±*q >±j·÷\T ne⁄‘êsTT. XÊ«dü rdü T ø√e&É + , Vü ≤ è<ä j · T dü Œ +<ä q ì*∫b˛‘·T+~. $<äT´‘Y cÕ≈£î ‘·–*q e´øÏøÔ Ï ∫øÏ‘‡· #˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ì*|æy˚j·÷*. u≤~Û‘·TDÏí $<äT´‘Y ìs√<Ûäø£+ kÕj·T+‘√ nø£ÿ&ç qT+&ç ãj·T≥≈£î rj·÷*. &çÄsYm_dæ |ü<‹∆ä ì neT\T #˚j·÷*. cÕ≈£î ‘·–*q uÛ≤>±ìï X¯óÁuÛÑyÓTÆq eÁdüÔ+‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‘·ø£åDy˚T ÄdüŒÁ‹øÏ |ü+bÕ*. >∑Ts¡T+Ô #·Tø√+&ç : ôV≤’ y√˝ÒJº ñqï ÁbÕ+‘·+˝À u≤~Û‘T· DÏí ‘êπø Á|üj·T‘·ï+ #˚j·Tsê<äT. <ëìe\¢ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ #˚ùd yê] ÁbÕD≤ìø° eTT|ü⁄Œ yê{Ï\T¢‘·T+~.
ndæ|ú +ü »s¡+˝Àì @<ÓH’ ê uÛ≤>±ìï Á|üu≤Û $‘·+ #˚d÷ü Ô ‘·–˝Ò >±j·÷ìï $s¡>&∑ +É n+{≤s¡T. Á|ü‘´· ø£å ˝Ò<ë |üs√ø£å ã\ Á|üu≤Û e+ e\q Ç~ »s¡T>∑T‘·T+~. $s¡>∑&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q kÕ<Ûës¡D >∑Ts¡TÔ\T \ø£åD≤\T : ø£~*q|ü&ÉT >±j·T+ ‘·–*q Á|ü<X ˚ +¯ e<ä,› <ëì#·T≥÷º H=|æŒ ø£\>∑&É+ ø£<ä\&É+ ø£wüº+ ø±e&É+ ˝Ò<ë kÕ<Ûä´+ ø±ø£b˛e&É+ $]–q uÛ≤>∑+˝À yÓ’ø£\´+ @s¡Œ&É≥+ cÕø˘ ‘·>∑\&É+ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ Á|üe÷<ëìï, Á|ü‹düŒ+<äq, XÊdü«, s¡ø£Ô Á|üdüs¡DqT |ü]o*+#ê*. m≥Te+{Ï ÁbòÕø£Ãs¡H ¢ H’Ó ê ø£<\ä ≈£î+&Ü #˚jT· &ÜìøÏ eTT+<äT rÁeyÓTÆq s¡ø£ÔÁkÕyêìï ìj·T+Á‹+#ê*. $]–q Á|ü<˚XÊìøÏ <äqTï>± dü¬s’q bÕ´&ç+>¥ #˚j·÷*. $]–q Á|ü<˚XÊ\qT ø£<ä\≈£î+&Ü #˚j·÷*. meTTø£\T >±j·T+˝ÀøÏ #=#·TÃ≈£îb˛j˚T $<Ûä+>± ã\+ Á|üjÓ÷–+#·sê<äT. ù|wü+≥TqT ÄdüŒÁ‹øÏ ‘·s* ¡ +#˚ eTT+<äT düs¬ q’ bÕ´&ç+>¥ Çyê«*. H=|æŒì ‘·–Z+∫, yê|ü⁄ sê≈£î+&Ü >±j·T+ ‘·–*q ÁbÕ+‘·+ô|’ ◊düT >∑&ɶ‘√ s¡T<ë›*. cÕø˘ ‘·>∑\≈£î+&Ü ∫øÏ‘·‡ #˚j·÷*.
6.3.7 bÕeTT ø±≥T n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ bÕeTT\T Vü‰ì #˚j·Tìy˚ ñ+{≤sTT. eTq uÛÑj·T+ ø±s¡D+>±H˚ kÕ<Ûës¡D+>± bÕeTT\T eTqô|’ <ë&ç #˚düTÔ+{≤sTT. bÕeTT\T kÕ<Ûës¡D+>± u≤Vü‰´+>±\ô|’H˚ ø±≥T y˚kÕÔsTT. m≈£îÿe>± ø±fi¯¢qT ø±≥T y˚kÕÔsTT. ø±≥T y˚dæq|ü&ÉT n~ $wü düs¡Œ|ü⁄ ø±≥T>±H˚ uÛ≤$+#ê*. bÕeTT ø±≥T y˚dæq ÁbÕ+‘·+˝À Áô|»sY ÇyÓTTà_˝…C’ wÒ Hü é u≤´+&˚J‘√ ∫øÏ‘‡· #˚j÷· *. #˚j·Te\dæq$ ø±≥T≈£î >∑Ts ¬ q’ n+>±ìï >∑T+&Ó ñqï m‘·TÔ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe m‘·TÔ˝À ñ+&˚˝≤ #˚j·÷*. ø±≥T y˚dæq uÛ≤>∑ qT+&ç 15`30 ôdø£q¢ es¡≈£î s¡ø±Ôìï ø±s¡ìyê«*. @<Ó’Hê n+>∑+ô|’ ø±≥T y˚dæq≥¢sTT‘˚, >±j·÷ìøÏ ¬s+&ÉT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
185
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
6.3.9 $wü Á|üjÓ÷>∑+
ñ+≥T+~. #·sà¡ + mÁs¡u≤s¡T‘·T+~. #ÓeT≥\T |ü≥&º +É ñ+&É
@<Ó’Hê |ü<ës¡ú+ X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·&É+ e\q >±j·÷\T, »ãT“ ˝Ò<ë eTs¡D≤ìøÏ <ë]rj·T&ÜìøÏ $wü Á|üj÷Ó >∑+>± |ü]>∑DkÏ ÕÔsT¡ . n+‘·Ás¡VZ ≤ü D $cÕ\T $wü|Pü ]‘·yTÓ qÆ |ü<ësêú\qT ‹q&É+ ˝Ò<ë ‘ê>∑&+É e\q H√{Ï <ë«sê X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT. bÕ]ÁXÊ$Tø£ yêj·TTe⁄\T, bı>∑qT |”\Ã&É+ e\q ÇHéùV≤˝Ÿ¶ $wü|ü<ësêú\T }|æ]‹‘·TÔ\ <ë«sê X¯Øs¡+˝ÀøÏ yÓfi¯‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, ø°≥ø£ HêX¯qT\qT #·˝Ò¢≥|ü&ÉT #·s¡à+ <ë«sê $wü|ü<ësêú\T X¯Øs¡+˝ÀøÏ yÓfi¯‘êsTT. #˚j·Te\dæq$ u≤~Û‘T· ì Á|üe÷<ä+, Á|ü‹düŒ+<äq, yêj·TTHêfi¯+, XÊ«dü, s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D (&çÄsYm_dæ)qT |ü]o*+#ê*. $wü Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#˚+<äT≈£î bÕ\T ˝Ò<ë eT+∫˙s¡T ‘ê–+#ê*. eTTK´yÓTÆq ∫Vü‰ï\qT |üs¡´y˚øÏå+#ê*. cÕ≈£î sê≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê*. yê+‹ s¡+>∑TqT, |ü]e÷D≤ìï |ü]o*düTÔ+&Ü*. u≤~Û‘·T&ÉT ‘˚*ø£>± >±* |”\TÃø√e&ÜìøÏ nqT>∑TD+>± H√{Ï˝À @yÓTÆHê |ü<ësêú\T ñ+fÒ ‘=\–+#ê*. ù|wü+≥TqT ]ø£eØ bıõwüqT˝À ñ+∫, yÓ< ’ ´ä düV≤ü ø±s¡+ 6.3.11 ≈£îø£ÿø±≥T düVü≤ø±s¡+ ø√dü+ y˚∫ #·÷&Ü*. ≈£îø£ÿ ø£]∫q|ü&ÉT πs;dt sê≈£î+&Ü ìs√~Û+#·&É+, #˚j·T≈£L&Éì$ ÇHÓŒ¤ø£åHé k˛ø£≈£î+&Ü #˚j·T&É+ ø√dü+ Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ #˚kÕÔs¡T. ã\e+‘·+>± yê+‘·T\T #˚sTT+#·sê<äT. >±j·TyÓTq Æ #√≥T qT+&ç ˝≤˝≤»˝≤ìï X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ eÁdü+Ô , 6.3.10 e&É<Óã“ ˝Ò<ë ø£Øä|òt ñ|üjÓ÷–+∫, X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*. e&É<Óã“ #ê˝≤ dü«\ŒyÓTÆq ôV≤#·Ã]ø£‘√ dü+uÛÑ$düTÔ+~. ˝≤˝≤»˝≤ìï #˚‹‘√ ‘êø£sê<äT. X¯Øsêìï #·\¢ã]#˚ e´edüú $|òü\yÓTÆq|ü&ÉT X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· düãT“, ˙{Ï‘√ >±j·÷ìï X¯óÁuÛÑ+>± ø£&É>±*. y˚ > ∑ + >± ô|s¡ T >∑ T ‘· T +~. Bìe\q n‘· ´ edü s ¡ |ü ] dæ ú ‹ bı&ç, ôd] º ˝…C’ Ÿ #˚dqæ eÁdü+Ô ‘√ >±j·÷ìï ø£|Œæ ñ+#ê*. @s¡Œ&ÉT‘·T+~. yÓ< ’ ´ä düV‰ü j·T+ n+~+#ê* ˝Ò<ë kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· ‘·«s¡>± e&É<Óã“ \ø£åD≤\T: ÄdüŒÁ‹øÏ |ü+bÕ*. X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+&ç, y˚&ç>±, bı&ç>±
düuÛÑ´<˚XÊ\˝Àì $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi≤\ dæã“+~øÏ ≈£L&Ü •ø£Då ÇkÕÔsT¡ . á øπ +Á<ëìï C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(Natural Disaster Management Authority (NDMA)) eTVü‰sêh˝Àì Hê>∑|Pü sY˝À C≤rj·T $|ü‘T· Ô Á|ü‹düŒ+<äq @sêŒ≥T #˚düTÔ+<äì Ä dü+düú yÓ’dt #Ó’sY|üs¡‡Hé eTÁ] X¯•<ÛäsY¬s&ç¶ <äfi+¯ (NDRF) ø√dü+ ˇø£ n+‘·sê®rj·T kÕúsTT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D ‘Ó*bÕs¡T. á πø+Á<ä+ @sêŒ≥T≈£î eTVü‰sêh Á|üuÛÑT‘·«+ 100 •ø£åD πø+Á<ëìï @sêŒ≥T #˚j·TqTHêïs¡T. Bì˝À kÕsYÿ mø£sê\ düú˝≤ìï πø{≤sTT+∫+~.
Hê>∑|üPsY˝À n+‘·sê®rj·T kÕúsTT $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D •ø£åD πø+Á<ä+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
186
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
m.|æ.|æ.mdt.dæ. |üØø£å\˝À n&ç–q Á|üX¯ï\T 1. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ ÁøÏ+~ yêì˝À @~ •ø£Då ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤düT+Ô ~? (4) 1) H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt bòÕ¬sdüTº y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ 2) H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt q÷´Á{ÏwüHé 3) H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ 4) H˚wüq˝Ÿ b˛©dt nø±&É$T 2. bÕsƒ¡XÊ\ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£˝À n+‘·sꓤ>±\T 1) Á|üe÷<ä+ >∑T]Ô+|ü⁄ eT]j·TT n+#·Hê (4) 2) n<Ûë´|ü≈£î\qT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷Hê´ìï #Ó’‘·q´+ #˚j·T&É+ 3) |ü{≤\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ 4) ô|’$ n˙ï 3. uÛÖ‹ø£ XË’~∏\´+ @ e÷s¡TŒ\ e\¢ ø£\T>∑TqT? (2) 1) esê¸\T 2) ñc˛íÁ>∑‘· 3) >±* ~X¯ 4) ‘˚eT 4. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $<ÛëqeTTq≈£î eT+Á‹es¡Z+ nqTeT‹ Ç∫Ãq dü+e‘·‡s¡+ (1) 1) 2009 2) 2008 3) 2007 4) 2010 5. Á|ü|ü+#· $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düe÷y˚X¯+ 2005˝À mø£ÿ&É »]–+~? (2) 1) eT˝Òwæj·÷ 2) »bÕHé 3) Ç+&√H˚wæj·÷ 4) <∏ësTT˝≤+&é 6. ùd{º Ÿ &çC≤düsº Y s¬ dtbÕHé‡ |ò+ü &ÉT 2011`12 ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ≈î£ m+‘· πø{≤sTT+#ês¡T? (2) 1) ` 508.84 ø√≥T¢ 2) ` 534.28 ø√≥T¢ 3) ` 560.99 ø√≥T¢ 4) ` 589.04 ø√≥T¢ 7. Ç+&çj·÷˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ @ dü+e‘·‡s¡+˝À #˚j·Tã&ç+~? (2) 1) 2004 2) 2005 3) 2006 4) 2007 8. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú (H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ) ñqï #√≥T (1) 1) q÷´&Ûç©¢ 2) ôV’≤<äsêu≤<é 3) $XÊK|ü≥ï+ 4) ø=∫ÃHé
$eq |ü_¢πøwüHé‡
187
9. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $|ü‘·TÔ qwüº ìyês¡D≈£î yÓTT<ä{Ï C≤rj·T y˚~ø£ jÓTTø£ÿ Ç‹eè‘·Ô+ (1) 1) n_Ûeè~∆˝À Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ qwüº ìyês¡D : qwüºeTT qT+&ç ‘·«s¡>± ø√\Tø=qT≥ 2) ‘·÷s¡TŒrs¡+˝À $|ü‘·TÔ\ ìyês¡D 3) Ç+&çj·÷˝À $|ü‘·TÔ\ dü+uÛÑe+ eT]j·TT ìyês¡D 4) n_Ûeè~∆˝À Á|ü<Ûëq $|ü‘·TÔ qwüº rÁe‘·qT ‘·–Z+#·T : C≤rj·T <äèwæºø√D ÄeX¯´ø£‘· 10. ø√düº˝Ÿ e˝…ïs¡_*{° Ç+&Óø˘‡ (dæ.$.◊) ì ôV’≤<äsêu≤<é˝À Ç{°e\ mes¡T $&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T? (4) 1) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 3) Ç+&çj·THé yê‘êes¡D XÊK 4) Ç+&çjT· Hé C≤rj·T düeTTÁ<ä düe÷#ês¡ düØ«düT\ øπ +Á<ä+ 11. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° ñbÕ<Ûä´≈£åî&ÉT (4) 1) dæ. sê»q]‡+Vü≤ 2) mHé. s¡|òüTTMsê ¬s&ç¶ 3) mHé. øÏs¡DY≈£îe÷sY ¬s&ç¶ 4) myéT. X¯•<ÛäsY ¬s&ç¶ 12. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ <˚ìì @s¡Œs¡∫+~? 1) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° (4) 2) $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D C≤rj·T dü+düú 3) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ¬skÕŒHé‡ bò˛sY‡ n<∏ë]{° 4) ô|’e˙ï 13. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°+˝À ñ+&Ée\dæq~? (4) 1) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD {°+ 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°+ 3) ne>±Vü≤q ô|+|ü⁄<ä\ {°+ 4) ô|’e˙ï 14. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ ÁøÏ+<ä @s¡Œ&çq j·T+Á‘ê+>∑eTT\T 1) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° (4) 2) sêÅwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 3) õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n<∏ë]{° 4) ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
15. 1990 <äXÊu≤›ìï @ dü+düú n+‘·sê®rj·T Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ ‘·–Z+|ü⁄ <äXÊã›+>± Á|üø£{Ï+∫+~? (1) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ kÕ<Ûës¡D düuÛÑ 2) @dæj·THé n_Ûeè~∆ u≤´+&é 3) Á|ü|ü+#· u≤´+ø˘ 4) UNESCO 16. ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D {°yTé (UNDMT) mø£ÿ&ç $|ü‘·TÔ\ e\¢ ø£*π> düeTdü´\qT rs¡Ã{≤ìøÏ u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~? (4) 1) Ädæj·÷˝À 2) ÄÁ|òæø±˝À 3) ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À 4) Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤ nìï <˚XÊ\˝À 17. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT˝À ñ+&Ée\dæq~ (4) 1) ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#˚ {°yéT 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°yéT 3) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD {°yéT 4) ô|’e˙ï 18. <˚X¯+˝Àì $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«j·T+ #˚ùd πø+Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK (3) 1) Á>±MTD≤_Ûeè~∆ XÊK 2) s¡ø£åD XÊK 3) <˚oj·T e´eVü‰sê\ XÊK 4) Á|ükÕsê\ XÊK 19. yÓTT<ä{Ï $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D eTVü‰düuÛÑqT @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? (1) 1) 29`11`2006 2) 26`10`2005 3) 29`11`2004 4) 29`10`2007 20. Ç+&çj÷· ˝À ø£sT¡ e⁄\ e\¢ ø£*>π $|ü‘T· \Ô T nìï e´eVü‰sê\ dü+u+~Û‘· πø+Á<ä eT+Á‹‘·« XÊK (2) 1) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK 2) e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK 3) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 4) Ä]úø£ eT+Á‹‘·« XÊK 21. ùdº{Ÿ Ŭø’dædt y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ø£$T{Ï n<Ûä´≈£åî&ÉT (1) 1) eTTK´ ø±s¡´<ä]Ù 2) eTTK´eT+Á‹ 3) Ä]úø£ ø±s¡´<ä]Ù 4) Ä]úø£ eT+Á‹
$eq |ü_¢πøwüHé‡
188
22. $|ü‘·TÔ e\q qwüº+ ø£*–q ÁbÕ+‘ê\˝À @ s¡ø£yÓTÆq nekÕú|üq kÂø£sê´\qT ø£*|æ+#ê*? (4) 1) s¡Vü≤<ës¡T\T eT]j·TT e+‘Óq\ |ü⁄q]ïsêàD+ 2) ‘ê‘êÿ*ø£ ìyêkÕ\ kÕúsTTì ô|+#·&É+ 3) ‹]– kÕú|æ+∫q ÁbÕ+‘ê\˝À kÂø£sê´\T ø£*Z+#·≥+ 4) ô|’$ n˙ï 23. Ç+&çj÷· ˝À $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D\ dü+dü˝ú À dü+kÕú>‘∑ · e÷s¡TŒ\T dü÷∫+#·T≥≈£î ñqï‘· n~Ûø±s¡ ø£$T{°ì @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~? (4) 1) 1996 2) 1997 3) 1998 4) 1999 24. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ 2005 ø£*–+#·Tq~ 1) &çC≤düºsY ¬skÕŒHé‡ |òü+&é kÕú|æ+#·&É+ (4) 2) &çC≤düºsY $T{Ïπ>wüHé |òü+&é kÕú|æ+#·&É+ 3) mHé . ◊.&ç . myé T . eT]j· T T mHé . &ç . ÄsY . m|ò t . \qT kÕú|æ+#·&É+ 4) ô|’$ n˙ï 25. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT\T ø£*– ñ+&˚~ (4) 1) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD {°yéT 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°yéT 3) ne>±Vü≤qqT ø£*–+#˚ {°yéT 4) ô|’e˙ï 26. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìyês¡D ~q+ (2) 1) nø√ºãs¡T 28 2) nø√ºãs¡T 29 3) nø√ºãs¡T 30 4) nø√ºãs¡T 31 27. á ÁøÏ+~ yêì˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷ \qT ìs¡«Væ≤düTÔqï dü+düú @~? (1) 1) C≤rj·T b˛©dt nø±&ÉMT 2) n≥M |ü]XÀ<Ûäq dü+düú 3) C≤rj·T b˛wüø£ ÄVü‰s¡ dü+düú 4) C≤rj·T n–ïX¯eTq nø±&É$T 28. »HêuÛ≤, n_Ûeè~∆ eT]j·TT $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D\ MT<ä Hê\T>∑T s√E\ n+‘·sê®rj·T ôd$THêsYqT |òæÁãe] 2012˝À ìs¡«Væ≤+∫q $X¯«$<ë´\j·T+ (1) 1) Á‹|ü⁄s¡ $X¯«$<ë´\j·TeTT 2) $TCÀs¡+ $X¯«$<ë´\j·TeTT 3) >öVü≤‹ $X¯«$<ë´\j·TeTT 4) Hê>±˝≤+&é $X¯«$<ë´\j·TeTT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
29. H˚wüq˝Ÿ bÕ¢{ŸbòÕsYà ÄHé &çC≤düºsY ]dtÿ ]&Éø£åHé ôdÁø£fÒ]j·T{Ÿ ñqï düú\+ (1) 1) q÷´&Ûç©¢ 2) ø=∫ÃHé 3) nVü≤à<ëu≤<é 4) $XÊK|ü≥ºD+ 30. 2012 »qe]˝À f…ÁVæ≤ ôV’≤Á&√ &Óe\|tyÓT+{Ÿ ø±s=ŒπswüHé n~Ûø±s¡T\≈£î $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ<∏ä$Tø£ n+XÊ\ MT<ä •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤+∫q~ mes¡T? (3) 1) H˚wüq˝Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ 2) H˚wüq˝Ÿ &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ n<∏ë]{° 3) Ç+&çj·THé ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt |ü_¢ø˘ n&çàìÁùdºwüHé 4) H˚wüq˝Ÿ dæ$˝Ÿ &çô|òHé‡ ø±˝ÒCŸ 31. @ nœ\ uÛ≤s¡‘· düØ«dt düuÛÑT´\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ •ø£åD˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ˇø£ uÛ≤>∑+>± #˚s¡Ãã&ç+~? (4) 1) Ç+&çj·THé n&çàìÁùdº{Ïyé düØ«dt 2) Ç+&çj·THé b˛©dt düØ«dt 3) Ç+&çj·THé bòÕ¬sdtº düØ«dt 4) ô|’e˙ï 32. ÁøÏ+~ yêì˝À Ç+&çj·÷˝Àì eTTK´yÓTÆq $|ü‘·TÔ @~? 1) 1977 ‘·TbòÕqT (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ) (4) 2) 2004 düTHêMT (‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT πøs¡fi¯) 3) 2005 uÛÑ÷ø£+|üeTT (ø±oàsY) 4) ô|’e˙ï 33. Ç+&çj·÷˝À πø+Á<äeTT˝À C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú n<Ûä´≈£åî&ÉT mes¡T? (2) 1) Ä]úø£eT+Á‹ 2) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ 3) düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡XÊK eT+Á‹ 4) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹ 34. C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D dü+düú ÁøÏ+~ yêì˝À Bìì ‘·j÷· s¡T #˚düTÔ+~ (1) 1) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ 2) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé H˚#·Ts¡˝Ÿ Vü≤C≤sY¶‡ 3) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé &çC≤düºsY $T{Ïπ>wüHé 4) H˚wüq˝Ÿ bÕ\d” ÄHé &çC≤düºsY‡ n+&é Vü≤C≤sY¶‡ 35. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°+˝À ø£*dæ (#˚]) ñ+&Ée\dæq~. 1) ne>±Vü≤q düèõ+#·T »≥Tº (4) 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ »≥Tº 3) nH˚«wüD eT]j·TT s¡ø£åD »≥Tº 4) ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
189
36. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düyÓTÆø£´|ü]#˚ Ç+&çj·÷ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK (1) 1) >∑èVü≤eT+Á‹‘·« XÊK 2) |üsê´es¡D eT+Á‹‘·« XÊK 3) yê´bÕs¡ eT]j·TT yêDÏ»´ eT+Á‹‘·« XÊK 4) ÄVü‰s¡ eT+Á‹‘·« XÊK 37. es¡<ä\ ìs¡«Vü≤D≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ qeT÷Hê _\T¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·TeTì @ ø£$TwüHé≈£î dü÷∫+∫+~? 1) C≤rj·T es¡<ä\ ø£$TwüHé (3) 2) C≤rj·T $|ü‘·TÔ\ ø£$TwüHé 3) πø+Á<ä »\ ø£$TwüHé 4) πø+Á<ä $<äT´‘Y ø£$TwüHé 38. $|ü‘·TÔ\qT ‘·–Z+#·T≥≈£î eT]j·TT |ü⁄qsêyêdü ø±s¡´ Áø£e÷\≈£î ø£eT÷´ì{° uÛ≤>∑kÕ«eT´+ e\q ø£*π> eTTK´ ˝≤uÛ≤\T (4) 1) <Ûäs¡\ ‘·–Z+|ü⁄ 2) kÕeTs¡ú´‘· 3) ì*|æ ñ+&É≥+ 4) ô|’e˙ï 39. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D˝À Á|ükÕs¡eTT jÓTTø£ÿ eTTK´yÓTqÆ nedüsê\T (4) 1) |ü]dæú‹ >∑T]+∫q |üP]Ô C≤„q+ 2) düŒwüº‘· 3) dü+øÏå|üÔ‘· 4) ô|’e˙ï 40. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq ì~Û Bì Á|ü‹|òü\eTT (3) 1) 11e Ä]úø£ ø£$TwüHé 2) 12e Ä]úø£ ø£$TwüHé 3) 13e Ä]úø£ ø£$TwüHé 4) ô|’ yê{Ï˝À @B ø±<äT 41. @ s√Eq yÓTT<ä{Ï Ç+&çj·THé $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±+Á¬>dt ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~? (3) 1) 26`10`2006 2) 29`8`2006 3) 29`11`2006 4) 29`10`2006 42. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dü+düú Á|ü#·T]+#˚ <Ó’«yê]¸ø£ |üÁ‹ø£ ù|s¡T (1) 1) &çC≤düºsY eT]j·TT &Óe\|tyÓT+{Ÿ 2) &çC≤düºsY Ç+&çj·÷ 3) &çC≤düºsY $T{Ïπ>wüHé 4) Ç+&çj·THé &çC≤düºsY
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
43. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+, 2005 ÁøÏ+<ä @s¡Œs¡#·ã&çq (4) j·T+Á‘ê+>±\T/ìsêàD≤\T 1) C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡ dü+düú 2) sêÁwüº $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡ dü+düú 3) õ˝≤¢ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D n~Ûø±s¡ dü+düú 4) ô|’e˙ï 44. nìï Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düeTq«j·T+ #˚j·T{≤ìøÏ Ç+&çj·÷˝À πø+Á<ä+˝À ñqï πø+Á<ä dü+düú (1) 1) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«+ 2) kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+, kÕ~Ûø±s¡‘· eT+Á‹‘·«+ 3) XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£ Ç∫Ãq eT+Á‹‘·«+ 4) |üsê´es¡D, n≥M eT+Á‹‘·«+ 45. ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT @ K+&É+˝Àì düeTdü´\qT rπsà u≤<Ûä´‘· ø£*– ñ+~? (4) 1) ÄÁ|òæø± 2) Ädæj·÷ 3) ÄÁùdº*j·÷ 4) nìï K+&Ü˝À¢ 46. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT˝À ñ+&Ée\dæq$ (4) 1) ne>±Vü≤q ø£\Œq {°yéT 2) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ {°yéT 3) nH˚«wüD, ø±bÕ&É>∑\ {°yéT 4) ô|’e˙ï 47. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dæã“+~ Bì˝À •ø£åD bı+<ë* (4) 1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ ∫øχ‘·˝À 2) |ü]X¯óÁuÛÑ‘·˝À 3) uÛÑj·÷+<√fi¯qô|’ dü\Vü‰ 4) ô|’e˙ï 48. $|ü‘·TÔ dü+ø£≥+ ‘·>∑TZ<ä\ ø±s¡´Áø£eT+‘√ ≈£L&çq q÷‘·q ø±s¡´Áø£eT+ e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK eTTK´ ø±s¡´Áø£eT+. n~ @~? (4) 1) sêJyé Äyêdt jÓ÷»q 2) C≤rj·T Á‘ê>∑T˙{Ï $TwüHé 3) sêÅw”ºj·T Á>±eT dü&Éø˘ jÓ÷»q 4) sêÅw”ºj·T ø£èwæ $ø±dü jÓ÷»q 49. $|ü‘·TÔ ôV≤#·Ã]ø£ düe÷#êsêìï m˝≤ n+~kÕÔs¡T? (4) 1) Äø±X¯yêDÏ 2) <ä÷s¡<äs¡ÙHé 3) yÓTTu…’˝Ÿ bò˛qT\T 4) ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
190
50. ≈£î≥T+ã $|ü‘·TÔ ìyês¡D øÏ{Ÿ˝À ñ+&Ée\dæq$ (4) 1) ‘˚eT˝Òì ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T, Á‘ê>∑T˙s¡T 2) s√>±ìøÏ eT+<äT\T 3) y˚&ç <äTdüTÔ\T 4) ô|’e˙ï 51. 21e X¯ ‘ êu› | ü ⁄ yÓ T T<ä { Ï <ä X Êã› + ˝À øÏ + ~ yêì˝À Ç+&çj·÷˝À $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫+~. (4) 1) uÛÑ÷CŸ uÛÑ÷ø£+|ü+, 2001 2) Ç+&çj·THé zwüHé düTHê$T, 2004 3) ø√• es¡<ä\T, 2008 4) ô|’e˙ï 52. Ç+&çj·÷˝À πø+Á<ä+˝À $|ü‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q πø+Á<ä eT+Á‹‘·«+? (4) 1) düe÷#ês¡, Á|ükÕs¡ eT+Á‹‘·«eTT 2) e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«eTT 3) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«eTT 4) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·«eTT 53. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤Dô|’ C≤rj·T $<ÛëHêìï πø+Á<ä eT+Á‹es¡Z+ @ s√Eq ÄyÓ÷~+∫+~? (1) 1) 22.10.2009 2) 22.10.2008 3) 22.10.2010 4) 22.10.2007 54. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D #·≥º+ @ s√Eq s¡÷bı+~+#·ã&ç+~? 1) 11.12.2005 2) 23.12.2006 (3) 3) 23.12.2005 4) 11.11.2005 55. øÏ+~ yêì˝À ô|<ä› Á|üe÷<ä+ (Ç+&çj·÷˝À) (2) 1) 1977 (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì ‘·TbòÕqT) 2) 1987 (15 sêÁcÕº˝À¢ ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‹) 3) 2008 (ñ‘·Ôs¡ ;Vü‰sY˝À ø√• q~ es¡<ä\T) 4) ô|’e˙ï 56. 2009˝À ¬s+&Ée uÛ≤s¡‘· $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D düuÛÑ »]–q #√≥T (4) 1) ôV’≤<äsêu≤<é 2) lq>∑sY 3) ø±*ø£{Ÿ 4) q÷´&Ûç©¢ 57. n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ\ Á|ü‹düŒ+<äq≈£î ÁøÏ+~ yêì˝À <˚ìì ◊ø£´sê»´dü$T‹ CyêãT<ëØ #˚dæ+~? (3) 1) ◊ø£´sê»´dü$T‹ Office for Co-ordination of Humanitarian Affairs
2) UNESCO 3) ◊ø£´sê»´dü$T‹ Office of Mitigation of Disasters 4) ◊ø£´sê»´dü$T‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D {°yéT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
58. @ $<ë´ uÀ<Ûäq˝À Ä˝Ÿ Ç+&çj·÷ øöì‡˝Ÿ Ä|òt f…øÏïø£˝Ÿ m&ÉT´πøwüH,é $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤Dô|’ ø±sê´\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~? 1) Ç+»˙]+>¥ 2) y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ (1) 3) Ä]ÿf…ø£ÃsY 4) ø£+|üP´≥sY Ç+»˙]+>¥ 59. H˚wüq˝Ÿ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt &çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ ñqï#√≥T 1) q÷´&Ûç©¢ 2) ø£\ø£‘êÔ (1) 3) ø£≥ø˘ 4) ø=∫ÃHé 60. @ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ◊ø£´sê»´dü$T‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ düVü≤ø±s¡+‘√ ª&çC≤düºsY ]dtÿ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+µ ÁbÕs¡+_Û+∫+~? (4) 1) ˇ]kÕ‡ 2) ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 3) >∑T»sê‘Y 4) πøs¡fi¯ 61. øÏ+~ yêì˝À ª&çC≤düºsY y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ {°+µ @~? 1) ny˚sYHÓdt C…qπswüHé {°+ (4) 2) |òüdtº msTT&é {°+ 3) düsYà n+&é ¬sdü÷ÿ ´{°+ 4) ô|’e˙ï 62. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝À $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D≈£î H√&É˝Ÿ @»˙‡ 1) Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«XÊK (2) 2) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK 3) e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK 4) Á|ükÕsê\ eT+Á‹‘·« XÊK 63. neT≥T´sY πs&çjÓ÷ (Amateur Radio) øÏ eTs√ ù|s¡T 1) düTHêMT πs&çjÓ÷ 2) $|ü‘·TÔ πs&çjÓ÷ (4) 3) bÕøÏ{Ÿ πs&çjÓ÷ 4) Vü‰+ πs&çjÓ÷ 64. ≈£î≥T+ã $|ü‘·TÔ kÕe÷Á–˝À ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ée\dæ+~ 1) Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ô|f…º 2) eT+<äT\T (4) 3) Á‘ê>∑T˙s¡T 4) ô|’e˙ï ¢ 65. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D »≥T¢ <˚ì˝À •ø£åD bı+<ë*? (4) 1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ ∫øÏ‘·‡˝À 2) |ü]X¯óÁuÛÑ‘·˝À 3) Ä+<√fi¯q, uÛÑj·T+ ø£*Z+∫q yê]øÏ dü\Vü‰ 4) ô|’e˙ï 66. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D uÛ≤wü˝À, DRABC n+fÒ (1) 1) Danger, Response, Airway, Breathing, Circulation 2) Danger, Reflection, Airway, Bed, Cold 3) Danger, Reference, Airway, Break, Cold 4) Danger, Response, Air, Blood, Certification
$eq |ü_¢πøwüHé‡
191
67. Á|ükÕs¡ ñ|üÁ>∑Vü≤+ eTTK´yÓTÆq \ø£åD+ (3) 1) n+|æ¢ô|ò’sY 2) Á{≤Hé‡$T≥ºsY 3) Á{≤Hé‡ Vü‰+&ÉsY 4) ]d”esY 68. Ç+&çj·÷˝À πø+Á<ä+˝À @ eT+Á‹‘·« XÊK Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT (ø£s¡Te⁄ $TqVü‰) düyÓTÆK´ |üs¡TdüTÔ+~? (1) 1) >∑èVü≤ e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK 2) $<äT´#·Ã¤øÏÔ eT+Á‹‘·« XÊK 3) e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK 4) e÷qe n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 69. $|ü‘·TÔ≈£î eTT+<äT »]π> düeTj·T+, ‘·sê«‘· ø±s¡´ø£˝≤ bÕ\T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À ñ+{≤sTT. n$ @$? (4) 1) |ü⁄q]ïsêàD+, |ü⁄q]ïyêdü+ 2) ìyês¡D/ñ|üX¯eTq+ 3) n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq 4) ô|’e˙ï 70. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT dü+|òüT{Ï‘· |üs¡#·{≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+˝À πø+Á<ä dü+düú (1) 1) >∑èVü≤ eT+Á‹‘·« XÊK 2) Á>±MTD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK 3) Á|ükÕsê\ eT+Á‹‘·« XÊK 4) |ü≥ºD e´eVü‰sê\ eT+Á‹‘·« XÊK 71. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D $uÛ≤>∑+ nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT $|ü‘T· \Ô e\¢ qwü+º yê{Ï*q¢ ÁbÕ+‘ê\≈£î @$T |ü+|ü⁄‘·T+~? (4) 1) ñ|üÁ>∑Vü≤ f…*bò˛Hé kÂø£s¡´+ >∑\ dü+|òüT{Ï‘· kÕe÷Á– 2) qwüº+ yê{Ï*¢q Á|ü»\≈£î eT+<äT\T n+~+#·≥+ 3) düVü‰j·T ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T 4) ô|’e˙ï 72. øÏ + ~ yêì˝À $|ü ‘ · T Ô dü + dæ < ä ∆ ‘ · eT]j· T T dü Œ +<ä q ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ dü+ã+<Ûä+ ñqï$ (4) 1) uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D dü+ã+<Ûä XÊK 2) uÛ≤s¡‘· n+‘·]ø£å |ü]XÀ<Ûäq dü+düú 3) πø+Á<ä »\ ø£MTwüHé 4) ô|’e˙ï 73. $|ü‘·TÔ Á|üD≤[ø£˝À Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T (4) 1) \ø£å´ X¯ó~∆ 2) düs¡fi¯‘· 3) kÕeTs¡ú´+ 4) ô|’e˙ï
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ABBREVIATIONS ADPC
Asian Disaster Preparedness Centre
DDP
Desert Development Programme
ADRC
Asian Disaster Reduction Centre
DDWS
Digital Disaster Warning System
AERB
Atomic Energy Regulatory Board
DM
Disaster Management
AICTE
All India Council for Technical Education
DMC
Disaster Management Community
DMD
Disaster Management Department
AMCDRR
Asian Ministerial Conference on Disaster Risk Reduction
DMI
Disaster Management Institute
AMR-APARD
AMR-Andhra Pradesh Academy of Rural Development
DMS
Disaster Management Support
DMSAR
Airborne SAR for Disaster Management
ASAR
Advance Search & Rescue
DMT
Disaster Management Team
BARC
Bhabha Atomic Research Centre
DPAP
Drought Prone Area Programme
BIDR
Border Security Force Institute of Disaster Response
DRDE
Defence Research & Development Establishment
BIS
Bureau of Indian Standard
DRDO
BMPTC
Building Material & Technology Promotion Council
Defence Research & Development Organization
DRM
Disaster Risk Management
BRGF
Backward Regions Grant Fund
DRR
Disaster Risk Reduction
BSF
Border Security Force
EM-DAT
Emergency Database
BTC
Basic Training Centre
ERRP
CADRE
Community Action for Disaster Response
Earthquake Risk Reduction and Recovery Preparedness
EWS
Early Warning System
CBRN
Chemical, Biological Radiological and Nuclear
FAO
Food and Agriculture organisation
FMP
Flood Management Planning
CDM
Centre for Disaster Management
GAW
Global Atmosphere Watch Stations
CERTI
Central Emergency Relief Training Institute
GFDRR
Global Facility for Disaster Risk Reduction
CISF
Central Industrial Security Force
GIDM
CMG
Crisis Management Group
Gujarat Institute Management
CMIP
Crisis Management Plan
GIS
Geographic Information Systems
CRED
Centre for Research Epidemiology of Disasters
GLIDE
Global Unique Disaster Identifier Number
CRIDA
Central Research Institute for Dry Land Agriculture
GSI
Geological Survey of India
HOPE
Hospital Preparedness for Emergencies
CRPF
Central Reserve Police Force
ICRISAT
CSSR
Collapsed Structure Search & Rescue
International Crop Research for Semiarid Tropics
CTC
Central Training College
ICZM
CWC
Central Water Commission
Integrated Coastal Zone Management Project
CWDS
Cyclone Warning Dissemination System
IDMC
India Disaster Management Congress
DDMA
District Disaster Management Authority
IDNDR
International Decade for Natural Disaster Reduction
$eq |ü_¢πøwüHé‡
on
the
192
of
Disaster
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
IMD
Indian Meteorological Department
NPP
Nuclear Power Plan
INCOIS
Indian National Centre for Oceanic Information System
NREGS
National Rural Employment Guarantee Scheme
INSARAG
International Search and Rescue advisory Group
NSS
National Service Scheme
ISDR
International Strategy for Disaster Reduction
OASTC
Ocean and Atmospheric Science & Technology Cells
ITBP
Indo-Tibetan Border Police
OFDA
Office of U.S. Foreign Disaster Assistance
MIC
Methyl Iso Cynate
PEER
MPC
Mitigation Plan Committee
Programme for Enhancement of Emergency Response
MSK
Medvedev-Sponheuer-Karnik
RDD
Radiological Dispersal Device
NARL
National Atmospheric Research Laboratory
RNBC
Radiological, Nuclear, Biological & Chemical disasters
NBC
National Building Code of India
RSMC
NCC
National Cadet Corps
Regional Specialized Meteorological Centre
NCCF
National Calamity Contingency Fund
SASE
NCDC
National Civil Defence College
Snow and Establishment
NCMC
Natural Crisis Management Committee
SCMG
State Crisis Management Group
NCRMP
National Cyclone Risk Mitigation Project
SCZMC
SAARC Coastal Zone Management Centre
NDEM
National Database for Emergency Management
SDMA
State Disaster Management Authority
SDMC
SAARC Disaster Management Centre
NDMA
National Authority
SDRF
State Disaster Response Force
NDMF
National Disaster Mitigation Fund
SDRF
State Disaster Response Fund
NDRF
National Disaster Response Fund
SEC
State Executive Committee
NDRF
National Disaster Response Force
SFAC
Standing Fire Advisory Council
NEC
National Executive Committee
SMRC
SAARC Metrological Research Centre
NEOC
National Emergency Operation Centre
TDPSI
NERMP
National Earthquake Risk Mitigation Project
TOT in Disaster psycho-social Intervention
TEWS
Tsunami Early Warning System
NFRMP
National Flood Risk Mitigation Project
TRP
Tsunami Reconstruction Programme
NFSC
National Fire Service College
UNDAC
NIDM
National Institute Management
United Nations Disaster Assessment and Coordination
UNISDR
NIOT
National Institute of Ocean Technology
United Nations for International Strategy for Disaster Reduction
NISA
National Industrial Security Academy
URR
Urban Risk Reduction
NITSRDR
National Institute for Training in Search, Rescue and Disaster Response
USAR
Urban Search & Rescue
VPN
Virtual Private Network
NLRMP
National Landslide Risk Mitigation Project
WFP
World Food Programme
NPDM
National Policy Management
WHO
World Health Organisation
WMO
World Metrological Organisation
$eq |ü_¢πøwüHé‡
Disaster
Management
of
on
Disaster
Disaster
193
Avalanche
Study
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ÁbÕø°ºdüT Á|üX¯ï\T 1. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À #·Áø£yê‘·+ sêe&ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Òì Á|ü<˚X¯+ 1. #ÓHÓ’ï 2. eT+>∑fi¯Ss¡T 3. neTè‘·düsY 4. |üP] 2. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q yêø£´+ @~? 1. o‘êø±\+˝À >±\T\T uÛ÷Ñ $T qT+&ç eTVü‰düeTTÁ<ë\ yÓ’|ü⁄ M#·TqT 2. y˚ d ü $ ø±\+˝À >±\T\T uÛ Ñ ÷ $Tô|’ qT+&ç eTVü‰düeTTÁ<ë\ yÓ’|ü⁄ M#·TqT 3. rÁe n~Ûø£ |”&Éq e´edüú‘√ @s¡Œ&ç n~Ûø£ y˚>∑yÓTÆq >±\T\‘√ ≈£L&çq #·Áø£yê‘·+ ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹s¡T>∑TqT 4. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ rs¡ sπ K ÁbÕ+‘·+ #·Áø£yê‘ê\ <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ˝Ò<äT 3. n~Ûø£ y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T eT]j·TT yêj·TT |”&Éq e´‘ê´dü+ <˚ìøÏ ø±s¡DeT>∑TqT? 1. ˙{Ï Ä$] 2. #·Áø£yê‘ê\T 3. y˚T|òü÷\T 4. @B ø±<äT 4. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£qT mìï >∑+≥\ eTT+<äT C≤Ø #˚j·TT<äTs¡T? 1. 6 >∑+≥\ eTT+<äT 2. 12 >∑+≥\ eTT+<äT 3. 24 >∑+≥\ eTT+<äT 4. 48 >∑+≥\ eTT+<äT 5. düeTTÁ<ä+ ÁøÏ+<ä e#˚à uÛÑ÷ø£+bÕìï @eT+<äTs¡T? 1. #·Áø£yê‘·+ 2. düTHê$T 3. ≈£î+uÛÑeèwæº 4. |æ&ÉT>∑TbÕ≥T 6. uÛÑ÷ø£+|ü X¯øÏÔì |ü]e÷D+˝À e´ø£Ô+ #˚ùd ùdÿ\TqT @eT+<äTs¡T? 1. yÓ÷H√Á>±|òæø˘ 2. u≤s√MT≥sY 3. ]ø£ºsY ùdÿ\T 4. dæk˛àÁ>±|òt 7. uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\qT qyÓ÷<äT #˚ùd |ü]ø£sêìï @eT+<äTs¡T? 1. dæk˛àÁ>±|òt 2. ]ø£ºsY ùdÿ\T 3. u≤s√MT≥s¡T 4. <∏äs√àkÕº{Ÿ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
194
8. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À e÷qe ø±s¡ø£ yÓ’|üØ‘·´+ 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. düTHê$T 3. es¡<ä\T 4. @B ø±<äT 9. $|ü ‘ · T Ô ( Disaster) nH˚ |ü < ä + @ uÛ ≤ wü qT+&ç Ä$s¡“¤$+#ÓqT? 1. ns¡_ø˘ 2. Áô|ò+#Y 3. ˝≤{ÏHé 4. Á^≈£î 10. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘·´+ @~? 1. ø£s¡Te⁄ 2. j·TT<ä∆+ 3. ñÁ>∑yê<ä+4. ô|’e˙ï 11. ˇø£ düe÷»+ jÓTTø£ÿ eTÚ*ø£ ìsêàD≤ìøÏ eT]j·TT kÕ<Ûës¡D |üìrs¡T≈£î n+‘·sêj·T+ ø£*–+#˚ Äø£dæàø£ ˝Ò < ë rÁe <ä T s¡ < ä è cÕº ì ï $|ü ‘ · T Ô n+{≤s¡ T ( The occurance of a sudden or a major misfortune which disrupts the basic fabric and normal functioning of a society(or community) is known as ‘disaster’). á ìs¡«#·Hêìï Ç∫Ãq~ mes¡T?
1. ◊ø£´sê»´dü$T‹ 2. Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î 3. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú 4. ô|’e˙ï 12. $s¡÷|üø±s¡ø£(tectonic) $|ü‘·TÔ≈£î ñ<ëVü≤s¡D @~? 1. Væ≤eT dü+yê‘ê\T 2. #·Áø£yê‘ê\T 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4. es¡<ä\T 13. ø£eT÷´ì{° $|ü‘·TÔ≈£î >∑Ts¡j˚T´ düTìï‘·‘ê«ìï ˝Ò<ë |òüT≥q\≈£î Á|ü‹düŒ+~+#˚ kÕeTsêú´ìï rÁe+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£ Ä]úø£ eT]j·TT/˝Ò<ë sê»ø°j·T ø±s¡ø±\#˚ ≈£Ls¡Ãã&ɶ ÁbÕã\´+˝À ñqï ˝Ò<ë |üs¡´ekÕq |ü]dæú‘·T\ düeT÷Vü‰ìï @eT+{≤s¡T? 1. düTHê$T 2. <äTs¡“\‘·«+ 3. $|ü‘·TÔ 4. yÓ’|üØ‘·´+ 14. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À Hê\T>∑T s¡ø±\ $|ü‘T· \Ô T(ø£sT¡ e⁄, es¡<\ä T, #·Áø£yê‘·+, uÛÑ÷ø£+|ü+) m<äTs=ÿH˚ sêh+ @~? 1. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 2. |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ 3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 4. ˇ&çcÕ
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
15. 68 XÊ‘·+ ìø£s¡ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ á <äTs¡“\‘ê«ìï ø£*– ñ+~? 1. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 2. ø£s¡Te⁄ 3. es¡<ä\T 4. düTHê$T 16. ]ø£ºsY ùdÿ\TqT á dü+e‘·‡s¡+˝À n_Ûeè~∆ |ü]#ês¡T? 1. 1940 2. 1930 3. 1934 4. 1945 17. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ >∑]wüº |ü]$T‹ 1. 9 2. 8 3. 100 4. m≥Te+{Ï |ü]$T‹˝Ò<äT 18. uÛÑ÷ø£+bÕ\T <˚ì e\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. n–ï|üs¡«‘· $k˛Œ¤≥q+ 2. ÁuÛÑ+X¯ #·\q+ 3. »\dæú‹ |”&Éq+ 4. ô|’e˙ï 19. düTHê$T nH˚ |ü<ä+ @ uÛ≤wü qT+&ç ñ<䓤$+#ÓqT? 1. »|ü˙dt 2. #Ó’˙dt 3. Áô|ò+#Y 4. Á^≈£î 20. rs¡ + ô|’ dü T Hê$T >∑ ] wü º m‘· T Ô ≈ £ î #˚ s ¡ T ø√e&Üìï @eT+{≤s¡T? 1. c˛*+>¥ 2. s¡Hé n|t 3. m&é® y˚yé 4. |üsêes¡Ôq+ 21. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ëìï düTHê$T ‘êøÏq~ 1. 2004 &çôd+ãsY 24 2. 2006 &çôd+ãsY 24 3. 2006 &çôd+ãsY 26 4. 2004 &çôd+ãsY 26 22. ø£ s ¡ T e⁄ eTT|ü ⁄ Œ ÁbÕ+‘· ø±s¡ ´ Áø£ e ÷(&ç | æ m |æ ) ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q~? 1. 1972 2. 1973 3. 1974 4. 1976 23. düTHêMT dü+uÛÑ$+#˚ @¬ø’ø£ düeTTÁ<ä+ 1. eT<Ûä´<Ûäsê düeTTÁ<ä+ 2. #Ó’Hê düeTTÁ<ä+ 3. mÁs¡ düeTTÁ<ä+ 4. ã+>±fi≤U≤‘·+ 24. ø£s¡Te⁄qT Ç‘·s¡ Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\‘√ y˚s¡T #˚ùd <ëì Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD+ @~? 1. ø£sT¡ e⁄ ÁbÕD eT]j·TT ÄdæÔ qcÕºìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·T+~ 2. ø£s¡Te⁄ düVü≤»yÓTÆq eT]j·TT kÕe÷õø£ ø±s¡D≤\qT ø£*– ñ+≥T+~ 3. ø£s¡Te⁄ ˇπø Á|ü<˚X¯+˝À eT∞¢ dü+uÛÑ$düTÔ+~ 4. ì]›wüºyÓTÆq Äs¡+uÛÑ+, eTT–+|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü ì<ëq+>± edüTÔ+~
$eq |ü_¢πøwüHé‡
195
25. uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+˝À $&ÉT<ä˝…’q yêj·TTe⁄ 1. bı{≤wæj·T+ ◊k˛<∏äjÓ÷ôd’H˚{Ÿ 2. k˛&çj·T+ ◊k˛<∏äjÓ÷ôd’H˚{Ÿ 3. Ç<ÛÓ’˝À ◊k˛ôd’H˚{Ÿ 4. $T<∏Ó’˝Ÿ ◊k˛ôd’H˚{Ÿ 26. #Ós√ï_˝Ÿ nDT $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q dü+e‘·‡s¡+ 1. 1984 2. 1985 3. 1986 4. 1987 27. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ πsK bı&Ée⁄ 1. 900 øÏ.MT 2. 1200 øÏ.MT 3. 972 øÏ.MT 4. 279 øÏ.MT 28. ø√kÕÔ Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘·+˝Àì õ˝≤¢\ dü+K´ 1. 8 õ˝≤¢\T 2. 4 õ˝≤¢\T 3. 10 õ˝≤¢\T 4. 9 õ˝≤¢\T 29. ø√kÕÔ Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘·+˝À n‹ô|<ä› õ˝≤¢ 1. $XÊK|ü≥ºD+ 2. ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] 3. |ü•ÃeT>√<ëe] 4. >∑T+≥÷s¡T 30. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À rs¡ ÁbÕ+‘· yÓTÆ<ëq+ mø£ÿ&ç qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑeT>∑TqT? 1. |ü•ÃeT ø£qTeT\T 2. ã+>±fi≤U≤‘·+ 3. ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\T 4. qs¡à<ë q~ 31. #·Áø£yê‘ê\ HÓ\ 1. Ä>∑düTº 2. ôdô|º+ãsY 3. nø√ºãsY 4. qe+ãsY 32. ø£s¡Te⁄ m|ü⁄Œ&ÉT dü+uÛÑ$düTÔ+~? 1. es¡¸bÕ‘·+ n~Ûø£+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT 2. dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT 3. esê¸ø±\+ sêø£ Ä\dü´yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT 4. |ü+≥\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ‘·–q+‘· esê¸\T ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT 33. es¡<ä\T Bì e\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ 2. #Ós¡Te⁄\T bı+–bıs¡¢&É+ 3. y˚>∑+‘√ ≈£L&çq >±\T\T 4. ø±\Te\T ñbıŒ+– Á|üeVæ≤+#·+ 34. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ì‘·´+ es¡<ä\≈£î >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘·+ 1. ô|Hêï &Ó˝≤º 2. sêh+˝Àì ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘·+ 3. »+≥ q>∑sê\T 4. ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º\T
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
35. Á|ü‘˚´ø£+>± uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q XÊÁdüÔ+ 1. õjÓ÷|òæõø˘‡ 2. C≤Á>∑|ò” 3. õj·÷\J 4. dæk˛àÁ>∑|ò” 36. uÛÑ÷ø£+|ü+ $&ÉT<ä\ #˚j·TTq~ 1. düŒ+<äq\T 2. ø£+|üHê\T 3. düŒ+<äq\T ø£+|üHê\T 4. ø£+|üHê\T eT+≥\T 37. ªHê_Ûµ nqTq~ uÛÑ÷ø£+|ü+ jÓTTø£ÿ 1. n+#·T 2. eT÷\+ 3. •~∏\+ 4. düŒ+<äq 38. uÛÑ÷ø£+bÕ\qT mìï s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ? 1. 2 s¡ø±\T 3. 3 s¡ø±\T 4. 4 s¡ø±\T 4. 5 s¡ø±\T 39. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D≤ìï ø=\e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tq~ 1. ]ø£ºsY ùdÿ\T 2. ô|¢sTTHé ùdÿ\T 3. ôV’≤Á&√MT≥sY 4. u≤s√MT≥sY 40. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·s¡#·T>± uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄Œ ñqï sêh+ 1. ;Vü‰sY 2. nkÕ‡+ 3. y˚T|òü÷\j·T 4. eTVü‰sêh 41. 1993˝À eTVü‰sêh˝Àì @ ÁbÕ+‘êìï uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘ê¬øqT? 1. ˝≤‘·÷s¡T 2. |ü⁄D… 3. Hê>∑|üPsY 4. eTT+u…’ 42. uÛÑ÷ø£+bÕ\ qyÓ÷<äT πø+Á<ëìøÏ yÓTT<ä{Ï>± #˚s¡T≈£îH˚ ‘·s¡+>±\T 2. P ‘·s¡+>±\T 1. S ‘·s¡+>±\T 3. L ‘·s¡+>±\T 4. @B ø±<äT 43. düTHêMT nq>± 1. rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. eTVü‰ y˚˝≤‘·s¡+>∑+ 3. n‹ ∫qï uÛÑ÷ø£+|ü+ 4. n‹ ìeTï y˚˝≤‘·s¡+>∑+ 44. uÛ÷Ñ ø£+|ü Hê_ÛøÏ H˚sT¡ >± uÛ÷Ñ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñ+&˚ _+<äTe⁄ 1. bò˛ø£˝Ÿ bÕsTT+{Ÿ 2. uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ 3. uÛÑ÷ø£+|ü πø+Á<ä+ 4. @B ø±<äT 45. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· õ˝≤¢\T 1. 42 2. 52 3. 62 4. 72
$eq |ü_¢πøwüHé‡
196
46. $|ü‘T· \Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫ ÁøÏ+~ yê{Ï˝À yêdüeÔ + ø±ì~? 1. $|ü‘·TÔ ˇø£ <˚XÊìπø |ü]$T‘·+ ø±e#·Tà ˝Ò<ë n+‘·sê®rj·T+ ø±e#·Tà 2. $|ü‘·TÔ düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˝Ò<ë e÷qe ø±s¡ø£ ø±s¡ø±\‘√ dü+uÛÑ$+#·e#·Tà 3. $|ü ‘ · T Ô m\¢ | ü ⁄ Œ&É ÷ MT&ç j · ÷ ˝À $dü Ô è ‘· + >± Á|ü#ês¡eT>∑TqT 4. $|ü‘T· Ô eTT+<äT>±H˚ ‘Ó*dæ, Áø£eT+>± ÁbÕs¡+uÛeÑ T>∑TqT 47. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À $|ü‘·TÔ ˇø£ <ëìøÏ $TqVü‰ nìï+{ÏøÏ <ë]rj·TTqT? 1. |üsê´es¡D≤ìøÏ qwüº+ ø£*–+#·TqT 2. Á|ü»\qT kÕúq ÁuÛÑ+X¯+ #Ó+~+#·TqT 3. Á|ü»\ kı+‘· uÛÑ÷$Tì $<Ûä«+düyÓTTqs¡TÃqT 4. ø√\T≈£îH˚ <äX¯˝À Á|ü»\ <äèwæºì Äø£]¸+#·TqT 48. kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô\T @ dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D ø£èwæ˝À HÓ’|ü⁄D´+ ø£*– ñ+<äTs¡T? 1. {Às¡ï&√ ˝Ò<ë es¡<ä\T 2. |æ\¢\ô|’ Væ≤+dü, >∑èVü≤ Væ≤+dü, H˚sê\T 3. Ä‘·àVü≤‘ê´j·T‘·ï+, e÷<äø£ Á<äyê´\≈£î u≤ìdü\T ø±e&É+ e+{Ï yê{Ïô|’ ôd’ø√bÕ<∏ë\J 4. ø±s¡T Á|üe÷<ë\T, ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq yê´<ÛäT\T 5. ô|’e˙ï 49. ◊ø£´sê»´dü$T‹ n+#·Hê\ Á|üø±s¡+ 1992 qT+&ç 2000 eT<Ûä´ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± dü+e‘·‡sêìøÏ dü>∑≥Tq mìï $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+#ÓqT? 1. 100 2. 300 3. 500 4. 800 50. ¬sC≤m≥˝Ÿ(Rezaetal) Á|üø±s¡+ 20e X¯‘êã›+˝À dü+uÛÑ$+∫q 25 n‹ô|<ä› $<Ûä«+düø£ |òüT≥q˝À¢ m+‘· eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒjÓTqT? 1. <ë<ë|ü⁄ 1 $T*j·THé 2. <ë<ë|ü⁄ 10 $T*j·TqT¢ 3. <ë<ë|ü⁄ 100 $T*j·TqT¢ 4. <ë<ë|ü⁄ 200 $T*j·TqT¢ 51. |ü]dæú‘·T\ qT+&ç ø±bÕ&ç, ÁbÕD Vü‰ì ˝Ò≈£î+&Ü #˚dæ, >±j·T|ü&çq yê]øÏ ∫øÏ‘·‡ #˚ùd u≤<Ûä´‘· me]~? 1. yÓTT<ä{Ï Á|ü‹düŒ+<ä≈£î\T(|òüdtº ¬skÕŒ+&ÉsY‡) 2. e÷qdæø£ yÓ’<ä´ ì|ü⁄DT\T 3. dü+øå√uÛÑ ìs¡«Vü≤D˝À Á|ü‘´˚ ø£ HÓ|’ ⁄ü D´+ ñqï kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s¡Ô\T 4. bÂs¡T\+<ä]B
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
52. $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D˝À 9 n+XÊ\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ˇø£{Ï $TqVü‰ $T>∑‘êe˙ï n+<äT˝À ñHêïsTT. yê{ÏøÏ _ÛqïyÓTÆq Ä ˇø£ÿ{Ï @~? 1. Äs√>∑´ düeTdü´\T, ‘·s¡*+|üã&çq e´≈£îÔ\T e+{Ï ~«rj·T kÕe÷õø£ düeTdü´\qT n+#·Hê y˚j·T&É+ 2. ã+<ÛäTe⁄\qT b˛>=≥Tº≈£îqï yê]ì, >±j·T|ü&çq yê]ì z<ës¡Ã&É+ 3. e+<ä‘·T\qT ìj·T+Á‹+∫, dü¬s’q düe÷#êsêìï n+~+#·&É+ 4. s¡ø£åD ø£*Œ+#·&É+, \÷{°\qT ìs√~Û+#·&É+, ÄdüTÔ\qT, e´≈£îÔ\qT ø±bÕ&É≥+ 53. $|ü‘T· ˝Ô À dü+kÕú>‘∑ · düqï<ä‘∆ q· T, Á|ü‹düŒ+<äqqT >∑T]+∫ ‘Ó*ù| $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D dæ<ë∆+‘·+ @~? 1. Vü‰uŸbòÕ˝Ÿ‡ ~∏j·TØ Ä|òt ø£q®πs«wüHé Ä|òt Øk˛¬s‡dt 2. ÁbÕã¢yéT kÕ*«+>¥ {≤dtÿ yÓ÷&É˝Ÿ 3. Ádüºø£ÃsY ` |òü+ø£åq˝Ÿ ~∏j·TØ 4. ~∏j·TØ Ä|òt Á{≤e÷{ÀC…ìø˘ bò˛¬s‡dt 54. e÷qe‘· « dü V ü ≤ ø±sêìï n+~+#˚ ìs¡ í j · ÷ ìï ìsê∆]+#·Tq~ 1. kÕe÷õø£ Hê´j·T dæ<ë∆+‘ê\T 2. &çjÓ÷+{À˝≤õø£˝Ÿ Ø»ì+>¥ 3. f…*˝≤õø£˝Ÿ Ø»ì+>¥ 4. kÕe÷õø£ ` sê»ø°j·T ø±s¡ø±\T 5. ô|’e˙ï 55. $|ü‘·TÔ dü+uÛÑ$+∫q Á|ü<˚XÊ\≈£î düs¡T≈£î\T, ùde\qT ‘·s¡*+#˚ |ü]dæú‹ ø±ì~ @~? 1. nkÕ<Ûës¡D yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T, y˚&ç, #·*, ‘·&ç yÓTT<ä\>∑Tq$ 2. ìedæ+#·&ÜìøÏ, |üì #˚jT· &ÜìøÏ M\T˝Òì >∑T+|ü⁄\‘√ ≈£L&çq, øÏøÏÿ]dæq |ü]dæú‘·T\T 3. uÛÑÁ<ä‘·≈£î eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&É≥+ 4. $~Û ìs¡«Vü≤D≈£î düŒwüºyÓTÆq $uÛÑ»q ø£*– ñ+&É≥+ 56. $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D˝À MT&çj·÷ ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ˇø£{Ï $TqVü‰ nìï bÕÁ‘·\qT b˛wædüTÔ+~? 1. $|ü‘·TÔ yês¡Ô\qT n+~+#·&É+ <ë«sê Á|ü»\ kÕqTuÛÑ÷‹ì ≈£L&É>∑≥º&É+ 2. düVü‰j·Tø£ #·s¡´\qT n+~+#·&É+˝À m<äTs¡j˚T´ n&ɶ+≈£î\qT ‘=\–+#·&É+ 3. ˙s¡TqT >∑T]Ô+#·&É+ 4. $|ü‘·TÔ\≈£î ø±s¡DyÓTÆq yê{Ïì ˝Ò<ë Á|ü‹düŒ+<äq˝À yÓ ’ | ò ü ˝ ≤´ìøÏ dü + ã+~Û + ∫ ì+<ä q T yÓ ÷ |ü & ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·&É+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
197
57. uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+˝À $&ÉT<ä˝…’q $wü yêj·TTe⁄\T m+‘· eT+~ ÁbÕD≤\qT Vü≤]+#ÓqT? 1. 2800 2. 3598 3. 2500 4. 3000 58. uÛÀbÕ˝Ÿ s¡kÕj·Tq yêj·TT $|ü‘·TÔ @ ø£+ô|˙˝À dü+uÛÑ$+#ÓqT? 1. Ç+&çj·THé ÄsTT˝Ÿ >±´dt &çb˛ 2. ô|ò]º˝…’»sY ø±s=ŒπswüHé Ä|òt Ç+&çj·÷ 3. j·T÷ìj·THé ø±¬s’“&é bòÕ´ø£ºØ 4. HÓs√˝≤ø˘ ¬ø$Tø£˝Ÿ bòÕ´ø£ºØ 59. πø+Á<äø£ dü+©q #·s¡´ <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚ùd nD≤«j·TT<Ûä+ 1. nDT u≤+ãT 2. $∫ä‹Ô u≤+ãT 3. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT 4. @B ø±<äT 60. uÛÀbÕ˝Ÿ @ sêh+˝À ñ+~? 1. sê»kÕúHé 2. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 3. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 4. ˇ&çcÕ 61. $wü |ü<ësêú\T ˝Ò<ë Á|üe÷<äø£s¡ |ü<ësêú\qT ì\« ñ +∫q Á|ü<˚XÊ\ C≤_‘ê\T ˝Ò<ë e÷´|ü⁄\ ‘·j·÷Ø @ Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑eTT? 1. nbÕj·T ≈£î~+|ü⁄ 2. U≤∞ #˚sTT+#·&É+ 3. yÓ’|üØ‘·´ e÷´|æ+>¥ 4. n‘·´edüs¡ |ü]dæú‹ 62. πø+Á<äø£ $∫ä‹Ô #·s¡´ <ë«sê ‘·q $<Ûä«+düø£ ã˝≤ìï bı+<˚ $k˛Œ¤≥ø£ Äj·TT<Ûä+ 1. Jyêj·TT<Ûä+ 2. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûä+ 3. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûä+ 4. nD≤«j·TT<Ûä+ 63. uÛÀbÕ˝Ÿ >±´dt $cÕ<ä+ dü+uÛÑ$+∫q dü+e‘·‡s¡+ 1. 1984 2. 1985 3. 1983 4. 1980 64. nyÓ T ]ø± ôd’ q ´+ 1945˝À @j˚ T q>∑ s ê\ô|’ nDTu≤+ãTqT C≤s¡ $&çôdqT? 1. {Àø√´ ˇ{≤yê 2. ;õ+>¥ cÕ+ô|òTÆ 3. q÷´j·÷sYÿ ˝≤dt @+C…*dt 4. Væ≤s√wæe÷ Hê>∑kÕøÏ 65. Ä+Á<∏ëø˘‡ ø±s¡D+>± @ q>∑s+¡ ˝Àì ‘·bÕ˝≤ ñ<√´>∑T\T eTs¡DÏ+#ÓqT? 1. q÷´j·÷sYÿ 2. yêwæ+>∑ºHé &ç.dæ 3. _._.dæ 4. ˝≤dt @+C…*dt
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
66. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À ªù|<äyêì nDTu≤+ãTµ>± ù|sêZ+∫q~ 1. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT 2. nDT u≤+ãT 3. Jyêj·TT<Ûë\T 4. @M ø±<äT 67. πø+Á<äø£ $∫ä‹Ô #·s¡´ <ë«sê ‘·q $<Ûä«+düø£ X¯øÏÔì bı+<˚ $k˛Œ¤≥ø£ Äj·TT<Ûä+ 1. Jyêj·TT<Ûä+ 2. s¡kÕj·Tq Äj·TT<Ûä+ 3. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûä+ 4. nD≤«j·TT<Ûä+ 68. $∫ä‹Ô u≤+ãT\qT Ç˝≤ ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T? 1. Hê≥T u≤+ãT\T 2. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT\T 3. nDT u≤+ãT\T 4. kÕ+Á|ü<ëj·T u≤+ãT\T 69. kÕeT÷Væ≤ø£ $<Ûä«+düø£ Äj·TT<Ûë\≈£î dü+ã+~Û+∫ mHé_dæ nH˚ $yê<ëdüŒ<ä |ü<ëìï ‘=*kÕ]>± m|ü⁄Œ&ÉT Á|üjÓ÷–+#ês¡T? 1. 1937 qT+&ç 1954 eT<Ûä´ 2. 1937 qT+&ç 1945 eT<Ûä´ 3. 1927 qT+&ç 1945 eT<Ûä´ 4. 1945 qT+&ç 1946 eT<Ûä´ 70. Væ≤s√wæe÷ q>∑s¡+ô|’ nDTu≤+ãT C≤s¡$&ç∫q ‘˚B 1. 1947 Ä>∑düTº 6 2. 1945 Ä>∑düTº 6 3. 1942 Ä>∑düTº 15 4. 1948 Ä>∑düTº 16 71. πø+Á<äø£ dü+©q+ <ë«sê ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À X¯øÏÔì $&ÉT<ä\ #˚ùd nD≤«j·TT<Ûä+ 1. nDT u≤+ãT 2. $∫ä‹Ô u≤+ãT 3. ôV’≤Á&√»Hé u≤+ãT 4. ô|’y˚M ø±<äT 72. n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T @j˚T ej·TdüT\ eT<Û´ä yê]øÏ »s¡T>∑T‘·THêïsTT? 1. 15 ` 44 dü+e‘·‡sê\T 2. 12 ` 15 dü+e‘·‡sê\T 3. 30 ` 45 dü+e‘·‡sê\T 4. 45 dü+e‘·‡sê\≈£î ô|’ã&ç 73. n‘·´+‘· bı&ÉyÓ’q ¬s’˝Ò« Á_&ç® @ q~ô|’ ñ+~? 1. ø£ècÕí 2. k˛Hé 3. ]Vü‰+&é 4. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·
$eq |ü_¢πøwüHé‡
198
74. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\ XÊ‘·+ 1. 40% 2. 22.80% 3. 52.20% 4. 15% 75. $e÷q+ n–ï Á|ü e ÷<ä + ˝À ∫≈£ î ÿ≈£ î qï|ü ⁄ Œ&É T Á|üj·÷DÏ≈£î\qT |üs¡T+&ÉeTì #Ó|üŒ&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. yê]ì mes¡÷ HÓ≥º≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ 2. yê]ì d”≥¢ ÁøÏ+<ä <ë≈£îÿì ñ+&ÉeTq&ÜìøÏ 3. bı>∑ ô|’øÏ yÓfi¯ó‘·T+~ ø±ã{Ϻ 4. >±E øÏ{Ïø°\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&Ü\ì #Ó|üŒ&ÜìøÏ 76. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK <˚ìøÏ u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·TqT? 1. #·Áø£yê‘ê\qT |üdæ>∑≥º&É+ 2. bÂs¡T\qT $|ü‘·TÔ≈£î düqï<ä∆+ #˚j·T&É+ 3. ‘·TbòÕqT ôV≤#·Ã]ø£\T 4. 1 eT]j·TT 3 77. uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ Á|ü|ü+#·+˝À¬ø˝≤¢ n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq #·Áø£yê‘· $|ü‘·TÔ eTT|ü⁄Œ ø£*– ñ+&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ 1. m‘·ÔsTTq |üs¡«‘ê\T ñ+&É≥+ 2. X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq s¡T‘·T |üeHê\T 3. eTVü‰düeTTÁ<ä dü+düsÔ +¡ ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T ø£*– ñ+&É≥+ 4. uÛ≤Ø |ü]e÷D+˝À ˙s¡T ñ+&É≥+ 78. ôd’ø√¢qT |ü<ä+ ôd’ø√¢dt nH˚ Á^≈£î uÛ≤wü qT+&ç ñ <䓤$+∫+~. nsTT‘˚ ôd’ø√¢dt n+fÒ ns¡ú+ 1. ôd’ø√¢qT 2. bÕeTT yÓT*ø£\T 3. es¡TÔ˝≤ø±s¡+ 4. ~>∑Te 79. |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À ôd’ø√¢q¢qT @eT+<äTs¡T? 1. {Às¡ï&√\T 2. $©¢ $©¢\T 3. Vü≤]πøqT¢ 4. f…Æ|òüPqT¢ 80. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+ 1. eTT]øÏ>± ñ+&É≥+ e\q $ìjÓ÷>±ìøÏ |üìøÏ sê<äT 2. yê≥sYôw&é≈£î eTs=ø£ ù|s¡T 3. uÛÑ÷ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ #ê˝≤ ˝À‘·T˝À ñ+&ÉTqT 4. ÄøÏ«ô|ò’sY≈£î eTs=ø£ ù|s¡T 81. ø£s¡Te⁄≈£î Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ 1. H˚\˝À ˙s¡T bÕs¡&É+ 2. düTBs¡Èø±\+ bÕ≥T esê¸\T ˝Òø£b˛e&É+ 3. ˙{Ï Ä$] πs≥T n~Ûø£+>± ñ+&É≥+ 4. n~Ûø£ »\+ yÓ[¢b˛e&É+
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
82. ˙{Ï ø=s¡‘·≈£î ø±s¡D+ 1. rÁeyÓTÆq n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· 2. y˚>∑e+‘·yÓTÆq |ü≥ºD°ø£s¡D 3. »HêuÛ≤ eè~∆ 4. 2 3 83. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e\¢ »]π> qcÕºìï á $<Û+ä >± ≈£î~+#·e#·TÃ? 1. uÛÑeHê\qT ø±+Áø°≥T‘√ ì]à+#·&É+ <ë«sê 2. ñ‘·ÔeTyÓTÆq düqï<ä∆‘·\ <ë«sê 3. ÁuÛÑ+XÊ\qT ‘=\–+#·&É+ <ë«sê 4. Á|ü»\ |ü≥¢ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ rdüTø√e&É+ <ë«sê 84. uÛÑ÷ø£+|ü+ nqTq~ m˝≤ dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. |üs¡«‘· bÕs¡Ù«+ C≤s¡&É+ e\q 2. uÛÑ÷$T Äø£dæàø£+>± ø£+|æ+#·&É+ e\q 3. uÛÑ÷$T ≈£î+>∑&É+ e\q 4. uÛÑ÷$T ˝À|ü\ bıs¡ $k˛Œ¤≥q+ #Ó+<ä&É+ e\q 85. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T <˚ìô|’ ø£<äT\TqT? 1. uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ 2. uÛÑ÷ ÁbÕyês¡+ 3. uÛÑ÷|ü≥\+ 4. »˝≤X¯j·÷\T 86. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ nqTq~ <˚ìì ø=\T#·TqT? 1. <ëì Á|üø£+|üq\T 2. <ëì $<Ûä«+kÕìï 3. <ëì |ü]e÷D≤ìï 4. <ëì e´e~Ûì 87. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q Á|üø£≥q @~? 1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 59% uÛÑ÷$T uÛÑ÷ø£+|ü eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+&ÓqT 2. 8.5% #·Áø£yê‘ê\≈£î >∑Ts¡>∑TqT 3. 5% H˚\ es¡<ä eTT|ü⁄Œ bı+∫ ñ+&ÓqT 4. ô|’e˙ï 88. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT m‘·sÔ TTq uÛeÑ q+˝À ñqï|ü&ÉT #˚j·Te\dæq~ 1. ãj·T≥≈£î |üs¡T¬>‘êÔ* 2. ‘·\ô|’ #˚‘·T\T n&ÉT¶ô|≥Tº≈£îì ø±bÕ&ÉTø√yê* 3. ˝À|ü* >√&É≈£î <ä÷s¡+>± »s¡>±* 4. 2 3 89. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À es¡<ä\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡j˚T´ ÁbÕ+‘·+ 1. 30 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ 2. 40 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ 3. 45 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ 4. 50 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢
$eq |ü_¢πøwüHé‡
199
90. nkÕ‡+˝À rÁe es¡<ä\≈£î ø±s¡DeTj˚T´ q~ 1. >∑+>± 2. >√eT‹ 3. ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· 4. j·TeTTHê 91. y˚{ÏøÏ düMT|ü+˝À ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\T m≈£îÿe es¡<ä eTT|ü⁄ŒqT ø£*– ñ+{≤sTT? 1. |üs¡«‘ê\T 2. rs¡ ÁbÕ+‘ê\T 3. q<äT\T 4. 2 3 92. $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ D≈£ î dü + ã+~Û + ∫q $<Û ë Hê\T, Á|üD≤[ø£\T eT]j·TT e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~+#˚ n‘·T´qï‘· dü+düú nsTTq mHé&çm+m, M{Ïì y˚{ÏøÏ dü ø ±\+˝À, dü e Ts¡ ú e +‘· y Ó T Æ q dü Œ +<ä q ≈£ î s¡÷bı+~+#·TqT? 1. n+‘·sê®rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ≈£î~+|ü⁄ <äXÊã›+ 2. $|ü‘·TÔ 3. yê´bÕs¡ ø=qkÕ–+|ü⁄ Á|üD≤[ø£ 4. düVü≤» yÓ’|üØ‘·´+ 93. C≤rj·T $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D #·≥+º , 2005, düV≤ü » eT]j·TT e÷qe ø±s¡ø£ $|ü‘·TÔ\≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± Á|ü‹düŒ+~+#˚ ñ <˚›X¯+ ø√dü+ @ Á|ü‘˚´ø£ ¬skÕŒHé‡ bò˛s¡T‡ @sêŒ≥TqT Á|ü‹bÕ~+#ÓqT? 1. uÛ≤s¡‘· 2. ;Vü‰sY 3. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+(mHé&çÄsYm|òt) 4. 2008 uÛ≤s¡‘· es¡<ä\T 94. nìï $|ü‘T· \Ô ≈£î Á|ü‹ düŒ+~+#˚+<äT≈£î <˚ì Ä<Û«ä s¡´+˝À düT•øÏå‘·T˝…’q 8 u…{≤*j·Tq¢qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T? 1. ;Vü‰sY 2. C≤rj·T $|ü‘·TÔ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+(mHé&çÄsYm|òt) 3. uÛ≤s¡‘· es¡<ä eTT|ü⁄Œ Á|ü‹düŒ+<äq <äfi¯+ 4. @B ø±<äT 95. ...... Ä$sꓤe+ m\¢|ü⁄Œ&É÷ ˇø£ $|ü¢yê‘·àø£ Á|üÁøÏj·T n>∑TqT? 1. ìs¡«Vü≤D 2. dü+kÕú>∑‘· n<Ûä´j·THê\T 3. dü+düú 4. dü+düú n_Ûeè~∆ 96. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ #ÛÓ’s¡àHé>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú(mHé&çm+m) düuÛÑT´\T øπ +Á<ä düV‰ü j·T eT+Á‹ ôVA<ë ø£*– ñ+{≤s¡T. nsTT‘˚, yÓ’dt #Ó’s¡àHé @ ôVA<ë ø£*– ñ+&ÉTqT? 1. sêh|ü‹ 2. πø_HÓ{Ÿ 3. eT+Á‹‘·« XÊK 4. eT+Á‹
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
97. m˝≤dæºø˘ ØuÖ+&é dæ<ë∆+‘·+? 1. •\\T eTT&ÉT‘· |ü&É{≤ìï $e]+#·TqT 2. uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\ rs¡TqT $e]+#·TqT 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\ Ä$sꓤyêìï $e]+#·TqT 4. ô|’y˚M ø±<äT 98. uÛÑ÷$Tô|’ uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T ñ<䓤$+#˚ _+<äTe⁄ 1. uÛÑ÷ø£+|ü n~Ûπø+Á<ä+ 2. bòÕ˝Ÿº kÕÿsYŒ 3. Ä]ZHé 4. Hê_Û 99. P ‘·s¡+>±\T 1. ‹s¡´ø˘ ñ|ü]‘·s¡+>±\T 2. dü+|”&Éq edüTÔ ‘·s¡+>±\T 3. ‘·q´‘· ñ|ü]‘·s¡+>±\T 4. $s¡÷|üD edüTÔ ‘·s¡+>±\T 100. ˇø£ uÛÑ÷ø£+bÕìï >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î ñ+&Ée\dæq ø£˙dü uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüqT¢ 1. 8 2. 2 3. 3 4. 1 101. ]ø£ º s Y ùdÿ\TqT <˚ ì ì ìsê∆ ] +#· & É + ø√dü + ñ |üjÓ÷–+#Ó<äs¡T? 1. uÛÑ÷ø£+bÕ\ rÁe‘· 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\ |ü]e÷D+ 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ ø£*π> $<Ûä«+dü+ 4. uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ ø£*–q eTs¡D≤\T 102. u…ì Ä|òt CÀqT¢ y˚{Ï‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+&ÉTqT? 1. eT<Ûä´ eTVü‰düeTTÁ<ä ø£≥ø±\T 2. |ü⁄sê‘·q |üs¡«‘·ÁX‚DÏ 3. eTT+|ü⁄ eT+&É˝≤\T 4. ô|’e˙ï 103. n|üdsü D¡ |ü\ø£ Vü≤<äT\› e<ä› n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T 1. >±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 2. eT<Ûä´ Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 3. n>±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 4. ô|’e˙ï 104. n_Ûdüs¡D Vü≤<äT›\ e<ä› n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ uÛÑ÷ø£+bÕ\T 1. >±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 2. eT<Ûä´ Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 3. n>±<Ûä Hê_Û ø£*– ñ+&ÉTqT 4. ô|’e˙ï
$eq |ü_¢πøwüHé‡
105. kÕ<Ûës¡D ÁuÛÑ+XÊ\ yÓ+ã&ç ñ+&˚ >±<Ûä uÛÑ÷ø£+bÕ\ eT+&É\+ @ $\ø£åD \ø£åD+ ø£*– ñ+&ÉTqT? 1. n|üdüs¡D |ü\ø£ Vü≤<äT›\T 2. n_Ûdüs¡D |ü\ø£ Vü≤<äT›\T 3. s¡÷bÕ+‘·s¡ |ü\ø£ Vü≤<äT›\T 4. ô|’y˚M ø±<äT 106. uÛÑ÷ø£+|ü n+‘·s¡+ nqTq~ 1. rÁe uÛÑ÷ø£+bÕ\ eT<Ûä´ e´e~Û 2. Bs¡ È ø ±\+ bÕ≥T uÛ Ñ ÷ ø£ + bÕ\T dü + uÛ Ñ $ +#· ì ÁøÏj·÷‘·àø£ ÁuÛÑ+X¯+ jÓTTø£ÿ ˇø£ uÛ≤>∑+ 3. uÛÑ÷ø£+|ü+ ns¡T<äT>± dü+uÛÑ$+#˚ ˇø£ $s¡÷|ü ø±s¡ø£ |ü\ø£ πø+Á<ä+ 4. uÛÑ÷ø£+|ü+#˚ ‘Ós¡eã&çq uÛ≤Ø n>±<Ûä+ 107. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À düTHê$T \ø£åD+ 1. #ê˝≤ düTBs¡È ‘·s¡+>∑ <Ó’s¡È´+ 2. #ê˝≤ y˚>∑e+‘·yÓTÆq #·\q+ 3. eTVü‰düeTTÁ<ä+˝À n‹ìeTï ‘·s¡+>∑&√\q |ü]$T‹ 4. ô|’e˙ï 108. y˚>∑e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü ‘·s¡+>±\T 2. S` ‘·s¡+>±\T 1. P` ‘·s¡+>±\T 3. \yé ‘·s¡+>±\T 4. πs© ‘·s¡+>±\T 109. uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüHéqT yÓTT<ä{Ï>± #˚s¡T≈£îH˚ ‘·s¡+>±\T 1. P` ‘·s¡+>±\T 2. S ` ‘·s¡+>±\T 3. ˝yé ‘·s¡+>±\T 4. πs© ‘·s¡+>±\T 110. uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüHé e<ä› >∑T]Ô+#˚ yÓTT<ä{Ï uÛÑ÷ø£+|ü #·\q+ 1. m\¢|ü⁄Œ&É÷ dü+|”&ÉHê‘·àø£+ 2. m\¢|ü⁄Œ&É÷ yê´|üq dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&ÉTqT 3. uÛÑ÷ø£+|ü ùdºwüHé qT+&ç uÛÑ÷ø£+|ü Á|ü<˚XÊìøÏ ñ+&˚ kÕù|ø£å‘·qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+&ÉTqT 4. uÛÑ÷ø£+|ü $X‚¢wüD˝À BìøÏ ns¡ú+ ˝Ò<äT 111. uÛÑ÷ø£+|ü yÓTT<ä{Ï #·\Hê\ $X‚¢wüD BìøÏ ñ|üj·TTø£Ô+ 1. uÛÑ÷ø£+|ü Á|ü<˚X¯ ìsê∆s¡D≈£î 2. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D ìsê∆s¡D≈£î 3. uÛÑ÷ø£+bÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ ÁuÛÑ+X¯|ü⁄ ‘·s¡Vü‰ ìsê∆s¡D≈£î 4. uÛÑ÷ø£+|ü ˝À‘·T ìsê∆s¡D≈£î
200
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
112. dæk˛àÁ>±|òt ]ø±s¡T¶\ $X‚¢wüD M{Ï düe÷#êsêìï n+~+#·<äT? 1. uÛÑ÷ø£+|ü |ü]e÷D+ 2. uÛÑ÷ø£+|ü Á|ü<˚X¯+ 3. uÛÑ÷ø£+|ü+ e\¢ eTs¡DÏ+∫q yê] dü+K´ 4. uÛÑ÷ø£+|ü ˝À‘·T 113. rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+|ü yÓ’|üØ‘·´+ ø£*–q nyÓT]ø± sêh+ 1. ø±*bò˛]ïj·÷ 2. f…HÓd” 3. nsêÿ+kÕdt 4. ô|’e˙ï 114. uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q düeTj·T+˝À ˙{Ï˝À dü+‘·è|üÔ+ #Ó+~q H˚\ Á<äMuÛÑeq+ #Ó+<˚ Á|üÁøÏj·T 1. Á<äMuÛÑeq+ 2. ÇdüTø£ }_ 3. ¬>\≥HÓ’CÒwüHé 4. @B ø±<äT 115. ÁøÏ+~ yê{Ï˝À rÁe uÛÑ÷ø£+bÕ\ e\¢ ø£*π> ~«rj·T Á|üuÛ≤e+ 1. düTHêMT\T 2. n–ï Á|üe÷<ë\T 3. uÛÑ÷bÕ‘ê\T 4. ô|’e˙ï 116. eTq <˚X¯+˝À uÛÑ÷ø£+|ü rÁe‘· m≈£îÿe>± ñqï ÁbÕ+‘·+ 1. Væ≤e÷\j·T 2. ‘·÷s¡TŒ rs¡+ 3. áXÊq´+ 4. |ü•ÃeT rs¡+ 117. ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+ es¡<ä nq>±... 1. Á|üyêVü≤ ø±\Te kÕeTsêú´ìøÏ $T+∫ n<äq|ü⁄ ˙s¡T Á|üeVæ≤+#˚ ø±\ e´e~Û 2. Á|üyêVü≤+ ˙{Ïì $&ÉT<ä\ #˚ùd y˚>∑+ ô|]π> ø±\ e´e~Û 3. ˇø£ Á|üyêVü≤+ ‘·q es¡<ä yÓTÆ<ëHêìï ÄÁø£$T+#˚ ø±\ e´e~Û 4. ô|’y˚M ø±<äT 118. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·s#¡ T· >± es¡<\ä T dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. n~Ûø£+>± ñ+&˚ ø±*u≤≥ |ü]$T‘·T\T H˚\˝À¢øÏ #=#·TÃ≈£îb˛e&É+ 2. n~Ûø£+>± ñ+&˚ ø±*u≤≥\T Á|üyêVü‰\ y˚>±ìï |ü]$T‘·+ #˚j·T&É+ 3. eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\T ø±\Te˝À¢ es¡¸|ü⁄ ˙{Ï Á|üyêVü≤ y˚>±ìï ô|+#·&É+ 4. ô|’e˙ï 119. <˚X+¯ ˝À Äø£dàæ ø£ es¡<ä $|ü‘T· qÔ T m<äTs=ÿ+≥Tqï ÁbÕ+‘·+ 1. 8% 2. 12% 3. 14% 4. 16%
$eq |ü_¢πøwüHé‡
120. es¡<ä e\¢ ø£*>π qcÕºìï ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î nqTdü]+#˚ |ü<ä∆‘·T\T 1. yÓTT‘·+Ô ø£eT÷´ì{°\qT es¡<ä eTT|ü⁄Œ˝Òì yÓT<Æ ëHê\≈£î ‘·s¡*+#·&É+ 2. Á|üyêVü‰\ yÓ+ã&ç Äqø£≥º\T ì]à+#·&É+ 3. Á|üyêVü‰\ yÓ+ã&ç ø£s¡ø£≥º\T, es¡<ä >√&É\T ì]à+#·&É+ 4. ô|’e˙ï 121. ˝À‘·T eT≥º+ nq>± 1. qB ø±\Te ˝À‘·T≈£î dü+ã+~Û+∫q eT≥º+ 2. ]»sê«j·TsY kÕ<Ûës¡D m‘·TÔ 3. es¡<ä ˙s¡T n~Û>∑$T+#·˝Òì eT≥º+ 4. Á|üyêVü‰\T ø√düT≈£îb˛e&ÜìøÏ M\T˝Òì <ëìø£+fÒ ~>∑Te kÕúsTT 122. uÛÑ÷$T ø±≈£î+&Ü ˙{Ï Á|üyêVü≤ Áø£eTø£åj·T+ ø£*– ñ qï≥Tº Ä<Ûësê\T ø£qT>=qã&çq Ç‘·s¡ Á>∑Vü≤+ 1. X¯óÁ≈£î&ÉT 2. ãT<ÛäT&ÉT 3. >∑Ts¡T&ÉT 4. n+>±s¡≈£î&ÉT 123. düTHêMT düeTj·T+˝À n‹ô|<ä› ‘·s¡+>∑+ 1. yÓTT<ä{Ï ‘·s¡+>∑+ 2. eT÷&Ée ‘·s¡+>∑+ 3. 5e ‘·s¡+>∑+ 4. yê{Ï˝À @<Ó’Hê ø±e#·Tà 124. düTHêMTøÏ n+‘·{Ï $<Ûä«+düø£ X¯≈£îÔ\T <˚ì qT+&ç e#·TÃqT? 1. nkÕ<Ûës¡D m‘·TÔ 2. n+#·Hê y˚j·T˝Òø£b˛e&É+/|üdæ>∑≥º˝Òø£b˛e&É+ 3. o‘·\ »\+ 4. y˚>∑+ eT]j·TT düTBs¡È ‘·s¡+>∑<Ó’s¡È´+ 125. eTVü‰düeTTÁ<ä+ ô|q’ düTHêMT >∑+≥≈£î ...... yÓTfiÆ ¢¯ y˚>+∑ ‘√ ...... ì$TcÕ\ e´e~Û es¡≈£î Á|üj·÷DÏ+#·TqT? 1. 50— 20 2. 50—60 3. 485— 20 4. 485— 60 126. n‹ô|<ä› düTHêMTì düèwæº+#˚ |òüT≥q 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. ˙{Ï˝À|ü* uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3. Vü≤]πøqT¢ 4. ñ˝≤ÿbÕ‘ê\T, ‘√ø£ #·Tø£ÿ\ Á|üuÛ≤yê\T 127. X¯ ø Ï Ô e +‘· y Ó T Æ q dü T HêMT #ê˝≤ ‘· s ¡ # · T >± Bì#˚ düèwæº+#·ã&ÉTqT? 1. n–ï |üs¡«‘ê\T 2. ˙{Ï˝À|ü* uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 4. ñ˝≤ÿbÕ‘· Á|üuÛ≤yê\T
201
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
128. dü > ∑ ≥ Tq 5,500 MT≥s¡ ¢ ˝À‘· T ñqï |ü d æ | ò æ ø ˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ ôdø£qT≈£î....... MT≥s¡¢ y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+#˚ n>±<Ûä düeTTÁ<ä düTHêMT\≈£î πø+Á<ä+>± ñqï~? 1. 2 2. 23 3. 230 4. 2300 129. düTHêMT\T ........ e\q ñ<䓤$+#˚ rÁeyÓTÆq düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\T 1. }s¡«∆ n+‘·s+¢¡ ã+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT düeTTÁ<ä+ ÁøÏ+<ä }s¡«∆ n+‘·s¡¢+ã+‘√ ≈£L&çq ÁuÛÑ+X¯ #·\q+ 2. }s¡«∆ n+‘·s+¢¡ ã düeTj·T+˝À uÛ÷Ñ $Tô|’ »]π> ÁuÛ+Ñ X¯ ø£<ä*ø£\T 3. uÛÑ÷$TøÏ, #·+Á<äTìøÏ eT<Ûä´ >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D X¯øÏÔ e\q ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ ‘·s¡+>±\T 4. Vü≤]πøqT¢ 5. ìeTï n+‘·s+¢¡ ã+ ñqï|ü⁄Œ&ÉT uÛ÷Ñ $Tô|’ »]π> ÁuÛ+Ñ X¯ ø£<ä*ø£\T 130. m≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ düTHêMT n‘·´~Ûø£ $<Û«ä +düø£ X¯øìÔÏ ø£*– ñ+≥T+~? 1. eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ rs¡+ e<ä› dü«\Œ+>± ≈£î+–q πsFj·T rs¡πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ e<ä› 2. eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ rs¡+ e<ä› rÁe+>± ≈£î+–q πsFj·T rs¡πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ e<ä› 3. eTVü‰düeTTÁ<ä|ü⁄ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ eT]j·TT z&Éπse⁄ rs¡+ e<ä› dü«\Œ+>± ≈£î+–q πsFj·T rs¡πsK˝Àì ˇø£ uÛ≤>∑+ e<ä› 4. ô|’ |ü]dæú‘·T\ìï+{Ï˝À ˇπø $<Ûä«+dü dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+&ÉTqT 131. Væ≤eTdü+bÕ‘ê\T, uÛÑ÷ø£+bÕ\T, n≥Te+{Ï Ç‘·s¡ |òüT≥q\ e\q düs¡düT‡˝À¢ dü+uÛÑ$+#˚ düTHê$T e+{Ï |òüT≥qqT @eT+<äTs¡T? 1. d”#Y 2. kÕ¢wt 3. y˚˝≤‘·s¡+>∑+ 4. es¡<ä 132. ‘·s¡+>±\ jÓTTø£ÿ ........ yÓTT<ä≥ Á|ü‘·´ø£åyÓTÆq#√, düTHêMT |òüT≥q ‹s√>∑eTq+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeT>∑TqT? 1. Á|ü‹düŒ+<äq\T 2. nÁ>∑uÛ≤>∑+ 3. ≈£î&çyÓ’|ü⁄ 4. m&ÉeTyÓ’|ü⁄ 133. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ ‘êøÏq ÁbÕ+‘êìøÏ n‘·T´‘·eÔ T $<˚o düV‰ü j·T+ 1. q>∑<äT 2. ÄVü‰s¡+, <äT|üŒ≥T¢, <äTdüTÔ\T 3. yÓ’<ä´ düVü≤ø±s¡+ 4. düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, Ç‘·s¡ e\+{°s¡T¢
$eq |ü_¢πøwüHé‡
134. 1970\˝À n‘·´~Ûø£ yê]¸ø£ eTs¡D≤\T <˚ì e\q dü+uÛÑ$+#ÓqT? 1. es¡<ä\T 2. uÛÑ÷ø£+bÕ\T 3. ñwüíeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\T 4. ø£s¡Te⁄ 135. n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À n–ï |üs¡«‘ê\T mø£ÿ&É HÓ\ø=ì ñ +&ÓqT? 1. |üdæ|òæø˘ y˚TK\ |ü]~Û˝À 2. eT<Ûä´ n{≤¢+{Ïø˘ πsK 3. ‘·÷s¡TŒ ÄÁ|òæø± 4. ÄÁ|òæø± $Bs¡í<ä](]|òtº yê´©) 136. ÁøÏj÷· o\ es¡<øä e£ #·+(|ò&¢ü é Á|üP|ò+æ >¥) m|ü⁄Œ&ÉT n‘·´+‘· Á|üuÛ≤eo\+>± ñ+&ÉTqT? 1. düTBs¡È ôV≤#·Ã]ø£ ø±˝≤˝À¢ 2. Äø£dæàø£ es¡<ä\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ 3. n~ XÊX¯«‘·yÓTÆq~ nsTTq#√ 4. es¡<ä yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘ê˝À¢ 137. nqTã+<Ûä ÄVü‰s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T 1. rÁeyÓTÆq bÂwæºø±Vü‰s¡+‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï yê]øÏ ñ <˚›•+∫q$ 2. dü«\Œ bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï yê]øÏ ñ<˚›•+∫q$ 3. $XÊ\yÓTÆq ÁbÕ+‘·+˝À kÕ<Ûës¡D ÄVü‰s¡ πswüq¢ |ü+|æD°øÏ ‘·s¡#·T>± ñ|üjÓ÷–+#·T≥≈£î 4. uÛ≤Ø kÕúsTT <äT]“¤ø£å düVü‰j·Tø£ #·s¡´˝À¢ #ê˝≤ dü«\Œ $\Te ø£*– ñ+&ÉTqT 138. ñwüeí T+&É\ #·Áø£yê‘ê\T ‘·s#¡ T· >± M{Ïì ø£*–+#·TqT? 1. n~Ûø£ dü+K´˝À Á|ü»\qT >±j·÷\ bÕ˝Ò®j·TTqT 2. y˚˝≤‘·s¡+>∑ es¡<ä\T 3. n~Ûø£ uÛ≤Ø es¡¸bÕ‘·+ 4. e´ekÕj·T uÛÑ÷ø£åsT÷ø£s¡D 139. ÁX‚DÏ uÛÑ÷eTT\ m&ÜØø£s¡D˝À yÓTT<ä≥ »s¡T>∑Tq~ 1. |üX¯óe⁄\qT y˚T|ü&É+ e\q yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· |ü\#·ã&É≥+ 2. rÁeyÓTÆq ø£s¡Te⁄ 3. ÄVü‰s¡ |ü+≥\ kÕ>∑T ô|s¡>∑&É+ 4. m+&Ék˛ø£ì H˚\˝À¢ ˙{Ï Á|üyêVü≤+
202
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
140. düTHêMT\T @ X¯øÏÔ‘√ ‘ê≈£îqT? 1. Ç‘·s¡ $|ü‘·TÔ\ ø£+fÒ >=|üŒ X¯øÏÔ‘√ 2. uÛÑ÷<äèXÊ´ìï(landscape) y˚>∑+>± nÁ|üeT‘·Ô+ #˚ùd 3. Á|ü | ü + #· + ˝Àì eTVü ‰ dü e TTÁ<ë\‘√ ≈£ L &ç q uÛÑ÷eTT\qT e÷Á‘·y˚T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd 4. ô|’e˙ï 141. á s√E˝À¢ n&Ée⁄\T n+‘·]+∫b˛e&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ e÷qe Áù|πs|æ‘· #·s¡´ 1. Ç+<Ûäq+ 2. ø±–‘·+ ‘·j·÷ØøÏ ø£\|ü >∑TE®qT yê&É≥+ 3. ndüe÷q uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ 4. e´ekÕj·T+ 142. düVü≤» yÓ’|üØ‘·´+ nqTq~ 1. es¡<ä, uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Ò<ë n≥Te+{Ï nq÷Vü≤´yÓTÆq Á|üø£è‹ |òüT≥q 2. eTs¡D≤\≈£î, $<Ûä«+kÕìøÏ ø±s¡DeTj˚T´ nkÕ<Ûës¡D Á|üø£è‹ <Ûäs¡à+ 3. düVü≤» yê‘êes¡D+˝À ñqï Á|ü»\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î, ÄdæÔøÏ n+‘·sêj·T+ ˝Ò<ë eTT|ü⁄Œ ø£*–+#˚ |òüT≥q 4. Á|üuTÑÛ ‘·« @C…˙‡\T \ø£´å + #˚dTü ≈£îqï Á|ü»\≈£î eTT|ü⁄Œ ø£*–+#˚ @<Ó’Hê Á|üø£è‹ ñ|üÁ<äe+ 143. »bÕHé˝Àì {Àø√´ q>∑s+¡ ˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\T ìø£s>¡ T∑ yê yêdüT\ ø£+fÒ uÛÑ÷ø£+bÕ\≈£î ‘·≈£îÿe <äTs¡“\‘·«+ ø£*– ñ+{≤s¡T. m+<äT#˚‘·qq>±? 1. yês¡T uÛ÷Ñ ø£+|ü y˚T|òTü \≈£î #ê˝≤ <ä÷s¡+>± ìedækÕÔsT¡ 2. »bÕHé˝À ‘·≈£îÿe uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#·TqT 3. »bÕHé ÁøÏj·÷o\ n–ï|üs¡«‘ê\qT ‘·≈£îÿe>± ø£*– ñ+&ÉTqT 4. »bÕHé n‘·T´‘·eÔ T uÛeÑ q ìã+<Ûqä \T, uÛ÷Ñ ø£+|ü •ø£Då ø£*– ñ+&ÓqT 144. $|ü‘·TÔqT <˚ì Á|üø±s¡+ ìs¡«∫kÕÔs¡T? 1. <ëì e÷qe |üs¡´ekÕHê\T 2. <ëì jÓTTø£ÿ ø±s¡D+ 3. <ëì e\¢ dü+uÛÑ$+#˚ eTs¡D≤\T 4. <ëì rÁe‘· 145. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± e÷qyê[ì m≈£îÿe>± uÛj Ñ T· ô|&ÉT‘·Tqï $|ü‘·TÔ 1. uÛÑ÷ø£+|ü+ 2. uÛÑ÷‘ê|ü+ 3. ø£s¡Te⁄ 4. j·TT<ë∆\T
$eq |ü_¢πøwüHé‡
146. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ H˚&ÉT yÓ’|üØ‘ê´\qT >∑T]Ô+∫, ˇø£ ÁbÕ+‘·+ô|’ <ëì Á|üuÛ≤yêìï n+#·Hê y˚j·T>∑\<äT. Bì e\q Á|üjÓ÷»q+... 1. U≤∞ #˚j·TT e÷sêZ\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e#·Tà 2. Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+, |üs¡´y˚ø£åD πø+Á<ë\ @sêŒ≥T≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉTqT 3. $|ü‘·TÔqT ìyê]+#·e#·Tà ˝Ò<ë <ëì Á|üuÛ≤yêìï ≈£î~+#·e#·Tà 4. $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$+∫q yÓ+≥H˚ Á|ü‹düŒ+~+#·e#·Tà 147. eTT+<ädüTÔ $|ü‘·TÔ Á|üD≤[ø£ Bìì kÕ<Ûä´+ #˚j·TTqT? 1. ìyês¡ D kÕ<Û ä ´ + ø±ì #√≥ dü V ü ‰ j· ÷ ìï Á|üuÛ≤ee+‘·+>± neT\T #˚j·T&É+ 2. düVü≤» yÓ’|üØ‘ê´\qT m<äTs√ÿe&É+˝À dü«j·T+ kÕeTs¡ú´+ 3. $|ü‘·TÔ |üs¡´ekÕHê\qT eTT+<äT>±H˚ n&ÉT¶ø√e#·Tà 4. ô|’e˙ï 148. Á|üuÛ≤eo\yÓTÆq yÓ’|üØ‘·´ ìs¡«Vü≤D Á|ü<Ûëq+>± Bìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉTqT? 1. yê\+{°s¡T¢ 2. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T 3. n‘·´edüs¡ Á|ü‹düŒ+<äq 4. eTT+<ädüTÔ $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D Á|üD≤[ø£ 149. Á|ü‹ $|ü‘T· Ô _ÛqïyÓTqÆ ø±s¡D+ ø£*– ñqï|üŒ{Ïø,° ne˙ï ÁøÏ + ~ n+XÊ\˝À }Væ ≤ +#· < ä > ∑ Z dü e Tdü ´ \≈£ î ø±s¡DeT>∑TqT? 1. |üsê´es¡D eT]j·TT Äs√>∑´ 2. bÕ\q eT]j·TT ìs¡«Vü≤D≤ |üs¡yÓTÆq 3. kÕe÷õø£ eT]j·TT Ä]úø£ 4. ô|’e˙ï 150. K+&É#·\q dæ<ë∆+‘êìøÏ Ä<Ûës¡+ 1. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T 2. uÛÑ÷|ü≥\+˝À ì]à‘·eTj˚T´ ˇ‹Ô&ç 3. ˇø£|ü⁄Œ&ÉT ˇπø uÛÑ÷Á<äe´sê•>± ñqï uÛÑ÷$Tô|’ H˚\ 4. K+&Ü+‘·s¡Z‘· uÛÑ÷Á<äe´sêX¯ó\ eT<Ûä´ n|üdüs¡D $Bsêí\T(&Ó’e¬s®+{Ÿ ]|òtº‡) 151. ø=s¡&Ü Äø±s¡+˝À ñqï ‘ê&ÉT <˚ìøÏ ñ<ëVü≤s¡D? 1. P ‘·s¡+>∑+ 2. L ‘·s¡+>∑+ 3. S ‘·s¡+>∑+ 4. $s¡÷|üø±s¡ø£ |ü\ø±\T
203
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
152. uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + #˚ ñ‘· Œ ‹Ô #˚ j · T ã&ç q ¬ s +&É T y˚ π s «s¡ T n|òü÷‘ê\T 1. P eT]j·TT S ‘·s¡+>±\ eT<Ûä´ $_Ûqï Á|üj·÷D πs≥¢ e\q @s¡Œ&ÉTqT 2. $<Ûä«+düø£ n|òü÷‘·+ eT]j·TT |üsê|òü÷‘ê\T>± |æ\Teã&ÉTqT 3. n~Ûø£ eTs¡Dπs≥T‘√ ≈£L&çq rÁeyÓTÆq uÛÑ÷ø£+bÕìøÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø±s¡DeT>∑TqT 4. uÛÑ÷ø£+|ü Hê_Û Á|ü<˚XÊìøÏ dü÷∫ø£ 153. rÁe‘· nqTq~ 1. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± e÷qe⁄ì nqTuÛÑ÷‹ 2. yÓTs¡ÿ© ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔ 3. yÓTs¡ÿ© ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± e÷qe⁄ì nqTuÛÑ÷‹ 4. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ ø=\eã&çq $<Ûä+>± uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+<äs¡“¤+>± $&ÉT<ä˝…’q X¯øÏÔ 154. uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + dü + <ä s ¡ “ ¤ + >± n‘· ´ ~Û ø £ eTs¡ D ≤\≈£ î ø±s¡DeT>∑Tq~ 1. es¡<ä\T 2. uÛÑ÷bÕ‘ê\T 3. n–ï Á|üe÷<ä+ 4. uÛÑeHê\T ≈£L*b˛e&É+ 155. uÛÑ÷ø£+|ü+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò≥sY ÁuÒdæ+>¥ ˝Ò≈£î+&Ü ì]à+∫q uÛÑeHê\ >√&É\T 1. $bÕ¢wt mô|òø˘º ø£*–+#·TqT 2. ãj·T≥≈£î |ü&çb˛e⁄qT 3. ˝À|ü\≈£î |ü&çb˛e⁄qT 4. dæús¡+>± ñ+&ÉTqT 156. uÛÑ÷ø£+|ü <äTs¡“\‘·«+ n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ Ç+{Ïì 1. ‘˚*¬ø’q ø£\|ü kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·e˝…qT 2. Áù|òyéT ØsTTHébò˛sY‡yÓT+{Ÿ ˝Ò≈£î+&Ü uÛ≤Ø kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·e˝…qT 3. |ü{ÏwüºyÓTÆq |ü⁄Hê~ ˝Ò≈£î+&Ü uÛ≤Ø kÕeTÁ–‘√ ì]à+#·e˝…qT 4. ã\V”≤qyÓTÆq ô|’ø£|ü⁄Œ, ã\V”≤qyÓTÆq >√&É\‘√ ì]à+#·e˝…qT 157. dü«\Œø±*ø£ uÛÑ÷ø£+|ü eTT+<ädüTÔ dü÷∫ø£ e\q 1. q÷‘·q »HêyêkÕ\ ø√dü+ uÛÑ÷ø£+|ü s¡Væ≤‘· Á|ü<˚XÊ\qT m+#·T≈£îH˚˝≤ #˚j·TTqT 2. Á|ü‹düŒ+<äq kÕeTsêú´\T yÓTs¡T>∑e⁄qT 3. Á|ü»\≈£î düTs¡øÏå‘· $<ä´ nãT“qT 4. Á|üe÷<äø£s¡ |ü]ÁX¯eT\T eT÷dæy˚j·Tã&ÉTqT
$eq |ü_¢πøwüHé‡
158. uÛÑ÷ø£+|ü düeTj·T+˝À ã\V”≤qyÓTÆq uÛÑeHê\T ≈£L\&É+ e\q »]π> n~Ûø£ ÁbÕD qwüº+... 1. Ç≥Tø£\‘√ ø£{Ϻq uÛÑeHê\≈£î ‘·|üŒ<äT 2. ø=‘·Ô uÛÑeHê\˝À ‘·|æŒ+#·e#·Tà 3. ø=‘·Ô yê{Ï‘√ bÕ≥T Ç|üŒ{Ïøπ ñqï uÛeÑ Hê\˝À n~Ûø£ e´j·T+‘√ ÁbÕD qcÕºìï ‘·|æŒ+#·e#·Tà 4. bÕ‘· eT]j·TT ø=‘·Ô uÛÑeHê\˝À dü«\Œ e´j·T+‘√ ≈£L&çq e÷s¡TŒ\‘√ ÁbÕD qcÕºìï ‘·|æŒ+#·e#·Tà 159. uÛÑ÷ø£+|ü+ ‘·s¡Tyê‘· n‘·´edüs¡ yÓ’<ä´ ùde\ nedüs¡+ m+‘· e´e~Û es¡≈£î ñ+&ÉTqT? 1. 48 >∑+≥\T 2. ◊<äT s√E\T 3. 72 >∑+≥\T 4. ¬s+&ÉT yêsê\T 160. C≤rj·T $|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú≈£î mes¡T n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T? 1. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ 2. >∑èVü≤ eT+Á‹ 3. sêh|ü‹ 4. ñ|üsêh|ü‹ 161. uÛ Ñ ÷ ø£ + |ü + ‘· s ¡ T yê‘· ˇø£ ÁbÕ+‘· + jÓ T Tø£ ÿ |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ m\¢|ü⁄Œ&É÷... 1. $<˚o düVü‰j·T+ nedüs¡eT>∑TqT 2. n+#·Hê\ ø£+fÒ m≈£îÿe e´e~Û |ü≥TºqT 3. kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT\ e\q HÓeTà~+#·TqT 4. e\+{°s¡T, Á|üuÛÑT‘·« düVü≤ø±s¡+ nedüs¡eT>∑TqT 162. düTHêMT\ u≤] qT+&ç ÁbÕD qcÕºìï ìyê]+#·&ÜìøÏ ñ‘·ÔeT |ü<ä∆‹ 1. dü¬s’q |ü]e÷D+, bı&Ée⁄‘√ e÷qe ì]à‘· düeTTÁ<ä|ü⁄ >√&É\T 2. düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ e´edü˝ú À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+ 3. es¡<ä\T sêe&ÜìøÏ eTT+<˚ düø±\+˝À Á|ü»\qT U≤∞ #˚sTT+#·&É+ 4. n‘·´edüs¡ yÓ’<ä´ düVü≤ø±sêìøÏ $düÔè‘· ø±s¡´Áø£eT+ 163. n‘·´~Ûø£ düTHêMT\T Çø£ÿ&É dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. uÛÑ÷ø£+|ü eT+&É˝≤\T 2. |üdæ|òæø˘ eTVü‰düeTTÁ<ä+ 3. Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+ 4. Ç+&√H˚wæj·÷ rs¡πsK 164. düTHêMT\T m+‘· y˚>∑+‘√ Á|üj·÷DÏ+#·TqT? 1. >∑+≥≈£î 1,000 øÏ˝ÀMT≥s¡¢≈£î ô|’>± 2. H˚\qT düMT+#˚ ø=~› y˚>∑+ ô|s¡T>∑TqT 3. Á|ü»\qT ôV≤#·Ã]+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq+‘· e´e~Û Ç#·TÃqT 4. kÕúq ÁuÛ+Ñ X¯+ #Ó+~q ˙{Ï |ü]e÷D|ü⁄ }s¡«∆ ˝À‘·T≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+&ÉTqT
204
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
165. kÕúìø£ düTHêMT qT+&ç n‘·T´‘·ÔeT s¡ø£åD e÷s¡Z+ 1. düeTTÁ<ä|ü⁄ >√&É ˝Ò<ë ~ã“ 2. Vü≤yêsTT˝Àì n+‘·sê®rj·T düTHêMT ôV≤#·Ã]ø£ πø+Á<ä+ 3. ÁbÕ+rj·T ôV≤#·Ã]ø£ e´edüú 4. rs¡πsK yÓ+ã&ç Hê{Ïq ô|’Hé eèøå±\T 166. $|ü‘·TÔ\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ ø±e\dæq$ 1. ôV≤#·Ã]ø£\ e´edüú 2. dü]|ü&çqìï ì<ÛäT\T 3. düeTs¡úe+‘·yÓTÆq Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ 4. ô|’e˙ï 167. es¡<ä qwüº+ n+#·Hê≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ ø=\‘· 1. $&ÉT<ä˝…’q ˙{Ï |ü]e÷D+ 2. kÕ<Ûës¡D nes√<Ûë\≈£î $T+∫ ˙s¡T Á|üeVæ≤+∫q m‘·TÔ 3. Ä]úø£ qwüº+ 4. eTs¡D≤\ dü+K´ 168. 1974˝À ã+>±¢<˚XŸ˝À dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\ e\¢ 1. 4,50,000 eT+~ ˙{Ï˝À eTTì– eTs¡DÏ+#ês¡T 2. rÁe ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÓqT 3. q<äT˝À¢ ô|<ä› m‘·TÔq |üP&çø£ @s¡Œ&çq~ eT]j·TT n&Ée⁄\T q•+#êsTT 4. ÄVü‰s¡ ø=s¡‘q· T rπsÃ+<äT≈£î »q|üHês¡ m>∑TeT‘·T\qT ô|+#·&É+ »]–+~ 169. $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT ‘·\<ë#·T≈£îH˚+<äT≈£î >±qT XÊX¯«‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q ìsêàD≤\T #˚|ü{Ϻq sêh+ 1. >∑T»sê‘Y 2. ˇ&çcÕ 3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 4. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 170. Äø£dæàø£ es¡<ä\T Bì e\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. Äqø£≥º\T $|òü\+ ø±e&É+ ˝Ò<ë ≈£î+uÛÑeèwæº 2. qBrs¡ uÛÑ÷uÛ≤>∑+, nø£ÿ&ç |ü]dæú‘·T\T 3. ñwüíeT+&É\ #·Áø£yê‘ê\ e\q ≈£î]ùd es¡¸bÕ‘·+ 4. dü]|ü&ÉT |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ ˝Òø£b˛e&É+ 171. es¡<ä ôV≤#·Ã]ø£\ $X¯«dü˙j·T‘· eT]j·TT e´e~Û 1. qeTà&É+ ø£wüº+ 2. ~>∑Te Á|üyêVü≤|ü⁄ <ä÷s¡+ ô|]π> ø=\~ ‘·>∑TZqT 3. ~>∑Te Á|üyêVü≤|ü⁄ <ä÷s¡+ ô|]π> ø=\~ ô|s¡T>∑TqT 4. ˝≤´+&éXÊ{Ÿ f…ø±ï\J düVü‰j·T+ n+#·Hê y˚j·T&É+ ‘˚*ø£
$eq |ü_¢πøwüHé‡
172. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À rÁeyÓ T Æ q es¡ BìøÏ ø±s¡DeT>∑TqT? 1. bÕeTTø±≥T u≤~Û ‘ · T \ dü + K´ >∑ D ˙j· T +>± ô|s¡T>∑T≥≈£î 2. q>∑sê\˝À >∑èVü‰\ ø=s¡‘·≈£î 3. ˙s¡TÔ düÔ+_Û+∫q≥¢sTT‘˚ dü«\Œ qcÕºìøÏ 4. ˇø£ bÕ]ÁXÊ$Tø£ <˚X¯|ü⁄ Ä]úø£ e´edüúô|’ dü«\Œ Á|üuÛ≤yêìøÏ 173. ]dtÿ e÷´|æ+>¥ <˚ìì dü÷∫+#·TqT? 1. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT u≤~Û‘·T\ dü+K´qT 2. es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ÄdæÔ qwüº rÁe‘·≈£î 3. 100 dü+e‘·‡sê\ es¡<äyÓTÆ<ëq |ü]~Ûì 4. Çe«ã&çq |ü]e÷D+˝À es¡<\ä dü+<äs“¡ +¤ >± ˙{Ï‘√ ø£|üŒã&˚ ÁbÕ+‘ê\ $esê\qT 174. ø£s¡Te⁄ e\q ø£cÕº\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ ÁbÕ‹|ü~ø£ ø£*–q ˇø£ ø±s¡D+ 1. Á|ü|ü+#· »HêuÛ≤˝À ô|s¡T>∑T<ä\ 2. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± es¡¸bÕ‘·+ ‘·>∑Z&É+ 3. ø£ s ¡ T e⁄ |ü ] dæ ú ‘ · T \≈£ î <√Vü ≤ <ä | ü & ˚ e÷qe ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ô|s¡T>∑T<ä\ 4. ˙{Ï |ü{Ϻø£\ eT{≤º\˝À ‘·>∑TZ<ä\ 175. kÕe÷õø£ Ä<Û ë ]‘· $|ü ‘ · T Ô ≈£ î ~+|ü ⁄ ìs¡ « Vü ≤ D ø±s¡´Áø£e÷ìï @ dü+düú düVü‰j·T+‘√ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T? 1. j·TTmHé&ç|æ 2. ◊m+m|òt 3. Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î 4. j·TTìôd|òt 176. »HêuÛ≤˝À ˇø£ yê´~Û ô|s¡T>∑T<ä\ Bìì dü÷∫+#·TqT? 1. ù|\eyÓTÆq bÕ]X¯ó<Ûä´ |ü]dæú‹ì 2. ø£s¡Te⁄ e\q ‘·˝…‘˚Ô e\dü\ ø±s¡D+>± ‘·|üŒì |ü]dæú‹ì 3. ˙{Ïø=s¡‘· e\q dü+uÛÑ$+#˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ |òü*‘êìï 4. ø£s¡Te⁄ ~«rj·T |òü*‘·yÓTÆq bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï 177. Bs¡Èø±*ø£ ø£s¡Te⁄ kÕe÷õø£ eT]j·TT Jeq |ü<ä∆‘·T\ô|’ m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡DeT>∑TqT? 1. ‘ê‘êÿ*ø£ 2. uÛ≤Ø |üsê´es¡D 3. XÊX¯«‘· 4. dü«\Œ 178. <äT]“¤ø£å+ Bìe\q dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. ]Á|òæõπswüHé e+{Ï Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ˝Òø£b˛e&É+ e\q 2. }Væ≤+#·ì ø±s¡D≤\ e\q 3. ø£s¡Te⁄ e\q 4. ø°≥ø£<ë&ÉT\ e\q |ü+≥ <Ûä«+dü+ ø±e&É+
205
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
179. <äT]“¤ø£å u≤~Û‘·T\≈£î kÕ<Ûës¡D ÄVü‰s¡ πswüq¢ |ü+|æD° $<Ûëq+ 1. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± kÕ<Ûës¡D+>± ˇπø Á|üÁøÏjT· neT˝À¢ ñ+&ÉTqT 2. ◊ø£ ´ sê»´dü $ T‹ s¡ ÷ bı+~+∫q Ä<˚ X Ê\qT nqTdü]+#·TqT 3. ô|<ä› m‘·TÔq ì\« eT]j·TT |ü+|æD° HÓ{Ÿes¡Tÿ\T nedüs¡eT>∑TqT 4. Á|ü<˚X¯+, kÕúìø£ ø±s¡ø±\qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+&ÉTqT 180. ‘·≈£îÿe rÁe‘· ø£*–q ø£s¡Te⁄ 1. »\ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø£s¡Te⁄ 2. yê‘êes¡D ø£s¡Te⁄ 3. e´ekÕj·T ø£s¡Te⁄ 4. kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ ø£s¡Te⁄ 181. uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑ Á|üD≤[ø£ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ @sêŒ≥T 1. Á|üC≤yÓ÷<ä+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉTqT 2. neT\T #˚j·T&É+ ø£+fÒ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ ‘˚*ø£ 3. Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉTqT 4. πøe\+ dü+#êπs‘·s¡ ø£eT÷´ì{°\≈£î e÷Á‘·y˚T nedüs¡+ 182. ø£s¡Te⁄ düeTj·T+˝À eTTK´yÓTÆq~ 1. Á|ü»\T Ç+{ÏøÏ M˝…’q+‘· düMT|ü+˝À düVü‰j·÷ìï bı+<ä&É+ 2. Á|ü»\T ‘·eT Çfi¯¢qT M&ç, ˙{Ï eqs¡T\ e<ä›≈£î e\dü b˛e&É+ 3. e÷qe⁄\≈£î dü]|ü&ÉTq+‘· ÄVü‰s¡ düs¡|òüsê\ ø√dü+ |üX¯óe⁄\ dü+K´qT ‘·–Z+#·&É+ 4. düeTdü´ jÓTTø£ÿ rÁe‘·qT Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·TCÒùd ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚j·T&É+ 183. n‘·´edüs¡ ø£s¡Te⁄ düVü‰j·Tø£ #·s¡´\qT ‘·ø£åDy˚T ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ m+‘√ eTTK´+. m+<äTø£q>±... 1. yê´<ÛäT\T ô|#·Ã]\¢≈£î+&Ü ìyê]+#·&ÜìøÏ 2. bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕìï eT]j·TT m&ÜØø£s¡DqT ìs√~Û+#·&ÜìøÏ 3. <ë&ÉT\T, nXÊ+‹ ‘·˝…‘·Ô≈£î+&Ü ìyê]+#·&ÜìøÏ 4. Ä ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e\dü\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ
$eq |ü_¢πøwüHé‡
184. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘· ÁbÕ+‘·+˝À |ü⁄qs¡«´ed”úø£s¡D #·s¡´\T 1. düVü≤»+>± dü+uÛÑ$+#˚ ø£s¡Te⁄‘√ yê{Ï Á|üjÓ÷»q+ dü«\Œ+ 2. yê{Ïì ô|<ä› m‘·TÔq #˚|ü{Ϻq≥¢sTT‘˚ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü>∑\e⁄ 3. Á|üuÛ≤e ≈£î~+|ü⁄ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT b˛* ñ+&ÉTqT 4. ø£s¡Te⁄qT ñ|üX¯$T+|üCÒj·TT≥≈£î nedüs¡+ 185. düTHêMT ˇø£ 1. y˚˝≤ ‘·s¡+>∑+ 2. ˙{Ï ÁøÏ+<ä dü+uÛÑ$+#˚ uÛÑ÷ø£+|ü+ ø±s¡D+>± kÕ<Ûës¡D+>± ‘·˝…‘˚Ô düeTTÁ<ä|ü⁄ ‘·s¡+>∑ ÁX‚DT\T 3. m˝ŸìH√ |òü*‘·+ 4. ô|’y˚M ø±<äT 186. düTHêMT nH˚ |ü<ëìøÏ ns¡ú+ 1. düeTTÁ<ä|ü⁄ ‘·s¡+>∑+ 2. πse⁄ ‘·s¡+>∑+(harbour wave) 3. düeTTÁ<ä Á|üø£+|üq 4. >±<Ûä ‘·s¡+>∑+ 187. düTHêMT m|ü⁄Œ&ÉT dü+uÛÑ$+#·TqT? 1. |ü>∑\T ˝Ò<ë sêÁ‹, dü+e‘·‡s¡+˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê 2. o‘êø±\+˝À 3. y˚dü$ ø±\+˝À 4. πøe\+ |ü>∑{Ï|üP≥ e÷Á‘·y˚T 188. 60 ôdø£qT¢ ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe e´e~Û >∑\ uÛÑ÷ø£+|ü+ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë ˙e⁄ ì\ã&É{≤ìøÏ M\Tø±q+‘· ã\yÓTqÆ uÛ÷Ñ ø£+|ü+ dü+uÛ$Ñ +∫q|ü⁄Œ&ÉT ˙e⁄ @$T #˚j·TT<äTe⁄? 1. Á&Ü|t, ø£esY, ôVA˝Ÿ¶ 2. Á|üø£+|üq ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘·ø£åDy˚T nø£ÿ&ç qT+&ç U≤∞ #˚j·TT<äTqT 3. ô|’ ¬s+&É÷ 4. @B ø±<äT 189. uÛ÷Ñ ø£+|ü+ e\q düTHêMT ‘·s+¡ >∑+ ñ<ä“$¤ +∫q#√ ˙e⁄ @$T #˚j·TT<äTe⁄? 1. Ç+{ÏøÏ yÓfi¯ó¢<äTqT 2. ‘·ø£åDy˚T m‘·ÔsTTq Á|ü<˚XÊìøÏ #˚s¡Tø=+<äTqT 3. ;#Y≈£î yÓ[¢ düTHêMT Á|üuÛ≤yê\qT |ü]o*+‘·TqT 4. @B ø±<äT
206
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
190. uÛÑ÷ ÁbÕyês¡+ jÓTTø£ÿ u≤Vü≤´ uÛ≤>∑+ 1. uÛÑ÷|ü≥\+ 2. @dæúH√dæŒj·TsY 3. yÓ÷ôVA 4. *<∏√dæŒj·TsY 191. |ü \ ø£ $s¡ ÷ |ü ø ±s¡ ø ±\qT ø£ q T>=q&É + ˝À |ü ⁄ sê nj·TkÕÿ+‘·‘·«+ m+<äTe\q eTTK´yÓTÆq~? 1. |üs¡«‘· ì]à‘· πs≥¢qT ø=\e&Üìï nqTeT‹+#·TqT 2. ñ‘·Ôs¡ Á<ÛäTe Á|ü<˚XÊìï e]í+#·TqT 3. düeTTÁ<ä uÛÑ÷‘·\ yê´|æÔì e]í+#·TqT 4. ô|’y˚M ø±<äT 192. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À m+‘· XÊ‘·+ uÛÑ÷$T˝À uÛÑ÷ø£+bÕ\T dü+uÛÑ$+#˚ neø±X¯+ ñ+~? 1. 40.6% 2. 48.8% 3. 58.6% 4. 62.7% 193. Á^≈£î, ˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝À¢ &çC≤düºsY nq>± 1. Á|üe÷<ä+ 2. $<Ûä«+dü+ 3. <äTwüº qø£åÁ‘·+ 4. #Ó&ÉT dü+|òüT≥q 194. düTHêMTì $|ü‘·TÔ\ C≤_‘ê˝À m|ü⁄Œ&ÉT #˚sêÃs¡T? 1. 2001 2. 2002 3. 2003 4. 2004 195. $|ü ‘ · T Ô ìs¡ « Vü ≤ Dô|’ 1999˝À @sêŒ≥T #˚ d æ q n‘·T´qï‘ê~Ûø±s¡ ø£$T{° $|ü‘·TÔ\qT mìï s¡ø±\T>± >∑T]Ô+∫+~? 1. 21 2. 25 3. 31 4. 36 196. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø+£ >± $|ü‘T· \Ô T dü+uÛ$Ñ +#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ 1. uÛÖ>√[ø£ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T 2. Ä]úø£ <äTs¡“\‘·«+
$eq |ü_¢πøwüHé‡
197.
198.
199.
200.
201.
202.
207
3. kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\T 4. ô|’e˙ï 2011 &çôd+ãsY˝À ªyêwæµ ‘·TbòÕqT dü+uÛÑ$+∫q <˚X¯+ 1. eT˝Òwæj·÷ 2. e÷]wüdt 3. e÷©›e⁄\T 4. |òæ*ô|’ŒHé‡ lø±≈£ î fi¯ + õ˝≤¢ ˝ Àì bÕ‘· | ü ≥ ï+, yÓ T [j· T |ü ⁄ {Ï º eT+&É˝≤\qT ø£sT¡ e⁄ Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ $>± >∑T]Ôd÷ü Ô $|ü‘T· Ô ìs¡«Vü≤D XÊK ø£$TwüqsY 2012 »qe] 17q ñ‘·sÔ T¡ «\T C≤Ø #˚XÊs¡T. nsTT‘˚ sêh+˝Àì ø£s¡Te⁄ eT+&É˝≤\ dü+K´ 1. 878 2. 892 3. 876 4. 864 2011 &çôd+ãsY 28q ã+>±fi≤U≤‘·+˝À dü+uÛÑ$+∫q ‘·TbòÕqT ù|s¡T 1. |üPH˚ 2. <∏ëH˚ 3. \÷˙ 4. Á|üfi¯j·T 2011 &çôd+ãsY 4q ã<ä∆˝…’q ª>∑eT˝e÷µ n–ï |üs¡«‘·+ mø£ÿ&É ñ+~? 1. $j·T‘êï+ 2. Ç+&√H˚wæj·÷ 3. Ç≥© 4. ∫© |òæ*|”Œ¤H釽À 2012 |òæÁãe] 6q dü+uÛÑ$+∫q uÛ≤Ø uÛÑ÷ø£+|ü+˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\‘√ bÕ≥T 44 eT+~ eTs¡DÏ+#ês¡T. ]ø£ºsY ùdÿ\Tô|’ Bì rÁe‘· m+‘·>± qyÓ÷<Ó’+~? 1. 6.7 2. 6.6 3. 7.2 4. 8.2 2012 @Á|æ˝Ÿ 7q Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ n‘·´+‘· m‘·ÔsTTq j·TT<ä∆ πøåÁ‘·+ dæj·÷∫Hé π>¢dæj·TsY e<ä› dü+uÛÑ$+∫q Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ 1. Væ≤eTdü+bÕ‘·+ 2. uÛÑ÷ø£+|ü+ 3. uÛÑ÷bÕ‘·+ 4. düTHêMT
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
ANSWERS 1.4
2.1
3.2
4.4
5.2
6.4
7.2
8.4
9.2
10.1
11.1
12.3
13.2
14.2
15.2
16.3
17.4
18.4
19.1
20.2
21.4
22.3
23.1
24.4
25.4
26.3
27.3
28.4
29.2
30.3
31.3
32.4
33.1
34.4
35.4
36.3
37.2
38.2
39.1
40.2
41.1
42.2
43.2
44.2
45.4
46.3
47.4
48.5
49.3
50.4
51.1
52.2
53.3
54.5
55.4
56.2
57.2
58.3
59.3
60.3
61.3
62.4
63.1
64.4
65.2
66.3
67.4
68.3
69.2
70.2
71.3
72.1
73.2
74.2
75.3
76.4
77.3
78.2
79.4
80.4
81.2
82.4
83.2
84.2
85.2
86.1
87.4
88.4
89.2
90.3
91.4
92.2
93.3
94.2
95.4
96.2
97.3
98.4
99.2
100.3
101.2
102.3
103.1
104.3
105.1
106.2
107.4
108.1
109.1
110.3
111.3
112.3
113.4
114.1
115.4
116.1
117.1
118.4
119.1
120.4
121.4
122.4
123.4
124.4
125.4
126.4
127.3
128.3
129.1
130.3
131.1
132.4
133.1
134.2
135.1
136.1
137.2
138.3
139.1
140.4
141.4
142.3
143.4
144.1
145.2
146.3
147.4
148.4
149.4
150.3
151.2
152.1
153.3
154.4
155.2
156.2
157.4
158.4
159.3
160.1
161.2
162.3
163.2
164.1
165.3
166.4
167.2
168.2
169.3
170.1
171.3
172.2
173.4
174.3
175.1
176.4
177.3
178.3
179.4
180.2
181.2
182.1
183.2
184.3
185.2
186.2
187.1
188.3
189.2
190.2
191.3
192.3
193.3
194.4
195.3
196.4
197.4
198.1
199.2
200.2
201.2
202.1
$eq |ü_¢πøwüHé‡
208
$|ü‘·TÔ ìs¡«Vü≤D
More Documents from "Teja Sree"
282621951-vipattu-nirvahana.pdf
February 2021 0
Appsc Group-2 New Syallbus In Telugu
February 2021 0
Anggaran Dasar Paskibra 2
February 2021 0
M.arch Synopsis Structure.pdf
February 2021 0
Moulds Design
February 2021 1