Bauman_reustoikairoi.pdf

■

t'

"* 'iJ

:#M « ΙΙΙ

mi

ια συνοπτικ ένα βιβλ

iW συγγραφέα

αιευεται εριορισμ

'

1

Sun-

θεία που χρειάζεται για να αναγεννηθεί. 0 Ζίγκμουνχ Μπάουμαν είναι Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας στα Πανεπιστήμια τ και της Βαρσοβίας και ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της μετανεωτερική στάσης. Στα ελληνικό κυκλοφορούν, μεταξύ άλλων, τα βιβλία του

Ο πολιτισμός ως πράξη

σεις Πατόκη 1994). Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της (Ψυχογιός 2002) και ** --· “

ταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι

Η

—

—

■

—111^111

m u

llll

Η

%

ί^ΐΜ ϋϋΐΐΜ

306

If T lE T P H S E IS

m e

IO N

2 1

©

A IQ IA

της οΙ^αιόιητας

Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ ΙΟ Σειρά Αναμετρήσεις με τον 2!ο αιώνα Υπεύθυνος σειράς Κωνσταντίνος Δ. Γεώρμας

„

ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ „ , ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΣΕΡΡΩΝ

ΖίγκμΟΙΙΥΤ

ΗΜΕΡ. ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ '1 ΤΑΞ1Ν, ΑΡΙΘΜΟΣ

ί ini εποχή fiic αβεβαιότητας Ή Προλογικό σημείωμα - Μετάφραση

ΚωνσταντίνοςΛ.Γεώρμας

Μ ε τ α ιχ Μ ίο

(J )

___ _

Ζίγκμουντ Μπάουμαν, Ρευστοί καιροί. Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας Πρώτη έκδοση Σεπτέμβριος 2009 Τίτλος πρωτοτύπου Zygmunt Bauman, Modus Vivendi, Inferno e utopia del mondo liquido [Liquid Times. Living in an Age o f Uncertainty], Gius. Laterza & Figli, 2007 Η ελληνική μετάφραση έγινε από την αγγλική έκδοση Age o f Uncertainty, Polity Press, 2007

Liquid Times. Living in an

Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ ΙΚ Η ΕΠ ΙΜ Ε Λ Ε ΙΑ Ασημίνα Κεχαγισ-Παύλου Μ Α Κ Ε ΤΑ ΕΞ Ω Φ ΥΛ Λ Ο Υ Ιωάννα Γιουντέρη

© ©

2007, Gius. Laterza & Figli, All rights reserved 2008, Εκδόσεις Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο (για την ελληνική γλώσσα)

ISBN 97S-96o~455- 6i3-7 ΒΟΗΘ. ΚΟΛ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 4 ^ '3

κ.Ε.η. 1684, κ.π. 5174

ΠΡΟΣΟΧΗ!

Η Φ ΙΙΐΟ ΤνΠ ΙΑ ΔΟΛΟΦΟΝΕΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν, 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμε­ ρα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γενει αναπαραγωγή, εκμίσθωσα ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήηοτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γενει εκμετάλλευση του συ­ νόλου ή μέρους του έργου.

Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ Ιπποκράτσυς ϋ 8 ,114 72 Αθήνα τηλ.: 2ίΐ 3003500, fax; 2Π 3003562 http://www.m etaixmio.gr* e-m ail: [email protected]

Κεντρική διάθεση Ασκληπιού ι8, ιο6 8ο Αθήνα τηλ.: 2ΐα 3047433, Fax: 2ϋ 3003562

Βιβλιοπωλεία ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ • Ασκληπιού ι8, ιο6 8ο Αθήνα τηλ.: 210 3647433, Fax: 2113003562 • ΓΊολυχώρος, Ιπποκράταυς π8,114 72 Αθπ\ τηλ.: 2 ϊ! 3003580, Fax: 211 3003581 • Οξυγόνο, Ολυμπου 8 ι, 546 y Θεσσαλονί τηλ.: 2310 250075, 2310 260085. Fax; 2310 2160085

www.oxygono-metaixmio.gr

IS O 9001

Φ

ί^ < > "

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλογικό σημείωμα του υπεύθυνου της σειράς

9

Εισαγωγή: Γενναίοι Μ έσα στο Εκτροφείο

15

των

Α βεβαιοτήτων

ι.

Ο

2.

Η Α νθρωπότητα σε Κίνηση

3-

Κράτος, Δ ημοκρατία και

ρευστός Σύγχρονος

η Δ ιαχείριση των

Βιος

και οι

Φοβοι toy

n 55

Φόβων

97

4 · Μ αζί, Αλλα Χωρίς Επαφή

123

5-

157

Η Ουτοπία την Εποχή της Α βεβαιότητας

Σ ημειώσεις

183

Τα βιβλία της σειράς Α

ναμετρήσεις

με τον

21 ο Α

ιώνα

Έντουαρντ Σαΐντ, Σάσκια Σάσεν, Νόαμ Τσόμσκι, Αζμι Μπισάρα, Ρίτσαρντ Σένετ Η τρομοκρατία και π κοινωνία των πολιτών Άντονι Γκίντενς Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών Πώς επιδρά η παγκοσμιοποίηση στη ζωή μας Πιερ Ροζανβαλόν Το νέο κοινωνικό ζήτημα Επανεξετάζοντας το κρότος πρόνοιας

Σάσκια Σάσεν Χωρίς έλεγχο; Η εθνική κυριαρχία, η μετανάστευση και η ιδιότητα του πολίτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης

Ζιγκμουντ Μηάουμαν Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι Τζον Γκρέι Η Αλ Κάιντα και η νεωτερικότητα Τζον Μηέλαμι Φόστερ Οικολογία και καπιταλισμός Κωνσταντίνος Δ, Γεώρμας Παγκοσμιοποίηση και φτώχεια Τα ιδεολογικά πλαίσια και οι πολίτικες των διεθνών οργανισμών για την καταπολέμηση της φτώχειας

Ρόμπερτ Α, Νταλ Π ερ ί πολιτικής ισότητας

Π ρ ο λ ο γι κ ο Σ ημείωμα ΤΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΟΥ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ μια από τις συνηθισμέ­ νες μελέτες του Μπάουμαν. Αντίθετα, συνιστά συνοπτική παρουσίαση των κυριότερων ιδεών και σκέψεων που επε­ ξεργάζεται ο συγγραφέας τα τελευταία χρόνια. Στην ιδιαί­ τερα παραγωγική τελευταία περίοδο της ζωής του, ο Μπάου­ μαν προσπαθεί να ρίξει φως στην ανθρώπινη κατάσταση την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Με ένα βιβλίο πολεμικό στο ύφος αλλά συνάμα συναρπαστικό, επεξεργάζεται τις επιπτώσεις της «αρνητικής παγκοσμιοποίησης», το ξερίζωμα των ανθρώπων και τα μεταναστευτικά κύματα, τον κα­ τακερματισμό των πόλεων και των δημόσιων χώρων προς όφελος της κατασκευής ατομικών φρουρίων, τη μετατρο­ πή του πολίτη σε καταναλωτή, τον εκθειασμό της αγοράς, το διαχωρισμό εξουσίας και πολιτικής λόγω της υπονόμευ­ σης του εθνικού κράτους και των κοινοτήτων, την ανάδυση του ατομικισμού και την καταβαράθρωση της αλληλεγ­ γύης, τον περιορισμό του κοινωνικού κράτους και την προώ­ θηση της «ατομικής ευθύνης» και των ατομικών ουτοπιών και της συνακόλουθης ανασφάλειας που προκύπτει από την προώθηση αυτού του μοντέλου διαβίωσης, την καλ­ λιέργεια του φόβου από πολιτικούς, επιχειρηματίες και

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ Η Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

τους ανθρώπους των ΜΜΕ για τον περιορισμό των προσώ­ πων στα στενά ζητήματα του οίκου τους. Το βιβλίο είναι καταιγιστικό. Είναι οργισμένο. Είναι σκληρό και επιθετικό. Η κριτική του απέναντι στις ελίτ, τα ΜΜΕ και τους πολιτικούς σαρωτική. Και συνάμα, είναι ένα βιβλίο που αντί παρατίθεται έντονα στις δυνάμεις που υπο­ νομεύουν τις δυνατότητες για πολιτική δράση, με πάθος υπέρ της αλληλεγγύης και της κοινότητας, μια στοργική ματιά απέναντι στον αποσβολωμένο πολίτη που προσπα­ θεί να διαμορφώσει νόημα και ταυτότητα απέναντι σε πα­ γκόσμιες δυνάμεις που αντιστρατεύονται αυτή την προ­ σπάθεια του. Μια φιλική ματιά απέναντι στους μετανά­ στες, οι οποίοι μαζί με τους κοινωνικά αποκλεισμένους αποτελούντα «απόβλητα της παγκοσμιοποίησης». Μια νοσταλγική και ουτοπική ματιά απέναντι στην πόλη, για την οποία ο Μπάουμαν τρέφει ιδιαίτερη αγάπη και την οποία με πόνο βλέπει να καταστρέφεται από την «ελεύθερη αγορά», την περιχαράκωση των ελίτ και την αρνητική πα­ γκοσμιοποίηση. Η αποσάθρωση των θεσμών, η απουσία ενός σταθερού πλαισίου για τη ζωή δεν είναι τυχαία φαινόμενα. Πρόκειται για κοινωνικές καταστάσεις που έχουν δημιουργηθεί έτσι ώστε να αφαιρούν από τους πολίτες τη δυνατότητα μα­ κροχρόνιου σχεδιασμού του βίου τους, που κατακερματί­ ζουν την πολιτική δράση και ενισχύουν τον ατομικισμό και τις «λύσεις» που «πουλάει» μια ανεξέλεγκτη αγορά. Η αρνητική παγκοσμιοποίηση αποστρέφεται την αυτο­ διάθεση και την αρχή της εδαφικής κυριαρχίας, θέλει τις κοινωνίες ανοικτές, επιθυμεί οι πληθυσμοί να μην έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν τη μοίρα τους.

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΤΟΥ

ΥΠΕΥΘΥΝΟΥ

ΤΗΣ

ΣΕΙΡΑΣ

Η καλλιέργεια του φόβου, ακριβώς μέσα από τις ανα­ σφάλειες που δημιουργεί π παγκοσμιοποίηση, γίνεται δυ­ νατή λόγω τπς υπονόμευσης και του περιορισμού του κοι­ νωνικού κράτους. Το φάσμα της κοινωνικής υποβάθμισης, ένα φάσμα στο οποίο το κοινωνικό κράτος αποτελούσε τη συλλογική ασφαλιστική δικλίδα, επικρέμεται ως απειλή απέναντι στους εξατομικευμένους πολίτες και προωθεί τις ατομικές και μοναχικές «λύσεις». Το κοινωνικό κράτος ήταν κάτι παραπάνω από δίχτυ ασφαλείας. Αποτελούσε το σύστημα εκείνο στο οποίο τα πολιτικά δικαιώματα αποκτούσαν ουσιαστική υφή για το σύνολο του πληθυσμού ακριβώς μέσω της χορήγησης των κοινωνικών δικαιωμάτων. Η ζωή των μοναχικών ατόμων μπορεί να είναι «χαρωπή και γεμάτη δραστηριότητες» αλλά, καθώς οι δεσμοί μεταξύ των ανθρώπων καθίστανται πιο χαλαροί και π αλληλεγγύη υπονομεύεται, γίνεται πιο επικίνδυνη και γεμάτη φόβο. Η θέση του Μπάουμαν αναφορικά με τη μετανάστευση είναι ότι αυτή αποτελεί την προσπάθεια των χωρών που ει­ σέρχονται στη νεωτερικότητα να επιλύσουν εσωτερικά προβλήματα τα οποία τους δημιουργεί ο εκσυγχρονισμός τους. Αυτό δηλαδή που οι Ευρωπαίοι έκαναν επί αιώνες. Η διαφορά είναι ότι, ενώ τότε ο πλανήτης θεωρούνταν -από τους Ευρωπαίους- «άδειος», σήμερα είναι πλέον στα όριά του (αλλά και γεμάτος όρια/σύνορα). Το κύριο αίτημα του 2ΐου αιώνα για το συγγραφέα είναι η ενοποίηση της εξουσίας και της πολιτικής. Γιατί, ενώ τα τελευταία χρόνια η πολιτική εξακολουθεί «παθιασμένα και αυτοσυνείδπτα» να είναι τοπική, η εξουσία, απομυζώντας παλιές δικαιοδοσίες του εθνικού κράτους, γίνεται υπερτο­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

πική, παγκόσμια. Συνεπώς, κινείται πέρα από το πεδίο δρά­ σης των πολιτών. Εδώ εντοπίζεται ίσως π κύρια αντίφαση και στο επιχείρημα που αναπτύσσεται στο βιβλίο. Ο Μπάουμαν θεωρεί ότι οι λύσεις στα σημερινά προβλήματα μπο­ ρούν να προκύψουν μόνο μέσα από το παγκόσμιο επίπεδο. Για παράδειγμα, στο βαθμό που οι πόλεις έχουν καταστεί οι «χωματερές παγκόσμια δημιουργούμενων προβλημά­ των», η λύση θα ήταν η αντιπαράθεση με την αρνητική πα­ γκοσμιοποίηση. Εντούτοις, ότανπρσχωρά σε προτάσεις, ο συγγραφέας μιλά για ανασύσταση του κοινωνικού κρά­ τους, επισημαίνει ότι για τη διαμόρφωση νοήματος και ταυτότητας είναι αναγκαίος ο τόπος που ζούμε. Επίσης, τονίζει το ζήτημα της «μεικτοφιλίας» ενάντια στη «μεικτοφοβία», δηλαδή στη διαμόρφωση χώρων στην πόλη όπου άνθρωποι με διαφορετικές κουλτούρες θα μπορούν να συ­ νυπάρχουν δημιουργικά. Ωστόσο, δεν είναι αυτή πρόταση που «ρίχνει» το βάρος της επίλυσης παγκόσμια δημιουργούμενων προβλημάτων στο «πρόσωπο σε τοπικό επίπε­ δο», χωρίς να επηρεάζει τις δυνάμεις της αρνητικής παγκο­ σμιοποίησης; Το αδιέξοδο του συγγραφέα νομίζω ότι είναι προφα­ νές. Το αδιέξοδο του συγγραφέα έχω την ανησυχία ότι είναι ένα αδιέξοδο με ευρύτερες διαστάσεις. Είναι ένα αδιέξοδο ανθρωπολογικό. Θυμίζει την επισήμανση της Άρεντ στο βιβλίο της Η ανθρώπινη κατάσταση, όπου τόνι­ ζε ότι στη σύγχρονη εποχή οι άνθρωποι τείνουν να θέτουν σε λειτουργία δυναμικές διαδικασίες που δεν γνωρίζουν ούτε τις τελικές συνέπειές τους ούτε πώς να τις ελέγξουν. Η γενναιότητα του συγγραφέα έγκειται στο ότι το παραδέ­ χεται, Στο τελευταίο κεφάλαιο δηλώνει αυτή την αδυναμία

j

ΠΡΟΔΟΤΙΚΟ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΤΟΥ

ΥΠΕΥΘΥΝΟΥ

ΤΗΣ

ΣΕΙΡΑΣ ' 13

του. «Αυτό που μας απομένει» λέει «είναι με επιμονή και υπομονή να προσπαθήσουμε να μάθουμε και να αναγνωρί­ σουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο». Δ. Γ ε ω ρ μ α ς Αθήνα, Σεπτέμβριος 20og Κω ν σ τ α ν τ ίν ο ς

Ε ι σ α γ ω γ ή : Γ ενναίοι στο Ε κτροφείο των

Μ έσα Α βεβα ιοτ ήτω ν

Σ Τ ΙΣ «ΑΝ Ε Π ΤΥΓΜ Ε Ν Ε Σ» Τ Ο Υ Λ Α Χ ΙΣ Τ Ο Ν ΧΩ Ρ Ε Σ του πλανήτη

έχουν λάβει χώρα, ή λαμβάνουν χώρα, θεμελιακές εξελίξεις με έντονες διασυνδέσεις. Οι εξελίξεις αυτές διαμορφώνουν ένα καινούργιο και πρωτόγνωρο πλαίσιο για τις δραστηριό­ τητες των ατόμων, δημιουργώντας μια σειρά από πρωτοφα­ νείς προκλήσεις. Κατ' αρχός, αναφέρεται το πέρασμα από τη «σταθερή» στπ «ρευστή» φάση της νεωτερικότητας, δηλαδή σε συνθή­ κες όπου οι κοινωνικές μορφές (οι δομές που περιορίζουν τις ατομικές επιλογές, οι θεσμοί που διαφυλάσσουν την επανάληψη των καθημερινών πρακτικών, τα πρότυπα απο­ δεκτής συμπεριφοράς) δεν μπορούν, και δεν αναμένεται πλέον, να διατηρούντο μορφή τους για πολύ, γιατί αποσυ­ ντίθενται και διαλύονται πιο γρήγορα από το χρόνο που χρειάζεται για να διαμορφωθούν, πόσο μάλλον για να έχουν και συνέπειες. Οι κοινωνικές μορφές, είτε οι υφιστάμενες είτε οι προδιαγραφόμενες, είναι απίθανο να διαθέτουν αρ­ κετό χρόνο ώστε να σταθεροποιηθούν. Συνεπώς, λόγω του μικρού προσδόκιμου βίου τους, δεν μπορούν να έχουν το ρόλο του πλαισίου αναφοράς για την ανθρώπινη δράση και τη διαμόρφωση μακροχρόνιων στρατηγικών για τη ζωή. Πράγματι, ο προσδόκιμος βίος των κοινωνικών μορφών

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

είναι συντομότερος από το χρόνο που χρειάζεται για να ανα­ πτυχθεί μια συνεκτική και συνεπής στρατηγική για τη ζωή και ακόμα συντομότερος από το χρόνο τον οποίο απαιτεί π εκπλήρωση ενός ατομικού «σχεδίου ζωής». Δεύτερον, στις μέρες μας πραγματοποιείται ο διαχωρι­ σμός και επίκειται το διαζύγιο μεταξύ εξουσίας και πολιτι­ κής, ενός ζευγαριού που από την ανάδυση του σύγχρονου κράτους και μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν λογικό να μοιρά­ ζεται το νοικοκυριό του εθνικού κράτους «μέχρι να τους χω­ ρίσει ο θάνατος». Σήμερα μεγάλο μέρος της εξουσίας που τα προηγούμενα χρόνια ήταν διαθέσιμη στο εθνικό κρότος και του επέτρεπε να δρα αποτελεσματικά μεταβιβάζεται στον πολιτικά ανεξέλεγκτο παγκόσμιο, και σε πολλές περι­ πτώσεις υπερτοπικό, χώρο. Από την άλλη, π πολιτική, δηλα­ δή π ικανότητα του αποφασίζειν για την κατεύθυνση και το σκοπό τηςδράσης, είναι αδύνατο να λειτουργήσει αποτελε­ σματικά σε πλανητικό επίπεδο αφού, όπως και πριν, παρα­ μένει τοπική. Οι προσφάτως χειραφετημένες εξουσίες, απελευθερωμένες από κάθε πολιτικό έλεγχο, καθίστανται πηγή βαθιάς και, κατά γενική αποδοχή, ατίθασης αβεβαιό­ τητας. Από την άλλη, λόγω της εξασθένισης της εξουσίας τους, os υφιστάμενοι πολιτικοί θεσμοί, με τις διεργασίες και τις πρωτοβουλίες τους, χάνουν τπ σχέση τους με τα ζωτικά προβλήματα των πολιτών του εθνικού κράτους.Έτσι, οι πο­ λιτικοί θεσμοί παύουν να ελκύουν την προσοχή των πολιτών. Οι συνέπειες του διαζυγίου μεταξύ εξουσίας και πολιτικής επιβάλλουν στα κρατικά όργανα και ενίοτε τα ενθαρρύνουν, για να χρησιμοποιήσω τους πρόσφατους πολιτικούς όρους

I ΕΙΣΑΓΩΓΗ:

Γ ΕΝΝΑΙ ΟΙ ΜΕΣ Α ΣΤΟ Ε Κ Τ Ρ ΟΦΕ Ι Ο ΤΩΝ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Ω Ν

πόυ είναι της μόδας, να μεταθέσουν σε «υπεργολαβίες» ή να «αποκεντρώσουν» μεγάλο μέρος των λειτουργιών που ασκούσαν παλιότερα. Αυτές οι λειτουργίες, από τη στιγμή που τις εγκαταλείπει το κράτος, αποτελούν βορά στο φαγο­ πότι των δυνάμεων της αγοράς-δυνάμεων διάσημων για την αδυναμία πρόβλεψης™ και/ή επαφίενται στην ιδιωτική πρω­ τοβουλία και τη μέριμνα των ατόμων. Τρίτον, η σταδιακή και συνεχής απόσυρση ή περιστολή της κοινοτικής, κρατικά υποστπριζόμενης ασφάλισης απέ­ ναντι στην ατομική αποτυχία και κακοτυχία αποστερεί τη συλλογική δράση σε μεγάλο βαθμό από την παλιά της γοη­ τεία και απομυζά τα κοινωνικά θεμέλια της κοινωνικής αλλη­ λεγγύης. Η έννοια της «κοινότητας», ως τρόπος αναφοράς στο σύνολο του πληθυσμού που κατοικεί στην επικράτεια της κρατικής κυριαρχίας, ηχεί όλο και περισσότερο κούφια. Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, που κάποτε διαμόρφω­ ναν ένα δίχτυ ασφαλείας το οποίο άξιζε τις μεγάλες και συ­ νεχείς επενδύσεις σε χρόνο και προσπάθεια και τη θυσία των άμεσων ατομικών συμφερόντων (ή αυτό που παρου­ σιαζόταν ως ατομικό συμφέρον), γίνονται όλο και πιο ασθε­ νικές και αποτελεί πλέον κοινή παραδοχή ότι είναι προσωρι­ νές. Η έκθεση του ατόμου στις ιδιοτροπίες της αγοράς ερ­ γασίας και αγαθών εμπνέει και προωθείτο διαχωρισμό, όχι την ενότητα. Επιβραβεύει τις ανταγωνιστικές στάσεις, ενώ υποβαθμίζει τπ συνεργασία και την ομαδική εργασία στο επίπεδο των στιγμιαίων τεχνασμάτων, τα οποία από τη στιγ­ μή που εξανεμίζονται τα οφέλη τους τίθενται αναγκαστικό σε διαθεσιμότητα ή τερματίζονται.Όλο και περισσότερο, η

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

«κοινωνία» θεωρείται και χρησιμοποιείται ως «δίκτυο» παρά ως «δομή», πόσο μάλλον ως σταθερή «ολότητα». Η αντιμε­ τώπιση και η μεταχείριση της κοινωνίας είναι παρόμοια με αυτή ενός κυκλώματος τυχαίων συνδέσεων-αποσυνδέσεων και πρακτικά άπειρων πιθανών εναλλαγών. Τέταρτον, η κατάρρευση της συστηματικής σκέψης και του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και δράσης, καθώς και η εξαφάνιση ή η εξασθένιση των κοινωνικών δομών στις οποίες η σκέψη, ο σχεδιασμός και η δράση είναι δυνατό να λαξευ­ τούν για μεγάλο χρονικό διάστημα, οδηγούν στον κατακερ­ ματισμό της πολιτικής δράσης και του ατομικού βίου σε μια σειρά από βραχυπρόθεσμα και αναρίθμητα προγράμματα και επεισόδια. Όλα αυτά είναι δύσκολο να διαμορφώσουν αλληλουχίες για τις οποίες θα είχε νόημα να χρησιμοποιη­ θούν έννοιες όπως «εξέλιξη», «ωρίμανση», «καριέρα» ή «πρόοδος». Και αυτό γιατί όλα τα παραπάνω επιτάσσουν μια προκαθορισμένη διάταξη αλληλουχιών. Μια ζωή που είναι κατακερματισμένη σε τέτοιο βαθμό υποκινεί πεποιθήσεις της στιγμής παρά πεποιθήσεις που διαμορφώνονται σωρευτικά και σταδιακά. Με κάθε μελλοντικό βήμα είναι αναγκαία η ανταπόκριση σε ένα διαφορετικό σύνολο από ευκαιρίες και σε μια άλλη κατανομή πιθανοτήτων.Έτσι γίνεται επίκλη­ ση ενός διαφορετικού συνόλου δεξιοτήτων και μιας ξεχωρι­ στής διευθέτησης προσόντων. Οι επιτυχίες του παρελθό­ ντος δεν αυξάνουν αναγκαστικά τις πιθανότητες των μελλο­ ντικών νικών, ούτε βέβαια αποτελούν εγγύηση γι’ αυτές. Πα­ ράλληλα, τα μέσα που δοκιμάστηκαν με επιτυχία στο παρελ­ θόν πρέπει να επιθεωρούνται συνεχώς και να αναθεωρούνται

: Ε I Σ Α Γ Ω Γ Η : Γ ΕΝΝΑΙ Ο! ΜΕΣ Α ΣΤΟ Ε Κ Τ ΡΟΦΕΙ Ο ΤΩΝ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Ω Ν

στο βαθμό που μπορούννα αποδειχθούνάχρηστα ή πλήρως αναπαραγωγικά από τη στιγμή που αλλάξουν οι περιστάσεις. Η γρήγορη και πλήρης διαγραφή από τη μνήμητης ξεπερα­ σμένης πληροφορίας και των συνηθειών που γηράσκουν με γρήγορο ρυθμό μπορεί να είναι πιο σημαντική για την επόμε­ νη επιτυχία απ’ ό,τι η απομνημόνευση παρελθουσών κινήσεων και η οικοδόμηση στρατηγικών που βασίζονται σε πρότερπ άποκτηθείσα γνώση. Πέμπτον, η ευθύνη για την επίλυση των διλημμάτων που γεννιούνται από τις ενοχλητικά ασταθείς και συνεχώς μετα­ βαλλόμενες καταστάσεις μεταφέρεται στους ώμους των ατόμων - που τώρα καλούνται να γίνουν «ελεύθεροι επιλογείς» και να φέρουν πλήρως τις συνέπειες των επιλογών τους. Οι κίνδυνοι που ενυπάρχουν σε κάθε επιλογή είναι πολύ πιθανό ότι δημιουργούνται από δυνάμεις που υπερ­ βαίνουν την αντίληψη και την ικανότητα δράσης των ατό­ μων. Ωστόσο, είναι καθήκον και υποχρέωση του ατόμου να πληρώσει το τίμημα, στο βαθμό που δεν υπάρχουν εγκεκρι­ μένες από κάποια αρχή οδηγίες, των οποίων η εκμάθηση και η πιστή τήρηση θα επέτρεπε την αποφυγή των σφαλμάτων ή θα έδινε τη δυνατότητα να κατηγορηθούν σε περίπτωση αποτυχίας. Η συμμόρφωση στους κανόνες, που είναι ελάχι­ στοι και συχνά αντιφατικοί, δεν αποτελεί πλέον μια αρετή που διακηρύσσεται δημοσίως ότι υπηρετεί καλύτερα το συμφέρον του ατόμου, Τπ θέση της έχει πάρει η ευελιξία, : δηλαδή η ετοιμότητα να αλλάζει κανείς τακτικές και ύφος ■ ταχύτατα, να εγκαταλείπει οποιαδήποτε δέσμευση και πίστη χωρίς μεταμέλεια και να προσπαθεί να επωφεληθεί

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

από τις ευκαιρίες που του παρουσιάζονται παρά να ακο­ λουθεί τις καθιερωμένες προτιμήσεις του. Είναι καιρός να εγείρουμε το ερώτημα πώς αυτές οι εξε­ λίξεις διαφοροποιούντο εύρος των προκλήσεων που αντιμε­ τωπίζουν οι άντρες και οι γυναίκες στην καθημερινότητα τους, επηρεάζοντας έτσι έμμεσα τον τρόπο με τον οποίο τείνουν να διάγουν τη ζωή τους. Αυτό το βιβλίο συνιστά μια τέτοια προσπάθεια. Θέτει ερωτήματα, αλλά δεν απαντά, ούτε καν υποστηρίζει ότι παρέχει οριστικές απαντήσεις, αφού ο συγγραφέας πιστεύει ότι κάθε απάντηση θα είναι τε­ λεσίδικη, πρόωρη και πιθανώς παραπλανητική. Σε τελική ανάλυση, η αθροιστική συνέπεια των εξελίξεων που αναφέρ­ θηκαν προηγουμένως είναι η ανάδυση της ανάγκης για δράση, για το σχεδίασμά δράσεων, για τον υπολογισμό των αναμενόμενων κερδών και απωλειών από αυτές και για την αποτίμηση των συνεπειών τους υπό συνθήκες ενδημικής αβεβαιότητας. Στην καλύτερη των περιπτώσεων, αυτό που προσπάθησε και αισθάνθηκε ότι δικαιούταν να κάνει ο συγ­ γραφέας είναι να ερευνήσει τα αίτια αυτής της αβεβαιότη­ τας. Επιπλέον, να εκθέσει κάποια από τα εμπόδια που δυ­ σχεραίνουν την κατανόηση αυτών των αιτίων και την ικανό­ τητά μας να αντιμετωπίσουμε ατομικά και κυρίως συλλογικά την πρόκληση που δημιουργεί η προσπάθεια ελέγχου τους.

U

Ο Ρ ευστός Σ ύγχρονος Β ιος και ΟΙ ΦΟΒΟΙ ΤΟΥ

■:«ΕΑΝ ΕΠ ΙΘ ΥΜ ΕΙΣ Τ Η Ν ΕΙΡΗΝΗ, μερίμνησε για δικαιοσύνη»

διατεινόταν η αρχαία σοφία. Και, σε αντίθεση με τη γνώση, η σοφία δεν γηρόσκει. Σήμερα π απουσία δικαιοσύνης πα­ ρεμποδίζει το δρόμο για την ειρήνη, όπως ακριβώς και πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Αυτό δεν έχει αλλάξει. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι η «δικαιοσύνη» συνιστά σήμερα, σε αντίθεση με τους αρχαίους χρόνους, ένα πλανητικό ζήτημα, που εκτιμάται και αξιολογείται μέσα από πλανητικές συ­ γκρίσεις - και αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, σε ένα πλανήτη που διασχίζεται πανιαχόθεν από «πληροφοριακές λεωφόρους», στην πραγματικότητα, η τουλάχιστον δυνητικά, τίποτε απ’ ό,τι λαμβάνει χώρα σε ένα σημείο του πλανήτη δεν μπορεί να παραμείνει «έξω» από τον πνευματικό ορίζοντα. Στον πνευματικό χάρτη δεν υπάρχει terra nulla*, κανένα σκοτεινό σημείο, τίποτε άγνω­ στο, πόσο μάλλον άγνωστοι τόποι και λαοί. Οι ηλεκτρονικές εικόνες προβάλλουν την ανθρώπινη μιζέρια και ασωτία σε μακρινά μέρη και άλλους τρόπους ζωής. Οι εικόνες αυτές εισέρχονται στα σπίτια τόσο ζωντανές και οδυνηρές, τόσο

Γη του μηδενός, άγνωστη γη. (Σ,τ,Μ.)

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

επαίσχυντες και ταπεινωτικές, όσο και η ένδεια ή η επιδει­ κτική ασωτία των ανθρώπων δίπλα στο σπίτι μας, στους κα­ θημερινούς περιπάτους στους δρόμους της πόλης. Τα μο­ ντέλα δικαιοσύνης διαμορφώνονται μέσα από τη συλλογή αδικιών. Ωστόσο, αυτές οι αδικίες δεν περιορίζονται πλέον στις γνωστές γειτονιές ούτε συλλέγονται από τη «σχετική στέρηση» ή τη «μιοθολογική διαφοροποίηση» σε σύγκριση με τους γείτονες της διπλανής πόρτας ή με τα φιλαράκια στα παρακάτω σκαλοπάτια της κοινωνικής κλίμακας. Δεύτερον, σε έναν πλανήτη ανοικτό στην ελεύθερη κυκλο­ φορία του κεφαλαίου και των εμπορευμάτων ό,τι γίνεται σε ένα μέρος έχει επιπτώσεις στο πώς ζουν, τι ελπίζουν και τι προσδοκίες έχουν οι άνθρωποι σε άλλες περιοχές. Η παραδο­ χή ότι κάτι μπορεί να παραμείνει σε ένα απτό «έξω» δεν είναι βάσιμη. Στην πραγματικότητα τίποτε δεν είναι άσχετο με κάτι άλλο ή δεν μπορεί να παραμείνει επί μακράν έτσι - ανέγγιχτο και χωρίς να αγγίζει. Η ευημερία ενός τόπου δεν είναι αθώα ανα­ φορικά μετη μιζέρια ενός άλλου. Σε μια εύστοχη σύνοψη του Μιλάν Κούντερα, αυτή η «ενότητα του ανθρώπινου είδους» που έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση σημαίνει πρωτίστως ότι «δεν υπάρχει τόπος όπου μπορείς να δραπετεύσεις».1 Όπως τόνισε ο Ζακ Αταλί στο βιβλίο του La Voie humaine,2 το 50% του παγκόσμιου εμπορίου και πάνω από το 50% των παγκόσμιων επενδύσεων ωφελεί μόνο 22 χώρες, εξυπηρετώντας μόλις το 14% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ οι 49 φτωχότερες χώρες κατοικούνται από το ιι% του παγκόσμιου πληθυσμού και είναι αποδέκτες μόλις του ο,5% του παγκόσμιου προϊόντος - περίπου ίσου με το άθροισμα

ο

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

τοϋ εισοδήματος των τριών πλουσιότερων ανθρώπων του πλανήτη. Το 90% του συνολικού πλούτου του πλανήτη πα­ ραμένει στα χέρια του ι%χων κατοίκων του. Και στον ορίζο­ ντα δεν διαφαίνονται κυματοθραύστες ικανοί να αναχαιτίσουντην παγκόσμια πλημμύρα της πόλωσης των εισοδημά­ των, η οποία συνεχίζει να αυξάνει απειλητικά. Οι πιέσεις, που κοινώς αποκαλούνται «παγκοσμιοποίη­ ση» και στοχεύουν στη διάτρηση και την αποδιάρθρωσα των ορίων, έχουν κάνει τη δουλειά τους. Σήμερα όλες οι κοι­ νωνίες κείτονται ορθάνοικτες, υλικά και πνευματικά, και οι εξαιρέσεις σε αυτό τον κανόνα είναι λίγες και εξαφανίζονται ταχέως. Αν προστεθούν τα δύο είδη «ανοικτότητας» -η πνευματική και η υλική-, τότε βλέπουμε γιατί κάθε τραυμα­ τισμός, κάθε σχετική στέρηση ή φαινομενική οκνηρία έρχε­ ται με το επιστέγασμα της προσβολής της αδικίας: του αι­ σθήματος ότι κάτι άδικο έχει γίνει, ένα άδικο που ζητά επι­ τακτικά τη διόρθωσή του, αλλά που πάνω απ’ όλα υποχρεώ­ νει τα θύματα να εκδικηθούν τα δεινά τους. Η «ανοικτότατα» της ανοικτής κοινωνίας έχει αποκτήσει ένα καινούργιο επίστρωμα, που δεν το είχε ονειρευτεί ο Καρλ Πόπερ, ο οποίος επινόησε τον όρο. Όπως και πριν, σημαίνει μια κοινωνία που ειλικρινή αποδέχεται ότι δεν είναι τέλεια και συνεπώς αδπμονεί να στραφεί σε ανεξερεύνητες ακόμη δυνατότητες. Επιπρόσθετα όμως σημαίνει μια κοι­ νωνία ανίκανη, όσο ποτέ στο παρελθόν, να αποφασίσει την πορεία της με κάποιο βαθμό βεβαιότητας και, από τη στιγ­ μή που την αποφάσισε, να την προστατεύσει. Κάποτε ένα πολύτιμο και εύθραυστο προϊόν της γενναίας αλλά και αγχώ­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

δους αυτοδιάθεσης, σήμερα το γνώρισμα της «ανοικτότα­ τα ς» σχετίζεται κυρίως με μια ακατανίκητη μοίρα, με τις απροσχεδίαστες και απρόβλεπτες παράπλευρες συνέπειες της «αρνητικής παγκοσμιοποίησης». Με άλλα λόγια, της επιλεκτικής παγκοσμιοποίησης του εμπορίου και του κεφα­ λαίου, της επιτήρησης και της πληροφόρησης, της βίας και των όπλων, του εγκλήματος και της τρομοκρατίας, που όλες είναι ομόφωνες στην αποστροφή τους για την αρχή της εδα­ φικής κυριαρχίας και την έλλειψη σεβασμού στα κρατικά σύνορα. Μια κοινωνία που είναι «ανοικτή» παραμένει έκθε­ τη στα χτυπήματα της «μοίρας». Εάν αρχικά η ιδέα της «ανοικτής κοινωνίας» αντιπροσώ­ πευε την αυτοδιάθεση μιας ελεύθερης κοινωνίας που μερι­ μνά για την ανοικτότητά της, σήμερα φέρνει στο νου των πε­ ρισσότερων ανθρώπων την τρομακτική εμπειρία ενός ετερό­ νομου, δύσμοιρου και ευάλωτου πληθυσμού που έρχεται αντιμέτωπος και πιθανότατα κατακλύζεται από δυνάμεις τις οποίες ούτε ελέγχει ούτε κατανοεί πλήρως. Ενός πληθυσμού τρομοκρατημένου από την αδυναμία του να υπερασπιστεί τον εαυτό του, ενός πληθυσμού με την έμμονη ιδέα του αδιαπέραστου των εξωτερικών συνόρων και της ασφάλεια των ατόμων που ζουν εντός τους. Από την άλλη, είναι ακρι­ βώς το αδιαπέραστο των συνόρων και η ασφάλεια των ατό­ μων που ζουν μέσα τους τα οποία διαφεύγουν από τον έλεγ­ χο αυτού του πληθυσμού και είναι σίγουρο ότι θα συνεχίσουν να διαφεύγουν στο βαθμό που ο πλανήτης υποβάλλεται μόνο στην αρνητική παγκοσμιοποίηση. Σε έναν πλανήτη που βιώνει την αρνητική παγκοσμιοποίηση, η ασφάλεια δεν μπορεί να

Ο ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ 25

αποκτηθεί ούτε να περιχαρακωθεί μόνο μέσα σε μία χώρα ή σε μία επιλεγμένη ομάδα χωρών: δεν επαρκούν τα μέσα που διαθέτουν από μόνες τους ούτε μπορεί να επιτευχθεί ανεξάρ­ τητα απ’ ό,τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο. Παρόμοια, η δικαιοσύνη, η αρχική συνθήκη για τη διαρ­ κή ειρήνη, είναι αδύνατο να επιτευχθεί και να διασφαλιστεί. Η διαστροφική «ανοικτόχητα» των κοινωνιών, που έχει επι­ βληθεί από την αρνητική παγκοσμιοποίηση, είναι από μόνη της η κύρια αιτία της αδικίας και έμμεσα των συγκρούσεων και της βίας. Όπως σημειώνει η Αρουντάτι Ρόι «όταν η ελίτ, κάπου στην κορυφή του κόσμου, επιδιώκει τα ταξίδια της σε φανταστικούς προορισμούς, οι φτωχοί παραμένουν εγκλωβισμένοι σε μια σπείρα εγκλήματος και χάους».3 Συνε­ χίζοντας επισημαίνει ότι οι πράξεις της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, μαζί με τους ποικίλους δορυφόρους της με την ανεπαρκέστατη συγκάλυψη του προσωπείου των «διεθνώνοργανισμών», όπως η ΠαγκάσμιαΤράπεζα,τοΔιε­ θνές Νομισματικό Ταμείο και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, έχουν επιφέρει ως «επικίνδυνα παραπροϊόντα» «εθνικισμό, θρησκευτικό φανατισμό, φασισμό και φυσικά τρομοκρατία - τα οποία προχωρούν χέρι χέρι με την πρόο­ δο της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης». ■τ «Οι αγορές χωρίς σύνορα» είναι μια συνταγή αδικίας και μιας νέας παγκόσμιας αταξίας, όπου η γνωστή φόρμουλα του Κλαουζεβιτς έχει αντιστραφεί έτσι ώστε να είναι η σειρά της πολιτικής να γίνει συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα. Η απορρύθμιση, που έχει αποτέλεσμά της την πλανη­ τική ανομία, και η ένοπλη βία τρέφουν και τονώνουν π μία

ΡΕΥΣΤΟ]

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

χην άλλη και αλληλοενισχύονται. Όπως προειδοποιεί μια άλλη παλιά σοφία: inter arma silent leges (όταν μιλούν ία όπλα, οι νόμοι σωπαίνουν). Προτού στείλει στρατό στο Ιράκ, ο Ντόνανλντ Ράμσφελντ δήλωσε ότι «ο πόλεμος θα κερδηθεί όταν οι Αμερικανοί αι­ σθανθούν και πάλι ασφαλείς»,4 Από τότε, αυτό το μήνυμα επαναλαμβάνεται καθημερινά από τον Τζορτζ Μπους. Ωστόσο, στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού, η αποστολή στρατού στο Ιράκ αύξησε και εξακολουθεί να αυξάνει σε υψηλότερα επίπεδα το φόβο της ανασφάλειας. Όπως έπρεπε να είναι αναμενόμενο, το αίσθημα της ασφάλειας δεν ήταν η μόνη παράπλευρη απώλεια του πολέ­ μου. Οι προσωπικές ελευθερίες και η δημοκρατία σύντομα μοιράστηκαν την ίδια μοίρα. Για να παραθέσω την προφητι­ κή προειδοποίηση του Αλεξάντερ Χάμιλτον: Τα συνακόλουθα του πολέμου, όπως η βίαιη καταστρο­ φή της ζωής και της ιδιοκτησίας, η συνεχής προσπάθεια και η ανησυχία που συνοδεύουν την κατάσταση του διαρκούς κινδύνου, θα υποχρεώσει τα έθνη που είναι προσκολλημένα στην ελευθερία να καταφύγουν για ηρε­ μία και ασφάλεια σε θεσμούς που έχουν την τάση να οδηγούν στην καταστροφή τα αστικά και πολιτικά δικαιώματά τους. Για να αισθανθούν περισσότερο ασφαλείς, γίνονται περισσότερο πρόθυμοι να διατρέξουν τον κίν­ δυνο να είναι λιγότερο ελεύθεροι.5 Σήμερα αυτή η προφητεία γίνεται αλήθεια. Απόχη στιγμή που επισκέπτεται τον ανθρώπινο κόσμο, ο

0

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

01

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

φόβος αποκτά τη δική του αναπτυξιακή λογική και δυναμι­ κή και έχει ανάγκη λιγοστής φροντίδας και ελάχιστων και­ νούργιων επενδύσεων για να διογκωθεί και να εξαπλωθεί ασταμάτητα. Όπως σημειώνει ο David L. Altheide, το πιο κρίσιμο στοιχείο δεν είναι ο φόβος του κινδύνου, αλλά σε τι μπορεί αυτός ο φόβος να εξελιχθεί, σε τι μπορεί να μετα­ σχηματιστεί.6 Η κοινωνική ζωή αλλάζει όταν οι άνθρωποι ζουν πίσω από τοίχους, μισθωμένους φύλακες, οδηγούν θωρακισμένα οχήματα, φέρουν ρόπαλα και περίστροφα και μαθαίνουν πολεμικές τέχνες. Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι δραστηριότητες επαναβεβαιώνουν και βοηθούν στην πα­ ραγωγή της αίσθησης της αταξίας που οι πράξεις μας σκο­ πεύουν να αποτρέψουν. Οι φόβοι μάς παροτρύνουν να αναλάβουμε αμυντική δράση. Μετηνανάληψήτηςπροσφέρει αμεσότητα και υλική υπόσταση στο φόβο. Οι αντιδράσεις μας είναι αυτές που άναδιαμορφώνουντα σκοτεινά προαισθήματα της καθημερι­ νότητας, δίνοντας στη λέξη «φόβος» σάρκα και οστά. Ο φόβος έχει πλέον εγκατασταθεί στο εσωτερικό, διαηοτίζοντας την καθημερινή μας ρουτίνα. Δεν χρειάζονται πλέον ερε­ θίσματα από τον εξωτερικό χώρο, στο βαθμό που οι πράξεις στις οποίες υποκινεί καθημερινά παρέχουνια κίνητρα και όλη την ενέργεια που απαιτείται για την αναπαραγωγή του. Μετα­ ξύ των μηχανισμών που ανταγωνίζονται να προσεγγίσουν το ονειρικό μοντέλο του perpetuum m obile*, πιο κοντά απ’

Αενάως κινούμενου. (Σ.τ.Μ.)

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

όλους στο να το πετύχε ι είναι η αυτό αναπαραγωγή του συμ­ φυρμού φόβου και εμπνεόμενων από φόβο πράξεων. Οι φόβοι μας παρουσιάζονται να έχουντην ικανότητα να είναι αυτοδιαιωνιζόμενοι και αυτοενισχυόμενοι. Να έχουν αποκτήσει μια εσωτερική δυναμική και να μεγαλώνουν αντλώντας πόρους αποκλειστικά από το εσωτερικό τους. Αυτή η επίφαση αυτάρκειας είναι ασφαλώς μοναχά μια ψευ­ δαίσθηση. Το ίδιο ακριβώς συνέβη με μια σειρά άλλων μη­ χανισμών που επικαλούνται το θαύμα της αυτοπροωθούμενης και αυτοτροφοδοτούμενης αέναης κίνησης. Προφα­ νώς, η κυκλική κίνηση φόβου και δράσεων που καθορίζο­ νται από φόβο δεν λειτουργεί τόσο ομαλό και δεν θα συνέ­ χιζε να επιταχύνεται εάν δεν αντλούσε συνεχώς ενέργεια από τα υπαρξιακά ρίγη. Η ύπαρξή τους δεν αποτελεί κάτι καινούργιο. Τα υπαρ­ ξιακά ρίγη έχουν συνοδεύσει τους ανθρώπους στη διάρκεια της ιστορίας τους, διότι κανένα από τα κοινωνικά πλαίσια μέσα στα οποία οι επιδιώξεις των ανθρώπων έχουν λάβει χώρα δεν έχει ποτέ προσφέρει απόλυτη προστασία και ασφάλεια απέναντι στα κτυπήματα της «μοίρας». Τα τελευ­ ταία αποκαλούνται έτσι με σκοπό να διαχωριστούν από τις αντιξοότητες που τα ανθρώπινα όντα δύνανταινα αποτρέ­ ψουν, αλλά και για να εκφραστεί όχι τόσο η ιδιαίτερη φύση αυτών των χτυπημάτων, όσο η αναγνώριση της ανθρώπινης ονικονότητος να τα προβλέψει, πόσο μάλλον να τα αποτρέ­ ψει ή να τα δαμάσει. Εξ ορισμού, «η μοίρα» χτυπά χωρίς προειδοποίηση και αδιαφορεί για το τι θα κάνουν ή δεν θα κάνουν τα θύματά της με στόχο να διαφύγουν από τα χτυ-

}

ο

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

πήματά της, Η «μοίρα» σηματοδοτεί την ανθρώπινη άγνοια καί ανημποριά και χρωστά την τρομερή και φοβερή της δύ­ ναμη στις ίδιες τις αδυναμίες των θυμάτων της, Όπως ση­ μειώνουν οι επιμελητές της Hedgehog Review οτο ειδικό τεύχος αφιερωμένο στο φόβο «εν τη απουσία υπαρξιακής παρηγοριάς» οι άνθρωποι τείνουν να συμβιβάζονται «με την ασφάλεια ή την πρόφαση ασφάλειας».7 Το έδαφος πάνω στο οποίο υποτίθεται ότι βασίζονται οι προοπτικές του βίου μας είναι σίγουρα ασταθές. Παρόμοια ασταθείς είναι οι εργασίες μας και οι εταιρείες που τις παρέ­ χουν, οι σύντροφοι και το δίκτυο φίλων, το κύρος που απο­ λαμβάνουμε στην ευρύτερη κοινωνία και η αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση που έρχονται με αυτό, Η «πρόοδος», που κάποτε συνιστούσε την πιο ακραία εκδήλωση ριζικής αισιο­ δοξίας και την υπόσχεση για καθολική και διαρκή ευτυχία, έχει κινηθεί στο αντίθετο άκρο, σε έναν ζοφερό και μοιρολα­ τρικό πόλο προνοητικότατος. Σήμερα ενέχει τη θέση της απειλής απότην αμείλικτη και αναπόδραστη αλλαγή που, αντί να εισαγάγει στην ειρήνη και την ηρεμία, δεν προμηνύει παρά τη συνεχή κρίση και ένταση και απαγορεύει ακόμα και τη στιγ­ μιαία ανάπαυλα. Η πρόοδος έχει μετατραπεί σε ένα είδος αδυσώπητου και αδιάκοπου παιχνιδιού μουσικών καρεκλών, για το οποίο μία στιγμιαία απροσεξία συνεπάγεται την ανεπίοτρεπτη ήττα και τον αμετάκλητο αποκλεισμό. Αντί των με­ γάλων προσδοκιών και των γλυκών ονείρων, η «πρόοδος» δη­ μιουργεί εφιαλτικούς συνειρμούς αϋπνίας, όπως «ότι έχω ξεμείνει πίσω», ότι έχω χάσει το τρένο ή ότι πέφτω από το πα­ ράθυρο ενός γρήγορα επιταχυνόμενου οχήματος.

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

Ανίκανοι να επιβραδύνουν το ρυθμό των αλλαγών, ένα ρυθμό που σαστίζει, πόσο μάλλον να προβλέψουν και να ελέγξουν τον προσανατολισμό τους, οι άνθρωποι εστιάζουν σε πράγματα τα οποία μπορούν ή πιστεύουν ή τους διαβεβαιώνουνότι είναι σε θέση να επηρεάσουν. Προσπαθούν να υπολογίσουν και να ελαχιστοποιήσουν τις πιθανότητες να είναι θύματα των αναρίθμητων κινδύνων που αντιμετωπί­ ζουν οι ίδιοι ή οι πιο αγαπημένοι τους ή όσοι είναι πιο κοντά τους τη συγκεκριμένη στιγμή. Κινδύνους τους οποίους υπο­ ψιάζονται ότι επιφυλάσσει ένας αδιαφανής κόσμος και ένα αβέβαιο μέλλον. Οι άνθρωποι είναι απορροφημένοι στην κατασκόπευση «των επτά συμπτωμάτων του καρκίνου» ή των «πέντε συμπτωμάτων της κατάθλιψης» ή στον εξορκισμό του φάσματος της υψηλής πίεσης, των υψηλών επιπέ­ δων χοληστερίνης, της πίεσης, του άγχους ή της βουλιμίας. Με άλλα λόγια, αναζητούν υποκατάστατα στόχων στα οποία μπορούννα ξεφορτώσουντο πλεόνασμα υπαρξιακού φόβου, ενός φόβου αποκλεισμένου από τις φυσικές διεξό­ δους του. Τέτοιοι αυτοσχέδιοι στόχοι ανευρίσκονται στις ιδιαίτερες προφυλάξεις εναντίον της εισπνοής του καπνού από τα τσιγάρα των άλλων, της λήψης λιπαρών τροφών ή των «κακών» βακτηρίων (ενώ ρουφούν μανιωδώς τα υγρά που υπόσχονται ότι περιέχουν τα «καλά» βακτήρια), της έκ­ θεσης στον ήλιο ή του σεξ χωρίς προστασία. Ό σοι από εμάς διαθέτουν τα μέσα περιχαρακώνονται ενάντια σε όλους τους ορατούς και αόρατους, παρόντες ή προβλεπόμενους, γνωστούς ή ανοίκειους, διάχυτους αλλά και πανταχού παρόντες φόβους, κρυμμένοι πίσω από τοίχους, καλύ-

Ο ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

πτονταςτις προσβάσεις στα ενδιαιτήματα μας με κάμερες, προσλαμβάνοντας ένοπλους φρουρούς, οδηγώντας θωρα­ κισμένα οχήματα (όπως τα περιώνυμα SUV), φορώντας θω­ ρακισμένα ενδύματα (όπως τα παπούτσια με μεγάλες σόλες) π μαθαίνοντας πολεμικές τέχνες. «Το πρόβλημα», για να παραθέσουμετονΟανΐά L Altheideακόμα μία φορά, «είναι ότι αυτές οι δραστηριότητες επιβεβαιώνουν και επιβοηθοΰν την παραγωγή της αίσθησης της αταξίας που οι δράσεις μας επιταχύνουν». Κάθε επιπλέον κλειδαριά στην πόρτα εισό­ δου αντιδρώντας στις αλλεπάλληλες φήμες για εγκληματίες που μοιάζουν ξένοι και φορούν κάπες γεμάτες στιλέτα, κάθε νέα αναθεώρηση της δίαιτάς μας αντιδρώντας σε έναν από τους αλλεπάλληλους «διατροφικούς πανικούς» κάνουν τον κόσμο να φαίνεται πιο επικίνδυνος και φοβερός και προκαλοΰν περισσότερες αμυντικές αντιδράσεις, οι οποίες, αλίμονο, θα προσθέσουν περισσότερη ενέργεια στηνικανότητα του φόβου να αυτοδιαιωνίζεται. Η ανασφάλεια και ο φόβος μπορούν να αποτελόσουν αντι­ κείμενο έντονης δραστηριότητας του εμπορικού κεφαλαίου, με πολλά κέρδη γι’ αυτό. Και πράγματι αυτό γίνεται. «Οι δια­ φημιστές» σχολιάζει ο Stephen «σκόπιμα εκμεταλλεύονται τους διάχυτους φόβους περί καταστροφικής τρομοκρατίας, για να αυξήσουν περαιτέρω τις πωλήσεις των υψηλά κερδοφόρων SUV».8 Αυτά τα στρατιωτικά θηρία που καταβροχθί­ ζουν βενζίνη και έχουν λανθασμένα ονομαστεί «οχήματα αθλητικής χρήσης» έχουν ήδη φτάσει το 45% των πωλήσεων αυτοκινήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες και έχουν καταγραφεί στον αστικό ημερήσιο βίο ως «αμυντικοί θάλαμοι».

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α 8 Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Τα SUVείναι: Ένα σημαίνον ασφάλειας που, όπως οι περιφραγμένες κοινότητες στις οποίες συχνά τα οδηγούν, απεικονίζο­ νται στις διαφημίσεις σαν να διαθέτουν ανοσία στην επι­ κίνδυνη και απρόβλεπτη αστική ζωή έξω [,,,], Τέτοια οχήματα φαίνεται να καταπραΰνουν τους φόβους που βιώνουν οι αστικές μεσαίες τάξεις όταν μετακινούνται -ή στέκονται στην ουρά στην κυκλοφορία- στην «πατρι­ κή» τους πόλη. Όπως το ρευστό χρήμα είναι έτοιμο για κάθε είδους επένδυ­ ση, έτσι και το κεφάλαιο του φόβου μπορεί να επιφέρει πολλά είδη κέρδους, εμπορικού ή πολιτικού. Και αυτό συμ­ βαίνει. Έτσι, είναι η προσωπική ασφάλεια που έχει καταστεί ένα κεντρικό, πιθανόν το κεντρικότερο, πλεονεκτικό στοιχείο σε όλα τα είδη στρατηγικών πωλήσεων. «Ο νόμος και η τάξη», που όλο και περισσότερο υποβαθμίζονται στην εγ­ γύηση της προσωπικής (ή πιο σωστά σωματικής) ασφάλειας, έχουν καταστεί κεντρικό, πιθανόν το κεντρικότερο, στοιχείο πωλήσεων στα πολιτικά μανιφέστα και τις προεκλογικές εκ­ στρατείες. Παράλληλα, η παράθεση απειλών εναντίον της προσωπικής ασφάλειας είναι ένα μεγάλο, ίσως το μεγαλύτε­ ρο, όπλο στον πόλεμο των δεικτών ακροαματικότητας των μέσων μαζικής επικοινωνίας, που ανανεώνουν σταθερά το κε­ φάλαιο του φόβου, προσθέτοντας κάτι παραπάνω στην επι­ τυχία τόσο τπς προώθησης των πωλήσεών του όσο και στις πολιτικές χρήσεις του. Σύμφωνα με τον Ray Surette, ο κό­ σμος, όπως απεικονίζεται στην τηλεόραση, μοιάζει με τους

Ο ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑ!

Οί

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

«πολίτες-πρόβατα» τους οποίους προστάτευε! η «αστυνομία-τσοπανό σκύλα» από τους «εγκληματίες-λύκους».9 Σήμερα οι φόβος που έτσι κι αλλιώς ήταν οικείοι σε όλες τις προηγούμενες κοινωνίες των ανθρώπων, διαθέτουν ένα θεμελιακό διακριτό χαρακτηριστικό. Αυτό είναι π αποσύν­ δεσα των δράσεων που εμπνέονται από αυτούς τους φό­ βους από τα υπαρξιακά ρίγη που τους γέννησαν. Με άλλα λόγια, η μετάθεση του φόβου, από τις σχισμές και τις ρωγ­ μές της ανθρώπινης κατάστασης όπου π «μοίρα» κυοφορεί­ ται και εκκολάπτεται, σε περιοχές του βίου οι οποίες κατά κύριο λόγο δεν σχετίζονται με την αυθεντική πηγή της αγω­ νίας. Όση προσπάθεια και εάν καταβληθεί σε αυτές τις πε­ ριοχές είναι απίθανο να αδρανοποιήσει ή να φράξει αυτή την πηγή, οπότε όσο σοβαρή και ειλικρινής και εάν είναι η προσπάθεια αποδεικνύεται ανίκανη να κατευνάσει την αγω­ νία. IT αυτόν το λόγο ο φαύλος κύκλος του φόβου και των δράσεων που εκπηγάζουν από το φόβο συνεχίζεται, χωρίς να χάνει καθόλου τη δυναμική του - δίχως ωστόσο να προ­ σεγγίζει τον προφανή στόχο του. Ας δηλώσουμε ευθαρσώς αυτό που υπονοήθηκε προη­ γουμένως. Ο φαύλος κύκλος περί ου ο λόγος έχει μετατεθεί/μεταστραφεί από την περιοχή της ασφάλειας (δηλαδή της αυτοπεποίθησης και της βεβαιότητας ή της απουσίας τους) στην περιοχή της προστασίας (δηλαδή να είσαι προστατευμένος ή εκτεθειμένος στις απειλές προς το πρόσωπό σου και τις προεκτάσεις τους). Η πρώτη περιοχή, η περιοχή της ασφάλειας, απογυμνώ­ θηκε προοδευτικά από τη θεσμοποιημένπ προστασία που

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε 8 Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

την ενίσχυε και την υποστήριζε το κράτος, και έτσι εκτέθη­ κε στις ιδιοτροπίες της αγοράς. Για τους ίδιους λόγους, έχει μετατραπεί σε πεδίο μάχης για το φαγοπότι των παγκό­ σμιων δυνάμεων πέρα από την επιρροή του πολιτικού ελέγ­ χου και έτσι, επίσης, πέρα από την ικανότητα αυτών που θί­ γονται να αντιδράσουν αποτελεσματικά και να αντισταθούν επαρκώς στα χτυπήματά τους. Οι ασφαλιστικές πολιτικές, που στην πορεία του προηγούμενου αιώνα έγιναν γνωστές συλλογικά υπό το όνομα του κοινωνικού («προνοιακού») κράτους, υιοθετήθηκαν από κοινού για την αντιμετώπιση των ατομικών κακοτυχιών. Σήμερα αποσύρονται, είτε ολο­ κληρωτικά είτε ενμέρει, και περικόπτονται κάτω από το επί­ πεδο στο οποίο είναι ικανές να στηρίξουν και να συντηρή­ σουν το αίσθημα της ασφάλειας και, συνεπώς, την αυτοπε­ ποίθηση των δρώντων υποκειμένων. Επιπλέον, αυτό που απέμεινε από τους θεσμούς που διασώζονται και ενσαρκώ­ νουν το αρχικό όραμα δεν προσφέρει πλέον καμία ελπίδα, ούτε βέβαια εμπιστοσύνη, ότι θα επιβιώσει σε περαιτέρω και επικείμενους γύρους περιστολής του. Καθώς οι άμυνες ενάντια στα υπαρξιακά ρίγη, που δημιουργήθηκαν και λειτουργούσαν υπό την εποπτεία του κράτους, προοδευτικά αποδιαρθρώνονται και οι διευθετήσεις για συλλογική αυτοάμυνα, όπως τα συνδικάτα και τα άλλα όρ­ γανα συλλογικής διαπραγμάτευσης, διαθέτουν όλο και πιο περιορισμένη εξουσία κάτω από τις πιέσεις των ανταγωνι­ στικών δυνάμεων της αγοράς, δυνάμεων που διαβρώνουν την αλληλεγγύη των αδυνάτων, τώρα επαφίεται στα άτομα να αναζητήσουν, να βρουν και να ασκήσουν ατομικές λύσεις

0

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟ!

ΤΟΥ

σε κοινωνικά παραγόμενα προβλήματα. Επιπλέον, όλες αυτές οι λύσεις γίνεται προσπάθεια να εξευρεθούν μέσω ατομικών μοναχικών δράσεων, ενώ τόσο τα εργαλεία με τα οποία είναι εξοπλισμένα τα άτομα, όσο και οι πόροι που διαθέτουν είναι σκανδαλωδώς ανεπαρκή γή αυτόν το σκοπό. Τα μηνύματα που εκπέμπονται από τους χώρους της πο­ λιτικής εξουσίας προς τους εύπορους αλλά και προς τους δύσμοιρους παρουσιάζουν την «αύξηση της ευελιξίας» ως τη μοναδική θεραπεία για την ήδη αφόρητη ανασφάλεια. Έτσι, προδιαγράφουν την προοπτική της ακόμα μεγαλύτε­ ρης αβεβαιότητας, την ακόμα μεγαλύτερη ιδιωτικοποίηση των προβλημάτων, την ακόμα περισσότερη μοναξιά και ανι­ κανότητα και σίγουρα την ακόμα μεγαλύτερη αβεβαιότητα. Η δυνατότητα της υπαρξιακής ασφάλειας βασισμένης σε συλλογικά θεμέλια αποκλείεται και έτσι δεν προσφέρεται κανένα κίνητρο για αλληλέγγυες δράσεις. Αντίθετα, ενθαρρύνονται οι ακροατές τους να εστιάσουν στην ατομική τους επιβίωση με τον τρόπο του «ο καθένας για τον εαυτό του και άσε τους άλλους να πνίγονται» - σε έναν αθεράπευτα κα­ τακερματισμένο, εξατομικευμένο και έτσι περισσότερο αβέβαιο και απρόβλεπτο κόσμο. Η υπαναχώρηση του κράτους από λειτουργίες πάνω στις οποίες βασίζονταν τα αιτήματα του για νομιμοποίηση κατά το μεγαλύτερο μέρος του προηγούμενου αιώνα ξανανοίγει διάπλατα το ζήτημα της νομιμοποίησης. Μια νέα συμφωνία πολιτών (ο «συνταγματικός πατριωτισμός», για να χρησιμο­ ποιήσω τον όρο του Χάμπερμας) δεν μπορεί προς το παρόν

ΡΕΥΣΤΟ]

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

να οικοδομηθεί με τον τρόπο που γινόταν έως πρόσφατα; μέσω της διασφάλισης της συνταγματικής προστασίας απέ­ ναντι στις ιδιοτροπίες της αγοράς, μιας αγοράς διαβόητης για τις καταστροφές που επιφέρει στην κοινωνική θέση των ατόμων και την υπονόμευση των δικαιωμάτων για κοινωνικό κύρος και προσωπική αξιοπρέπεια. Η ακεραιότητα του πο­ λιτικού σώματος στην υφιστάμενη κοινή μορφή του εθνικού κράτους είναι σε δυσχερή θέση. Έτσι, υπάρχει η επείγουσα ανάγκη και αναζητείται μια εναλλακτική μορφή νομιμοποίη­ σης του κράτους. Με βάση όσα συζητήθηκαν παραπάνω, δεν αποτελεί έκ­ πληξη ότι μια εναλλακτική μορφή νομιμοποίησης της κρατι­ κής εξουσίας και ένα άλλο πρότυπο πολιτικής προς όφελος των νομοταγών πολιτών αναζητείται σήμερα στην υπόσχεση του κράτους να προστατεύσει τους πολίτες του απέναντι στους κινδύνους για την προσωπική ασφάλεια. Το φάσμα της κοινωνικής υποβάθμισης, εναντίον του οποίου το κοι­ νωνικό κράτος ορκίστηκε να ασφαλίσει τους πολίτες, έχει αντικατασταθεί με την πολιτική φόρμουλα του «κράτους της προσωπικής ασφάλειας» από απειλές όπως ένας ασύ­ δοτος παιδεραστής, ένας κατ’ επανάληψη δολοφόνος, ένας παρενοχλητικός ζητιάνος, ένας κακοποιός, ένας κυνηγός, ένας δηλητηριαστής, ένας τρομοκράτης ή ακόμα καλύτερα από όλες αυτές τις απειλές συγκεφαλαιωμένες στη φιγούρα ενός παράνομου μετανάστη, εναντίον του οποίου το σύγ­ χρονο κράτος στις πιο πρόσφατες ενσαρκώσεις του υπό­ σχεται να υπερασπιστεί τα υποκείμενά του. Τον Οκτώβριο του 2004, το BBC2 παρουσίασε σειρά

Ο ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

8ΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

37

^οκιμαντέρ με τον τίτλο Η δύναμη των εφιαλτών. Η ανάδυση της πολιτικής του φόβου.'0 Ο Άντσμ Κούρτις, συγ­ γραφέας και παραγωγός της σειράς και από τους πιο ανα­ γνωρισμένους δημιουργούς σοβαρών τηλεοπτικών προ­ γραμμάτων στη Βρετανία, επισήμανε ότι, ενώ η παγκόσμια τρομοκρατία είναι αναμφίβολα ένας πραγματικός κίνδυνος που αναπαράγεται συνεχώς μέσα στο χερσότοπο της πα­ γκόσμιας απεραντοσύνης, π απειλή που αντιπροσωπεύει, σύμφωνα με τις επίσημες εκτιμήσεις, σε μεγάλο βαθμό «είναι μια φαντασία που έχει μεγαλοποιηθεί και παραμορ­ φωθεί από τους πολιτικούς. Πρόκειται για μια σκοτεινή ψευδαίσθηση που έχει εξαπλωθεί χωρίς να αμφισβητηθεί ^έσω των κυβερνήσεων σε ολόκληρο τον κόσμο, τις μυστι­ κές υπηρεσίες και τα διεθνή μέσα». Δεν είναι και τόσο δύ­ σκολο να ανιχνευθεί ο λόγος για την ταχεία και θεαματική καριέρα αυτής της ψευδαίσθησης. «Σε μια εποχή που όλες οι μεγάλες ιδέες έχουν χάσει την αξιοπιστία τους, ο φόβος ενός εχθρού φάντασμα είναι ό,τι απέμεινε στους πολιτικούς για να διατηρήσουν την εξουσία τους», γ Τα πολυάριθμα σημάδια της επικείμενης μεταστροφής από τη νομιμοποίηση μέσω της κρατικής εξουσίας στη νο­ μιμοποίηση μέσω του κράτους της προσωπικής προστα­ σίας μπορούσαν να εντοπιστούν πολύ πριν από την Μη Σε­ πτεμβρίου. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι άνθρωποι είχαν ανάγκη το σοκ από τους καταρρέοντες πύργους του Μανχάταν και την αναπαραγωγή σε αργή κίνηση, επανειλημμένα και για μήνες, σε εκατομμύρια τηλεοπτικές οθόνες, έτσι ώστε τα νέα να εμποτίσουν και να απορροφηθούν από τις συνειδή-

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

οβΐς. Και μέσα από αυτό το σοκ οι πολιτικοί αναδιαμόρφωσαντις λαϊκές υπαρξιακές αγωνίες σε μια νέα πολιτική φόρ­ μουλα. Ο προεδρικός αγώνας μεταξύ του ΖακΣιρόκ και του ΛιονέλΖοσπέν στη Γαλλία πήρε τη μορφή της δημόσιας δη­ μοπρασίας, με τους δύο πολιτικούς ηγέτες να ανταγωνίζο­ νται ο ένας τον άλλο σε υποσχέσεις για αυστηρότερα μέτρα στον πόλεμο εναντίον του εγκλήματος, με συνέπεια μια πιο αυστηρή και με βαρύτερες ποινές νομοθεσία και περισσό­ τερο έξυπνες και ευρηματικές τιμωρίες για τους νεαρούς ή τους ενήλικες παραβάτες, τους ξένους και τους προκαλούντες την αποξένωση «ξένους που ζουν μεταξύ μας». Όταν ο Τζορτζ Μπους χρησιμοποίησε πυγμή στον «πόλεμο ενα­ ντίον του τρόμου» στον αγώνα του για να υπερκεράσει τον πολιτικό του αντίπαλο, αλλά και ότανο βρετανός ηγέτηςτης αντιπολίτευσης προσπάθησε να κλονίσει την κυβέρνηση των «Νέων Εργατικών» εστιάζοντας στις διάχυτες υπαρξια­ κές αγωνίες που αναδύονταν από τις απορρυθμισμένες αγο­ ρές εργασίας στους κινδύνους που αντιπροσώπευαν οι Τσιγ­ γάνοι ταξιδιώτες και οι άστεγοι μετανάστες, οι σπόροι του φόβου φυτεύτηκαν σε ένα γόνιμο έδαφος που ήταν ήδη καλά προετοιμασμένο. Δεν ήταν απλή σύμπτωση το γεγονός ότι (σύμφωνα με τον Hugues Lagrange)" οι πιο θεαματικοί «πανικοί ασφάλειας» και οι δυνατότεροι συναγερμοί για την άνοδο της εγκλημα­ τικότητας έχουν λάβει χώρα από τα μέσα της δεκαετίας του i960 σε χώρες με τις λιγότερο ανεπτυγμένες κοινωνικές υπη­ ρεσίες (όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα), καθώς και στις χώρες όπου οι κοινωνικές παροχές περιορί-

Ο ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

Ο!

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

στηκαν δραστικά (όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Μεγά­ λη Βρετανία). Στις ίδιες χώρες οι κυβερνήσεις προχώρη­ σαν στην υιοθέτηση επιδεικτικά σκληρών δράσεων, οι οποίες μεταξύ άλλων εκδηλώθηκαν στη ραγδαία αύξηση ίου πληθυσμού στις φυλακές (η «υποκατάσταση του κοι­ νωνικού κράτους από το κράτος φυλακή» όπως το θέτει ο Lagrange). Καμία μελέτη μετά το 2000 δεν έχει καταδείξει ότι υπάρχει σημαντική συσχέτισα μεταξύ της αυστηρότη­ τας της ποινικής πολιτικής και του όγκου των ποινικών αδι­ κημάτων. Ωστόσο, οι περισσότερες μελέτες έχουν επιση: μάνει την έντονη αρνητική συσχέτισα μεταξύ της «αύξησης του πληθυσμού των φυλακών» αφενός και αφετέρου «της αναλογίας των κοινωνικών παροχών που είναι ανεξάρτητες από την αγορά» και του «ποσοστού του ΑΕΠ που δαπανάται για τέτοιες παροχές». Γενικότερα, η νέα εστίαση στο έγκλη­ μα και τους κινδύνους που απειλούν τη σωματική ασφάλεια των ατόμων και την περιουσία τους αποδείχθηκε ότι αναμ­ φίβολα συνδέεται με την «ατμόσφαιρα της αβεβαιότητας» και σχετίζεται απόλυτα με το ρυθμό της οικονομικής απορ­ ρύθμισης και της συνεπακόλουθης υποκατάστασης της κοι­ νωνικής αλληλεγγύης από την ατομική υπευθυνότητα. «Δεν υπάρχουν νέα τρομακτικά τέρατα. Εξάγει το δηλη­ τήριο του φόβου» παρατηρεί ο'Ανταμ Κούρτις, σχολιάζο­ ντας την αυξανόμενη έμμονη ενασχόληση με την ασφάλεια του σώματος. Ο φόβος είναι εκεί, διαποτίζονταςτπν καθη­ μερινή ύπαρξη των ανθρώπων καθώς η απορρύθμιση φτάνει βαθιά μέσα στα θεμέλια της ύπαρξης και οι αμυντικοί πύρ­ γοι της κοινωνίας των πολιτών καταρρέουν. Ο φόβος είναι

ΡΕΥΣΤΟί

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΙ Ί ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

εκεί και η άντληση από τα προφανώς ανεξάντλητα και μα~ νιωδώς αναπαραγόμενα αποθέματά του, με σκοπό την ανακατασκευή του εξανεμισμένου πολιτικού κεφαλαίου, είναι πειρασμός στον οποίο ένας πολιτικός δύσκολα μπορεί να αντισταθεί. Επιπλέον, η στρατηγική της κεφαλαιοποίησης στο φόβο είναι επίσης καλά περιχαρακωμένη, μια παράδο­ ση που σίγουρα φτάνει πίσω έως τα πρώιμα χρόνια της νεο­ φιλελεύθερης επίθεσης στο κοινωνικό κράτος. Πολύ πριν από τα γεγονότα της Μης Σεπτεμβρίου, το να ενδώσει κανείς σε αυτό τον πειρασμό -και επιπρόσθετα να αδράξει την ευκαιρία για να αντλήσει τρομερά οφέλη- ήταν μια διαδικασία ήδη καλά προβαρισμένη και ελεγμένη. Σε μια μελέτη με τον διαπεραστικό και εύστοχο τίτλο «Ο τρομο­ κράτης, φίλος της κρατικής εξουσίας»,12 ο Victor Grotowicz ανέλυσε τους τρόπους με τους οποίους η κυβέρνηση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στα τέλη της δεκαετίας του \g jo χρησιμοποίησε τις, απαράδεκτες έτσι κι αλλιώς, ενέργειες που διέπραξε η Φράξια Κόκκινος Στρα­ τός.Ένα από τα ευρήματά του ήταν ότι, ενώ το ι$γ6 μόνο το 7 % των γερμανών πολιτών θεωρούσαν την προσωπική ασφάλεια κυρίαρχο πολιτικό ζήτημα, δύο χρόνια αργότερα μια αξιοσημείωτη πλειονότητα Γερμανών τη θεωρούσε πολύ πιο σημαντική από τον αγώνα ενάντια στην ανεργία και τον πληθωρισμό. Κατά τη διάρκεια αυτών των δύο χρόνων, το έθνος παρακολουθούσε στις τηλεοράσεις του στιγμιότυ­ πα που απεικόνιζαν τα ανδραγαθήματα των αστυνομικών δυνάμεων και των μυστικών υπηρεσιών, οι οποίες αυξάνο­ νταν αριθμητικά. Επιπλέον, άκουγαντις όλο και πιο θαρρα­

0

ρΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑ!

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

λέες μειοδοτικές προσφορές των πολιτικών τους που υπό­ σχονταν να χρησιμοποιήσουν ακόμα σκληρότερα μέτρα στον ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίον των τρομοκρατών. Ο Grotowicz βρήκε επίσης ότι το φιλελεύθερο πνεύμα του γερμανικού συντάγματος με την αρχική του έμφαση στις ατομικές ελευθερίες είχε ανεπαίσθητα αντίκατασταθεί με τον κρατικό αυταρχισμό που προηγουμένως αποτελούσε αντικείμενο αποστροφής. Ο ίδιος ο Χέλμουτ Σμιτ ευχαρι­ στούσε δημόσια τους δικηγόρους επειδή απείχαν από το να εξετάσουν τη συμμόρφωση των νέων αποφάσεων της γερ­ μανικής βουλής προς το σύνταγμα. Επιπρόσθετα, η νέα νο­ μοθεσία βοήθησε κυρίως τους τρομοκράτες, ενισχύοντας τη δημόσια προβολή τους, και έτσι έμμεσα την περιωπή τους, πολύ πέρα από τα επίπεδα που θα μπορούσαν να επι­ τύχουν από μόνοι τους. Πράγματι, κοινό συμπέρασμα των μελετητών είναι ότι οι βίαιες αντιδράσεις των δυνάμεων του νόμου και της τάξης ενίσχυσαν εντυπωσιακά τη δημοτικό­ τητα των τρομοκρατών. Η προφανής λειτουργία και ο δεδηλωμένος στόχος των νέων αυστηρών και επιδεικτικά ανηλεών μέτρων ήταν η εξά­ λειψη της τρομοκρατικής απειλής. Ωστόσο, θα έπρεπε να αναλογιστούν ότι στην πραγματικότητα η προφανής λειτουρ­ γία των μέτρων ήταν δευτερευουσας σημασίας σε σχέση με την αφανή λειτουργία τους, Η τελευταία δεν ήταν άλλη από την προσπάθεια αλλαγής του πεδίου και του τρόπου δράσης της κρατικής εξουσίας από μια περιοχή που δεν μπορούσε ούτε σκόπευε να την ελέγχει αποτελεσματικά σε μία άλλη πε­ ριοχή όπου η εξουσία και η αποφασίσεικότητά της να δράσει

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

μπορούσε να τύχει θεαματικής επίδειξης και να απολαμβάνει τη σχεδόν ομόφωνη δημόσια επευφημία. Το προφανέστερο αποτέλεσμα της αντιτρομοκρατικής εκστρατείας ήταν η τα­ χεία αύξηση των επιπέδων του φόβου που διαποτίζουν το σύνολο της κοινωνίας. Αναφορικά με τους τρομοκράτες, ο διακηρυγμένος στόχος της εκστρατείας εναντίον τους τους έφερε εγγύτερα στον δικό τους στόχο -τη διάβρωση των αξιών που συντηρούν τη δημοκρατία και το σεβασμό των αν­ θρωπίνων δικαιωμάτων- σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι θα μπορούσαν να είχαν ονειρευτεί. Μπορούμε να προσθέσουμε ότι η τελική διάλυση της Φράξιας Κόκκινος Στρατός, με την εξαφάνισή της από τη ζωή της Γερμανίας, δεν ήταν αποτέλε­ σμα των κατασταλτικών δράσεων της αστυνομίας αλλά οφει­ λόταν στην αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών, που δεν ήταν πλέον γόνιμες για το τρομοκρατικό τους Weltanschauung* και τις πρακτικές που ακολουθούσαν. Ακριβώς το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για τη λυπηρή ιστο­ ρία της τρομοκρατίας στη Βόρεια Ιρλανδία. Εκεί, προφα­ νώς η τρομοκρατία διατηρούνταν ζωντανή και αναπτυσσό­ ταν σε μεγάλο βαθμό χάρη στη σκληρή στρατιωτική αντί­ δραση των Βρετανών. Η τελική κατάρρευσή της μπορεί να αποδοθεί στο ιρλανδικό οικονομικό θαύμα και σε ένα φαι­ νόμενο παρόμοιο με την «καταπόνηση των μετάλλων»**,

* Κοσμοθεωρία. (Σ .τ .Μ .) ** Η κόπωση των μετάλλων είναι το σύνολο των προοδευτικών, μόνιμων, τοπικών μετά βολών της ύλης τους που οδηγούν σε

ο

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

παρά σε κάτι που ο βρετανικός στρατός έκανε ή ήταν ικα­ νός να κάνει. Από τότε δεν έχουν αλλάξει πολλά πράγματα. Όπως δεί­ χνει η πρόσφατη εμπειρία (σύμφωνα με την ανάλυση του Μάικλ Μέγερ), η ενδημική αναποτελεσματικότητα και ο πέρα για πέρα αντιπαραγωγικός χαρακτήρας της στρατιωτι­ κής δράσης εναντίον σύγχρονων μορφών τρομοκρατίας συ­ νεχίζει να είναι ο κανόνας, «Παρά τον “πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία^ τα τελευταία δύο χρόνια [...] η Αλ Κάιντα φαίνεται ότι έχει αυξήσει την αποτελεσματικότπτά της σε σχέση με αυτή δύο χρόνια πριν από την Μη Σεπτεμβρίου».'3 Θ Άνταμ Κούρτις, που ήδη παραθέσαμε, προχωρά ένα ακόμα βήμα υποδεικνύοντας ότι π Αλ Κάιντα μόλις και υπήρχε, αποτελώντας μια ασαφή και διάχυτη ιδέα περί «της κάθαρσης ενός διεφθαρμένου κόσμου μέσω της θρησκευ­ τικής βίας», και απέκτησε ζωή ως τεχνητό προϊόν της δρά­ σης των δικηγόρων. Δεν είχε ούτε όνομα «ακόμα και στις αρχές του 200ΐ, οπότε π αμερικανική κυβέρνηση αποφάσι­ σε να καταδικάσει τον ΜπινΛάντεν εν τη απουσία του και έπρεπε να χρησιμοποιήσει τους νόμους εναντίοντης μαφίας που απαιτούσαν την ύπαρξη ενός εγκληματικού οργανι­ σμού με συγκεκριμένο όνομα». Με δεδομένη τη φύση της σύγχρονης τρομοκρατίας, η

δημιουργία ρωγμών ή πλήρη θραύση όταν το μέταλλο κατα­ πονείται με μεταβαλλόμενες δυνάμεις, ακόμα και στην περί­ πτωση που η μεγίστη τιμή τους είναι μικρότερη από τη στατι­ κή αντοχή τους {όριο θραύσης). (Σ .τ.Μ .)

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

ίδια η αντίληψη του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» είναι ανησυχητικά μία contradictio in adiecto*. Τα σύγχρο­ να όπλα, τα οποία επινοήθηκαν και εξελίχθηκαν στην εποχή της εδαφικής εισβολής και κατάκτησης, είναι απόλυτα ακατάλληλα για τον εντοπισμό, το χτύπημα και την κατα­ στροφή υπερτοπικών, χαρακτηριστικά φευγαλέων και κατεξοχήν κινητών στόχων, μικρών αποσπασμάτων ή απλώς μοναχικών ανθρώπων. Ανθρώπων που ταξιδεύουν με ελα­ φριά εξάρτυση και εξαφανίζονται από τον τόπο της επίθε­ σης γρήγορα και διακριτικά όπως έφτασαν, αφήνοντας πίσω τους λίγα ή καθόλου ίχνη. Με δεδομένη τη φύση των σύγχρονων όπλων στη διάθεση του στρατού, οι αντιδρά­ σεις σε τέτοιες τρομοκρατικές δράσεις πρέπει να φαντά­ ζουν τόσο παράξενες όσο το να ξυρίζεται κάποιος με τσε­ κούρι. Οι αντιδράσεις αυτές είναι αδέξιες, χωρίς συγκεκρι­ μένο στόχο και επηρεάζουν μια περιοχή πολύ ευρύτερη από αυτή που προσβλήθηκε από την τρομοκρατική εξοργι­ στική πράξη. Επιπλέον, προκαλούν περισσότερες «παρά­ πλευρες απώλειες» και μεγαλύτερο βαθμό «παράπλευρης ζημίας», συνεπώς ακόμα περισσότερο τρόμο απ’ ό,τι θα μπορούσαν να δημιουργήσουν οι τρομοκράτες από μόνοι τους με τα όπλα που έχουν στη διάθεσή τους. Ο «πόλεμος εναντίον της τρομοκρατίας», που κηρύχτηκε μετά την επί­ θεση στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, έχει επιφέρει πολύ περισσότερα αθώα «παράπλευρα θύματα» απ’ όσα η απο­

*

Ο ξύμω ρο σχήμα. (Σ .τ .Μ .)

Ο ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑ!

ΟΙ

ΦΟΒΟ!

ΤΟΥ

τρόπαια πράξη στην οποία αποτέλεσε αντίδραση. Αυτή η συνέπεια αποτελεί σίγουρα αναπόσπαστο μέρος του σχε~ διασμού τωντρομοκρατών και την κύρια πηγή της δύναμής τους, η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τη δύναμη των αριθ­ μών και των όπλων τους. Σε αντίθεση με τους διακηρυγμένους εχθρούς τους, οι τρομοκράτες δεν αισθάνονται περιορισμένοι από τους λιγο­ στούς πόρους που κατέχουν. Όταν επεξεργάζονται τον στρατηγικό σχεδίασμά τους και τα τακτικά σχέδιά τους, μπορούν να συμπεριλάβουν στα πλεονεκτήματά τους συ­ γκεκριμένες αντιδράσεις του «εχθρού», αναμενόμενες και καλοπροαίρετες, οι οποίες είναι δεδομένο ότι θα μεγεθύ­ νουν αξιοσημείωτα την επίδραση που σκοπεύουν να έχει η ωμή πράξη τους. Εάν ο σκοπός των τρομοκρατών είναι να διασπείρουντον τρόμο στον εχθρικό πληθυσμό, ο στρατός και η αστυνομία αυτού του πληθυσμού θα ανακαλύψουνσίγουρα ότι ο στόχος τους έχει επιτευχθεί σε πολύ μεγαλύτε­ ρο βαθμό από αυτόν που θα μπορούσαν να επιτύχουν οι ίδιοι βασιζόμενοι απλώς στις δικές τους δυνάμεις. Πράγματι, εδώ μπορούμε απλώς να επαναλάβουμε τα λόγια του Μέγερ. Συχνά, και κυρίως μετά την Μη Σεπτεμ­ βρίου, φαίνεται να «παίζουμε το παιχνίδι του ΜπινΛάντεν». Όπως ορθά επισημαίνει ο Μέγερ, πρόκειται για μοιραία και λανθασμένη πολιτική. Θα πρόσθετα ότι συμφωνώντας να παίξουμε το παιχνίδι του ΜπινΛάντεν είναι ακόμα λιγότερο συγχωρητέο, γιατί, ενώ δημόσια δικαιολογείται από την πρόθεση της εξάλειψης της τρομοκρατικής μάστιγας, φαί­ νεται ωστόσο ότι ακολουθεί εντελώς διαφορετική λογική

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ A B E B A f O T H T A Z

από αυτή που θα ενέπνεε και θα δικαιολογούσε μια τέτοια πρόθεση. Ο Μέγερ κατηγορεί τις κυβερνήσεις που χειρίζονται τον «πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας» για: την απροθυμία να σκεφτούν προσεκτικό τι υποκρύπτεται πίσω από το μίσος. Γιατί δεκάδες νέων ανθρώπων είναι έτοιμοι να ανατιναχτούν, γιατί 19 άτομα με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης ήταν έτοιμα να αυτοκαταστραφοΰν και να θανατώσουν χιλιάδες άλλους στην αεροπει­ ρατεία της IIης Σεπτεμβρίου και γιατί η αντίσταση [στο Ιράκ] μεγαλώνει παρά το γεγονός ότι οι εξεγερμένοι είναι πιθανό να σκοτωθούν. Αντί να σταθούν μία στιγμή και να αναλογι στο ύν αυτά τα ζη­ τήματα, οι κυβερνήσεις δρουν. Κατά πάσα πιθανότητα κά­ ποιες απ’ αυτές, κυρίως οι Ηνωμένες Πολιτείες, σκοπεύουν να συνεχίσουντην ίδια μέθοδο, όπως έδειξε η τοποθέτηση του Τζον Ρ. Μπόλτον ως εκπροσώπου της Αμερικής στα Ηνωμένα Έθνη, ο οποίος είχε τη φήμη αυτού που είπε ότι «τα Ηνωμένα Έθνη δεν υπάρχουν». Όπως επισήμανε ο Μορίς Ντριόν «πριν εξαπολύσει τον πόλεμο στο Ιράκ, η αμερικανική κυβέρνηση είχε μόνο τέσσερις πράκτορες [για να παράσχουν μυστικές πληροφορίες], οι οποίοι επιπρό­ σθετα ήταν διπλοί πράκτορες» ,14 Οι Αμερικανοί ξεκίνησαν τον πόλεμο με τη διαβεβαίωση ότι «τα αμερικανικά στρα­ τεύματα θα είναι καλοδεχούμενα ως απελευθερωτές, με ανοικτές αγκάλες και λουλούδια». Αλλά, παραθέτοντας μία ακόμα φορά τον Μέγερ, «ο θάνατος πάνω από ιο.οοο πολι-

j

0

ρΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

01

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ 47

των, με 20.000 τραυματίες και ακόμα μεγαλύτερες απώλειες του ιρακινου στρατού επιτείνεται ένα χρόνο μετά, εξαιτιάς της αποτυχίας να παρασχεθούν κρίσιμες δημόσιες υπηρε­ σίες [...], της τεράστιας ανεργίας και ενός άσκοπα σκληρού αμερικανικού στρατού». Το μόνο συμπέρασμα στο οποίο μπορεί να κατα λήξει κάποιος είναι ότι, ενώ η σκέψη που δεν ακολουθείται από δράση είναι αναποτελεσματική, ασυλλό­ γιστες πράξεις αποδεικνύονται το ίδιο ανίσχυρες - και αυτό επιπλέον της τεράστιας αύξησης στα επίπεδα ηθικής δια­ φθοράς και ανθρώπινου πόνου που είναι δεδομένο ότι θα προκαλέσουν. Οι τρομοκράτες δύσκολα θα αλλάξουν άποψη λόγω αυτών ή παρόμοιων χτυπημάτων. Αντίθετα, αντλούν και ανανεώνουν τη δύναμή τους από αυτήν ακριβώς την αδε­ ξιότητα και την εξαιρετικά υπερβολική ασωτία του εχθρού τους. Η υπερβολή δεν χαρακτηρίζει μόνο τις ανοικτό τρο­ μοκρατικές επιχειρήσεις. Αποτελεί επίσης εξέχον χαρακτη­ ριστικό των συναγερμών και των προειδοποιήσεων που ο αντιτρο μο κρατικός συνασπισμός απευθύνει στον ίδιο τον πληθυσμό του. Η Ντέμπορα Ορ, πριν από έναν χρόνο περί­ που, επισήμανε ότι «πολλές πτήσεις ανακαλέστηκαν, χωρίς ποτέ ωστόσο να βρεθεί ότι πράγματι απειλούνταν [...]. Τα τεθωρακισμένα και ο στρατός είχαν εγκατασταθεί έξω από τό Χίθροου, χωρίς ωστόσο, όταν τελικά αποσύρθηκαν, να έχουν βρει τίποτε απολύτως».15 Ή ας πάρουμε για παρά­ δειγμα το «εργοστάσιο κικίνης», η ανακάλυψη του οποίου ανακοινώθηκε δημόσια με ηχηρό τρόπο το 2003. Αμέσως διακήρυξαν θριαμβευτικά ότι αποτελεί «ισχυρή απόδειξη

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

για τη συνεχή τρομοκρατική απειλή», μολονότι τελικό το ερ­ γοστάσιο παραγωγής πολεμικών μικροοργανισμών στο Πόρτον Ντάουν δεν μπορούσε να αποδείξει ότι ίχνη κικίνης είχαν ανιχνευθεί ποτέ στο διαμέρισμα που διαφημιζόταν ως σημαντική τρομοκρατική βάση. Πράγματι, όπως μετέδιδε ο Ντάνκαν Κάμπελ από τα δικαστήρια όπου δικάζονταν οι υποτιθέμενοι «συνωμότες της κικίνης»,'6το μόνο αποδεικτι­ κό έγγραφο πάνω στο οποίο βασίστηκε π υπόθεση είχε ήδη αποδειχθεί σε προηγούμενη φάση ότι ήταν «ακριβές αντί­ γραφο των σελίδων μιας ιστοσελίδας στο Πόλο Άλτο της Καλιφόρνιας». Δεν μπορούσε να βρεθεί καμία σύνδεση με την Καμπούλ ή με την Αλ Κάιντα. Και το δικαστήριο αισθάνθηκε ότι έπρεπε να τους απαλλάξει από την κατηγορία. Αυτό δεν εμπόδισε τον τότε υπουργό Εσωτερικών Ντέιβιντ ψλ

Μπλάνκετ να ανακοινώσει δύο εβδομάδες μετά ότι η «Αλ Κάιντα και το διεθνές δίκτυο φαίνεται ότι υπάρχουν, και θα καταδειχθεί από τα δικαστήρια τους επόμενους μήνες ότι υπάρχουν, πραγματικά στην πόρτα μας και απειλούν τις ζωές μας». Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Κόλιν Πάουελ, με τη

lli

η$·. Μ\

σειρά του, χρησιμοποίησε το υποτιθέμενο «κύκλωμα της κι­ κίνης του Λονδίνου» ως απόδειξη ότι το «Ιράκ και ο Οσάμα Μπιν Λάντεν υποστήριζαν και διηύθυναν τρομοκρατικούς δηλητηριώδεις πυρήνες σε όλη την Ευρώπη». Γενικότερα, μολονότι με βάση τους νέους νόμους περί τρομοκρατίας είχαν συλληφθεί γύρω στα 500 άτομα μέχρι τις αρχές Φ ε­ βρουάριου του 2004> μόνο δύο είχαν καταδικαστεί. Η Ορ επισημαίνει ότι μέσα απ’ όλα αυτά τα φληναφήμα­ τα αναδεικνύεται ότι πρέπει να αποδοθεί κάποιο μερίδιο

ο

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

αξιοπιστίας στην υπόθεση ότι ισχυρότατα εμπορικά συμφέ­ ροντα έχουν υπάρξει αποφασιστικής σημασίας για την εξάπλωση του πανικού για την τρομοκρατία. Τα στοιχεία που μπορούν να δείξουν ότι μια τέτοια υπόθεση είναι βάσιμη είναι άφθονα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο «πόλεμος εναντίον της τρομοκρατίας» έχει αυξήσει σημαντικά, αντί να καταπο­ λεμήσει, την παγκόσμια διάδοση του εμπορίου μικρών όπλων. Οι συγγραφείς μιας κοινής έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας και της'Οξφαμ εκτιμούν όχι τα μικρά όπλα, που είναι «τα αληθινά όπλα μαζικής καταστροφής», σκοτώνουν μισό εκατομμύριο άτομα κάθε χρόνο,'7 Επίσης, έχουν τεκ­ μηριωθεί πλήρως τα κέρδη που έχουν οι αμερικανοί παρα­ γωγοί και έμποροί, εκμεταλλευόμενοι το φόβο του κόσμου, από τις πωλήσεις «για είδη και μηχανισμούς αυτοάμυνας». Με τη σειρά τους, αυτές οι φοβίες ενισχύονται και μεγαλο­ ποιούνται από το γεγονός ότι τέτοια είδη και μηχανισμοί είναι πανταχού παρόντα και ιδιαίτερα εμφανή. Εντούτοις, πρέπει να επαναλάβουμε ότι μέχρι τώρα το βασικό και πιο μαζικά παραγόμενο προϊόν του πολέμου ενάντια στην τρο­ μοκρατία, που κατηγορήθηκε ότι σπέρνει το φόβο, είναι ο ίδιος ο φόβος. Ένα άλλο ιδιαίτερα εμφανές προϊόν αυτού του πολέμου είναι οι εκτεταμένοι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στις προ­ σωπικές ελευθερίες - κάποιοι από αυτούς ανήκουστοι από την εποχή ακόμη της Μάγκνα Κάρτα. Ο Conor Gearty, κα­ θηγητής του Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο London School of Economics, αναφέρει έναν μακρύ κατάλογο από νόμους οι οποίοι περιορίζουν τις ανθρώπινες ελευθερίες

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

που ήδη έχουν περάσει στη Βρετανία κάτω από τη λεζάντα της «αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας»18. Συμφωνώντας με πολλούς άλλους ανήσυχους σχολιαστές, επισημαίνει ότι με κανέναν τρόπο δεν είναι σίγουρο ότι οι «προσωπικές ελευ­ θερίες μας θα είναι ακόμη εκεί όταν θελήσουμε να τις μετα­ φέρουμε στα παιδιά μας». Η βρετανική δικαιοσύνη μέχρι σήμερα έχει συμμορφωθεί μετην κυβερνητική πολιτική στο ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση στην καταστολή» και έτσι, όπως συμπεραίνει ο Gearty, «μόνο οι φιλελεύθεροι ιδεαλιστές και άλλοι παρόμοια εύπιστοι αισιόδοξοι μπορεί να «προσδοκούν ότι ο κλάδος της δικαιοσύνης θα οδηγήσει την κοινωνία» στην υπεράσπιση των πολιτικών ελευθεριών σε αυτή την «περίοδο κρίσης». Οι ιστορίες γύρω από τα δυσοίωνα «ανδραγαθήματα» στο στρατόπεδο του Γκουαντάναμο ή στη φυλακή του Αμπού Γράιμπ, ιδρύματα απαγορευμένα όχι μόνο στους επισκέπτες αλλά και σε κάθε εθνικό ή διεθνή νόμο, και γύρω από τη σταδιακή αλλά αμείλικτη κάθοδο στην απανθρωπιά των αντρών και των γυναικών που ορίστηκαν για να διαπράττουνή να επιτηρούν αυτή την παρανομία έχουν δημοσιευτεί στον Τύπο εκτενώς και έτσι δεν χρειάζεται να τις επαναλά­ βουμε. Ωστόσο, αυτό που σκεφτόμαστε λιγότερο συχνά και αυτό που ακούμε σπάνια είναι ότι οι δαίμονες που ανα­ δύθηκαν σε εκείνα τα απόμακρα μέρη μπορεί απλώς να αποτελούν ένα ακραίο, ριζοσπαστικό και θρασύ, άγριο και παράτολμο είδος μιας ευρύτερης οικογένειας Λεμουρίων που στοιχειώνουν τις σοφίτες και τα κελάρια των σπιτιών μας εδώ - σε έναν κόσμο όπου ελάχιστοι άνθρωποι συνεχί­

ο

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑΙ

ΟΙ

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

ζουν να πιστεύουν ότι το να αλλάξουν τη ζωή των άλλων έχει κάποια συνάφεια με τη δική τους ζωή. Σε έναν κόσμο, με άλλα λόγια, όπου το κάθε άτομο αφήνεται στον εαυτό του, ενώ τα περισσότερα άτομα είναι τα εργαλεία για την προα­ γωγή του άλλου. Η μοναχική ζωή τέτοιων ατόμων μπορεί να είναι χαρωπή και ίσως γεμάτη δραστηριότητες, ωστόσο θεωρείται δεδο­ μένο ότι θα είναι επικίνδυνη και γεμάτη φόβο. Σε έναν τέ­ τοιο κόσμο δεν έχουν απομείνει πολλά θεμέλια πάνω στα οποία τα άτομα που πασχίζουν να μπορούν να οικοδομή­ σουν ελπίδες διάσωσης. Ούτε υπάρχουν σταθερά σημεία στα οποία μπορούν να βασιστούν σε περίπτωση προσωπι­ κής αποτυχίας. Οι ανθρώπινοι δεσμοί είναι βολικά χαλαροί, αλλά για τον ίδιο λόγο τρομακτικά αναξιόπιστοι. Η αλληλεγ­ γύη είναι τόσο δύσκολο να εφαρμοστεί στην πράξη όσο το να απολαύσει κανείς τα οφέλη της, ενώ οι ηθικές αρετές της γίνονται ακόμα λιγότερο κατανοητές. Ο νέος ατομικισμός, οι ανθρώπινοι δεσμοί που εξαφανί­ ζονται και ο μαρασμός της αλληλεγγύης αποτελούν τη μία πλευρά ενός νομίσματος του οποίου η άλλη πλευρά παρου­ σιάζει το ομιχλώδες περίγραμμα της «αρνητικής παγκοσμιο­ ποίησης». Στην παρούσα, τελείως αρνητική μορφή της, η παγκοσμιοποίηση είναι μια αρπακτική διαδικασία που τρέ­ φεται από τη δύναμη την οποία απομυζά από τα σώματα των εθνικών κρατών και των υποκειμένων τους. Για να παρα­ θέσω μία ακόμα φορά τονΑταλί, τα έθνη οργανωμένα σε κράτη «χάνουν την επιρροή τους στη γενική κατεύθυνση των πραγμάτων και στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

εκχωρούν όλα τα μέσα που έχουν ανάγκη για να προσδώσουν μια συγκεκριμένη κατεύθυνση στο πεπρωμένο τους και να αντισταθούν στις πολυάριθμες μορφές που οι φόβοι τους λαμβάνουν». Η κοινωνία δεν προστατεύεται πλέον από το κράτος ή τουλάχιστον είναι απίθανο να εμπιστευτεί την προστασία που της προσφέρεται. Τώρα είναι εκτεθειμένη στην αρπακτικότητα δυνάμεων που δεν ελέγχει και πλέον δεν ελπίζει ούτε σκοπεύει να ανακαταλάβει ή να υποτάξει. Αυτός είναι ο πρωταρχικός λόγος για τον οποίο οι κυβερνήσεις των κρα­ τών, μέρα μπαίνει μέρα βγαίνει, πασχίζουν να αντεπεξέλθουν στις περιστασιακές καταιγίδες παραπαίοντας από τη μία αυτοσχέδια εκστρατεία διαχείρισης κρίσης στην άλλη και από τη μία σειρά μέτρων έκτακτης ανάγκης στην άλλη. Το μόνο που ονειρεύονται είναι να παραμείνουν στην εξου­ σία μετά τις επόμενες εκλογές. Ειδάλλως στερούνται μα­ κροπρόθεσμων προγραμμάτων π φιλοδοξιών, πόσο μάλλον οραμάτων για μια ριζοσπαστικά επίλυση των προβλημάτων που επανεμφανίζονται. «Ανοικτό» και ολοένα και περισσό­ τερο ευάλωτο, τόσο προς το εσωτερικό όσο και προς τα έξω, το εθνικό κράτος χάνει τη δύναμή του, που τώρα διαχέεται στον διεθνή χώρο. Χάνει την πολιτική ικανότητα και τη δεξιοσύνη του, που όλο και περισσότερο υποβαθμίζο­ νται πλέον στη σφαίρα της ατομικής «βιοπολιτικής» και «αποκεντρώνονται» στα άτομα, άντρες ή γυναίκες. Αυτό που παραμένει υπό την ευθύνη του κράτους και των οργά­ νων του σε ισχύ και δυνατότητες πολιτικής σταδιακά περιο­ ρίζεται σε ένα πεδίο που πιθανόν είναι αρκετό για να αποτε-

!

; ο

ΡΕΥΣΤΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ

ΒΙΟΣ

ΚΑ!

01

ΦΟΒΟΙ

ΤΟΥ

S3

λέσει αρμοδιότητα ενός μεγάλου μεγέθους αστυνομικού τμήματος. Το περιορισμένο κρότος δύσκολα μπορεί να χει­ ριστεί να είναι κάτι άλλο πέρα από το κρότος της προσωπι­ κής προστασίας, Η εξουσία και η πολιτική ξεφεύγουν πλέον από την κοινω­ νία, η οποία έχει ανοίξει διάπλατα μέσα από τη βία τωνδυνάμεων της παγκοσμιοποίησης, και κινούνται σε αντίθετες κα­ τευθύνσεις, Το πρόβλημα και το επιβλητικό έργο που πιθα­ νότατα θα αντιμετωπίσει ο παρών αιώνας ως την κορυφαία πρόκληση είναι να φέρει την εξουσία και την πολιτική ξανά μαζί. Η επανένωση των χωρισμένων συντρόφων μέσα στην εστία του εθνικού κράτους είναι ίσως η λιγότερο ελπιδοφόρα από τις πιθανές απαντήσεις σε αυτή την πρόκληση. Σε έναν αρνητικά παγκοσμιοποιημένο πλανήτη τα πιο θεμελιακά προβλήματα, τα μεταπροβλήματα που θέτουν τις συνθήκες για την αντιμετώπιση όλων των άλλων προβλη­ μάτων, είναι παγκόσμια, και όντας τέτοια δεν αποδέχονται τοπικές λύσεις. Δεν υπάρχουν, ούτε είναι δυνατό να υπάρ­ ξουν, τοπικές λύσεις σε προβλήματα τα οποία προκαλούνται και ενισχύονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Η επανένωση της εξουσίας μετηνπολιτική μπορεί να επιτευχθεί, εάν αυτό είναι εφικτό, σε πλανητικό επίπεδο. Όπως το θέτει οδυνηρά ο Μπέντζαμιν Μπάρμπερ, «κανένα παιδί στην Αμερική δεν μπορεί να αισθάνεται ασφαλές στο κρεβάτι του, εάν στο Καρότσι ή στη Βαγδάτη τα παιδιά δεν νιώθουν ασφαλή στα δικά τους. Οι Ευρωπαίοι δεν θα κομπάζουν για πολύ για τις ελευθερίες τους, εόνοι άνθρωποι σε άλλα μέρη του κόσμου παραμένουν στερημένοι και ταπεινωμένοι»,19 Πλέον, η δη-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

54 (

μοκρατία και η ελευθερία δεν μπορούν να είναι απόλυτα και αληθινά ασφαλείς σε μία μόνο χώρα ή ακόμα και σε μία ομάδα χωρών. Η υπεράσπισή τους σε έναν κόσμο που διαποτίζεται από την αδικία και κατοικείχαι από δισεκατομμύ­ ρια ανθρώπους στους οποίους αρνούνται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια μοιραία θα διαφθείρει τις ίδιες τις αξίες που προορίζονται να υπερασπίσουν. Το μέλλοντας δημοκρα­ τίας και της ελευθερίας μπορεί να καταστεί ασφαλές μόνο σε πλανητικό επίπεδο. Ο φόβος είναι πραγματικά ο πιο απειλητικός από τους δαίμονες που φωλιάζουν στις ανοικτές κοινωνίες της εποχής μας. Ωστόσο, η ανασφάλεια του παρόντος και η αβεβαιότη­ τα για το μέλλον είναι αυτά που επωάζουν και εκτρέφουν τον πιο τρομακτικό και αφόρητο φόβο μας. Η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα, με τη σειρά τους, γεννιούνται από την αίσθη­ ση της ανημποριάς. Φαίνεται ότι δεν έχουμε πλέον τον έλεγ­ χο, είτε κατά μόνος είτε κάποιοι από εμάς είτε συλλογικά, και, γεγονός που δυσχεραίνει τα πράγματα, μας λείπουν τα εργαλεία που θα επιτρέψουν στην πολιτική να εξυψωθεί στο επίπεδο στο οποίο η εξουσία έχει ήδη εγκατασταθεί. Εάν συνέβαινε αυτό, θα μας δινόταν η δυνατότητα να επανακτή­ σουμε και να ξανακερδίσουμε τον έλεγχο πάνω στις δυνά­ μεις που διαμορφώνουν την κοινή μας κατάσταση, ενώ θέ­ τουμε το εύρος των δυνατοτήτων μας και τα όρια της ελευ­ θερίας μας για να επιλέγουμε. Ο έλεγχος αυτός έχει τώρα γλι­ στρήσει από τα χέρια μας ή τον έχουν αρπάξει. Ο δαίμονας του φόβου θα εξορκιστεί μόνο όταν βρούμε, ή για την ακρί­ βεια διαμορφώσουμε, τέτοια εργαλεία.

21

Η Α ν θ ρ π π ο τη τα σε Κ ίνηση

ΠΡΙΝ Α Π Ο ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ η Ρόζα Λούξεμπουργκ υπέδειξε ότι

μολονότι ο καπιταλισμός «χρειάζεται μη καπιταλιστικές ορ­ γανώσεις ως το πλαίσιο για την ανάπτυξή του» «προχωρά αφομοιώνοντας τις ίδιες τις συνθήκες που από μόνες μπο­ ρούν να διασφαλίσουν την ίδια του την ύπαρξη».20 Οι μη κα­ πιταλιστικές οργανώσεις παρέχουν γόνιμο έδαφος για τον κα: πιταλισμό. Το κεφάλαιο τρέφεται στα ερείπια τέτοιων οργα­ νώσεων και, μολονότι αυτό το μη καπιταλιστικό περιβάλλον είναι απαραίτητο για τη συσσώρευση, η τελευταία προχωρό εντούτοις εις βάρος αυτού του μέσου, κατατρώγονχάς το. Το εγγενές παράδοξο του καπιταλισμού και μακροπρό­ θεσμα η εξαφάνισή του: ο καπιταλισμός είναι σαν το φίδι που τρέφεται δαγκώνοντας την ίδια την ουρά του. Εναλλα­ κτικά, χρησιμοποιώντας όρους άγνωστους στη Ρόζα Λούξεμπουργκ, αφού τους εφεύραμε μόλις την τελευταία ή τις δύο τελευταίες δεκαετίες, μια εποχή όπου η απόσταση με­ ταξύ ουράς και στομαχιού ελαττωνόταν γρήγορα και η δια­ φορά μεταξύ «αυτού που τρώει» και του «φαγωμένου» γι­ νόταν όλο και πιο δυσδιάκριτη, μπορούμε να πούμε το εξής: Ο καπιταλισμός αντλεί την ενέργεια που του δίνει ζωή από «την εκποίηση περιουσιακών στοιχείων», μια πρακτική που πρόσφατα ήρθε στο φως μέσω των συχνών προσπαθειών

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

«επιθετικών συγχωνεύσεων», μια πρακτική που χρειάζεται όλο και περισσότερα καινούργια περιουσιακά στοιχεία να εκποιηθούν, όμως αργά ή γρήγορα, από τη στιγμή που θα εφαρμοστεί σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι σίγουρο ότι οι πόροι θα εξαντληθούν ή θα περιοριστούν κάτω από το ανα­ γκαίο για τη συντήρησή της επίπεδο. «Περιουσιακό στοι­ χεία» που «εκποιούνται» είναι το αποτέλεσμα της εργασίας άλλων παραγωγών, αλλά, καθώς αυτοί οι παραγωγοί απο­ στερούνται τα περιουσιακό τους στοιχεία και έτσι σταδιακό αλλά αμείλικτα εξαφανίζονται, είναι σίγουρο ότι θα φτά­ σουμε σε ένα σημείο όπου δεν θα υπάρχουν άλλα περιου­ σιακό στοιχεία για «εκποίηση». Με άλλα λόγια, η Λούξεμπουργκ προέβλεψε έναν καπι­ ταλισμό που πεθαίνει από έλλειψη τροφής.Έναν καπιταλι­ σμό που λιμοκτονεί επειδή έχει καταφόει ακόμα και το τε­ λευταίο λιβάδι «ετερότητας» στο οποίο έβοσκε. Όμως, εκατό χρόνια αργότερα φαίνεται ότι ένα μοιραίο, πιθανόν το πιο μοιραίο, αποτέλεσμα του παγκόσμιου θριάμβου της νεωτερικότητας είναι η οξεία κρίση της βιομηχανίας αποκο­ μιδής των «ανθρώπινων αποβλήτων». Και αυτό συμβαίνει γιατί κάθε νέο προκεχωρημένο φυλάκιο που κατακτούν οι καπιταλιστικές αγορές προσθέτει νέες χιλιάδες ή εκατομμύ­ ρια στη μάζα των αντρών και των γυναικών που αποστερή­ θηκαν τη γη τους, τα εργαστήριό τους και τα κοινωνικό δί­ κτυα ασφαλείας. Ο Τζέρεμι Σίμπρουκ περιγράφει με ζωντάνια τα δεινό των σημερινών παγκόσμιων φτωχών, που εκδιώκονται από τη γη τους και αναγκάζονται να αναζητήσουν την επιβίωση

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

57 στις

ταχέως διογκούμενες φτωχογειτονιές της κοντινότερης

μεγαλούπολης: Η παγκόσμια φτώχεια βρίσκεται εν πτήσει.Όχι γιατί εκ­ διώκεται από τον πλούτο, αλλά γιατί έχει εκδιωχθεί από μια εξαντλημένη και μετασχηματισμένη ενδοχώρα [...]. Η γη που όργωναν, εθισμένη στα λιπάσματα και τα ζιζανιοκτόνα, δεν αποδίδει πλέον πλεόνασμα για να πουλη­ θεί στην αγορά. Το νερό είναι μολυσμένο, τα αρδευτικά κανάλια έχουν γεμίσει λάσπη, οι πηγές του νερού είναι μολυσμένες και μη πόσιμες

Η γη έχει κατασχεθεί

από την κυβέρνηση για να δημιουργηθούν παραλιακά θέρετρα, γήπεδα γκολφ ή υπόκειται στην πίεση των διαρθρωτικών προγραμμάτων προσαρμογής για να εξαγάγει περισσότερα γεωργικά προϊόντα [...]. Τα σχολικά κτίρια δεν επισκευάζονται. Τα Κέντρα Υγείας έκλεισαν. Τα δάση, από τα οποία οι άνθρωποι πάντοτε συγκέντρω­ ναν καύσιμη ύλη, φρούτα και μπαμπού για την επισκευή των σπιτιών, έχουν καταστεί απαγορευμένες ζώνες, περιφρουρούμενες από άντρες στην υπηρεσία κάποιας ιδιωτικής ημιστρατιωτικής εταιρείας.21 Ο αριθμός των ανθρώπων τους οποίους ο παγκόσμιος θρίαμβος του καπιταλισμού καθιστά περιττούς αυξάνεται ασταμάτητα και σήμερα κοντεύει να ξεπεράσει την ικανό­ τητα διαχείρισης του πλανήτη. Είναι πολύ πιθανή π εκδοχή π καπιταλιστική νεωτερικότητα (ή ο σύγχρονος καπιταλι­ σμός) να πνιγεί στα ίδια τα απόβλητα που παράγει, τα οποία ούτε μπορεί να τα αφομοιώσει και πάλι ή να τα εξαφανίσει

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

ούτε να τα καταστήσει μη τοξικά, Υπάρχουν πολυάριθμα σημάδια απάτη ραγδαία αύξησητηςτοξικότηταςτωνταχεως συσσωρευμένων αποβλήτων. Ενώ οι δυσοίωνες συνέπειες των βιομηχανικών και οικια­ κών αποβλήτων για την οικολογική ισορροπία και την ικανό­ τητα αυτοαναπαραγωγήςτης ζωής στον πλανήτη έχουν κατα­ στεί ζητήματα ανησυχίας εδώ και αρκετό καιρό (μολονότι οι συζητήσεις έχουν ακολουθηθεί από ελάχιστη δράση), δεν έχουμε κατορθώσει ακόμη ούτε καν να αρχίσουμε να βλέ­ πουμε ή να αντιλαμβανόμαστε τις μακροπρόθεσμες συνέ­ πειες από τις αυξανόμενες μάζες των ανθρώπινων αποβλή­ των στ\ς πολιτικές και κοινωνικές ισορροπίες της συνύπαρξης των ανθρώπων σε πλανητικό επίπεδο. Όμως είναι πια καιρός να ξεκινήσουμε. Σε μια ουσιαστικά καινοφανή κατάσταση όπως η δική μας ούτε π εξέταση του καταλόγου των συνήθων υπόπτων ούτε η καταφυγή στα εθιμικά μέσα αντιμετώπισής τους θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για να κατανοήσουμε τι συμ­ βαίνει, Και αυτό που συμβαίνει επηρεάζει στον ίδιο βαθμό, αν και με διαφορετικούς τρόπους, κάθε κάτοικο του πλανήτη. Η νέα «πληρότητα του πλανήτη» -η παγκόσμια διάστα­ ση των οικονομικών αγορών, των αγορών εμπορευμάτων και εργασίας, του εκσυγχρονισμού όπως διαμορφώθηκε από το κεφάλαιο, καθώς και του σύγχρονου τρόπου ζωής- έχει δύο άμεσες συνέπειες. Η πρώτη συνέπεια είναι η παρακώλυση των διεξόδων που κατά το παρελθόν επέτρεπαν την τακτική και έγκαιρη αποστράγγιση και εκκαθάριση των σχετικά λίγων εκσυγχρο­ νισμένων και εκσυγχρονιζόμενων θυλάκων του πλανήτη από

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

59

to «ανθρώπινο πλεόνασμα», το οποίο ήταν δεδομένο ότι θα παράξει ο σύγχρονος τρόπος ζωής σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα. Το πλεόνασμα αυτό αποτελούνταν από τον περίσ­ σιο, υπεράριθμο και περιττό πληθυσμό - τους παραπανίσιους που απορρίφθηκαν από την αγορά εργασίας και τα απόβλητα της στοχευμένης στην αγορά οικονομίας, που ξε­ περνούν την ικανότητα των μηχανισμών ανακύκλωσης. Από τη στιγμή που ο σύγχρονος τρόπος ζωής είχε επεκταθεί (ή είχε με τη βία επεκταθεί) για να συμπεριλάβει το σύνολο του πλανήτη, με συνέπεια να πάψει να αποτελεί το προνό­ μιο ενός περιορισμένου αριθμού επιλεγμένων κρατών, το «κενό» ή «τα έρημα εδάφη» (για την ακρίβεια τα εδάφη που λόγω της παγκόσμιας ανισότητας στην κατανομή εξουσίας μπορούσαν να θεωρηθούν κενά ή / και χωρίς αφεντικά από τον τομέα του πλανήτη που ήταν ήδη «σύγχρονος»), έχο­ ντας υπηρετήσει για πολλούς αιώνες ως π πρωταρχική διέ­ ξοδος (κύρια χωματερή) για τη διάθεση των ανθρώπινων αποβλήτων, έγιναν ελάχιστα και είναι έτοιμα να εξαφανι­ στούν εντελώς. Αναφορικά με τους «περιττούς ανθρώπους» που σήμερα παράγοντα! σε μαζική κλίμακα στις περιοχές που μόλις πρόσφατα έχουν σαλτάρει κάτω από τον οδο­ στρωτήρα της νεωτερικότητας, τέτοιες διέξοδοι δεν ήταν ποτέ διαθέσιμες. Δεν υπήρχε η ανάγκη γι’ αυτές στις αποκαλούμενες «προνεωτερικές» κοινωνίες, οι οποίες ήταν αθώες από το πρόβλημα του απόβλητου, είτε ανθρώπινου είτε μη ανθρώπινου. Κάτω από τη συνέπεια αυτής της διπλής διαδικασίας -δηλαδή του φραξίματος των παλιών διεξόδων και της

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

6ο

απουσίας πρόβλεψης νέων εξωτερικών διεξόδων για τη διά­ θεση των ανθρώπινων αποβλήτων- τόσο οι «παλιοί “σύγ­ χρονοι”», όσο και οι νεοεισερχόμενοι στη νεωτερικότητα στρέφουν την κοφτερή πλευρό των πολιτικών του αποκλει­ σμού όλο και περισσότερο ενάντια στους ίδιους. Δεν υπάρ­ χει πλέον καμία προσδοκία, γιατί η «διαφορά» που είχε αντι­ μετωπιστεί/παραχθεί στην πορεία της παγκόσμιας εξάπλωσπς του σύγχρονου τρόπου ζωής έχει πλέον έρθει στη φωλιά της για να κουρνιάσει. Αυτή η διαφορά αρκετούς αιώ­ νες αντιμετωπιζότανως ενοχλητικό αλλά προσωρινό και θε­ ραπεύσιμο ερέθισμα, που ήταν δυνατό να το χειριστεί κα­ νείς, λίγο πολύ αποτελεσματικά, με τη βοήθεια στρατηγι­ κών «ανθρωποφαγίας» ή «ανθρωπέμεσης»* (οι όροι είναι του Κλοντ Λεβί-Στρος). Όμως στο σπίτι τα συνήθη τεχνά­ σματα που δοκιμάστηκαν και ελέγχθηκαν σε μακρινούς τό­ πους δεν γίνεται να εφαρμοστούν και όλες οι προσπάθειες για κάτι τέτοιο ενέχουν ανεξέλεγκτους, απροσδόκητους και τρομακτικούς κινδύνους. Ο Κλίφορντ Γκιρτζ εξαπολύει δριμεία κριτική στη σημε­ ρινή επιλογή μεταξύ των εναλλακτικών λύσεωντης «εφαρμο­ γής δύναμης για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης στις αξίες αυτών που κατέχουν την εξουσία» και της «κενής περιεχομέ­ νου ανοχής που, μην εμπλέκοντας τίποτε, δεν αλλάζει τίπο­ τε».22 Όπως παρατηρεί, η δύναμη μέσω της οποίας επιβάλ-

Ο ι δυτικές κοινωνίες είναι κοινωνίες που «εμ ο ΰ ν »χο υ ς διαφ ο­ ρετικούς, τους παρεκκλίνοντες. (Σ .τ .Μ .)

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

Αεται η συμμόρφωση δεν είναι πλέον διαθέσιμη, ενώ η «ανοχή» έχει πάψει να συνιστά υψιτενή χειρονομία με την οποία τα ανώτερα στρώματα και οι ισχυροί μπορούν να κα­ τευνάσουν τόσο τη δική τους αμηχανία, όσο και την προ­ σβολή που ένιωσαν αυτοί που αισθόνθπκαν πατρονόρισμα και προσβολή από την υποτιθέμενη καλοσύνη τους. Στους καιρούς μας, επισημαίνει ο Γκιρτζ, «τα ηθικό ζητήματα που προκύπτουν από την πολιτιστική ποικιλία [...] που συνήθιζαν να αναδύονται [...] κυρίως μεταξύ κοινωνιών

τώρα όλο

και πιο πολύ αναδύονται μέσα σε αυτές. Τα κοινωνικό και τα πολιτιστικά όρια συμπίπτουν όλο και περισσότερο». Ο καιρός που η αμερικανική πόλη ήταντο κύριο μοντέλο του πολιτιστικού κατακερματισμού και της εθνικής ατα­ ξίας έχει περάσει για τα καλά.Το Παρίσι των nos ancetres les gaulois* τείνει να γίνει τόσο πολύγλωσσο και πολύ­ χρωμο, όσο το Μανχάταν, και μάλιστα το Παρίσι μπορεί να έχει βορειοαφρικανό δήμαρχο (ή έτσι τέλος πάντων φοβούνται πολλοί gaulois) πριν η Νέα Υόρκη να έχει Λα­ τινοαμερικανό [...]. Ο κόσμος σε κάθε τοπικό σημείο τείνει να μοιάζει περισσότερο με κουβετιανό παζάρι παρά με αγγλική λέσχη κυρίων [...]. Les milieux είναι όλοι mixces* **, Δεν δημιουργούν Umwelte***, όπως συνήθι­ ζαν στο παρελθόν.

# Τω ν γόλλων προγόνων μας, (Σ .τ ,Μ .) ** Ό λ ο ι οι κοινωνικοί περίγυροι είναι μεικτοί. (Σ .τ .Μ .) ***Περι[3άλλοντα, περιβόλλοντες κόσμους. (Σ .τ .Μ .)

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Το πληθυσμιακό πλεόνασμα (οι άνθρωποι που δεν μπορούν να αφομοιωθούν ξανά σε δομές «κανονικής» ζωής και να αναδιαμορφωθούν στην κατηγορία των «χρήσιμων» μελών της κοινωνίας) μπορεί να απομακρυνθεί και να μεταφερθεί πέρα από τα όρια του περίφρακτου χώρου εντός του οποίου επιδιώκονται η οικονομική και π κοινωνική ισορροπία.Όσοι άνθρωποι ξεφεύγουν από αυτή τη μεταφορά και παραμέ­ νουν μέσα στον περίφρακτο χώρο, ακόμα και εάν σε λίγο κα­ ταστούν περιττοί, έχουν μαρκαριστεί για «ανακύκλωση» ή «αποκατάσταση». Βρίσκονται «έξω» προσωρινά, η κατάστα­ ση αποκλεισμού που βιώνουν είναι μια ανωμαλία η οποία αξιώνει θεραπεία και κινητοποιεί θεραπευτική αγωγή. Καθί­ σταται σαφές ότι πρέπει να τους βοηθήσουν να «γυρίσουν μέσα» το συντομότερο δυνατόν. Είναι ο «εφεδρικός στρα­ τός εργασίας» και πρέπει να τεθούν και να διατηρηθούν σε αξιοπρεπή φόρμα που με την πρώτπ ευκαιρία θα τους επι­ τρέψει να επιστρέφουν στην ενεργό υπηρεσία. Όλα αυτά ωστόσο αλλάζουν από τη στιγμή που τα κανά­ λια για την αποστράγγιση της ανθρώπινης περίσσειας έχουν φράξει. Όσο περισσότερο ο «περιττός» πληθυσμός παρα­ μένει στο εσωτερικό του περίφρακτου χώρου και συγχρωτί­ ζεται με τους υπόλοιπους «χρήσιμους» και «νόμιμους», τόσο περισσότερο χάνουν την καθησυχαστική τους σαφή­ νεια οι γραμμές που διαχωρίζουν το «κανονικό» από το «ανώμαλο», όπου ανώμαλο δεν είναι παρά η προσωρινή πρόκληση αναπηρίας πριν από τηντελική κατάταξη στην κα­ τηγορία του απόβλητου. Με τη σειρά της η κατάταξη στην κατηγορία του απόβλητου, αντί να παραμένει μια αθλιότη­

j

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

63

τα περιορισμένη σε ένα σχετικά μικρό μέρος του πληθυ­ σμού, όπως τη θεωρούσαν παλιότερα, σήμερα γίνεται δυ­ νητική προοπτική για τον καθένα. Αποτελεί τον έναν από τους δύο πόλους μεταξύ των οποίων η παρούσα και μέλλουσα κοινωνική θέση του καθενός ταλαντεύεται. Τα συνή­ θη εργαλεία και τεχνάσματα παρεμβάσεων που είχαν δια­ μορφωθεί για την αντιμετώπιση μιας ανωμαλίας που θεω­ ρείται προσωρινή και επηρεάζουσα μια μειονότητα δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσουν το «πρόβλημα του από­ βλητου» σε αυτή την καινούργια μορφή. Επιπλέον, δεν είναι ιδιαίτερα επαρκή γι’ αυτόν το σκοπό. Μολονότι τρομακτικά, όλα αυτά και άλλα παρόμοια πισωγυρίσματα και αδιέξοδα τείνουν να αποκτούν μεγάλες διαστάσεις και να καθίστανται πιο έντονα σε εκείνες τις πε­ ριοχές του πλανήτη που πρόσφατα άρχισαν να αντιμετωπί­ ζουν το φαινόμενο του «πλεονασματικού πληθυσμού». Παλιότερα, τέτοια φαινόμενα ήταν άγνωστα σε αυτούς. Έτσι, μόλις πρόσφατα αντιμετώπισαν το πρόβλημα της διάθεσης των αποβλήτων. «Πρόσφατα» σε αυτή την περί­ πτωση σημαίνει καθυστερημένα, σε μια στιγμή που ο πλα­ νήτης είναι ήδη γεμάτος, όπου δεν υπάρχουν πλέον «άδειες χώρες» για να υπηρετήσουν ως χωματερές και όπου η ετε­ ροβαρής φύση των συνόρων στρέφεται σταθερά εναντίον των νεοεισερχομένων στην οικογένεια των μοντέρνων. Κά­ ποιες περιοχές δεν θα προσκαλέσουν το ανθρώπινο πλεό­ νασμα άλλων χωρών ούτε μπορούν, όπως έγινε με τις ίδιες στο παρελθόν, να εξαναγκαστούν να τους εξυπηρετήσουν. Σε αντίθεση με τους παραγωγούς αποβλήτων άλλων επο­

ΡΕΥΣΤΟΙ

KAiPOi.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

χών, οι οποίοι συνήθιζαν να αναζητούν παγκόσμιες λύσεις σε προβλήματα που δημιουργούσαν σε τοπικό επίπεδο, αυτοί που προσήλθαν «καθυστερημένοι στη νεωτερικότητα» είναι υποχρεωμένοι να αναζητούν τοπικές λύσεις για προβλήματα που δημιουργούνται σε παγκόσμιο επίπεδο. Συνέπεια αυτού είναι οι ελάχιστες ή ανύπαρκτες πιθανότη­ τες επιτυχίας. Είτε είναι εθελοντική είτε έχει επιβληθεί διά της βίας, η παράδοσή τους στις παγκόσμιες πιέσεις, και το συνεπακόλουθο άνοιγμα της περιοχής τους στην ανεξέλεγκτη κυκλο­ φορία του κεφαλαίου και των εμπορευμάτων, θέτει σε κίν­ δυνο τις περισσότερες οικογενειακές και κοινοτικές επιχει­ ρήσεις. Οι τελευταίες κάποτε ήταν ικανές αλλά και πρόθυ­ μες να απορροφήσουν, να απασχολήσουν και να υποστηρί­ ξουν όλους τους νέους ανθρώπους και τις περισσότερες φορές διασφάλιζαντην επιβίωσή τους. Μόλις σήμερα οινεοεισερχόμενοι στον κόσμο των «μοντέρνων» έχουν την εμπει­ ρία του «διαχωρισμού της επιχείρησης από το νοικοκυριό», με όλες τις συναφείς κοινωνικές αναστατώσεις και την αν­ θρώπινη αθλιότητα, μια διαδικασία από την οποία πέρασαν οι πρωτοπόροι της νεωτερικότητας πριν από εκατοντάδες χρόνια και σε μορφές κάπως πιο μετριασμένες λόγω της δια­ θεσιμότητας παγκόσμιων λύσεων στα προβλήματα τους. Και η λύση δεν ήταν άλλη από την αφθονία των «κενών» και των «έρημων εδαφών» τα οποία εύκολα μπορούσαν να χρη­ σιμοποιηθούν για τη διάθεση του υπεράριθμου πληθυ­ σμού, που δεν ήταν πλέον εφικτό να απορροφηθεί από μια οικονομία χειραφετημένη από τους οικογενειακούς και κοι-

H ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ 65

νοτικούς περιορισμούς. Μια τέτοια πολυτέλεια δεν είναι σί­ γουρα διαθέσιμη στους νεοεισερχομένους. Οι φυλετικοί πόλεμοι και οι σφαγές, ο πολλαπλασιασμός xtov «αντάρτικων στρατών» π οι ληστρικές συμμορίες και οι έμποροι ναρκωτικών μεταμφιεσμένοι σε πολεμιστές της ελευθερίας είναι απασχολημένοι με το να αποδεκατίζουν αμοιβαία τους στρατούς τους. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας απορροφούν και στον κατάλληλο χρόνο εξαλείφουν το «πληθυσμιακό πλεόνασμα» - κυρίως τους νέους, που είναι δύσκολο να απασχοληθούν και παρα­ μένουν στα σπίτια τους αποκλεισμένοι από κάθε προοπτι­ κή. Αυτή είναι μία από τις διεστραμμένες και περίεργες «το­ πικές οιονεί λύσεις σε παγκόσμια προβλήματα», στις οποίες οι αργοπορημένοι της νεωτερικότητας εξαναγκάζονται να καταφύγουν. Εκατοντάδες χιλιάδες, ενίοτε εκατομμύρια άνθρωποι, έχουν κυνηγηθεί από τα σπίτια τους, έχουν δολο­ φονηθεί ή εξαναγκαστεί να διαφύγουν έξω από τα σύνορα της χώρας τους για να σώσουν τη ζωή τους. Πιθανότατα, η πιο ανθούσα βιομηχανία στις χώρες των αργοπορημένων (που δόλια και συχνό παραπλανητικό αποκαλούνται «ανα­ πτυσσόμενες χώρες») είναι π μαζική παραγωγή προσφύγων. Τα παραγόμενα σε ακόμα μεγαλύτερους αριθμούς προϊό­ ντα της συγκεκριμένης βιομηχανίας ήταν αυτό που ο βρετανός πρωθυπουργός πρότεινε να σκουπιστούν κάτω από χαλιά άλλων ανθρώπων, ξεφορτώνοντας τα «κοντά στις χώρες προέλευσης», σε μόνιμα προσωρινά στρατόπεδα, τα οποία δόλια και συχνά παραπλανητικό αποκαλούνται «ασφαλείς παράδεισοι». Σκοπός παραμένει π διατήρηση

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

των τοπικών προβλημάτων στο τοπικό επίπεδο, έτσι ώστε να καταπνίγουν εντη γενέσει τους όλες οι προσπάθειες των αργοπορημένων να ακολουθήσουν το παράδειγμα των πρωτοπόρωντηςνεωτερικότητας. Δηλαδή να αναζητήσουν παγκό­ σμιες λύσεις -τις μόνες αποτελεσματικές- σε τοπικό παραγόμενα προβλήματα. Αυτό που πρότεινε στην πραγματικό­ τητα, αν και όχι με τόσες πολλές λέξεις, ήταν η διατήρηση της ευμόρειαςτης χώρας του εις βάρος της όξυνσης των ήδη δύσκολων προβλημάτων του «πλεονασματικού πληθυσμού» των γειτόνων των αργοπορημένων, όπου λίγο πολύ υπάρχει επίσης παρόμοια μαζική παραγωγή προσφύγων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πλούσια Δύση, ενώ από τη μία αρνείται να αναλόβει μέρος της προσπάθειας για τη «διάθε­ ση και την ανακύκλωση των αποβλήτων», κάνει πολλά για την ενίσχυση της παραγωγής τους.Ό κι μόνο έμμεσα, με το να κατεδαφίζει μία προς μία και να ξεφορτώνεται ως «αντιπαραγωγικές» ή «μη βιώσιμες οικονομικό» όλες τις παλιές διευθετήσεις προληπτικών μέτρων κατά της δημιουργίας αποβλήτων, αλλά άμεσα, με το να διεξάγει παγκοσμιοποιητικούς πολέμους και αποσταθεροποιώντας όλο και πιο πολ­ λές κοινωνίες. Την παραμονή της εισβολής στο Ιράκ, ζητήθηκε από το ΝΑΤΟ να κινητοποιήσει τα στρατεύματα του για να βοηθήσει

την Τουρκία να κλείσει ερμητικά τα σύνορά της με το Ιράκ, ενόψει της επικείμενης επίθεσης στη χώρα. Πολλές από τις κυβερνήσεις των χωρών του ν α τ ό αρνήθηκαν, χρησιμοποιώ­ ντας τη φαντασία τους για να εγείρουν πολλές επιφυλάξεις. Καμία όμως δεν ανακοίνωσε δημόσια ότι ο κίνδυνος από

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

67 τον οποίο η Τουρκία ήταν αναγκαίο να προστατευτεί (ή έτσι θεωρούνταν) ήταν η εισροή ιρακινών προσφύγων, που θα καθίσταντο άστεγοι από τπν αμερικανική εισβολή, και όχι από τπν εισβολή στη χώρα του ιρακινού στρατού, τον οποίο η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ ήταν σίγουρο ότι θα συνέτριβε και θα κονιορτοποιούσε.23 Όσο εργώδεις και εάν είναι οι προσπάθειες για την ανα­ χαίτιση της πλημμύρας των «οικονομικών μεταναστών» δεν είναι, και πιθανόν δεν μπορούν να είναι, ιοο% επιτυχείς, Η παρατεταμένη αθλιότητα δημιουργεί απελπισία σε εκατομ­ μύρια ανθρώπους και, την εποχή της παγκόσμιας Άγριας Δύσης και του παγκοσμιοποιημενου εγκλήματος, είναι λογι­ κό να αναμένουμε ότι πολλές «επιχειρήσεις» είναι πρόθυμες να βγάλουν κάνα φράγκο, ή κάποια εκατομμύρια φράγκα, κεφαλαιοποιώντας πάνω σε αυτή την απελπισία. Από εδώ προκύπτει και η δεύτερη φοβερή συνέπεια για τον σημερι­ νό μεγάλο μετασχηματισμό*; εκατομμύρια μεταναστών να περιπλανιούνται στους ίδιους δρόμους με αυτούς που διέ­ σχιζε παλιότερα ο «πλεονασματικός πληθυσμός», τον οποίο απέβαλαν τα εκτροφεία της νεωτερικότητας. Αυτή τη φορά όμως οι μετανάστες ακολουθούν την αντίστροφη πορεία και δεν διαθέτουν τη βοήθεια από τους στρατούς των κονκιστοδόρων, των εμπόρων και των ιεραποστόλων. Οι πλή­ ρεις διαστάσεις αυτού του φαινομένου και οι επιπτώσεις

*

Εδώ ο συγγραφέας κάνε) έναν έμμεσο παραλληλισμό με το βι­ βλίο του Καρλ Πολάνι Ο μεγάλος μετασχηματισμός. (Σ .τ .Μ .)

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

του δεν έχουν ακόμη γίνει αντιληπτές και μένει να ξεδιπλω­ θούν σε όλο το εύρος τους. Σε μια σύντομη αλλά οξεία ανταλλαγή απόψεων που έλαβε χώρα το

2 0 οι

σε συνάφεια με τον πόλεμο εναντίον

του Αφγανιστάν, ο Γκάρι Γιουνγκ εξέφρασε τους συλλογι­ σμούς του για την κατάσταση του πλανήτη την ημέρα πριν από την Μη Σεπτεμβρίου. Θυμήθηκε «ένα φορτίο αφγανών προσφύγων να πλέει στα ανοικτά της Αυστραλίας» (υπό τις επευφημίες του 9 0 % των Αυστραλών), που στο τέλος το ανάγκασαν να αγκυροβολήσει σε ένα ακατοίκητο νησί στη μέση του Ειρηνικού Ωκεανού: Είναι ενδιαφέρον τώρα ότι αυτοί έπρεπε να είναι Αφγα­ νοί, με δεδομένο ότι η Αυστραλία εμπλέκεται έντονα στη συμμαχία τώρα και θεωρεί ότι δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από ένα απελευθερωμένο Αφγανιστάν και είναι έτοιμη να στείλει τις μπόμπες της για να ελευθερώ­ σει το Αφγανιστάν [...]. Επίσης είναι ενδιαφέρον ότι έχουμε έναν υπουργό Εξωτερικών που συγκρίνει το Αφγανιστάν με τους ναζί, ο οποίος όμως, όταν ήταν υπουργός Εσωτερικών και μια ομάδα Αφγανών ξεβρά­ στηκε στο Στάνστεντ, είπε ότι δεν υπάρχει φόβος δίω­ ξης και τους έστειλε πίσω.24 Ο Γιουνγκ καταλήγει ότι στις ιο Σεπτεμβρίου ο κόσμος ήταν ένας «τόπος ανομίας» στον οποίο τόσο οι πλούσιοι όσο και οι φτωχοί γνώριζαν ότι η «ισχύς είναι ορθή» και ότι οι υψηλά ιστάμενοι και οι ισχυροί μπορούν να αγνοούν και να παρα­ κάμπτουν τους διεθνείς νόμους (ή οτιδήποτε επιλέγουν να

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

αποκαλούν έτσι) οποτεδήποτε θεωρούν πως αυτοί οι νόμοι είναι άβολοι, Ο πλούτος και η εξουσία δεν καθορίζουν μόνο τα οικονομικό αλλά και την ηθική και την πολιτική σε πλανη­ τικό επίπεδο και κατά συνέπεια ό,τι άλλο αφορά τις συνθή­ κες της ζωής στον πλανήτη. Λίγο αργότερα μια υπόθεση εκδικάστηκε ενώπιον ενός δικαστή στο Λονδίνο για να ελεγχθεί η νομιμότητα της μετα­ χείρισης που επιφυλάχθηκε σε έξι αιτούντες άσυλο, που προέρχονταν από καθεστώτα τα οποία επίσημα αναγνωρί­ ζονταν ως «φαύλα» ή τουλάχιστον ως καθεστώτα που σε κα­ θημερινή βάση παραβίαζαν ή δεν έδιναν σημασία στα αν­ θρώπινα δικαιώματα - όπως το Ιράκ, η Αγκόλα, η Ρουάντα, η Αιθιοπία και το Ιράν.25 Ο συνήγορος των έξι, ο Κιρ Στάρμερ, είπε στον δικαστή Κόλινς ότι οι νέοι κανόνες που ίσχυαν στη Βρετανία έχουν αφήσει εκατοντάδες αιτούντες άσυλο «τόσο απελπισμένους που δενμπορούννα διεκδικήσουντις υποθέσεις τους». Κοιμόντανέξω στο δρόμο, κρύωναν, πει­ νούσαν, ήταν φοβισμένοι και άρρωστοι. Κάποιοι «κατέλη­ ξαν να ζουν σε τηλεφωνικούς θαλάμους και χώρους στάθ­ μευσης αυτοκινήτων», Δεν τους επιτρεπόταν να έχουν «με­ τρητά, στέγη, τροφή». Τους είχε απαγορευτεί να ζητούν αμειβόμενη εργασία, ενώ τους αρνούνταν η πρόσβαση σε κοινωνικά επιδόματα. Επιπλέον, δεν είχαν κανέναν έλεγχο στο πότε, πού (και εάν) οι αιτήσεις τους για άσυλο θα διεκπεραιώνονταν. Μια γυναίκα που είχε δραπετεύσει από τη Ρουάντα, όπου είχε βιαστεί και χτυπηθεί επανειλημμένα, κατέληξε να περνά τη νύχτα της σε μια καρέκλα στο αστυ­ νομικό τμήμα του Κρόιντον. Εκεί της επέτρεπαν να μένει με

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

τον όρο να μπν αποκοιμηθεί. Ένας άντρας από την Αγκόλα, ο οποίος βρήκε τον πατέρα του πυροβολημένο και τη μητέ­ ρα και την αδελφή του αφημένες γυμνές στο δρόμο αφού είχαν βιαστεί επανειλημμένα, κατέληξε να αρνείται κάθε βοήθεια και κοιμόταν έξω στο δρόμο. Στην περίπτωση την οποία υπερασπιζόταν ο Κιρ Στόρμερ, ο δικαστής έκρινε ότι η άρνηση παροχής κοινωνικών επιδομάτων ήταν παράνομη. Ωστόσο, ο υπουργός Εσωτερικών αντέδρασε θυμωμένα στην ετυμηγορία λέγοντας: «Ειλικρινά, προσωπικά είμαι απαυδισμένος έχοντας να αντιμετωπίσω μία κατάσταση όπου το κοινοβούλιο συζητά κάποια ζητήματα και μετά οι δικαστές τα ανατρέπουν [...]. Δεν αποδεχόμαστε αυτά που είπε ο δικαστής Κόλινς. Θα επιδιώξουμε να τα ανατρέψου­ με».2δΤην ίδια στιγμή διακόσιες παρόμοιες υποθέσεις περίμεναντις αποφάσεις του δικαστηρίου. Τα δεινά αυτών των έξι που υπερασπιζόταν ο Κιρ Στάρμερ ήταν πιθανόν μια παράπλευρη επίπτωση του συνωστι­ σμού και του υπερβολικού αριθμού των στρατοπέδων, αυ­ τοσχέδιων ή προσχεδιασμένων, στα οποία συνήθως μετα­ φέρονταν οι αιτούντες άσυλο τη στιγμή που έφταναν στη Βρετανία, Ο αριθμός των άστεγων και χωρίς υπηκοότητα θυμάτων της παγκοσμιοποίησης αυξήθηκε πολύ γρήγορα με αποτέλεσμα ο σχεδιασμός, ο εντοπισμός χώρων και η κα­ τασκευή στρατοπέδων να μην επαρκούν. Μία από τις πιο απειλητικές συνέπειες της παγκοσμιο­ ποίησης είναι η απορρύθμιση των πολέμων. Σήμερα, οι πε­ ρισσότερες από τις ενέργειες που μοιάζουν με πολέμους, και οι πιο απάνθρωποι και αιματηροί από αυτούς, διεξάγο-

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

7i

νται από μη κρατικές οντότητες και δεν υπόκεινται οε κρα­ τικούς ή οιονεί κρατικούς νόμους και διεθνείς συμβάσεις. Είναι ταυτόχρονα το αποτέλεσμα και οι δευτερεύουσες αλλά σημαντικότατες αιτίες για τη διαρκή διάβρωση της κρατικής κυριαρχίας και τη συνέχιση των συνθηκών Άγριας Λύσης που επικρατούν στον «υπερκρατικό» παγκόσμιο χώρο. Διαφυλετικοί ανταγωνισμοί ξεσπούν ανοικτά λόγω της εξασθένισης της «κρατικής χείρας»· στην περίπτωση των «νέων κρατών» μιας χείρας που δεν της δόθηκε ποτέ ο χρόνος (ή δεν της επιτράπηκε) να αναπτύξει τη μυϊκή της δύναμη. Από τη στιγμή που θα ξεσπάσουν, οι εχθροπραξίες καθιστούν τους υπό διαμόρφωση ή τους συνταγματικά κα­ τοχυρωμένους νόμους ανεπίδεκτους επιβολής και σε κάθε περίπτωση στερούμενους νομικής ισχύος. Τότε, ο γενικός πληθυσμός ενός τέτοιου κράτους βρί­ σκεται σε ένα χώρο όπου κυριαρχεί η ανομία. Όσοι από αυτό τον πληθυσμό αποφασίζουν να διαφύγουν από το πεδίο της μάχης και κατορθώνουν να δραπετεύσουν ανακα­ λύπτουν ένα νέο πεδίο ανομίας, αυτό της παγκόσμιας Άγριας Δύσης, Από τη στιγμή που θα βρεθούν έξω από τα σύνορα της πατρίδας τους, όσοι δραπέτευσαν είναι επιπλέον αποστερημένο! από την υποστήριξη κάποιας αναγνωρισμέ­ νης κρατικής αρχής που μπορεί να τους πάρει υπό την προ­ στασία της, να προασπίσει τα δικαιώματα τους και να παρέμβει υπέρ τους απέναντι σε ξένες δυνάμεις. Οι πρόσφυ­ γες είναι απάτριδες, αλλά απάτριδες με μια νέα έννοια: η ιδιότητά τους αυτή έχει εξυψωθεί σε ένα τελείως νέο επίπε­ δο μέσω της απουσίας ή απλώς της απροσδιόριστης πα-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ρουσίας μιας κρατικής εξουσίας στην οποία μπορεί να ανα­ φερθεί η πολιτική τους ιδιότητα. Όπως αναφέρει ο Michel Agier στη διορατική μελέτη του για τους πρόσφυγες την εποχή της παγκοσμιοποίησης, είναι hors du nom os ~ έξω από το νόμο,27 όχι από τον ένα ή τον άλλο νόμο αυτής ή της άλλης χώρας, αλλά από τον ίδιο το νόμο. Είναι έξω από το νόμο και τις παρίες ενός νέου είδους, τα παρόγωγα της πα­ γκοσμιοποίησης και η απόλυτη επιτομή και ενσάρκωση του πνεύματος της Αγριας Δύσης που διακατέχει την παγκο­ σμιοποίηση. Για να παραθέσω και πάλι τον Agier, είναι παραπεταμένοι σε μια κατάσταση «αμφίσημης ολίσθησης» και δεν γνωρίζουν, ούτε μπορούν να γνωρίζουν, εάν αυτό είναι περαστικό ή μόνιμο. Ακόμα και εάν είναι εγκατεστημέ­ νοι για κάποιον καιρό, βρίσκονται σε ένα ταξίδι που δεν ολο­ κληρώνεται ποτέ, αφού ο προορισμός του (είτε άφιξη είναι αυτή είτε επιστροφή) παραμένει για πάντα ασαφής, ενώ ο τόπος που μπορούν να αποκαλέσουν «τελικό προορισμό» παραμένει παντοτινά απρόσιτος. Ποτέ δεν θα είναι ελεύθε­ ροι από τη διαβρωτική αίσθηση της παροδικότητας, της ακαθοριστίας, της προσωρινής φύσης κάθε εγκατάστασης. Οι δοκιμασίες των παλαιστινιών προσφύγων, πολλοί από τους οποίους ποτέ δεν είχαν την εμπειρία της ζωής έξω από τα αυτοσχέδια στρατόπεδα που κατασκευάστηκαν βιαστι­ κά απ’ ό,τι έβρισκαν πρόχειρο πριν από πενήντα χρόνια, έχουν παρουσιαστεί εμπεριστατωμένα. Καθώς όμως η πα­ γκοσμιοποίηση εισπράττει το τίμημά της, νέα στρατόπεδα (λιγότερο διαβόητα και κατά κύριο λόγο απαρατήρητα ή ξεχασμένα) φυτρώνουν παντού γύρω από τα θερμά σημεία,

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

προοιωνίζονταςτο μοντέλο για τους πρόσφυγες που ο Τόνι Μπλερ ευχήθηκε να καταστήσει υποχρεωτικό η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Ενδεικτικά αναφέρονταιτα τρία στρατόπεδα στην περιοχή Νταμπάμπ, που έχουν τόσο πολλούς κατοίκους όσους έχει η υπόλοιπη επαρχία της Γκαρίσα στην Κένια, στην οποία εγκαταστάθηκαντο Ι99η 992, και δεν δείχνουν κανένα σημείο επικείμενου κλεισίματος. Ωστόσο, δέκα χρόνια μετά τη δημιουργία τους δεν υπάρχουν στο χάρτη της χώρας. Προφανώς θεω­ ρούνται ακόμη προσωρινά παρά την πασίδηλη μονιμότη­ τα τους. Το ίδιο ισχύει για τα στρατόπεδα των περιοχών Ίλφο (άνοιξε τον Σεπτέμβριο του Ι9 9 1)’ Ντγκαλέι (άνοιξε τον Μάρτιο του I9 9 2) και Χαγκαντέρα (άνοιξε τον Ιούνιο του 1992)·28 Από τη στιγμή που είσαι πρόσφυγας, είσαι για πάντα. Οι δρόμοι επιστροφής στον χαμένο (ή μάλλον ανύπαρκτο πλέον) παράδεισο πίσω στο σπίτι έχουν αποκοπεί και όλες οι έξοδοι από το κολαστήριο του στρατοπέδου οδηγούν στην κόλαση Η χωρίς προοπτική διαδοχή άδειων ημερών μέσα στην περίμετρο του στρατοπέδου είναι σκληρή για να την υπομείνεις, αλλά ο Θεός να βοηθήσει εάν οι εντεταλμένοι ή εθελο­ ντικοί πληρεξούσιοι της ανθρωπότητας, που η δουλειά τους είναι να κρατούν τους πρόσφυγες μέσα στο στρατόπεδο και μακριά από την καταστροφή, τραβήξουν την πρίζα. Αυτό ωστόσο κάνουν κάθε φορά, όποτε οι κατεστημέ­ νες εξουσίες αποφασίσουν ότι οι εξόριστοι δεν είναι πλέον πρόσφυγες, αφού προφανώς «είναι ασφαλής η επιστροφή τους» στην πατρίδα, η οποία από καιρό έχει πάψει να είναι η

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

πατρίδα τους και δεν έχει τίποτε που να μπορεί να προσφέ­ ρει ή που να είναι επιθυμητό. Για παράδειγμα, υπάρχουν 900.000 πρόσφυγες από τις διαφυλετικές σφαγές και τα πεδία μαχών των άγριων πολέ­ μων που διεξάγονται για δεκαετίες στην Αιθιοπία και την Ερυθραία, διασκορπισμένοι στις βόρειες περιοχές του Σου­ δάν (συμπεριλαμβανομένου του κακόφημου Νταρφούρ). Πρόκειται για μια φτωχή, κατεστραμμένη από τον πόλεμο χώρα και οι πρόσφυγες εκεί ανακατεύονται με άλλους που περιγράφουν με τρόμο τα πεδία θανάτου στο νότιο Σου­ δάν.29 Μέσω μιας απόφασης των Ηνωμένων Εθνών που υιο­ θετήθηκε από τις ΜΚΟ, δεν είναι πλέον πρόσφυγες και έτσι δεν δικαιούνται ανθρωπιστική βοήθεια. Παρ' όλα αυτό αρνουνται να φύγουν. Προφανώς δεν πιστεύουν ότι υπάρχει κάποιο «σπίτι» στο οποίο μπορούννα «επιστρέφουν», αφού τα σπίτια που θυμούνται είτε καταστράφηκαν είτε αρπάχτη­ καν. Έτσι, νέος στόχος των ανθρωπιστών που τους επο­ πτεύουν έγινε το να τους κόνουννα φύγουν [...]. Στο στρα­ τόπεδο της Κασάλα πρώτα διακόπηκε η παροχή νερού και μετά οι τρόφιμοι μετακινήθηκαν με τη βία έξω από την περί­ μετρο του στρατοπέδου, το οποίο, όπως ακριβώς τα σπίτια τους στην Αιθιοπία, ισοπεδώθηκε, έτσι ώστε να εμποδίσουν κάθε σκέψη επιστροφής τους. Την ίδια τύχη είχαν και οι τρό­ φιμοι των στρατοπέδων Ουμ Γκουλσάμ Λάφα και Νιουσαγκαράμπ. Σύμφωνα με μαρτυρίες των τοπικών χωρικών, πε­ ρίπου δ.οοο τρόφιμοι χάθηκαν όταν τα νοσοκομεία των στρατοπέδων έκλεισαν, τα πηγάδια νερού καταστράφηκαν και εγκαταλείφθηκε η παράδοση τροφίμων. Η αλήθεια βέ­

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

βαιο είναι ότι αυτή η ιστορία μπορεί δύσκολα να διασταυρωθεί.Όμως, ένα γεγονός είναι σίγουρο. Εκατοντάδες χιλιά­ δες άνθρωποι έχουν ήδη εξαφανιστεί ή συνεχίζουν να εξα­ φανίζονται από τους καταλόγους και τις στατιστικές των προσφύγων, ακόμα και εάν δεν κατορθώνουν να δραπετεύ­ σουν από τα στρατόπεδα της απανθρωπιάς. Στο δρόμο για τα στρατόπεδα, οι μελλοντικοί τρόφιμοι απογυμνώνονται από κάθε στοιχείο της ταυτότητάς τους ■ εκτός από ένα: αυτό του χωρίς υπηκοότητα, χωρίς τόπο, χωρίς λειτουργία και «χωρίς χαρτιά» πρόσφυγα. Μέσα στους φράχτες του στρατοπέδου, μετστρέπονται σε έναν πολτό μιας απρόσωπης μάζας. Τους απαγορεύεται η πρό­ σβαση σε βασικά στοιχεία διαβίωσης από τα οποία οικοδομοΰνται οι ταυτότητες και τα κοινά νήματα από τα οποία αυτές υφαίνονται. Να γίνεσαι πρόσφυγας σημαίνει: να χάνεις τα μέσα πάνω στα οποία βασίζεται η κοινωνική ύπαρξη, δηλαδή ένα σύνολο καθημερινών πραγμάτων και προσώπων που φέρουν νοήματα - γη, σπίτι, χωριό, πόλη, γονείς, περιουσιακά στοιχεία, εργασία και άλλα καθημερινά ορόσημα. Αυτά τα πλάσματα όντας σε με­ τακίνηση και αναμονή δεν έχουν τίποτε παρά τπ «γυμνή ζωή» τους, η συνέχιση της οποίας εξαρτάται από την αν­ θρωπιστική βοήθεια,30 Αναφορικά με το τελευταίο σημείο υπάρχει μεγάλη ανησυ­ χία. Δεν είναι η μορφή του ανθρωπιστή βοηθού, μισθωτού ή εθελοντή, από μόνη της σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα του αποκλεισμού; Οι αμφιβολίες είναι πολλές αναφορικά με

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

το γεγονός ότι οι οργανώσεις μέριμνας, ενώ κάνουν ό,τι μπο­ ρούν για να μεταφέρουν τους ανθρώπους μακριά από τον κίνδυνο, αθέλητα βοηθούν αυτούς που πραγματοποιούν τις «εθνικές εκκαθαρίσεις», Ο Agier αναρωτιέται εάν οι εργαζό­ μενοι σε ανθρωπιστικούς φορείς δεν είναι «φορείς αποκλει­ σμού με λιγότερο κόστος» και, ακόμα πιο σημαντικό, μια επινόηση σχεδιασμένη να ξεφορτώνει και να διαλύει το άγχος του υπόλοιπου κόσμου, να συγχωρεί την ενοχή και να κατευνάζει τις τύψεις των θεατών, καθώς και να προκαλείτη διάχυση του αισθήματος του επείγοντος και του φόβου περί απρόοπτων εξελίξεων. Πράγματι, βάζοντας τους πρόσφυ­ γες στα χέρια των εργαζομένων σε ανθρωπιστικούς φορείς και κλείνοντας τα μάτια στους ένοπλους φρουρούς που βρί­ σκονται παραπίσω, φαίνεται ότι είναι ο ιδεώδης τρόπος να συμβιβαστούν τα ασυμβίβαστα: η έντονη επιθυμία να ξε­ φορτωθούμε τα επιβλαβή ανθρώπινα απόβλητα, ενώ ικανο­ ποιείται η οδυνηρή επιθυμία της ηθικής ορθότητας. Πιθανόν να ισχύει ότι η ένοχη συνείδηση που προκαλείται από τα δεινά του καταραμένουτμήματοςτης ανθρω­ πότητας μπορεί να επουλωθεί. Για να επιτευχθεί αυτό το αποτέλεσμα, θα επαρκούσε να επιτραπεί η διαδικασία της βιοαποδόμησης, της κατασκευής με ταχυδακτυ­ λουργικό τρόπο και της σταθεροποίησης ταυτοτήτων σπιλωμένων από πολέμους, βία, εξόδους, ασθένειες, αθλιότητα και ανισότητα -μια διαδικασία ήδη σε πλήρη ανάπτυξη- να πάρει το δρόμο της. Οι φορείς του στίγ­ ματος θα κρατηθούν οριστικά σε απόσταση λόγω της λι-

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

γότερης ανθρωπιάς τους, δηλαδή της φυσικής καθώς και της ηθικής απανθρωποίπσής τους.31 Οι πρόσφυγες αποτελούν την ενσάρκωση των «ανθρώπινων αποβλήτων», χωρίς να έχουν κάποια χρήσιμη λειτουργία να επιτελέσουν στη χώρα άφιξης και προσωρινής παραμονής και χωρίς να υπάρχει ούτε η πρόθεση ούτε η ρεαλιστική προο­ πτική για αφομοίωση και ενσωμάτωση στο νέο κοινωνικό σώμα. Από την παρούσα χωματερή τους δεν υπάρχει επι­ στροφή και καμία οδός διαφυγής προς τα εμπρός. Εκτός εάν είναι ένας δρόμος για πιο μακρινό μέρη, όπως η περίπτωση των αφγανών προσφύγων που με τη συνοδεία αυστραλιανών πολεμικών πλοίων μεταφέρθηκαν σε ένα νησί μακριά από τους γνωστούς ή άγνωστους δρόμους. Η απόσταση αυτής της χωματερής πρέπει να είναι αρκετά μακρινή, έτσι ώστε οι δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις από την κοινωνική αποσύνθε­ σή τους να αποτραπούν να φτάσουν σε περιοχές που κατοικούνται από ντόπιους. Αυτό είναι το κύριο κριτήριο με το οποίο επιλέγεται ο τόπος των μόνιμα προσωρινών στρατοπέδωντους.Έξω από αυτούς τους χώρους οι πρόσφυγες θε­ ωρούνται εμπόδια και πηγή φασαριών, ενώ εντός τους τους ξεχνούν. Κρατώντας τους εκεί και απαγορεύοντας τους να βγουν έξω, καθιστώντας το διαχωρισμό τους οριστικό και μη αναστρέψιμο «η συμπάθεια κάποιων και το μίσος κάποιων άλλων» συνεργάζονται για το ίδιο αποτέλεσμα; να ληφθούν αποστάσεις και να παραμείνουν οι ίδιοι σε απόσταση,32 Τίποτε δεν μένει εκτός από τα τείχη, τα αγκαθωτά σύρμα­ τα, τις ελεγχόμενες πύλες, τις ένοπλες φρουρές. Εν μέσω

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

αυτών ορίζεται η ταυτότητά τους ως προσφύγων π μάλλον δί­ νεται τέλος στο δικαίωμά τους για αυτοκαθορισμό και αυτο­ διάθεση. Όλα τα απόβλητα, συμπεριλαμβανομένων των αν­ θρωπίνων, τείνουν να στοιβάζονται αδιάκριτα στην ίδια χωμα­ τερή. Η πράξη κατάταξης τους θέτει τέλος στις διαφορές, τις ατομικότητες, τις ιδιοσυγκρασίες. Τα απόβλητα δεν έχουν ανάγκη από λεπτές διακρίσεις και λεπτές αποχρώσεις, εκτός εάν προορίζονται για ανακύκλωση. Επιπλέον, οι προοπτικές των προσφύγων για ανακύκλωσή τους, δηλαδή για μετατροπή τους σε νόμιμα και αναγνωρισμένα μέλη της ανθρώπινης κοι­ νωνίας, είναι τουλάχιστον αμυδρές και απόμακρες.'Εχουν πορ­ θεί όλα τα μέτρα που διασφαλίζουν τον αποκλεισμό τους. Ανθρωποι χωρίς ιδιότητες έχουν εναποτεθεί σε μια περιοχή χωρίς ονομασία, ενώ όλοι οι δρόμοι που οδηγούν εμπρός ή πίσω σε περιοχές με νόημα ή σε σημεία όπου κοινωνικά ανα­ γνωρίσιμα νοήματα μπορούν να υπάρξουν και να διαμορφω­ θούν σε καθημερινή βάση έχουν αποκλειστεί για τα καλά. Όπου και να πάνε οι πρόσφυγες είναι ανεπιθύμητοι και δεν αφήνεται καμία αμφιβολία γή αυτό. Οι, κατά κοινή ομο­ λογία, «οικονομικοί μετανάστες», δηλαδή οι άνθρωποι οι οποίοι ακολουθούν τους κανόνες της «ορθολογικής επιλο­ γής» που εξυμνούνται από τη νεοφιλελεύθερη χορωδία, και έτσι προσπαθούν να βρουν έναν τρόπο ζωής όπου μπορούν να παραμείνουν εκεί που δεν υπάρχει καμία προοπτική, κατπγορούνται ανοικτά από τις ίδιες κυβερνήσεις οι οποίες στο εσωτερικό προσπαθούν επίμονα να καταστήσουν την «ευελιξία της εργασίας» κύρια αρετή του εκλογικού σώμα­ τος και παροτρύνουν τους ντόπιους ανέργους «να ανέβουν

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΪΝΗΣΗ

79

στα ποδήλατό τους» και να πάνε όπου βρίσκονται οι αγορα­ στές της εργασίας τους. Αλλά οι υποψίες των οικονομικών κινήτρων αγγίζουν επίσης τους νεοεισερχομένους, αυτούς που πριν από λίγο καιρό θεωρούνταν ότι ασκούσαν τα αν­ θρώπινα δικαιώματα τους αναζητώντας άσυλο από τις δια­ κρίσεις και τις διώξεις. Μέσω αλλεπάλληλων συσχετισμών, ο όρος «αναζητών άσυλο» έχει αποκτήσει μια υποτιμητική χροιά. Οι κρατικοί άντρες της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης αφιερώ­ νουν όλο και περισσότερο από το χρόνο και τη φαιά ουσία τους σχεδιάζοντας ακόμα πιο εκλεπτυσμένους τρόπους για να στεγανοποιήσουν τα σύνορα και πιο πρόσφορες διαδι­ κασίες για να ξεφορτώνονται αυτούς που αναζητούν ψωμί και άσυλο και που έχουν κατορθώσει έτσι κι αλλιώς να δια­ σχίσουν τα σύνορα. Ο Ντέιβιντ Μπλάνκετ, ο βρετανός υπουργός Εσωτερι­ κών, για να μην τον ξεπεράσει κανένας, πρότεινε κάποτε να εκβιάζουν τις χώρες καταγωγής των προσφύγων για να παίρ­ νουν πίσω «όσους από τους αιτούντες άσυλο απορρίπτο­ νται», κόβοντας την οικονομική βοήθεια στις χώρες που θα αρνηθούν.33 Δεν ήταν μόνο αυτή η νέα ιδέα του. Ο Μπλάν­ κετ ευχήθηκε να «εξαναγκάσει το ρυθμό της αλλαγής», διαμαρτυρόμενος ότι λόγω της έλλειψης νεύρου από τους άλ­ λους ευρωπαίους ηγέτες «η πρόοδος είναι ακόμη πολύ αργή».Ήθελε τη δημιουργία μιας πανευρωπαϊκής «κοινής δύναμης ταχείας επέμβασης» και μιας «ειδικής ομάδας εθνικών εμπειρογνωμόνων» που θα «σχεδιάσουν κοινές εκτιμήσεις κινδύνου προσδιορίζοντας τα αδύναμα σημεία στα εξωτερικό σύνορα της ΕΕ, εξετάζοντας το ζήτημα της

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟ!.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

παράνομης μετανάστευσης διαμέσου της θαλάσσης και της αντιμετώπισης της εμπορίας ανθρώπων» (ο νέος όρος που σχεδιάστηκε για να αντικαταστήσει και να δυσφημίσει την κάποτε ευγενική έννοια του «περάσματος»). Με την ενεργό συνεργασία των κυβερνήσεων και άλλων δημόσιων προσώπων που, στην ενίσχυση και την υποκίνηση των λαϊκών προκαταλήψεων, βρίσκουν το μοναδικό υποκα­ τάστατο για την αντιμετώπιση των πραγματικών πηγών της υπαρξιακής αβεβαιότητας που κατατρέχει τους ψηφοφό­ ρους τους, οι «αιτούντες άσυλο» έχουν τώρα αντικαταστή­ σει τις μάγισσες μετά διαβολικά μάτια και άλλες αμετανόη­ τες διαβολικές οντότητες, όπως τα κακόβουλα στοιχειά και ξωτικά παλιότερων αστικών θρύλων. Οι νέες και ταχέως αναπτυσσόμενες αστικές δοξασίες θέτουν τα θύματα του πλανητικού αποκλεισμού στο ρόλο αυτών που φταίνε για όλα. Παράλληλα, συλλέγουν, αντιπαραβάλλουν και ανακυ­ κλώνουν τις μεταδιδόμενες παραδόσεις για ανατριχιαστικές ιστορίες, για τις οποίες οι ανασφάλειες της αστικής ζωής, σήμερα και στο παρελθόν, έχουν δημιουργήσει μια σταθε­ ρή και ακόρεστη ζήτηση. Όπως σημειώνει ο Μάρτιν Μπράιτ, οι διαβόητες ταραχές εναντίον των μεταναστών στη βρετανική πόλη Βρέξχαμ, «δεν αποτελούσαν μεμονω­ μένο γεγονός. Στο Ηνωμένο Βασίλειο οι επιθέσεις σε αιτουντες άσυλο γίνονται ο κανόνας».34 Στο Πλίμουθ, παραδείγ­ ματος χάρη, τέτοιες επιθέσεις είναι συνηθισμένες. «Ο Σόναμ, ένας εικοσιτριάχρονος αγρότης από το Νεπάλ, έφτασε στο Πλίμουθ πριν από οκτώ μήνες. Το επιφυλακτι­ κό του χαμόγελο αποκαλύπτει δύο δόντια που έχασε, όχι

j

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ I

σε βίαιες συγκρούσεις στη χώρα του, αλλά επιστρέφοντας από το γωνιακό κατάστημα στο Ντάβενπορτ». Η εχθρότητα των ντόπιων, συνδυασμένη με την άρνηση των Αρχών για κρατικές παροχές στους νεοαφιχθέντες που δεν καταφέρνουν να διεκδικήσουν άσυλο κατά την άφιξή τους, με τα χρήματα που διατίθενται για «ανθρωπιστική προστασία» να έχουν μειωθεί και με τις αυστηρές πολιτικές περί απέλασης να στοχεύουν στους «ανεπιθύμητους» πρό­ σφυγες (10,740 απελάθηκαν το 2002, 1.300 κρατήθηκαν εν αναμονή της απέλασής τους τον Ιούνιο του 2003), έχει απο­ τέλεσμα μια ραγδαία μείωση των αιτήσεων για άσυλο: από 8*900 τον Οκτώβριο του 2002 σε 3.600 τον Ιούνιο του 2003. Τα στοιχεία ερμηνεύτηκαν θριαμβευτικά από τον Ντέιβιντ Μπλάνκετ ως ένδειξη της αξιέπαινης επιτυχίας της πολιτι­ κής της κυβέρνησής του και ακαταμάχητη απόδειξη ότι τα «σκληρά» μέτρα «αποδίδουν». Πράγματι «απέδιδαν», μο­ λονότι το Συμβούλιο Ασύλου επισήμανε ότι «αποτρέποντσς απλώς τους ανθρώπους να εισέλθουν στο Ηνωμένο Βασί­ λειο» δύσκολα μπορεί να διαφημιστεί ως «επιτυχία», λαμβάνοντας υπόψη ότι «κάποιοι από αυτούς μπορεί να βρί­ σκονται σε απελπιστική ανάγκη για τη βοήθειά μας».35 Οι μετανάστες που, παρ’ όλες αυτές τις επινοήσεις, δεν είναι δυνατό να απελαθούν τάχιστα από την κυβέρνηση προτείνεται να περιοριστούν σε στρατόπεδα που πιθανόν θα δημιουργπθούν σε απομακρυσμένες και απομονωμένες περιοχές της χώρας. Ένα βήμα που θα μετατρέψει την ευρεία πεποίθηση ότι οι «μετανάστες δεν θέλουν ή δεν μπο­ ρούν να αφομοιωθούν στην οικονομική ζωή της χώρας» σε

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟ).

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

αυτοεκπληρούμενη προφητεία.Όπως παρατήρησε ο Γκάρι Γιουνγκ, η κυβέρνηση ασχολείται δραστήρια με το να «δη­ μιουργεί αποτελεσματικά Μπαντουστάν σε όλη τη βρετανι­ κή ύπαιθρο, μαντρώνοντας τους πρόσφυγες με τρόπους ώστε να τους αφήνουν απομονωμένους και ευάλωτους»,36 Οι αιτοϋντες άσυλο, καταλήγει ο Γιουνγκ, «θεωρείται πιο πι­ θανό να είναι θύματα εγκλήματος παρά δράστες». Από αυτούς που είναι εγγεγραμμένοι στους καταλόγους της'Υπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, το 83,2% τοποθετούνται σε στρατόπεδα στην Αφρική και το 9 5 >9 %

στην Ασία. Στην Ευρώπη μέχρι σήμερα μόνο το

4 ,3 %

των προσφύγων έχουν κλειδωθεί σε στρατόπεδα, αλλά υπάρχουν λίγες ελπίδες ότι η διαφορά υπέρ της Ευρώπης θα διατηρηθεί για πολύ ακόμη. Οι πρόσφυγες βρίσκονται μεταξύ διασταυρούμενων πυρών ή, για μεγαλύτερη ακρίβεια, είναι δέκτες αντιφατι­ κών μηνυμάτων. Εκδιώκονται με τη βία ή εκφοβίζονται για να φύγουν από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, αλλά τους αρνούνται την είσοδο σε κάποια άλλη. Δεν αλλάζουν χώρους. Χάνουντο χώρο τους πάνω στη Γη και πετιούνται στο πουθε­ νά, μέσα στο «ηοη-Heux»* του Οζέ ή τις «πόλεις του πουθε­ νά» του Γκαρό ή φορτώνονται στα «Narrenschiffen» του Μισέλ Φουκό**, έναν κινούμενο τόπο «χωρίς τόπο, που υπάρχει αφή εαυτού, που είναι κλειστός στον εαυτό του και

* Μη χώρος, (Σ .τ .Μ ,) ** Πλοία των τρελών. (Σ .τ.Μ .)

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

ταυτόχρονα παραδομένος στην απεραντοσύνη της θάλασ­ σας»37 -ή , όπως προτείνει ο Michel Agier, σε μια έρημο, π οποία εξ ορισμού αποτελεί μια ακατοίκητη γη, μια γη θυμω­ μένη με τους ανθρώπους που σπάνια την επισκέπτονται. Τα στρατόπεδα των προσφύγων ή των αιτούντων άσυλο είναι έξυπνα επινοήματα προσωρινών εγκαταστάσεων που ■ ■ ■ καθίστανται μόνιμα μέσω του αποκλεισμού των εξόδων τους. Επιτρέψτε μου να το επαναλάβω. Οι τρόφιμοι των στρατοπέδων προσφύγων π των αιτούντων άσυλο δεν μπο­ ρούν να επιστρέφουν «εκεί απ’ όπου ήρθαν», αφού οι χώρες αυτές δεν τους θέλουν πλέον πίσω. Οι ζωές τους έχουν κα­ ταστραφεί, τα σπίτια τους έχουν υποστεί ζημιές, ισοπεδω­ θεί ή κλαπεί. Επιπλέον δεν υπάρχει καμία διέξοδος, γιατί καμία κυβέρνηση δεν θα δει με ευχαρίστηση την εισροή εκατομμυρίων αστέγων και θα κάνει ό,τι μπορεί για να απο­ τρέψει την εγκατάσταση των νεοφερμένων. Αναφορικά με τη νέα «μόνιμα προσωρινή» τοποθεσία, οι πρόσφυγες είναι «σε αυτήν, αλλά δεν προέρχονται από αυτήν». Δεν ανήκουν αληθινά στη χώρα στης οποίας την πε­ ριοχή οι καλύβες τους έχουν συναρμολογηθεί ή έχουντοποθετηθεί οι σκηνές τους. Είναι διαχωρισμένοι από τους υπό­ λοιπους ανθρώπους της χώρας φιλοξενίας από ένα αόρατο, αλλά το ίδιο παχύ και αδιαπέραστο πέπλο υποψίας και δυ­ σαρέσκειας. Αιωρούνται σε ένα χωρικό κενό όπου ο χρόνος έχει σταματήσει. Δεν είναι ούτε εγκατεστημένοι ούτε σε κί­ νηση, Δεν είναι ούτε εγκατεστημένοι ούτε νομάδες. Με τους συνήθεις όρους με τους οποίους γίνεται η διή­ γηση των ανθρώπινων ταυτοτήτων, είναι άφατοι. Είναι οι

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

«ασταθείς» με σάρκα και οστά. Μεταξύ ανθρώπων όπως εμείς, που επαινούνται από άλλους και που υπερηφανευόμαστε για την τέχνη του στοχασμού και του αναστοχασμού, δεν είναι μόνο ανέγγιχτοι αλλά αδιανόητοι. Σε έναν κόσμο που είναι πλήρης από φαντασιακές κοινότητες, είναι οι αφά­ νταστοι. Μέσω της άρνησης στο δικαίωμά τους στο φανχασιακό, οι άλλοι συναθροισμένοι σε αυθεντικές, ή που ελπί­ ζουν ότι θα γίνουν αυθεντικές, κοινότητες, αναζητούν την πιστότητα για τις εργασίες της φαντασίας τους. Τα προσφυγικά στρατόπεδα καυχιούνται για μια νέα ποιό­ τητα: μια «παγωμένη προσωρινότητα», μια συνεχή, αδιάκο­ πη κατάσταση προσωρινότητας, μια διάρκεια που απαρτίζε­ ται από στιγμές από τις οποίες καμία δεν βιώνεται ως στοι­ χείο ή συμβολή της αιωνιότητας. Για τους τροφίμους αυτών των στρατοπέδων η προοπτική μακρών συνεχειών και των συνεπειών τους δεν αποτελεί μέρος της εμπειρίας τους. Ζουν κυριολεκτικά μέρα με τη μέρα και το περιεχόμενο της καθημερινότητάς τους δεν επηρεάζεται από τη γνώση ότι οι μέρες συνδυάζονται σε μήνες και χρόνια.Όπως στις φυλα­ κές και στα υπεργκέτο που εξέτασε και περιέγραψε με ζωη­ ρότητα ο Lo'ic Wacquant, οι έγκλειστοι πρόσφυγες «μαθαίνουννα ζουν, ή μάλλοννα επιβιώνουν [(sur)vivre] μέρα με τη μέρα στην αμεσότητα της στιγμής, εμβαπτισμένοι [...] στην απελπισία που υποβόσκει μέσα στους τοίχους»,38 Χρησιμοποιώντας τους όρους που προέρχονται από τις αναλύσεις του Loic Wacquant,39 μπορούμε να πούμε ότι τα προσφυγικά στρατόπεδα αναμειγνύουν, ζυμώνουν και δια­ μορφώνουν σε μια μάζα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τόσο

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

του «κοινοτικού γκέτο» της εποχής του Φορντ και του Κέινς, όσο και του «υπεργκέτο» της μεταφορντικής και της μεταΚέινς εποχής. Εάν τα «κοινοτικά γκέτο» είναι σχετικά αυτοβιώσιμες και αυτοδιαιωνιζόμενες «μικρές κοινωνίες» που συμπληρώνονται με μικροσκοπικά αντίγραφα της διαστρω­ μάτωσης της ευρύτερης κοινωνίας, τις λειτουργικές διαιρέ­ σεις της και τους θεσμούς που απαιτούνται για να υπηρε­ τούν τον πλήρη κατάλογο των αναγκών της κοινοτικής ζωής, τα «υπεργκέτο» δεν είναι παρά αυτοδιατπρήσιμες κοινότη­ τες. Μπορούμε να πούμε ότι είναι σωροί από «κομμένες χορδές» - τεχνητές και σκανδαλωδώς ανολοκλήρωτες συλ­ λογές όσων απορρίφθηκαν, συναθροίσεις αλλά όχι κοινότη­ τες, τοπογραφικές συμπυκνώσεις ανίκανες να επιβιώσουν από μόνες τους. Από τη στιγμή που οι ελίτ των «κοινοτικών γκέτο» κατορθώνουν να φύγουν και να σταματήσουν να τροφοδοτούντο δίκτυο των οικονομικών επιχειρήσεων που διατηρούσαν (οσοδήποτε επισφαλώς) τη ζωή των υπολοί­ πων από τον πληθυσμό του γκέτο, οι φορείς της κρατικά διαχειριζόμενης φροντίδας και του ελέγχου (οι δυο λει­ τουργίες που, όπως είναι ο κανόνας, είναι αλληλένδετες) αναλαμβάνουν στη θέση τους. Οι τρόφιμοι των «υπεργκέτο» κρέμονται από νήματα που εκκινούν πέρα από τα όρια του υπεργκέτο και σίγουρα πέρα από τον έλεγχό τους. Ο Michel Agier βρήκε σε προσφυγικά στρατόπεδα κά­ ποια χαρακτηριστικό των «κοινοτικών γκέτο», αλλά μαζί με μερικά γνωρίσματα του «υπεργκέτο».40 Μπορούμε λοιπόν να εικάσουμε ότι έναςτέτοιος συνδυασμός καθιστά τους δε­ σμούς που δένουντους τροφίμους των στρατοπέδων ακόμα

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

ισχυρότερους. Οι παράγοντες που ελκουν τους κατοίκους του «κοινοτικού γκετο» να παραμένουν μαζί και οι παράγο­ ντες που ωθούν σε συνάθροιση τους παρίες μέσα σε ένα «υπεργκέτο», καθένας μια ισχυρότατη δύναμη από μόνος του, εδώ επικαλύπτονται, επιβάλλονται έκτων άνω και αλληλοενισχύονται. Σε συνδυασμό με την αναβράζουσα και κα~ κοφορμισμένπ εχθρότητα του εξωτερικού περιβάλλοντος, δημιουργούν από κοινού μια κατακλυσμική κεντρομόλο δύ­ ναμη που δύσκολα της αντιστέκεται κανείς.Έτσι, καθιστούν περιττές τις διαβόητες τεχνικές του εγκλεισμού και της απο­ μόνωσης που αναπτύχθηκαν από τους διευθυντές και τους επόπτες του Άουσβιτς καιτωνγκουλάγκ. Πολύ περισσότερο από κάθε άλλον επινοημένο μικρόκοσμο, τα προσφυγικά στρατόπεδα πλησιάζουν στον ιδεότυπο τσυΈρβιν Γκόφμαν για τον «ολικό θεσμό». Προσφέρουν, μέσω της ανάθεσης ή της παράλειψης, μια «ολική ζωή» από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή, απαγορεύοντας έτσι ουσιαστικά την πρόσβαση σε κάθε άλλη μορφή ζωής. Η μονιμότητα της προσωρινότητας, η ανθεκτικότητα του εφήμερου, ο αντικειμενικός καθορισμός των δράσεων που δεν αντικατοπτρίζεται στην υποκειμενική σημασία τους, η συνεχής ασάφεια στον ορισμό του κοινωνικού ρόλου ή, ορθότερα, μια ένθεση στη ροή της ζωής χωρίς την άγκυρα του κοινωνικού ρόλου, όλα αυτά και άλλα συναφή γνωρίσματα της ρευστής σύγχρονης ζωής έχουν εκτεθεί και καταγράφει στα ευρήματα του Agier, Αναρωτιέται κάποιος σε ποιο βαθμό τα προσφυγικά στρατόπεδα μπορούν να θεωρηθούν εργαστήρια όπου

j

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

(ακούσια πιθανόν, αλλά όχι γι’ αυτόν το λόγο λιγότερο δυ­ ναμικά) το νέο, ρευστό, σύγχρονο, «μόνιμα προσωρινό» πρότυπο ζωής ελέγχεται και δοκιμάζεται. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, ερχόμενοι από «πολύ μακριά», έχοντας ωστόσο την εντολή να εγκατασταθούν στη γειτονιά μας, είναι απόλυτα κατάλληλοι για το ρόλο ενός ομοιώματος μέσω του οποίου μπορεί να τεθεί στην πυρά το φάντασμα των «παγκόσμιων δυνάμεων», δυνάμεων που αντιμετωπίζονται με φόβο και δυσφορία γιατί κάνουν τη δουλειά τους χωρίς να συμβουλεύονται αυτούς οι οποίοι θα επηρεαστούν από τα αποτελέσματα των αποφάσεων τους. Σε τελική ανάλυση, οι αιτούντες άσυλο και οι «οικο­ νομικοί μετανάστες» είναι συλλογικά αντίγραφα (ένας δεύ­ τερος εαυτός; Συνταξιδιώτες; Εικόνες στον καθρέπτη; Κα­ ρικατούρες;) της καινούργιας εξουσιαστικής ελίτ του παγκοσμιοποιημένου κόσμου, για την οποία υπάρχει η διάχυτη και βάσιμη υποψία ότι είναι η αληθινή και κυρία αιτία του. Όπως και αυτή η ελίτ, δεν έχουν κανένα δεσμό με κανέναν τόπο, είναι πονηροί και απρόβλεπτοι. Αποτελούντπν επιτο­ μή του ανεξιχνίαστου «χώρου των ροών» όπου οι ρίζες της σημερινής επισφάλειας της ανθρώπινης κατάστασης φτά­ νουν βαθιά. Αναζητώντας μάταια άλλες πιο κατάλληλες διε­ ξόδους, οι φόβοι και οι ανησυχίες ξεγλιστρούν από πρό­ σφορους στόχους και αναδύονται ως λαϊκή δυσφορία και φόβος απέναντι στους «κοντινούς ξένους». Η αβεβαιότητα δεν μπορεί να διαχυθεί και να εξουδετερωθεί σε άμεση αντιπαράθεση με την άλλη ενσάρκωση της υπερτοπικότητας, την παγκόσμια ελίτ που κινείται πέρα απότονανθρώπι-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ Ε Π ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

νο έλεγχο. Αυτή η ελίτ είναι πολύ ισχυρή για να της αντιπαρατεθεί κάποιος και να την προκαλέσει, ακόμα και εάν ήταν γνωστός ο ακριβής τόπος διαμονής της, που δεν είναι. Από την άλλη, οι πρόσφυγες, δύσμοιροι και απέλπιδες, είναι ένας καθαρός, σταθερός και εύκολος στόχος για να εκτονω­ θεί ο περίσσιος θυμός, έστω και εάν είναι πλήρως άσχετοι με την αθλιότητα και τους φόβους που προκάλεσαν αυτόν το θυμό. Επιτρέψτε μου να προσθέσω ότι όταν έρχονται αντιμέ­ τωποι με την πλημμυρίδα «ξένων», «οι εγκατεστημένοι», για να χρησιμοποιήσω τους αξιομνημόνευτους όρους του Νόρμπερτ Ελιάς, έχουν κάθε λόγο να αισθάνονται απειλή. Επι­ πρόσθετα με το να αντιπροσωπεύουν το «μεγάλο άγνωστο» το οποίο .ενσαρκώνουν όλοι οι «ξένοι που ζουν μεταξύ μας», αυτοί οι συγκεκριμένοι ξένοι, οι πρόσφυγες, φέρνουν στο σπίτι ήχους πολέμου και τη μυρωδιά κατεστραμμένων σπιτιών και καμένων χωριών, που δεν μπορούν παρά να τους θυμίσουν την ευκολία με την οποία το προστατευτικό περί­ βλημα της ασφαλούς και οικείας (ασφαλούς επειδή είναι οι­ κεία) καθημερινής ρουτίνας μπορεί να τρυπηθεί και να συνθλιβεί και πόσο απατηλή είναι η ασφάλεια της εγκατάστα­ σής τους. Ο πρόσφυγας, όπως επισήμανε ο Μπρεχτ στο Die Landschaft des Exiis, είναι «ein Bote des Ungliicks» (προάγγελος άσχημων ειδήσεων). Η δεκαετία του 1970 ήταν αυτή κατά την οποία τα «ευ­ κλεή τριάντα χρόνια» της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, του κοινωνικού συμφώνου και της αναπτυξιακής αισιοδο­ ξίας που συνοδέυσε την αποδιάρθρωσα του αποικιακού συ­

στήματος και την άνθηση των νέων εθνών περνούσαν στο πα­ ρελθόν, ανθίγοντας το δρόμο στον θαυμαστό καινούργιο κόσμο των εξαφανισμένων ή δίάτρητων συνόρων, της πλη­ ροφοριακής πλημμύρας, της αχαλίνωτης παγκοσμιοποίη­ σης, της καταναλωτικής ευωχίας στο βορρά και της «βαθιάς αίσθησης απελπισίας και αποκλεισμού σε μεγάλο μέρος του υπόλοιπου κόσμου». Τα τελευταία αναδύονταν από το «θέαμα του πλούτου από τη μία και της έσχατης ένδειας από την άλλη».4’ Σήμερα, με τη σοφία της αποκτηθείσας πείρας, μπορούμε να θεωρήσουμε αυτή τη δεκαετία αυθεντικό ορό­ σημο στη σύγχρονη ιστορία. Με το τέλος εκείνης της δεκαε­ τίας, το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι άντρες και οι γυναίκες αντιμετώπιζαν τις προκλήσεις του βίου είχε ανεπαίσθητα αλλά δραστικά αλλάξει. Μια συνέπεια ήταν να χάσουν την εγκυρότητά τους όλες οι υπάρχουσες σοφίες περί ζωής και να δημιουργηθεί η ανάγκη για μία εκ βάθους αναθεώρηση και λεπτομερή επιθεώρηση των στρατηγικών του βίου. Η παρεμπόδιση της διαδικασίας «παγκόσμιες λύσεις σε τοπικά προβλήματα», και για να κυριολεκτούμε η σημερινή κρίση της «βιομηχανίας διάθεσης ανθρώπινων αποβλήτων», έχει αρνητικές επιπτώσεις στη μεταχείριση των προσφύγων και αιτούντων άσυλο από τις χώρες στις οποίες οι παγκόσμιοι μετανάστες αναζητούν ασφάλεια από τη βία, ψωμί και πόσι­ μο νερό. Επιπλέον, αλλάζει δραστικά τα δεινά των «εσωτε­ ρικά αποκλεισμένων» μέσα σε αυτές τις χώρες. Μία από τις πιο μοιραίες πλευρές στη μεταχείριση που επιφυλάσσεται στους «εσωτερικά αποκλεισμένους» {που τώρα ονομάστηκαν «παρίες») αποκαλύφθηκε σχετικά νωρίς

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

KGi από τότε έχει καταγραφεί λεπτομερώς. Το πέρασμα δη­ λαδή από το μοντέλο του «κοινωνικού κράτους» μιας κοινό­ τητας που προωθεί την ένταξη στο κράτος της «ποινικής δι­ καιοσύνης», «της ποινικής δίωξης», «του ποινικού ελέγχου» ή στο κρότος του «αποκλεισμού».Έτσι, ο Ντέιβιντ Γκάρλαντ παρατηρεί ότι: Υπάρχει μια αξιοσημείωτη μεταστροφή της έμφασης από την πρόνοια στην ποινική μέθοδο [...], Οι ποινικές ρυθμίσεις γίνονται όλο και σημαντικότερες, πιο αυστη­ ρές, πιο εκφραστικές, περισσότερο προσανατολισμένες στην ασφάλεια

Ο προνοιακός τρόπος γίνεται όλο

και πιο άφωνος, προϋποθέτει περισσότερους όρους, επικεντρώνεται στην παράβαση, έχει μεγαλύτερη συνεί­ δηση του κινδύνου

Οι παραβάτες [...] είναι τώρα

λιγότερο πιθανό να αντιπροσωπεύονται στον επίσημο λόγο ως κοινωνικά στερημένοι πολίτες που χρειάζονται υποστήριξη. Αντιθέτως απεικονίζονται ως υπαίτιοι, χωρίς αξία και ως κάπως επικίνδυνα άτομα.42 Ο Lo'ic Wacquant παρατηρεί έναν «επαναπροσδιορισμό της αποστολής του κρότους».43 Το κράτος «υποχωρεί από το οικονομικό πεδίο, ενώ επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα να περιορίσει τον κοινωνικό ρόλο του και, αντίθετα, να διευρύ­ νει και να ενισχύσει την ποινική παρέμβασή του». Ο Ulf Hedetoft περιγράφει την ίδια πτυχή του τριακο­ νταετούς μετασχηματισμού από την άλλη πλευρό, που ωστόσο συνδέεται εσωτερικά και αφορά τους «εξωτερικά αποκλεισμένους», τους δυνητικούς μετανάστες,44 Σημειώ­

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

νει ότι τα «σύνορα μεταξύ Ημών και Αυτών έχουν επα να σχε­ διαστεί με μεγαλύτερη αυστηρότητα» απ’ ό,τι πριν. Συμφω­ νώντας με τους Andreas και Snyder,45 παρατηρεί ότι, πέραν του ότι έχουν γίνει πιο επιλεκτικό και διαφοροποιημένα στις μορφές που πήραν, τα σύνορα έχουν επιπλέον μετατραπεί σε αυτό που μπορεί να αποκληθεί «ετεροβαρείς μεμβρά­ νες». Επιτρέπουν την έξοδο, αλλά «προστατεύουν εναντίον των ανεπιθύμητων εισόδων μονάδων από την άλλη πλευ­ ρά». ίΤ αυτόν το σκοπό, στα συμβατικά σημεία ελέγχου της μετανάστευσης που διατηρούνται στα όρια της εδαφικής επικράτειας έχουν προστεθεί προκεχωρημένα φυλάκια, όπως έλεγχοι στα λιμάνια ή στα αεροδρόμια άλλων χωρών; Η εντατικοποίπσπ των μέτρων ελέγχου στα εξωτερικά σύνορα, αλλά με παρόμοια σημασία η πιο αυστηρή πο­ λιτική στο καθεστώς παροχής θεωρήσεων στις χώρες με­ τανάστευσης του «Νότου» [...]. [Τα σύνορα] έχουν δια­ φοροποιηθεί, όπως και οι συνοριακοί έλεγχοι, που λαμ­ βάνουν χώρα πέρα από τα συμβατικά μέρη [...] στα αε­ ροδρόμια, στις πρεσβείες και στα προξενεία, στα κέ­ ντρα παροχής ασύλου στον εικονικό χώρο και με τη μορφή της εντατικοποιημένης συνεργασίας μεταξύ της αστυνομίας και των μεταναστευτικών Αρχών σε διάφο­ ρες χώρες, Σαννα ήθελε να παράσχει απτές αποδείξεις για τη θέση του Hedetoft, ο βρετανός πρωθυπουργός συνάντησε τον Ρουντ Λούμπερς, τον ύπατο αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τους πρόσφυγες, για να προτείνει τη δημιουργία «ασφαλών

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

καταφυγίων» για υποψήφιους αιτούντες άσυλο κοντό στα σπίτια τους, δηλαδή σε ασφαλή απόσταση από τη Βρετανία και άλλες εύπορες χώρες που μέχρι πρόσφατα αποτελού­ σαν τους φυσικούς προορισμούς τους. Με τον τυπικό νέο λόγο τπς εποχής μετά τον Μεγάλο Μετασχηματισμό, ο υπουργός Εσωτερικών Ντέιβιντ Μπλάνκετ περιέγραψε το θέμα της συζήτησης μεταξύ Μπλερ και Λούμπερς ως τη «νέα πρόκληση για τις αναπτυσσόμενεςχώρες που δημιουργείται από αυτούς που χρησιμοποιούν το σύστημα ασύλου ως πέρασμα για την Ευρώπη», (Χρησιμοποιώντας αυτόν το νέο λόγο, για παράδειγμα, θα ήταν εύλογη η δια­ μαρτυρία για την πρόκληση που αντιπροσωπεύουν για τους εγκατεστημένους οι καραβοτσακισμένοι ναυτικοί που χρη­ σιμοποιούν τους μηχανισμούς διάσωσης ως πέρασμα προς τη στεριά.) Για την ώρα, η Ευρώπη και τα υπεράκτια φυλάκιά της (όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες ή η Αυστραλία) φαίνεται να αναζητούν μία απάντηση σε καινοφανή προβλήματά τους με παρόμοια καινοφανείς πολιτικές που ποτέ δεν εφαρμό­ στηκαν στην ευρωπαϊκή ιστορία. Πολιτικές εσωστρεφείς παρά εξωστρεφείς, κεντρομόλες παρά φυγόκεντρες, πολι­ τικές που προκαλούν εσωτερική κατάρρευση παρά εκρή­ ξεις, πολιτικές περιχαράκωσης, εσωστρέφειας στους εαυ­ τούς μας, στησίματος φραχτών που από πάνω έχουν δίκτυα ακτινώνΧ και κάμερες κλειστού κυκλώματος. Πολιτικές πε­ ρισσότερων υπαλλήλων στα μεταναστευτικά γραφεία και περισσότερων διασυνοριακών φρουρών απέξω, αυστηρόποίησης των μεταναστευτικών νόμων και των νόμων για τη

Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

93

χορήγηση υπηκοότητας, παραμονής των προσφύγων σε φρουρούμενα και απομονωμένα στρατόπεδα, αποτροπής προσέγγισης άλλων μεταναστών στη χώρα πολύ πριν αυτοί φτάσουν στα σύνορα και αποκτήσουν τη δυνατότητα να κα­ ταθέσουν αιτήσεις για άσυλο. Με λίγα λόγια, σφράγισμα της επικράτειας ενάντια στα πλήθη που χτυπούν τις πόρτες της, ενώ γίνονται ελάχιστα ή τίποτε για να ανακουφιστεί αυτή η πίεση καταπολεμώντας τις αιτίες της. Η Ναόμι Κλάιν έχει επισημάνει μια όλο πιο έντονη και διάχυτη τάση προς ένα «πολυεπίπεδο περιφερειακό προ­ πύργιο», με πρωτοπόρα την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά γρή­ γορα ακολούθησαν και οι Ηνωμένες Πολιτείες: Μια ήπειρος-φρούριο είναι μια ομάδα εθνών που συν­ δυάζουν τις δυνάμεις τους για να επιτύχουν ευνοϊκούς εμπορικούς όρους από άλλες χώρες, ενώ βάζουν περι­ πολίες στα κοινά εξωτερικά τους σύνορα για να κρατή­ σουν τους ανθρώπους έξω από αυτές τις χώρες. Αλλά εάν μια ήπειρος θέλει στα σοβαρά να αποτελεί φρούριο πρέπει επίσης να προσκαλέσει μία ή δύο φτωχές χώρες εντός των τειχών της, γιατί κάποιος είναι ανάγκη να κάνει τη βρόμικη δουλειά και να σηκώνει τα βάρη.46 Η Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου (NAFTA), η εσωτερική αγορά των Ηνωμένων Πολιτειών, επε­ κτάθηκε για να περιλαμβάνει τον Καναδά και το Μεξικό. «Μετά το πετρέλαιο» επισημαίνει η Ναόμι Κλάιν «η εργασία των μεταναστών είναι το καύσιμο που κινεί την οικονομία των νοτιοδυτικών περιοχών των Ηνωμένων Πολιτειών». Η

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

NAFTA συμπληρώθηκε τον Ιούλιο του 2001 από το «Σχέδιο Νότος», σύμφωνα μετο οποίο η μεξικανική κυβέρνηση ανέλαβε την ευθύνη να αστυνομεύει τα νότια σύνορα και να αποκόψει αποτελεσματικό τη μαζικό εισροή των ανθρώπι­ νων αποβλήτων από τις λατινοαμερικανικές χώρες προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Από τότε, έχει κλείσει ο δρόμος σε εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες και άλλοι τόσοι έχουνφυλακιστεί ή απελαθεί από τη μεξικανική αστυνομία πριν φτά­ σουν στα σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών. Αναφορικά με το φρούριο Ευρώπη, η Ναόμι Κλάιν επισημαίνει ότι «π Πο­ λωνία, η Βουλγαρία, η Ουγγαρία και η Τσεχική Δημοκρατία είναι μεταμοντέρνοι δουλοπάροικοι, παρέχοντας εργοστά­ σια με χαμηλόμισθους εργαζομένους όπου ενδύματα, ηλε­ κτρονικά και αυτοκίνητα παράγονται στο 20-25% του κό­ στους σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη», Μέσα στις ηπείρους-φρούρια «μια νέα κοινωνική ιεραρχία» έχει διαμορφω­ θεί σε μια προσπάθεια τετραγωνισμού του κύκλου, σε μια απόπειρα να βρεθεί η ισορροπία μεταξύ κατάφωρα αντιφα­ τικών αλλά παρόμοια ζωτικών αιτημάτων: αεροστεγή σύνο­ ρα και εύκολη πρόσβαση σε φθηνή, χωρίς αιτήματα, πειθή­ νια εργασία, έτοιμη να αποδεχθεί οτιδήποτε της προσφέρεται: ελεύθερο εμπόριο και καπηλεία των αντιμεταναστευτικών συναισθημάτων. Το τελευταίο αποτελεί την τελευταία σανίδα σωτηρίας από την οποία αρπάζονται οι κυβερνήσεις που διαχειρίζονται την υποχωρούσα κυριαρχία των εθνικών κρατών στην προσπάθειά τους να διασώσουν την ταχέως καταρρακωμένη νομιμοποίησή τους. «Πώς μπορείς να μείνεις ανοικτός στις επιχειρήσεις και κλειστός στους ανθρώπους;»

: μ

ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ

ΣΕ

ΚΙΝΗΣΗ

ρωτά η Κλάιν. Και απαντά: «Εύκολα. Πρώτα επεκτείνεις την περίμετρο. Μετά κλειδώνεις». Τα κονδύλια τα οποία με μεγάλη προθυμία και χωρίς ιδιαί­ τερα παζάρια μετέφερε η Ευρωπαϊκή Ένωση στις χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης πριν ακόμη αποκτήσουν την ιδιότητα του κράτους μέλους ήταν αυτά που προορίζονταν για την απόκτηση πιο σύγχρονης τεχνολογίας, με σκοπό να καταστήσουν τα ανατολικά τους σύνορα, τα οποία σύ­ ντομα θα γίνονταν τα ανατολικά σύνορα του φρουρίου Ευ­ ρώπη, αδιαπέραστα από τους ξένους. Πιθανότατα, οι δύο τάσεις που παρουσιάστηκαν εδώ αποτελούν απλώς δύο συναφείς εκδηλώσεις της ίδιας έντο­ νης; σχεδόν ψυχαναγκαστικής ανησυχίας για την ασφάλεια. Και οι δύο μπορούν ίσως να εξηγηθούν από την αλλαγή στις ισορροπίες μεταξύ των σταθερά παρόντων τάσεων ένταξης και αποκλεισμού ή πιθανόν να είναι αμοιβαίως άσχετα φαι­ νόμενα, που το καθένα υπόκειται στη δική του λογική. Μπο­ ρεί να καταδειχθεί όμως ότι, όποιες και εάν είναι οι άμεσες αιτίες τους, και οι δύο τάσεις απορρέουν από την ίδια πηγή: την παγκόσμια διάχυση του νεωτερικού τρόπου ζωής, π οποία τώρα έφτασε στα έσχατα όρια του πλανήτη, ακυρώ­ νοντας τη διάκριση μεταξύ «κέντρου» και «περιφέρειας» ή, πιο σωστά, μεταξύ «νεωτερικού» (ή «αναπτυγμένου») και «προνεωτερικού» (ή «υπανάπτυκτου» π «οπισθοδρομικσύ») τρόπου ζωής - μια διάκριση που συνοδέυσε το μεγα­ λύτερο μέρος της σύγχρονης ιστορίας, όταν η νεωτερική αναμόρφωση των παραδοσιακών τρόπων ζωής περιοριζό­ ταν σε έναν σχετικά μικρό, μολονότι σταθερά επεκτεινόμε-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ:

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α ! ΟΤ Η Τ Α Σ

νο, τομέα του πλανήτη. Στο βαθμό που παρέμενε σχετικά μικρός, αυτός ο τομέας μπορούσε να χρησιμοποιεί τη δια­ φοροποίηση ισχύος που προέκυπτε ως βαλβίδα ασφαλείας για να αυτοπροστατεύεται από την υπερθέρμανση, ενώ το υπόλοιπο του πλανήτη ως χωματερή για τα τοξικό απόβλη­ τα του δικού του συνεχούς εκσυγχρονισμού. Τώρα όμως ο πλανήτης είναι γεμάτος. Μεταξύ άλλων, αυτό σημαίνει ότι τυπικά σύγχρονες διαδικασίες, όπως η οι­ κοδόμηση της τάξης και η οικονομική πρόοδος, λαμβάνουν χώρα παντού, καθώς επίσης ότι «ανθρώπινα απόβλητα» παράγονται παντού και εξάγονται σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς. Αυτή τη φορά, ωστόσο, οι κατάλληλες «φυσι­ κές» χωματερές για την απόθεσή τους και την πιθανή ανα­ κύκλωσή τους δεν είναι διαθέσιμες. Αυτή η διαδικασία που είχε προβλεφθεί έναν αιώνα πριν από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ (αν και είχε περιγράφει από αυτήν κυρίως με οικο­ νομικούς και όχι με κοινωνικούς όρους) έχει φτάσει στο έσχατο σημείο της.

Κ ρ ά τ ο ς , Δ ημοκρατία και η Δ ιαχείριση των Φ όβων

ΚΥΡΙΩΣ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΗ Κ Α Π ΊΣ ΠΡΩΗΝ ΚΤΗΣΕΙΣ Τ Η Σ , υπερπό­

ντιες επικράτειες, γραφεία και αποκρυσταλλώσεις (καθώς και σε λίγες άλλες «ανεπτυγμένες χώρες» με ευρωπαϊκή δια­ σύνδεση του είδους της Wahiverwandschaft* μάλλον παρά της Verwandschaft**), οι περιρρέοντες φόβοι και οι ψυχα­ ναγκασμό! με την ασφάλεια διάγουν πρόσφατα την πιο θεα­ ματική καριερα, Η εξέτασή τους ξέχωρα από άλλες θεμελιακές εξελίξεις που έλαβαν χώρα «τα τελευταία χρόνια» τις καθιστά μυστή­ ριο, Σε τελική ανάλυση, όπως ορθά επισημαίνει ο Ρόμπερτ Καστελ στην οξυδερκή ανάλυσή του για τις σημερινές ανη­ συχίες που υποκινούνται από την ανασφάλεια, «εμείς του­ λάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες ζούμε αναμφίβολα σε κάποιες από τις πιο ασφαλείς (sures) κοινωνίες που έχουν υπάρξει ποτέ».47 Παρ’ όλα αυτά, σε αντίθεση με «τα αντι­ κειμενικά στοιχεία», «εμείς» είμαστε εκείνοι, σι μοσχανα­ θρεμμένοι και παραχαϊδεμένοι, που αισθανόμαστε πιο απει­ λούμενοι, ανασφαλείς και φοβισμένοι, με μεγαλύτερη κλίση

* Εκλεκτική συγγένεϊα. (Σ .τ.Μ .) ** Συγγένεια εξ αίματος. (Σ .τ .Μ .)

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ Τ Η Ν ΕΠΟΧ Η Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

προς τον πανικό και πιο παθιασμένοι για οτιδήποτε έχει να κάνει με την ασφάλεια και την προστασία, από όλους τους ανθρώπους και από κάθε άλλη κοινωνία. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ αντιμετώπισε ψύχραιμα το γρίφο των εκ πρώτης όψης αδικαιολόγητων φόβων και πρότεινε να αναζητηθεί η λύση τους στη σταθερή περιφρόνηση της αν­ θρώπινης ψυχής προς τη στεγνή «λογική των γεγονότων».48 Ο ανθρώπινος πόνος (και συνεπώς και ο φόβος του πόνου, αυτό το πολύ ενοχλητικό και σίγουρα το πιο επιβαρυντικό είδος πόνου) πηγάζει από την «υπέρτατη ισχύ της φύσης, τη σωματική μας αδυναμία και την ανεπάρκεια των ρυθμί­ σεων για τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπινων όντων στην οικογένεια, το κράτος και την κοινωνία». Αναφορικά με τις δύο πρώτες αιτίες που απαριθμεί ο Φρόιντ, κατορθώνουμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπονα συμ­ φιλιωθούμε με τα έσχατα όρια του τι μπορούμε να πράξουμε. Γνωρίζουμε ότι δεν θα κυριαρχήσουμε ποτέ πλήρως πάνω στη φύση και δεν θα κάνουμε τα θνητά μας σώματα αθάνατα ή απρόσβλητα στην αμείλικτη ροή του χρόνου και έτσι, τουλάχιστον σε αυτότοντομέα, είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε τη «δεύτερη καλύτερη λύση». Ωστόσο, η γνώση των ορίων μπορεί να αποτελεί κίνητρο και πηγή ενέρ­ γειας, αλλά καί παράγοντα κατάθλιψης και αναπηρίας. Εάν δεν μπορούμε να αποτρέψουμε κάθε πόνο, μπορούμε να αποφύγουμε κάποιους και να μετριάσουμε μερικούς άλ­ λους, Το όλο ζήτημα αξίζει τη συνεχή προσπάθεια μας. Έτσι, πράγματι προσπαθούμε όσο μπορούμε και οι συνεχείς δοκιμές καταναλώνουν μεγάλο μέρος της ενέργειας και της

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

προσοχής μας, αφήνοντας λίγο χώρο για πένθιμους στοχα­ σμούς και για την ανησυχία ότι κάποιες σε άλλη περίπτωση ιδιαίτερα επιθυμητές βελτιώσεις θα παραμείνουν για πάντα εκτός των δυνατοτήτων μας, με αποτέλεσμα κάθε απόπει­ ρα να τις επιτύχουμε να είναι χάσιμο πολύτιμου χρόνου. Η κατάσταση όμως είναι πολύ διαφορετική στην τρίτη περίπτωση πόνου: την αθλιότητα με μια πραγματική ή υπο­ τιθέμενη κοινωνική προέλευση. Οτϊδηπστε έχει γίνει από ανθρώπους μπορεί να ξαναγίνει από ανθρώπους. Επομένως, σε αυτή την περίπτωση δεν αποδεχόμαστε κανένα όριο στην ανακατασκευή της πραγματικότητας. Απορρίπτουμε την πιθανότητα ότι μπορούν να τεθούν εκ των προτέρων κά­ ποια όρια στις προσπάθειές μας και να παραμείνουν αμετά­ βλητα μια και καλή και ότι δεν μπορούν να διαρρηχθούν με την κατάλληλη αποφασιστικότητα και καλή θέληση. «Δεν μπορούμε να καταλάβουμε γιατί οι ρυθμίσεις που εμείς οι ίδιοι κατασκευάσαμε [,,,] δεν προστατεύουν και δεν ωφε­ λούν όλους εμάς». Γι’ αυτό όλες οι περιπτώσεις κοινωνικά καθορισμένης δυστυχίας αποτελούν μια πρόκληση, ένα ζή­ τημα κατάχρησης και ένα πολεμικό κάλεσμα. Εάν «η πραγ­ ματικά διαθέσιμη προστασία» και τα οφέλη που απολαμβά­ νουμε δεν εκπληρώνουν το ιδεώδες, εάν οι σχέσεις δεν είναι εντούτοις της αρεσκείας μας, εάν οι ρυθμίσεις δεν είναι αυτές που πρέπει (και, όπως πιστεύουμε, μπορούσαν) να είναι, τείνουμε να υποπτευόμαστε τουλάχιστον μια αξιοκα­ τάκριτη έλλειψη καλής θέλησης. Συχνότερα όμως υποθέ­ τουμε κάποιες εχθρικές σκευωρίες, μηχανορραφίες, συνω­ μοσίες, εγκληματικές προθέσεις, τον εχθρό προ των πυλών

I

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

100

i:·: ή κάτω από το κρεβάτι, ένα δράστη με όνομα και διεύθυνση που είναι να αποκαλυφθεί ή να σταλεί στη δικαιοσύνη. Εν συντομία, κάποιον προμελετημένο δόλο, Ο Καστέλ καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα, αφού βρήκε ότι η σύγχρονη ανασφάλεια δεν πηγάζει από έλλειψη προ­ στασίας αλλά από την «ασάφεια του εύρους της» {ombre portee) σε ένα κοινωνικό σόμπαν που «έχει οργανωθεί γύρω από την αέναη αναζήτηση προστασίας και τη μανιώδη ανα­ ζήτηση ασφάλειας».49 Η οδυνηρή και χωρίς θεραπεία εμπει­ ρία της ανασφάλειας αποτελεί παράπλευρη συνέπεια της πε­ ποίθησης ότι, με δεδομένες τις κατάλληλες δεξιότητες και προσπάθειες, είναι δυνατό να επιτευχθεί η πλήρης ασφάλεια («μπορεί να γίνει», «μπορούμε να το κάνουμε»). Και έτσι, εάν συμβεί-να μην γίνει, η αποτυχία μπορεί να ερμηνευτεί μόνο από μοχθηρές πράξεις με διαβολικές προθέσεις, οπότε αυτοί που τις διέπραξαν είναι σίγουρα οι υπαίτιοι. Είμαστε σε θέση να ισχυριστούμε ότι η σύγχρονη μορφή ανασφάλειας είναι βαθιά σημαδεμένη από το φόβο της αν­ θρώπινης εγκληματικότητας και των κακοποιών. Ξεπετάγεται μέσα από την υποψία προς τους άλλους και τις προθέσεις τους και μέσα από την άρνηση να εμπιστευτεί κανείς τη στα­ θερότητα και την αξιοπιστία της ανθρώπινης συντροφιάς και απορρέει σε τελική ανάλυση από την ανικανότητά μας ή / και την απροθυμία μας να καταστήσουμε αυτή τη συντροφιά σταθερή και αξιόπιστη, και έτσι άξια εμπιστοσύνης. Ο Καστέλ κατηγορεί τη σύγχρονη ατομικοποίηση ως υπεύθυνη για αυτή την κατάσταση πραγμάτων. Η πρότασή του είναι ότι η σύγχρονη κοινωνία, έχοντας αντικαταστήσει

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ 101

τις οφικτά δεμένες κοινότητες και συντεχνίες που κάποτε όριζαντους κανόνες της προστασίας και παρακολουθούσαν την εφαρμογή τους με το ατομικό καθήκοντου ίδιου συμφέ­ ροντος, της ιδίας μέριμνας και της αυτοβοήθειας, ζει στην κινούμενη άμμο της τυχαιότητας. Σε μια τέτοια κοινωνία, τα αισθήματα της υπαρξιακής ανασφάλειας και οι διασπαρμένοι φόβοι των διάχυτων κινδύνων μοιραία είναι ενδημικά. Όπως και στους περισσότερους σύγχρονους μετασχημα­ τισμούς, η Ευρώπη έπαιξε εδώ πρωτοποριακό ρόλο.Ήταν επίσης η πρώτη που ήρθε αντιμέτωπη με το φαινόμενο των απρόβλεπτων και συνήθως φθοροποιών συνεπειών της αλ­ λαγής. Η γεμάτη πανικό αίσθηση ανασφάλειας δεν θα είχε δημιουργηθεί εάν στην Ευρώπη δεν είχαν υπάρξει ταυτόχρο­ να δύο εξελίξεις, που επεκτάθηκαν πολύ αργότερα και με διαφορετικές ταχύτητες σε άλλα μέρη του πλανήτη. Η πρώτη, για να ακολουθήσω την ορολογία του Καστέλ, ήταν η «υπερτίμηση» (survalorisation)5° των ατόμων απελευθερω­ μένων πλέον από τους περιορισμούς που επιβάλλονταν από το πυκνό δίχτυ των κοινωνικών δεσμών. Η δεύτερη εξέλιξη ακολούθησε κατά πόδας: μια άνευ προηγουμένου αδυναμία και ευπάθεια αυτών των ατόμων, απογυμνωμένων από την προστασία η οποία προσφερόταν ως δεδομένη στο παρελ­ θόν από το πυκνό δίκτυο των κοινωνικών δεσμών. Αναφορικά με την πρώτη εξέλιξη, τα ανθρώπινα όντα ως άτομα είδαν με έξαψη και υπό την επήρεια της σαγήνης να ξεδιπλώνονται μπροστά τους αχανή πεδία, όπου οι πρωτοανακαλυφθείσες τέχνες της αυτοθέσμισης και της αυτοβελ­ τίωσης μπορούσαν να δοκιμαστούν και να τεθούν στην

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ Ε Π ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

J02

πράξη. Αλλά η δεύτερη εξέλιξη εμπόδισε την πλειονότητα αυτών των ατόμων να εισέλθουν σε αυτή την ελκυστική πε­ ριοχή. Όντας άτομα de jure (μέσω νομικού διατάγματος ή μέσω του άλατος της προσωπικής ενοχής που τριβόταν πάνω στην πληγή που άφησε η κοινωνικά παραγμένη ανικα­ νότητα) με κανέναντρόπο δεν διασφαλιζόταν η ατομικότη­ τα de facto και πολλοί, αγωνιζόμενοι ενάντια στη δεύτερη εξέλιξη, δεν διέθεταν τους πόρους για να ασκήσουν τα δι­ καιώματα που συνεπαγόταν η πρώτη.51 Ο φόβος της ανε­ πάρκειας: έτσι ονομάστηκε η συμφορά που προέκυψε από αυτές τις εξελίξεις. Για πολλά από τα άτομα που ορίστηκαν ως τέτοια μέσω διατάγματος, καθώς και για άλλα που αυτό το διάταγμα δεν τα περιλάμβανε, η ανεπάρκεια δενπαρέμεινε στο επίπεδο του σοβαρού προαισθήματος αλλά αποτέλεσε μια θλιβερή πραγματικότητα. Ο ίδιος ο φόβος της ανεπάρκειας, όμως, κατέστη μια καθολική, ή σχεδόν καθο­ λική, νοσηρή κατάσταση. Από την αρχή, λοιπόν, το σύγχρονο κράτος ήρθε αντιμέ­ τωπο με το φοβερό καθήκον να διαχειριστεί το φόβο.'Ε πρεπε να πλέξει ένα δίχτυ προστασίας από το μηδέν, για να αντικαταστήσει το παλιό που ξεσκίστηκε από τη σύγχρονη επανάσταση, και να συνεχίσει να το επισκευάζει καθώς ο διαρκής εκσυγχρονισμός που το ίδιο το κράτος προωθούσε συνέχιζε να τεντώνει το δίχτυ προστασίας πέρα από τις δυ­ νατότητες που είχε και να το καθιστά ευπαθές. Σε αντίθεση με την ευρέως αποδεκτή άποψη, π προστασία (συλλογική ασφάλεια ενάντια στην ατομική κακοτυχία) μάλλον παρά η αναδιανομή του πλούτου ήταν αυτή που βρισκόταν στην

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

ίο 3

καρδιά του «κοινωνικού κράτους», στην ανάπτυξη του οποίου οδήγησε σταθερά η εξέλιξη του σύγχρονου κρά­ τους. Για τους ανθρώπους που στερούνταν το οικονομικό, πολιτιστικό ή κοινωνικό κεφάλαιο (στην πραγματικότητα κάθε περιουσιακό στοιχείο πλην της ικανότητας για εργα­ σία, την οποία δεν μπορούσε κάποιος να ασκήσει από μόνος του) «η προστασία μπορεί να είναι συλλογική αλλιώς είναι ανύπαρκτη».52 Σε αντίθεση με τα κοινωνικά δίκτυα προστασίας του προνεωτερικσύ παρελθόντος, τα δίκτυα που επινόησε και διαχειριζόταν το κράτος είτε δημιουργήθηκαν σκόπιμα και με σχεδίασμά είτε εξελίχθηκαν από την ίδια τη δυναμική τους μέσα από άλλες μεγάλης κλίμακας δημιουργικές προ­ σπάθειες που προσιδιάζουν στη νεωτερικότπτα κατά τη «σταθερή» της φάση. Παραδείγματα της πρώτης κατηγο­ ρίας παρέχουν οι κοινωνικοί θεσμοί και προβλέψεις (που ενίοτε αποκαλούνται «κοινωνικός μισθός»), οι κρατικές ή επιβοπθούμενες από το κράτος υπηρεσίες υγείας, εκπαί­ δευσης και στέγασης, καθώς και οι εργασιακοί νόμοι που καθόρισαν τα αμοιβαία δικαιώματα και τις υποχρεώσεις όλων των πλευρών στην αγορά και την πώληση εργασιακών συμβάσεων, και κατ’ αυτό τον τρόπο προστατέυσαν την ευημερία και τα δικαιώματα των εργαζομένων. Το πιο χαρα­ κτηριστικό παράδειγμα της δεύτερης κατηγορίας ήταν π αλληλεγγύη μέσα στο πλαίσιο του εργοστασίου, η αλληλεγ­ γύη του συνδικάτου και του επαγγέλματος, που ρίζωσε και αναδύθηκε «φυσιολογικά» στο σχετικά σταθερό περιβάλ­ λον του «φορντικοΰ εργοστασίου», το οποίο αποτέλεσετην

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ Τ ΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

επιτομή του σταθερού νεωτερικού πλαισίου εντός του οποίου εντασσόταν η πλειονότητα αυτών που «δεν διέθε­ ταν άλλο κεφάλαιο». Στο «φορντικό εργοστάσιο» π εμπλο­ κή με την αντίθετη πλευρό στις σχέσεις εργασίας-κεφαλαίου ήταν αμοιβαία και μακροπρόθεσμη, καθιστώντας και τις δύο πλευρές αλληλοεξαρτώμενες. Την ίδια στιγμή όμως, αυτή η κατάσταση τους έδινε τη δυνατότητα να σκέφτονται και να σχεδιάζουν για το μέλλον, να δεσμεύουν το μέλλον και να επενδύουν σε αυτό. Γή αυτόν το λόγο, το «φορντικό εργοστάσιο» ήταν ένας τόπος σκληρών συγκρούσεων, που ενίοτε ξεσπούσαν σε ανοικτές εχθρότητες, οι οποίες όμως σοβούσαν και κακοφόρμιζαν ακόμα και όταν ήταν κρυμμέ­ νες από την κοινή θέα. Οι ανοικτές συγκρούσεις ήταν δυνα­ τές γιατί η προοπτική της εμπλοκής σε μακροχρόνια βάση και η αλληλεξάρτηση των πλευρών καθιστούν μια μετωπική σύγκρουση λογική επένδυση και θυσία η οποία θα αποφέρει οφέλη. Ωστόσο, αυτό το ίδιο εργοστάσιο ήταν επίσης ένα ασφαλές καταφύγιο της εμπιστοσύνης στο μέλλον και συνε­ πώς τόπος για διαπραγματεύσεις, συμβιβασμούς και ανα­ ζήτηση μιας συναινετικής μορφής συνύπαρξης. Με τα σαφώς καθορισμένα στάδια στην εξέλιξη της καριέρας κά­ ποιου, τις κουραστικές αλλά καθησυχαστικά σταθερές κα­ θημερινές ρουτίνες, τους αργούς ρυθμούς αλλαγής στη σύνθεση των ομάδων εργασίας, τη σταθερή χρησιμότητα των δεξιοτήτων από τη στιγμή που τις αποκτούσε κάποιος, τη μεγάλη αξία που αποδιδόταν στη συσσωρευμένη εργα­ σιακή εμπειρία, οι κίνδυνοι της αγοράς εργασίας μπορού­ σαν να χειραγωγηθούν, η αβεβαιότητα να υποταχθεί ή και

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΟΝ

ΦΟΒΟΝ

να εξαλειφθεί και οι φόβοι αντί να διαποτίζουν τη λειτουρ­ γία της καθημερινότητας μπορούσαν να εξοβελισθούν στο περιθωριακό βασίλειο των «χτυπημάτων της μοίρας» και των «μοιραίων ατυχημάτων». Πάνω απ' όλα, οι πολλοί που στερούνταν κάθε είδους κεφάλαιο εκτός από την ικανότητά τους προς εργασία για άλλους μπορούσαν να βασίζονται στη συλλογικότητα. Η αλληλεγγύη αναδιαμόρφωσε την ικα­ νότητά τους για εργασία σε ένα υποκατάστατο κεφαλαίου και ενα είδος κεφαλαίου που υπήρχε η ελπίδα, όχι χωρίς λόγο, να αντισταθμίσει τη συνδυασμένη δύναμη όλων των άλλων κεφαλαίων. Ο διάσημος και αξιομνημόνευτος Τόμας Μάρσαλ αμέ­ σως μετά την εγκαθίδρυση του μεταπολεμικού βρετανικού «κράτους πρόνοιας», μέσω της εκτενούς κοινοβουλευτικής νομοθετικής δράσης, προσπάθησε να ανασυνδυάσει τη λο­ γική η οποία καθοδήγησε τη σταδιακή εξέλιξη της έννοιας των ατομικών δικαιωμάτων. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του,53 η μακρά διαδικασία ξεκίνησε από το όνειρο της προ­ σωπικής ασφάλειας, που ακολουθήθηκε από μακροχρόνιους αγώνες εναντίον της αυθαίρετης εξουσίας των βασιλιάδων και των πριγκίπων. Αυτό που για τους τελευταίους αποτε­ λούσε θεϊκό δικαίωμα, δηλαδή η εξαγγελία και η αποκήρυ­ ξη κανόνων σύμφωνα με τη θέλησή τους, και σε τελική ανά­ λυση το να ακολουθούν τις ιδιοτροπίες και τα καπρίτσια τους, για τους υποτελείς τους σήμαινε μια ζωή στο έλεος της βασιλικής καλοσύνης όχι πολύ διαφορετική από την άστατη μοίρα: μια ζωή συνεχούς και αθεράπευτης αβεβαιό­ τητας εξαρτώμενη από τους μυστηριώδεις τρόπους με

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

τους οποίους παρέχονταν οι εύνοιες του ηγεμόνα. Τη χάρη του βασιλιά και της βασίλισσας ήταν δύσκολο να την αποσπάσει κανείς και ακόμα πιο δύσκολο να τη διατηρήσει. Εύ­ κολα έπαυε να ισχύει και ήταν αδύνατο να διασφαλιστεί για πάντα. Αυτή η αβεβαιότητα είχε ως αρνητική συνέπεια να δημιουργεί μια ταπεινωτική αίσθηση για την ανικανότητα των ανθρώπων, Η συγκεκριμένη αίσθηση μπόρεσε να διορ­ θωθεί μόλις η συμπεριφορά των βασιλικών ηγεμόνων κατέ­ στη προβλέψιμη, καθώς άρχισε να υπόκειται σε νομικούς κανόνες που δεν τους επιτρεπόταν ή που ήταν ανίκανοι να τους αλλάξουν ή να τους ακυρώσουν με τη θέλησή τους, χωρίς τη συγκατάθεση των υποκειμένων τα οποία αφορού­ σαν. Με άλλα λόγια, η προσωπική ασφάλεια μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω της εισαγωγής κανόνων που δέσμευαν όλουςτους παίκτες του παιχνιδιού. Η καθολικότητα των κα­ νόνων δεν τους έκανε όλους νικητές. Όπως και πριν, υπήρ­ χαν οι τυχεροί και οι άτυχοι παίκτες, οι κερδισμένοι και οι χα­ μένοι. Τουλάχιστον όμως οι κανόνες του παιχνιδιού ήταν σαφείς, μπορούσες να τους μάθεις και δεν άλλαζαν σύμφω­ να μετά καπρίτσια του καθενός και μάλιστα κατά τη διάρ­ κεια του παιχνιδιού. Επιπλέον, οι κερδισμένοι δεν φοβού­ νταν το χολιασμένο μάτι του βασιλιά, γιατί οι καρποί της νίκης τους μπορούσαν πράγματι να είναι δικοί τους για να τους απολαύσουν για πάντα: θα καθίσταντο η αναπαλλο­ τρίωτη ιδιοκτησία τους. Μπορούμε να πούμε ότι ο αγώνας για τα προσωπικά δι­ καιώματα υποκινούνταν από την επιθυμία αυτών που ήταν ήδη τυχεροί ή ήλπιζαν να κερδίσουν την επόμενη φορά και

I ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ iQ7

να κρατήσσυντους καρπούς της καλής τους τύχης χωρίς την ανάγκη για μια δαπανηρή, βραδυκίνητη και το χειρότερο απ’ όλα αναξιόπιστη και σταθερά άκαρπη προσπάθεια να γί­ νουν αρεστοί για να κερδίσουν τη χάρη του ηγεμόνα και να διατηρήσουν την εύνοιά του. Όπως επισημαίνει ο Μάρσαλ, το αίτημα για πολιτικό δι­ καιώματα, δηλαδή το να έχει κανείς σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των νόμων, ακολουθούσε στην ατζέντα ως το επόμενο λογικό βήμα από τη στιγμή που τα προσωπικό δι­ καιώματα κερδήθηκαν και είχαν ανάγκη υπεράσπισης. Ωστόσο, απ’ όσα έχουν αναφερθεί έως τώρα, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι αυτά τα δύο σύνολα δι­ καιωμάτων, προσωπικά και πολιτικά, ήταν δυνατό να αποτελέσουν αντικείμενο διεκδίκησης, απόκτησης και διασφάλι­ σης μόνο μαζί, καθώς η απόκτηση και η άσκησή τους δεν ήταν δυνατό να διαχωριστούν. Φαίνεται ότι υπάρχει μια κυ­ κλική εξάρτηση, μια σχέση «κότας και αυγού» μεταξύ των δύο. Η ασφάλεια των προσώπων και η προστασία της πε­ ριουσίας τους είναι απαραίτητες συνθήκες για να μπορέ­ σουν να αγωνιστούν αποτελεσματικά για το δικαίωμα της πολιτικής συμμετοχής. Ωστόσο, η σταθεροποίησή τους και η βεβαιότητα ότι θα διαρκέσουν μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο εάν οι δεσμευτικοί νόμοι εξαρτώνται από τα ίδια τα πρόσωπα τα οποία ωφελούν. Η διασφάλιση των προσωπικών δικαιωμάτων μπορεί να επιτευχθεί στο βαθμό που υπάρχει η δυνατότητα άσκησης των πολιτικών δικαιωμάτων και αυτή η δυνατότητα παίζει ρόλο στη νομοθετική διαδικασία. Και οι προοπτικές για να

1 1

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

παίξει ρόλο η δυνατότητα άσκησης των πολιτικών δικαιω­ μάτων είναι ελάχιστες εάν τα περιουσιακά στοιχεία (οικονο­ μικά και κοινωνικά) που κάποιος έχει στην προσωπική του διάθεση και τα οποία προστατεύονται οπό τα προσωπικά δικαιώματα δεν είναι τόσα ώστε να λαμβάνονται υπόψη από τις εκάστοτε εξουσίες. Όπως είχε ήδη επισημάνει ο Μάρσαλ, αλλά υπό το φως των τελευταίων πολιτικών εξελίξεων χρειάστηκε να αναδιατυπωθεί εμφατικά από τον Πάολο Φλόρες ντ; Αρκάις, «η φτώχεια (παλιά και νέα) γεννά την απελπισία και την υποταγή, απομυζά όλη την ενέργεια στον αγώνα για την επιβίωση και θέτει τη βούληση στο έλεος κενών υποσχέσεων και ύπουλων εξαπατήσεων».54 Η διαπλο­ κή και αλληλεπίδραση προσωπικών και πολιτικών ελευθε­ ριών είναι για τους υψηλά ιπτάμενους και τους ισχυρούς για τους πλούσιους όχι για τους φτωχούς, για τους «ήδη ασφαλείς εάν μείνουν μόνοι τους», αλλά όχι γή αυτούς που «έχουν την ανάγκη εξωτερικής βοήθειας για να γίνουν ασφαλείς». Το δικαίωμα της ψήφου (και έτσι, έμμεσα και τουλάχιστον θεωρητικά, το δικαίωμα της επιρροής της σύν­ θεσης των κυβερνητών και της διαμόρφωσης των κανόνων που δεσμεύουν τους κυβερνώμενους) μπορεί να ασκηθεί πραγματικά μόνο από αυτούς «που κατέχουν επαρκείς οι­ κονομικούς και πολιτιστικούς πόρους» για να «είναι ασφα­ λείς από την εθελοντική ή αθέλητη δουλεία που αποστερεί κάθε δυνατότητα αυτονομίας επιλογών (ή / και εκχώρησή τους) από τη ρίζα». Έτσι εξηγείται το ότι για αρκετό καιρό όσοι προωθούσαν τη λύση των εκλογών στο πρόβλημα της διασφάλισης των

j

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

προσωπικών δικαιωμάτων με την άσκηση των πολιτικών δικαιω­ μάτων «ήθελαν να περιορίσουν το δικαίωμα ψήφου ανάλο­ γα με τον πλούτο και την εκπαίδευση». Εκείνη την εποχή θεωρούνταν προφανές ότι η «πλήρης ελευθερία» (δηλαδή το δικαίωμα συμμετοχής στη νομοθετική διαδικασία) μπο­ ρούσε να είναι προνόμιο μόνο αυτών που κατείχαν την «πλήρη κυριότητα του προσώπου τους»55 - δηλαδή αυτών των προσώπων των οποίων οι προσωπικές ελευθερίες δεν ήταν ακρωτηριασμένες από τους άρχοντες των φέουδων ή από εργοδότες από τους οποίους εξαρτιόταν η επιβίωσή τους. Για περισσότερο από έναν αιώνα μετά την εφεύρεση και την ενθουσιώδη (ή μοιρολατρική) αποδοχή του προτάγματοςτπς πολιτικής αντιπροσώπευσης, η επέκταση του δι­ καιώματος ψήφου σε οποιονδήπστε πέρα από τους «κατέχοντες» πολεμήθηκε με λύσσα από όσους την προωθούσαν και συνηγορούσαν υπέρ της.Έτσι, δικαιολογημένα η προο­ πτική μιας τέτοιας επέκτασης θεωρούνταν περισσότερο επίθεση εναντίον της δημοκρατίας παρά θρίαμβός της. Πι­ θανότατα, η άρρητη σκέψη που πρόσθετε δυναμική σε αυτή την αντίσταση ήταν η αίσθηση ότι «οι μη κατέχοντες» δεν θα χρησιμοποιούσαν το δώρο της πολιτικής συμμετο­ χής για την υπεράσπιση της ασφάλειας της ιδιοκτησίας και του κοινωνικού κύρους - εκείνα τα προσωπικά δικαιώματα στα οποία αυτοί δεν διακύβευαντίποτε. Για να ακολουθήσουμε τη λογική / ιστορική διαδοχή δι­ καιωμάτων του Μάρσαλ, μπορούμε να πούμε ότι συμπεριλαμβανομένης της φάσης των πολιτικών δικαιωμάτων η δη­ μοκρατία αποτελεί μια επιλεκτική και αυστηρά περιορισμέ­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

νη διαδικασία.Ότι ο δήμος (οι άνθρωποι) της δημοκρατίας που κατέχει το κράτος (την εξουσία) επί της δημιουργίας και της αλλαγής των νόμων είναι περιορισμένος σε αυτό το στάδιο σε λίγους προνομιούχους, ενώ αποκλείεται, όχι μόνο στην πράξη αλλά και με το γράμμα του νόμου, η πλειονότη­ τα των ανθρώπων, την οποία οι διαμορφωμένοι μέσω της πολιτικής νόμοι της χώρας σκόπευαν να δεσμεύσουν. Πράγματι, όπως μας υπενθύμισε πρόσφατα ο Τζον Ρ. Σιρλ, ο κατάλογος των «δοσμένων από τον Θεό», δηλαδή των αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων που συντάχθηκαν από τους ιδρυτικούς πατέρες, τους θεμελιωτές της αμερικανι­ κής δημοκρατίας, «δεν περιλάμβανε ίσα δικαιώματα για τις γυναίκες, ούτε καν το δικαίωμα της ψήφου ή της κατοχής περιουσίας, και δεν περιλάμβανε την κατάργηση της δου­ λείας»,56 Και ο Σιρλ δεν θεωρεί αυτή την ιδιότητα της δημο­ κρατίας προσωρινή, εφήμερη και ξεπερασμένη (μπορούμε να πούμε ότι η ιδιότητα είναι ένα προνόμιο που πρέπει να απονέμεται προσεκτικά και με φειδώ). Για παράδειγμα, «πάντα θα υπάρχουν απόψεις τις οποίες πολλοί άνθρωποι, στην πραγματικότητα η πλειονότητα, θεωρούν επαναστατι­ κές», και συνεπώς οι πιθανότητες είναι εναντίον της πλή­ ρους και πραγματικά καθολικής εκχώρησης του δικαιώμα­ τος της ελευθερίας του λόγου, το οποίο τα πολιτικά δικαιώ­ ματα προτίθενται να το διασφαλίσουν για όλους τους πολί­ τες. Αλλά πρέπει να προστεθεί μία ακόμα πιο βασική προϋ­ πόθεση. Εάν τα πολιτικά δικαιώματα μπορούν να χρησιμο­ ποιηθούν για να κατοχυρώσουν και να εδραιώσουν τις προ­ σωπικές ελευθερίες που βασίζονται στην οικονομική ισχύ,

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΪΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

τότε δύσκολα θα διασφαλίσουν προσωπικές ελευθερίες για τους αποστερημένους, οι οποίοι δεν διεκδικούν τους πό­ ρους χωρίς τους οποίους η προσωπική ελευθερία δεν μπο­ ρεί ούτε να κερδηθεί ούτε να ασκηθεί στην πράξη. Εδώ υπάρχει ένα είδος φαύλου κύκλου. Πολλοί άνθρω­ ποι διαθέτουν ελάχιστα ή καθόλου περιουσιακά στοιχεία π αποχτήματα άξια ηρωικής άμυνας και έτσι, κατά την άποψη των εχόντων, ούτε χρειάζονται ούτε πρέπει να επιφορτίζο­ νται μετά πολιτικά δικαιώματα που αναμένεται να υπηρετήσουναυτόν το σκοπό.Όμως, αφού γι’ αυτόν το λόγο οι συ­ γκεκριμένοι άνθρωποι δεν γίνονται αποδεκτοί στην επιλεκτι­ κή παρέα του εκλογικού σώματος (και σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της σύγχρονης δημοκρατίας ισχυρές δυνάμεις έχουν πολεμήσει για να καταστήσουν αυτή την άρνηση της εισδοχής μόνιμη), θα έχουν ελάχιστες ευκαιρίες διασφάλι­ σης των υλικών και των πολιτιστικών πόρων που θα τους κα­ ταστήσουν δικαιούχους για τη χορήγηση των πολιτικών δι­ καιωμάτων. Εάν αφεθεί στην εσωτερική της αναπτυξιακή λογική, η «δημοκρατία» μπορεί να παραμείνει όχι απλώς στην πράξη, αλλά και τυπικά και ρητά, ένα ουσιαστικά ελιτί­ στικο ζήτημα.Όμως, όπως ορθά επισημαίνει ο Πάολο Φλόρες ντ* Αρκάις, υπήρχαν δύο πιθανές λύσεις και όχι απλώς μία σε ένα τέτοιο πρόβλημα: «Είτε μέσω του περιορισμού του δικαιώματοςτης ψήφου στηνπράξη σε αυτούς που ήδη κατείχαν τέτοιους πόρους, είτε μέσω της προοδευτικής “επαναστικοποίησης” της κοινωνίας με τέτοιον τρόπο ώστε να μετατρέψει αυτά τα προνόμια -πλούτο και πολιτισμό- σε δικαιώματα διασφαλισμένα για όλους».

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Ήταν η δεύτερη λύση που ενέπνευσε τον λόρδο Μπέβε­ ριτζ για το σχεδίασμά του κρότους πρόνοιας, την πιο συνε­ κτική ενσάρκωση της ιδέας του Τ. Μάρσαλ για τα κοινωνικά δίκαιώματα - τον τρίτο κρίκο στην αλυσίδα των δικαιωμά­ των, χωρίς τον οποίο το δημοκρατικό πρόταγμα δεν θα ολο­ κληρωθεί. Ο ντ’ Αρκάίς συνοψίζει το επιχείρημά του ως εξής πενήντα χρόνια μετά τον Μπέβεριτζ: «Ένα δυναμικό πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής οφείλει να είναι ένα ολο­ κληρωμένο και συνταγματικά κατοχυρωμένο μέρος κάθε δημοκρατικού προτάγματος». Χωρίς πολιτικά δικαιώματα οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι σίγουροι για τα προσωπι­ κά τους δικαιώματα. Αλλά χωρίς τα κοινωνικά δικαιώματα, το πολιτικά δικαιώματα θα παραμείνουν ένα ανεκπλήρωτο όνειρο, μια άχρηστη ιστορία ή ένα σκληρό αστείο για τον μεγάλο αριθμό αυτών στους οποίους έχουν παρασχεθεί από το γράμμα του νόμου. Εάν δεν διασφαλιστούντα κοινωνικά δικαιώματα, οι φτωχοί και οι οκνηροί δεν μπορούν να ασκή­ σουν τα πολιτικά δικαιώματα που τυπικά κατέχουν. Και τότε οι φτωχοί θα έχουν μόνο αυτό τα δικαιώματα τα οποία οι κυβερνήσεις θεωρούν ότι είναι αναγκαίο να παραχωρηθούν και είναι αποδεκτά από εκείνους που έχουν την πραγματική πολιτική ισχύ για να κερδίζουν και να διατηρούν εξουσία. Στο βαθμό που οι φτωχοί παραμένουν χωρίς πόρους, το μόνο που μπορούν να ελπίζουν είναι να γίνουν αποδέκτες μεταβιβάσεων, όχι υποκείμενα δικαιωμάτων. Ο λόρδος Μπέβεριτζ πίστευε ορθά ότι το όραμά του για μια ολοκληρωμένη, συλλογικά υιοθετημένη ασφάλιση για τον καθένα ήταν η μοιραία συνέπεια της φιλελεύθερης

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

Φ08ΩΝ

ιδέας, καθώς και αναγκαία συνθήκη για την ολοκληρωμένη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η κήρυξη του πολέμου κατά του φόβου από τον Φράνκλιν Ντελάνο Ροόζβελτ βασιζόταν σε παρόμοιες σκέψεις. Η ελευθερία επιλογής συνοδεύεται από αναρίθμητους και μη μετρήσιμους κινδύνους αποτυχίας. Πιθανότατα πολ­ λοί άνθρωποι θεωρούν αυτούς τους κινδύνους αφόρητους, καθώς ανακαλύπτουν ή υποπτεύονται ότι μπορεί να υπερ­ βαίνουν τις προσωπικές τους ικανότητες στον αγώνα για την επιβίωση. Για την πλειονότητα η ελευθερία επιλογής παρα­ μένει ασύλληπτη χίμαιρα και ευσεβής πόθος, εκτός εάν ο φόβος της ήττας μετριαστεί από μια πολιτική ασφάλισης που θα γίνεται στο όνομα της κοινότητας, μια πολιτική την οποία θα εμπιστεύονται και θα μπορούν να βασιστούν πάνω της σε περιπτώσεις κακοτυχίας. Στο βαθμό που παραμένει χίμαιρα, ο πόνος της απελπισίας θα συνοδεύεται από την τα­ πείνωση της κακοτυχίας. Η ελεγχόμενη σε καθημερινή βάση ικανότητα αντιμετώπισης των προκλήσεων της ζωής είναι σε τελική ανάλυση το εργαστήριο όπου η εμπιστοσύνη στον εαυτό μας διαμορφώνεται και σφυρηλατείται. Χωρίς τη συλλογικά υιοθετημένη ασφάλιση, οι φτωχοί και οι οκνηροί {και γενικότερα οι αδύναμοι που ισορροπούν στα όρια του αποκλεισμού) δεν έχουν κίνητρο για πολιτική συμμετοχή και σίγουρα ούτε για ανάμειξη στο δημοκρατικό εκλογικό παιχνίδι. Καμία σωτηρία δεν είναι δυνατό να προέλθει από ένα πολιτικό κράτος που δεν είναι, και αρνείται να γίνει, και κοινωνικό κράτος. Χωρίς κοινωνικά δικαιώματα για όλους, μεγάλος αριθμός ανθρώπων -των οποίων ο αριθμός

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

πιθανότατα θα αυξηθεί- θα θεωρεί τα πολιτικό δικαιώματα του άχρηστα και ανάξια της προσοχής του. Εάν τα πολιτικά δικαιώματα είναι απαραίτητα για να τεθούν σε λειτουργία τα κοινωνικά δικαιώματα, τα κοινωνικά δικαιώματα είναι αναγκαία για τη λειτουργία των πολιτικών δικαιωμάτων. Οι δύο ομάδες δικαιωμάτων χρειάζονται η μία την άλλη για να επιβιώσουν. Η επιβίωσή τους μπορεί να προκόψει μόνο ως κοινό επίτευγμα. Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι με κάθε επέκταση του δικαιώματος ψήφου οι κοινωνίες προχώρησαν ένα ακόμα βήμα παραπέρα προς ένα συνεκτικό -«ολοκληρωμένο»κοινωνικό κράτος, μολονότι αυτός ο τελικός προορισμός δεν αποτελούσε ένα πρόταγμα εκ των προτέρων και χρειά­ στηκε πολλά χρόνια και αρκετούς έντονα διαμφισβητούμενους κοινοβουλευτικούς νόμους για να αρχίσει να γίνεται ορατό το περίγραμμά του. Καθώς όλο και περισσότερες κα­ τηγορίες του πληθυσμού αποκτούσαν το εκλογικό δικαίω­ μα, ο «μέσος ψηφοφόρος» στου οποίου την ικανοποίηση τα πολιτικά κόμματα έπρεπε να προσανατολιστούν για να κερ­ δίσουν, κινήθηκαν σταδιακά προς τις πιο στερημένες μερί­ δες του κοινωνικού φάσματος. Σε κάποιο σημείο μοιραία, αν και μάλλον απροσδόκητα, έλαβε χώρα μια θεμελιακή με­ ταστροφή. Άρχισε να συγχέεται ο διαχωρισμός μεταξύ αυτών που επιζητούσαν τα πολιτικά δικαιώματα για να δια­ σφαλίσουν ότι τα προσωπικά δικαιώματα που ήδη κατείχαν δεν θα χάνονταν ούτε θα περιορίζονταν και εκείνων που χρειάζονταν τα πολιτικά δικαιώματα για να κερδίσουν τα προσωπικά δικαιώματα που ακόμα δεν κατείχαν και οι οποίοι,

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

εάντους παρέχονταν προσωπικό (ή ακόμα περισσότερο πο­ λιτικά) δικαιώματα που δεν συνοδεύονταν από κοινωνικά δικαιώματα, θα τα θεωρούσαν μη λειτουργικά. Σε εκείνο το σημείο, τα διακυβεύματα του πολιτικού παι­ χνιδιού υπέστησαν μια κοσμοϊστορική αλλαγή. Από το καθή­ κον να προσαρμόσουντους πολιτικούς θεσμούς και τις δια­ δικασίες στις ήδη υφιστάμενες κοινωνικές πραγματικότητες, η σύγχρονη δημοκρατία κινήθηκε στο καθήκον της χρήσης των πολιτικών θεσμών και διαδικασιών για τη μεταρρύθμιση της κοινωνικής πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, στράφηκε από το καθήκον της διατήρησης της ισορροπίας των κοινω­ νικών δυνάμεων σε αυτό της αλλαγής των συσχετισμών. ΓΊαραδόξως, αντιμετώπισε το πρόβλημα της αντιστροφής της διαδοχής που είχε λάβει χώρα έως εκείνη τη στιγμή. Το απο­ τέλεσμα του ξεπεράσματος των προηγούμενων ορίων ήταν ένας ανοίκειος στόχος, που δεν είχε αντιμετωπιστεί μέχρι τότε και αφορούσε τη χρησιμοποίηση των πολιτικών δικαιω­ μάτων για τη δημιουργία και τη διασφάλιση των προσωπικών δικαιωμάτων αντί απλώς αυτά να επιβεβαιωθούν και να παγιωθούν. Αντί να αναπτυχθούν μέσα από την ήδη διαμορφω­ μένη «κοινωνία των πολιτών» σε αναζήτηση πολιτικής ασπί­ δας, το πολιτικό σώμα στη νέα μορφή του «κοινωνικού κρά­ τους» αντιμετώπισε το καθήκον να θέσει τα θεμέλια της κοι­ νωνίας των πολιτών ή να προωθήσει διαδικασίες,-διαμόρφω­ σης παρόμοιων θεμελίων στα μέρη της κοινωνίας όπου μέχρι τότε η κοινωνία των πολιτών ήταν απούσα. Οι φόβοι που είναι χαρακτηριστικοί της νεωτερικότητας γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της έξαρσής της απορρυθμι-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ZQH ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

σης σε συνδυασμό με την έξαρση της αχομικοποίησης. Την ίδια στιγμή οι συγγενικοί δεσμοί και οι δεσμοί της γειτονιάς, που είχαν δημιουργήσει ισχυρούς και αιώνιους εκ πρώτης όψης κοινοτικούς και επιχειρηματικούς δεσμούς (ή τουλάχι­ στον που επιβίωναν εξ αμνημονεύτων χρόνων), είχαν αρχίσει να χαλαρώνουν ή να σπάνε, Ο αξιόπιστος σύγχρονος τρόπος διαχείρισης του φόβου έτεινε να αντικαταστήσει τους ανε­ πανόρθωτα κατεστραμμένους «φυσικούς» δεσμούς με τα τεχνητά ισοδύναμά τους που είχαν τη μορφή των συλλόγων, των σωματείων και των μερικής απασχόλησης αλλά οιονεί μόνιμων συλλογικοτήτωνενοποιημένων από το κοινό συμφέ­ ρον και την καθημερινή ρουτίνα. Η αλληλεγγύη αναλάμβανε στη θέση του ανήκεινως η κύρια προστατευτική ασπίδα ενα­ ντίον της.μοίρας που γινόταν όλο και πιο επικίνδυνη. Η απώλεια της αλληλεγγύης προοιωνίστηκε το τέλος αυτού του αξιόπιστου σύγχρονου τρόπου διαχείρισης του φόβου.Ήρθε πλέον η σειρά των νεωτερικών, τεχνητών, διοι­ κητικών προστασιών να παραλύσουν, να αποδιαρθρωθούν και να αχρηστευτούν. Η Ευρώπη, η πρώτη που βίωσε τη νεωτερική αναθεώρηση της συμπεριφοράς και είχε την εμπειρία όλων των διαδοχικών φάσεων αυτής της εξέλιξης, σήμερα, όπως και οι Ηνωμένες Πολιτείες, βιώνει την απορ­ ρύθμιση που συνοδεύεται από την ατομικοποίηση φάση δύο. Αυτή τη φορά όμως δεν το κάνει από επιλογή, αλλά υποκύπτοντας στις πιέσεις των παγκόσμιων δυνάμεων τις οποίες πλέον δεν ελέγχει ούτε ελπίζει να ελέγξει. Αυτή η δεύτερη απορρύθμιση δεν ακολουθείται όμως από νέες κοινωνικές μορφές διαχείρισης του φόβου. Το κα-

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

i!7

θήκον της αντιμετώπισης των φόβων που απορρέουν από τις νέες αβεβαιότητες, όπως και οι ίδιοι οι φόβοι, έχει απορρυθμιστεί και «αποκεντρωθεί», δηλαδή έχει αφεθεί σε τοπι­ κές πρωτοβουλίες και προσπάθειες και σε μεγάλο βαθμό έχει ιδιωτικοποιηθεί. Ω ς επί το πλείστον μεταφέρθπκε στη σφαίρα της «βιοπολιτικής», αφέθηκε δηλαδή στη φροντί­ δα, την επινοητικότητα και την πονηριά των ατόμων, καθώς και στην αγορά, Η τελευταία είναι γνωστό ότι δυσανασχετεί έντονα και αντιμάχεται αποτελεσματικά όλες τις μορφές κοινοτικής (πολιτικής) παρέμβασης και ελέγχου. Από τπ στιγμή που ο ανταγωνισμός αντικαθιστά την αλ­ ληλεγγύη, τα άτομα ανακαλύπτουν ότι έχουν εγκαταλειφθεί στους δικούς τους πόρους - αξιοθρήνητα πενιχροί και σα­ φέστατα ανεπαρκείς. Η καταστροφή και η αποσύνθεση των συλλογικών δεσμών, μια διαδικασία για την οποία δεν ζητή­ θηκε η γνώμη τους, τους κατέστησε άτομα dejure*.Όμως, αυτό που έμαθαναπό την ενασχόλησή τους μετά ζητήματα της ζωής τους είναι ότι, στην παρούσα κατάσταση πραγμά­ των, όλες κυριολεκτικό οι δυνάμεις τους αντιστρατεύονται στο να κατακτήσουν το αξιωματικό πρότυπο των ατόμων de facto**.'Eva χάσμα, και απ’ ό,τι βλέπουμε ένα διευρυνόμενο χάσμα, διαχωρίζει την ποιότητα και την ποσότητα των πόρων που θα απαιτούνταν για την αποτελεσματική παρα­ γωγή μιας κατασκευασμένης από τους ίδιους αλλά όμως

* Δια νόμου. (Σ.ΐ.Μ .) ** Στην πράξη. (Σ.τ.Μ.)

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ,

Η 2 QH ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

αξιόπιστης ασφάλειας και αυθεντικής ελευθερίας από το φόβο, από το σύνολο των μέσων, των εργαλείων και των δε­ ξιοτήτων που η πλειονότητα των ατόμων διαθέτει και μπο­ ρεί μέσα σε λογικά πλαίσια να αποκτήσει και να διατηρήσει. Ο Ρόμπερτ Καστέλ επισημαίνει την επιστροφή των επι­ κίνδυνων τάξεων.57 Ωστόσο, ας σημειωθεί ότι η ομοιότητα μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης έλευσης είναι τουλάχι­ στον μερική. Αρχικά οι «επικίνδυνες τάξεις» είχαν δημιουργηθεί από τους προσωρινά αποκλεισμένους και από το πληθυσμιακό πλεόνασμα που δεν είχε ακόμη ενσωματωθεί και η επιταχυ­ νόμενη οικονομική πρόοδος του είχε στερήσει κάθε «χρήσι­ μη λειτουργία». Παράλληλα, η κονιορτοπσίηση των δικτύων των δεσμών τούς απογύμνωσε από οποιαδήποτε προστα­ σία. Υπήρχε ωστόσο η ελπίδα ότι στην κατάλληλη στιγμή θα επανεντάσσονταν, η αγανάκτησή τους θα ξεθύμαινε και το διακύβευμά τους στην «κοινωνική τάξη» θα αποκαθιστόταν. Από την άλλη, οι νέες «επικίνδυνες τάξεις» είναι αυτές που θεωρούνται ακατάλληλες για ενσωμάτωση και δεδηλω­ μένα ανίκανες να αφομοιωθούν, αφού δεν μπορεί να επι­ νοηθεί κάποια χρήσιμη λειτουργία γι’ αυτές μετά την «ανα­ μόρφωσή» τους. Δεν είναι απλώς πλεονασματικές αλλά πε­ ριττές. Είναι αποκλεισμένες μόνιμα - μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις «μονιμότητας» που η ρευστή νεωτερικότητα όχι απλώς επιτρέπει αλλά προωθεί ενεργητικά. Αντί να εκλαμβάνεται ως το αποτέλεσμα μιας στιγμιαίας και επανορθώσιμης κακής τύχης, η σημερινή μορφή αποκλεισμού αποπνέει έναν αέρα οριστικότατος. Σήμερα, όλο και πιο

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΩΝ

ΦΟΒΩΝ

συχνά, ο αποκλεισμός τείνει να είναι μονόδρομος (και να εκλαμβάνεται ως τέτοιος). Από τη στιγμή που γκρεμίζονται, οι γέφυρες δεν επιδιορθώνονται ποτέ. Είναι το αμετάκλητο της έξωσής τους και οι αμυδρές πιθανότητες για να εφεσιβάλουντην ετυμηγορία που καθιστά τους σύγχρονους απο­ κλεισμένους «επικίνδυνες τάξεις». Το αμετάκλητο του αποκλεισμού τους είναι άμεση, αν και απρόβλεπτη, συνέπεια της αποσύνθεσης του κοινωνι­ κού κράτους ως δικτύου παγιωμένων θεσμών, αλλά και πι­ θανόν ακόμα πιο σημαντικό ως ιδεώδους και προτάγματος .-.■ μέσω του οποίου κρινότανη πραγματικότητα και υποκινού­ νταν η ανθρώπινη δράση. Η υποβάθμιση του ιδεώδους και η απίσχναση και παρακμή του προτάγματος προοιωνίζονται σε τελική ανάλυση την εξαφάνιση των ευκαιριών για λύτρω­ ση και την απόσυρση από το δικαίωμα της έφεσης και, κατά συνέπεια, τη διάψευση της ελπίδας και το μαρασμό της θέ­ λησης για αντίσταση. Το να είναι κάποιος εκτός εργασίας σημαίνει κάτι πέρα από την κατάσταση του να είναι «άνερ­ γος» (ο όρος υπονοεί μια παρέκκλιση από τον κανόνα «να είναι εργαζόμενος», μια προσωρινή δοκιμασία που μπορεί και πρέπει να ξεπεραστεί). Σηματοδοτεί το αίσθημα του να βρίσκεται σε μια κατάσταση όπου είναι «περιττός» - έχει απορριφθεί, έχει καταγραφεί ως παραπανίσιος, άχρηστος, μη απασχολήσιμος και καταδικασμένος να παραμείνει «οι­ κονομικά ανενεργός». Εκτός εργασίας σημαίνει ότι είναι αναλώσιμος, πιθανότατα έχει ήδη αναλωθεί μια και καλή, εκχωρημένος στα απόβλητα της «οικονομικής προόδου». Οικονομική πρόοδος σημαίνει εκείνες τις αλλαγές που σε

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

120

τελική ανάλυση συνοψίζονται στο να γίνεται η ίδια δουλειά και να επιτυγχάνονται τα ίδια οικονομικά αποτελέσματα με μικρότερη εργατική δύναμη και χαμηλότερο «εργατικό κό­ στος» απ’ ό,τι πριν. Σήμερα, μόνο μια λεπτή γραμμή διαχωρίζει τους ανέρ­ γους, και ιδιαίτερα τους μακροχρόνια ανέργους, από την πτώση στη χοάνη της τάξης των «παριών». Οι τελευταίοι είναι άντρες και γυναίκες που δεν χωρούν σε καμία νόμιμη κοινωνική κατηγορία, άτομα που έχουν αφεθεί έξω από τά­ ξεις και δεν φέρουν εις πέρας καμία από τις αναγνωρισμέ­ νες, εγκεκριμένες, χρήσιμες και απαραίτητες λειτουργίες που τα «κανονικά» μέλη της κοινωνίας εκτελούν. Άνθρωποι οι οποίοι δεν προσθέτουν τίποτε στη ζωή της κοινωνίας εκτός από το γεγονός ότι η κοινωνία θα μπορούσε κάλλιστα να λειτουργήσει χωρίς αυτούς και θα κέρδιζε από την εκ­ δίωξή τους. Ακόμα πιο λεπτή είναι η γραμμή που χωρίζει τους «πε­ ριττούς» από τους εγκληματίες. Οι «παρίες» και οι «εγκλη­ ματίες» δεν είναι παρά δύο υποκατηγορίες των αποκλεισμέ­ νων, των «κοινωνικά απροσάρμοστων» και των «αντικοινωνι­ κών στοιχείων», οι οποίες διαφέρουν η μία από την άλλη πε­ ρισσότερο λόγω της επίσημης κατηγοριοποίησης και της μεταχείρισης στην οποία υποβάλλονται παρά εξαιτίας της δικής τους στάσης και συμπεριφοράς. Όπως ακριβώς και οι άνθρωποι εκτός δουλειάς, οι εγκληματίες (δηλαδή αυτοί που στέλνονται για φυλάκιση ή κατηγορούνται και αναμέ­ νουν δίκη ή βρίσκονται υπό αστυνομική επίβλεψη ή είναι απλώς καταγεγραμμένοι από την αστυνομία) δεν θεωρού­

ΚΡΑΤΟΣ,

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΚΑΙ

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΤΟΝ

ΦΟΒΩΝ

νται σε προσωρινή έξωση από την κανονική κοινωνική ζωή και υποχρεωμένοι σε «επανεκπαίδευση», «αναμόρφωση» και «επιστροφή στην κοινότητα» το συντομότερο δυνατόν. Εκλαμβάνονται ως μόνιμα περιθωριοποιημένοι, ακατάλλη­ λοι για «κοινωνική ανακύκλωση» και υποχρεωμένοι να κρα­ τιούνται διαρκώς μακριά από παρεμβατική συμπεριφορά και εκτός της κοινότητας των νομοταγών πολιτών.

Μαζί , Α λλα Χ ωρίς Ε παφή

01 ΚΑΤΟΙΚΗΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ως «αστικές» και αποκαλούνται «πόλεις» εάν χαρακτηρίζονται από σχετι­ κή υψηλή πυκνότητα πληθυσμού, αλληλεπιδράσεων και επι­ κοινωνίας. Σήμερα συμβαίνει επίσης να είναι χώροι όπου οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με κοινωνικά δπμιουργημένες και κοινωνικά κυοφορούμενες ανασφάλειες, με μια μορφή ιδιαίτερα πυκνή και γι’ αυτό αρκετά ευκρινή. Στις ίδιες περιοχές η υψηλή πυκνότητα ανθρώπινης αλληλεπί­ δρασης συμπίπτει με την τάση του φόβου που γεννιέται από την ανασφάλεια να ζητά και να βρίσκει διεξόδους και αντικείμενα στα οποία μπορεί να διοχετεύεται - μολονότι αυτή η τάση δεν έχει υπάρξει πάντοτε το ιδιαίτερο χαρα­ κτηριστικό αυτών των περιοχών.

Όπως επισήμανε ο Nan Ellin, ένας από τους πιο οξυδερ­ κείς αναλυτές των σύγχρονων τάσεων στις πόλεις, «από τα αρχαία χωριά στη Μεσοποταμία στις μεσαιωνικές πόλεις και τις εγκαταστάσεις των ιθαγενών της Αμερικής» η προστασία από τον κίνδυνο ήταν «από τα πρωταρχικά κίνητρα για την κατασκευή πόλεων, των οποίων τα σύνορα ήταν συχνά κα­ θορισμένα από αχανή τείχη ή φράχτες».58 Οι τοίχοι, οι τά­ φροι και οι φράχτες από πασσάλους προσδιόριζαν τα όρια μεταξύ του «εμείς» και του «αυτοί», της τάξης και των

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

άγριωντόπων, της ειρήνης και του πολέμου. Os εχθροί ήταν αυτοί τους οποίους άφηναν στην άλλη πλευρά του φράκτη χωρίς να τους επιτρέπεται να τον διασχίσουν. «Από το να είναι ένας ασφαλής τόπος» όμως, η πόλη έχει καταλήξει τα τελευταία εκατό περίπου χρόνια να συσχετίζεται «περισσό­ τερο με τον κίνδυνο παρά με την ασφάλεια». Σήμερα, σε μια περίεργη αντιστροφή του ιστορικού ρόλου τους και αψηφώντας τις αρχικές προθέσεις των δη­ μιουργών των πόλεων και των προσδοκιών των κατοίκων τους, οι πόλεις μετατρέπονται ταχέως από καταφύγια ενα­ ντίον του κινδύνου σε πρωταρχική πηγή κινδύνου. Οι Diken και Laustsen προχωρούν ακόμα πιο μακριά προτείνοντας ότι ο χιλιετής «δεσμός μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότη­ τας έχε-ι αντιστραφεί. Η ζωή στις πόλεις έχει μετατραπεί σε μια φυσική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την κυ­ ριαρχία του τρόμου, συνοδευόμενου από τον πανταχού παρόντα φόβο».59 Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι στις μέρες μας οι πηγές κινδύνου έχουν μετακινηθεί σχεδόν ολοκληρωτικά και έχουν εγκατασταθεί στις αστικές περιοχές. Οι φίλοι, αλλά και οι εχθροί, και πάνω απ’ όλα οι ασύλληπτοι και μυστήριοι ξένοι που κινούνται απειλητικά μεταξύ των δύο άκρων, τώρα ανα­ μειγνύονται και συγχρωτίζονται στους δρόμους της πόλης. Ο πόλεμος εναντίον της ανασφάλειας, και ιδιαίτερα εναντίον των κινδύνων και των ρίσκων για την προσωπική ασφάλεια, τώρα διεξάγεται μέσα στην πόλη. Τα πεδία της μάχης και τα μέτωπα στήνονται εντός της. Βαριά οπλισμένα ορύγματα (αδιαπέραστες προσβάσεις) και οχυρά (οχυρωμένα και αυ~

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

!25

στηρά φρουρούμενα κτίρια ή συγκροτήματα) που στοχεύουν να διαχωρίσουν, να κρατήσουν σε απόσταση και να απαγο­ ρεύσουν την είσοδο σε ξένους καθίστανται ταχύτατα από τα πιο έκδηλα στοιχεία των σύγχρονων πόλεων, μολονότι αυτά παίρνουν πολλές μορφές και παρόλο που οι σχεδιαστές τους καταβάλλουν ιδιαίτερες προσπάθειες να ουγχωνεύσουν τις δημιουργίες τους μέσα στο αστικό τοπίο, προσπαθώντας έτσι να «εξομαλύνουν» την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στην οποία ζουν οι κάτοικοι των πόλεων, εθισμένοι στην ασφάλεια, ωστόσο μόνιμα αβέβαιοι γι’ αυτήν, «Όσο περισσότερο είμαστε αποκομμένοι από τον άμεσο περιβάλλοντα χώρο μας τόσο πιο πολύ βασιζόμαστε στην παρακολούθηση αυτού του περιβάλλοντος

Σήμε­

ρα, τα σπίτια σε πολλές αστικές περιοχές σε όλο τον κόσμο υφίστανται για να προστατεύουν αυτούς που κατοικούν μέσα τους, όχι για να ενσωματώνουν τους ανθρώπους στις κοινότητές τους»,60 παρατηρούν οι Gumpert και Drucker. Αυτή την εποχή, ο διαχωρισμός και η διατήρηση της από­ στασης καθίσταται η πιο κοινή στρατηγική στον αστικό αγώνα για επιβίωση. Το συνεχές πάνω στο οποίο κινούνται τα αποτελέσματα αυτού του αγώνα εκτείνεται μεταξύ των πόλων των εθελοντικών και των αθέλητων αστικών γκέτο. Οι κάτοικοι που δεν διαθέτουν τα μέσα, και που γή αυτόν το λόγο θεωρούνται από τους υπολοίπους πιθανές απειλές για την ασφάλεια τους, τείνουν να εκδιώκονται διά της βίας από τα πιο ευαγή και ευχάριστα μέρη της πόλης και συνωστίζο­ νται σε διαχωρισμένες περιοχές που μοιάζουν με γκέτο. Οι εύποροι κάτοικοι αγοράζουν σε χωριστές περιοχές της επι­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η Τ ΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

λογής τους, οι οποίες επίσης μοιάζουν με γκέτο, και απαγο­ ρεύουν σε όλους τους άλλους να κατοικήσουν εκεί. Επιπροσθέτως κάνουν ότι περνάει από το χέρι τους για να διαχωρί­ σουν το βιόκοσμό τους από εκείνον των κατοίκων της υπό­ λοιπης πόλης. Όλο και περισσότερο αυτά τα εθελοντικά γκέτο μετατρέπονται σε εξωτερικά φυλάκια ή φρουραρχεία της υπερτοπικότητας. «Καθώς οι επικοινωνιακοίχώροι των κατοίκων διευρύνο­ νται στη διεθνή σφαίρα, συχνά ταυτόχρονα τα σπίτια τους γυρίζουν την πλάτη τους στον δημόσιο βίο μέσω ολοένα και πιο “έξυπνων” υποδομών ασφάλειας», τονίζουν οι Graham κοι Marvin.6' Κυριολεκτικά όλες οι πόλεις, σε όλο τον κόσμο, αρχί­ ζουν να επιδεικνύουν χώρους και ζώνες που διασυνδέονται έντονα με άλλες περιοχές «αξίας» του ίδιου αστικού τοπίου, καθώς και με εθνικά, διεθνή, ακόμα και παγκό­ σμια απόμακρα σημεία. Ωστόσο, την ίδια στιγμή σε τέ­ τοια μέρη υπάρχει μια σαφής και αυξανόμενη αίσθηση αποσύνδεσης από το τοπικό, από τους φυσικά κοντι­ νούς, αλλά κοινωνικά και οικονομικά απόμακρους χώ­ ρους και ανθρώπους,62 Τα απόβλητα που παρόγονται από τη νέα υλική υπερτοπικότητα των προνομιούχων αστικών χώρων είναι οι αποσυνδεδεμένοι και εγκαταλελειμμένοι χώροι. Αυτοί οι χώροι αποτελούν τα «άσυλα φαντασμάτων», όπως τα αποκάλεσε ο Michael Schwarzer, όπου «τα όνειρα έχουν αντικατασταθεί από εφιάλτες και ο κίνδυνος και η βία αποτελούν κοινό

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ 127

τόπο περισσότερο απ' ό,τι οπουδήποτε αλλού».63 Οι προ­ νομιούχοι αστικοί χώροι κατοικούνται και χρησιμοποιούνται από την παγκόσμια ελίτ, της οποίας «π εσωτερική εξορία» επιτυγχάνεται, καταδεικνύεται και διατηρείται μέσω τπς «εικονικής διασύνδεσης». Σκόπιμα κρατούνται απροσπέλα­ στοι, έτσι ώστε να απομακρύνεται ο κίνδυνος της διαρροής και τπς μόλυνσης της χωρικής καθαρότητας. Επιπλέον, συ­ νοδεύονται από τη βολική πολιτική της μηδενικής ανοχής και τον εξορισμό των αστέγων από μέρη στα οποία μπορούν να διαβιώσουν, αλλά όντας ορατοί παρακωλύουν και παρενοχλούν, σε χώρους απαγορευμένους, όπου δενμπορούννα τα κάνουν αυτό. «Περιφερόμενοι ύποπτοι», «παρενοχλούντες», «σουλατσαδόροι», «ενοχλητικοί ζητιάνοι», «τσιγγάνοι» και άλλες περιπτώσεις καταπατητών έχουν γίνει οι πιο απειλητικοί χαρακτήρες στους εφιάλτες των ελίτ. Όπως πρώτος επισήμανε ο Manuel Castells, υπάρχει μια αυ­ ξανόμενη πόλωση και μια ολοκληρωτική παύση επικοινω­ νίας μεταξύ των β ιό κόσμων των δύο κατηγοριών στις οποίες έχουν διαχωριστεί οι κάτοικοι της πόλης: Ο χώρος του άνω διαζώματος είναι συνήθως συνδεδεμένος με τις παγκόσμιες επικοινωνίες και με ένα αχανές δίκτυο ανταλλαγών, ανοικτό σε μηνύματα και εμπειρίες που αγκαλιάζουν όλο τον κόσμο. Στο άλλο άκρο του φά­ σματος κατακερματισμένα τοπικά δίκτυα, που συχνά βασίζονται στην εθνότητα, στηρίζονται στην ταυτότητά τους ως τον πιο πολύτιμο πόρο για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους και τελικά της ύπαρξης τους.64

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι ΟΤ Η Τ Α Σ

Από αυτές τις περιγραφές σκιαγραφείται η εικόνα δύο το­ ποθετημένων χώρια και αμοιβαία διαχωρισμένων βιόκοσμων. Μόνο ο δεύτερος είναι χωρικά οριοθετημένος και μπορεί να πιαστεί στο δίκτυο που υφαίνεται από ορθόδο­ ξες τοπογραφικές, εγκόσμιες και «προσγειωμένες» έννοιες. Αυτοί που ζουν στον πρώτο διακριτό βιόκοσμο μπορεί να βρίσκονται σωματικά «μέσα στο χώρο», όπως και οι άλλοι, αλλά δεν «ανήκουν στο χώρο» - σίγουρα όχι πνευματικά, αλλά ακόμα πιο συχνά και οποτεδήποτε το θελήσουν, ούτε σωματικά. Οι άνθρωποι του «άνω διαζώματος» δεν ανήκουν στο χώρο όπου κατοικούν, αφού οι μέριμνες τους βρίσκονται (ή καλύτερα αρμενίζουν και ταξιδεύουν) αλλού. Μπορεί να προβληθεί η υπόθεση ότι, εκτός του ότι έχουν αφεθεί μόνοι και έτσι ελεύθεροι να αφιερώσουν τον εαυτό τους πλήρως σε ψυχαγωγικά πάρεργα και ότι είναι διασφαλισμένες οι απαραίτητες υπηρεσίες για τις καθημερινές ανέσεις τους (όπως και εάν ορίζονται), δεν έχουν κανένα άλλο επενδυμέ­ νο ενδιαφέρον στην πόλη στην οποία βρίσκονται οι κατοι­ κίες τους. Ο πληθυσμός της πόλης δεν αποτελεί το «λιβάδι για τη βοσκή τους», την πηγή του πλούτου τους, ούτε επί­ σης το αντικείμενο της επιμέλειας, της φροντίδας και της ευθύνης τους, όπως συνήθιζε να είναι για τις παλιές αστικές ελίτ του παρελθόντος, τους ιδιοκτήτες των εργοστασίων ή τους εμπόρους αναλώσιμων αγαθών και ιδεών. Από κάθε άποψη, οι σημερινές ελίτ είναι αδιάφορες για τα ζητήματα της πόλης «τους», η οποία αποτελεί απλώς μία τοποθεσία μεταξύ πολλών άλλων. Όλες αυτές οι τοποθεσίες είναι μι-

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ 129

κρές και ασήμαντες απότηνπρονομιακή θέση του κυβερνοχώρου, της πραγματικής, έστω και εικονικής, κατοικίας. Τουλάχιστον δεν υπόκεινται στην ανάγκη να δείχνουν ενδια­ φέρον και προφανώς τίποτε δεν μπορεί να τους υποχρεώσει να εκδηλώνουν ενδιαφέρον στο βαθμό που δεν το θέλουν. Ο βιόκοσμος του άλλου, του «κάτω διαζώματος» των κατοίκων της πόλης, είναι το ακριβώς αντίθετο από τον προηγούμενο. Σε πλήρη αντίθεση με το ανώτερο στρώμα, οριοθετείται με την αποκοπή του από το παγκόσμιο δίκτυο επικοινωνιών στο οποίο είναι διασυνδεδεμένες και συντονι­ σμένες οι ελίτ. Οι κάτοικοι των πόλεων που ανήκουν στο κάτω διάζωμα «είναι καταδικασμένοι να παραμείνουν ντό­ πιοι» - και έτσι θα μπορούσε και θα έπρεπε να περιμένει κά­ ποιος ότι τόσο οι ενασχολήσεις και οι μέριμνές τους, όσο και οι διαμαρτυρίες, τα όνειρα και οι ελπίδες τους εστιάζο­ νται στα «τοπικά ζητήματα». Γι’ αυτούς είναι μέσα στην πόλη την οποία κατοικούν, όπου ξεκινά, διεξάγεται και ενίο­ τε κερδίζεται ο αγώνας για την επιβίωση και για έναν αξιο­ πρεπή χώρο στον κόσμο. Όμως, τις περισσότερες φορές αυτός ο αγώνας είναι χαμένος. Η Teresa Caldeira γράφει για το Σάο Πάολο, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βραζιλίας, που σφύζει από ζωή και επ εκτείνεται ραγδαία: Το Σάο Πάολο είναι σήμερα μια πόλη από τείχη. Φυσικά εμπόδια έχουν κατασκευαστεί παντού - γύρω από τις οι­ κίες, τις πολυκατοικίες, τα πάρκα, τις πλατείες, το συ­ γκροτήματα γραφείων και τα σχολεία [...]. Μία νέα αι­

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

σθητική της ασφάλειας επηρεάζει όλους τους τύπους κατασκευών και επιβάλλει την καινούργια λογική της επι­ τήρησης και των απόμακρων χώρων

65

Όσοι μπορούν να το αντέξουν οικονομικό αγοράζουν μια κατοικία σε ένα «συγκρότημα», που σκοπό έχει να καταστεί ένα ερημητήριο με φυσική παρουσία μέσα στην πόλη, αλλά κοινωνικά και πνευματικά έξω από αυτήν. «Οι έγκλειστες κοινότητες υποτίθεται ότι είναι ξεχωριστοί κόσμοι. Οι δια­ φημίσεις τους προτείνουν “έναν ολοκληρωμένο τρόπο ζωής” ο οποίος αντιπροσωπεύει μια εναλλακτική λύση στην ποιότητα ζωής που προσφέρεται από την πόλη και τον υπο­ βαθμισμένο δημόσιο χώρο της». Το πιο εξέχον γνώρισμα του «συγκροτήματος» είναι η «απομόνωσή του και η από­ στασή του από την πόλη [...]. Η απομόνωση σημαίνει δια­ χωρισμό από αυτούς που θεωρούνται κοινωνικά κατώτε­ ροι» και, όπως επιμένουν οι κατασκευαστές και οι μεσίτες, «ο κύριος παράγοντας για να την επιτύχεις είναι η ασφάλεια. Αυτό σημαίνει φράκτες και τείχη που περιβάλλουν το συ­ γκρότημα, φύλακες εν υπηρεσία σε εικοσιτετράωρη βάση που φρουρούν τις εισόδους και μία σειρά από εγκαταστά­ σεις και υπηρεσίες» «για να διατηρείς τους άλλους απέξω». Όπως όλοι γνωρίζουν, οι φράκτες έχουν δύο πλευρές. Οι φράκτες διαχωρίζουν τον κατά τα άλλα ομοιογενή χώρο σε «μέσα» και «έξω», αλλά αυτό που είναι «μέσα» γι’ αυτούς που βρίσκονται από τη μία πλευρά του φράκτη είναι «έξω» για εκείνους που στέκονται από την άλλη. Οι κάτοικοι των συγκροτημάτων περιχαρακώνονται «έξω» απότηναπωθητι-

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

Ι3Ι

κή, προκαλούσα σύγχυση, τραχιά και αόριστα απειλητική, λόγω του ότι προκαλεί ανακατωσούρα, ζωή της πόλης και «μέσα» σε μια όαση ηρεμίας και ασφάλειας. Με τον ίδιο τρόπο, όμως, περιφράζουν όλους τους άλλους έξω από τους αξιοπρεπείς και ασφαλείς χώρους των οποίων τα υψηλά πρότυπα είναι προετοιμασμένοι και αποφασισμένοι να υπερασπιστούν με νύχια και δόντια, καθώς και μέσα στους πανομοιότυπους ελεεινούς και ρυπαρούς δρόμους τους οποίους, χωρίς να φείδονται δαπανών, προσπαθούν να αποφύγουν. Ο φράκτης διαχωρίζει το «εθελοντικό γκέτο» των υψηλά ιστάμενων και ισχυρών από τους πολλούς που έχουν εξαναγκαστεί να περάσουν στην κατηγορία των ζο­ υλημένων. Για όσους είναι εντός του εθελοντικού γκέτο τα άλλα γκέτο αποτελούν χώρους όπου «δεν θέλουμε να πάμε». Για εκείνους που είναι μέσα στα αθέλητα γκέτο, η περιοχή στην οποία είναι περιορισμένοι (με to να αποκλείο­ νται από οπουδήποτε αλλού) είναι αυτή «από την οποία απαγορεύεται να βγεις». Ας επαναλάβω το σημείο από όπου ξεκίνησε η ανάλυσή μας: αρχικά δπμιουργημένες για να παρέχουν ασφάλεια για όλους τους κατοίκους τους, οι πόλεις σχετίζονται αυτές τις μέρες πιο συχνά με τον κίνδυνο παρά με την ασφάλεια. Για να παραθέσω και πάλι τον Nan Ellin: «ο παράγοντας του φόβου [στην οικοδόμηση και αναδόμηση των πόλεων] έχει σίγουρα αυξηθεί, όπως φαίνεται από τον πολλαπλασιασμό των κλειδωμένων αυτοκινήτων και των πορτών κατοικιών, των συστημάτων ασφάλειας, από τη δημοφιλία των “περι­ φραγμένων” και “ασφαλών” κοινοτήτων για όλες τις ηλικία-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

κές και εισοδηματικές ομάδες, καθώς και από την αυξανό­ μενη επιτήρηση των δημόσιων χώρων, για να μην αναφερ­ θούμε στις ατέλειωτες εκπομπές περί κινδύνου τις οποίες αναμεταδίδουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης». Οι σωματικές απειλές εναντίον των ατόμων και κατά της περιουσίας τους, πραγματικές ή υποθετικές, μετατρέποilf/.·:

νται γρήγορα σε βασικότατους παράγοντες κατά τη διάρ­ κεια της μελέτης των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημά­ των για το μέρος όπου πρόκειται κάποιος να ζήσει. Αυτές οι απειλές έχουν επίσης την πρωτοκαθεδρία στις πολιτικές προώθησης των μεσιτών. Η αβεβαιότητα για το μέλλον, το ευάλωτο της κοινωνικής θέσης και η υπαρξιακή ανασφάλεια είναι τα πανταχού παρόντα συνοδευτικά στοιχεία της ζωής σε έναν «ρευστό σύγχρονο» κόσμο, έναν κόσμο ο οποίος είναι περιβόητος για την εδραίωσή του σε απομακρυσμέ­ νους τόπους, που συνεπώς παραμένει πέρα από τον ατομι­ κό έλεγχο. Αυτά τα συνοδευτικά στοιχεία τείνουν να εστιά­ ζονται στους εγγύτερους στόχους και να διοχετεύονται σε μέριμνες για την προσωπική ασφάλεια. Με τη σειρά τους οι συγκεκριμένες μέριμνες συμπυκνώνονται σε διαχωριστικές/ αποκλειστικές παρορμήσεις, οδηγώντας αμείλικτα σε πολέμους περί του αστικού χώρου. Όπως μαθαίνουμε από τη διορατική μελέτη του Steven Flusty, ενός οξυδερκούς κριτικού αρχιτέκτονα/πολεοδό­ μου, σήμερα η εξυπηρέτηση αυτών των πολέμων, και ιδιαί­ τερα ο σχεδιασμός τρόπων απαγόρευσης της πρόσβασης σε διεκδικούμενους χώρους εναντίον των υφιστάμενων, εν­ δεχόμενων και υποτιθέμενων κακοποιών και της διατήρη-

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

'33

σήςτους σε απόσταση ασφαλείας, συνιστά το κύριο και ρα­ γδαία αναπτυσσόμενο μέλημα των καινοτόμων αρχιτεκτό­ νων των αμερικανικών πόλεων,66 Καινοχόμα αστικό προϊό­ ντα, που διαφημίζονται με περηφάνια και αντιγράφονται ευρέως, είναι «οι απαγορευτικοί χώροι», «σχεδιασμένοι να σταματούν, να απωθούν και να ελέγχουν τους επίδοξους χρήστες». Ο ρητός σκοπός των «απαγορευτικών χώρων» είναι να διαιρούν, να διαχωρίζουν και να αποκλείουν - όχι να χτίζουν γέφυρες, εύκολα περάσματα και σημεία συνάντη­ σης, να διευκολύνουν την επικοινωνία και γενικότερα να φέρνουν τους κατοίκους της πόλης μαζί. Οι αρχιτεκτονικές/αστικές καινοτομίες που καταγρά­ φονται από τον Flusty είναι τα κατασκευαστικά ισοδύναμα σε σύγχρονη μορφή των προνεωτερικών τάφρων, πυργί­ σκων και πολεμιστρών των τειχών της πόλης. Ωστόσο, αντί να στηρίζουν την άμυνα της πόλης και όλων των κατοίκων της εναντίον του εξωτερικού εχθρού, έχουν ανυψωθεί για να θέτουν και να διατηρούντο διάφορα είδη των κατοίκωντπς πόλης μακριά τον ένα από τον άλλο (και μακριά από την αναταραχή) - και για να υπερασπιστούν κάποιους εναντίον κάποιων άλλων, εναντίον αυτών που κατηγοριοποιήθηκαν ως αντίπαλοι από την ίδια την πράξη της χωρικής απομόνω­ σης. Μεταξύ των διάφορων κατηγοριών «απαγορευτικών χώρων» που αναφέρει ο Flusty είναι: «ο γλιστερός χώρος», «χώρος που δεν προσεγγίζεται λόγω των συστρεφόμενων, επιμηκυμένων ή απάντων μονσπατιών προσέγγισης», ο «αγκαθωτό χώρος», «χώρος που δεν μπορεί να καταληφθεί με άνεση και που προστατεύεται από τέτοια στοιχεία όπως

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

'34

ψεκαστήρες τοποθετημένους στον τοίχο που ενεργοποιού­ νται για να απομακρύνουν σουλατσαδόρους ή περβάζια επικλινή που εμποδίζουν να κάθεσαι», ή ο «ταραγμένος χώρος», «χώρος που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί χωρίς επιτήρηση λόγω της ενεργούς παρακολούθησης από περι­ φερόμενες περιπολίες ή /κ α ι τεχνολογίες που στέλνουν πληροφορίες σε σταθμούς ασφαλείας από απόσταση». Αυτό και άλλα είδη «απαγορευτικών χώρων» έχουν έναν μόνο-μολονότι σύνθετο- σκοπό: να αποκόψουντους υπερτοπικούς θύλακες από τον συνεχή χώρο της πόλης. Με άλλα λόγια, να ανεγείρουν συμπαγή μικρό φρούρια μέσα στα οποία τα μέλη της υπερτοπικής παγκόσμιας ελίτ μπορούν να περιποιηθούν, να καλλιεργήσουν και να απολαύσουν τη σωματική, μαζί με την πνευματική, ανεξαρτησία και απομό­ νωση από τον εντόπιο χώρο. Στο τοπίο της πόλης, οι «απα­ γορευτικοί χώροι» έχουν γίνει τα ορόσημα της αποσύνθεσης του κοινού, τοπικό εδραζόμενου, κοινοτικού βίου, Η νέα ελίτ είναι τοπικό εγκατεστημένη, αλλά παγκόσμια προσανατολισμένη και χαλαρό προσκολλημένη στο χώρο εγκατάστασής της. Η απόσχισή της από την παρελθούοα εμπλοκή της με τον τοπικό πληθυσμό, και το συνεπακόλουθο πνευματικό/ επικοινωνιακό χάσμα μεταξύ των ζωτικών χώρων αυτών που έμειναν πίσω και των παρελθόντων ζωτι­ κών χώρων αυτών που έχουν αποσχιστεί, αποτελεί σίγουρα την πιο θεμελιώδη κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική εξέλι­ ξη που σχετίζεται με το πέρασμα από την «παγιωμένη» στη «ρευστή» φάση της νεωτερικότητας. Υπάρχει αρκετή αλήθεια, και μόνο αλήθεια, σε αυτή την

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

'35

εικόνα αμοιβαίου διαχωρισμού που σκιαγραφήθηκε παρα­ πάνω. Αλλά όχι ολόκληρη η αλήθεια. Το πιο ζωτικό, και πιθανότατα μακροπρόθεσμα αυτό με τις μεγαλύτερες συνέπειες, χαρακτηριστικό της σύγχρονης αστικής ζωής είναι η εσωτερική αλληλεπίδραση μεταξύ των πιέσεων της παγκοσμιοποίησης και του τρόπου με τον οποίο οι ταυτότητες στον αστικό χώρο διαπραγματεύονται, διαμορφώνονται και αναμορφώνονται. Αυτό το σημείο μά­ λιστα είναι ένα από τα σημεία της αλήθειας που απουσιάζει ή έχει υποβαθμιστεί, ενώ είναι το πιο σημαντικό από τα πιο περιώνυμα σημεία. Σε αντίθεση απ’ ό,τι τελικά αφήνεται να εννοηθεί από την επιλογή της απομόνωσης από το «ανώτερο στρώμα», θα ήταν λάθος να απεικονίσουμε τις «παγκόσμιες» και τις «τοπικές» πλευρές των σύγχρονων συνθηκών διαβίωσης και πολιτικών του βίου ως εγκατοικούσες σε δύο διαχωρισμέ­ νους και ερμητικά σφραγισμένους χώρους που ενίοτε και μόνο οριακά επικοινωνούν. Στην πρόσφατα δημοσιευθείσα μελέτη του ο Michael Peter Smith ανατίθεται στην άποψη (που σύμφωνα με αυτόν πρότειναν ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ ή ο Τζον Φρίντμαν)67 η οποία αντιστρατεύεται «τη δυναμική αλλά πέρα από το χώρο λογική των παγκόσμιων οικονομικών ροών» σε «μια στατική εικόνα του χώρου και της τοπικής κουλτούρας», που τώρα «έχει διατιμηθεί» ως «ο χώρος ζωής» «μέσα στον κόσμο». Σύμφωνα με την άποψη του Smith, «αντί να αντανακλούν μια στατική οντολογία “του είναι” και της “κοινότητας”, οι τοπικοί χώροι είναι δυναμι­ κές δομές “υπό κατασκευή”».68

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Πράγματι, μόνο στον αιθέριο κόσμο της θεωρίας μπορεί να χαραχθεί εύκολα η γραμμή που διαχωρίζει τον αφηρημένο, «κόπου στο πουθενά» χώρο των παγκόσμιων χειριστών από τον χυμώδη, χειροπιαστό, υπέρτατο, «εδώ και τώρα», σε απόσταση χεριού χώρο των «ντόπιων». Οι πραγματικότη­ τες της ζωής της πόλης σίγουρα θα καταστρέψουν τέτοιες νοικοκυρεμένες διακρίσεις. Ο σχεδιασμός ορίων σε έναν βιωμένο χώρο είναι ζήτημα συνεχών αντιπαραθέσεων και διακύβευμα στους αγώνες που διεξάγονται σε πολυάριθμα διασταυρούμενα μέτωπα. Όλοι οι σχεδιασμοί ορίων είναι πρόσκαιροι και προσωρινοί, υπό την απειλή του επανασχεδιασμού ή της εξάλειψής τους, και γι’ αυτόν το λόγο παρέ­ χουν μια φυσική διέξοδο για το ευρύ φάσμα ανησυχιών που γεννά μια ανασφαλής ζωή. Το μοναδικό διαρκές αποτέλε­ σμα των συνεχών αλλά μάταιων προσπαθειών να οχυρωθούν και να σταθεροποιηθούν τα εκνευριστικά ασταθή άρια είναι η ανακύκλωση των διάχυτων φόβων σε στοχευμένες προκα­ ταλήψεις, ανταγωνισμούς ομάδων, περιστασιακές αντιπα­ ραθέσεις και συνεχώς υποβόσκουσες εχθρότητες. Πέραν τούτου, κανένας στον γρήγορα παγκοσμιοποιουμενο κόσμο μας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι ένας «παγκόσμιος χει­ ριστής» και μόνο. Το περισσότερο που μπορούννα καταφέ­ ρουν τα μέλη της ελίτ με την παγκόσμια επιρροή και την πε­ ριδιάβαση του πλανήτη είναι η επέκταση του εύρους της κινητικότητάςτους. Εάν τα πράγματα υπερθερμανθούντόσο που πάψουννα είναι άνετα, και ο χώρος γύρω από τις αστικές κατοικίες τους αποδειχθεί πολύ επικίνδυνος και δύσκολος στη διαχεί­

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

537

ρισή του, μπορεί να κινηθούν αλλού.'Εχουν μια επιλογή που δεν είναι διαθέσιμη στους υπόλοιπους από τους κοντινούς (φυσικό) γείτονες τους. Η επιλογή της εύρεσης μιας διαφο­ ρετικής εναλλακτικής λύσης, πιο ευχάριστης απέναντι στις ταλαιπωρίες του τοπικού, τούς προσφέρει ένα βαθμό ανε­ ξαρτησίας τον οποίο οι άλλοι κάτοικοι των πόλεων μπορούν μόνο να ονειρευτούν και τπν πολυτέλεια της αλαζονικής αδιαφορίας, μιας συμπεριφοράς που οι άλλοι δεν έχουν τη δυνατότητα να αντέξουν. Το συμφέρον τους να «θέσουν σε τάξη τα ζητήματα της πόλης» και η δέσμευσή τους γι’ αυτό τείνουν να είναι λιγότερο ζωτικό και απόλυτα απ’ ό,τι στην περίπτωση αυτών που έχουν περιορισμένη ελευθερία να σπάσουν μονομερώς τους τοπικούς δεσμούς. Ωστόσο, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι στην αναζήτηση «νοήματος και ταυτότητας», τα οποία τα επιζητεί και τα έχει ανάγκη όσο και οι διπλανοί, η παγκόσμια διασυνδεδεμένη ελίτμπορείνα μην λάβει υπόψη της τοντόπο όπου ζει και ερ­ γάζεται, ακόμα και εάν αυτό είναι σε προσωρινή βάση και «μέχρι νεωτέρας».'0πως όλοι οι άλλοι άνθρωποι, δεν γίνεται παρά να αποτελούν μέρος της πόλης και οι αναζητήσεις της ζωής τους είναι εγγεγραμμένες, είτε το θέλουν είτε όχι, στον τοπικό χώρο. Ω ς παγκόσμιοι χειριστές μπορούν να διατρέ­ χουν τον κυβερνοχώρο. Ω ς ανθρώπινα όντα όμως είναι πε­ ριορισμένοι καθημερινά στον φυσικό χώρο που λειτουρ­ γούν, σε ένα περιβάλλον που έχει προκαθοριστεί και αναδιαμορφώνεται συνεχώς από τους αγώνες των ανθρώπινων όντων για νόημα, ταυτότητα και αναγνώριση. Γύρω από χώ­ ρους στους οποίους η ανθρώπινη εμπειρία τείνει να διαμορ­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ Τ ΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

φώνεται και να συλλέγει αργά τα κομμάτια της είναι που γίνε­ ται η προσπάθεια διαχείρισης του κοινού βίου, όπου συλλαμβάνονται, αφομοιώνονται και διαπραγματεύονται τα αν­ θρώπινα νοήματα. Και είναι μέσα σε χώρους στους οποίους οι ανθρώπινες παρορμήσεις και επιθυμίες κυοφορούνται και εκκολάπτονται, όπου ζουν με την ελπίδα της εκπλήρωσης, διατρέχουν τον κίνδυνο της ματαίωσης και πράγματι τις πε­ ρισσότερες φορές ματαιώνονται και καταπνίγονται. ΓΥ αυτόν το λόγο οι σύγχρονες πόλεις αποτελούντο σκη­ νικό ή το πεδίο μαχών στα οποία οι παγκόσμιες δυνάμεις και τα ξεροκέφαλα τοπικά νοήματα και ταυτότητες συναντιό­ νται, συγκρούονται, αγωνίζονται και αναζητούν έναν ικανο­ ποιητικό, ή απλώς ανεκτό, διακανονισμό. Έναν τρόπο συνύ­ παρξης για τον οποίο υπάρχει η ελπίδα ότι θα είναι μια διαρ­ κής ειρήνη, αλλά που, όπως αποδεικνύεται, είναι απλώς μια εκεχειρία, σύντομες διακοπές για να επισκευαστούν οι κα­ τεστραμμένες άμυνες και να αναδιαταχθούν οι μαχόμενες μονάδες. Αυτή η αντιπαράθεση, και όχι κάποιος μοναδικός παράγοντας, εγκαινιάζει την κίνηση και καθοδηγεί τη δυνα­ μική της «ρευστής νεωτερικής» πόλης. Και για να μην υπάρξουν παρανοήσεις, αυτή η πόλη μπο­ ρεί να είναι κάθε πόλη, ακόμα και εάν όχι όλες στον ίδιο βαθμό. Σε ένα πρόσφατο ταξίδι του στην Κοπεγχάγη, ο Michael Peter Smith θυμάται ότι περπατούσε μία ώρα μέσα «από μικρές ομάδες μεταναστών από τηνΤουρκία, την Αφρι­ κή και τη Μέση Ανατολή», παρατηρούσε «αρκετές καλυμμέ­ νες και ακάλυπτες Αράβισσες, διάβαζε «πινακίδες σε αρκε­ τές μπ ευρωπαϊκές γλώσσες» και είχε «μια ιδιαίτερα ενδια­

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

φέρουσα συζήτηση με έναν ιρλανδό σερβιτόρο σε ένα αγ­ γλικό μπαρόκι απέναντι από το πάρκο Τίβολι».69 Αυτές οι εμπειρίες στο χώρο αποδείχτπκαν επωφελείς, αναφέρει ο Smith, σε μια διάλεξη που έδωσε στην Κοπεγχάγη αργότερα μέσα στην εβδομάδα για τις υπερεθνικές διασυνδέσεις «όταν κάποιος από το ακροατήριο επέμεινε ότι ο υπερεθνικισμός είναι ένα φαινόμενο που μπορεί να συνάδει με ‘‘πα­ γκόσμιες πόλεις”, όπως η Νέα Υόρκη ή το Λονδίνο, αλλά λίγη σχέση έχει με πιο απομονωμένα μέρη, όπως η Κοπεγχάγη». Οι πραγματικές δυνάμεις που διαμορφώνουν τις συνθή­ κες κάτω από τις οποίες όλοι μας σήμερα δρουμε ρέουν στον παγκόσμιο χώρο, ενώ οι θεσμοί της πολιτικής μας δρά­ σης παραμένουν σε μεγάλο βαθμό δεμένοι με το έδαφος. Είναι, όπως και πριν, τοπικοί. Λόγω του γεγονότος ότι σήμερα είναι και θα παραμεί­ νουν υποχρεωτικά στο προσεχές μέλλον κυρίως τοπικοί, οι πολιτικοί φορείς που λειτουργούν στον αστικό χώρο, στο σκηνικό όπου το δράμα της πολιτικής παίζεται καθημερινά, τείνουν να είναι θανάσιμα ταλαιπωρημένοι με μια σοβαρό­ τατη ανεπάρκεια της δύναμης δράσης τους και ιδιαίτερα με το είδος της ισχύος που θα τους επέτρεπε να δράσουν απο­ τελεσματικά και με έναν κυριαρχικό τρόπο. Η άλλη πλευρά του νομίσματος αναφορικά με αυτήν τη σχετική αποδυνά­ μωσα της τοπικής πολιτικής είναι η έλλειψη της πολιτικής στον υπερτοπικό κυβερνοχώρο, αυτό το πεδίο της πραγμα­ τικής ισχύος, Ένα από τα πιο αινιγματικά παράδοξα που αποκαλύφθη­ κε στην εποχή μας είναι ότι στον ραγδαία παγκοομιοποιού-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΟΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

μενο πλανήτη μας η πολιτική τείνει να είναι, παθιασμένα και με αυτοσυνειδησία, τοπική. Διωγμένη, ή μάλλον χωρίς ποτέ να έχει γίνει αποδεκτή και ακόμη να της απαγορεύεται η εί­ σοδος στονκυβερνοχώρο, επιστρέφει και οπισθοδρομεί σε ζητήματα «μέσα στα τοπικά όρια», σε τοπικά ζητήματα και θέματα της γειτονιάς. Για τους περισσότερους από εμάς και για τον πιο πολύ καιρό, τα τοπικά ζητήματα φαίνεται να είναι τα μόνα για τα οποία μπορούμε «να κάνουμε κάτι», να τα επηρεάσουμε, να τα επισκευάσουμε, να τα βελτιώσου­ με, να τα αναπροσανατολίσουμε. Μόνο στα τοπικά ζητήμα­ τα η δράση, ή η αδράνεια μας, μπορεί να πιστωθεί με το «να έχει κάποιο αποτέλεσμα», στο βαθμό που για τα άλλα «υπερτοπικά» ζητήματα «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση» (ή έτσι μας λένε συνεχώς οι πολιτικοί ηγέτες μας και όλοι οι άλλοι που «γνωρίζουν»). Καταλήγουμε στην υποψία ότι, με δεδομένα τα αξιοθρήνητα και ανεπαρκή μέσα και τους πό­ ρους που έχουμε στη διάθεσή μας, «τα παγκόσμια ζητήμα­ τα» θα ακολουθήσουν την πορεία τους ό,τι και να κάνουμε ή οτιδήποτε σκεφτόμαστε σε λογικά πλαίσια να κάνουμε. Αλλά, ακόμα και εάν οι βαθύτερες ρίζες και αιτίες είναι αναμφίβολα παγκόσμιες και απόμακρες, τα ζητήματα ει­ σέρχονται στο πεδίο των πολιτικών υποθέσεων μόνο μέσω των τοπικώντους απολήξεων και επιπτώσεων. Η παγκόσμια ρύπανση των υδάτινων αποθεμάτων και του αέρα, που σε μεγάλο βαθμό ομοιάζει με την παγκόσμια παραγωγή «πε­ ριττών» ανθρώπων και εξόριστων, μετατρέπεται σε πολιτι­ κό ζήτημα όταν οι περιοχές απόθεσης των τοξικών αποβλή­ των, ή η στέγαση των άστεγων προσφύγων και των αϊτού-

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

ντων άσυλο, τοποθετείται στπ διπλανή μας πόρτα, στον «κήπο μας», τρομακτικά κοντά στο υποστατικό μας, αλλά και σε ενθαρρυντική «χειροπιαστή απόσταση» από εμάς, Η προοδευτική εμπορευματοποίησα των ζητημάτων υγείας, προφανώς αποτέλεσμα του εξοντωτικού ανταγωνισμού με­ ταξύ των υπερεθνικών και γιγαντιαίων φαρμακευτικών εται­ ρειών, εισέρχεται στο πολιτικό πεδίο όταν οι υπηρεσίες ενός τοπικού νοσοκομείου υποβαθμίζονται ή κλείνουν τα τοπικά γηροκομεία και τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας. Έτσι, οι κάτοικοι μίας πόλης, της Νέας Υόρκης ή καλύτερα του Μανχόταν, ενός μέρους αυτής της τεράστιας πόλης, ήταν αυτοί που έπρεπε να τα βγάλουν πέρα με την καταστροφή την οποία προκάλεσε η παγκόσμια κυοφορούμενη τρομοκρα­ τία. Και πλέοντα συμβούλια και οι δήμαρχοι των άλλων πό­ λεων έχουν αναλάβει την ευθύνη για την προστασία της ατομικής ασφάλειας, που τώρα πια είναι ευάλωτη και εκτί­ θεται σε δυνάμεις καλά οχυρωμένες πολύ μακριά από τη δυνατότητα παρέμβασης του εκάστοτε δημαρχείου, και καταφέρουν χτυπήματα από την ασφάλεια των απομακρυ­ σμένων καταφυγίων τους. Παράλληλα π παγκόσμια κατα­ στροφή της ζωής και το ξερίζωμα μακροχρόνια εγκατεστη­ μένων πληθυσμών εισέρχεται στον ορίζοντα της πολιτικής δράσης μέσω του καθήκοντος της ενσωμάτωσης των πολύ­ χρωμων «οικονομικών μεταναστών» που συνωστίζονται σε δρόμους οι οποίοι άλλοτε φαίνονταν τόσο ομοιόμορφοι. Για να μην μακρηγορούμε, οι πόλεις έχουν καταστεί χω­ ματερές γιο παγκόσμιο δημιουργημένα και κυοφορούμενα προβλήματα. Οι κάτοικοί τους και οι εκλεγμένοι αντιπρό­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

σωποί τους σταδιακά έρχονται αντιμέτωποι με ένα καθήκον που αδυνατούν να το εκπληρώσουν 6,τι και αν σκεφτούν. Το καθήκον αυτό αφορά την εύρεση τοπικών λύσεων σε πα­ γκόσμια 6 ημιουργημένα προ βλήματα και αδιέξοδα. Έτσι, επιτρέψτε μου να το επαναλάβω, αναδύεται το πα­ ράδοξο μιας πολιτικής που όλο και περισσότερο εστιάζεται στο τοπικό σε έναν κόσμο που διαμορφώνεται και αναδιαμορφώνεται από παγκόσμιες διαδικασίες.Όπως σημείωσε ο Castells, το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό των καιρών μας είναι η εντατική (μπορούμε να πούμε ψυχαναγκαστική και όλο και πιο μονομανής) «παραγωγή νοήματος και ταυτότη­ τας: η γειτονιά μου, η κοινότητα μου, η πόλη μου, το σχολείο μου, το δέντρο μου, ο ποταμός μου, η παραλία μου, το εκ­ κλησάκι μου, η ειρήνη μου, το περιβάλλον μ ο υ »/0 «Ανυπε­ ράσπιστοι απέναντι στην παγκόσμια δίνη, οι άνθρωποι κρα­ τιούνται πιο σφικτά από τους εαυτούς τους». Εδώ θέλω να προσθέσω ότι όσο περισσότερο «κρατιούνται από τους εαυτούς τους», τόσο πιο ανυπεράσπιστοι τείνουν να γίνονται απέναντι στην παγκόσμια δίνη.Έτσι περιορίζεται ακόμα πιο πολύ η ικανότητά τους να αποφασίσουν, πόσο μάλλον να διεκδικήσουν, για το τοπικό, όπου υποτίθεται διαμορφώνο­ νται τα δικά τους νοήματα και ταυτότητες - προς μεγάλη ευ­ χαρίστηση των παγκόσμιων χειριστών, που δεν έχουν κανένα λόγο να φοβούνται τους ανυπεράσπιστους. Σε κάποιο άλλο σημείο ο Castells περιγράφει τη δημιουρ­ γία του «χώρου ροών», ο οποίος καθορίζει μια νέα παγκόσμια ιεραρχία κυριαρχίας μέσω της απειλής της αποδέσμευσης. Ο «χώρος ροών» μπορεί «να διαφύγει από τον έλεγχο κάθετο-

{

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

'43

πικού», ενώ (και επειδή!) «το πεδίο τωνχώρωνείναι κερματισμένο, τοπικοποιημένο, και επομένως όλο και περισσότερο ανίσχυρο απέναντι στις πολύπλευρες ικανότητες του χώρου ροών,Έτσι, η μόνη ευκαιρία για αντίσταση που διαθέτει το τοπικό είναι η άρνηση δικαιωμάτων προσεδάφισης για τις ακατανίκητες ροές. Ακόμα και τότε, το μόνο που καταφέρνει είναι να τις δει να προσεδαφίζονται στη διπλανή τοπικότητα, προκαλώντας έτσι τον παραμερισμό και την περιθωριοποίη­ ση των εξεγερμένων κοινοτήτων».7' Το αποτέλεσμα είναι ότι η πολιτική με επίκεντρο την το­ πικότητα- και ιδιαίτερα η πολιτική με επίκεντρο τηνπόληέχει καταστεί απελπιστικά υπερφορτωμένη, πολύ πάνω οπό την ικανότητά της. Αναμένεται τώρα να μετριάσει τις συνέ­ πειες μιας ανεξέλεγκτης παγκοσμιοποίησης, ενώ χρησιμο­ ποιεί πόρους και μέσα που αυτή η ίδια η παγκοσμιοποίηση έχει καταστήσει πλήρως ανεπαρκή. Από εδώ απορρέει η συνεχής αβεβαιότητα κάτω από την οποία όλοι οι φορείς πολιτικής είναι υποχρεωμένοι να δρουν. Μια αβεβαιότητα που ενίοτε οι πολιτικοί αναγνωρίζουν, αλλά τις περισσότε­ ρες φορές προσπαθούν να καλύψουν με τη δημόσια επίδει­ ξη δύναμης και ρητορικών παλικαρισμών, που τείνουν να είναι πιο δυναμικοί και ηχηροί όσο πιο δύσμοιροι και με μικρή επιρροή είναι οι ίδιοι οι πολιτικοί. Ό,τι και αν έχει συμβεί στην ιστορική πορεία της πόλης και όσο δραστικά και εάν έχουν αλλάξει στους αιώνες οι χώροι, η εικόνα και ο τρόπος ζωής τους, ένα χαρακτηριστι­ κό παραμένει σταθερό. Οι πόλεις είναι χώροι όπου οι ξένοι μένουν και κινούνται κοντά ο ένας στον άλλο.

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

Όντας σταθερό στοιχείο της ζωής της πόλης η συνεχής και καθολική παρουσία των ξένων, πλησίον και εντός του οπτικού πεδίου, προσθέτει μια σεβαστή ποσότητα συνε­ χούς αβεβαιότητας σε όλες τις αναζητήσεις και δραστηριό­ τητες των κατοίκων της πόλης. Αυτή η παρουσία, που είναι αδύνατο να την αποφύγεις ούτε για μια στιγμή, αποτελεί συ­ νεχή πηγή ανησυχίας και επιθετικότητας συνήθως αδρα­ νούς, η οποία όμως κατά καιρούς εκρήγνυται. Ο περιρρέων και υποσυνείδητος φόβος του άγνωστου αναζητό απελπισμένα αξιόπιστες διεξόδους. Στις περισ­ σότερες περιπτώσεις, οι συσσωρευμένες ανησυχίες τεί­ νουν να ξεσπούν σε επιλεγμένες κατηγορίες «ξένων», που επιλέχτηκαν ως επιτομή του «ξένου»; του ανοίκειου και αδιαφανούς πλαισίου του βίου, της αοριστίας των κινδύ­ νων και της άγνωστης φύσης των απειλών. Το κυνήγι μιας συγκεκριμένης κατηγορίας «ξένων» από τα σπίτια και τα καταστήματά τους βοηθά στον εξορκισμό, προσωρινά, του εκφοβιστικού φάσματος της αβεβαιότητας. Το τρομο­ κρατικό τέρας της ανασφάλειας καίγεται σαν ομοίωμα. Η λανθάνουσα λειτουργία των φραγμάτων στα σύνορα, που υποτίθεται ότι ανεγέρθηκαν εναντίον των «δήθεν αϊτούντων άσυλο» και των «απλώς οικονομικών» μεταναστών, είναι η ενίσχυση της σαθρούς, ακανόνιστης και απρόβλε­ πτης ζωής όσων βρίσκονται μέσα.Όμως, η ρευστή σύγχρο­ νη ζωή είναι σίγουρο ότι θα παραμείνει ακανόνιστη και πα­ ρορμητική οποιαδήποτε κι αν είναι η μεταχείριση και τα δεινά των «ανεπιθύμητων ξένων».Έτσι, η ανακούφιση τεί­ νει να είναι βραχυπρόθεσμη και οι ελπίδες που επενδύθη­

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

καν στα «σκληρά και αποφασιστικά μέτρα» εκμηδενίζονται όσο σύντομα αναδύθηκαν. Εξ ορισμού, ο ξένος είναι ένας φορέας που κινείται από προθέσεις τις οποίες, στην καλύτερη των περιπτώσεων, μπορούμε απλώς να εικάζουμε. Έτσι δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι ότι τις έχουμε αντιληφθεί πλήρως. Ο ξένος είναι η άγνωστη μεταβλητή σε όλες τις εξισώσεις, οποτεδήποτε οι κάτοικοι της πόλης αναλογίζονται τι να κά­ νουν και μελετούν πώς να συμπεριφερθούν,Έτσι, ακόμα και όταν οι ξένοι δεν αποτελούν αντικείμενο ανοικτής επιθετι­ κότητας και η δυσαρέσκεια προς αυτούς δεν είναι εμφανής και ενεργητική, η παρουσία τους μέσα στο πεδίο της δρά­ σης δημιουργεί αναταραχή, καθιστώντας πολύ δύσκολο το στόχο της πρόβλεψης των αποτελεσμάτων της δράσης και τις πιθανότητες επιτυχίας ή αποτυχίας. Το να μοιράζεσαι το χώρο με τους ξένους, το να ζεις σε απρόσκλητη και ενοχλητική εγγύτητα με ξένους, είναι μια κα­ τάσταση από την οποία οι κάτοικοι της πόλης θεωρούν δύ­ σκολο και πιθανόν αδύνατο να ξεφύγουν, Η εγγύτητα με τους ξένους είναι η μοίρα τους, μια μόνιμη συμβιβαστική λύση η οποία καθημερινά πρέπει να εξετάζεται ενδελεχώς και να παρακσλουθείται, να δοκιμάζεται, να ελέγχεται και να επανελέγ­ χεται, και (ευελπιστούνότι) θα διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να καταστήσει τη συγκατοίκηση με τους ξένους ευ~ πρόσδεκτπ και τη ζωή μαζί τους βιώσιμη. Αυτή η ανάγκη είναι κάτι «δεδομένο», αδιαπραγμάτευτο. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο οι κάτοικοι της πόλης προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις της είναι ζήτημα επιλογής. Και έτσι καθημερι-

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

14^ ί

νά γίνεται κάποιου είδους επιλογή είτε μέσω εντολής είτε μέσω παράλειψης, σχεδιασμού ή παραμέλησης, συνειδητά ή ακολουθώντας τυφλά και μηχανικά τις συνήθεις συμπεριφο­ ρές, με συλλογικές συζητήσεις και μελέτη ή απλώς ακολου­ θώντας ατομικά τα σημερινά μέσα που εμπιστεύονται, γιατί είναι της μόδας και θεωρούνται αξιόπιστα. Οι εξελίξεις που παρατέθηκαν παραπάνω και περιγράφηκαν από τον δτενεη Flusty είναι εκδηλώσεις υψηλού τε­ χνολογικού επιπέδου της πανταχού παρούσας αστικής μει~ κτοφοβίας. Η «μεικτοφοβία» είναι μια εύκολα προβλεπόμενη και διαδεδομένη αντίδραση οτην ανθρώπινη ποικιλία και στους διαφορετικούς τρόπους ζωής που αναστατώνουν, προκαλούνφόβο και καταρρακώνουν τα νεύρα. Όλη αυτή η ποικι­ λία ανθρώπων συγχρωτίζεται στους δρόμους των σύγχρο­ νων πόλεων όχι μόνο στις επίσημα διακηρυγμένες «σκληρές περιοχές» ή στους «κακόφημους δρόμους» (που γή αυτόν το λόγο πρέπει να αποφεύγονται), αλλά και στις «κανονικές» περιοχές (δηλαδή τις περιοχές που δεν «προστατεύονται» από τους «απαγορευτικούς χώρους»). Καθώς παγιώνεται ο πλουραλιστικός χαρακτήρας και η πολιτισμική ποικιλία του αστικού περιβάλλοντος της παγκοσμιοποίησης, και το πιθα­ νότερο είναι ότι στο πέρασμα του χρόνου αυτά τα φαινόμε­ να θα γίνονται μάλλον εντονότερα αντί να μετριάζονται, οι εντάσεις που προκύπτουν από τον εκνευριστικό, χαοτικό και ενοχλητικά ανοίκειο χαρακτήρα αυτού του νέου κοινωνι­ κού περιβάλλοντος πιθανότατα θα προκαλέσουν παρορμήσεις που θα εντείνουν τις διαχωριστικές τάσεις.

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

Το ξέσπασμα τέτοιων παρορμήσεων μπορεί να ανακου­ φίσει τις οξυνόμενες εντάσεις, έστω προσωρινά και σε επα­ ναλαμβανόμενα διαστήματα. Κάθε επόμενο τέτοιο ξέσπα­ σμα ανανεώνει τις ελπίδες που διαψευσθηκαν από το προη­ γούμενο. Την ελπίδα ότι ακόμα και εάν αυτές οι διαφορές που προκαλούν σύγχυση και ανησυχία αποδειχθούν άτρω­ τες και ατίθασες, τουλάχιστον μπορεί να βγει το δηλητήριο από το κεντρί, εάν σε κάθε πολιτισμικό τύπο εκχωρηθεί ένας διαφορετικός, καλά οριοθετημένος και καλά φρουρούμενος φυσικός χώρος, που θα είναι περιεκτικός αλλά και θα αποκλείει. Εντω μεταξύ, ελλείψει τέτοιων ριζοσπαστικών λύσεων, πιθανότατα μπορεί κανείς τουλάχιστον να διασφα­ λίσει για τον εαυτό του, για τους γνωστούς, τους συγγενείς του και άλλους «ομοίουςτου» μια περιοχή ελεύθερη από αυτό το συνονθύλευμα και τη σύγχυση που ταλανίζει ανε­ πανόρθωτα άλλες περιοχές της πόλης. Η μεικτοφοβία εκ­ δηλώνεται στην ορμή για νησίδες ομοιότητας μέσα στη θά­ λασσα της ποικιλίας και της διαφοράς. Οι ρίζες της μεικτοφοβίας είναι κοινότοπες και εντοπί­ ζονται εύκολα. Η μεικτοφοβία είναι εύκολα κατανοήσιμη, όμως δενσυγχωρείται εύκολα.Όπως παρατηρεί ο Ρίτσαρντ Σένετ «το αίσθημα του “εμείς”, το οποίο εκφράζει την επι­ θυμία να είναι κανείς παρόμοιος, αποτελεί έναν τρόπο για τους άντρες» και τις γυναίκες «να αποφύγουν την ανάγκη να κοιτάξουν βαθύτερα οι μεν στους δε»,72 Μπορούμε να πούμε ότι υπόσχεται κάποια πνευματική παρηγοριά: τη δυ­ νατότητα να καταστεί η συνύπαρξη πιο ανεκτή με το να δια­ γράφει η προσπάθεια κατανόησης, διαπραγμάτευσης, συμ-

ΡΕΥΣΤΟΙ

Κ Α ΙΡΟ Ι,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ Ο Χ Η ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α ΙΟ Τ Η Τ Α Σ

ΐ4δ |

βιβασμού που απαιτεί η ζωή μεταξύ ανθρώπων με διάφο­ ρες. «Έμφυτη στη διαδικασία διαμόρφωσης μιας συνεκτι­ κής εικόνας κοινότητας είναι η επιθυμία να αποφευχθεί η πραγματική συμμετοχή. Το να αισθάνονται κοινούς δε­ σμούς χωρίς κοινή εμπειρία λαμβάνει χώρα εκ πρώτης όψεως γιατί οι άνθρωποι φοβούνται τη συμμετοχή, τους κινδύνους και τις προκλήσεις της, φοβούνται τον πόνο της». Η παρόρμηση προς μια «κοινότητα ομοιότητας» είναι σημάδι απόσυρσης όχι απλώς από την ετερότητα έξω, αλλά και από τη δέσμευση στη ζωντανή αλλά ταραγμένη, τονωτι­ κή αλλά βραδυκίνητη αλληλεπίδραση στο εσωτερικό. Η i; m

«κοινότητα της ομοιότητας» είναι ελκυστική γιατί γίνεται αντιληπτή ως ασφαλιστική πολιτική εναντίον των κινδύνων της καθημερινότητας από τους οποίους βρίθει ένας πλουραλιστικός κόσμος. Η εμβύθιση στην «ομοιότητα» δεν μειώ­ νει ούτε αποτρέπει τους κινδύνους που την προκάλεσαν.

m[ M:

Όπως όλα τα παυσίπονα, το περισσότερο που μπορεί να υποσχεθεί είναι ένα καταφύγιο από κάποιες από τις πιο άμε­ σες και περισσότερο επίφοβες συνέπειες. Η επιλογή της δραπέτευσης ως φαρμάκου για τη μεικτόφοβία έχει μια ύπουλη και δηλητηριώδη συνέπεια: από τη στιγμή που υιοθετηθεί, το υποτιθέμενα θεραπευτικό καθε­ στώς καθίσταται αυτοδιαιωνιζόμενο και αυτοενισχυόμενο όσο πιο αναποτελεσματικό είναι. Ο Σένετ εξηγεί γιατί αυτό συμβαίνει (γιατί πρέπει να συμβαίνει): «Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, οι πόλεις στην Αμερική έχουν μεγαλώσει με τέτοιο τρόπο που να καθιστά σχετικά ομοιογενείς τις εθνικές περιοχές. Φαίνεται πως δεν είναι τυ-

I ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

χαίο ότι ο φόβος του ξένου έχει επίσης μεγαλώσει σε τέτοιο βαθμό ώστε αυτές οι κοινότητες να έχουν αποκοπεί».73 Όσο περισσότερο οι άνθρωποι ζουν σε ένα ομοιογενές πε­ ριβάλλον -συντροφιά με άλλους «όπως αυτοί», με τους οποίους μπορούν να «συναναστρέφονται» με έναν τυπικό και δεδομένο τρόπο χωρίς να διατρέχουν τον κίνδυνο της παρανόησης και δίχως να παλεύουν με την εκνευριστική ανάγκη της μετάφρασης μεταξύ δια κριτών νοηματικών κό­ σμων-, τόσο πιο πιθανό είναι να «ξεμάθουν» την τέχνη της διαπραγμάτευσης κοινών νοημάτων και ενός τρόπου συνύ­ παρξης. Στο μέτρο που έχουν ξεχάσει ή αμελήσει να απο­ κτήσουν τις αναγκαίες δεξιότητες για μια ικανοποιητική δια­ βίωση εν μέσω της διαφοράς, είναι προφανές γιατί όσοι επι­ διώκουν και ασκούν τη θεραπεία της διαφυγής υπάρχει πε­ ρίπτωση να αντιμετωπίσουν τους ξένους πρόσωπο με πρό­ σωπο με αυξανόμενο τρόμο. Οι ξένοι τείνουν να εμφανίζο­ νται όλο και πιο τρομακτικοί, καθώς γίνονται όλο και περισ­ σότερο ξένοι, ανοίκειοι, ακατανόητοι και καθώς ο διάλογος και η αλληλεπίδραση, δύο δραστηριότητες που σε τελική ανάλυση θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην αφομοίωση της «ετερότητάς» τους στο βιόκοσμο κάποιου, εξαφανίζονται ή δεν ξεκινούν καν. Η παρόρμηση προς ένα ομοιογενές, απομονωμένο χωρικά περιβάλλον μπορεί να προκαλείται από τη μεικτοφοβία, αλλά η εξάσκηση του χωρικού διαχω­ ρισμού συνιστά το σωσίβιό της και την τροφοδοτεί. Στα­ διακά μετατρέπεται στην κύρια δύναμη ενίσχυσής της. Ωστόσο, η μεικτοφοβία δεν είναι ο μόνος μαχητής στο αστικό πεδίο μάχης. Η ζωή στην πόλη είναι πασίγνωστο ότι

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

αποτελεί αμφίσημη εμπειρία, Ελκύει και αποστρέφει. Αυτό που καθιστά τις οδύνες του κατοίκου της πόλης ακόμα πιο καταθλιπτικές και δύσκολα ιάσιμες είναι το γεγονός ότι οι ίδιες οι πτυχές της ζωής της πόλης, περιοδικά ή συγχρόνως, ελκύουν και αποστρέφουν, Η μπερδεμένη ποικιλία του αστικού περιβάλλοντος συνιστά πηγή φόβου ιδιαίτερα για όσους από εμάς έχουμε «χάσει ήδη τις οικείες συνήθειές μας», έχοντας ριχτεί στην κατάσταση της οξείας αβεβαιό­ τητας από τις αποσταθεροποιητικές διαδικασίες της παγκο­ σμιοποίησης. Το ίδιο το χαρακτηριστικό της παλμώδους ακτινοβολίας και του τρεμοπαιξίματος του πλήθους των σύνθετων στοιχείων του αστικού τοπίου, που ποτέ δεν του λείπει η καινοτομία και η έκπληξη, συνιστούντη γοητευτική και σαγηνευτική του δύναμη στην οποία είναι δύσκολο να αντισταθείς. Η αντιμετώπιση του αέναου και σταθερά εκτυφλωτικού θεάματος της πόλης δεν βιώνεται λοιπόν μονοδιάστατα ως πληγή και κατάρα. Ούτε η αναζήτηση καταφυγίου από αυτό γίνεται αισθητή ως αγνή ευλογία, Η πόλη προωθεί τη μεικτοφιλία στον ίδιο βαθμό που σπέρνει και θρέφει τη μεικτόφοβία. Η ζωή στην πόλη, εγγενώς και αθεράπευτα, αποτε­ λεί αμφίοημο ζήτημα. Όσο πιο μεγάλη και ετερογενής είναι η πόλη, τόσο πε­ ρισσότερα δέλεαρ μπορεί να υποστηρίξει και να προσφέ­ ρει, Η μαζική συγκέντρωση ξένων είναι απωθητική και ταυ­ τόχρονα ένας ισχυρότατος μαγνήτης, που ελκύει στην πόλη ακόμα περισσότερες ομάδες αντρών και γυναικών κουρα­ σμένων από τη μονοτονία της αγροτικής ζωής ή της διαβίω-

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ I5i

σης στη μικρή πόλη, μπουχτισμένωναπότις επαναλαμβανό­ μενες ρουτίνες της και απελπισμένων από τις μηδενικές προοπτικές αλλαγής, Η ποικιλία είναι μια υπόσχεση ευκαι­ ριών, πολλών και διαφορετικών ευκαιριών, που ταιριάζουν σε όλες τις δεξιότητες και σε κάθε γούστο.Έτσι, όσο πιο με­ γάλη είναι η πόλη τόσο μεγαλώνουν οι πιθανότητες να ελκύ­ ει έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων που έχουν απορριφθεί ή που τους έχουν αρνπθεί ευκαιρίες και δυνατότητες περιπέτειας σε μέρη τα οποία είναι μικρότερα και έτσι λιγό­ τερο ανεκτικά σε ιδιοσυγκρασίες και περισσότερο συγκρατη­ μένα στις ελευθερίες που προσφέρουν ή ανέχονται, Φαίνεται ότι η μεικτοφιλία, όπως ακριβώς η μεικτοφοβία, αποτελεί μία αυτοπροωθούμενη, αυτοαναπαραγόμενπ και αυτοενισχυόμενη τάση. Καμία από τις δύο δεν είναι πιθανό να εξαντληθεί ή να χάσει μέρος από τη δυναμική της στην πορεία για την ανανέωση της πόλης και την ανακαίνιση τωνχώρωντης, Η μεικτοφοβία και η μεικτοφιλία συνυπάρχουν σε κάθε πόλη, όπως επίσης και μέσα σε κάθε κάτοικο της πόλης. Πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτή είναι μια προβληματική συνεύρεση, πλήρης ήχου και μανίας, μολονότι σηματοδοτεί πολλά στους ανθρώπους που είναι δέκτες της ρευστής σύγ­ χρονης αμφισημίας. Στο βαθμό που οι ξένοι είναι υποχρεωμένοι να συνεχίσουν τη ζωή τους συγχρωτιζόμενοι ο ένας τον άλλο για αρ­ κετά χρόνια ακόμα, όποια και να είναι τα σημεία καμπής και οι στροφές της ιστορίας της πόλης, η τέχνη της ειρηνικής και ευχάριστης διαβίωσης με τη διαφορά και με ωφέλεια απά την ποικιλία των ερεθισμάτων και ευκαιριών αποκτά

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ύψιστη σημασία μεταξύ των δεξιοτήτων που ο κάτοικος της πόλης είναι αναγκαίο (και θα ήταν καλύτερο) να μάθει και να εξασκήσει. Με δεδομένη την αύξηση της ανθρώπινης κινητικότητας της ρευστής σύγχρονης εποχής και τις επιταχυνόμενες αλ­ λαγές στα μοντέλα, τα σχέδια και το τοπίο του αστικού σκη­ νικού, η πλήρης εξάλειψη της μεικτοφοβίας δεν φαίνεται πι­ θανή. Ωστόσο, ίσως κάτι μπορεί να γίνει για να επηρεαστεί η αναλογία στην οποία η μεικτοφιλία και η μεικτοφοβία ανα­ μειγνύονται και να περιοριστεί η συγχυστική επίδραση της μεικτοφοβίας, η ανησυχία και η αγωνία που δημιουργεί. Πράγματι, φαίνεται ότι αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι μπο­ ρούν να κάνουν πολλά για να βοηθήσουν την ανάπτυξη της μεικτοφιλίας και να ελαχιστοποιήσουν τις περιπτώσεις μεικτοφοβικών αντιδράσεων στις προκλήσεις της ζωής στην πόλη. Και μάλλον υπάρχουν πολλά που μπορούν να κάνουν, και πράγματι τα κάνουν, για να διευκολύνουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Όπως είδαμε προηγουμένως, ο διαχωρισμός των κατοικημένων περιοχών και χώρων δημόσιας συνεύρεσης, οσοδήποτε εμπορικά ελκυστικός μπορεί να είναι στους κατα­ σκευαστές ως γρήγορος δρόμος για κέρδη και όσο ελκυστι­ κός και αν φαντάζει στους πελάτες ως η γρήγορη λύση για τις ανησυχίες που δημιουργουνται από τη μεικτοφοβία, στην πραγματικότητα αποτελεί την κύρια αιτία της μεκτοφοβίας. Οι λύσεις που προσφέρονται δημιουργούν ή ακόμα και χειροτερεύουν τα προβλήματα που ισχυρίζονται ότι επι­ λύουν. Οι κατασκευαστές των φρουρούμενων κοινοτήτων

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

'53

και των στενά παρακολουθοΰμενων οικιστικών συγκροτη­ μάτων, καθώς και οι αρχιτέκτονες των «απαγορευτικών χώρων» δημιουργούν, αναπαράγουν και εντατικοποιούν τη ζήτηση που ισχυρίζονται ότι ικανοποιούν και την ανάγκη που υπόσχονται ότι θα εκπληρώσουν. Η μεικτοφοβική παράνοια αυτοτροφοδοτείται και δρα ως μια αυτοεπαλπθευόμενη προφητεία. Εάν ο διαχωρισμός προσφέρεται και γίνεται αποδεκτός ως ριζοσπαστική θερα­ πεία για τους κινδύνους που αντιπροσωπεύουν οι ξένοι, η συνύπαρξη με αυτούς γίνεται καθημερινά δυσκολότερη. Οι περιοχές που ομογενοποιούν και μετά περιορίζουν σε ένα αναπόφευκτο ελάχιστο το εμπόριο και την επικοινωνία με­ ταξύ τους αποτελούν την τέλεια συνταγή για την ενίσχυση και την εμβάθυνση της παρόρμησης του αποκλεισμού και του διαχωρισμού. Ένα τέτοιο μέτρο μπορεί προσωρινά να περιορίσει τους πόνους από τους οποίους υποφέρουν οι άνθρωποι που ταλανίζονται από τη μεικτοφοβία, αλλά η ίδια π θεραπεία είναι νοσογόνος και κάνει τη δοκιμασία βα­ θύτερη και λιγότερο ιάσιμη.Έτσι, νέες και ακόμα ισχυρότε­ ρες δόσεις από το φάρμακο είναι αναγκαίες για να διατηρη­ θεί ο πόνος σε ένα ανεκτά χαμηλό επίπεδο. Η κοινωνική ομοιογένεια του χώρου, που τονίζεται και ενισχύεται από τον χωρικό διαχωρισμό, ελαττώνει την ανοχή των κατοίκων του στη διαφορά και έτσι πολλαπλασιάζει τις περιπτώσεις μεικτοφοβικών αντιδράσεων, κάνοντας τη ζωή στην πόλη να φαίνεται περισσότερο «επιρρεπής προς τον κίνδυνο» και έτσι πιο βασανιστική παρά πιο ασφαλής και επομένως πε­ ρισσότερο άνετη και απολαυστική.

κ

;Vf.

ΡΕΥΣΤΟ Ι

Κ Α ΙΡΟ Ι,

Η ΖΩ Η ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

!54 !

Πιο ευνοϊκή για την καθιέρωση και την καλλιέργεια των ί ■ ■:■

μεικτοφιλικών αισθημάτων θα ήταν μια αντίθετη αρχιτεκτο­ νική και πολεοδομική στρατηγική: ο πολλαπλασιασμός των ανοικτών, ελκυστικών και φιλόξενων δημόσιων χώρων στον οποίο όλες οι κατηγορίες των κατοικώντας πόλης θα έμπαι­ ναν στον πειρασμό να παρευρίσκονται συχνό και να τον βιώνουν από κοινού εν γνώσει τους και με τη θέλησή τους. Όπως είναι γνωστό, ο Χανς Γκάνταμερ στο βιβλίο του Truth and Method επισήμανε ότι η αμοιβαία κατανόηση παρακι­ νείται από το «συγκερασμό των οριζόντων», δηλαδή των γνωστικών οριζόντων που οριοθετοόνται και επεκτείνονται στην πορεία συσσώρευσης της εμπειρίας του βίου. Ο «συ­ γκερασμός» που απαιτεί αυτή η κοινή κατανόηση μπορεί να είναι μόνο το αποτέλεσμα της κοινής εμπειρίας. Και η κοινή εμπειρία είναι αδιανόητη χωρίς τον κοινό χώρο. Οι πιο τρομακτικοί σύγχρονοι φόβοι γεννιούνται από την υπαρξιακή ανασφάλεια. Οι ρίζες τους φτάνουν πολύ πέρα από τις αστικές συνθήκες διαβίωσης, και έτσι οτιδήποτε γίνει μέσα στην πόλη και στην κλίμακα του χώρου της και όσοι κι αν είναι οι πόροι που μπορεί να διευθετήσει η πόλη για να κόψει αυτές τις ρίζες δεν είναι επαρκείς για να φέρει εις πέρας το συγκεκριμένο εγχείρημα. Η μεικτοφοβία που κατατρέχει τη συγκατοίκηση των κατοίκων της πόλης δεν είναι η πηγή της ανησυχίας τους αλλά το προϊόν μιας διε­ στραμμένης και παραπλανητικής ερμηνείας των πηγών της. Μια εκδήλωση απελπισμένων και αναποτελεσματικών προ­ σπαθειών να μετριαστεί ο πόνος που επιφέρει η ανησυχία, απομακρύνοντας το εξάνθημα, διαδικασία την οποία θεω-

j

ΜΑΖΙ,

ΑΛΛΑ

ΧΩΡΙΣ

ΕΠΑΦΗ

f55

ρεί λανθασμένα ως τη θεραπεία της ασθένειας, Η μεικτοφιλία που είναι εμφυτευμένη στη ζωή της πόλης ως το αντίθε­ το της μεικτοφοβίας φέρει το σπέρμα της ελπίδας, όχι απλώς της ελπίδας να καταστεί η ζωή στην πόλη ένα είδος διαβίωσης που καλεί για συγκατοίκηση και αλληλεπίδραση με μια τεράστιο, πιθανόν άπειρη ποικιλία ξένων, λιγότερο ανησυχητική και πιο εύκολη στην πράξη, αλλά και της ελπί­ δας μετριασμού των εντάσεων που αναδύονται, από παρό­ μοια αίτια, σε πλανητικό επίπεδο. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, σήμερα οι πόλεις αποτελούν τις χωματερές για παγκόσμια δημιουργούμενα προβλήματα, Πστόσο, μπορούν επίσης να θεωρηθούν ερ­ γαστήρια στα οποία οι τρόποι και τα μέσα διαβίωσης με τη διαφορά, που μένει να οποτελέσουν αντικείμενο διδαχής για τους κατοίκους ενός πλανήτη που είναι υπερπλήρης, εφευρίσκονται καθημερινά, ελέγχονται, μνημονεύονται και αφομοιώνονται. Η εργασία του «συγκερασμού των οριζό­ ντων» που πρότεινε ο Γκάνταμερ, η αναγκαία συνθήκη για allgemeine Vereinigung den M enschheit* του Καντ, μπο­ ρούν κάλλιστα να εγκαινιαστούν στον αστικό χώρο. Σε αυτόν το χώρο, π αποκαλυπτική οπτική του Χάντιγκτον για την αδιάλλακτη και αναπόδραστη «σύγκρουση των πολιτι­ σμών»74 μπορεί να μεθερμηνευτεί σε καλοκάγαθες και βαθιά ικανοποιητικές και απολαυστικές καθημερινές συνα­ ντήσεις με την ανθρωπότητα που κρύβεται πίσω από τις

Καθολική ενοποίηση της ανθρωπότητας. (Σ .χ .Μ .)

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

τρομακτικά ανοίκειες σκηνικές μάσκες των διαφορετικών και αμοιβαία ξένων φυλών, εθνικοτήτων, θεών και λειτουρ­ γιών. Όπως παρατήρησε ο Mark Juergensmeyer,75 πού αλλού περισσότερο από τους δρόμους της πόλης μπορεί κάποιος να ανακαλύψει και να μάθει ότι, μολονότι οι «εγκό­ σμιες ιδεολογικές εκφράσεις της εξέγερσης» τείνουν αυτές τις μέρες να «αντίκατασταθούν από ιδεολογικές διαμορφώ­ σεις θρησκευτικού τύπου», «τα αιτήματα -η αίσθηση απο­ ξένωσης, περιθωριοποίησης και κοινωνικής ματαίωσηςείναι συχνά τα ίδια» σε όλο το μήκος των διαχωριστικών και αντιπαρατιθέμενων δογματικών ορίων.

ο

Η Ο υτοπία την Ε ποχή της Α β ε β α ιό τ η τα ς

ΟΙ ΖΩ ΕΣ ΑΚ Ο Μ Α ΚΑΙ Τ Ω Ν Π ΙΟ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΩΝ Α Π Ο ΕΜ ΑΣ {ή,

σύμφωνα με μια διαδεδομένη άποψη κάπως χρωματισμένη απάτη ζήλια, των τυχερότερων) πόρρω απέχει από το να είναι απροβλημάτιστη. Ελάχιστοι μπορούν να δηλώσουν ότι όλα στη ζωή τους λειτουργούν όπως θα ήθελαν - και ακόμα και αυτοί οι λίγοι υπάρχουν στιγμές που αμφιβάλλουν γι’ αυτό. Όλοι έχουμε εξοικειωθεί με τις δυσάρεστες και άβολες περιπτώσεις όταν τα πράγματα ή οι άνθρωποι μας προκαλούν ανησυχίες που δεν τις περιμέναμε από αυτούς και που σίγουρα δεντις επιθυμούσαμε. Αυτό που κάνει τέτοιες αντι­ ξοότητες («χτυπήματα της μοίρας», όπως αποκαλούνται ενίοτε) ιδιαίτερα εκνευρίσεικές είναι ότι έρχονται απροει­ δοποίητα - δεντις περιμένουμε να εμφανιστούν και πολύ συχνά δεν πιστεύουμε ότι μπορεί να είναι κοντά μας. Μας χτυπούν, όπως λέμε, «σαν κεραυνοί εν αιθρία». Έτσι, δεν μπορούμε να έχουμε πάρει προφυλάξεις και να αποτρέψου­ με την καταστροφή, στο βαθμό που κανένας δεν περιμένει έναν κεραυνό από έναν ανέφελο ουρανό. Το ξαφνικό των χτυπημάτων, π ακανόνιστη συχνότητά τους, η απειλητική ικανότητά τους να εμφανίζονται από οπουδήποτε τα κάνουν απρόβλεπτα και εμάς ανυπεράσπι­ στους. Στο βαθμό που οι κίνδυνοι παραμένουν κατεξσχπν

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ευμετάβλητοι, αλλόκοτοι και επιπόλαιοι, είμαστε οι καθιστοί στόχοι - λίγα είναι τα πράγματα που μπορούμε να κά­ νουμε, εάν μπορεί να γίνει κάτι, για να τους αποτρέψουμε. Μια τέτοια απελπισία είναι τρομακτική, Η αβεβαιότητα ση­ μαίνει φόβος. Είναι κατανοητό γιατί ονειρευόμαστε συνε­ χώς έναν κόσμο χωρίς ατυχήματα,'Εναν κανονικό, προβλεπόμενο κόσμο, όχι έναν κόσμο σαν το πόκερ. Ακόμα και εάν κάποιοι φιλόσοφοι, όπως ο Λάιμπνιτς, έχουν δίκιο όταν επι­ χειρηματολογούν ότι ακόμα και ένας «τέλειος κόσμος» δεν θα ήταν τέλειος εάν δεν περιλάμβανε κάποιο βαθμό κακού, τουλάχιστον ας αφήσουμε αυτό το κακό περιορισμένο σε θύλακες αξιόπιστα περιχαρακωμένους, καλά χαρτογραφη­ μένους και υπό στενή παρακολούθηση και φρούρηση, έτσι που κάποιος μπορεί να γνωρίζει τι είναι τι, τι βρίσκεται πού και πότε μπορεί να περιμένει ότι κάτι θα συμβεί - και να είναι έτοιμος να το αντιμετωπίσει όταν έρθει. Με μία λέξη, ονειρευόμαστε έναν αξιόπιστο κόσμο, έναν κόσμο τον οποίο μπορούμε να εμπιστευτούμε, έναν ασφαλή κόσμο. Σε τέτοια όνειρα, ήδη από τον ι6ο αιώνα και χάρη στον σερΤόμας Μορ, αποδίδεται το όνομα «ουτοπία». Με άλλα λόγια, από τη στιγμή που οι παλιές και προφανώς άχρονες συνήθειες άρχισαν να καταστρέφονται, όταν οι παλιές συνή­ θειες και συμβάσεις ξεκίνησαν να δείχνουν την ηλικία τους και οι τελετουργίες την κακομοιριά τους, όταν η βία έγινε ευρύτατα διαδεδομένη. Βέβαια όλα αυτά μπορεί να ήταν και τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι έτειναν να εξηγούν τον πολλαπλασιασμό των ανορθόδοξων δράσεων και αιτη­ μάτων στα οποία δεν ήταν συνηθισμένοι και στα οποία οι

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

δυνάμεις που μέχρι τότε θεωρούνταν πανίσχυρες ανακάλυ­ ψαν ότι ήταν πολύ απείθαρχα π / και ανεξέλεγκτα, καθώς και αρκετά ισχυρά και ατίθασα ώστε να εξημερωθούν με τους παλιούς και προφανώς δοκιμασμένους τρόπους. Όταν ο σερ Τόμας Μορ σκιαγράφησε έναν κόσμο ελεύθερο από απρόβλεπτες απειλές, ο αυτοσχεδιασμός και ο πειραματι­ σμός αποτελούσαν τα κύρια στοιχεία της εποχής. Ο σερ Τόμας γνώριζε πολύ καλά ότι το σχέδιο που είχε για τον καθορισμό μιας καλής ζωής, για έναν κόσμο καθαρό από την ανασφάλεια και τους περιρρέοντες φόβους, ήταν απλώς ένα όνειρο. Αποκάλεσε αυτό το σχέδιο «ουτοπία» υπαινισσόμενος ταυτόχρονα δύο ελληνικές λέξεις: ευτοπίσ, δηλαδή «καλός τόπος», και ουτοπία δηλαδή «ου τόπος», που σημαίνει «πουθενά». Οι αναρίθμητοι οπαδοί και μιμη­ τές του, όμως, ήταν περισσότερο ανένδοτοι και λιγότερο προσεκτικοί. Ζούσαν σε έναν κόσμο που, δίκαια ή άδικα και για το καλύτερο ή το χειρότερο, είχε την αυτοπεποίθηση ότι διέθετε την αναγκαία σωφροσύνη για να σχεδιάσει έναν επι­ θυμητό, ελεύθερο από το φόβο κόσμο, αλλά και την ευφυΐα που απαιτούνταν για να ανυψωθεί το παράλογο «είναι» στο επίπεδο της λογικής προσταγής του «πρέπει». Αυτή η βε­ βαιότητα τους έδωσε το κουράγιο και την επινοητικότητα να προσπαθήσουν και τα δύο. Για τους επόμενους αιώνες ο νεωτερικός κόσμος ήταν έναν αισιόδοξος κόσμος. Ζούσε προς την ουτοπία και πί­ στευε ότι μια κοινωνία χωρίς ουτοπία είναι αβίωτη, και συ­ νεπώς δεν αξίζει να ζεις μια ζωή χωρίς ουτοπία. Εάν κάποιος βιώνει την αμφιβολία, μπορεί πάντα να βασίζεται στην αυ­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η Ζ Ω Η ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

θεντία των εξυπνότερων και πιο θαυμαστών μυαλών του καιρού του. Για παράδειγμα, στον Όσκαρ Ουάιλντ: Ένα χάρτη του κόσμου που δεν περιέχει την Ουτοπία δεν αξίζει καν να τον κοιτάς, γιατί αφήνει απέξω μία χώρα στην οποία η Ανθρωπότητα πάντοτε προσγειώνεται. Και όταν η Ανθρωπότητα προσγειώνεται εκεί κοιτάζει γύρω της και, βλέποντας μια καλύτερη χώρα, σαλπάρει. Η πρόοδος είναι η πραγματοποίηση των Ουτοπιών, Με το πλεονέκτημα της αποκτπθείσης πείρας τείνουμε να διορθώσουμε την τελευταία φράση, και μάλιστα σε δύο ση­ μεία. Πρώτον, η πρόοδος ήταν μάλλον το κυνήγι των ουτο­ πιών παρά η πραγματοποίησή τους. Οι ουτοπίες έπαιξαντο ρόλο μιας κούκλας-κούνελου κυνηγημένου μετά μανίας, αλλά που ποτέ δεν τον έπιαναν τα σκυλιά που τον καταδίωκαν. Και δεύτερον, τον περισσότερο καιρό, το κίνημα που αποκλήθη­ κε «πρόοδος» ήταν περισσότερο μια προσπάθεια να τρέξουν μακριά από τις αποτυχημένες ουτοπίες παρά μια απόπειρα να προφτάσουν ουτοπίες που ακόμη δεν είχαν υλοποιηθεί. Μια τροπή σε φυγή μακριά από το «όχι τόσο καλό όσο ήταν ανα­ μενόμενο» παρά μια φυγή από το «καλό» στο «καλύτερο». Μια προσπάθεια υποκινημένη από παρελθούσες ματαιώσεις παρά από τη μελλοντική ευτυχία. Οι πραγματικότητες που δηλώνονταν ως «πραγματοποιήσεις» των ουτοπιώντις περισ­ σότερες φορές ήταν άσχημες καρικατούρες ονείρων και όχι ο ονειρεμένος παράδεισος. Ο ακαταμάχητος λόγος να «σαλπά­ ρεις» πάλι ήταν η αποστροφή προς αυτό που είχε γίνει παρά η ελκυστικότητα αυτού που ήταννα γίνει.

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

r6i

Πέρα από το Κανάλι διατυπώθηκε μια γνώμη που έδεσε αρμονικά με αυτή του Όσκαρ Ουάιλντ,Ένας άλλος σοφός άνθρωπος, ο Ανατόλ Φρανς, έγραψε: Χωρίς τις Ουτοπίες άλλων εποχών, οι άνθρωποι θα ζού~ σαν ακόμη σε σπηλιές μίζεροι και γυμνοί ή αυτές οι Ου­ τοπίες ήταν που έθεσαν τα θεμέλια για την πρώτη πόλη [...]. Μέσα από τα γενναιόδωρα όνειρα γεννιούνται αγα­ θοποιός πραγματικότητες, Η ουτοπία αποτελεί την αρχή όλης της προόδου και την απόπειρα για ένα καλύτερο μέλλον. Προφανώς, την εποχή της γέννησης του Ανατόλ Φρανς σι ου­ τοπίες είχαν εγκατασταθεί για τα καλά στη δημόσια συνείδη­ ση και τις ενασχολήσεις της καθημερινότητας, με αποτέλε­ σμα στονγάλλο συγγραφέα η ανθρώπινη ύπαρξη χωρίς την ουτοπία να εμφανίζεται όχι μόνο κατώτερη και μοιραία ατε­ λής αλλά και εντελώς αδιανόητη. Γιο τον Ανατόλ Φρανς, όπως και για πολλούς συγχρόνους του, ήταν προφανές ότι ακόμα και οι τρωγλοδύτες έπρεπε να ονειρευτούν τις ουτο­ πίες τους για να μην ζούμε πλέον σε σπηλιές, Πώς αλλιώς πράγματι, θα ρωτούσε ο Ανατόλ Φρανς, θα μπορούσαμε να περπατάμε στα παρισινά βουλεβάρτα του ΜπαρόνΧάουσμαν; Δεν θα ήταν δυνατό να υπάρξει η «πρώτη πόλη», εάν η «ουτοπία της πόλης» δεν προηγούνταν της κατασκευής της! Πάντοτε τείνουμε να προβάλουμε τοντρόπο ζωής μας πάνω σε άλλες κοινωνίες, όταν επιθυμούμε να τις κατανοήσουμε. Έτσι, για τις γενιές που μεγάλωσαν και εκπαιδεύτηκαν να έλκονται από αδοκίμαστες ουτοπίες και να κινητοποιούνται

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

από ήδη αναξιόπιστες, ένα τέτοιο ερώτημα θα είχε φανεί απλώς ρητορικό και η αλήθεια του καθαρός πλεονασμός. Όμως, σε αντίθεση με την άποψη του Ανατόλ Φρανς, βασισμένη άλλωστε και στον κοινό νου της εποχής του, οι ουτοπίες γεννήθηκαν μαζί με τη νεωτερικότητα και μόνο στην ατμόσφαιρα της ήταν ικανές να αναπνέουν. Πρώτιστα, η ουτοπία είναι μια εικόνα ενός άλλου κό­ σμου, διαφορετικού από αυτόν που κάποιος γνωρίζει ή έχει ακουστά. Επιπρόσθετα, προβλέπει έναν κόσμο που προέρ­ χεται αποκλειστικά από την ανθρώπινη σοφία και αφοσίω­ ση. Αλλά η ιδέα ότι τα ανθρώπινα όντα μπορούν να αντικα­ ταστήσουν τον υφιστάμενο κόσμο με κάποιον άλλο διαφο­ ρετικό, έναν κόσμο αποκλειστικά δικής τους κατασκευής, ήταν απούσα από την ανθρώπινη σκέψη πριν από τον ερχο­ μό της σύγχρονης εποχής. Η σταθερά μονότονη αυτοαναπαραγωγή τωνπρονεωτερικών μορφών ανθρώπινης ζωής, υποκείμενη σε αλλαγές πολύ βραδείες για να γίνουν αντιληπτές, πρόσφερε μικρή έμπνευση και ακόμα λιγότερη ενθάρρυνση σε σκέψεις για εναλλακτικές μορφές ανθρώπινης ζωής πάνω στον πλανήτη, εκτός εάν αυτές είχαντη μορφή αποκαλύψεων ή της τελικής κρίσης, που και των δύο η προέλευση είναι θεϊκή. Για να βά­ λεις την ανθρώπινη φαντασία στο τραπέζι σχεδιασμού όπου σκιαγραφήθηκαν οι πρώτες ουτοπίες, ήταν αναγκαία η επι­ ταχυνόμενη κατάρρευση της ικανότητας του ανθρώπινου κόσμου για αναπαραγωγή. Αυτή η κατάρρευση πέρασε στην ανθρώπινη ιστορία ως η γέννηση της νεωτερικής εποχής. Το όνειρο της ουτοπίας για να γεννηθεί χρειαζόταν δύο

συνθήκες. Πρώτον, το συγκλονιστικό συναίσθημα, ακόμα και εάν ήταν διάχυτο και όχι πλήρως αρθρωμένο, ότι ο κό­ σμος δεν λειτουργούσε κανονικά και ήταν απίθανο να επα­ νορθωθεί χωρίς μία εκ βάθρων ανακαίνιση. Δεύτερον, την εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη ικανότητα να εκπληρώνει τους στόχους που θέτει, την πίστη ότι «εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να το κάνουμε», καθότι οπλισμένοι με τη λογική, η οποία κατασκοπεύονταςτον κόσμο μπορεί να βρει τι είναι λάθος και τι χρειάζεται να χρησιμοποιήσει για να αντικατα­ στήσει τα άρρωστα μέρη. Επιπλέον οι άνθρωποι είχαν την ικανότητα να κατασκευάσουν τα εργαλεία και τα όπλα που απαιτούνταν για να εντυπώσουν τέτοια σχέδια μέσα στην ανθρώπινη πραγματικότητα. Με λίγα λόγια, ήταν αναγκαία η εμπιστοσύνη ότι υπό ανθρώπινη διαχείριση ο κόσμος μπο­ ρούσε να διασκευαστεί έτσι ώστε να είναι πιο κατάλληλος για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών - όποιες και εάν ήταν τότε αυτές οι ανάγκες και όποιες και εάν γίνονταν στο μέλλον. Εάν μπορούμε να πούμε άτι η προνεωτερική στάση προς τον κόσμο ήταν αυτή του θηροφύλακα, η καλύτερη μετα­ φορά για την κοσμοεικόνα της νεωτερικότητας και την πρα­ κτική της είναι αυτή του κηπουρού. Το κύριο καθήκον του θηροφύλακα είναι να υπερασπι­ στεί τη γη που του έχει ανατεθεί προς φύλαξη εναντίον της ανθρώπινης παρέμβασης, με στόχο να προασπιστεί και να διατηρήσει, ας πούμε, τη «φυσική ισορροπία της», αυτή την ενσάρκωση του Θεού ή την άπειρη σοφία της Φύσης. Έχει την υποχρέωση να ανακαλύψει έγκαιρα και να εξουδε­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η 2 QH ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

τερώσει τις παγίδες που έβαλαν οι λαθροκυνηγοί, καθώς και να αποτρέψει ξένους, παράνομους κυνηγούς να παραβιάσουντοχώρο - από κίνδυνο αυτή η παραβίαση να οδηγήσει στη διατάραξη της «φυσικής ισορροπίας». Οι υπηρεσίες του θηροφύλακα βασίζονται στη θεώρηση ότι τα πράγματα είναι στη βέλτιστη κατάστασή τους όταν δεν ανακατεύο­ νται, Οι προνεωτερικοί χρόνοι βασίζονταν στην πίστη ότι ο κόσμος ήταν μια θεϊκή αλυσίδα ύπαρξης στην οποία κάθε δημιούργημα είχε τη σωστή και χρήσιμη θέση του, ακόμα και εάν οι ανθρώπινες πνευματικές ικανότητες ήταν πολύ περιορισμένες για να κατανοήσουν τη σοφία, την αρμονία και την τάξη του θεϊκού σχεδίου. Τα πράγματα δεν είναι έτσι για τον κηπουρό. Αυτός θεω­ ρεί δεδομένο ότι δεν θα υπάρξει καθόλου τάξη στον κόσμο (ή τουλάχιστον στο μικρό κομμάτι του κόσμου που του έχουν εμπιστευτεί την επιτήρηση) χωρίς τη συνεχή προσοχή και προσπάθειά του. Ο κηπουρός γνωρίζει καλύτερα τι εί­ δους φυτά πρέπει να μεγαλώσουν στο κομμάτι γης υπό τη φροντίδα του. Πρώτα επεξεργάζεται το επιθυμητό σχέδιο στο μυαλό του και μετά μεριμνά ώστε αυτή η εικόνα να εμ­ φυτευτεί στο κομμάτι γης. Το διαμορφώνει σύμφωνα με την ιδέα που είχε ήδη στο μυαλό του, βοηθώντας την ανάπτυξη των κατάλληλων φυτών {κυρίως αυτών που ο ίδιος έχει φυ­ τέψει ή καλλιεργήσει) και ξεριζώνοντας και καταστρέφοντας όλα τα άλλα φυτά, που τώρα μετονομάζονται σε «ζιζά­ νια», των οποίων η απροσκάλεστη και αθέλητη παρουσία, αθέλητη γιατί είναι απροσκάλεστη, δεν ταιριάζει με τη συ­ νολική αρμονία του σχεδιασμού.

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

Οι κηπουροί τείνουν να είναι οι πιο ενθουσιώδεις και δε­ ξιοτέχνες (μπαίνω στον πειρασμό να χρησιμοποιήσω τον όρο «επαγγελματίες») κατασκευαστές ουτοπιών. Η εικόνα της ιδανικής αρμονίας προϋπάρχει ως σχέδιο στο μυαλό των κηπουρών, οι οποίοι δημιουργούν κήπους υλοποιώντας αυτή την εικόνα. Αυτό το σχέδιο λειτουργεί ως αρχέτυπο για τον τρόπο με τον οποίο η ανθρωπότητα, για να θυμηθούμε τον Όσκαρ Ουάιλντ, θα τείνει να φτάσει στη χώρα που ονο­ μάζεται «ουτοπία». Σήμερα, ακούγονται φράσεις όπως «η αποτυχία της ου­ τοπίας», «το τέλος της ουτοπίας» ή «η εξαφάνιση της ουτο­ πικής φαντασίας», που διατρέχουν τις σύγχρονες συζητή­ σεις, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να ριζώνουν στον κοινό νου και έτσι να θεωρούνται αυταπόδεικτες. Αυτό συμβαίνει γιατί η στάση του κηπουρού σήμερα δίνει τη θέση της σε αυτή του κυνηγού. Σε αντίθεση με τις δύο στάσεις που κυριάρχησαν πριν από αυτήν τη φάση, ο κυνηγός ενδιαφέρεται ελάχιστα για τη συνολική «ισορροπία των πραγμάτων», είτε αυτή είναι «φυσική» είτε σχεδιασμένη και κατασκευασμένη. Ο μοναδι­ κός σκοπός των κυνηγών είναι ένα ακόμα «θανατηφόρο πλήγμα», τόσο μεγάλο ώστε να γεμίσουν πλήρως οι τσάντες του κυνηγιού. Είναι απολύτως σίγουρο ότι δεν θεωρούν κα­ θήκον τους να διασφαλίσουν ότι η ποσότητα του κυνηγιού που υπάρχει στο δάσος θα ανανεωθεί μετά (και παρόλο) το κυνήγι τους. Εάν τα δάση μείνουν άδεια από κυνήγι λόγω μιας ιδιαίτερα κερδοφόρας εκστρατείας, οι κυνηγοί θα με­ τακινηθούν σε κάποια απείραχτη άγρια περιοχή, που βρίθει

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ακόμη από μελλοντικά κυνηγετικό έπαθλα. Μπορεί να τους περάσει από το μυαλό ότι κάποια στιγμή, σε ένα μακρινό και αόριστο μέλλον, ο πλανήτης μπορεί να ξεμείνει από απείρα­ χτα δάση. Εάν γίνει αυτό, δεν θα το θεωρήσουν άμεση ανη­ συχία και σίγουρα όχι ανησυχία που τους αφορά. Σε τελική ανάλυση, τέτοιες μακρινές προοπτικές δεν θα θέσουν σε κίνδυνο τα αποτελέσματα του τρέχοντος κυνηγιού ή του επόμενου. Σε αυτή τη μακρινή προοπτική σίγουρα δεν υπάρχει τίποτε που να υποχρεώνει εμένα, έναν απλό κυνηγό μεταξύ πολλών, ή εμάς, απλώς έναν κυνηγετικό σύλλογο με­ ταξύ πολλών, να αναλογιστούμε, πόσο μάλλον να κάνουμε κάτι γι’ αυτό. Τώρα είμαστε όλοι κυνηγοί ή πρέπει να γίνουμε κυνηγοί και καλούμαστε ή υποχρεωνόμαστε να δρούμε όπως οι κυ­ νηγοί, με την ποινή του αποκλεισμού από το κυνήγι, εάν δεν το κάνουμε, και της υποβίβασής μας στην κατηγορία του θηράματος (γεγονός που ούτε να το σκέφτεσαι). Και οπο­ τεδήποτε κοιτάζουμε γύρω μας, το πιθανότερο είναι να δούμε άλλους μοναχικούς κυνηγούς όπως εμείς ή κυνηγούς που θηρεύουν σε αγέλες, τρόπο με τον οποίο ενίοτε και εμείς προσπαθούμε να ενεργήσουμε. Και πρέπει να προ­ σπαθήσουμε ιδιαίτερα πριν μπορέσουμε να εντοπίσουμε έναν κηπουρό που στοχαζόταν πάνω σε κάποια προσχεδιασμένη αρμονία πέρα από το φράκτη του ιδιωτικού κήπου του και έπειτα βγήκε έξω από αυτόν για να την υλοποιήσει. Η σχετική έλλειψη κηπουρών και η αυξανόμενη αφθονία κυ­ νηγών είναι αυτό που οι κοινωνικοί επιστήμονες συζητούν υπό το εμπεριστατωμένο όνομα της «εξατομίκευσης». Σί­

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

γουρα δεν θα βρούμε πολλούς θηροφύλακες ή ακόμα και κυνηγούς με τα βασικά στοιχεία της κοσμοεικόνας του θηροφυλακα - αυτός είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο οι άν­ θρωποι με «οικολογική συνείδηση» είναι ξεσηκωμένοι και προσπαθούν να αφυπνίσουν και τους υπόλοιπους από εμάς. Αυτή η αργή αλλά σταθερή εξόντωση της φιλοσοφίας των θηροφυλάκων σε συνδυασμό με την παρακμή της φιλοσο­ φίας των κηπουρών είναι αυτό που οι πολιτικοί εκθειάζουν κάτω από το όνομα της «απορρύθμισης». Είναι λογικό ότι σε έναν κόσμο που κατοικείται κυρίως από κυνηγούς υπάρχει μηδαμινός χώρος για ουτοπικούς στοχασμούς. Ελάχιστοι είναι αυτοί που θα αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα τα ουτοπικά σχέδια, όταντύχει κάποιος να τους παραδώσει ένα για να το εξετάσουν. Έτσι, ακόμα και εάν κάποιος γνωρίζει πώς να βελτιώσει τον κόσμο και αναλάβει με την καρδιά του το καθήκον να τον κάνει καλύτερο, το πραγματικά προβληματικό ερώτημα θα είναι ποιος έχει επαρκείς πόρους και αρκετά ισχυρή θέληση για να κάνει ό,τι χρειάζεται, Η προσδοκία της ύπαρξης αυτών των πόρων και της θέ­ λησης για δράση συνήθως ήταν αρμοδιότητα της κυριαρχι­ κής εξουσίας του εθνικού κράτους, αλλά όπως παρατήρησε πρόσφατα ο Ζακ Αταλί στο La Voie humaine «τα έθνη έχα­ σαν την επιρροή τους στην εξέλιξη των πραγμάτων και έχουν εγκαταλείψει στις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης όλα τα μέσα καθοδήγησης του κόσμου προς έναν προορι­ σμό, καθώς και τη διοργάνωση της άμυνας εναντίον των διά­ φορων ειδών φόβου». Και οι «δυνάμειςτης παγκοσμιοποίη­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

σης», οι οποίες έχουν πάρει πολλές από τις εξουσίες που κατείχαν πριν από τα εθνικά κράτη, δεν είναι καθόλου γνω­ στές για την καλλιέργεια των ενστίκτων, της φιλοσοφίας και των στρατηγικών του «θηροφύλακα» και του «κηπουρού». Αντίθετα ευνοούντο κυνήγι και τους κυνηγούς. To Roget Thesaurus, το βιβλίο αναφοράς για τους κυνη­ γούς, δίκαια επευφημείται για την πιστή καταγραφή των διαδοχικών αλλαγών στη λεκτική χρήση. Έτσι, φαίνεται να έχει κάθε δίκαιο να καταγράφει την έννοια του «ουτοπικού» δίπλα στο «ευφάνταστος», «φανταστικός», «πλασματικός», «χιμαιρικός», «αεροβασία», «αδύνατος», «απραγματοποίη­ τος», «εξωφρενικός» και «παράλογος». Μήπως λοιπόν πράγματι βιώνουμε το τέλος της ουτοπίας; Υποθέτω ότι, εάν η ουτοπία είχε γλώσσα και επιπρόσθε­ τα ήταν ευλογημένη με την ευστροφία του ΜαρκΤουέιν, πι­ θανότατα θα επέμενε πως οι εκθέσεις περί του θανάτου της είναι κάπως υπερβολικές. Και σίγουρα θα είχε βάσιμους λό­ γους για να το λέει. Πριν από λίγο έγραψα τη λέξη «ουτοπία» στη μηχανή αναζήτησης Google και επέστρεψε

4 4 0 0 '000

ιστοσελίδες και πιθανότατα να έχει προσθέσει πολύ περισ­ σότερες τη στιγμή που διαβάζετε αυτές τις γραμμές. Ένας εντυπωσιακός αριθμός ακόμα και με τα διαβόητα για τις υπερβολές τους διαδικτυακά πρότυπα και που βέβαια δεν έχει καμία σχέση με ένα αποσυντεθειμένο πτώμα ή ένα σώμα με επιθανάτιους σπασμούς. Ας κοιτάξουμε όμως προσεκτικότερα τις ιστοσελίδες που καταγράφονται. Η πρώτη στον κατάλογο, και μάλιστα η πιο εντυπωσιακή, ενημερώνει τους περιηγητές του διαδι­

:

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΛίΟΤΗΤΑΣ

κτύου ότι η «ουτοπία είναι ένα από τα μεγαλύτερα δωρεόν παιχνίδια αλληλεπίδρασης του κόσμου, με πάνω από 8ο,οοο παίκτες». Έπειτα, σκορπισμένες εδώ και εκεί, υπάρχουν κά­ ποιες αναφορές στην ιστορία των ουτοπικών ιδεών και σε κέντρα που παραδίδουν μαθήματα γι’ αυτή την ιστορία, μεριμνώντας κυρίως για εραστές αντικών και συλλέκτες πε­ ρίεργων αντικειμένων. Η πιο κοινή αναφορά πηγαίνει πίσω στον ίδιο τον σερ Τόμας Μορ, τον προπάτορα όλων αυτών. Ωστόσο, οι ιστοσελίδες με τέτοιο περιεχόμενο αποτελούν τη μειονότητα. Δεν προσποιούμαι ότι περιηγήθηκα το σύνολο των 4.400·000 ιστοσελίδων-μια πρόθεση που πιθανότατα μπο­ ρεί να εγγράφει ως το πιο ουτοπικό από τα ουτοπικά σχέ­ δια--, αλλά η εντύπωση που είχα αφού διάβασα ένα επαρκές στατιστικό δείγμα από αυτές είναι ότι ο όρος «ουτοπία» έχει κυρίως ιδιοποιηθεί για διακοπές, εσωτερική διακόσμη­ σα και εταιρείες καλλυντικών, καθώς και για οίκους μόδας. Οι ιστοσελίδες διέθεταν κάτι κοινό: όλες πρόσφεραν ατομι­ κές «υπηρεσίες» σε άτομα που επιθυμούσαν ατομική ικανο­ ποίηση και ατομική διαφυγή από στενοχώριες τις οποίες υπέμεναν ατομικό. Μία άλλη εντύπωση την οποία είχα ήταν ότι στις σπά­ νιες περιπτώσεις που εμφανίστηκε η λέξη «πρόοδος» στις κύριες σελίδες τέτοιων εμπορικών ιστοσελίδων δεν αναφε­ ρόταν πλέον σε μία ώθηση προς τα εμπρός. Αντί να αναφέρεται στο κυνήγι ενός στόχου που στροβιλίζεται, κάνει λόγο για μια απειλή που καθιστά επιτακτική τηντυχερή δια­ φυγή. Εμπνέει την παρόρμηση να τρέξεις μακριά από μια

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η

ΖΩΗ

ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

καταστροφή της οποίας την αναπνοή την αισθάνεσαι στο σβέρκο σου. Η «ουτοπία» συνήθως υποδήλωνε έναν ποθητό, ονειρε­ μένο, μακρινό στόχο στον οποίο η πρόοδος έπρεπε, μπο­ ρούσε και τελικό θα οδηγούσε όσους αναζητούσαν έναν κόσμο που θα υπηρετούσε καλύτερα τις ανθρώπινες ανά­ γκες. Ωστόσο, στα σύγχρονα όνειρα, η εικόνα της «προό­ δου» φαίνεται να έχει μετακινηθεί από το λόγο περί κοινής βελτίωσης σε αυτόν της ατομικής επιβίωσης. Η πρόοδος δεν γίνεται πλέον κατανοητή στο πλαίσιο μιας παρόρμησης να προηγηθείς, αλλά σε συνάφεια με την απελπισμένη προ­ σπάθεια να παραμείνεις στον αγώνα. Η επίγνωση της προό­ δου μάς καθιστά επιφυλακτικούς και καλεί σε επαγρύπνη­ ση. Ακοόγοντας ότι «οι καιροί προχωρούν», τείνουμε να ανησυχούμε ότι θα μείνουμε πίσω, ότι θα πεταχιούμε έξω από το τρένο που επιταχύνει, ότι δεν θα βρούμε καρέκλα να κάτσουμε στον επόμενο γύρο του παιχνιδιού «μουσικές κα­ ρέκλες»,Όταν διαβάζεις, παραδείγματος χάρη, ότι η Βραζι­ λία «συτόντο χειμώνα είναι ο μοναδικός ηλιόλουστος προο­ ρισμός», αυτό που μαθαίνεις είναι ότι τον ερχόμενο χειμώνα θα πρέπει να αποφύγεις να σε δουν εκεί όπου οι άνθρωποι με παρόμοιες φιλοδοξίες με εσένα ήταν δεδομένο ότι θα βρίσκονταν τον προηγούμενο χειμώνα. Ή μπορεί να διαβά­ σεις ότι είναι αναγκαίο να «ξεχάσεις τα πόντσο», τα οποία ήταν της μόδας τόσο πολύ πέρσι, αφού ο χρόνος προχωρά και τώρα σου λένε ότι το να φορέσεις πόντσο σε κάνει «να μοιάζεις με καμήλα».Ή θα μάθεις ότι έχει τελειώσει η εποχή που φορούσες λεπτόριγα σακάκια και μπλούζες - τα οποία

ί

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

την προηγούμενη σεζόν «ήταν απαραίτητα» και έπρεπε «να σε δουν να τα φοράς απαραιτήτως» απλώς διότι «κανένας εύσχημος» δεν τα φορά πλέον. Και ούτω καθεξής, Ο χρόνος κυλάει και το κόλπο είναι να συντονιστείς με τα κύματα. Εάν δεν θέλεις να βυθιστείς, πρέπει να συνεχίσεις να σερφάρεις, και αυτό σημαίνει να αλλάξεις την γκαρνταρόμπα σου, τα έπιπλα, τις ταπετσαρίες, την εμφάνιση, τις συνήθειές σου -εν συντομία τον εαυτό σου- όσο συχνότερα μπορείς να το καταφέρεις. Δεν χρειάζεται να προσθέσω, αφού είναι πλέον προφα­ νές, ότι αυτή η νέα έμφαση στο ξεφόρτωμα πραγμάτων, στην εγκατάλειψή τους, στο να απαλλάσσεσαι από αυτά, αντί να τα οικειοποιείσαι, ταιριάζει απόλυτα στη λογική της προσανατολισμένης στον καταναλωτή οικονομίας μας. Οι άνθρωποι που εμμένουν στα χθεσινά ρούχα, υπολογιστές, κι­ νητά ή καλλυντικά θα σπείρουντην καταστροφή σε μια οικο­ νομία της οποίας η κύρια μέριμνα, και η εκ τωνουκάνευ συν­ θήκη για την επιβίωσή της, είναι το ραγδαίο και επιταχυνό­ μενο ξεπέταγμα των πουλημένων και αγορασμένων προϊό­ ντων στα απόβλητα. Σε αυτή την οικονομία η ταχεία διάθεση των αποβλήτων αποτελεί μία πρώτης γραμμής βιομηχανία. Όλο και πιο πολύ, η διοφυγή γίνεται τώρα το όνομα του πιο δημοφιλούς παιχνιδιού. Σημασιολογικά, η διαφυγή απο­ τελεί το ακριβώς αντίθετο της ουτοπίας, υπό τις παρούσες συνθήκες όμως ψυχολογικά αποτελεί το μοναδικό διαθέσι­ μο υποκατάστατο της. Θα μπορούσε να προβληθεί ο ισχυ­ ρισμός ότι είναι μια νέα, ενημερωμένη και υψηλής τεχνικής ερμηνεία της, αναδιαμορφωμένη στα μέτρα της απορρυθ-

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧ Η ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

μισμένης, εξατομικευμένης κοινωνίας των καταναλωτών. Δεν μπορείς πλέον να ελπίζεις οτα σοβαρά ότι μπορείς να κάνεις τον κόσμο έναν καλύτερο κόσμο για να ζήσεις. Δεν μπορείς ούτε και να κάνεις πραγματικά ασφαλές ακόμα και το καλύτερο μέρος*στον κόσμο που ίσως κατάφερες να κα­ τασκευάσεις για τον εαυτό σου. Η ανασφάλεια είναι εδώ παρούσα ό,τι και να γίνει. Περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο «καλή τύχη» σημαίνει να κρατάς την «κακή τύχη» σε απόσταση. Αυτό που απέμεινε για τις ανησυχίες και τις προσπάθειές σου, και πρέπει να απασχολεί το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής και των δυνάμεών σου, είναι ο αγώνας εναντίον του να χάσεις. Προσπάθησε τουλάχιστον να μείνεις μεταξύ των κυνηγών, αφού η μόνη εναλλακτική λύση είναι να ανα­ καλύψεις τον εαυτό σου μεταξύ των κυνηγημένων. Για να εκτελεστεί κατάλληλα και με πιθανότητες επιτυχίας ο αγώ­ νας ενάντια στο να χάσεις, Θα απαιτήσει την αναπόσπαστη και πλήρη προσοχή σου, την εγρήγορσή σου εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο και επτά ημέρες την εβδομάδα και πάνω απ' όλα το να διατηρείσαι σε κίνηση - όσο πιο γρήγο­ ρα μπορείς. Ο Γιόζεφ Μπρόντσκι, ο ρωσοαμερικανός φιλόσοφος και ποιητής, περιέγραψε παραστατικά το είδος της ζωής που έχει τεθεί σε κίνηση και υπαγορεύεται από την παρόρμηση της διαφυγής. Το πεπρωμένο των αναγνωρισμένων ηττημένων, των φτωχών που εξαλείφθηκαν από το καταναλωτικό παιχνίδι, είναι μια ζωή σποραδικών εξεγέρσεων αλλά συνηθέστερα εξάρτησης από τα ναρκωτικά. «Γενικά, κάποιος

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

*73

που χτυπάει ηρωίνη στις φλέβες του το κάνει σε μεγάλο βαθμό για τον ίδιο λόγο που εσείς αγοράζετε ένα βίντεο» είπε ο Μπρόντσκι στους φοιτητές του Dartmouth College τον Ιούλιο του 19 89/00 0 για τους δυνητικούς «έχοντες» που οι φοιτητές του κολεγίου αυτού φιλοδοξούν να γίνουν: Έχετε βαρεθεί τη δουλειά σας, τις συζύγους σας, τους εραστές σας, τπ θέα από το παράθυρο, τα έπιπλα ή την ταπετσαρία στο δωμάτιό σας, τις σκέψεις σας, τους εαυτούς σας. Συνεπώς, επινοείτε τρόπους διαφυγής. Πέρα από τα μαραφέτια για την αυτοϊκανοποίησή σας που ανέφερα παραπάνω, μπορεί να επιδοθείτε στην αλ­ λαγή επαγγέλματος, κατοικίας, εταιρείας, χώρας, κλίμα­ τος, ίσως και στην ελευθεριότητα, το αλκοόλ, τα ταξί­ δια, τα μαθήματα μαγειρικής, τα ναρκωτικά, την ψυχα­ νάλυση [...]. Στην πραγματικότητα μπορεί να τα στοιβά­ ξετε όλα μαζί και για σύντομο διάστημα αυτό μπορεί να δουλέψει. Φυσικά, μέχρι την ημέρα που θα ξυπνήσετε στην κρεβατοκάμαρά σας, μέσα σε μια νέα οικογένεια και διαφορετική ταπετσαρία, σε ένα άλλο κράτος και κλίμα, με μια στοίβα λογαριασμούς από τονταξιδιωτικό πράκτορα και τον ψυχαναλυτή σας, όμως με το ίδιο μπα­ γιάτικο συναίσθημα για το φως της ημέρας που χύνεται μέσα από το παράθυρό σας [...]. Ο Andrzej Stasiuk, ένας εξαιρετικός πολωνός συγγραφέας και ιδιαίτερα διορατικός αναλυτής της σύγχρονης ανθρώπι­ νης κατάστασης, παρατηρεί ότι «η πιθανότητα να γίνεις κά­ ποιος άλλος» είναι το σημερινό υποκατάστατο τπς σωτη­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ρίας και τπς λύτρωσης, που σε μεγάλο βαθμό σήμερα έχουν παραμεριστεί και παραμεληθεί. Εφαρμόζοντας διάφορες τεχνικές, μπορούμε να αλλά­ ξουμε το σώμα μας και να το αναμορφώσουμε σύμφωνα με διαφορετικά σχήματα [...]. Όταν χαζεύουμε τα ιλουστρασιόν περιοδικά, μένουμε με την εντύπωση ότι βασι­ κά λένε μία ιστορία - για τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αναδιαμορφωθεί η προσωπικότητά μας, ξεκι­ νώντας από τις δίαιτες, το περιβάλλον, τα σπίτια έως το ξαναχτίσιμο της ψυχικής δομής μας, που συχνά φέρει την κωδική ονομασία «Γίνε ο εαυτός σου». Ο Σλάβομιρ Μρόζεκ, ένας πολωνός συγγραφέας παγκό­ σμιας φήμης και με μεγάλη εμπειρία από πολλές χώρες και πολιτισμούς, συμφωνεί με την υπόθεση του Stasiuk. «Τον παλιό καιρό, όταν αισθανόμασταν δυστυχείς, κατηγορού­ σαμε τον Θεό, το διευθυντή του τότε κόσμου. Υποθέταμε ότι δεν διοικούσε κατάλληλα τις επιχειρήσεις. Έτσι, τον απολύσαμε και διορίσαμε του εαυτούς μας ως τους νέους διευθυντές». Αλλά -όπως ανακάλυψε ο Μρόζεκ, ένας στα­ θερά ελεύθερος στοχαστής που απεχθάνεται τους κληρι­ κούς και ό,ιι έχει να κάνει με τον κλήρο- οι επιχειρήσεις δεν καλυτέρεψαν με την αλλαγή διεύθυνσης. Και αυτό γιατί όταν το όνειρο και η ελπίδα για μια καλύτερη ζωή είναι εστιασμένη στο εγώ μας και υποβαθμισμένη στο μαστόρε­ μα του σώματος ή της ψυχής μας: Δεν υπάρχει όριο στη φιλοδοξία και τον πειρασμό να κά­ νεις αυτό το εγώ ακόμα μεγαλύτερο, αλλά πρώτα απ’

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

*75

όλα να αρνηθείς να δεχτείς οποιοδήποτε όριο [...]. Μου είπαν: «Επινόησε τον εαυτό σου, επινόησε τη ζωή σου και διαχειρίσου την όπως επιθυμείς, κάθε στιγμή και από την αρχή έως το τέλος». Είμαι όμως ικανός να σταθώ στο ύψος ενός τέτοιου σκοπού; Χωρίς βοήθεια, δοκιμές, προσαρμογές, λάθη και αναδιατυπώσεις και πάνω απ’ όλα χωρίς αμφιβολίες; Ο πόνος που συνήθως προκαλούνταν από τις υπέρμετρα περιορισμένες επιλογές έχει τώρα αντικατασταθεί από έναν άλλο πόνο - μολονότι αυτή τη φορό ο πόνος προκαλείται από την υποχρέωση να επιλέγεις χωρίς να εμπιστεύεσαι τις επιλογές που γίνονται και χωρίς τη βεβαιότητα ότι περαιτέ­ ρω επιλογές θα φέρουν το στόχο εγγύτερα. Ο Μρόζεκ συ­ γκρίνει τον κόσμο που κατοικούμε με: Μια αγορά γεμάτη λουσάτο ρούχα και περιστοιχισμένη από πλήθη που αναζητούν τους «εαυτούς» τους [...]. Εκεί μπορείς να αλλάξεις ρούχα χωρίς τελειωμό. Πραγ­ ματικά, τι θαυμάσια ελευθερία απολαμβάνουν όσοι ανα­ ζητούν [...]. Ας συνεχίσουμε την αναζήτηση των πραγ­ ματικών εαυτών μας, έχει υπέροχη πλάκα - υπό τον όρο ότι δεν θα βρεθεί ποτέ ο πραγματικός εαυτός. Γιατί, εάν γινόταν κάτι τέτοιο, η πλάκα θα τέλειωνε Το όνειρο του να προκαλεί η αβεβαιότητα λιγότερο δέος και η ευτυχία να είναι πιο μόνιμη με την αλλαγή του εγώ, καθώς και το να αλλάζει το εγώ μέσω της αλλαγής ρούχων, είναι η «ουτοπία» των κυνηγών - μια «απορρυθμισμένη», «ιδιωτικσποιπμένη» και «εξατομικευμένη» εκδοχή των πα~

ΡΕΥΣΤΟΙ

KAIPOi.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

λιών οραμάτων για την καλή κοινωνία, μια κοινωνία φιλόξε­ νη στην ανθρωπότητα των μελών της. Το κυνήγι είναι ένας στόχος που απαιτεί πλήρη απασχόληση, καταναλώνει μεγά­ λο μέρος της προσοχής και της ενέργειας, αφήνει πολύ λίγο ή καθόλου χρόνο για κάτι άλλο.Έτσι, αποτρέπει την προσο­ χή από την απουσία τέλους σε αυτόν το στόχο και παραπέ­ μπει στις καλένδες τη στιγμή του στοχασμού κατά την οποία το αδύνατο της εκπλήρωσης του στόχου θα πρέπει να αντι­ μετωπιστεί εκ βάθρων. Όπως προφητικό παρατήρησε ο Μπλέιζ Πασκάλ αρκετούς αιώνες πριν, αυτό που θέλουν οι άνθρωποι είναι «να αποσπαστούν από το να σκέφτονται αυτό που είναι

μέσω καινούργιων και ευχάριστων

παθών που τους κρατούν απασχολημένους, όπως τα χαρτο­ παίγνια, το κυνήγι, κάποιο θέαμα που τους απορροφά Οι άνθρωποι θέλουν να δραπετεύουν από την ανάγκη να σκέφτονται «τη δύστυχη κατάστασή τους», και έτσι «προτι­ μούμε το κυνήγι από την αιχμαλωσία». «Το ίδιο το θήραμα δεν πρόκειται να μας σώσει από τις σκέψεις» γύρω από τα τρομερά αλλά αδύνατον να αντιμετωπιστούν λάθη της κοι­ νής μας κατάστασης, «όμως το κυνήγι θα το κατορθώσει». Το πρόβλημα βέβαια είναι ότι από τη στιγμή που δοκι­ μαστεί το κυνήγι μετατρέπεται σε καταναγκασμό, εθισμό και εμμονή. Το να πιάσεις ένα θήραμα είναι απογοητευτική εξέλιξη. Το μόνο που θα γίνει είναι να καταστεί το επόμενο κυνήγι πιο γοητευτικό, αφού οι ελπίδες που το συνοδεύουν έχει αποδειχτεί ότι συνιστούντηνπιο απολαυστική {τη μόνη απολαυστική;) εμπειρία της όλης υπόθεσης. Το να πιάσεις το θήραμα προοιωνίζεται το τέλος αυτών των ελπίδων ~ εκτός

;

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

*77

εάν ένα άλλο κυνήγι σχεδιαστεί για την επόμενη μέρα και ξε­ κινήσει το άλλο πρωί. Είναι αυτό το τέλος της ουτοπίας; Από μία άποψη είναι, στο βαθμό που οι νεωτερικές ουτοπίες οραματίστηκαν ένα σημείο στο οποίο ο χρόνος θα σταματούσε. Πράγματι, το τέλος του χρόνου ως ιστορία.'Ομως δεν υπάρχει τέτοιο ση­ μείο στη ζωή του κυνηγού, κανένα σημείο όπου μπορεί κά­ ποιος να πει ότι π δουλειά έχει ολοκληρωθεί, ότι η υπόθεση άνοίξε και έκλεισε, ότι η αποστολή επιτεύχθηκε, και έτσι για την υπόλοιπη ζωή του να μπορεί να ελπίζει «να ζήσει χα­ ρούμενα για πάντα μέχρι την αιωνιότητα». Επιπρόσθετα, σε μια κοινωνία κυνηγών η προοπτική ενός τέλους στο κυνήγι δεν είναι δελεαστική αλλά εκφοβιστική, αφού ένα τέτοιο τέλος μπορεί να έρθει με τη μορφή της προ­ σωπικής ήττας και του αποκλεισμού. Το σήμα θα δοθεί για το ξεκίνημα μιας νέας περιπέτειας, τα γαβγίσματα των σκύλων θα αναβιώνουν γλυκές μνήμες από παλιότερα κυνήγια, άλλοι άν­ θρωποι θα ξεκινήσουν και αυτοί το κυνήγι, δεν θα υπάρχει τέλος σε αυτήν τη γενική έξαψη [...]. Είμαι ο μόνος που θα στέκομαι στο πλάι, αποκλεισμένος και πλέον ανεπιθύμητος, αποκομμένος από τις χαρές άλλων ανθρώπων. Είμαι ένας απλός θεατής από την άλλη μεριά του φράχτη, παρακολου­ θώντας τη γιορτή στην οποία όμως μου έχει απαγορευτεί ή είμαι ανίκανος να συμμετέχω και να σμίξω με τους γλεντζέδες, απολαμβάνοντας τους ήχους και τις εικόνες, στην καλύτερη των περιπτώσεων, από απόσταση και με εξουσιοδότηση. Εάν η ζωή ενός συνεχούς και αδιάκοπου κυνηγιού απο­ τελεί μια άλλη ουτοπία, σε αντίθεση με εκείνες του παρελ­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗ Σ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

θόντος, είναι μια ουτοπία χωρίς τέλος' μία πράγματι παρά­ ξενη ουτοπία, εάν κριθεί με τα ορθόδοξα πρότυπα. Οι αρχι­ κές ουτοπίες αντλούσαν τις μαγνητικές δυνάμεις τους από την υπόσχεση για ένα τέλος στο μόχθο. Η ουτοπία του κυ­ νηγού είναι ένα όνειρο όπου ο μόχθος δεν τελειώνει ποτέ. Μια παράξενη, ανορθόδοξη ουτοπία, αλλά μια ουτοπία μολαταύτα που υπόσχεται το ίδιο ανέφικτο βραβείο που κραδαίνουν όλες οι ουτοπίες, δηλαδή μια ριζική και τελική λύση στα ανθρώπινα προβλήματα, παρελθόντα, παρόντα και μελλοντικά, και μια τελική και ριζική θεραπεία για τις θλί­ ψεις και τους πόνους της ανθρώπινης κατάστασης. Είναι ανορθόδοξη κυρίως γιατί μετέφερε τη χώρα των λύσεων και των θεραπειών από το «μακριά» στο «εδώ και τώρα». Αντί να ζουν προς την ουτοπία, στους κυνηγούς προσφέρεται μια ζωή μέσα στην ουτοπία. Για τους κηπουρούς η ουτοπία ήταν το τέλος του δρό­ μου, ενώ για τους κυνηγούς ο ίδιος ο δρόμος. Οι κηπουροί απεικονίζουν το τέλος του δρόμου ως τη δικαίωση και τον τελικό θρίαμβο της ουτοπίας. Για τους κυνηγούς το τέλος του δρόμου μπορεί μόνο να είναι η τελική, επονείδιστη ήττα της βιωμένης ουτοπίας. Ακόμα χειρότερα, μπορεί επίσης να είναι μια βαθιά προσωπική ήττα και ακαταμάχητη απόδειξη προσωπικής αποτυχίας. Υπάρχουν μηδαμινές έως ελάχιστες προοπτικές ότι οι άλλοι κυνηγοί θα σταματήσουν το κυνήγι τους, οπότε η μη συμμετοχή στο κυνήγι που λαμβάνει χώρα μπορεί μόνο να γεννήσει τα αισθήματα του ονείδους του προσωπικού αποκλεισμού και έτσι, προφανώς, της προσω­ πικής ανεπάρκειας.

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

Μια ουτοπία που τη φέρνει ένα ομιχλώδες «μακριά» μέσα στο χειροπιαστό «εδώ και τώρα», μια ουτοπία την οποία κάποιος μάλλον βιώνει παρά ζει προς αυτήν, είναι απρόσβλητη στον έλεγχο. Κατ’ ουσίαν είναι αθάνατη. Η αθανασία της όμως έχει επιτευχθεί με το τίμημα της αδυνα­ μίας και της ευπάθειας για όλους όσοι είναι ξεμυαλισμένοι και γοητευμένοι στην προσπάθεια να τη ζήσουν. Σε αντίθεση με τις ουτοπίες των παλιών καιρών, η ουτο­ πία των κυνηγών δεν προσφέρει νόημα στη ζωή, είτε αυτό είναι αυθεντικό είτε απατηλό. Στο μόνο που βοηθά είναι να κυνηγηθούν τα ερωτήματα για το νόημα της ζωής έξω από τα μυαλό των ζώντων ανθρώπων. Έχοντας αναδια μορφώσει την πορεία της ζωής σε μια ατέλειωτη σειρά επιδιώξεων που έχουν επίκεντρο τον εαυτό τους, κάθε επεισόδιο βιώνεται ως εισαγωγή στο επόμενο, δεν προσφέρει ευκαιρίες για στο­ χασμό γύρω από την κατεύθυνση και το νόημα όλων αυτών. Όταν (εάν) μία τέτοια περίπτωση τελικά προκόψει, τη στιγμή της ρήξης με την κυνηγετική ζωή ή της απαγόρευσης από αυτήν, είναι συνήθως πολύ αργά για έναν τέτοιο στοχασμό να επηρεάσει τον τρόπο που η ζωή διαμορφώνεται -τόσο η ζωή κάποιου όσο και η ζωή των άλλων™, και συνεπώς πολύ αργά για να αναταχθεί στην παρούσα μορφή της και να αμ­ φισβητήσει αποτελεσματικά τα χαρακτηριστικά της. Είναι δύσκολο, ή μάλλον αδύνατο, να συνοψιστεί στα μέσα του δρόμου αυτό το χωρίς σενάριο και ατέλειωτο έργο που η πλοκή του ακόμη ξεδιπλώνεται. Ένα έργο στο οποίο όλοι είμαστε, κατά διαστήματα ή ταυτόχρονα, τα συ­ μπληρώματα, οι στυλοβάτες της σκηνής και οι δρώντες χα­

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ,

Η ZQH ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

ρακτήρες. Αλλά κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι έχει καταγράψει καλύτερα τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι ηθοποιοί απ' ό,τι έχει ήδη γίνει με τις λέξεις που αποδόθη­ καν στον Μάρκο Πόλο από τον σπουδαίοΊταλο Καλβίνο στις Αόρατες Πόλεις (Le citta invisibili); Η κόλαση των ζωντανών δεν είναι κάτι που αφορά το μέλλον. Αν υπάρχει μια κόλαση είναι αυτή που υπάρχει ήδη εδώ, η κόλαση που κατοικούμε καθημερινά, που διαμορφώνουμε με τη συμβίωσή μας. Δύστροποι υπάρ­ χουν για να μην υποφέρουμε. Ο πρώτος είναι για πολ­ λούς εύκολος: να αποδεχθούν την κόλαση και να γίνουν τμήμα της μέχρι να καταλήξουν να μην βλέπουν πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος και απαιτεί συνεχή προσοχή και διάθεση για μάθηση: να προσπαθήσουμε να μάθου­ με και να αναγνωρίσουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλα­ ση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώ ρο/6 Εάν η ζωή σε μια κοινωνία κυνηγών μοιάζει ή όχι με τη ζωή στην κόλαση είναι βέβαια διαμφισβητούμενο ζήτημα. Οι περισσότεροι έμπειροι κυνηγοί θα σου πουν ότι το να είσαι κυνηγός σε μια κοινωνία κυνηγών έχει τις ευτυχείς στιγμές του. Ωστόσο, αυτό που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί είναι ότι «πολλοί» θα υιοθετήσουν τη στρατηγική «εύκολο για τους πολλούς» και έτσι γίνε «μέρος της», παύοντας να είσαι πλέον προβληματισμένος από την περίεργη λογική της ή ενοχλημένος από τις πανταχού παρούσες, φορτικές και στις περισσότερες περιπτώσεις εξωπραγματικές απαιτή-

Η ΟΥΤΟΠΙΑ

ΤΗΝ

ΕΠΟΧΗ

ΤΗΣ

ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

σεις. Επίσης πέρα από κάθε αμφισβήτηση είναι η προοπτι­ κή ότι οι άντρες και σι γυναίκες που παλεύουν να βρουν «ποιος και τι δεν είναι κόλαση» θα χρειαστεί να αντιμετωπί­ σουν όλων των ειδών τις πιέσεις για να αποδεχτούν αυτό που επιμένουν να αποκαλούν «κόλαση».

Σ ημειώσεις

ι

Milan Kundera, L ’A rtd u roman, Gallimard, 1986. Ελλη­ νική έκδοση: Μίλαν Koύντερα, Η τέχνη του μυθιστορή­

ματος, μτφρ. Φίλιππος Δρακονταειδής, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1988. 2 Jacques Atta.li, La Voie humaine, Fayard, 2004. 3

A rundhati Roy, «L’ Empire n ’est pas invulnerable»,

4

Παρατίθεται στο MatthewJ. Morgan, «The garrison state

Maniere de Voir, 75 (Ιούνιος-Ιούλιος 2004), σ. 63-66. revisited: civil-militaryimplications ofterrorism and security»,

Contemporary Politics, ιο/ι (Μάρτιος 2004), σ. 5-19. 5

Βλέπε Alexander H a m ilto n , «The consequences o f hostilities between states», στο The Federalist Papers, New American Library, 2003.

6

David L. Altheide, «Mass media, crime, and the discourse offear», Hedgehog Review, 5/3 (Φθινόπωρο 2003), o. 9-25.

7

«Fear itself», Hedgehog Review, 5/3 (Φθινόπωρο 2003),

8

Stephen Graham, «Postmortem city: towards an urban

σ. 5-7. geopolitics», City, 2 (2004), σ. 165-196. 9

Ray Surette, M edia , Crim e and C rim in a l ju stice, Brooks/Cole, 1992, σ. 42.

ίο Βλ. Andy Beckett, «The m aking o f the te rro r myth»,

Guardian, G 2 , 15 Οκτωβρίου 2004, σ. 2-3. 11 Βλ. Hugues Lagrange, Demandes de securite, Seuil, 2003. 12 Βλ. Victor Grotowicz, Terrorism in Western Europe: In

ΡΕΥΣΤΟ!

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

the Nam e o f the N ation and the G o o d Cause,

PW N ,

Warsaw, 2000, 13 Michael Meacher, «Playing Bin Laden’s game», Guardian, 11Μαΐου 2004, σ. 2i. 14 Βλ. Maurice Druon, «Les Strategies aveugles», Le Figaro, )8 Νοεμβρίου 2004, σ. 13. 15 Βλ. Deborah Orr, «Α relentless diet o f false alarms and terror hype», Independent, 3 Φεβρουάριου 2004, σ. 33. 16 Βλ. Duncan Campbell, «The ricin ring that never was»,

Guardian, 14 Απριλίου 2005. 17 Βλ. «War on terror fuels small arms trade», Guardian, 10 Οκτωβρίου 2003, σ· [9 · ι8 Βλ, C onor Gearty, «Cry freedom», Guardian, G2, 3 Δε­ κεμβρίου 2004, σ- 9· 19 Βλ. Benjamin R. Barber σε συζήτηση με τον A rtu r Domoslawski, Gazeta Wyborcza, 24-26 Δεκεμβρίου 2004, ° · 19-20. 20 Rosa Luxemburg, The Accum ulation o f Capital, μτφρ. Agnes Schwarzschild, Routledge, 1961, σ. 387, 416. Ελλη­ νική έκδοση: Ρόζα Λούξεμπουργκ, Η συσσώρευση του

κεφαλαίου, I και II, μτφρ. Θέμης Μιχαήλ, Διεθνής Βι­ βλιοθήκη, 2006. 21 Βλ. Jeremy Seabrook, «Powder keg in the slums»,

Guardian, 1Σεπτεμβρίου 2004, σ. ιο (απόσπασμα από το βιβλίο Consuming Culture: Globalization and Local Lives, 2006). 22 Βλ. Clifford Geertz, «The use o f diversity», στο Available

Light: A nthro polo gical Reflections on P h ilo so phical Topics , Princeton University Press, 2000, σ. 68-88. 23 Την εποχή του πολέμου του Κόλπου «όταν ο Σαντάμ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

έστρεψε τα ελικόπτερα του εναντίον των Κούρδων του Ιράκ, αυτοί προσπάθησαν να φύγουν από τον βορρά, πάνω από τα βουνά και μέσα στηνΤουρκία, Οι Τούρκοι όμως □ρνπθηκαννα τους επιτρέψουν την είσοδο. Τους μαστίγω­ σαν κυριολεκτικά για να γυρίσουν πίσω στα συνοριακά πε­ ράσματα.'Ακόυσα έναντούρκο αξιωματουχο να λέει: “ Μι­ σούμε αυτούς τους ανθρώπους. Είναι γαμημένα γουρού­ νια” . Έτσι για εβδομάδες οι Κούρδοι είχαν κολλήσει στα βουνά με δέκα βαθμούς υπό το μηδέν, συχνά φορώντας μόνο τα ρούχα που είχαν όταν τράπηκαν σε φυγή. Τα παι­ διά υπέφεραν περισσότερο: δυσεντερία, τύφος, υποσιτι­ σμός [...]», Βλ. Maggie O ’ Kane, «The most pitiful sights I have ever seen», Guardian, 14 Φεβρουάριου 2003, σ. 6~fi. 24 Garry Younge, «Α w orld full o f strangers», Soundings, Χειμώνας 2001-2002, σ. (8-22. 25 Βλ. Alan Travis, «Treatm ent o f asylum seekers “ is inhumane” », Guardian , 11Φεβρουάριου 2003, σ. j, 26 Βλ. Alan Travis, «Blunkett to fig h t asylum ruling»,

Guardian, 20 Φεβρουάριου 2003, o. 2. 27 Βλ. Michel Agier, Aux bords du m onde , les refugies, Flammarlon, 2002, o. 55-56. 28 Ό.π., o. 86. 29 Βλ. Fabienne Rose Emilie Le Houerou, «Camps de la s o if au Soudan», Le M onde Diplom atique, Μάιος 2003, σελ. 28. 30 Ό.π., σ. 943ΐ Ό.π., σ. 117. 32 Ό.π., σ. no. 33 Βλ, Alan Travis, «UK plan fo r asylum crackdown»,

Guardian, 13 Ιουνίου 2002.

ΡΕΥΣΤΟ!

34

ΚΑΙΡΟΙ.

Η Ζ ΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

M artin Bright, «Refugees find no welcome in city o f hate», Guardian , 29 Αυγούστου 2003, σ. 14.

35 Βλ. Alan Travis, «Tough asylum policy “ hits genuine refugees” », Guardian, 29 Ιουνίου 2003, σ. n. 36 Gary Younge, «Villagers and the damned», Guardian, 24 Ιουνίου 2002. 37 Βλ. Michel Foucault, « O f oth e r spaces», D ia critics , 1 (1986), o. 26. 38 Βλ. Loi'c W acquant, «Symboie fatale. Quand ghetto et prison se ressemblent et s'assemblent», Actes de (a

Recherche en Sciences Sociaies, Σεπτέμβριος 2001, o. 43. 39 Loi'c W acquant, «The new urban color line; the state and fate o f the ghetto in postfordist America», στο CraigJ. Calhoun (επ ιμ .), S o cia l Theory and the Politics o f

Identity, Blackwell, 1994. Επίσης, Loi'c W acquant, «Elias in the dark ghetto», Amsterc/ams Sociologisch Tidjschrift , 24, 3/4 (Δεκέμβριος 1997). 40 Βλ. Michel Agier, «Entre guerre et vide», Ethnography, 2 (2004). 41 Stewart Hall, «Out o f a clear blue sky», Soundings, Χει­ μώνας 2001-2002, σ. 9-15. 42 David Garland, The Culture o f Control·. Crim e and

S o cial

O rd er in

Contem porary Society , O xford

University Press, 2001, σ. 175. 43 Loi'c Wacquant, «Comment la “ tolerance zero” vint a

I’Europe», Maniere deVoir, Μάρτιος-Αηρίλιος 2θθί, σ. 38-46, 44 U lf H edetoft, The G lo b a l Turn: N atio n al Encounters with the World, Aalborg University Press, 2003, o. 151-152. 45 Βλ. Peter Andreas και Tim othy Snyder, The W all around the West, Rowman and Littlefield, 2000,

} ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

46 N a o m i Klein, «Fortress continents», Guardian, s6 Ιανουαρίου

2003, σ- 23 - T o ά ρ θ ρ ο δ η μ ο σ ιεύ τη κ ε αρχικά στο Nation . 4 7 R o b e rt C a s t e I, U lnsecurite sociale, Q u ’est~ce q u ’etre

protege?, Seuil, 2003, σ. 5.

48 Sigmund Freud, Civilization a n d its D iscontents, Penguin Freud Library, τόμ. )2, σ, 274 κ.ε. Ελληνική έκ­ δοση: Σίγκμουντ Φρόυντ, Ο π ο λ ιτισ μ ό ς πηγή δ υ σ τ υ ­ χίας, το μέλλον μ ια ς αυταπάτης: Η δυσφ ορία μ έ σ α στον πολιτισμό, μτφρ. Γιώργος Βαμβαλής, Επίκουρος, $9 9 4 49 R o b e rt C a s t e l, U insecurite sociale. Q u }est~ce q u ’etre

protege?, S e u il, 2003, a. 6 .

50 Ό.Γ7., σ. 22. 51 Για πληρέστερη συζήτηση βλ. Zygmunt Bauman, The Individualized Society, Polity, 2002,

52 Ό ,π .,σ . 46. 53 Β λ. T . H . M a r s h a ll, Citizenship a n d S o c ia l Class, an d O ther Essays, C a m b r id g e U n iv e rs ity Press, 1950. Ελληνι­ κή έ κ δ ο σ η : T .M . B o tto m o re και T .H . M a rs h a ll, Ιδ ιότη τα

το υ π ολίτη και κοινωνική τάξη, μτφ ρ. Ό λ γ α Σ χ α σ ιν ο π ο ύ λ ο υ , G u te n b e rg , 2001. 54 P a o lo F lo re s d ’A r c a is , « T h e U S e le c t io n s : a le ss o n in p o lit ic a l p h ilo s o p h y : p o p u lis t d r ift , s e c u la r e t h ic s , d e m o c r a t ic p o lit ic s » (ε δ ώ π α ρ α τ ίθ ε τ α ι α π ό μια μ ε τ ά ­ φ ρα σ η μ ετα π τυ χ ια κ ο ύ τ ο υ G ia c o m o D o n is ) .

55 John Gledhill, «Rights and the poor», στο Richard Ashby Wilson κσι John P. Mitchell (επιμ.), Hum an Rights in GlobaI Perspective: Anthropological Studies o f Rights, Clains and Entitlement, Rout!edge, 2003, σ. 210 κ.ε. (παρατίθεται στο

C.B. Macpherson, The Political Theory o f Possessive Individualism: Hobbes to Locke, Oxford UniversityPress 1962).

ΡΕΥΣΤΟΙ

ΚΑΙΡΟΙ.

Η ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠ ΟΧΗ ΤΗΣ Α Β Ε Β Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ

56 John R, Searle, «Social ontolog y and free speech»,

Hedgehog Review, Φ θινόπω ρο 2004, o. 55-66. 57 8λ, Robert Caste I, L ’lnsecurite sociale. Q u ’est-ce qu'etre protege?, Seuil, o. 47 κ.ε. 58 Nan Ellin, «Fear and city building», Hedgehog Review, 5/3, Φθινόπωρο 2003, σ. 43-61. 59 B. Diken και C. Laustsen, «Zones o f indistinction: security, te rro r and bare life», Space and Culture , 5, 2002, o. 290-307. 60 G. GumpertKai 5 . Drucker, «The mediated home in a global village», Communication Research, 4,1996, o. 422-438. 61 Stephen Graham και Simon Marvin, Splintering Urbanism , Routledge, 2001, o. 285. 62 Ό .π,} σ. J563 Michael Schwarzer, «The ghost wards: the flig h t o f capital from history», Thresholds, 16,1998, o. 10-19, 64 Manuel Castells, The Inform ational City, Blackwell, 1989, o. 228. 65 Teresa Caldeira, «Fortified enclaves: the new urban segregation», Public Culture, 8/2,1996, o. 303-328. 66 Steven Flusty, «Building paranoia», oxo Architecture o f

Fear, o. 48-52. 67 Βλ. John Friedman, «Where we stand: a decade o f world city research», στο P.L Knox και P.j. Taylor (επιμ.), World

Cities in a W orld System, Cambridge University Press, 1995. David Harvey, «From space to place and back again; reflections on the condition o f postmodernity», στο Jon Bird κ.ά. (επψ.), M apping the Futures, Routledge, 1993. 68 Michael PeterSmith, Transnational Urbanism: Locating

Globalization, Blackwell, 2001, o. 54-55.

ΣΗΜΕΙΩΣΕ!!

6g Ό.π., σ. ιο8. 70 Manuel Castells, The Power o f Identity, Blackwell, 1997, σ. 25, 6i. 71 Manuel Castells, «Grassrooting the space o f flows», στο J.O. Wheeler, Y. Aoyama και B. W a rf (επιμ.), Cities in the

Teiecommunications Age: Th e Fracturingo fCeographies, Routledge, 2000, o, 20-21, 72 Richard Sennett, The Uses o f Disorder: Persona! Identity

and City Life, Faber, 1996, σ. 39, 42. 73 Ό .π .,σ.194. 74 Βλ. Samuel Huntington, The Clash ofCiviiizadons and the Remaking o f W orld Order, Simon and Schuster, 1996. Ελληνική έκδοση: Σάμιουελ Π. Χάντιγκτον, Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, μτφρ, Σήλια Ριζοθανάση, Terzo Books, 1999 · 75 Βλ. M ark juergensmeyer, «Is religion the problem?»,

Hedgehog Review, Άνοιξη 2004, o. 21-33, 76 Italo Calvino, Le citca invisibili, Einaudi, 1972, σ. 170, Ελληνική έκδοση:Ίταλο Καλβίνο, Αόρατες πόλεις, μτφρ, Ανταίος Χρυσοστομίδης, Καστανιώχης, 2004, σ. 198.

......... ;

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ε ϋ ι ο

ϊ

ή μ ε ς

Σ ΐίρ ά Αναμετρήσεις μκ τον 21ο «triivu Υπεύθυνος σειράς K w vm avrivo; A. Γειόρμας

Ρ Ο Μ Π Ε Ρ Τ A, ΝΤΑΛ

Π ερ ί πολιτικής ισότητας

Ο Ρόμπερτ Ά. Νταλ, ένας από τους πιο σημαντικούς πολιτι­ κούς επιστήμονες παγκόσμιός, εξετάζει εδώ το θεμελιώδες θέμα της ισότητας, πώς και γιατί οι κυβερνήσεις υπολείπονται των δημοκρατικών τους ιδεωδών. Αναλύει επίσης τα κίνητρα που παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στην πάλη μας για την πο­ λιτική ισότητα. Ο Ρόμπερτ Ά. Νταλ είναι Επίτιμος Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης οτο Πανεπιστήμιο του Yale και πρώην Πρόεδρος της Αμερικανικής Ένωσης Πο­ λιτικής Επιστήμης.