Buku Kemahiran Al-quran

ADSQ2103

Kemahiran Al-Quran

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

ADSQ2103 KEMAHIRAN AL-QURAN

Dr Abdul Rahman Abd Ghani

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Pengarah Projek:

Prof Dato’ Dr Mansor Fadzil Open University Malaysia

Penulis Modul:

Dr Abdul Rahman Abd Ghani Universiti Pendidikan Sultan Idris

Penyederhana:

Azizul Hassan Institut al-Quran Terengganu

Dibangunkan oleh:

Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi Open University Malaysia

Edisi Pertama, April 2013 Edisi Kedua, April 2018 (rs) Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), April 2018, ADSQ2103 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada bahan ini boleh disalin semula dalam mana-mana cara tanpa kebenaran secara bertulis daripada Presiden Open University Malaysia (OUM).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Isi Kandungan Panduan Kursus Topik 1

Topik 2

ix-xiv

Sejarah dan Pengenalan Ilmu Tajwid 1.1 Pendahuluan Ilmu Tajwid 1.1.1 Pengertian Ilmu Tajwid 1.1.2 Bahagian Tajwid 1.1.3 Hukum Ilmu Tajwid 1.2 Jenis Kesalahan dalam Bacaan al-Quran 1.2.1 Al-Lahn al-Jaly (Kesalahan Nyata) 1.2.2 Al-Lahn al-Khafy (Kesalahan Tersembunyi) 1.3 Rukun Bacaan al-Quran 1.3.1 Mutawatir 1.3.2 Bertepatan dengan Mashaf Uthmaniah 1.3.3 Bertepatan dengan Wajah Bahasa Arab 1.4 Tingkatan Bacaan al-Quran 1.5 Hukum IstiÊazah dan Basmalah 1.5.1 IstiÊazah dan Permasalahannya 1.5.2 Basmalah dan Permasalahannya 1.5.3 Cara Bacaan Akhir Surah al-Anfal dengan Awal Surah at-Taubah Rumusan Kata Kunci Rujukan

1 2 2 3 4 8 8 9 9 10 11 12 13 14 14 16 19

Tempat Keluar Huruf 2.1 Makhraj Huruf 2.1.1 Pengertian Makhraj Huruf 2.1.2 Kepentingan Mempelajari Makhraj Huruf 2.2 Kaedah Mengesan Makhraj Huruf 2.3 Pembahagian Makhraj Huruf Rumusan Kata Kunci Rujukan

23 24 24 25 26 26 36 37 37

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

20 21 21

iv



ISI KANDUNGAN

Topik 3

Sifat-sifat Huruf 3.1 Sifat Huruf 3.2 Pembahagian Sifat Huruf 3.2.1 Sifat yang Berlawanan 3.2.2 Sifat yang Tidak Berlawanan Rumusan Kata Kunci Rujukan

39 40 40 41 47 50 51 51

Topik 4

Nun Mati dan Tanwin 4.1 Pengertian Nun Mati dan Tanwin 4.2 Pembahagian Nun Mati dan Tanwin 4.2.1 Hukum Izhar (‫)ﺍﻹﻅﻬﺎﺭ‬ 4.2.2 Hukum Iqlab (‫)ﺍﻹﻗﻼﺏ‬ 4.2.3 Hukum Ikhfak (‫)ﺍﻹﺧﻔﺎء‬ 4.2.4 Hukum Idgham (‫)ﺍﻹﺩﻏﺎﻡ‬ 4.3 Nun dan Mim Bersabdu Rumusan Kata Kunci Rujukan

53 54 56 57 58 59 63 66 67 68 68

Topik 5

Mim Mati dan Bahagian Idgham 5.1 Tiga Hukum Mim Mati 5.1.1 Hukum Idgham (‫)ﺍﻹﺩﻏﺎﻡ‬ 5.1.2 Hukum Ikhfak 5.1.3 Hukum Izhar (‫)ﺍﻹﻅﻬﺎﺭ‬ 5.2 Bahagian Idgham (‫)ﺍﻹﺩﻏﺎﻡ‬ 5.2.1 Tiga Bahagian Idgham Rumusan Kata Kunci Rujukan

70 70 71 73 74 77 78 83 84 85

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

ISI KANDUNGAN

Topik 6

Hukum Beberapa Huruf Tertentu 6.1 Bahagian Alif Lam TaÊrif (Lam TaÊrif) 6.1.1 Alif Lam Qamariyyah (‫)ﺍﻝ ﺍﻟﻘﻤﺮﻳﺔ‬ 6.1.2 Alif Lam Syamsiah (‫)ﺍﻝ ﺍﻟﺸﻤﺴﻴﺔ‬ 6.2 Hukum Bacaan Lam 6.3 Bahagian Hamzah 6.3.1 Hamzah QataÊ (‫)ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻘﻄﻊ‬ 6.3.2 Hamzah Wasal (‫)ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻮﺻﻞ‬ 6.4 Hukum Bacaan Ra 6.4.1 Ra yang Dibaca dengan Tebal (‫)ﺍﻟﺘﻔﺨﻴﻢ‬ 6.4.2 Ra yang Dibaca dengan Nipis (‫)ﺍﻟﺘﺮﻗﻴﻖ‬ 6.4.3 Ra yang Dibaca dengan Dua Cara Bacaan (‫)ﺟﻮﺍﺯ ﺍﻟﻮﺟﻬﻴﻦ‬ Rumusan Kata Kunci Rujukan



v

86 87 87 89 92 93 93 94 97 97 99 100 102 103 103

Topik 7

Bahagian dan Jenis Mad 7.1 Huruf Mad 7.1.1 Bahagian Mad dan Definisi Setiap Bahagian 7.1.2 Mad Asli (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻷﺻﻠﻲ‬ 7.1.3 Mad FarÊie (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻔﺮﻋﻲ‬ 7.2 Tingkatan/Martabat Mad FarÊie Rumusan Kata Kunci Rujukan

105 105 106 106 107 116 119 120 120

Topik 8

Pecahan Hukum Mad 8.1 Pecahan Hukum Mad 8.1.1 Mad Silah (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺼﻠﺔ‬ 8.1.2 Mad Lin (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻠﻴﻦ‬ 8.1.3 Mad Iwadh (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻌﻮﺽ‬ 8.1.4 Mad Faraq (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻔﺮﻕ‬ 8.1.5 Mad Tamkin (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺘﻤﻜﻴﻦ‬ 8.1.6 Mad TaÊzim (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺘﻌﻈﻴﻢ‬ 8.1.7 Mad TabriÊah (‫)ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﺘﺒﺮﺋﺔ‬ Rumusan Kata Kunci Rujukan

122 123 124 125 126 127 128 129 129 133 134 134

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

vi



ISI KANDUNGAN

Topik 9

Wakaf dan Ibtida 9.1 Wakaf dan Permasalahannya 9.1.1 Pengertian Wakaf 9.2 Bahagian Wakaf 9.2.1 Wakaf al-Idhthirari (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﺿﻄﺮﺍﺭﻯ‬ 9.2.2 Wakaf al-Ikhtibari (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﺧﺘﺒﺎﺭﻯ‬ 9.2.3 Wakaf al-Intidhori (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﻧﺘﻈﺎﺭﻯ‬ 9.2.4 Wakaf al-Ikhtiyari (‫)ﺍﻟﻮﻗﻒ ﺍﻹﺧﺘﻴﺎﺭﻯ‬ 9.3 Tanda Wakaf dalam al-Quran 9.3.1 Wakaf Jibril 9.4 Beberapa Kaedah Wakaf di Hujung Kalimah 9.4.1 Bacaan Mati Semata-mata (‫ﺾ‬ ُ ) ِ ْ‫ﺳ ُﻜﻮﻥُ ْﺍﻟ َﻤﺤ‬ ) 9.4.2 Bacaan al-Raum (‫ﺍﻟﺮ ْﻭ ُﻡ‬ ‫ﱠ‬ 9.4.3 Bacaan al-Isymam ( ‫) ﺍْ ِﻹ ْﺷ َﻤﺎ ُﻡ‬ 9.5 Kesalahan yang Sering Berlaku Ketika Wakaf 9.6 IbtidaÊ dan Permasalahannya 9.6.1 Pengertian Ibtida 9.6.2 Bahagian Ibtida 9.7 Faedah Mengetahui Wakaf dan Ibtida Rumusan Kata Kunci Rujukan

136 137 137 138 138 139 139 140 141 142 144 144 144 145 147 149 149 148 150 151 152 152

Topik 10

Bacaan Khusus Riwayat Hafs 10.1 Bacaan al-Imalah 10.1.1 Bahagian al-Imalah 10.1.2 Tempat Bacaan al-Imalah 10.2 Bacaan al-Isymam 10.3 Bacaan al-Raum 10.4 Bacaan al-Sakt (Saktah) 10.4.1 Bahagian al-Sakt 10.5 Bacaan Mad Silah 10.6 Bacaan al-Tashil 10.7 Bacaan al-Naql (Naqal) 10.8 Kalimah yang Dibaca Lebih daripada Satu Bacaan Rumusan Kata Kunci Rujukan

154 155 156 156 157 158 159 159 161 162 163 165 169 169 170

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS



ix

DESKRIPSI PANDUAN KURSUS Anda perlu membaca Panduan Kursus dengan teliti dari awal hingga akhir. Ia menyatakan kandungan kursus dengan ringkas dan bertujuan membantu anda memahami kandungan kursus. Ia juga mencadangkan jumlah tempoh masa untuk anda habiskan bagi melengkapkan kursus ini dengan sepenuhnya. Sentiasalah rujuk Panduan Kursus secara berterusan semasa anda membaca kandungan kursus kerana ia dapat membantu dalam menjelaskan komponen-komponen pembelajaran penting yang mungkin anda terlepas pandang.

PENGENALAN ADSQ2103 Kemahiran al-Quran adalah satu kursus yang ditawarkan di Open University Malaysia (OUM). Kursus ini melibatkan 3 jam kredit dan harus dijalankan selama 8 hingga 15 minggu.

KEPADA SIAPA KURSUS INI DITAWARKAN Kursus ini ditujukan kepada pelajar yang mengambil program Diploma Pengajian Islam. Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya mahir dengan keperluan pembelajaran kendiri dan mampu mengoptimumkan kaedah pembelajaran dan persekitaran yang sedia ada. Sebelum anda memulakan kursus ini, sila pastikan anda maklum dengan bahan kursus, kelayakan kursus dan bagaimana kursus tersebut dikendalikan.

PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN Berdasarkan piawaian OUM, pelajar perlu memperuntukkan 40 jam pembelajaran bagi setiap jam kredit. Selaras dengan piawaian ini, kursus yang bernilai 3 jam kredit memerlukan masa selama 120 jam pembelajaran. Anggaran masa pembelajaran adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 1.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

x



PANDUAN KURSUS

Jadual 1: Anggaran Masa Pembelajaran Aktiviti Pembelajaran

Jam Pembelajaran

Mengambil bahagian dalam perbincangan awal dan membaca kandungan kursus.

3

Membaca modul

60

Menghadiri 3 hingga 5 sesi tutorial

10

Perbincangan dalam talian

12

Ulang kaji

15

Menyiapkan Tugasan, Ujian dan Peperiksaan

20

JUMLAH MASA PEMBELAJARAN

120

OBJEKTIF KURSUS Setelah mengikuti kursus ini, anda seharusnya dapat: 1.

Menerangkan secara terperinci beberapa topik yang berkaitan dengan bidang kemahiran al-Quran;

2.

Menerangkan hukum tajwid dengan lebih baik;

3.

Mempraktikkan hukum tajwid dengan lebih baik mengikut sebagaimana ia diturunkan, iaitu secara bertajwid; dan

5.

Melaksanakan pengajaran dan penilaian terhadap pelajar dengan lebih berkesan.

SINOPSIS KURSUS Kursus ini terbahagi kepada 10 topik. Sinopsis bagi setiap topik dinyatakan seperti yang berikut: Topik 1 membincangkan beberapa perkara asas yang perlu diketahui oleh seseorang pembaca al-Quran sebelum mendalami ilmu lain yang berkaitan dengan tajwid. Perbahasannya merangkumi pendahuluan ilmu tajwid, beberapa jenis kesalahan dalam bacaan al-Quran, rukun dan tingkatan bacaan al-Quran, istiÊazah dan permasalahannya serta basmalah dan permasalahannya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS

 xi

Topik 2 membincangkan tempat keluar huruf (makhraj) bagi semua huruf hijaiyah bermula dari huruf alif sehinggalah huruf ya, yang merupakan asas kepada pengajian kemahiran al-Quran. Topik 3 membincangkan sifat huruf bagi semua huruf hijaiyah bermula dari huruf alif sehinggalah huruf ya, yang merupakan asas kepada pengajian kemahiran al-Quran. Topik 4 membincangkan empat hukum nun mati dan tanwin yang bertemu dengan huruf-huruf hijaiyah, iaitu izhar, iqlab, ikhfak dan idgham. Perbincangan utamanya ialah pecahan huruf tersebut dan bagaimanakah cara menyebut hukum tersebut dengan betul. Topik 5 membincangkan tiga hukum mim mati yang bertemu dengan huruf hijaiyah, iaitu idgham, ikhfak dan izhar. Topik ini juga membincangkan bahagian idgham yang berkaitan dengan makhraj dua huruf yang bertemu, sama ada huruf tersebut bersamaan makhraj dan sifatnya atau bersamaan makhrajnya sahaja, ataupun berhampiran makhraj dan sifatnya. Topik 6 membincangkan kaedah bacaan lam taÊrif, iaitu sama ada dibaca dengan bacaan izhar ataupun dengan idgham. Selain itu, ia juga akan membicarakan lam pada lafaz al-jalalah dan bahagian huruf hamzah dan tumpuan akan terarah kepada hamzah wasal dan cara memulakan bacaan padanya. Topik 7 membincangkan pembahagian mad iaitu mad asli dan mad far'ie serta beberapa jenis mad dalam bahagian mad far'ie yang merangkumi mad muttasil, mad munfasil, mad aridh lis sukun, mad lazim dan mad badal. Selain itu, ia juga akan membincangkan harakat bacaan ke semua hukum mad tersebut, topik ini juga akan menghuraikan mengenai sebab penamaannya serta kaitan dengan contoh-contoh kalimah yang diberikan. Topik 8 membincangkan beberapa cabang hukum mad, sama ada ia termasuk dalam bahagian mad asli atau mad far'ie yang merangkumi mad silah tawilah, mad silah qasirah, mad lin, mad iwadh, mad faraq, mad tamkin, mad ta'zim dan mad tabriah. Ia juga akan membincangkan harakat bacaan kesemua hukum mad tersebut, topik ini juga akan menghuraikan sebab penamaannya serta kaitan dengan contoh kalimah yang diberi. Topik 9 membincangkan pengertian wakaf serta perbezaannya dengan saktah dan qata', bahagiannya, tandanya, cara melaksanakannya serta beberapa ciri kesalahan yang sering dilakukan oleh pembaca al-Quran pada kalimah tertentu. Di samping itu, perbincangan juga akan menjurus kepada maksud sebenar ibtida, bahagiannya serta beberapa faedah yang akan diperoleh sekiranya mengetahui ilmu yang berkaitan dengan wakaf dan ibtida ini. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

xii 

PANDUAN KURSUS

Topik 10 membahaskan beberapa istilah bacaan al-Quran yang terdapat dalam bacaan riwayat Hafs. Istilah yang yang dimaksudkan ialah al-imalah, al-isymam, al-raum, al-sakt, silah ha' al-dhamir, al-tashil dan al-naql.

PANDUAN SUSUN ATUR TEKS Sebelum anda membaca modul ini, adalah penting sekiranya anda mengambil tahu susun atur teks modul. Memahami susun atur teks akan membantu anda untuk merencana pembelajaran kursus supaya lebih objektif dan berkesan. Umumnya, susun atur teks bagi setiap topik adalah seperti yang berikut: Hasil Pembelajaran: Ia merupakan apa yang anda harus dapat lakukan atau capai setelah selesai membaca sesuatu topik. Setelah selesai membaca setiap topik, anda digalakkan merujuk kepada senarai hasil pembelajaran berkenaan untuk memastikan sama ada anda dapat atau tidak mencapainya. Amalan seperti ini akan dapat mengukur dan mempertingkatkan penguasaan kandungan sesuatu topik. Semak Kendiri: Soalan diselitkan pada bahagian tertentu dalam topik. Soalan ini menguji kefahaman tentang maklumat yang anda telah baca. Jawapan untuk soalan ini biasanya terdapat dalam perenggan yang sebelumnya. Anda digalakkan menjawab soalan Semak Kendiri ini untuk menguji dan memastikan sama ada anda telah memahami kandungan sesuatu topik dan seterusnya menyediakan anda untuk menghadapi ujian dan peperiksaan kelak. Kebanyakan jawapan kepada soalan yang ditanya terdapat dalam modul itu sendiri. Aktiviti: Aktiviti juga diselitkan pada bahagian tertentu dalam topik untuk menggalakkan anda mengaplikasikan konsep dan prinsip yang anda telah pelajari kepada situasi sebenar. Aktiviti ini juga memperluaskan kefahaman kandungan yang dipelajari dengan menggalakkan anda melakukan sesuatu seperti berfikir secara mendalam, memberi pendapat, berbincang bersama rakan dalam kelas, merujuk kepada laman web, membaca artikel jurnal dan seumpamanya. Rumusan: Pada akhir topik, isi penting topik tersebut disenaraikan. Komponen ini membantu anda untuk mengingat dan mengimbas semula keseluruhan topik. Anda haruslah memastikan bahawa anda memahami setiap pernyataan yang disenaraikan. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan. Kata Kunci: Pada akhir topik, disenaraikan beberapa perkataan dan frasa penting yang digunakan dalam topik berkenaan. Anda mesti dapat menjelaskan setiap perkataan dan frasa ini. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS

 xiii

Rujukan: Rujukan merupakan bahagian yang senarai buku teks, jurnal, artikel, kandungan elektronik atau sumber yang boleh ditemui yang berkaitan dan berguna dalam melalui modul atau kursus. Senarai ini boleh dilihat dalam beberapa bahagian seperti dalam Panduan Kursus (pada bahagian Rujukan), pada akhir setiap topik atau akhir modul. Anda digalakkan membaca bahagian yang berkaitan dalam senarai rujukan tersebut untuk mendapatkan maklumat lanjut dan memperkukuhkan kefahaman anda.

PENGETAHUAN ASAS Tiada pengetahuan asas diperlukan.

KAEDAH PENILAIAN Sila rujuk myINSPIRE.

RUJUKAN Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan Ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim bin Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

xiv 

PANDUAN KURSUS

Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syiria: Dar al-Asama'.

PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI DR ABDULLAH SANUSI (TSDAS) Perpustakaan Digital TSDAS mempunyai pelbagai sumber bercetak dan atas talian untuk kegunaan pelajar. Perpustakaan digital komprehensif ini, yang boleh dicapai melalui portal OUM, menyediakan akses kepada lebih daripada 30 pangkalan data yang meliputi jurnal, tesis dan buku dalam format elektronik serta banyak lagi. Contoh pangkalan data yang ada ialah EBSCOhost, ProQuest, SpringerLink, Books24ൈ7, InfoSci Books, Emerald Management Plus dan Ebrary Electronic Books. Sebagai pelajar OUM, anda digalakkan untuk menggunakan sepenuhnya sumber-sumber yang terdapat di perpustakaan ini.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik  Sejarah dan Pengenalan Ilmu Tajwid

1

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Membezakan antara ilmu tajwid teori dengan praktikal serta hukum kedua-duanya;

2.

Mengenal pasti beberapa jenis kesalahan dalam bacaan al-Quran dan ciri-cirinya;

3.

Menerangkan kaedah pembelajaran al-Quran yang diajarkan oleh Rasulullah SAW;

4.

Menjelaskan tingkatan bacaan al-Quran serta mengamalkannya dalam bacaan seharian; dan

5.

Membincangkan beberapa perkara pembacaan istiazah dan basmalah.

yang

berkaitan

dengan

PENGENALAN

Syarat utama untuk mahir dalam bacaan al-Quran ialah mestilah menguasai sepenuhnya ilmu yang berkaitan dengan tajwid. Penguasaan ilmu tersebut akan membantu seseorang membaca dengan baik. Tanpa menguasai ilmu ini, bagaimanakah seseorang pembaca boleh mendakwa bahawa dia dapat membaca al-Quran dengan betul? Bagaimanakah cara dia menyebut sesuatu huruf? Bagaimanakah dia dapat menyempurnakan kadar sesuatu mad? Bagaimanakah dia dapat mengetahui tempat ghunnah dan pelbagai hukum yang lain?

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

2



TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Topik ini akan menerangkan beberapa perkara asas yang perlu diketahui oleh pembaca al-Quran sebelum mendalami ilmu lain yang berkaitan dengan tajwid. Perbahasannya merangkumi pendahuluan ilmu tajwid, jenis kesalahan dalam bacaan al-Quran, rukun dan tingkatan bacaan al-Quran, istiÊazah dan permasalahannya serta basmalah dan permasalahannya.

AKTIVITI 1.1 Sebelum anda meneruskan pembacaan, nyatakan apa yang anda fahami dengan istilah tajwid. Kemudian bandingkan jawapan awal anda dengan apa yang dibincangkan seterusnya.

1.1

PENDAHULUAN ILMU TAJWID

Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari tentang ilmu tajwid.

1.1.1

Pengertian Ilmu Tajwid

Pengertian ilmu tajwid boleh terbahagi kepada dua, iaitu bahasa dan istilah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 1.1. Jadual 1.1: Pengertian Ilmu Tajwid Bahasa Mengelokkan sesuatu

Istilah Abi Asim Abd al-Aziz bin Abd al-Fattah al-Qari (1404H)  Mendatangkan setiap huruf akan haknya (sifatnya yang asli) dan mustahaknya (sifatnya yang mendatang). Mahmud al-Husari (1970), (lihat Rajah 1.1):

 Beberapa kaedah yang telah dibuat oleh para ulama dan telah disusun oleh imamimam qurraÊ, dari segi makhraj huruf dan sifatnya, keterangan mengenai mithlain dan mutaqaribain serta mutajanisain, hukum nun mati dan tanwin, hukum mim mati, mad dan pembahagian serta hukumnya, bahagian wakaf dan ibtida, keterangan mengenai kalimah-kalimah yang bercantum dan bercerai, keterangan mengenai huruf ta marbutah dan ta maftuhah dan lain-lain lagi.

Rajah 1.1: Mahmud al-Husari

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

1.1.2

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



3

Bahagian Tajwid

Para ulama telah membahagikan ilmu tajwid kepada dua bahagian, iaitu tajwid ilmi dan tajwid amali (lihat Rajah 1.2 dan 1.3).

Rajah 1.2: Pembahagian ilmu tajwid: Tajwid ilmi

Rajah 1.3: Pembahagian ilmu tajwid: Tajwid amali Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

4



1.1.3

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Hukum Ilmu Tajwid

Mempelajari tajwid ilmi adalah wajib fardu kifayah, sementara mengamalkan tajwid amali pula adalah wajib fardu ain bagi setiap Muslimin dan Muslimat yang mukalaf. Dalil yang mewajibkan beramal dengan hukum tajwid ini terdapat dalam al-Quran, hadis dan ijmak para ulama. (a)

Dalil daripada al-Quran (i)

Firman Allah SWT dalam surah al-Muzzammil ayat 4:

t ¸ξ‹Ï?ös? َ◌β#u™öà)ø9$# È≅Ïo?u‘uρ Maksudnya:

„Dan bacalah al-Quran dengan tartil.‰ Sayidina Ali Abi Talib r.a., ketika ditanya mengenai makna tartil, beliau menjawab: „Mentajwidkan huruf dan mengetahui wakaf.‰ (ii)

Firman Allah SWT dalam surah al-Baqarah ayat 121:

⎯ÏμÏ?uρŸξÏ?t ¨,ym…çμtΡθè=÷Gtƒ =≈tGÅ3ø9$# ãΝßγ≈oΨ÷s?#u™ ⎦⎪Ï%©!$# Maksudnya:

„Orang-orang yang kami berikan kitab kepada mereka, sedang mereka membacanya dengan sebenar-benar bacaan (tidak mengubah dan memutarkan maksudnya).‰ (b)

Dalil daripada Hadis (i)

Sabda Rasulullah SAW:

ٍ ‫ﻋ ْﻦ ﺯَ ْﻳ ِﺪ ﺑ ِْﻦ ﺛَﺎِﺑ‬ ‫ ﺇِ ﱠﻥ ﷲَ ﺗَﻌَﺎﻟَﻰ ﻳ ُِﺤﺐﱡ‬:‫ﺳﻠﱠ َﻢ‬ ُ ‫ ﻗَﺎ َﻝ َﺭ‬,َ‫ﻋ ْﻨﻪُ ﻗَﺎﻝ‬ َ ُ‫ﺻﻠﱠﻰ ﷲ‬ َ ُ‫ﻲ ﷲ‬ ِ ‫ﺖ َﺭ‬ َ َ ‫ﻋﻠَﻴ ِﻪ َﻭ‬ َ ِ‫ﺳﻮ ُﻝ ﷲ‬ َ ‫ﺿ‬ َ ُ‫ُﻘﺮﺃَ ﺍﻟﻘُ ْﺮ َءﺍﻥ‬ ‫ﻏﻀًّﺎ َﻛ َﻤﺎ ﺃ ُ ْﻧ ِﺰ َﻝ‬ َ ‫ﺃَ ْﻥ ﻳ‬ Maksudnya:

„Daripada Zaid bin Thabit r.a. telah berkata, Rasulullah SAW telah bersabda: Sesungguhnya Allah SWT menyukai hamba-Nya membaca al-Quran secara tepat sebagaimana ia diturunkan.‰ (Hadis riwayat Ibn Khuzaimah)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

(ii)

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



5

Abdullah bin MasÊud r.a. telah mendengar seorang lelaki membaca firman Allah SWT dalam surah at-Taubah ayat 60:

È⎦⎫Å3≈|¡yϑø9$#uρ Ï™!#ts)àù=Ï9 àM≈s%y‰¢Á9$# $yϑ¯ΡÎ) Tanpa bacaan panjang:

„Maka beliau berkata: Rasulullah SAW tidak membacanya kepadaku sedemikian. Kemudian lelaki itu bertanya: Bagaimanakah Rasulullah SAW membacakan kepadamu? Maka Abdullah bin MasÊud menjawab: Dengan memanjangkan kalimah { Ï™!#ts)àù=Ï9}.‰ (c)

Dalil daripada Ijmak Ulama Telah bersepakat para ulama salaf dan khalaf tentang kewajipan mengamalkan hukum tajwid ketika membaca al-Quran. Imam Ibn al-Jazari telah menjelaskan tentang kewajipan beramal dengan hukum tajwid:

‫َﻭﺍْﻷ َ ْﺧﺬُ ِﺑﺎﻟﺘﱠﺠْ ِﻮ ْﻳ ِﺪ َﺧﺘْ ٌﻢ ﻻَ ِﺯ ٌﻡ * َﻣ ْﻦ ﻟَ ْﻢ ﻳُ َﺠ ّ ِﻮ ِﺩ ﺍﻟﻘُ ْﺮﺁﻥَ ﺁ ِﺛ ٌﻢ‬ َ‫ﺻﻼ‬ َ ‫ﻷَﻧﱠـﻪُ ِﺑـ ِﻪ ﺍْ ِﻹﻟَـﻪُ ﺃ ُ ْﻧ ِـﺰﻻَ * َﻭ َﻫﻜَـﺬَﺍ ِﻣ ْﻨﻪُ ِﺇﻟَ ْﻴﻨَﺎ َﻭ‬ Maksudnya:

„Dan pengambilan (beramal) dengan hukum tajwid ialah satu perkara yang dimestikan, barang siapa yang tidak mentajwidkan al-Quran, maka dia telah berdosa. Ini adalah kerana sebagaimana al-Quran diturunkan oleh Allah SWT, begitu jugalah dengannya disampaikan kepada kita.‰ Tahukah Anda Rasulullah SAW menerima serta mempelajari al-Quran daripada malaikat Jibrail a.s. secara talaqqi dan mushafahah. Melalui metodologi tersebut, Baginda dapat memerhatikan cara sebutan al-Quran yang sebenarnya dari sudut ghunnah, panjang, pendek, tebal, nipis dan sebagainya. Oleh yang demikian, para ulama meletakkan dua kaedah tersebut sebagai syarat utama kepada sesiapa sahaja yang ingin mempelajari al-Quran. Para sahabat mempelajari ilmu tajwid al-Quran secara praktikal daripada Rasulullah SAW. Mereka mendengar dengan teliti cara Baginda melafazkan ayat al-Quran dan selepas itu mereka mengikuti sepenuhnya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

6



TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Rasulullah SAW tidak pernah mengajar mereka teori bacaan seperti nun mati bertemu dengan huruf ba adalah iqlab, huruf idgham ada enam, iaitu ya (‫)ﻱ‬, ra (‫)ﺭ‬, mim(‫)ﻡ‬, lam(‫)ﻝ‬, waw(‫ )ﻭ‬dan nun(‫)ﻥ‬. Begitu juga dengan hukum tajwid yang lain. Hukum tersebut sebenarnya hanyalah dicipta oleh para ulama pada Zaman Tabiin berpandukan apa yang mereka dengar dan terima daripada lidah para ulama dan para sahabat sebelum mereka. Para ulama berbeza pendapat mengenai asal usul teori ilmu tajwid ini. Ada yang berpendapat bahawa teori ini dicipta oleh imam-imam qiraat. Ada juga yang mengatakan bahawa orang yang mula-mula menyusun ilmu tajwid ialah al-Khalil bin Ahmad al-Farahidi, ada pendapat lain menyatakan Abu al-Aswad al-DuÊali dan ada juga yang berpendapat Abu Ubaid al-Qasim bin Salam. Kaedah bertalaqqi dan bermushafahah daripada seorang guru hendaklah berpandukan salah satu daripada dua cara berikut: (a)

Al-ÂAradh (‫)ال َع َرض‬: Melalui cara ini, guru membaca di hadapan muridnya dan murid mendengar secara teliti bacaan gurunya; kemudian murid pula membaca di hadapan gurunya. Cara inilah yang biasa diamalkan oleh orang yang terdahulu (lihat Rajah 1.4).

Rajah 1.4: Kaedah bertalaqqi dan bermushafahah: Al-ÂAradh

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

(b)

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



7

Al-Talqin (‫)التَ ْلقِين‬: Melalui cara ini pula, murid membaca di hadapan gurunya dan guru pula mendengar dan menegur sekiranya bacaan muridnya ada kesilapan. Cara ini biasa diamalkan oleh orang yang terkemudian (lihat Rajah 1.5).

Rajah 1.5: Kaedah bertalaqqi dan bermushafahah: Al-Talqin

Menghimpunkan dua cara tersebut ialah kaedah yang lebih baik. Namun sekiranya masa tidak mencukupi, maka pilihlah cara yang kedua untuk diamalkan.

SEMAK KENDIRI 1.1 1.

Apakah perbezaan antara tajwid ilmi dengan tajwid amali?

2.

Ceritakan tentang sejarah kedua-dua bahagian tajwid ini.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

8



1.2

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

JENIS KESALAHAN DALAM BACAAN AL-QURAN

Para ulama membahagikan kesalahan ketika membaca al-Quran itu kepada dua bahagin, iaitu al-lahn al-jaly dan al-lahn al-khafy.

1.2.1

Al-Lahn al-Jaly (Kesalahan Nyata)

Al-lahn al-jaly bermaksud kesalahan yang mengenai lafaz sama ada berubah makna ataupun tidak. Sekiranya ia dilakukan ketika membaca surah al-Fatihah sewaktu solat, maka hukum solatnya tidak sah. Dinamakan kesalahan nyata kerana dapat diketahui sesiapa sahaja yang boleh membaca al-Quran sama ada orang yang mahir dalam bidang tajwid ataupun tidak. Antara kesalahan al-lahn al-jaly ialah: (a)

Menukarkan sesuatu huruf kepada huruf yang lain;

(b)

Menukarkan sesuatu baris kepada baris yang lain; dan

(c)

Mematikan, menambah atau mengurangkan sesuatu huruf.

Para ulama bersepakat menghukumnya sebagai haram. Terdapat satu kesalahan dalam kategori ini yang sangat perlu diberi perhatian, iaitu membaca dengan wasal (sambung) di penghujung sesuatu ayat tanpa membariskan huruf terakhir pada ayat tersebut. Contohnya, apabila menyambungkan kalimah {ÉΟŠÏm§9$#} dengan {ß ‰ôϑysø9$# } tanpa membariskan huruf mim pada ayat:

š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$# Å_Uu‘ ¬! ß ‰ôϑysø9$# ∩⊇∪ ÉΟŠÏm§9$# Ç⎯≈uΗ÷q§9$# «!$# ÉΟó¡Î0 Oleh yang demikian, pembaca al-Quran perlu berhati-hati ketika melafazkan kalimah Allah SWT ini dengan memberikan penumpuan sepenuhnya terhadap hukum yang berkaitan dengan cara wakaf yang betul.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

1.2.2

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



9

Al-Lahn al-Khafy (Kesalahan Tersembunyi)

Ah-lahn al-khafy bermaksud kesalahan yang tiada kaitan dengan lafaz bacaan tetapi hanya berkaitan dengan kaedah atau cara bacaan sahaja. Dinamakan kesalahan yang tersembunyi kerana kesalahan ini hanya dapat dikesan dan diketahui oleh mereka yang mendalami ilmu tajwid. Contohnya, tidak dapat membaca sesuatu mad itu dengan kadar panjang yang betul, meninggalkan ghunnah. Walaupun para ulama tidak sepakat mengenai hukumnya, namun ia dianggap sangat aib apabila dilakukan oleh ahli al-Quran. Para ulama khalaf menghukumkannya sebagai makruh; manakala para ulama salaf pula menghukumkannya sebagai haram.

AKTIVITI 1.2 1.

Berpandukan kefahaman anda mengenai dua jenis kesalahan yang telah dibincangkan, kemukakan lima contoh bagi setiap jenis kesalahan tersebut.

2.

Bincangkan tingkatan bacaan yang diamalkan boleh menentukan kadar bacaan seseorang.

1.3

RUKUN BACAAN AL-QURAN

Kebanyakan ulama bersepakat bahawa sebelum seseorang itu membaca atau mempelajari al-Quran, ia mesti memenuhi tiga perkara seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 1.6.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

10 

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Rajah 1.6: Rukun bacaan al-Quran

1.3.1

Mutawatir

Rajah 1.7 menerangkan pengertian mutawatir.

Rajah 1.7: Mutawatir

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

1.3.2

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Bertepatan dengan Mashaf Uthmaniah

Rajah 1.8 menerangkan pengertian bertepatan dengan mashaf Uthmaniah.

Rajah 1.8: Bertepatan dengan mashaf Uthmaniah

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)



11

12 

1.3.3

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Bertepatan dengan Wajah Bahasa Arab

Rajah 1.9 menerangkan pengertian bertepatan dengan wajah bahasa Arab.

Rajah 1.9: Bertepatan dengan wajah bahasa Arab

Terdapat sebahagian ulama menyatakan bahawa rukun bacaan al-Quran yang ketiga adalah sah sanad bacaan tersebut sehingga Rasulullah SAW, sebagai menggantikan rukunnya yang pertama, iaitu mutawatir. Antara mereka ialah Imam Ibn al-Jazari, dan kenyataannya ini telah beliau sebutkan:

‫ﻠﺮﺳ ِْﻢ ﺍﺣْ ِﺘ َﻤﺎﻻً ﻳَﺤْ ِﻮﻱ‬ ‫ﻓَ ُﻜ ﱡﻞ َﻣﺎ َﻭﺍﻓَﻖَ َﻭﺟْ ﻪُ ﻧَﺤْ ِﻮﻱ * َﻭ َﻛﺎﻥَ ِﻟ ﱠ‬ ُ‫ـﺮﺁﻥُ * ﻓَ َﻬـ ِﺬ ِﻩ ﺍﻟﺜﱠﻼَﺛَـﺔُ ﺍْﻷ َ ْﺭﻛَـﺎﻥ‬ ْ ُ‫ﺻ ﱠﺢ ﺇِ ْﺳﻨَﺎﺩًﺍ ﻫ َُـﻮ ْﺍﻟﻘ‬ َ ‫َﻭ‬ ُ * ‫ﺖ‬ ‫ﺴ ْﺒﻌَ ِﺔ‬ ِ ُ‫َﻭ َﺣﻴْـﺜ ُ َﻤﺎ ﻳَﺤْ ﺘ َ ﱡﻞ ُﺭ ْﻛ ٌﻦ ﺃَﺛْﺒ‬ ‫ﺷﺬُﻭﺫَﻩُ ﻟَ ْﻮ ﺃَﻧﱠـﻪُ ﻓِﻲ ﺍﻟ ﱠ‬ Maksudnya:

„Maka semua qiraat (bacaan al-Quran) yang bertepatan wajah nahu, dan bertepatan juga dari sudut kaedah penulisannya (rasm Uthmani), serta sah sanadnya, itulah dia al-Quran yang mempunyai tiga rukunnya. Sekiranya cacat salah satu daripada rukun tersebut, maka jadilah ia syaz, sekalipun ia daripada qiraat tujuh.‰ Sebagai kesimpulannya, mutawatir serta sah sanad merupakan dua perkara yang berkaitan dengan satu sama lain. Semua qiraat yang mutawatir itu mesti mempunyai sanad yang bersambung sehingga Rasulullah SAW dan begitu juga setiap sanad yang sah itu mesti juga mutawatir.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

1.4

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



13

TINGKATAN BACAAN AL-QURAN

Seseorang pembaca perlu mengetahui tingkatan bacaan yang digunakan, sama ada bacaan itu perlahan, sederhana atau laju. Pengetahuan ini perlu kerana apabila kita ingin menentukan kadar panjang sesuatu mad atau kadar ghunnah sesuatu hukum, ia akan dinilai berdasarkan tingkatan bacaan yang digunakan. Para ulama membahagikan martabat bacaan itu kepada tiga tingkatan, seperti yang diterangkan dalam Rajah 1.10.

Rajah 1.10: Tingkatan martabat bacaan al-Quran

Semua martabat tingkatan bacaan yang diajarkan oleh para ulama itu sebenarnya mempunyai kelebihan yang tersendiri. Oleh itu, setiap pembaca al-Quran patut mengetahui martabat bacaan yang digunakan ketika membaca al-Quran, agar dapat mempersembahkan bacaan yang berkualiti serta menepati hukum tajwid yang sebenarnya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

14 

1.5

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

HUKUM ISTI’AZAH DAN BASMALAH

Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari hukum istiÊazah dan basmalah.

1.5.1

Isti’azah dan Permasalahannya

َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ‫ﻋﻮﺫُ ﺑِﺎﻪﻠﻟِ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ Lafaz istiÊazah yang biasa dibaca ialah { ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ ِﻴﻢ‬ ُ َ ‫ } ﺃ‬kerana begitulah ‫ـﺎﻥ ﱠ‬ ِ ‫ﻄ‬ lafaz yang telah diajarkan oleh Jibrail a.s. kepada Baginda. Selain itu terdapat dua lagi lafaz lain yang tertulis dalam hadis Rasulullah SAW iaitu: َ ‫ﺸـ ْﻴ‬ ‫ـﻴﻊ ْﺍﻟﻌَ ِﻠـﻴ ِﻢ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ { ‫ـﻴﻢ‬ ُ َ‫} ﺃ‬ ‫ـﺎﻥ ﱠ‬ ِ ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ‬ ِ ‫ﻄ‬ ِ ‫ﻋــﻮﺫُ ِﺑﺎﻪﻠﻟِ ﺍﻟﺴ ِﱠﻤ‬ dan

َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ‫ﻋﻮﺫُ ﺑِﺎﻪﻠﻟِ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ { ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ ِﻴﻢ ِﻣ ْﻦ ﻧَ ْﻔ ِﺨ ِﻪ َﻭﻧَ ْﻔﺜِ ِﻪ َﻭﻫ َْﻤ ِﺰ ِﻩ‬ ُ َ‫} ﺃ‬ ‫ـﺎﻥ ﱠ‬ ِ ‫ﻄ‬ Ibn al-Khatib berpendapat lafaz istiÊazah itu tiada batasannya dan ia boleh ditambah atau diubah asalkan bersesuaian dengan sifat Allah SWT dan demikian juga sifat syaitan yang dilaknat. Antara lafaz yang pernah digunakan oleh para ulama ialah: (a)

َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ‫ﻋـﻮﺫُ ِﺑﺎﻪﻠﻟِ ْﺍﻟﻌَ ِﻈ ِﻴﻢ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ { ‫ﺍﻟﺮ ِﺟ ِﻴﻢ‬ ُ َ‫} ﺃ‬ ‫ـﺎﻥ ﱠ‬ ِ ‫ﻄ‬

(b)

َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ‫ﻱ ِ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ { ِ‫ﻱ‬ ُ َ‫} ﺃ‬ ّ ‫ﺎﻥ ْﺍﻟﻐَ ِﻮ‬ ّ ‫ﻋﻮﺫُ ﺑِﺎﻪﻠﻟِ ْﺍﻟﻘَ ِﻮ‬ ِ ‫ﻄ‬

(c)

َ ‫ﺸ ْﻴ‬ ‫ﻋﻮﺫُ ِﺑﺎﻪﻠﻟِ ْﺍﻟﻘَﺎﺩ ِِﺭ ِﻣﻦَ ﺍﻟ ﱠ‬ { ‫ﺎﻥ ْﺍﻟﻐَﺎﺩ ِِﺭ‬ ُ َ‫} ﺃ‬ ِ ‫ﻄ‬

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

(a)

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



15

Hukum Bacaan Isti'azah IstiÊazah bermaksud memohon perlindungan. Allah SWT memerintahkan supaya ia dibaca ketika ingin mula membaca al-Quran, bersesuaian dengan firmanNya dalam surah al-Nahl ayat 98:

ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ õ‹ÏètGó™$$sù tβ#u™öà)ø9$# |Nù&ts% #sŒÎ*sù Maksudnya:

Apabila kamu membaca al-Quran, maka mohonlah perlindungan dengan Allah daripada godaan syaitan yang direjam. Ulama berselisih pendapat dalam menafsirkan kalimah { õ‹ÏètGó™$$sù } yang bermaksud mohonlah perlindungan. Jumhur ulama berpendapat bahawa kata kerja suruhan itu adalah suruhan sunat. Oleh itu membaca istiÊazah ketika ingin memulakan bacaan al-Quran hukumnya adalah sunat. Namun, tetapi sebahagian ulama berpendapat bahawa kata kerja suruhan itu adalah suruhan wajib. Oleh itu membaca istiÊazah ketika ingin memulakan bacaan al-Quran hukumnya adalah wajib. (b)

Cara Bacaan IstiÊazah, Basmalah dan Awal Surah Sekiranya istiÊazah dibaca berserta dengan sesebuah surah, maka terdapat empat cara bacaan yang diharuskan, iaitu: (i)

Berhenti pada istiÊazah dan berhenti pada basmalah, kemudian barulah membaca awal surah.

*ΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr& È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è% * ijk (ii)

Berhenti pada istiÊazah, kemudian membaca menyambungkannya dengan awal surah.

basmalah

*ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr& È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è%

+

ijk

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

dan

16 

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

(iii) Menyambungkan istiÊazah dengan basmalah dan berhenti, kemudian barulah membaca awal surah.

+ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr& È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è% * ijk (iv) Menyambungkan istiÊazah dengan basmalah dan awal surah.

+ÉΟŠÅ_§9$# Ç⎯≈sÜø‹¤±9$# z⎯ÏΒ «!$$Î/ èŒθããr& È,n=xø9$# Éb>tÎ/ èŒθããr& ö≅è%

1.5.2

+

ijk

Basmalah dan Permasalahannya

Para ulama bersepakat mengatakan bahawa lafaz basmalah adalah { ÉΟŠÏm§9$#

Ç⎯≈yϑôm§9$# «!$# ÉΟó¡Î0 }. Lafaz tersebutlah yang telah diajarkan oleh malaikat Jibrail a.s. kepada Baginda dan begitulah ia tertulis dalam mashaf riwayat Imam Hafs. Lafaz basmalah ini telah disebutkan dengan jelas dalam al-Quran sebagaimana firman Allah SWT dalam surah an-Naml ayat 30:

ÉΟŠÏm§9$# Ç⎯≈yϑôm§9$# «!$# ÉΟó¡Î0 …çμ¯ΡÎ)uρ z⎯≈yϑø‹n=ß™ ⎯ÏΒ …çμ¯ΡÎ) Maksudnya:

„Sesungguhnya surat itu dari Nabi Sulaiman, dan kandungannya (seperti yang berikut): Dengan nama Allah, yang Maha Pemurah, lagi Maha Mengasihi.‰

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

(a)

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



17

Hukum Bacaan Basmalah Berpandukan bacaan riwayat Imam Hafs, basmalah adalah sunat dibaca setiap kali mula membaca al-Quran, melainkan pada awal surah at-Taubah. Lafaz basmalah tidak tertulis pada awal surah tersebut disebabkan surah at-Taubah ini diturunkan semasa Allah SWT memerintahkan kaum Muslimin supaya memerangi kaum kafir. Ibn Abbas r.a. pernah bertanya kepada Sayidina Ali Abi Talib r.a., mengapa tidak tertulis basmalah pada permulaan surah BaraÊah. Sayidina Ali Abi Talib r.a. menjawab: Oleh sebab basmalah diturunkan semasa aman, sedangkan BaraÊah diturunkan semasa tidak aman, iaitu ketika peperangan. Oleh itu ia tidak sesuai diletakkan di permulaan surah tersebut. Perkara ini juga telah dijelaskan oleh Imam al-Syatibi:

َ‫ْﺖ ُﻣﺒَﺴ ِْﻤﻼ‬ َ ‫ْﻒ ﻟَﺴ‬ ‫ﺕ ﺑَ َﺮﺍ َءﺓ ً * ِﻟﺘ َ ْﻨ ِـﺰﻳ ِﻠ َﻬﺎ ِﺑﺎﻟ ﱠ‬ َ ْ‫َﺼ ْﻠ َﻬﺎ ﺃ َ ْﻭ ﺑَﺪَﺃ‬ ِ ‫ﺴﻴ‬ ِ ‫َﻭ َﻣ ْﻬ َﻤﺎ ﺗ‬ Maksudnya:

„Dan sama ada disambungkan (surah BaraÊah) dengan surah sebelumnya (surah al-Anfal) ataupun memulakan bacaan padanya, kerana surah tersebut (BaraÊah) diturunkan semasa peperangan, maka ia tidak boleh dibaca basmalah.‰ Ulama berselisih pendapat tentang hukum membaca basmalah pada surah at-Taubah sebagaimana yang berikut: (i)

Imam Ibnu Hajar dan al-Khatib mengatakan bahawa haram hukumnya membaca basmalah pada awal surah dan makruh apabila dibaca di pertengahan surah tersebut.

(ii)

Syeikh Ramli pula berpendapat bahawa makruh hukumnya membaca basmalah pada awal surah dan sunat apabila dibaca di pertengahan surah tersebut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

18 

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Selain itu, basmalah juga sangat dituntut dibaca setiap kali ingin melakukan perkara kebaikan demi memperoleh keberkatan daripada Allah SWT. Hal ini amat bertepatan dengan sabda Rasulullah SAW yang berbunyi:

‫ﺍﻟﺮ ِﺣ ِﻴﻢ‬ ُ ‫ﻗَﺎ َﻝ َﺭ‬ ‫ﺍﻟﺮﺣْ َﻤ ِﻦ ﱠ‬ ‫ﻪﻠﻟﺍﺍ ﱠ‬ ِ ‫ ُﻛ ﱡﻞ ﺃَ ْﻣ ٍﺮ ﺫِﻱ ﺑَﺎ ٍﻝ ﻻَ ﻳُ ْﺒﺪَﺃ ُ ﻓِﻴ ِﻪ ِﺑ ِﺒﺴ ِْﻢ‬: ‫ﺳﻠﱠ َﻢ‬ ِ ‫ﺳﻮ ُﻝ‬ َ ُ‫ﺻﻠﱠﻰ ﷲ‬ َ ‫ﻋﻠَ ْﻴ ِﻪ َﻭ‬ َ ‫ﻪﻠﻟﺍﺍ‬ َ ‫ﺃ َ ْﻗ‬ ‫ﻄ ُﻊ‬ Maksudnya:

„Sabda Rasulullah SAW: Setiap perkara baik yang tidak dimulai dengan lafaz basmalah, maka ia akan terputus (hilang keberkatannya).‰ (Hadis riwayat Abu Daud) (b)

Cara Bacaan Basmalah antara Dua Surah Sekiranya sesuatu surah itu ingin disambungkan dengan surah yang berikutnya, maka terdapat tiga cara bacaan yang diharuskan, iaitu: (i)

Berhenti seketika dengan bernafas (wakaf) pada akhir surah dan wakaf juga pada basmalah, kemudian barulah membaca awal surah.

* tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) * ijk (ii)

Wakaf pada akhir surah, kemudian membaca basmalah dan menyambungkannya dengan awal surah.

tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) + ijk

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



19

(iii) Menyambungkan akhir surah dengan basmalah dan awal surah.

+ tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) + ijk Terdapat satu cara bacaan yang tidak diharuskan, iaitu menyambungkan akhir surah dengan basmalah lalu berhenti, kemudian barulah membaca awal surah. Cara ini ditegah kerana ia boleh menimbulkan kekeliruan kepada orang yang mendengar, dengan disangkakan bahawa basmalah itu adalah merupakan akhir surah. Contohnya:

+ tβθãã$yϑø9$# βθãèuΖôϑtƒuρ trOöθs3ø9$# š≈oΨø‹sÜôãr& t !$¯ΡÎ) * ijk

1.5.3

Cara Bacaan Akhir Surah al-Anfal dengan Awal Surah at-Taubah

Sekiranya akhir surah al-Anfal ingin dibaca bersama-sama dengan awal surah atTaubah, terdapat tiga cara bacaan yang diharuskan iaitu: (a)

Berhenti seketika dengan bernafas (wakaf) pada akhir surah al-Anfal, kemudian barulah membaca awal surah at-Taubah.

ÿ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ ×οu™!#tt/ * 7Λ⎧Î=tæ >™ó©« x Èe≅ä3Î/ ©!$# ¨βÎ) (b)

Berhenti seketika tanpa bernafas (saktah) pada akhir surah al-Anfal, kemudian barulah membaca awal surah at-Taubah.

ÿ Ï&!Î θ™ ⎯ ß ‘u ρu «!#$ ⎯ z ΒiÏ ο× u™#! t /t

‫ﺱ‬

Λ7 ⎧=Î æ t ™> © ó « x ≅ eÈ 3 ä /Î ! © #$ β ¨ )Î

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

20 

(c)

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Menyambungkan akhir surah al-Anfal dengan awal surah at-Taubah dengan bacaan Iqlab.

ÿ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ ×οu™!#tt/ + 7Λ⎧Î=tæ >™ó©« x Èe≅ä3Î/ ©!$# ¨βÎ) Tahukah Anda? Allah SWT menurunkan al-Quran kepada Rasulullah SAW dengan pelbagai cara bacaan. Para ulama mengaitkan bacaan tersebut dengan 14 orang perawi yang mutawatir (sanad bacaan mereka bersambung sehingga kepada Rasulullah SAW). Sangat perlu diketahui bahawa bacaan al-Quran yang diamalkan oleh masyarakat Islam di Malaysia adalah berpandukan riwayat Imam Hafs daripada Tariq al-Syatibi.

AKTIVITI 1.3 Terdapat tiga perkara yang perlu diketahui oleh setiap pembaca al-Quran. Walaupun ia tiada kaitan dengan cara bacaan, namun ia boleh menentukan sama ada bacaan seseorang itu diterima oleh Allah SWT atau sebaliknya. Bincangkan perkara-perkara yang dimaksudkan.

•

Ilmu tajwid ialah kaedah pembacaan al-Quran yang telah diajarkan oleh Rasulullah SAW yang merangkumi hukum berkaitan dengan tempat keluar dan sifat huruf, nun mati dan tanwin, mim mati, bahagian mad, bahagian idgham, cara wakaf dan ibtida, ziyadah, hazaf dan ibdal serta segala hukum yang berkaitan dengan cara pembacaan al-Quran.

•

Mempelajari ilmu tajwid ilmi dapat membantu seseorang untuk memperoleh kemahiran yang diperlukan dalam bacaan al-Quran.

•

Mengetahui nama ilmu tajwid seperti hukum izhar, idgham dan sebagainya serta cara bacaannya sangat penting dalam menentukan salah atau betulnya bacaan seseorang.

•

Mengetahui kadar panjang sesuatu hukum dapat menentukan salah atau betulnya bacaan seseorang.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID



21

•

Pembaca al-Quran yang tidak mengetahui hukum tajwid atau kadar panjang sesuatu mad pasti tidak akan dapat membaca al-Quran dengan tepat.

•

Kaedah talaqqi dan musyafahah sangat penting dalam proses pembelajaran al-Quran, di samping merupakan sunah Rasulullah SAW.

•

Tingkatan bacaan al-Quran sangat perlu diketahui oleh pembaca al-Quran, agar mereka dapat menyempurnakan kadar ghunnah dan kadar sesuatu mad itu dengan betul.

•

Mengetahui jenis kesalahan dalam bacaan sangat penting kerana ia boleh menentukan hukum bacaan seseorang.

•

Rukun bacaan al-Quran merupakan antara perkara yang perlu diberi perhatian oleh setiap pembaca al-Quran.

Al-hadr

Isti'azah

Al-lahn al-jaly

Musyafahah

Al-lahn al-khafy

Mutawatir

Al-tadwir

Sanad

Al-tahqiq

Talaqqi

Basmalah

Ulama khalaf

Hazaf

Ulama salaf

Ibdal

Wakaf

Ibtida

Ziyadah

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

22 

TOPIK 1

SEJARAH DAN PENGENALAN ILMU TAJWID

Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



2

Tempat Keluar Huruf

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Menerangkan tempat keluar semua huruf hijaiyah;

2.

Menerangkan huruf yang mempunyai makhraj yang sama;

3.

Membezakan sebutan antara huruf yang bersamaan makhrajnya;

4.

Membaca al-Quran dengan fasih; dan

5.

Mengenal pasti bahagian-bahagian makhraj huruf.

PENGENALAN

Makhraj huruf menerangkan tentang dari mana sesuatu huruf itu dilafazkan sama ada dari lingkungan bibir, lidah, halkum (kerongkong) dan sebagainya. Sementara sifat huruf pula menjelaskan bagaimanakah sesuatu huruf itu dilafazkan, sama ada ia tebal atau nipis, tinggi atau rendah dan sebagainya. Mengetahui makhraj sesuatu huruf adalah sangat penting dalam proses pembacaan al-Quran kerana tanpa mengetahuinya seseorang pembaca sangat terdedah kepada pertukaran huruf, khususnya ketika membaca huruf yang hampir sama seperti huruf dzal (‫)ﺫ‬ dengan zai (‫)ﺯ‬. Pengetahuan tentang sifat huruf juga begitu penting kerana ia akan menentukan ciri-ciri huruf yang akan dilafazkan dan tanpa mengetahuinya seseorang pembaca juga terdedah kepada pertukaran huruf khususnya ketika membaca huruf-huruf yang hampir sama seperti huruf sin (‫ )ﺱ‬dengan sad (‫)ﺹ‬.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

24 

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

AKTIVITI 2.1 Sejauh manakah pengetahuan anda mengenai makhraj dan sifat huruf? Berdasarkan cara bacaan al-Quran anda sebelum ini, adakah anda benar-benar memahami dan mengambil berat terhadap dua hukum tersebut?

2.1

MAKHRAJ HURUF

Dalam bahagian ini, kita akan mempelajari tentang makhraj huruf.

2.1.1

Pengertian Makhraj Huruf

Rajah 2.1 menunjukkan pengertian makhraj huruf.

Rajah 2.1: Pengertian makhraj huruf

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

2.1.2

TEMPAT KELUAR HURUF

 25

Kepentingan Mempelajari Makhraj Huruf

Apabila seseorang itu membaca al-Quran, antara perkara penting yang mesti diketahui dan dipelajari adalah membunyikan huruf hijaiyah dengan makhraj yang betul. Antara kepentingan mempelajari makhraj huruf ditunjukkan dalam Rajah 2.2.

Rajah 2.2: Kepentingan mempelajari makhraj huruf

SEMAK KENDIRI 2.1 Nyatakan maksud makhraj huruf dan kepentingan mempelajarinya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

26 

2.2

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

KAEDAH MENGESAN MAKHRAJ HURUF

Terdapat dua cara yang boleh dilakukan untuk mengenali makhraj sesuatu huruf, iaitu dengan cara mentasydidkannya atau mematikannya dengan sesuatu huruf yang lain, sama ada huruf tersebut berbaris atas, bawah ataupun hadapan. Kemudian perhatikan tempat suara terputus atau terhenti kerana di situlah makhraj huruf yang berkenaan. Contohnya, apabila kita ingin mengenali makhraj huruf mim, maka tasydidkan atau matikan huruf itu dengan satu huruf lain sebelumnya seperti ( ‫) ﺃ َ ْﻡ ( ) ﺃ َ ﱠﻡ‬. Setelah itu kita akan mengetahui bahawa tempat terhentinya suara itu adalah apabila bibir atas dan bibir bawah dirapatkan. Jadi, di situlah makhraj huruf mim. Begitulah juga cara untuk mengenali makhraj huruf lain.

2.3

PEMBAHAGIAN MAKHRAJ HURUF

Para ulama berselisih pendapat mengenai bilangan makhraj huruf dan perbahasan di sini hanya menerangkan pendapat jumhur ulama sahaja. Terdapat empat mazhab yang membicarakan masalah ini seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.3.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Rajah 2.3: Perbezaan empat mazhab tentang pembahagian makhraj huruf

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

 27

28 

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Rajah 2.4 menunjukkan lima bahagian utama dalam pembahagian makhraj huruf.

Rajah 2.4: Lima bahagian utama dalam pembahagian makhraj

Lima bahagian yang utama itu dibahagikan pula kepada 17 makhraj yang masyhur, iaitu: (a)

Makhraj Pertama Rongga kerongkong hingga rongga mulut (rujuk Rajah 2.5). Keluar darinya tiga huruf, iaitu huruf-huruf mad alif (‫)ﺍ‬, waw (‫ )ﻭ‬dan ya (‫)ﻱ‬.

Rajah 2.5: Makhraj pertama

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

 29

(b)

Makhraj Kedua Pangkal halkum atau kerongkong. Keluar darinya dua huruf, iaitu hamzah (‫)ء‬ dan haa (‫)ﻫـ‬.

(c)

Makhraj Ketiga Pertengahan halkum. Keluar darinya dua huruf, iaitu gha ( ‫ )ﻉ‬dan ha (‫)ﺡ‬.

(d)

Makhraj Keempat Hujung halkum. Keluar darinya dua huruf, iaitu ghain (‫ )ﻍ‬dan kha (‫)ﺥ‬. Rujuk Rajah 2.6 untuk makhraj kedua, ketiga dan keempat.

Rajah 2.6: Makhraj keempat

(e)

Makhraj Kelima Pangkal lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit lembut. Keluar darinya hanya satu huruf, iaitu qaf (‫)ﻕ‬.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

30 

(f)

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Makhraj Keenam Pangkal lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit lembut, lebih ke atas sedikit dari keluarnya makhraj huruf qaf. Keluar darinya satu huruf, iaitu kaf (‫( )ﻙ‬rujuk Rajah 2.7).

Rajah 2.7: Makhraj keenam

(g)

Makhraj Ketujuh Pertengahan lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit keras. Keluar darinya tiga huruf, iaitu jim (‫)ﺝ‬, syin (‫ )ﺵ‬dan ya (‫( )ﻱ‬rujuk Rajah 2.8).

Rajah 2.8: Makhraj ketujuh Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

(h)

TEMPAT KELUAR HURUF

 31

Makhraj Kelapan Hujung lidah, apabila diangkat mengenai gusi. Keluar darinya tiga huruf, iaitu to (‫)ﻁ‬, ta (‫ )ﺕ‬dan dal (‫( )ﺩ‬rujuk Rajah 2.9).

Rajah 2.9: Makhraj kelapan

(i)

Makhraj Kesembilan Hujung lidah, apabila diangkat mengenai langit-langit keras. Keluar darinya tiga huruf, iaitu sad (‫)ﺹ‬, sin (‫ )ﺱ‬dan zai (‫( )ﺯ‬rujuk Rajah 2.10).

Rajah 2.10: Makhraj kesembilan

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

32 

(j)

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Makhraj Kesepuluh Hujung lidah, apabila diangkat mengenai di antara hujung gigi atas dan bawah. Keluar darinya tiga huruf, iaitu dzo (‫)ﻅ‬, dzal (‫ )ﺫ‬dan tha (‫( )ﺙ‬lihat Rajah 2.11).

Rajah 2.11: Makhraj kesepuluh

(k)

Makhraj Kesebelas Tepi hujung lidah, apabila diangkat ia mengenai gigi geraham kiri atau kanan. Keluar darinya satu huruf, iaitu dhad (‫( )ﺽ‬lihat Rajah 2.12).

Rajah 2.12: Makhraj kesebelas

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

(l)

TEMPAT KELUAR HURUF

 33

Makhraj Kedua Belas Tepi hujung lidah, apabila diangkat ia mengenai gusi dan melencong ke muka hujung lidah. Keluar darinya satu huruf, iaitu lam (‫)ﻝ‬.

(m) Makhraj Ketiga Belas Tepi hujung lidah, apabila diangkat ia mengenai gusi, ke hadapan sedikit dari makhraj huruf lam. Keluar darinya satu huruf, iaitu nun (‫)ﻥ‬. (n)

Makhraj Keempat Belas Tepi hujung lidah, apabila diangkat mengenai gusi dan melencong ke belakang hujung lidah. Keluar darinya satu huruf, iaitu ra (‫( )ﺭ‬rujuk Rajah 2.13).

Rajah 2.13: Makhraj keempat belas

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

34 

(o)

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Makhraj Kelima Belas Bibir atas bertemu bibir bawah. Keluar darinya tiga huruf, iaitu ba (‫)ﺏ‬, mim (‫ )ﻡ‬dan waw (‫( )ﻭ‬lihat Rajah 2.14).

Rajah 2.14: Makhraj kelima belas

(p)

Makhraj Keenam Belas Bibir bawah bertemu hujung gigi atas. Keluar darinya satu huruf, iaitu fa (‫( )ﻑ‬rujuk Rajah 2.15).

Rajah 2.15: Makhraj keenam belas

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

(q)

TEMPAT KELUAR HURUF

Makhraj Ketujuh Belas Rongga hidung. Keluar darinya bunyi ghunnah.

Rajah 2.16 yang berikut menerangkan beberapa bahagian makhraj huruf.

Rajah 2.16: Pembahagian makhraj huruf

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

 35

36 

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Rajah 2.17 menerangkan beberapa kesalahan mengenai makhraj huruf.

Rajah 2.17: Kesalahan makhraj huruf

AKTIVITI 2.2 Dalam topik yang lalu, anda telah mempelajari bahagian-bahagian kesalahan dalam bacaan al-Quran. Cuba bincangkan bilakah terjadinya kesalahan yang nyata dan kesalahan yang tersembunyi dalam melafazkan makhraj sesuatu huruf.

•

•

Makhraj huruf menerangkan tentang asal usul atau punca sesuatu huruf itu terbit dan dilafazkan. Hanya terdapat lima makhraj huruf yang utama, iaitu al-jauf, halkum, al-lisan,

al-syafah dan al-khaisyum. •

Terdapat dua huruf yang mempunyai dua makhraj, iaitu waw dan ya kerana kedua-dua huruf tersebut berfungsi juga sebagai huruf mad.

•

Huruf yang paling susah dilafazkan berpandukan makhrajnya yang tepat dan betul ialah huruf dhad.

•

Kesalahan yang nyata (al-lahn al-jaly) akan berlaku pada sesuatu huruf sekiranya ia membawa kepada pertukaran huruf yang lain. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

•

TEMPAT KELUAR HURUF

 37

Kesalahan yang tersembunyi (al-lahn al-khafy) akan berlaku sekiranya sesuatu huruf itu dibaca tanpa berpandukan makhrajnya yang sebenar tetapi ia masih belum bertukar kepada huruf yang lain.

Al-jauf

Al-syafah

Al-khaisyum

Halkum

Al-lahn al-jaly

Huruf hijaiyah

Al-lahn al-khafy

Makhraj

Al-lisan

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

38 

TOPIK 2

TEMPAT KELUAR HURUF

Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



3

Sifat-sifat Huruf

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Menerangkan sifat-sifat penting bagi semua huruf hijaiyah;

2.

Membandingkan sebutan antara huruf yang mempunyai banyak sifat yang sama;

3.

Membezakan antara huruf yang tebal dengan yang nipis;

4.

Menganalisis sifat huruf yang berlawanan dan yang tidak berlawanan; dan

5.

Membaca al-Quran dengan mahir dan lancar.

PENGENALAN

Pengetahuan tentang sifat huruf amat penting kerana ia akan menentukan ciri-ciri huruf yang akan dilafazkan. Tanpa mengetahuinya, seseorang pembaca terdedah kepada pertukaran huruf, khususnya ketika membaca huruf yang hampir sama seperti huruf sin (‫ )ﺱ‬dengan sad (‫)ﺹ‬.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

40 

3.1

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

SIFAT HURUF

Rajah 3.1 menunjukkan pengertian sifat huruf.

Rajah 3.1: Pengertian sifat huruf

SEMAK KENDIRI 3.1 Jelaskan maksud sifat huruf.

3.2

PEMBAHAGIAN SIFAT HURUF

Berpandukan pendapat jumhur ulama dan qurraÊ, terdapat 17 sifat huruf dan ia dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu: (a)

Sepuluh sifat yang berlawanan (lima pasangan); dan

(b)

Tujuh sifat tunggal yang tidak berlawanan.

Setiap huruf hijaiyah mempunyai sekurang-kurangnya lima sifat (daripada sifat yang berlawanan), kadangkala enam sifat dan paling banyak, tujuh sifat (ditambah lagi dengan satu atau dua sifat yang tidak berlawanan). Sila lihat Rajah 3.2 untuk keterangan lanjut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

 41

Rajah 3.2: Pembahagian sifat-sifat huruf

3.2.1

Sifat yang Berlawanan

Sifat huruf yang berlawanan ini terbahagi kepada lima kumpulan dan ini menjadikannya 10 sifat semuanya. Sifat tersebut adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 3.1.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

42 

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Jadual 3.1: Sifat yang Berlawanan Sifat yang Berlawanan

Al-Jahr (‫)ﺍﻟﺠﻬﺮ‬

Al-Hams (‫)ﺍﻟﻬﻤﺲ‬

Jahr bermaksud nyaring, iaitu semasa menyebut hurufnya nafas tertahan disebabkan tekanan yang kuat pada makhrajnya.

Hams bermaksud sembunyi, iaitu semasa menyebut hurufnya nafas terlepas disebabkan tekanan yang lemah pada makhrajnya.

Maka jadilah huruf yang keluar itu nyata dan terang sebutannya.

Maka jadilah huruf yang keluar itu lemah dan tersembunyi sebutannya.

Hurufnya ada 19, dalam bait syair:

Hurufnya ada 10, dalam bait syair:

terhimpun

terhimpun

ْ ‫ﺳﻜ‬ ‫َﺖ‬ ٌ ‫ﻓَ َﺤﺜﱠﻪُ ﺷ َْﺨ‬ َ ‫ﺺ‬

ُ ‫َﻋ‬ َ ‫َﺾ ِﺟ ٍﺪ‬ ‫ﺐ‬ ّ ٍ ‫ﺉ ﺫِﻱ ﻏ‬ َ َ‫ﻁﻠ‬ ٍ ‫ﺎﺭ‬ ِ َ‫ﻈ َﻢ َﻭ ْﺯﻥُ ﻗ‬ Al-Syiddah (‫)ﺍﻟﺸﺪﺓ‬

Al-Rakhawah ( ‫)ﺍﻟﺮﺧﺎﻭﺓ‬

Syiddah bermaksud kuat, iaitu semasa menyebut hurufnya suara tertahan disebabkan pegangan yang kuat pada makhrajnya.

Rakhawah pula bermaksud lembut, iaitu semasa menyebut hurufnya suara terlepas disebabkan pegangan yang lemah pada makhrajnya.

Maka jadilah huruf yang keluar itu kuat dan nyata sebutannya. Hurufnya ada lapan, terhimpun dalam bait syair:

ْ ‫ﺃ َ ِﺟ ْﺪ ﻗَﻂٍ ﺑَﻜ‬ ‫َﺖ‬

Maka jadilah huruf yang keluar itu longgar dan lembut sebutannya. Hurufnya ada 16, terhimpun dalam bait syair:

ّ ٍ ‫َﺚ َﺣ‬ ‫ُﺧ ْﺬ ﻏ ﱠ‬ ‫ﻱ َﺳﺎﻩ‬ ‫ﻆ ﻓَ ﱠ‬ ٍ ‫ﺾ ﺷ َْﻮ‬ ‫ﺹ ﺯَ ﱠ‬ Antara huruf yang bersifat syiddah dan rakhawah, terdapat juga beberapa huruf yang bersifat al-tawassut (‫( )ﺍﻟﺘﻮﺳﻂ‬pertengahan). Semasa menyebut huruf yang bersifat tawassut ini, suara dalam keadaan sederhana disebabkan tidak keseluruhan suara terlepas dan tidak keseluruhannya terlepas. Maka jadilah huruf yang keluar itu bersifat sederhana.

ْ ‫ِﻟ‬ Hurufnya ada lima, terhimpun dalam bait syair: ‫ﻋ َﻤ ْﺮ‬ ُ ‫ـﻦ‬ Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

 43

Al-IstiÊlaÊ (‫)ﺍﻹﺳﺘﻌﻼء‬

Al-Istifal (‫)ﺍﻹﺳﺘﻔﺎﻝ‬

IstiÊlaÊ bermaksud meninggi, iaitu

Istifal pula bermaksud merendah, iaitu semasa menyebut hurufnya sebahagian besar daripada bahagian lidah tidak terangkat ke langit-langit.

semasa menyebut hurufnya sebahagian besar daripada bahagian lidah terangkat ke langit-langit. Maka jadilah huruf yang keluar itu tebal dan tinggi sebutannya. Hurufnya ada tujuh, terhimpun dalam bait syair:

ْ ِ‫ﺿ ْﻐﻂٍ ﻗ‬ ‫ـﻆ‬ ‫ُﺧ ﱠ‬ َ ‫ﺺ‬

Maka jadilah huruf yang keluar itu nipis dan rendah sebutannya. Hurufnya ada 22, terhimpun dalam bait syair:

َ ‫ﺃ َ ْﻧﺸ ِْﺮ َﺣﺪ‬ ‫ﻑ ﺗ ُ َﺠ ِ ّﻬ ْﺰ ﺑِﺬَﺍ‬ َ َ‫ِﻳﺚ ِﻋ ْﻠ ِﻤﻚ‬ َ ‫ﺳ ْﻮ‬

Al-Itbaq (‫)ﺍﻹﻁﺒﺎﻕ‬

Al-Infitah (‫)ﺍﻹﻧﻔﺘﺎﺡ‬

Itbaq bermaksud menutup, iaitu semasa menyebut hurufnya sebahagian besar daripada bahagian lidah terangkat dan melengkung ke langit-langit.

Infitah

pula bermaksud membuka, iaitu semasa menyebut hurufnya sebahagian besar daripada bahagian lidah tidak terangkat dan tidak melengkung ke langit-langit.

Maka ia menjadikan ruang udara tertutup dan memenuhi mulut dan huruf yang keluar itu sangat tebal dan meninggi sebutannya.

Maka ia menjadikan ruang udara terbuka dan tidak memenuhi mulut.

Hurufnya ada empat, terhimpun dalam rangkai kata:

Hurufnya ada 25, dalam bait syair:

terhimpun

َ ‫ﻄ‬ َ ‫ﻀ‬ ‫ﻆ‬ ْ ‫ﺻ‬ َ

ُ ُ‫ﺳ َﻌﺔً ﻓَﺰَ ﻛَﺎ َﺣ ﱞﻖ ﻟَﻪ‬ ٍ ‫ﺏ َﻏ ْﻴ‬ ‫ﺚ‬ ُ ‫ﺷ ْﺮ‬ َ َ‫َﻣ ْﻦ ﺃ َ َﺧﺬَ َﻭ َﺟﺪ‬

Al-Izlaq (‫)ﺍﻹﺫﻻﻕ‬

Al-Ismat (‫)ﺍﻹﺻﻤﺎﺕ‬

Izlaq bermaksud terlepas, iaitu huruf yang dapat disebut dengan mudah.

Ismat pula bermaksud tertegah,

Hurufnya ada enam, terhimpun dalam bait syair:

ٌ‫ـﺮ ِﻣ ْﻦ ﻟُﺐ‬ ‫ﻓَ ﱠ‬

iaitu huruf yang tidak dapat disebut dengan mudah atau lancar. Hurufnya ada 23, dalam bait syair:

terhimpun

ُ ‫ﺻﺪﱠ ﺛِـﻘَﺔً ﺇِ ْﺫ َﻭ ْﻋ‬ َ‫ﻈﻪُ ﻳَ ُﺤﻀﱡﻚ‬ ِ ‫ﺳ‬ ّ ٍ ‫َﺟ ﱡﺰ ِﻏ‬ َ ‫ﺶ‬ َ ٍ‫ﺎﺧﻂ‬ Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

44 

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Rajah 3.3 berikut menunjukkan perbezaan sifat huruf yang berlawanan pula.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

 45

46 

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Rajah 3.3: Perbezaan sifat huruf yang berlawanan

AKTIVITI 3.1 1.

Bincangkan sejauh mana sifat-sifat huruf boleh mempengaruhi sebutan sesuatu huruf.

2.

Sesuatu huruf hijaiyah itu mesti mempunyai sekurang-kurangnya lima sifat huruf. Apakah yang akan terjadi sekiranya beberapa daripada sifat tersebut ditinggalkan?

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

3.2.2

SIFAT-SIFAT HURUF

 47

Sifat yang Tidak Berlawanan

Sifat huruf yang tidak berlawanan ini terbahagi kepada tujuh, iaitu seperti ditunjukkan dalam Jadual 3.2. Jadual 3.2: Sifat yang Tidak Berlawanan (a)

(b)

Al-Safir (‫)ﺍﻟﺼﻔﻴﺮ‬

(i)

Safir bermaksud berdesir, iaitu semasa menyebut hurufnya terdengar bunyi desiran yang kuat yang terbit di antara pertengahan lidah dan langitlangit keras.

(ii)

Hurufnya ada tiga, iaitu sad (‫)ﺹ‬, zai (‫ )ﺯ‬dan sin (‫)ﺱ‬.

Al-Qalqalah (‫)ﺍﻟﻘﻠﻘﻠﺔ‬

(i)

Qalqalah bermaksud detakkan atau pantulan, iaitu semasa menyebut hurufnya terdengar bunyi detakan, ekoran daripada tekanan yang berlaku pada huruf yang mati.

(ii)

ْ ُ‫)ﻗ‬. Hurufnya lima, terhimpun dalam rangkai kata: (ٍ‫ﺐ َﺟﺪ‬ ُ ‫ﻄ‬

(iii) Pembahagian: Qalqalah terbahagi kepada dua bahagian iaitu: Qalqalah

Qalqalah sughra



Qalqalah kubra

Qalqalah Sughra (‫)ﻗﻠﻘﻠﺔ ﺻﻐﺮﻯ‬. Iaitu detakan yang kecil atau perlahan. Ia berlaku apabila huruf qalqalah itu mati di tengah

kalimah seperti ( ÷Λä⎢ö/¤‹x. ) ( tβθè=çGø)s? zΝÎ=sù ), ataupun di

hujung kalimah ketika bacaan wasal seperti ( öΝs9uρ ô$Î#ƒöΝs9).



Qalqalah Kubra (‫)ﻗﻠﻘﻠﺔ ﻛﺒﺮﻯ‬ Iaitu detakkan yang besar atau kuat. Ia berlaku apabila huruf qalqalah itu mati mendatang (ketika wakaf) di hujung kalimah seperti

( 5=ƒÍßΔ Ïμø‹s9Î) ).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

48 

(c)

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Al-Lin (‫)ﺍﻟﻠﻴﻦ‬

(i)

Lin bermaksud lembut, iaitu huruf yang keluar dari makhrajnya berbunyi lunak dan lembut.

(ii)

Hurufnya ada dua, iaitu waw (‫ )ﻭ‬dan ya (‫ )ﻱ‬yang mati didahului oleh huruf yang berbaris di atas. Contohnya:

( ¤∃öθyz ô⎯ÏiΒ) (C·÷ƒtè% É#≈n=ƒ\}). (d)

(e)

Al-Inhiraf (‫)ﺍﻹﻧﺤﺮﺍﻑ‬

(i)

Inhiraf bermaksud melencong, iaitu semasa menyebut hurufnya makhraj huruf tersebut melencong ke makhraj huruf yang lain.

(ii)

Hurufnya ada dua, iaitu ra (‫ )ﺭ‬dan lam (‫)ﻝ‬. Huruf ra makhrajnya melencong ke makhraj huruf lam, sementara huruf lam makhrajnya melencong ke makhraj huruf nun.

Al-Takrir (‫)ﺍﻟﺘﻜﺮﻳﺮ‬

(i)

Takrir bermaksud berulang-ulang, iaitu semasa menyebut hurufnya keadaan hujung lidah bergerak berulang-ulang atau bergetar-getar.

(ii) (f)

(g)

Hurufnya ada satu sahaja, iaitu ra (‫)ﺭ‬.

Al-Tafasysyi (‫)ﺍﻟﺘﻔﺸﻲ‬

(i)

Tafasysyi bermaksud berhamburan, iaitu semasa menyebut hurufnya angin akan berhamburan keluar di antara pertengahan lidah dengan langit-langit keras.

(ii)

Hurufnya ada satu sahaja, iaitu syin (‫)ﺵ‬.

Al-Istitalah (‫)ﺍﻹﺳﺘﻄﺎﻟﺔ‬

(i)

Istitalah bermaksud berpanjangan, iaitu semasa menyebut hurufnya berpanjangan suara keluar dari makhrajnya. berpanjangan di sepanjang tepi hujung lidah.

(ii)

Makhrajnya

Hurufnya satu sahaja, iaitu dhad (‫)ﺽ‬.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

juga

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Rajah 3.4 menunjukkan sifat huruf yang tidak berlawanan.

Rajah 3.4: Sifat huruf yang tidak berlawanan

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

 49

50 

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Rajah 3.5 menerangkan beberapa kesalahann makhraj huruf.

Rajah 3.5: Kesalahan makhraj huruf

SEMAK KENDIRI 3.2 Nyatakan dua kesalahan makhraj huruf.



Sifat-sifat huruf menerangkan tentang cara menyebut atau melafazkan sesuatu huruf itu dengan sebutan yang betul.



Setiap huruf hijaiyah mempunyai sekurang-kurangnya lima sifat dan paling banyak tujuh sifat.



Huruf hijaiyah yang mempunyai sifat yang paling banyak ialah huruf ra, iaitu tujuh sifat.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

 51



Kesalahan yang nyata (al-lahn al-jaly) akan berlaku pada sesuatu huruf sekiranya ia membawa kepada pertukaran ke huruf yang lain.



Kesalahan yang tersembunyi (al-lahn al-khafy) akan berlaku sekiranya sesuatu huruf itu dibaca tanpa berpandukan sifatnya yang sebenar tetapi ia masih belum bertukar ke huruf yang lain.

Al-hams

Al-lahn al-jaly

Al-infitah

Al-lahn al-khafy

Al-inhiraf

Al-lin

Al-ismat

Al-qalqalah

Al-istifal

Al-rakhawah

Al-isti'la'

Al-safir

Al-istitalah

Al-syiddah

Al-itbaq

Al-tafasysyi

Al-izlaq

Al-takrir

Al-jahr

Al-tawassut

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

52 

TOPIK 3

SIFAT-SIFAT HURUF

Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



4

Nun Mati dan Tanwin

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Menerangkan pengertian nun mati dan tanwin;

2.

Mengenal pembahagian nun mati dan tanwin;

3.

Menjelaskan hukum nun dan mim bersabdu.

 PENGENALAN Hukum nun mati dan tanwin menerangkan cara menyebut huruf tersebut apabila ia bertemu dengan huruf hijaiyah, sama ada ia dinyatakan, dimasukkan ke dalam huruf berikutnya, ditukarkan kepada huruf lain ataupun disembunyikan sebutannya. Oleh sebab tanwin juga berasal dari nun mati, maka kedua-dua hukum tersebut diletakkan seiringan kerana ia merupakan suatu perkara yang sama dari kebanyakan aspek dan perbezaan kedua-duanya hanyalah dari aspek tulisan. Topik ini akan membincangkan empat hukum nun mati dan tanwin yang bertemu dengan huruf hijaiyah iaitu izhar, idgham, iqlab dan ikhfak. Perbincangan utamanya ialah pecahan huruf tersebut dan cara menyebut berdasarkan hukum tersebut dengan betul.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

54 

4.1

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

PENGERTIAN NUN MATI DAN TANWIN

Nun mati ialah huruf nun yang tidak menerima baris. Ia wujud pada bacaan dan tulisan, sama ada ketika bacaan wasal atau wakaf. Ia berada pada kata nama (isim), kata perbuatan (fiÊil) dan pada huruf sama di pertengahan atau di hujung sesuatu kalimah. Tanwin pula ialah nun mati tambahan yang hanya terletak di penghujung kata nama. Ia wujud pada bacaan dan ketika wasal, tetapi tiada pada tulisan dan ketika wakaf. Perlu diketahui oleh para pembaca al-Quran, terdapat satu keadaan yang tanwin atau nun tambahan tersebut perlu dibariskan, iaitu sekiranya ia dibaca sambung dan selepasnya terdapat huruf hamzah wasal. Contohnya:

{ #þθ‘ÒxΡ$# #·θøλm; ρr& } { ‫ﺐ‬ ِ ‫ { } ﺑِ ِﺰﻳﻨَ ٍﺔ ۡٱﻟﻜ ََﻮﺍ ِﻛ‬tΠöθu‹ø9$# î,ó¡Ïù öΝä3Ï9≡sŒ } Oleh sebab terdapatnya pertemuan antara dua huruf yang mati, maka huruf yang pertama hendaklah dibariskan. Mengikut kaedah bacaan yang betul, nun tambahan tersebut hendaklah dibaca dengan baris di bawah sekalipun tanwin tersebut berbaris di atas, di bawah atau di hadapan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

Rajah 4.1 menunjukkan pengertian nun mati dan tanwin.

Rajah 4.1: Pengertian nun mati dan tanwin

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

 55

56 

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

AKTIVITI 4.1 1.

Terangkan perbezaan antara nun mati dengan tanwin.

2.

Tasmik surah al-Sajadah dengan guru anda, kemudian keluarkan tiga contoh hukum izhar halqi serta terangkan kaedah bacaan hukum tersebut.

4.2

PEMBAHAGIAN NUN MATI DAN TANWIN

Apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf hijaiyah, ia akan menghasilkan beberapa hukum bacaan yang berbeza-beza. Hukum bacaan tersebut terbahagi kepada empat bahagian, iaitu izhar, iqlab, ikhfak dan idgham (rujuk Rajah 4.2).

Rajah 4.2: Pembahagian nun mati dan tanwin

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

4.2.1 (a)

(b)

NUN MATI DAN TANWIN

 57

Hukum Izhar (‫)اإلظھار‬

Pengertian Izhar (i)

Bahasa Terang atau nyata.

(ii)

Istilah Mengeluarkan setiap huruf dari makhrajnya tanpa ghunnah.

Huruf Izhar dan Contohnya Huruf izhar ada enam, iaitu hamzah (‫)ء‬, haa (‫)ﻫـ‬, ain (‫)ﻉ‬, ha (‫)ﺡ‬, ghain (‫)ﻍ‬ dan kha (‫)ﺥ‬. Para ulama menghimpunkan huruf tersebut pada permulaan َ ُ‫)ﺃَ ِﺧﻰ ﻫَﺎﻙَ ِﻋ ْﻠ ًﻤﺎ َﺣﺎﺯَ ﻩ‬. setiap kalimah dalam bait syair (‫ﻏﻴ َْﺮ ﺧَﺎ ِﺳ ٍﺮ‬

Jadual 4.1 menyatakan beberapa contoh bacaan izhar. Jadual 4.1: Beberapa Contoh Bacaan Izhar Huruf Izhar

Pertemuan Nun Mati dalam Satu Kalimah

Pertemuan Nun Mati dalam Dua Kalimah

Pertemuan Tanwin

‫ء‬

šχöθt↔÷Ζtƒuρ

öΝåκsEötΒr&÷ ⎦È⌡s9

íΟŠÏ9r&ë >#x‹tã

‫ﻫـ‬

βöθyγ÷Ψtƒ

uθèδ ÷βÎ)

$yγ1y‰èδC §øtΡ

‫ﻉ‬

ß,Ïè÷Ζtƒ

ÅU#x‹tãô⎯ÏΒ

öΝÍκön=tæ BN≡uy£ym

‫ﺡ‬

tβθçGÅs÷Ζs?uρ

ß]ø‹ymô⎯ÏΒ

íΟŠÅ3ym ͕tã

‫ﻍ‬

tβθàÒÉó÷Ζã|¡sù

9e≅Ïî ô⎯ÏiΒ

Îöxî >Š#uθÎ/

‫ﺥ‬

πs)ÏΖy‚÷Ζßϑø9$#uρ

9,≈n=yz ô⎯ÏΒ

$Z‹Ïyz ¸ξôϑym

Halqi

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

58 

(c)

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

Cara Menyebut Hukum Izhar Dua perkara utama yang perlu diperhatikan semasa menyebut hukum izhar ialah (rujuk Rajah 4.3):

Rajah 4.3: Cara menyebut hukum izhar

Oleh sebab semua huruf tersebut tempat keluarnya dari halkum, maka hukum izhar ini dinamakan izhar halqi.

AKTIVITI 4.2 1.

Apakah yang anda fahami mengenai idgham?

2.

Berdasarkan ayat al-Quran dalam surah al-Insan, keluarkan tiga kalimah yang mengandungi hukum idgham bi ghunnah.

3.

Baca ayat yang berikut dengan betul, kemudian kenal pasti hukum kalimah yang bergaris di bawah: (a)

z⎯ŠÉ)−Fßϑù=Ïj9 “W‰èδ

(b)

ΝÎγÎn/§‘ ⎯ÏiΒ

(c)

ãΑθà)tƒ ⎯tΒ

4.2.2 Hukum Iqlab (‫)اإلقالب‬ (a)

Pengertian Iqlab (i)

Bahasa Menukar atau mengganti.

(ii)

Istilah Menukarkan bunyi nun mati atau tanwin kepada bunyi mim. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

(b)

NUN MATI DAN TANWIN

 59



Huruf iqlab ada satu sahaja, iaitu ba (‫)ﺏ‬.



Hukum iqlab terjadi apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf ba.

Cara Bacaan Iqlab (rujuk Rajah 4.4):

Rajah 4.4: Cara bacaan iqlab

Jadual 4.2 menyatakan contoh bacaan iqlab. Jadual 4.2: Contoh Bacaan Iqlab Huruf Iqlab

Pertemuan Nun Mati dalam Satu kalimah

Pertemuan Nun Mati dalam Dua Kalimah

Pertemuan Tanwin

MÎ6.⊥è?

ω÷èt/ .⎯ÏΒ

#\t±o0 7,Î=≈yz

Νßγ÷∞Î;/Ρr&

$yγÎ=ø)t/. ⎯ÏΒuρ

7‰‹Ïèt/ ¥−$s)Ï©

‫ﺏ‬

4.2.3 (a)

Hukum Ikhfak (‫)اإلخفاء‬

Pengertian Ikhfak (i)

Bahasa Menyembunyikan.

(ii)

Istilah Menyembunyikan nun mati atau tanwin, iaitu membunyikannya antara bunyi izhar dengan idgham.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

dengan

60 

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

Rajah 4.5 menunjukkan 15 huruf ikhfak.

‫ﺿ ْﻊ ﻇَﺎﻟِ ًﻤﺎ‬ ْ ‫ِﺻ‬ َ ‫ﺺ ﻗَ ْﺪ َﲰَﺎ * ُد ْم ﻃَﻴﱢﺒًﺎ ِزْد ِﰲ ﺗُـ ًﻘﻰ‬ ٌ ‫ﻒ َذا ﺛـَﻨَﺎ َﻛ ْﻢ َﺟ َﺎد َﺷ ْﺨ‬ Rajah 4.5: Lima belas huruf ikhfak

Sekiranya nun mati atau tanwin bertemu dengan salah satu daripada huruf tersebut, maka hendaklah nun mati atau tanwin itu disembunyikan di sisi huruf ikhfak tersebut, iaitu dengan membunyikannya antara bunyi izhar dengan bunyi idgham. (b)

Cara Bacaan Ikhfak (rujuk Rajah 4.6):

Rajah 4.6: Cara bacaan ikhfak

Untuk membezakannya dengan hukum ikhfak yang lain, maka hukum ini dinamakan ikhfak haqiqi. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

(c)

NUN MATI DAN TANWIN

 61

Tingkatan Bacaan Ikhfak Para ulama telah membahagikan hukum ikhfak itu kepada tiga martabat atau tingkatan seperti di dalam Rajah 4.7.

Rajah 4.7: Tiga tingkatan bacaan ikhfaÊ

Jadual 4.3 menunjukkan contoh bacaan ikhfak haqiqi. Jadual 4.3: Contoh Bacaan Ikhfak Haqiqi Huruf Ikhfak

Pertemuan Nun Mati dalam Satu Kalimah

Pertemuan Nun Mati dalam Dua Kalimah

Pertemuan Tanwin

‫ﺹ‬

(#θçFÅÁΡr&

9≅≈|Áù=|¹ ⎯ÏΒ

#Z|À÷|À $\t†Í‘

‫ﺫ‬

(#ρâ‘x‹ΖãŠÏ9uρ

“Ï%©!$# #sŒ ⎯tΒ

Ï]≈n=rO “ÏŒ 9e≅Ïß

‫ﺙ‬

4©s\ΡW{$#uρ

;οtyϑrO ⎯ÏΒ

¢ΟèO 7's#≈yγpg¿2

‫ﻙ‬

#θßsÅ3Ρ$$sù

šχ%x. ⎯yϑsù

ÒΟƒÌŸ2 ×−ø—Í‘uρ

‫ﺝ‬

μ≈oΨø‹yfΡr'sù

(#θßsuΖy_ βÎ)uρ

8ìÏΒ%y` 9öΔr&

‫ﺵ‬

r't±Σr&

|Mø⁄Ï© ⎯yϑÏj9

Ö‘θà6x© Ö‘θàxî

Haqiqi

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

62 

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

‫ﻕ‬

#θÝÁà)Ζs?

öΝà6Î=ö7s% ⎯ÏΒ

s's#ö6Ï% 8ìÎ/$tFÎ/

‫ﺱ‬

z⎯≈|¡ΣM}$#

7's#≈n=ß™ ⎯ÏΒ

$Vϑn=y™ Wξã_u‘uρ

‫ﺩ‬

‰ΖÏã

Èβρߊ ⎯ÏΒ

ÿ…çνtç/ߊ 7‹Í×tΒöθtƒ

‫ﻁ‬

ß,ÏÜΖtƒ

ÏM≈t6ÍhŠsÛ ⎯ÏΒ

ãΠ$yèsÛ× πtƒô‰Ïù

‫ﺯ‬

tΑÌ“Ρé&

$yγ8©.y— ⎯tΒ

Oπ§‹Ï.y— $T¡øtΡ

‫ﻑ‬

tβθà)ÏΖãƒ

ôNu™!$sù βÎ*sù

ôN§yϑsù $Z‹Ïyz

‫ﺕ‬

MΖä.

t¨zr's? ⎯tΒuρ

“ÌøgrB ;M≈¨Ψy_

‫ﺽ‬

ŠθàÒΖ¨Β

7#÷è|Ê ⎯ÏiΒ

$¸≈yèÅÊ Zπ−ƒÍh‘èŒ

‫ﻅ‬

#ρãÝàΨu‹sù

$yδÍ‘θßγàß ⎯ÏΒ

¸ξŠÎ=sß yξÏß

SEMAK KENDIRI 4.1 1.

Terangkan perbezaan antara iqlab dengan ikhfak.

2.

Bagaimanakah cara sebutan hukum iqlab yang betul?

3.

Dengan mengambil surah Yasin sebagai contoh, keluarkan lima hukum yang berkaitan dengan ikhfak haqiqi serta jelaskan tingkatannya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

4.2.4 (a)

(b)

NUN MATI DAN TANWIN

 63

Hukum Idgham (‫)اإلدغام‬

Pengertian Idgham (i)

Bahasa Memasukkan.

(ii)

Istilah Memasukkan huruf pertama ke dalam huruf kedua, seakan-akan menjadi satu huruf yang bersabdu. Huruf idgham ada enam, iaitu ya, waw, mim, nun, lam dan ra.

Pembahagian Idgham Apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf idgham (ya, nun, mim, waw, ra dan lam), maka akan menghasilkan dua hukum bacaan, iaitu idgham bi ghunnah dan idgham bi la ghunnah (lihat Rajah 4.8).

Rajah 4.8: Dua bahagian idgham

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

64 

(c)

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

Idgham bi Ghunnah (‫ )إدغام بغنة‬dan Cara Bacaannya Idgham bi ghunnah terjadi apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf idgham bi ghunnah, iaitu ya (‫)ﻱ‬, waw (‫)ﻭ‬, mim (‫ )ﻡ‬dan nun (‫)ﻥ‬. Bagi memudahkan seseorang mengingati keempat-empat huruf ini, ia dihimpunkan di dalam rangkai kata (‫)ﻳَ ْﻨ ُﻤﻮ‬. Rajah 4.9 menerangkan cara bacaan idgham bi ghunnah.

Rajah 4.9: Cara bacaan idgham bi ghunnah

Jadual 4.4 menunjukkan contoh bacaan idgham bi ghunnah. Jadual 4.4: Contoh Bacaan Idgham bi Ghunnah Huruf Idgham bi

Pertemuan Nun Mati

Pertemuan Tanwin

‫ﻱ‬

s−θム⎯tΒuρ

$pκtΞθß™â‘ô‰tƒ 5=çGä.

‫ﻥ‬

<§ø¯Ρ ⎯ÏiΒ

$|‹Î;¯Ρ $Z)ƒÏd‰Ï¹

‫ﻡ‬

&™!$¨Β ⎯ÏiΒ

5βθãΖó¡¨Β :*uΗxq

‫ﻭ‬

™!#u‘uρ ⎯ÏΒuρ

#ρãä.øŒ$#uρ ;ο§θà)Î/ (

Ghunnah

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

 65

Tahukah Anda? Hukum idgham bi ghunnah hanya berlaku apabila nun mati bertemu dengan huruf idgham bi ghunnah dalam dua kalimah. Sekiranya pertemuan tersebut berlaku dalam satu kalimah, maka ia hendaklah dibaca dengan izhar dan hukumnya adalah izhar mutlak. Cara bacaannya hendaklah jelas dan nyata. Keadaan ini hanya berlaku pada empat kalimah sahaja dalam al-Quran, iaitu:

{Ö⎯≈uŠ÷Ψç/ } { $u‹÷Ρ‘‰9$# } { ×β#uθ÷ΖÏ% } { ×β#uθ÷ΖϹ}

(d)

Idgham bi la Ghunnah (‫ )إدغام بال غنة‬dan Cara Bacaannya Hukum idgham bi la ghunnah terjadi apabila nun mati atau tanwin bertemu dengan huruf lam dan ra. Rajah 4.10 menjelaskan cara bacaan idgham bi la ghunnah.

Rajah 4.10: Cara bacaan idgham bi la ghunnah

Jadual 4.5 menunjukkan contoh bacaan idgham bi la ghunnah. Jadual 4.5: Contoh Bacaan Idgham bi la Ghunnah Huruf Idgham bi

la Ghunnah

Pertemuan Nun Mati

Pertemuan Tanwin

‫ﻝ‬

öΝ©9 ⎯yϑsù

š⎥⎪Ï%©#Ïj9 ×öyz

‫ﺭ‬

©Çrρ•‘ ⎯ÏΒ

ÒΟ‹Ïm§‘ Ö‘θàxî

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

66 

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

Tahukah Anda?

Idgham bi ghunnah juga dinamakan idgham naqis kerana nun mati atau tanwin dimasukkan ke dalam huruf yang berikutnya secara tidak sempurna disebabkan berlakunya ghunnah antara kedua-duanya. Sementara idgham bi la ghunnah pula dinamakan idgham kamil kerana nun mati atau tanwin dimasukkan ke dalam huruf yang berikutnya secara sempurna tanpa berlakunya ghunnah antara kedua-duanya.

4.3

NUN DAN MIM BERSABDU

Huruf nun dan mim bersabdu (bertasydid) hendaklah didengungkan dengan kadar dua harakat, sama ada ketika bacaan wasal ataupun wakaf. Sesetengah pendapat mengatakan, ia boleh didengungkan sehingga tiga harakat. Kebanyakan pembaca al-Quran menamakan hukum ini sebagai wajibul ghunnah. Namun, para ulama memberikan nama berlainan, iaitu idgham bi ghunnah musyaddad ataupun harf ghunnah musyaddad. Wajibul ghunnah hanyalah suatu istilah yang digunakan untuk menerangkan cara bacaannya yang wajib didengungkan. Jadual 4.6 menunjukkan beberapa contoh nun dan mim bersabdu. Jadual 4.6: Contoh Nun dan Mim Bersabdu Contoh Nun Sabdu

Contoh Mim Sabdu

…çμ¯Ρr& (#þθ‘Ζsßuρ

(#θãΖtΒ#u™ ¢ΟèO

£⎯åκèEuθó¡Ï.uρ

àM≈s)‹ÏΒ §ΝtGsù

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

 67



Terdapat empat hukum bagi nun mati dan tanwin iaitu izhar, iqlab, ikhfak dan idgham.



Bacaan izhar adalah dengan menyatakan makhraj nun mati atau tanwin serta tanpa ghunnah apabila ia bertemu dengan enam huruf, iaitu hamzah, haa, ain, ha, ghain dan kha.



Bacaan idgham adalah dengan memasukkan nun mati atau tanwin berserta ghunnah ke dalam empat huruf, iaitu ya, waw, mim dan nun atau tanpa ghunnah apabila bertemu dengan dua huruf, iaitu lam dan ra.



Bacaan ikhfak ialah menyembunyikan bunyi nun mati atau tanwin berserta ghunnah sekiranya bertemu dengan salah satu daripada 15 huruf, iaitu sad, dzal, tha, kaf, jim , syim , qaf , sin , dal , to , zai, fa, ta, dhad dan dzo.



Bacaan iqlab adalah dengan menukarkan nun mati atau tanwin kepada huruf mim berserta ghunnah apabila ia bertemu dengan satu huruf, iaitu ba.



Hukum yang berkaitan dengan izhar, idgham, iqlab dan ikhfak ialah cara bacaan yang melibatkan nun mati dan tanwin sama ada bunyinya dinyatakan, dimasukkan, ditukarkan ataupun disembunyikan.



Walaupun meninggalkan hukum ghunnah hanya merupakan kesalahan yang tersembunyi (mengikut pandangan ulama salaf), namun ia merupakan salah satu daripada kesenian bacaan al-Quran yang tiada pada ilmu lain.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

68 

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

FiÊil

Isim

Ghunnah

IstiÊlaÊ

Hamzah wasal

Izhar

Hijaiyah

Izhar halqi

Idgham

Izhar mutlak

Idgham bi la ghunnah

Tarqiq

Idgham kamil

Wajibul ghunnah

Idgham naqis

Wakaf

Ikhfak haqiqi

Wasal

Iqlab

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

NUN MATI DAN TANWIN

 69

Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



5

Mim Mati dan Bahagian

Idgham

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mengenal pasti tiga bahagian hukum yang melibatkan mim mati; dan

2.

Menerangkan bahagian idgham serta cara bacaannya yang betul.

 PENGENALAN Hukum mim mati ialah suatu hukum yang menerangkan cara menyebut huruf tersebut apabila ia bertemu dengan huruf hijaiyah, sama ada ia dinyatakan, dimasukkan ke dalam huruf berikutnya ataupun disembunyikan sebutannya. Ia merangkumi tiga hukum kesemuanya, iaitu idgham, ikhfak dan izhar. Topik ini juga akan membincangkan bahagian idgham yang berkaitan dengan makhraj dua huruf yang bertemu, sama ada huruf tersebut bersamaan makhraj dan sifatnya, atau bersamaan makhrajnya sahaja, ataupun berhampiran makhraj dan sifatnya.

5.1

TIGA HUKUM MIM MATI

Terdapat tiga hukum bacaan sekiranya mim mati bertemu dengan huruf hijaiyah. Hukum yang dimaksudkan ialah idgham mithlain saghir, ikhfak syafawi dan izhar syafawi seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.1.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

Rajah 5.1: Tiga hukum mim mati

5.1.1 (a)

Hukum Idgham (‫)اإلدغام‬

Pengertian Idgham dan Cara Bacaannya (rujuk Rajah 5.2).

Rajah 5.2: Pengertian idgham dan cara bacaannya

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

71

72

 TOPIK 5

(b)

Huruf Idgham dan Contohnya Rajah 5.3 menunjukkan idgham mithlaini saghir berserta contohnya.

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Rajah 5.3: Idgham mithlaini saghir berserta contohnya

Jadual 5.1 menyenaraikan contoh bacaan idgham mithlaini saghir. Jadual 5.1: Contoh Bacaan Idgham Mithlaini Saghir Huruf Idgham Mithlaini Saghir

Pertemuan Mim Mati dengan Huruf Mim

Pertemuan Mim Mati dengan Huruf Mim

‫ﻡ‬

ÖÚz£Δ ΝÎγÎ/θè=è%

ÏμŠÏù (#öθt±¨Β Νßγs9

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

5.1.2 (a)

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

Hukum Ikhfak (‫)اإلخفاء‬

Pengertian Ikhfak dan Cara Bacaannya (rujuk Rajah 5.4).

Rajah 5.4: Pengertian ikhfak dan cara bacaannya

(b)

Huruf Ikhfak dan Contohnya Rajah 5.5 menunjukkan huruf ikhfak syafawi berserta contohnya.

Rajah 5.5: Huruf ikhfak syafawi berserta contohnya

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

73

74

 TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Jadual 5.2 menyenaraikan contoh bacaan ikhfak syafawi. Jadual 5.2: Contoh Bacaan Ikhfak Syafawi Huruf Ikhfak

5.1.3 (a)

Syafawi

Pertemuan Mim Mati dengan Huruf Ba

Pertemuan Mim Mati dengan Huruf Ba

(‫)ب‬

;οu‘$y∨Ït¿2 ΝÎγ‹ÏΒös?

t⎦⎫ÏΨÏΒ÷σßϑÎ/ Νèδ $tΒuρ

Hukum Izhar (‫)اإلظھار‬

Pengertian Izhar dan Cara Bacaannya (lihat Rajah 5.6).

Rajah 5.6: Pengertian izhar dan cara bacaannya

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

(b)

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

Huruf Izhar dan Contohnya Rajah 5.7 menunjukkan huruf izhar syafawi berserta contohnya.

Rajah 5.7: Huruf izhar syafawi berserta contohnya

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

75

76

 TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Jadual 5.3 menyenaraikan contoh bacaan izhar syafawi. Jadual 5.3: Contoh Bacaan Izhar Syafawi Bil.

Huruf Izhar

Contoh Kalimah

Bil.

Syafawi

Huruf Izhar

Contoh Kalimah

Syafawi

1

‫ﺕ‬

(#ρ߉ÅgrB öΝn=sù

14

‫ﻁ‬

×πxÍ←!$sÛ öΝåκ÷]ÏiΒ

2

‫ﺙ‬

§ΝèO öΝÍγƒÏ‰÷ƒr&

15

‫ﻅ‬

yξÏß öΝßγè=Åzô‰çΡuρ

3

‫ﺝ‬

x8ρâ™!$y_ öΝßγ|¡àΡr&

16

‫ﻉ‬

4’n?tã öΝßγŸÒ÷èt/

4

‫ﺡ‬

%[`tym öΝÎηÅ¡àΡr&

17

‫ﻍ‬

Îöxî öΝÎγø‹n=tã

5

‫ﺥ‬

çöy{ ö/ãφ

18

‫ﻑ‬

!$pκÏù öΝçλ°;

6

‫ﺩ‬

tβρãÅz≡yŠ óΟèδuρ

19

‫ﻕ‬

Kωöθs% öΝÎηÅ¡àΡr&

7

‫ﺫ‬

ρèŒ öΝà6š/§‘

20

‫ﻙ‬

(#ρãxŸ2 óΟßγ¯Ρr&

8

‫ﺭ‬

(#θàÊu‘ óΟßγ¯Ρr&

21

‫ﻝ‬

öΝà6ΖÏϑs9 öΝåκ¨ΞÎ)

9

‫ﺯ‬

Ô÷ƒy— óΟÎγÎ/θè=è%

22

‫ﻥ‬

#Y‘$tΡ öΝÍκÎ=óÁçΡ

10

‫ﺱ‬

3“t≈s3ß™ óΟçFΡr&uρ

23

‫ﻭ‬

tΠuθø%r&uρ öΝçλ°;

11

‫ﺵ‬

•Ÿ° öΝèδ

24

‫ﻫـ‬

#YŠθèδ öΝèδ%s{r&

12

‫ﺹ‬

t⎦⎫Ï%ω≈|¹ óΟçFΖä.

25

‫ء‬

(#θãΨtΒ#u™ öΝßγ¯Ρr&

13

‫ﺽ‬

÷Λä⎢ö/uŸÑ óΟçFΡr&

26

‫ﻱ‬

tβρ߉ݡøts† ôΘr&

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

77

Tahukah Anda? Satu perkara yang perlu diberi perhatian oleh pembaca al-Quran ialah pertemuan antara mim mati dengan huruf waw seperti :

{ t⎦⎫Ïj9!$Ò9$# Ÿωuρ óΟÎγø‹n=tæ } kerana kedua-duanya mempunyai makhraj yang sama dan juga pertemuan antara mim mati dengan huruf fa seperti{ !$yγŠÏù óΟßγs9uρ } kerana kedua-duanya mempunyai makhraj yang sangat berhampiran. Sekiranya keadaan ini tidak diberi perhatian, ditakuti bunyinya akan bertukar kepada hukum ikhfak.

SEMAK KENDIRI 5.1 1.

Apakah yang anda fahami mengenai tiga hukum yang berkaitan dengan mim mati?

2.

Tasmik surah al-Insan dengan guru anda, kemudian keluarkan lima kalimah yang berkaitan dengan mim mati serta namakan hukum kalimah-kalimah tersebut.

5.2

BAHAGIAN IDGHAM (‫)اإلدغام‬

Apabila dua huruf yang mempunyai kaitan dengan makhraj atau sifat bertemu, maka terdapat beberapa kalimah yang wajib diidghamkan, iaitu memasukkan huruf pertama ke dalam huruf yang kedua. Perlu diketahui bahawa syarat idgham itu mestilah huruf pertama mati dan huruf kedua pula berbaris. Oleh itu, sekiranya dua huruf yang sama bertemu yang mana kedua-duanya berbaris, maka ia tidak harus dibaca dengan idgham.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

78

 TOPIK 5

5.2.1

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Tiga Bahagian Idgham

Rajah 5.8 menerangkan tiga bahagian idgham.

Rajah 5.8: Tiga bahagian idgham

(a)

Idgham Mutamathilain (‫)إدغام متماثلين‬ Rujuk Rajah 5.9 untuk pengertian idgham mutamathilain.

Rajah 5.9: Pengertian idgham mutamathilain

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

Jadual 5.4 menyenaraikan contoh bacaan idgham mutamathilain. Jadual 5.4: Contoh Bacaan Idgham Mutamathilain Pertemuan Huruf

Contoh Kalimah

Huruf ba (‫ )ﺏ‬ke dalam ba (‫)ﺏ‬

š‚$|ÁyèÎn/ >ÎôÑ$#

Huruf dal (‫ )ﺩ‬ke dalam dal (‫)ﺩ‬

(#θè=yz¨Š ‰s%uρ

Huruf kaf (‫ )ﻙ‬ke dalam kaf (‫)ﻙ‬

ÝVöθyϑø9$# ãΝœ3.Í‘ô‰ãƒ

Huruf dzal (‫ )ﺫ‬ke dalam dzal (‫)ﺫ‬

|=yδ©Œ ŒÎ)

Rajah 5.10 menunjukkan cara bacaan idgham mutamathilain.

Pertemuan Nun dengan Nun

Pertemuan Mim dengan Mim

A‘θœΡ ⎯ÏΒ

óΟçFö;|¡x. $¨Β Νä3s9uρ

<§ø¯Ρ ⎯ÏiΒ

ÖÚz£Δ ΝÎγÎ/θè=è%

Rajah 5.10: Cara bacaan idgham mutamathilain

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

79

80

 TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Tahukah Anda? Huruf mad tidak harus diidghamkan ke dalam huruf yang berikutnya, sekalipun huruf yang selepasnya ialah huruf sejenisnya. Contohnya:

{(#θè=Ïϑtãuρ (#θãΨtΒ#u™} dan {â¨Èθó™uθム“Ï%©!$#} (b)

Idgham Mutajanisain (‫)إدغام متجانسين‬ Rajah 5.11 menunjukkan idgham mutajanisain berserta pembahagiannya.

Rajah 5.11: Idgham mutajanisain berserta pembahagiannya

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

(i)

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

81

Wajib Dimasukkan Secara Sempurna (Idgham Kamil) Iaitu apabila bertemu huruf yang nipis (lemah) dengan huruf yang tebal (kuat). Terdapat beberapa huruf yang wajib dimasukkan ke dalam huruf yang berikutnya dan huruf yang dimaksudkan itu seperti dalam Jadual 5.5. Jadual 5.5: Contoh Bacaan Idgham Kamil

(ii)

Pertemuan Huruf

Contoh Kalimah

Huruf dal (‫ )ﺩ‬ke dalam ta (‫)ﺕ‬

÷Λ–n‰t6tã

Huruf ta (‫ )ﺕ‬ke dalam dal (‫)ﺩ‬

$yϑà6è?uθô㨊 Mt6‹Å_é&

Huruf ta (‫ )ﺕ‬ke dalam tho (‫)ﻁ‬

×πxÍ←!$©Û Ms9$s%uρ

Huruf dzal (‫ )ﺫ‬ke dalam dzo (‫)ﻅ‬

(#þθßϑn=¤ß ŒÎ)

Huruf tha (‫ )ﺙ‬ke dalam dzal (‫)ﺫ‬

y7Ï9≡©Œ ]yγù=tƒ

Huruf ba (‫ )ﺏ‬ke dalam mim (‫)ﻡ‬

$oΨyè¨Β =Ÿ2ö‘$#

Wajib Dimasukkan Sebahagiannya (Idgham Naqis) Iaitu apabila bertemu huruf yang tebal (kuat) dengan huruf yang nipis (lemah). Ia hanya berlaku pada pertemuan antara huruf tho (‫ )ﻁ‬dengan huruf ta (‫ )ﺕ‬sahaja. Contohnya dipaparkan dalam Jadual 5.6. Jadual 5.6: Contoh Bacaan Idgham Naqis Contoh Kalimah

|MÜ|¡o0 .⎦È⌡s9

àMÛ§sù $tΒ

Cara untuk mengenali idgham kamil ini adalah apabila selepas huruf yang diidghamkan itu terdapat huruf bersabdu. Sekiranya huruf itu tidak bersabdu maka hukumnya adalah idgham naqis.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

82

 TOPIK 5

(c)

Idgham Mutaqaribain (‫)إدغام متقاربين‬ Rajah 5.12 menjelaskan pengertian idgham mutaqaribain.

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Rajah 5.12: Pengertian idgham mutaqaribain

Huruf yang wajib diidghamkan pada bahagian ini hanyalah huruf lam (‫)ﻝ‬ ke dalam ra (‫ )ﺭ‬dan huruf qaf (‫ )ﻕ‬ke dalam kaf (‫)ﻙ‬. Jadual 5.7 menyenaraikan contoh idgham mutaqaribain. Jadual 5.7: Contoh Idgham Mutaqaribain Pertemuan Lam dengan Ra

Pertemuan Qaf dengan Kaf

ª!$# çμyèsù§‘ ≅t/

/œ3)è=øƒwΥ óΟs9r&

Perhatian: Pertemuan antara huruf qaf dengan kaf hanyalah berlaku pada kalimah tadi sahaja, iaitu dalam surah al-Mursalat ayat 20. Kalimah tersebut boleh dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada dimasukkan secara sempurna (idgham kamil) atau dimasukkan secara tidak sempurna (idgham naqis).

SEMAK KENDIRI 5.2 1.

Idgham mutamathilain berlaku pada pertemuan dua huruf yang sama. Apakah syarat idgham tersebut serta apakah huruf-huruf yang tidak boleh diidghamkan? Jelaskan.

2.

Jelaskan perbezaan antara idgham mutamathilain dengan idgham

mutaqaribain.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

83



Tingkatan dengung yang paling tinggi adalah pada huruf nun dan mim yang bersabdu, sehingga ada sebahagian ulama yang mengharuskannya dibaca sehingga tiga harakat.



Wajibul ghunnah bukanlah nama bagi hukum nun dan mim yang bersabdu, dan nama hukum yang sebenarnya ialah idgham bi ghunnah musyaddad atau harf ghunnah musyaddad.



Terdapat tiga hukum bacaan apabila mim mati bertemu dengan huruf-huruf hijaiyah, iaitu idgham mithlaini syafawi (idgham syafawi), ikhfak syafawi dan izhar syafawi.



Semua hukum yang berkaitan dengan mim mati dipanggil sebagai syafawi kerana huruf mim tersebut makhrajnya adalah dari bibir.



Terdapat tiga hukum bacaan apabila bertemu dua huruf yang mempunyai kaitan dari sudut makhrajnya iaitu idgham mutamathilain, idgham mutajanisain dan idgham mutaqaribain.



Memasukkan huruf pertama ke dalam huruf yang kedua secara sempurna dinamakan sebagai idgham kamil.



Memasukkan huruf pertama ke dalam huruf yang kedua secara tidak sempurna dinamakan sebagai idgham naqis.



Syarat idgham pada semua hukum idgham di atas ialah hendaklah huruf yang pertama mati dan huruf yang kedua pula berbaris (pertemuan huruf yang mati dengan huruf yang berbaris).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

84

 TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM

Hijaiyah

Idgham mutaqaribain

Idgham bi ghunnah musyaddad

Idgham naqis

Idgham kamil

Idgham syafawi

Idgham mithlain saghir

Ikhfak syafawi

Idgham mutajanisain

Izhar syafawi

Idgham mutamathilain

Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Ali Allah Ali Abu al-Wafa. (2003). Al-qaul al-sadid fi ilm al-tajwid bi riwayah Hafs an Asim. Beirut, Lebanon: Dar Ibn Hazm. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

MIM MATI DAN BAHAGIAN IDGHAM 

85

Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



6

Hukum Beberapa Huruf Tertentu

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Menerangkan pembahagian alif lam ma'rifah dan cara bacaannya sama ada wajib dibaca dengan izhar ataupun idgham;

2.

Membezakan huruf lam yang dibaca tebal dan nipis pada lafz al-jalalah;

3.

Mengenal pasti bahagian huruf hamzah dan dapat membaca semua hamzah wasal dengan betul terutamanya ketika memulakan bacaan; dan

4.

Membezakan antara huruf ra yang dibaca tebal atau nipis, atau harus kedua-duanya;

PENGENALAN

Topik ini akan membincangkan kaedah bacaan alif lam ma'rifah, iaitu sama ada perlu dibaca dengan bacaan izhar (menyatakan bunyi lam) ataupun dengan idgham (memasukkan huruf lam ke dalam huruf yang selepasnya). Cara bacaannya bergantung pada huruf yang berada selepas lam tersebut. Selain itu, topik ini juga akan membicarakan lam pada lafz al-jalalah dan bahagian huruf hamzah dan tumpuan akan terarah kepada hamzah wasal dan cara memulakan bacaan padanya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

6.1

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



87

BAHAGIAN ALIF LAM TA’RIF (LAM TA’RIF)

Alif lam taÊrif ialah dua gabungan huruf yang hanya terletak di pangkal kalimah isim (kata nama) sahaja. Ia terbahagi kepada dua bahagian, iaitu alif lam qamariyyah dan alif lam syamsiah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 6.1.

Rajah 6.1: Alif Lam maÊrifah dan bahagiannya

6.1.1

Alif Lam Qamariyyah (‫)ال القمرية‬

Alif lam qamariyyah ada 14 huruf, iaitu seperti ditunjukkan dalam Rajah 6.2.

Rajah 6.2: Huruf alif lam qamariyyah Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

88



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Huruf tersebut terhimpun dalam rangkai kata:

ُ‫ﻋ ِﻘﻴ َﻤﻪ‬ ْ ‫ﺃَﺑ ِْﻎ َﺣ ﱠﺠ َﻚ َﻭﺧ‬ َ ‫َﻒ‬ Rajah 6.3 berikut menerangkan definisi izhar qamari.

Rajah 6.3: Definisi izhar qamari

Sebab Dinamakan Izhar Qamari dan Contohnya Para ulama menamakan hukum ini sebagai izhar qamari kerana mereka mengumpamakan huruf lam itu sebagai bintang dan 14 huruf tersebut sebagai bulan. Huruf lam tetap dibaca dengan nyata sebagaimana „cahaya bintang akan terus nyata dan terang walaupun terdapat bulan di sisinya.‰ Cara untuk mengenali hukum ini adalah seperti yang berikut: (a)

Di atas huruf lam terdapat tanda mati; dan

(b)

Selepasnya pula tiada huruf yang bersabdu.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



Jadual 6.1 menyenaraikan beberapa contoh alif lam qamariyyah. Jadual 6.1: Contoh Alif Lam Qamariyyah Bil.

Huruf

Contoh Kalimah

Bil.

Huruf

Contoh Kalimah

1

‫ء‬

ÌÅzFψ$#

8

‫ﺥ‬

Å∃öθy‚ø9$#

2

‫ﺏ‬

ä−÷y9ø9$#

9

‫ﻑ‬

sπt±Ås≈xø9$#

3

‫ﻍ‬

sπsùöäóø9$#

10

‫ﻉ‬

š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$#

4

‫ﺡ‬

ß ‰ôϑysø9$#

11

‫ﻕ‬

t⎦⎪ωÏè≈s)ø9$#

5

‫ﺝ‬

Èβ$yèôϑyfø9$#

12

‫ﻱ‬

zΟŠÏKuŠø9$#

6

‫ﻙ‬

Ü=≈tGÅ6ø9$#

13

‫ﻡ‬

tΛ⎧É)tGó¡ßϑø9$#

7

‫ﻭ‬

4’s+øOâθø9$#

14

‫ﻫـ‬

”y‰ßγø9$#

6.1.2

Alif Lam Syamsiah (‫)ال الشمسية‬

Alif lam syamsiah ada 14 huruf, iaitu seperti dilakarkan dalam Rajah 6.4.

Rajah 6.4: 14 huruf yang terdapat dalam huruf alif lam syamsiah Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

89

90



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Huruf tersebut terhimpun di permulaan rangkai kata:

َ ‫ﺳﻮ َء‬ ْ َ‫ﻒ ﺫَﺍ ﻧَﻌَ ْﻢ * ﺩ‬ ‫ﻅ ٍّﻦ ُﺯ ْﺭ ﺷ َِﺮﻳﻔًﺎ ِﻟ ْﻠ َﻜ َﺮ ِﻡ‬ ُ ‫ﻉ‬ ْ ‫ﺿ‬ ِ ‫ﺻ ْﻞ َﺭﺣْ ًﻤﺎ ﺗَﻔُ ْﺰ‬ ِ ‫ِﻁﺐْ ﺛ ُ ﱠﻢ‬ Manakala Rajah 6.5 pula menerangkan definisi idgham syamsiah.

Rajah 6.5: Definisi idgham syamsiah

Sebab Dinamakan Idgham Syamsiah dan Contohnya Para ulama menamakan hukum ini sebagai idgham syamsiah kerana mereka mengumpamakan huruf lam itu sebagai bintang dan 14 huruf tersebut sebagai matahari. Huruf lam akan hilang sebagaimana „hilangnya cahaya bintang apabila matahari berada di sisinya.‰ Cara untuk mengenali hukum ini adalah seperti berikut: (a)

Di atas huruf lam tiada tanda mati; dan

(b)

Selepasnya pula terdapat huruf yang bersabdu.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



91

Jadual 6.2 menyenaraikan contoh alif lam syamsiah. Jadual 6.2: Contoh Alif Lam Syamsiah Bil.

Huruf

Contoh Kalimah

Bil.

Huruf

Contoh kalimah

1

‫ﻁ‬

( |Nθäó≈©Ü9$#

8

‫ﻥ‬

È≅øtª[“$#

2

‫ﺙ‬

ÏN≡tyϑ¨V9$#

9

‫ﺩ‬

$u‹÷Ρ‘‰9$#

3

‫ﺹ‬

ÏM≈ysÎ=≈¢Á9$#

10

‫ﺱ‬

Ÿ≅‹Î6¡¡9$#

4

‫ﺭ‬

tΑθß™§9$#

11

‫ﻅ‬

ÏM≈yϑè=—à9$#

5

‫ﺕ‬

É>#u—I9$#

12

‫ﺯ‬

nο4θŸ2¨“9$#

6

‫ﺽ‬

t⎦⎫Ïj9!$Ò9$#

13

‫ﺵ‬

Í‘θåκ’¶9$#

7

‫ﺫ‬

tø.Ïe%!$#

14

‫ﻝ‬

©ÉL©9$#

Tahukah Anda? Hendaklah diketahui bahawa hukum izhar qamariyyah dan idgham syamsiah itu hanyalah berlaku apabila alif lam itu terletak di permulaan kata nama (isim) sahaja. Oleh itu, sekiranya huruf lam mati itu terletak pada kata perbuatan (fiÊil) seperti

{‘s)tGø9$#} dan {ΝçGøŠs)tGø9$#}, maka hukumnya adalah izhar mutlak. AKTIVITI 6.1 Terangkan hukum yang akan berlaku sekiranya seseorang itu wakaf pada kedua-dua lafaz al-jalalah.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

92

6.2



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

HUKUM BACAAN LAM

Terdapat dua kalimah dalam al-Quran yang disebut sebagai lafz al-jalalah, iaitu kalimah { ª!$# } dan { ¢Οßγ¯=9$# }. Huruf lam pada kedua-dua kalimah tersebut ada ketikanya dibaca dengan tebal (taghliz/tafkhim) dan ada ketikanya dibaca pula dengan nipis (tarqiq). Terdapat dua keadaan yang perlu dibaca dengan tafkhim, iaitu apabila sebelumnya terdapat sebarang huruf yang berbaris di atas atau hadapan. Contohnya:

{ª!$# šχ%x. $tΒuρ }

{ ©!$#  χr'Î/ y7Ï9≡sŒ }

{¢Οßγ¯=9$# Ν z tƒótΒ ß⎦ø⌠$# ©|¤ŠÏã tΑ$s% }

{ ©!$# (#ρãà2øŒ$#uρ}

{ ¢Οßγ¯=9$# (#θä9$s% øŒÎ)uρ }.

Ia pula hendaklah dibaca dengan tarqiq apabila sebelumnya terdapat sebarang huruf yang berbaris di bawah. Contohnya:

{«!$# ωΖÏã } { ¢Οßγ¯=9$#È≅è% } dan sebagainya. Rajah 6.6 menunjukkan dua jenis hukum bacaan lam.

Rajah 6.6: Dua jenis hukum bacaan lam Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



93

Tahukah Anda? (a)

Dua kalimah lafz al-jalalah di atas hendaklah dibaca dengan panjang, walaupun tiada terdapat tanda mad di atas huruf lam tersebut. Ini untuk membezakannya dengan kalimah { M≈¯=9$# }.

(b)

Dalam firman Allah SWT (surah al-Ikhlas: ayat 1 dan 2):

∩⊄∪ ߉yϑ¢Á9$# ª!$# ∩⊇∪ î‰ymr& ª!$# uθèδ ö≅è% sekiranya kalimah { î‰ymr& } dibaca wasal dengan kalimah { ª!$# } maka hendaklah lafz al-jalalah itu dinipiskan kerana huruf nun (asal tanwin) mesti dibaca dengan baris di bawah.

6.3

BAHAGIAN HAMZAH

Hamzah terbahagi kepada dua bahagian iaitu hamzah qataÊ (‫ )ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻘﻄﻊ‬dan hamzah wasal (‫)ﻫﻤﺰﺓ ﺍﻟﻮﺻﻞ‬.

6.3.1

Hamzah Qata’ (‫)ھمزة القطع‬

Hamzah qataÊ, iaitu huruf hamzah yang terletak sama ada di permulaan, pertengahan atau di hujung kalimah. Huruf hamzah ini dibariskan mengikut barisnya sama ada ketika bacaan wasal atau wakaf. Dalam al-Quran rasm Uthmani, hamzah qataÊ ini tertulis dalam pelbagai keadaan. Kadangkala tanpa surah (rumah) seperti{ Ö™÷“ã_ } atau berumahkan huruf alif seperti { tβθãèuΗødr& } { :*yϑym }, atau berumahkan huruf waw seperti {βθãΖÏΒ÷σãƒ}, atau berumahkan huruf ya seperti { çμãΨÍ←!#t“yz } dan sebagainya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

94



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Sila lihat Rajah 6.7 untuk mengetahui hamzah qataÊ dengan selanjutnya.

Rajah 6.7: Hamzah qataÊ

6.3.2

Hamzah Wasal (‫)ھمزة الوصل‬

Iaitu hamzah tambahan yang terletak di permulaan kalimah sahaja dan hanya dibaca ketika memulakan bacaan padanya. Ia tidak boleh dibaca apabila disambungkan dengan kalimah sebelumnya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



95

Cara membunyikan hamzah wasal apabila memulakan bacaan padanya, berbeza antara satu keadaan dengan keadaan yang lain. Secara ringkasnya, hamzah wasal boleh dibahagikan kepada empat keadaan seperti dipaparkan dalam Rajah 6.8.

Rajah 6.8: Empat keadaan hamzah wasal ketika memulakan bacaan

Apabila hamzah wasal berada pada fiÊil amar (‫)ﻓﻌﻞ ﺍﻷﻣﺮ‬, maka ia hendaklah dibariskan berpandukan kepada huruf yang ketiga: (a)

Sekiranya huruf ketiga berbaris di atas seperti { =yδøŒ$# }, { $yδöθn=ô¹$# } atau di bawah seperti { #θäÜÎ7÷δ$#} { ôìÅ_ö‘$# }, maka ia hendaklah dibariskan dengan baris di bawah.

(b)

Sekiranya huruf ketiga berbaris hadapan seperti {$yδθè=äz÷Š$# } { (#θè=çGø%$# } maka ia hendaklah dibariskan dengan baris hadapan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

96



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Pengecualian: Namun, terdapat beberapa kalimah yang tetap dibaca dengan baris di bawah, sekalipun huruf ketiganya berbaris hadapan. Ini disebabkan baris huruf yang ketiga itu adalah baris mendatang dan asalnya adalah baris bawah. Kalimah yang dimaksudkan itu dinyatakan dalam Jadual 6.3. Jadual 6.3: Kalimah Pengecualian dan Asal Kalimah

Asal

#θà±øΒ$#

‫ْﺍﻣ ِﺸﻴُﻮﺍ‬

#þθàÒø%$#

‫ﻀﻴُﻮﺍ‬ ِ ‫ﺍ ْﻗ‬

(#θçGø$#

‫ﺍﺋْﺘِﻴُﻮﺍ‬

(#θãΖö/$#

‫ﺍ ْﺑﻨِﻴُﻮﺍ‬

#ρ߉øî$#

‫ﺍ ْﻏ ِﺪﻳُﻮﺍ‬

#θàÒøΒ$#

‫ﻀﻴُﻮﺍ‬ ِ ‫ْﺍﻣ‬

SEMAK KENDIRI 6.1 1.

Berikan beberapa contoh alif lam ma'rifah yang dibaca dengan izhar dan idgham. Pada pandangan anda, apakah hukumnya apabila cara bacaan tersebut dibaca dengan sebaliknya? Adakah ia mengakibatkan kesalahan yang nyata atau tersembunyi?

2.

Terdapat dua ayat dalam surah Yasin yang bermula dengan hamzah wasal, iaitu (‫ )ﺍﺻﻠﻮﻫﺎ‬dan (‫)ﺍﺗﺒﻌﻮﺍ‬. Bagaimanakah cara untuk membariskan kedua-dua kalimah tersebut? Terangkan sebab pembarisan tersebut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

6.4

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



97

HUKUM BACAAN RA

Hukum huruf ra dalam al-Quran terbahagi kepada tiga hukum bacaan, iaitu ra yang dibaca dengan tebal, ra yang dibaca dengan nipis dan ra yang harus dibaca dengan tebal atau nipis (lihat Rajah 6.9).

Rajah 6.9: Tiga hukum bacaan ra

6.4.1

Ra yang Dibaca dengan Tebal (‫)التفخيم‬

Terdapat lapan keadaan yang huruf ra wajib dibaca dengan tebal. Keadaan tersebut seperti yang ditunjukkan didalam Rajah 6.10.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

98



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Rajah 6.10: Ra yang dibaca dengan tebal

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

6.4.2

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



99

Ra yang Dibaca dengan Nipis (‫)الترقيق‬

Terdapat lima keadaan yang mana huruf ra wajib dibaca dengan nipis. Keadaan tersebut seperti yang dilakarkan dalam Rajah 6.11.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

100



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Rajah 6.11: Ra yang dibaca dengan nipis

6.4.3

Ra yang Dibaca dengan Dua Cara Bacaan (‫)جواز الوجھين‬

Terdapat enam kalimah yang huruf ra harus dibaca sama ada dengan tebal atau nipis. Kalimah tersebut seperti ditunjukkan dalam Rajah 6.12.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

 101

Rajah 6.12: Ra yang dibaca dengan dua cara bacaan

SEMAK KENDIRI 6.2 Terdapat beberapa keadaan yang huruf ra itu akan dibaca dengan nipis ketika wasal tetapi perlu ditebalkan ketika wakaf atau ditebalkan ketika wasal, tetapi nipis ketika wakaf. Berikan dua contoh pada setiap keadaan tersebut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

102



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU



Terdapat dua cara bacaan apabila huruf alif lam ma'rifah (lam taÊrif) bertemu dengan huruf hijaiyah, iaitu sama ada dibaca dengan izhar (izhar qamari) ataupun dengan idgham (idgham syamsi).



Cara membaca hukum izhar qamari adalah dengan menyatakan bunyi huruf lam, sementara idgham syamsi pula adalah dengan memasukkan huruf lam tersebut ke dalam huruf yang berikutnya.



Hamzah qata' ialah hamzah yang perlu dibaca mengikut barisnya sama ada ketika memulakan bacaan ataupun ketika menyambungkan bacaan dengan kalimah sebelumnya.



Hamzah wasal pula adalah hamzah yang hanya boleh dibaca sekiranya ingin memulakan bacaan sahaja tetapi tidak boleh dibaca ketika menyambungkan bacaan.



Huruf ra ialah satu-satunya huruf yang mempunyai tiga cara bacaan yang berbeza-beza, iaitu wajib tebal, wajib nipis dan harus dibaca tebal atau nipis.



Huruf lam pada lafaz al-jalalah akan berbeza cara bacaannya pada dua keadaan, iaitu dibaca tebal apabila sebelumnya terdapat huruf yang berbaris atas atau hadapan dan dibaca nipis apabila sebelumnya terdapat huruf yang berbaris bawah.



Berpandukan pendapat ulama khalaf, menebalkan huruf yang nipis atau menipiskan huruf yang tebal hanyalah termasuk dalam bahagian kesalahan yang tersembunyi sahaja.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Alif lam ma'rifah

Izhar mutlak

FiÊil

Izhar qamari

Hamzah qata'

Lafaz al-jalalah

Hamzah wasal

Tafkhim

Hijaiyah

Taghliz

Idgham

Tarqiq

Idgham syamsi

Ulama khalaf

Isim

Wakaf

Izhar

Wasal

 103

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

104



TOPIK 6

HUKUM BEBERAPA HURUF TERTENTU

Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



7

Bahagian dan Jenis Mad

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Menerangkan pembahagian mad; dan

2.

Mengenal pasti hukum mad asli dan hukum asas dalam mad far'ie yang merupakan hukum asal yang diguna pakai oleh para ulama.

PENGENALAN



Topik ini akan membincangkan pembahagian mad yang terbahagi kepada dua bahagian, iaitu mad asli dan mad far'ie serta beberapa jenis mad dalam bahagian mad far'ie yang merangkumi mad muttasil, mad munfasil, mad aridh lis sukun, mad lazim dan mad badal. Selain membincangkan harakat bacaan kesemua hukum mad tersebut, topik ini juga akan menghuraikan sebab penamaannya serta kaitan dengan contoh kalimah yang diberi.

7.1

HURUF MAD

Huruf mad ada tiga, iaitu: (a)

Alif (‫ )ﺍ‬sebelumnya baris atas;

(b)

Waw (‫ )ﻭ‬sebelumnya baris hadapan; dan

(c)

Ya (‫ )ﻱ‬sebelumnya baris bawah.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

106 

TOPIK 7

7.1.1

Bahagian Mad dan Definisi Setiap Bahagian

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

Para ulama telah membahagikan hukum mad kepada dua bahagian, iaitu mad asli dan mad far'ie. Kedua-dua mad ini dibezakan oleh dua sebab utama, iaitu hamzah (sama ada sebelum atau selepas huruf mad) dan mati (selepas huruf mad) (lihat Rajah 7.1).

Rajah 7.1: Pembahagian hukum mad

7.1.2

Mad Asli (‫)المد األصلي‬

Cara mengenali mad asli ini ditunjukkan di dalam Jadual 7.1. Jadual 7.1: Cara Mengenali Mad Asli Cara Mengenali Sebelum huruf alif terdapat huruf yang berbaris atas. Sebelum huruf ya terdapat huruf yang berbaris bawah. Sebelum huruf waw terdapat huruf yang berbaris hadapan.

Ada tiga syarat mad asli, iaitu: (a)

Sebelum huruf mad bukannya huruf hamzah seperti { $oΨ÷s?#u™};

(b)

Selepas huruf mad bukannya huruf hamzah seperti {u™!$y™uρ }; dan

(c)

Selepas huruf mad bukannya huruf mati seperti { ⎯≈t↔ø9!#u™ }. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  107

Pembahagian Mad Asli Mad asli terbahagi kepada dua bahagian, iaitu: (a)

Mad Asli Kalimi (‫)المد األصلي الكلمي‬ Iaitu mad asli yang terletak pada sesuatu kalimah seperti {<Ú#ts?}, {z>θçGtƒuρ} dan {t⎦⎪É‹©9$#}.

(b)

Mad Asli Harfi (‫)المد األصلي الحرفي‬ Iaitu mad asli pada lima huruf, iaitu huruf ha (‫)ﺡ‬, ya (‫)ﻱ‬, tho (‫)ﻁ‬, haa (‫)ﻫـ‬ dan ra (‫ )ﺭ‬yang terletak di permulaan beberapa surah tertentu. Contohnya, huruf ya pada {û§ƒ} yang sekiranya dieja menjadi (‫ )ﻳﺎ‬dan huruf ra pada

{!9#} yang sekiranya dieja menjadi (‫)ﺭﺍ‬. Selain daripada mad asli, mad ini juga dinamakan sebagai mad tabiÊie

(‫)اﳌﺪ اﻟﻄﺒﻴﻌﻰ‬.

Para qurraÊ bersepakat mengatakan bahawa mad asli atau mad

tabiÊie ini wajib dibaca dengan kadar dua harakat.

7.1.3

Mad Far’ie (‫)المد الفرعي‬

Iaitu mad yang mempunyai banyak cabangan. Mad ini terjadi apabila sebelum atau selepas huruf mad terdapat hamzah, atau selepas huruf mad terdapat satu huruf yang mati. Di sini akan diterangkan lima jenis mad far'ie yang merupakan asas kepada hukum mad yang lain. Mad yang dimaksudkan itu adalah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 7.2.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

108 

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

Rajah 7.2: Lima jenis mad farÊie

(a)

Mad Muttasil (‫)المد المتصل‬ Cara Mengenali dan Contohnya Cara mengenali mad muttasil ini adalah apabila bertemu huruf mad dengan hamzah dalam satu kalimah yang sama. Jadual 7.2 menyenaraikan contoh mad mutassil. Jadual 7.2: Contoh Mad Muttasil Mad Alif Bertemu Hamzah

Mad Waw Bertemu Hamzah

Mad Ya Bertemu Hamzah

ß⎦É⎩!#t“yz

â™þθß™

Ö™ü“Ìt/

â™!$yγx¡9$#

&™ÿρãè%

™ü“(%É`uρ

šÍׯ≈s9'ρé&

&™þθß™

…çμçGt↔ÿ‹ÏÜyz

Sebab Penamaan dan Kadar Bacaannya Mad muttasil ini juga dinamakan mad wajib (‫ )ﺍﻟﻤﺪ ﺍﻟﻮﺍﺟﺐ‬kerana bacaannya wajib dipanjangkan melebihi dua harakat, iaitu dibaca dengan kadar empat atau lima harakat ketika bacaan wasal dan boleh ditambah sehingga enam harakat ketika bacaan wakaf.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

(b)

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  109

Mad Munfasil (‫)المد المنفصل‬ Cara Mengenali dan Contohnya Cara mengenali mad munfasil adalah apabila bertemu huruf mad dengan hamzah dalam dua kalimah, yang huruf mad terletak pada penghujung kalimah pertama dan huruf hamzah pula di permulaan kalimah (lihat Jadual 7.3). Jadual 7.3: Contoh Mad Munfasil Mad Alif Bertemu Hamzah

Mad Wau Bertemu Hamzah

Mad Ya Bertemu Hamzah

u’Å+ø9é& !$yϑ¯=ä.

öΝßγ¯Ρr& (#ÿρçy9|¹

É=≈ptõ¾r& þ’Îû

(#θà)ø9é& !#sŒÎ)

öΝä3tƒÏ‰÷ƒr& (#þθ’ä.

βÎ) þ’ÎΤ߉ÉftFy™

z⎯|¡ômr& !$yϑŸ2

ö/ä3|¡àΡr& (#þθè%

Νä3‹Ï?#u™ þ’Ìj?yè©9

u’ÎAρé& !$yϑÎ/

tΑ#u™ (#þθè=Åz÷Š&r

àMó¡nΣ#u™ þ’ÎoΤÎ)

$y㕃r'¯≈tƒ

öΝà2£‰ä©r& (#þθäóè=ö7tFÏ9

ΝÍκÍΞ#sŒ#u™ þ’Îû

Sebab Penamaan dan Kadar Bacaannya Mad munfasil ini juga dinamakan mad jaiz

(‫ )اﳌﺪ اﳉﺎﺋﺰ‬kerana bacaannya harus

dibaca pendek (dua harakat) atau panjang (melebihi dua harakat). Namun, mengikut bacaan riwayat Imam Hafs berpandukan Tariq al-Syatibi, ia hanya harus dibaca dengan kadar empat atau lima harakat sahaja. Perlu diketahui bahawa mad munfasil ini hanya berlaku ketika bacaan wasal sahaja dan apabila kalimah tersebut diwakafkan, maka hukum bacaannya akan menjadi mad asli (dua harakat sahaja). Tahukah Anda? Membaca dengan dua harakat pada hukum mad jaiz munfasil sebagaimana yang diamalkan oleh sebahagian masyarakat, sebenarnya adalah berpandukan Tariq Ibn al-Jazari, bukan Tariq al-Syatibi. Oleh itu, ia merupakan satu kesalahan yang perlu dijauhi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

114 

3.

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

Huruf sin di permulaan surah Yasin { û§ƒ } ketika disambung dengan kalimah {Éβ#u™öà)ø9$#uρ }, hukumnya ialah mad lazim harfi mukhaffaf kerana mengikut bacaan riwayat Hafs daripada tariq al-Syatibi, nun mati bertemu dengan huruf Waw di situ hendaklah dibaca dengan izhar. Begitu juga dengan huruf nun di permulaan surah al-Qalam {úχ} ketika disambung dengan kalimah { ÉΟn=s)ø9$#uρ }, nun mati bertemu dengan huruf waw di situ juga hendaklah dibaca dengan izhar.

(e)

Mad Badal (‫)مد البدل‬ Cara Mengenali dan Contohnya Cara untuk mengenali hukum mad badal ini ialah apabila sebelum huruf mad (alif, waw atau ya) terdapat huruf hamzah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 7.7. Jadual 7.7: Contoh Mad Badal Contoh Mad Badal

Asal Kalimah

M≈tƒ#u™

‫ءﺃﻳﺖ‬

(#θãΖtΒ#u™

‫ءﺃﻣﻨﻮﺍ‬

öΝÎγÍ←!$t/#u™

‫ءﺃﺑﺎﺋﻬﻢ‬

$YΖ≈yϑƒÎ)

‫ﺇﺋﻤﺎﻧﺎ‬

Å∃ρé&

‫ﺃﺅﻑ‬

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  111

Rajah 7.3: Bahagian mad lazim

(i)

Mad Lazim Kalimi (‫)المد الالزم الكلمي‬ Iaitu apabila huruf mad bertemu dengan satu huruf yang mati asli dalam satu kalimah. Ia terbahagi kepada dua bahagian,iaitu: 

Mad Lazim Kalimi Muthaqqal (‫)المد الالزم الكلمي مثقل‬ Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf yang bersabdu (terdapat huruf yang diidghamkan).



Mad Lazim Kalimi Mukhaffaf (‫)المد الالزم الكلمي مخفف‬ Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf yang mati asli (tiada huruf yang diidghamkan).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

112 

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

Jadual 7.5 menyenaraikan contoh mad lazim kalimi. Jadual 7.5: Contoh Mad Lazim Kalimi Mad Lazim

Mad Lazim

Kalimi Muthaqqal

Kalimi Mukhaffaf

t⎦⎫Ïj9!$Ò9$# Ÿωuρ

⎯≈t↔ø9!#u™ -

èπ©%!$ptø:$# $tΒ

-

È ⎦ø⎪tŸ2©%!!#u™

-

’ÎoΤþθ’f¯≈ptéBr& (ii)

Mad Lazim Harfi (‫)المد الالزم الحرفي‬ Iaitu apabila huruf mad bertemu dengan satu huruf yang mati asli dalam satu huruf, iaitu setelah huruf tersebut dieja. Hukum ini hanya berlaku pada lapan huruf yang terletak di permulaan surah tertentu sahaja, iaitu huruf kaf (‫)ﻙ‬, mim (‫)ﻡ‬, ain (‫)ﻉ‬, sin (‫)ﺱ‬, lam (‫)ﻝ‬, nun (‫)ﻥ‬, qaf (‫ )ﻕ‬dan sad (‫)ﺹ‬. Ia terbahagi kepada dua bahagian, iaitu: 

Mad Lazim Harfi Muthaqqal (‫)المد الالزم الحرفي المثقل‬ Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf mati asli yang diidghamkan ke dalam huruf yang berikutnya. Contohnya, huruf lam pada { ‫( } ﺍﻟﻢ‬setelah dieja menjadi ‫)ﺍﻟﻒ ﻻﻡ ﻣﻴﻢ‬ dan huruf sin pada { ‫( } ﻁﺴﻢ‬setelah dieja menjadi ‫)ﻁﺎ ﺳﻴﻦ ﻣﻴﻢ‬.



Mad Lazim Harfi Mukhaffaf (‫)المد الالزم الحرفي المخفف‬ Iaitu apabila selepas huruf mad terdapat satu huruf mati asli yang tidak diidghamkan. Contohnya, huruf sin pada Yasin {û ‫} ﻳﺲ‬ (setelah dieja menjadi ‫ )ﻳﺎ ﺳﻴﻦ‬dan huruf mim pada {$Ο!9# } (setelah dieja menjadi ‫)ﺍﻟﻒ ﻻﻡ ﻣﻴﻢ‬.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  113

Jadual 7.6 menyenaraikan contoh mad lazim harfi. Jadual 7.6: Contoh Mad Lazim Harfi Mad Lazim

Harfi Muthaqqal

Hurufnya

Mad Lazim

Harfi Mukhaffaf

Hurufnya

$Ο!9#

Lam

§ƒ

Sin

$Οû¡Û

Sin

$Ο!9#

Mim

-

-

$Οû¡Û

Mim

-

-

üÈÿè‹γ!2

Ain

Kaf Sad

-

-

üΝm

Mim

Tahukah Anda: 1.

Huruf ain (‫ )ﻉ‬pada { üÈÿè‹γ!2 } { ý,û¡ÿã }, selain dibaca dengan enam harakat, huruf tersebut juga harus dibaca dengan empat harakat.

2.

Huruf mim pada { $Ο!9# } (setelah dieja menjadi ‫ )ﺍﻟﻒ ﻻﻡ ﻣﻴﻢ‬di permulaan surah Ali Imran, ketika disambung dengan kalimah { ª!$# }, huruf mad harus dibaca dengan dua atau enam harakat dan huruf mim yang kedua dibaca dengan baris atas.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

114 

3.

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

Huruf sin di permulaan surah Yasin { û§ƒ } ketika disambung dengan kalimah {Éβ#u™öà)ø9$#uρ }, hukumnya ialah mad lazim harfi mukhaffaf kerana mengikut bacaan riwayat Hafs daripada tariq al-Syatibi, nun mati bertemu dengan huruf Waw di situ hendaklah dibaca dengan izhar. Begitu juga dengan huruf nun di permulaan surah al-Qalam {úχ} ketika disambung dengan kalimah { ÉΟn=s)ø9$#uρ }, nun mati bertemu dengan huruf waw di situ juga hendaklah dibaca dengan izhar.

(e)

Mad Badal (‫)مد البدل‬ Cara Mengenali dan Contohnya Cara untuk mengenali hukum mad badal ini ialah apabila sebelum huruf mad (alif, waw atau ya) terdapat huruf hamzah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 7.7. Jadual 7.7: Contoh Mad Badal Contoh Mad Badal

Asal Kalimah

M≈tƒ#u™

‫ءﺃﻳﺖ‬

(#θãΖtΒ#u™

‫ءﺃﻣﻨﻮﺍ‬

öΝÎγÍ←!$t/#u™

‫ءﺃﺑﺎﺋﻬﻢ‬

$YΖ≈yϑƒÎ)

‫ﺇﺋﻤﺎﻧﺎ‬

Å∃ρé&

‫ﺃﺅﻑ‬

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  115

Sebab Penamaan dan Kadar Bacaannya Dinamakan mad badal kerana huruf mad yang terletak selepas hamzah ialah huruf gantian yang mana asalnya adalah hamzah mati. Dalam al-Quran, hamzah yang mati itu telah diganti dengan huruf mad berpandukan baris hamzah sebelumnya. Mad badal hendaklah dibaca dengan kadar dua harakat sahaja.

SEMAK KENDIRI 7.1 1.

Berdasarkan pengetahuan anda mengenai mad asli dan mad far'ie, terangkan bagaimanakah anda membezakan antara kedua-dua bahagian mad tersebut.

2.

Terangkan kaedah untuk mengira kadar sesuatu mad sebagaimana yang diajarkan oleh para ulama.

3.

Cuba anda jelaskan beberapa ciri perbezaan antara mad muttasil dengan mad munfasil.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

116 

7.2

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

TINGKATAN/MARTABAT MAD FAR’IE

Dalam membahaskan hukum mad farÊie ini, para ulama telah membahagikannya kepada lima tingkatan/martabat seperti dipaparkan dalam Rajah 7.4.

Rajah 7.4: Lima tingkatan mad farÊie

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  117

Oleh itu, sekiranya dalam sesuatu kalimah itu terdapat dua hukum mad yang berlainan, maka hendaklah kalimah tersebut dibaca menurut hukum yang lebih kuat berdasarkan tingkatan tadi. Contohnya: (a)

Kalimah ( t⎦⎫ÏiΒ!#u™ ) dalam firman Allah SWT (surah al-Maidah ayat 2)

{tΠ#tptø:$# |MøŠ7t ø9$# t⎦⎫ÏiΒ!#™u Iωuρ}, terhimpun padanya hukum, iaitu mad badal dan mad lazim muthaqqal kalimi. Namun, ia wajib dibaca mengikut hukum mad lazim muthaqqal kalimi kerana tingkatannya yang lebih tinggi. (b)

Kalimah (Aβ!%y`) dalam firman Allah SWT (surah al-Rahman ayat 56){ Aβ!%y`Ÿωuρó

Οßγn=ö6s% Ó§ΡÎ) £⎯åκ÷ZÏϑôÜtƒ óΟs9}, ketika bacaan wakaf terhimpun padanya hukum mad aridh lis sukun dan mad lazim muthaqqal kalimi. Namun, ia wajib dibaca mengikut hukum mad lazim muthaqqal kalimi kerana tingkatannya yang lebih tinggi. (c)

Kalimah (u™!$sÍ‘) dalam firman Allah SWT (surah an-NisaÊ ayat 38)

{Ĩ$¨Ψ9$# u™!$sÍ‘ öΝßγs9≡uθøΒr& šχθà)ÏΨムt⎦⎪Ï%©!$#uρ}, terhimpun padanya hukum mad badal dan mad wajib muttasil. Namun, ia wajib dibaca mengikut hukum mad wajib muttasil kerana tingkatannya yang lebih tinggi. (d)

Kalimah {â™!$t±o„} dalam al-Quran, ketika bacaan wakaf terhimpun padanya hukum mad aridh lis sukun dan mad wajib muttasil. Namun, ia wajib dibaca mengikut hukum mad wajib muttasil kerana tingkatannya yang lebih tinggi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

118 

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD

Rajah 7.5 menyenaraikan beberapa bahagian mad.

Rajah 7.5: Bahagian-bahagian mad Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  119

SEMAK KENDIRI 7.2 1.

Apakah yang anda fahami mengenai mad lazim? Pada pendapat anda, apakah hukumnya apabila seseorang pembaca al-Quran sengaja mengurangkan kadar mad tersebut?

2.

Mad lazim merupakan tingkatan mad yang tertinggi, sementara mad badal pula adalah yang paling rendah. Nyatakan sebabnya.

3.

Baca di hadapan guru anda beberapa contoh mad lazim yang muthaqqal dan yang mukhaffaf, kemudian jelaskan perbezaan bunyi (sebutan) antara keduanya.



Huruf mad ada tiga, iaitu huruf alif yang sebelumnya berbaris atas, waw sebelumnya berbaris hadapan atau ya sebelumnya berbaris bawah.



Terdapat tiga syarat utama pada hukum mad asli, iaitu sebelum huruf mad tiada hamzah, selepas huruf mad tiada huruf hamzah atau sesuatu huruf yang sukun.



Tiga sebab utama yang mesti ada pada jenis mad far'ie adalah sebelum mad tiada hamzah, selepas huruf mad tiada hamzah atau selepas hamzah tiada huruf yang sukun.



Mad muttasil dan mad munfasil mempunyai persamaan dari sudut pertemuan dua huruf mad dan hamzah, ia hanya dibezakan sama ada pertemuan keduadua huruf itu dalam satu atau dua kalimah.



Mad muttasil akan terjadi ketika bacaan wasal atau wakaf, sementara mad munfasil hanya terjadi ketika bacaan wasal sahaja kerana ketika wakaf ia akan menjadi mad asli.



Walaupun mad aridh lis sukun harus dibaca sama ada dengan dua, empat atau enam harakat tetapi keseragaman dalam bacaan perlu juga diutamakan ketika bertemu hukum tersebut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

120 

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD



Terdapat satu persamaan pada hukum mad aridh lis sukun dan mad lazim, iaitu pertemuan huruf mad dengan huruf sukun. Cuma perbezaannya adakah sukun itu asli atau mendatang.



Oleh sebab muthaqqal ini bermaksud berat, maka hukum mad lazim muthaqqal sama ada kalimi atau harfi perlu ditekankan sedikit bacaannya, berbeza dengan mad lazim mukhaffaf.

Mad aridh lis sukun

Mad munfasil

Mad asli harfi

Mad muttasil

Mad asli kalimi

Mad wajib

Mad far'ie

Mukhaffaf

Mad jaiz

Muthaqqal

Mad lazim harfi

Wakaf

Mad lazim kalimi

Wasal

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

BAHAGIAN DAN JENIS MAD  121

Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



8

Pecahan Hukum Mad

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Menerangkan beberapa cabang hukum mad sama ada termasuk dalam bahagian mad asli atau mad farÊie;

2.

Mengenal pasti ciri-ciri persamaan dan perbezaan antara hukum mad lazim dan mad faraq;

3.

Mengenal pasti ciri-ciri persamaan dan perbezaan antara mad jaiz munfasil, mad silah tawilah dan mad ta'zim;

4.

Membandingkan antara hukum mad asli, mad silah qasirah, mad iwadh dan mad tabriah; dan

5.

Membandingkan antara hukum mad aridh lis sukun dan mad lin.

PENGENALAN

Topik ini akan membincangkan beberapa cabang hukum mad, sama ada ia termasuk dalam bahagian mad asli atau mad far'ie yang merangkumi mad silah tawilah, mad silah qasirah, mad lin, mad faraq, mad iwadh, mad tamkin, mad ta'zim dan mad tabriah. Selain membincangkan harakat bacaan kesemua hukum mad tersebut, topik ini juga akan menghuraikan mengenai sebab penamaannya serta kaitan dengan beberapa contoh kalimah yang diberi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

8.1

PECAHAN HUKUM MAD

 123

PECAHAN HUKUM MAD

Para ulama mutakaddimin (ulama terdahulu) membahagikan mad far'ie itu kepada lima bahagian. Ia merangkumi hukum asas dalam ilmu tajwid yang telah diterangkan dalam topik yang lalu. Namun, ulama mutaakhirin (ulama terkemudian) telah membahagikan lagi hukum tersebut kepada beberapa bahagian yang lain, iaitu mad silah tawilah, mad silah qasirah, mad lin, mad iwadh, mad faraq, mad tamkin, mad ta'zim dan mad tabriah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8.1.

Rajah 8.1: Pecahan hukum mad

AKTIVITI 8.1 1.

Cuba anda teliti kalimah (βr& ÿ⎯Ä©÷∏Gt ó¡tƒ). Kemudian jelaskan hukum mad pada kalimah tersebut dan mengapakah anda memberi hukum tersebut.

2.

Terangkan satu persamaan dan satu perbezaan antara mad silah

tawilah dengan mad jaiz munfasil.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

124 

8.1.1

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

Mad Silah (‫)المد الصلة‬

Mad silah ialah mad yang terdapat selepas huruf haa dhamir (haa ganti nama) yang berbaris bawah atau hadapan. Mad ini hanya akan berlaku sekiranya huruf sebelum dan selepas haa dhamir itu berbaris. Ia terbahagi kepada dua bahagian, iaitu: (a)

Mad Silah Tawilah (‫)المد الصلة طويلة‬ Mad ini dinamakan juga sebagai mad silah kubra. Ia berlaku apabila terdapat huruf haa dhamir bertemu dengan huruf hamzah qataÊ. Ia hendaklah dibaca panjang dengan kadar empat atau lima harakat. Mad ini dikategorikan sebagai mad farÊie.

(b)

Mad Silah Qasirah (‫)المد الصلة قصيرة‬ Mad ini dinamakan juga sebagai mad silah sughra. Ia berlaku apabila terdapat huruf haa dhamir bertemu dengan selain huruf hamzah qataÊ. Ia hendaklah dibaca dengan kadar dua harakat sahaja. Mad ini dikategorikan sebagai mad asli. Jadual 8.1 menunjukkan contoh mad silah qasirah dan mad silah tawilah. Jadual 8.1: Contoh Mad Silah Qasirah dan Mad Silah Tawilah Mad Silah Qasirah

Mad Silah Tawilah

(#θãã÷Š$#uρ ⎯Ï&Î#÷VÏiΒ

t⎦⎫É)Å¡≈xø9$# ωÎ) ÿ⎯ÏμÎ/

#ZÏVŸ2 ⎯ÏμÎ/

Ÿ≅|¹θムβr& ÿ⎯ÏμÎ/

;M≈yϑÎ=x. ⎯ÏμÎn/§‘

©!$# ¨βÎ) ÿ⎯ÏμÏΒöθs)Ï9

¨,ym …çμtΡθè=÷Gtƒ

öΝÎ=ó™r& ÿ…çμš/u‘

z⎯ÏΒ …ã&s#÷δr&

«!$# ’n<Î) ÿ…çνãøΒr&uρ

Mad silah berlaku ketika bacaan wasal sahaja. Ia dinamakan kubra atau tawilah kerana ia perlu dibaca dengan panjang (empat atau lima harakat) dan dinamakan sughra atau qasirah kerana ia perlu dibaca dengan pendek (dua harakat) sahaja. Sekiranya hukum ini dibaca dengan wakaf, maka hendaklah huruf haa tersebut dibaca dengan sukun sahaja. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

 125

Tahukah Anda? Huruf haa pada kalimah (‫ )ﻫﺬﻩ‬dalam al-Quran bukan merupakan haa dhamir kerana ia merupakan sebahagian daripada kalimah tersebut tetapi hukum bacaannya adalah menyerupai hukum mad silah. Contohnya:

{ þ’Í?ŠÎ6y™ ⎯ÍνÉ‹≈yδ ö≅è% }

8.1.2

Mad Lin (‫)المد اللين‬

Huruf lin ada dua, iaitu waw (‫ )ﻭ‬dan ya (‫ )ﻱ‬yang sebelumnya terdapat satu huruf yang berbaris di atas. Mad lin pula adalah apabila selepas huruf lin terdapat satu huruf yang mati mendatang kerana wakaf. Contohnya, apabila wakaf pada kalimah {#ø‹¢Á9$#uρ} dan {Møt7ø9$#}. Lin bermaksud lembut dan dinamakan dengan nama demikian kerana huruf tersebut dilafazkan dengan nada yang lembut. Mad lin ini dikategorikan sebagai mad aridh lis sukun, iaitu harus dibaca dengan tiga wajah bacaan, sama ada dua, empat atau enam harakat (lihat Jadual 8.2). Jadual 8.2: Contoh Mad Lin Contoh Huruf Lin (Ketika Wasal)

Contoh Mad Lin (Ketika Wakaf)

«!$# ÈβøŒÎ*Î/ #MösÛ

C·÷ƒtè% É#≈n=ƒ\}

t⎦⎪Ï%©#Ïj9 ×≅÷ƒuθsù

ÏMøt7ø9$# #x‹≈yδ ¡>u‘

Νåκ÷]tã öΝä3tƒÏ‰÷ƒr&uρ

Îö©Ü9$# Ïπt↔øŠyγx.

óΟÎγÏGu‹Ïã÷ρr'Î/ r&y‰t6sù

s−öθsù ã≅Ïϑômr&

Èe≅à2 s−öθsùuρ

¤∃öθyz ô⎯ÏiΒ ΝßγoΨtΒ#u™uρ

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

126 

8.1.3

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

Mad Iwadh (‫)المد العوض‬

Mad iwadh adalah apabila wakaf pada kalimah yang huruf akhirnya berbaris dua di atas. Contohnya, {#´‰‹Ïèt/} dan {“W‰èδ}. Dinamakan mad iwadh kerana ketika bacaan wakaf, baris tanwin hendaklah ditukar kepada huruf mad, iaitu huruf alif kerana huruf sebelumnya berbaris di atas. Mad iwadh hendaklah dibaca dengan kadar dua harakat sahaja dan ia dikategorikan sebagai mad asli. Hendaklah diketahui bahawa hukum ini hanya berlaku ketika bacaan wakaf sahaja dan sekiranya dibaca dengan wasal, maka ia akan kembali kepada hukum nun mati dan tanwin. Jadual 8.3 menunjukkan contoh mad iwadh. Jadual 8.3: Contoh Mad Iwadh Kalimah

$YΨÎ6•Β $YΖ≈sÜù=ß™ $VϑŠÏàtã $¹/#x‹tã $¸ϑŠÎ=tã $VϑŠÅ6ym

ً ِ‫ﺳﺒ‬ ‫ﻴﻼ‬ َ öΝÍκön=tã ْ ‫ﺳﺎ َء‬ ‫ﻴﺮﺍ‬ ً ‫ﺼ‬ ِ ‫ﺕ َﻣ‬ َ ‫َﻭ‬ ً ‫ﺳ ِﺒ‬ ‫ﻴﻼ‬ َ َ‫َﻭ َﻻ ﻳَ ْﻬﺘَﺪُﻭﻥ‬ AKTIVITI 8.2 1.

Anda telah mempelajari hukum mad badal dalam topik yang lalu. Cuba berikan perbezaan antara mad tersebut dengan mad iwadh.

2.

Setelah anda mengetahui hukum yang berkaitan dengan mad faraq, cuba berikan perbezaan antara mad tersebut dengan mad lazim kalimi yang telah anda pelajari dalam topik yang lalu.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

8.1.4

PECAHAN HUKUM MAD

 127

Mad Faraq (‫)المد الفرق‬

Mad faraq adalah apabila selepas huruf hamzah qataÊ di permulaan kalimah terdapat huruf hamzah wasal. Kalimah demikian hanya terdapat pada tiga kalimah sahaja dalam al-Quran, iaitu {È ⎦ø⎪tŸ2©%!!#u™ } , { ª!!#u™ } dan { ⎯≈t↔ø9!#u™ }. Jadual 8.4 menunjukkan contoh mad faraq ini. Jadual 8.4: Contoh Mad Faraq Kalimah/Ayat

Surah/No. Ayat

È⎦÷⎫Šu s[ΡW{$# ÏΘr& tΠ§ym È⎦ø⎪tŸ2©%!!#u™ ö≅è%

Al-An'am/143 dan 144

tβθè=É∨÷ètGó¡n@ ⎯ÏμÎ/ Λä⎢Ψä. ô‰s%uρ z⎯≈t↔ø9!#u™

Yunus/51

ã≅ö6s% |MøŠ|Átã ô‰s%uρ z⎯≈t↔ø9!#u™

Yunus 91

öΝä39s šχÏŒr& ª!!#u™ ö≅è%

Yunus/59

šχθä.Îô³ç„ $¨Βr& îöyz ª!!#u™

Al-Naml/59

Mad ini dinamakan mad faraq kerana ia terjadi adalah untuk membezakan antara hamzah istifham (pertanyaan) yang terletak di permulaan kalimah dengan hamzah kalimah (perkhabaran) selepasnya. Sebagai kesimpulan, mad ini harus dinamakan dengan dua hukum. Sekiranya dilihat dari sudut pertemuan dua hamzah, maka mad ini dihukumkan sebagai mad faraq. Namun, sekiranya dilihat dari sudut pertemuan dua huruf yang mati, maka ia dihukumkan sebagai mad lazim kalimi sama ada muthaqqal atau mukhaffaf. Oleh yang demikian, ia wajib dibaca panjang, iaitu enam harakat.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

128 

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

Tahukah Anda: Kalimah tersebut, selain dibaca dengan bacaan ibdal (menukarkan hamzah kedua dengan huruf mad alif), ia juga harus dibaca dengan bacaan tashil, iaitu memudahkan sebutan hamzah kedua antara bunyi hamzah dengan alif. Imam al-Syatibi telah menjelaskan: Sekiranya terdapat hamzah wasal di antara lam mati dengan hamzah istifham, maka hendaklah ditukarkan hamzah wasal itu kepada huruf mad (panjang enam harakat). Ini merupakan bacaan yang lebih masyhur bagi semua qurraÊ, dan harus juga dibaca dengan dua harakat berserta tashil bagi semua qurraÊ seperti kalimah (‫)ءﺍﻟـﺌﻦ‬.

8.1.5

Mad Tamkin (‫)المد التمكين‬

Mad tamkin adalah apabila terdapat dua huruf ya yang bersebelahan dalam satu kalimah yang ya pertama bersabdu dan berbaris di bawah, sementara ya kedua ialah huruf mad. Hukum ini hanya terdapat pada empat kalimah sahaja dalam al-Quran, iaitu { ⎯↵ÍhŠÏΨ≈−/‘u }, { z⎯↵ÍhŠÎ;¨Ψ9$# }, { Λä⎢ŠÍh‹ãm } dan { z⎯↵Íh‹ÏiΒW{$# }. Jadual 8.5 menyenaraikan contoh mad tamkin dalam al-Quran. Jadual 8.5: Contoh Mad Tamkin dalam al-Quran Kalimah

$¹/$t/ö‘r& z⎯↵Íh‹Î;¨Ζ9$#uρ sπs3Íׯ≈n=pRùQ$# (#ρä‹Ï‚−Gs? βr& !$yδρ–Šâ‘ ÷ρ&r !$pκ÷]ÏΒ z⎯|¡ômr'Î/ (#θ–Šyssù 7π¨ŠÅstFÎ/ Λä⎢ŠÍh‹ãm #sŒÎ)uρ 4 óΟçFôϑn=ó™r&u™ z⎯↵Íh‹ÏiΒW{$#uρ |=≈tGÅ3ø9$# (#θè?ρé& t⎦⎪Ï%©#Ïj9 ≅è%uρ |=≈tGÅ3ø9$# tβθßϑÏk=yèè? óΟçFΖä. $yϑÎ/ z⎯↵ÍhŠÏΨ≈−/u‘ (#θçΡθä. ⎯Å3≈s9uρ Mad ini dinamakan mad tamkin kerana keadaannya tetap (tidak berubah). Berpandukan hukum tajwid riwayat Imam Hafs, mad ini juga boleh dinamakan mad asli dan hendaklah dibaca dengan dua harakat.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

8.1.6

PECAHAN HUKUM MAD

 129

Mad Ta’zim (‫)المد التعظيم‬

Mad taÊzim adalah apabila selepas kalimah ( Ÿω ) yang bermaksud penafian terdapat kalimah( tμ≈s9Î)). Contohnya, seperti firman Allah SWT dalam Jadual 8.6 yang berikut. Jadual 8.6: Contoh Mad TaÊzim Kalimah

ª!$# ωÎ) tμ≈s9Î) Iω ãΠθ•‹s)ø9$#ª!$# ‘y⇔ø9$# uθèδ ωÎ) tμ≈s9Î) Iω ª!$# š⎥⎫ÏϑÎ=≈©à9$# z⎯ÏΒ àMΖà2 ’ÎoΤÎ) šoΨ≈ysö6ß™ |MΡr& HωÎ) tμ≈s9Î) Hω ü“Ìò2Ï%Î! nο4θn=¢Á9$# ÉΟÏ%r&uρ ’ÎΤô‰ç6ôã$$sù O$tΡr& HωÎ) tμ≈s9Î) Iω Mad ini dinamakan mad taÊzim kerana ia terjadi disebabkan untuk menafikan ketuhanan melainkan Allah SWT, semata-mata untuk memuliakannya. Selain daripada mad taÊzim, mad ini juga boleh dinamakan sebagai mad jaiz munfasil dan hendaklah dibaca dengan kadar empat atau lima harakat.

8.1.7

Mad Tabri’ah (‫)المد التبرئة‬

Mad tabriÊah ialah semua kalimah (Ÿω) yang bermaksud penafian (bukan tegahan) dan selepasnya tiada huruf hamzah. Contohnya,{|=÷ƒu‘ Ÿω} dan {×ΠöθtΡ Ÿωuρ} Jadual 8.7 mempamerkan contoh perbezaan antara kalimah penafian dengan tegahan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

130 

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

Jadual 8.7: Contoh Perbezaan antara Kalimah Penafian dengan Tegahan Kalimah Penafian

Kalimah Tegahan

Èd,ptø:$# z⎯ÏΒ ©Í_øóムŸω £⎯©à9$# ¨βÎ)

ô#y‚s? Ÿω 4©y›θßϑ≈tƒ

tβθÝ¡y‚ö7ムŸω $pκÏù óΟèδuρ

y#ß™θム(#θè=çGø)s? Ÿω öΝåκ÷]ÏiΒ ×≅Í←!$s% tΑ$s%

tΠöθu‹ø9$# tΛÄŒ$tã Ÿω tΑ$s%

 î‰n t r& öΝà6ΖÏΒ ôMÏtGù=tƒ Ÿωuρ

#x‹≈yδŸωuρ È≅ö6s% ⎯ÏΒ y7ãΒöθs% Ÿωuρ

þ’Í∋$s)Ï© öΝä3¨ΨtΒÌøgs† Ÿω ÏΘöθs)≈tƒuρ

šχθßϑn=ôètƒ Ÿω öΝèδçsYò2r& ö≅t/

öΝèδtÅ6tΡ Ïμø‹s9Î) ã≅ÅÁs? Ÿω

Mad ini dinamakan mad tabriÊah kerana ia terjadi untuk membersihkan sifat-sifat Allah SWT atau sesuatu perkara daripada segala kekurangan. Selain daripada mad tabriÊah, mad ini juga boleh dipanggil mad asli dan hendaklah dibaca dengan kadar dua harakat.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

 131

Rajah 8.2 dan 8.3 berikut menerangkan cabang mad asli dan cabang mad farÊie dengan lebih lanjut.

Rajah 8.2: Cabang mad asli

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

132 

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

Rajah 8.3: Cabang mad farÊie

SEMAK KENDIRI 8.1 1.

Huraikan cabang mad asli.

2.

Terangkan cabang mad farÊie.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

 133

AKTIVITI 8.3 Tasmik petikan ayat yang ini di hadapan guru anda, kemudian keluarkan serta namakan tiga kalimah yang dibaca dengan empat atau lima harakat dan tiga kalimah yang dibaca dengan dua, empat atau enam harakat.

’Îû $tΒuρ ÏN≡uθ≈yϑ¡¡9$# ’Îû $tΒ …çμ©9 4 ×ΠöθtΡ Ÿωuρ ×πuΖÅ™ …çνä‹è{ù's? Ÿω 4 ãΠθ•‹s)ø9$# ©y∏ø9$# uθèδ ωÎ) tμ≈s9Î) Iω ª!$# ( öΝßγxù=yz $tΒuρ óΟÎγƒÏ‰÷ƒr& š⎥÷⎫t/ $tΒ ãΝn=÷ètƒ 4 ⎯ÏμÏΡøŒÎ*Î/ ωÎ) ÿ…çνy‰ΨÏã ßìxô±o„ “Ï%©!$# #sŒ ⎯tΒ 3 ÇÚö‘F{$# Ÿωuρ ( uÚö‘F{$#uρ ÏN≡uθ≈yϑ¡¡9$# çμ•‹Å™öä. yìÅ™uρ 4 u™!$x© $yϑÎ/ ωÎ) ÿ⎯ÏμÏϑù=Ïã ô⎯ÏiΒ &™ó©y´Î/ tβθäÜŠÅsムŸωuρ ÞΟŠÏàyèø9$# ’Í?yèø9$# uθèδuρ 4 $uΚßγÝàøÏm …çνߊθä↔tƒ

•

Terdapat pelbagai nama mad yang direka oleh para ulama sebagai pecahan kepada beberapa hukum yang asal.

•

Pecahan hukum mad yang telah diterangkan dalam topik ini mempunyai kaitan dengan hukum asal yang telah diterangkan dalam topik yang lalu.

•

Hukum mad seperti mad silah qasirah, mad iwadh, mad tamkin dan mad tabriah adalah sebahagian daripada hukum mad asli yang wajib dibaca dengan kadar dua harakat.

•

Hukum mad seperti mad silah tawilah dan mad ta'zim adalah sebahagian daripada hukum mad jaiz munfasil yang harus dibaca dengan kadar empat atau lima harakat.

•

Hukum mad lin adalah sebahagian daripada hukum mad aridh lis sukun yang harus dibaca dengan kadar dua, empat atau enam harakat.

•

Hukum mad faraq pula adalah sebahagian daripada hukum mad lazim kalimi yang wajib dibaca dengan kadar enam harakat.

•

Kurangnya kemahiran dalam menentukan kadar sesuatu mad merupakan kesalahan yang tersembunyi, namun, sekiranya seseorang pembaca itu sengaja mengurangkan atau melebihkan kadar sesuatu mad, ia adalah kesalahan yang nyata. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

134 

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

Hamzah istifham

Mad tabriah

Hamzah qata'

Mad tamkin

Hamzah wasal

Mad ta'zim

Ibdal

Mukhaffaf

Mad faraq

Muthaqqal

Mad iwadh

Qasirah

Mad lin

Tashil

Mad silah

Tawilah

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Kamarul Hazeri, & Ammar Azizul. (2006). Kamus j-qaf. Petaling Jaya, Selangor: Sasbadi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

PECAHAN HUKUM MAD

 135

Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



9

Wakaf dan Ibtida

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Menerangkan maksud dan bahagian wakaf;

2.

Mengenal pasti tanda dan kaedah wakaf di hujung kalimah;

3.

Menjelaskan kesalahan yang sering berlaku ketika wakaf;

4.

Menerangkan maksud dan bahagian ibtida; dan

5.

Membincangkan faedah mengetahui wakaf dan ibtida.

PENGENALAN

Wakaf dan ibtida adalah sebahagian daripada hukum tajwid yang perlu diketahui dan diamalkan untuk mendapatkan suatu bacaan yang berkualiti. Kedua-dua kaedah bacaan ini saling berkait rapat antara satu sama lain. Topik ini akan membincangkan secara terperinci pengertian sebenar wakaf serta perbezaannya dengan saktah dan qata', bahagiannya, tandanya, cara melaksanakannya dengan sempurna serta beberapa ciri kesalahan yang sering dilakukan oleh pembaca al-Quran pada kalimah tertentu. Di samping itu, perbincangan juga akan menjurus kepada maksud sebenar ibtida, bahagiannya serta beberapa faedah yang akan diperoleh sekiranya mengetahui ilmu yang berkaitan dengan wakaf dan ibtida ini.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

9.1

WAKAF DAN IBTIDA

 137

WAKAF DAN PERMASALAHANNYA

Wakaf merupakan suatu hukum bacaan yang biasanya kurang diberi perhatian oleh pembaca al-Quran. Ini mungkin disebabkan kerana mereka merasakan tiada perkara penting yang perlu diberi perhatian kerana ia hanya melibatkan masalah pernafasan sahaja. Namun, pernahkah anda terfikir bagaimanakah cara wakaf yang betul? Berapa lamakah masa yang diperlukan untuk wakaf? Oleh itu sering kali kita lihat dan dengar pelbagai cara wakaf yang tidak betul akibat daripada kurang pengetahuan mengenainya.

9.1.1

Pengertian Wakaf

Yang berikut ialah pengertian wakaf dari segi bahasa dan istilah. Bahasa Tertahan atau tertegah daripada melakukan sesuatu.

Istilah



Memutuskan suara pada sesuatu kalimah al-Quran dalam satu jangka masa yang biasa untuk bernafas dan berniat untuk menyambungkan semula bacaan.



Sama ada dengan kalimah yang selepasnya atau kalimah yang diwakafkan ataupun kalimah yang sebelumnya (bergantung pada kesesuaian untuk memulakan bacaan) dan ia mestilah dengan cara bernafas (mengambil nafas yang baharu). Mahmud al-Husari (1970)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

138 

9.2

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

BAHAGIAN WAKAF

Terdapat pelbagai keterangan ulama mengenai pembahagian wakaf. Untuk modul ini, dapat disimpulkan bahawa wakaf itu terbahagi kepada empat bahagian (lihat Rajah 9.1).

Rajah 9.1: Pembahagian wakaf

Semua wakaf ini akan diterangkan dengan lebih lanjut dalam subtopik seterusnya.

9.2.1

Wakaf al-Idhthirari ( ‫) الوقف اإلضطرارى‬

Rajah 9.2 menerangkan wakaf al-idhthirari (berhenti kerana terpaksa).

Rajah 9.2: Wakaf al-idhthirari Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

9.2.2

WAKAF DAN IBTIDA

 139

Wakaf al-Ikhtibari ( ‫) الوقف اإلختبارى‬

Rajah 9.3 menerangkan wakaf al-ikhtibari (berhenti mengkhabarkan sesuatu perkara).

Rajah 9.3: Wakaf al-ikhtibari

9.2.3

Wakaf al-Intidhori ( ‫) الوقف اإلنتظارى‬

Rajah 9.4 menerangkan wakaf al-intidhori (berhenti untuk menjelaskan wajah qiraat, riwayat, turuq atau sebagainya).

Rajah 9.4: Wakaf al-intidhori

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

140 

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

9.2.4

Wakaf al-Ikhtiyari ( ‫) الوقف اإلختيارى‬

Wakaf al-ikhtiyari pula bermaksud berhenti dengan memilih tempat-tempat yang tertentu. Ia terbahagi kepada empat keadaan seperti ditunjukkan dalam Rajah 9.5.

Rajah 9.5: Wakaf al-ikhtiyari Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

WAKAF DAN IBTIDA

 141

Maklumat: Tahukah Anda: Dalam al-Quran, tiada terdapat wakaf wajib yang boleh menjadikan seseorang pembaca al-Quran itu berdosa apabila meninggalkannya dan begitu juga tiada terdapat wakaf haram yang boleh menjadikan seseorang pembaca al-Quran itu berdosa apabila melakukannya, melainkan keadaan yang telah diterangkan sebelum ini. Ini bertepatan dengan apa yang disebutkan oleh Imam Ibn al-Jazari: „Dan tiada terdapat dalam al-Quran wakaf yang wajib dan tiada wakaf yang haram, melainkan adanya sebab-sebab yang menjadikannya haram.‰

9.3

TANDA WAKAF DALAM AL-QURAN

Antara tanda wakaf yang terdapat dalam al-Quran rasm Uthmani adalah seperti di dalam Rajah 9.6 yang berikut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

142 

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

Rajah 9.6: Tanda wakaf dalam al-Quran

SEMAK KENDIRI 9.1 1.

Selepas mempelajari topik ini, adakah anda mengetahui cara wakaf yang sebenarnya?

2.

Tasmik surah al-Fatihah dengan guru anda dan pastikan setiap ayat yang anda berhenti itu bertepatan dengan kaedah wakaf yang sebenarnya.

3.

9.3.1

Apakah yang perlu anda lakukan sekiranya terbatuk atau bersin ketika sedang membaca al-Quran? Bagaimanakah caranya untuk meneruskan atau memulakan semula bacaan?

Wakaf Jibril

Dalam al-Quran terdapat sejenis wakaf yang dinamakan oleh para ulama sebagai wakaf Jibril atau wakaf Nabawi. Imam al-Sakhawi telah mengatakan bahawa wakaf tersebut terletak pada 10 tempat dalam al-Quran, iaitu firman Allah SWT: (a)

{ ÏN≡uöy‚ø9$# (#θà)Î7tFó™$$sù } (Surah al-Baqarah ayat 148);

(b)

{ª!$# s−y‰|¹ ö≅è% } (Surah ali Imran ayat 95);

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

WAKAF DAN IBTIDA

(c)

@d,ysÎ/ ’Í< }§øŠs9 $tΒ tΑθè%r& ÷βr& þ’Í< ãβθä3tƒ $tΒ } (Surah al-Maidah ayat 116);

(d)

{ ÏN≡uöy‚ø9$# (#θà)Î7tFó™$$sù } (Surah al-Maidah ayat 48);

(e)

{«!$# ’n<Î) (#þθãã÷Šr& þ’Í?ŠÎ6y™ ⎯ÍνÉ‹≈yδ ö≅è% } (Surah Yusuf ayat 108);

(f)

{ tΑ$sWøΒF{$# ª!$# Ü>ÎôØo„ y7Ï9≡x‹x. } (Surah al-RaÊd ayat 17);

(g)

{$yγs)n=yz zΟ≈yè÷ΡF{$#uρ } (Surah al-Nahl ayat 5);

(h)

{ $Z)Å™$sù šχ%x. ⎯yϑx. $YΖÏΒ÷σãΒ tβ%x. ⎯yϑsùr& } (Surah al-Sajadah ayat 18);

(i)

{ u|³yssù ∩⊄⊄∪ 4©tëó¡o„ tt/÷Š&r §ΝèO } (Surah al-NaziÊat ayat 23); dan

(j)

{ 9öκy− É#ø9r& ô⎯ÏiΒ ×öy{ Í‘ô‰s)ø9$# ä's#ø‹s9 } (Surah al-Qadr ayat 3).

 143

Dinamakan sebagai wakaf Jibril kerana malaikat Jibrail a.s. akan berhenti pada kalimah tersebut ketika mengajar atau membacakan al-Quran kepada Baginda. Ia dinamakan sebagai wakaf Nabawi pula adalah kerana Rasulullah SAW juga akan berhenti pada kalimah tersebut ketika mengajar atau membacakan al-Quran kepada para sahabat.

AKTIVITI 9.1 Selain daripada bacaan yang biasa kita amalkan ketika wakaf (bacaan mati semata-mata), terdapat dua lagi kaedah bacaan lain yang perlu kita pelajari dan amalkan, iaitu bacaan al-raum dan al-isymam. Bertemulah dengan guru anda serta pelajarilah kaedah-kaedah tersebut dengan cara mempraktikkannya di hadapannya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

144 

9.4

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

BEBERAPA KAEDAH WAKAF DI HUJUNG KALIMAH

Dalam pembacaan al-Quran, ulama telah mengajarkan beberapa kaedah untuk wakaf apabila seseorang itu membaca al-Quran. Kaedah yang dimaksudkan akan dibincangkan dalam subtopik yang berikutnya.

9.4.1

Bacaan Mati Semata-mata ( ‫ض‬ ُ ) ِ ‫س ُكونُ ا ْل َم ْح‬

Ini merupakan kaedah pembacaan yang selalu diamalkan oleh pembaca al-Quran. Kaedahnya adalah dengan mematikan huruf di hujung kalimah, iaitu dengan membawa makhraj huruf tersebut ke tempatnya. Contohnya, apabila wakaf pada kalimah {Ú⎥⎫ÏètGó¡nΣ } hendaklah membawa atau mengenakan hujung lidah ke langit-langit keras kerana di situlah makhraj huruf nun. Ia merupakan cara yang asal ketika wakaf. Kaedah ini diharuskan pada semua baris, sama ada atas, bawah atau hadapan, juga sama ada bertanwin ataupun tidak.

9.4.2

Bacaan al-Raum ( ‫)ال ﱠر ْو ُم‬

Bacaan al-raum dengan membunyikan huruf yang di hujung kalimah itu dengan kadar satu pertiga atau sebahagian daripada barisnya (harakat). Bunyi huruf tersebut kebiasaannya hanya didengar oleh orang yang berhampiran sahaja, tidak bagi orang yang jauh. Kaedah ini hanyalah diharuskan pada huruf yang berbaris bawah dan hadapan. Contohnya:

{ΟŠÏm§9$# Ç⎯≈uΗ÷q§9$#} , { Ú⎥⎫ÏètGó¡nΣ y‚$−ƒÎ)uρ} Hendaklah diketahui juga bahawa kaedah ini tidak diharuskan pada tiga keadaan berikut: (a)

Apabila huruf tersebut berbaris atas seperti {š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$# Å_Uu‘ };

(b)

Apabila huruf tersebut huruf ta marbutah seperti { Ïπyϑ≈uŠÉ)ø9$# tΠöθtƒuρ }; dan

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

(c)

WAKAF DAN IBTIDA

 145

Apabila huruf tersebut berbaris bawah yang mendatang disebabkan bertemu dua huruf yang mati. Contohnya, apabila wakaf pada huruf nun pada kalimah {©|Ós?ö‘$# Ç⎯yϑÏ9 ωÎ)}.

Bacaan raum ini ada kalanya perlu digunakan, terutamanya apabila seseorang pembaca al-Quran itu wakaf pada satu huruf yang berbaris bawah dan sebelumnya terdapat satu huruf mati yang bukan huruf mad. Contohnya, ِ Çyèø9$#uρ }. Ini disebabkan kerana bacaan mati semata-mata adalah lebih sukar. { ◌ó

9.4.3

Bacaan al-Isymam ( ‫ش َما ُم‬ ْ ‫) ْا ِإل‬

Bacaan al-isymam adalah dengan memuncungkan kedua-dua bibir tanpa bunyi selepas mematikan sesuatu huruf dan ia hanya dapat dilihat tanpa didengar. Kaedah isymam ini hanya diharuskan pada huruf yang berbaris hadapan sahaja. Contohnya:

{Ú⎥⎫ÏètGó¡nΣ y‚$−ƒÎ)uρ } {ÞΟŠÏàyèø9$#ã—öθxø9‫ﺍ‬$ uθèδ} Hendaklah diketahui juga bahawa kaedah ini tidak diharuskan pada tiga keadaan, iaitu: (a)

Apabila huruf itu berbaris atas seperti {š⎥⎫Ïϑn=≈yèø9$# Å_Uu‘ };

(b)

Apabila huruf itu berbaris bawah seperti { ÉΟŠÏm§9$# Ç⎯≈uΗ÷q§9$# }; dan

(c)

Apabila huruf itu ialah ta marbutah seperti {πuΖ÷FÏø9$#ρu }.

Bacaan isymam ini juga ada kalanya perlu digunakan, terutamanya apabila seseorang pembaca al-Quran itu berhenti pada satu huruf yang berbaris hadapan dan sebelumnya terdapat satu huruf sukun yang bukan huruf mad. Contohnya,{ ßx÷Gxø9$#uρ}. Dalam menerangkan kaedah wakaf ini, Imam Ibn al-Jazari telah menerangkannya: „Jauhi wakaf dengan membunyikan baris yang penuh. Melainkan apabila dibaca dengan raum, iaitu dengan membunyikan sebahagian daripada baris. Melainkan pada huruf yang berbaris di atas. Dan (harus) dibaca dengan isymam, iaitu isyarat memuncungkan (kedua bibir) pada huruf yang berbaris hadapan‰. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

146 

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

Rajah 9.7 menerangkan kaedah wakaf di hujung kalimah secara ringkas.

Rajah 9.7: Tiga kaedah wakaf di hujung kalimah Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

9.5

WAKAF DAN IBTIDA

 147

KESALAHAN YANG SERING BERLAKU KETIKA WAKAF

Dalam pembacaan al-Quran seharian, masyarakat sering melakukan beberapa kesalahan yang semestinya diperbaiki. Kesalahan tersebut sama ada yang nyata dan membawa kepada haram, ataupun yang tersembunyi dan membawa kepada haram (mengikut pendapat ulama salaf) atau makruh (mengikut pendapat ulama khalaf). Kesalahan tersebut adalah seperti yang berikut: (a)

Mencuri nafas ketika membaca al-Quran.

(b)

Menyambungkan akhir sesuatu ayat dengan ayat yang berikutnya tanpa membariskan huruf yang di akhir.

(c)

Berhenti tanpa bernafas dan terus menyambungkan dengan kalimah yang berikutnya.

(d)

Meninggalkan atau tidak membunyikan huruf di hujung kalimah. Kesalahan ini kebiasaannya berlaku apabila sebelum huruf tersebut, terdapat satu huruf sukun yang bukan huruf mad. Contohnya, apabila wakaf pada kalimah { ßx÷Gxø9$#uρ } pada firman Allah SWT:

. ßx÷Gxø9$#uρ «!$# ãóÁtΡ u™!$y_ #sŒÎ) (e)

Berhenti dengan bunyi huruf hamzah pada mad asli. Contohnya, apabila wakaf pada kalimah { 4©y∏‘Ò9$#uρ } dan { #©yÌ÷tIsù } sebagainya.

(f)

Tidak menekan huruf bersabdu. Contohnya, {Èd,ysø9$$Î/} dan {Ædkptø:$#}.

(g)

Tidak mematikan huruf di hujung kalimah.

(h)

Tidak berhenti dengan mad iwadh pada huruf hamzah yang berbaris dua di atas. Contohnya, {[™!$tΒ} dan {[™!$oΨÎ/}.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

148 

(i)

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

Menyambungkan bunyi haa dhomir apabila berhenti. Contohnya, pada kalimah{ ÿ⎯ÏμÎ/} pada firman Allah SWT.

. t⎦⎫É)Å¡≈xø9$# ωÎ) ÿ⎯ÏμÎ/ ‘≅ÅÒム$tΒuρ (j)

Berhenti dengan panjang empat harakat pada hukum mad jaiz. Contohnya, berhenti pada kalimah {!#sŒ$tΒ} pada firman Allah SWT.

WξsVtΒ #x‹≈yγÎ/ ª!$# yŠ#u‘r& !#sŒ$tΒ (k)

Tidak berhenti dengan bunyi ha pada ta marbutah (huruf ta simpul). Contohnya, { Íοy‰≈y㤱9$#uρ} dan {>πtƒös%}.

SEMAK KENDIRI 9.2 1.

Cuba perhatikan dan fikirkan beberapa jenis kesalahan tadi, serta bertemulah dengan guru anda untuk mendapatkan cara bacaan yang sebenarnya (bertalaqqi dan bermusyafahah dengan mereka).

2.

Bincangkan dengan rakan-rakan sekuliah anda mengenai jenis kesalahan tersebut, kemudian rujuk kepada guru anda mengenai hasil perbincangan yang telah anda lakukan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

9.6

WAKAF DAN IBTIDA

 149

IBTIDA’ DAN PERMASALAHANNYA

Kita akan membincangkan ibtida dari sudut pengertian dan bahagiannya dalam subtopik in.

9.6.1

Pengertian Ibtida

Yang berikut ialah pengertian ibtida dari segi bahasa dan istilah. Bahasa Memulakan. Istilah Memulakan bacaan atau menyambungkannya selepas berhenti pada sesuatu kalimah yang tertentu.

9.6.2

Bahagian Ibtida

Ibtida terbahagi kepada dua bahagian, iaitu (lihat Rajah 9.8):

Rajah 9.8: Pembahagian ibtida Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

150 

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

Di samping itu, terdapat satu lagi cara ibtida yang disebut sebagai aqbah (lebih buruk) iaitu apabila memulakan bacaan dengan lafaz yang boleh memberi makna kufur kepada Allah seperti { î's!θè=øótΒ «!$# ߉tƒ } dan { â™!$u‹ÏΖøîr& ß⎯øtwΥuρ ×É)sù ©!$# ¨βÎ)}. Ibtida yang seumpama ini boleh menjadikan seseorang pembaca itu kufur dan berdosa apabila dia sengaja melakukannya (mengetahui maknanya).

9.7

FAEDAH MENGETAHUI WAKAF DAN IBTIDA

Pada zaman Rasulullah SAW ilmu yang menerangkan wakaf dan ibtida ini tidak diperlukan kerana sebarang masalah yang berhubung dengan pembacaan al-Quran, akan dirujuk sepenuhnya kepada Baginda. Namun, sebaik sahaja bermulanya zaman tabiin dan selepasnya, umat Islam merasakan betapa perlunya ilmu ini kerana ia sangat berkait rapat dengan pembacaan al-Quran. Dengan sebab keprihatinan dan keilmuan sebahagian daripada mereka, maka akhirnya ilmu yang berkaitan dengan wakaf dan ibtida ini dapat dihasilkan. Ilmu yang menerangkan wakaf dan ibtida ini sebenarnya banyak memberikan faedah dan manfaat kepada umat Islam umumnya dan pembaca al-Quran khususnya. Antara faedah yang dapat diperoleh daripada ilmu ini ialah: (a)

Dapat mentafsirkan al-Quran dengan baik kerana dengan mengetahui tempat wakaf dan ibtida ini, seseorang itu akan dapat mengetahui hubungan sesuatu kalimah atau ayat dengan kalimah atau ayat yang selepasnya.

(b)

Dapat berhenti pada sesuatu kalimah itu dengan betul dan bertepatan atau lengkap maknanya.

(c)

Dapat memulakan bacaan dengan kalimah yang bersesuaian dan bertepatan maknanya.

(d)

Dapat mengikrabkan kalimah al-Quran itu dengan betul.

(e)

Dapat mengetahui tempat yang baik, sangat baik dan dilarang untuk wakaf apabila membaca al-Quran.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

WAKAF DAN IBTIDA

 151

•

Wakaf yang sebenarnya ialah memberhentikan bacaan pada sesuatu kalimah yang tertentu dan hendaklah mengambil nafas yang baharu sebelum memulakan semula bacaan.

•

Terdapat tiga cara yang harus digunakan ketika wakaf pada sesuatu kalimah, iaitu mematikan semata-mata huruf hujung atau membunyikannya dengan sebahagian harakat (al-raum) ataupun memuncungkan (al-isymam).

•

Bacaan mati semata-mata diharuskan pada semua baris, sama ada atas, bawah ataupun hadapan, juga pada huruf yang bertanwin.

•

Bacaan al-raum diharuskan pada huruf hujung yang berbaris bawah atau hadapan sahaja.

•

Bacaan al-isymam diharuskan pada huruf hujung yang berbaris hadapan sahaja.

•

Apabila wakaf pada kalimah yang tiada mempunyai tanda wakaf, hendaklah memulakan semula bacaan pada kalimah tersebut atau kalimah yang sebelumnya.

•

Dalam al-Quran tiada tempat yang diwajibkan wakaf dan tiada juga tempat yang diharamkan, melainkan apabila wakaf pada sesuatu kalimah yang boleh menjadikan syirik atau menghina Allah SWT dalam keadaan memahami makna ayat tersebut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

152 

TOPIK 9 WAKAF DAN IBTIDA

Al-isymam

Wakaf

Al-raum

Wakaf al-idhthirari

Ibtida

Wakaf al-ikhtibari

Ibtida al-hasan

Wakaf al-ikhtiyari

Ibtida al-qabih

Wakaf al-intidhori

Musyafahah

Wakaf al-ta'anuq

Rasm Uthmani

Wakaf jaiz

Talaqqi

Wakaf Jibril

Ulama khalaf

Wakaf lazim

Ulama salaf

Wakaf Nabawi

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

WAKAF DAN IBTIDA

 153

Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Topik



10

Bacaan Khusus Riwayat Hafs

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:



1.

Menerangkan beberapa istilah bacaan yang dibaca oleh riwayat Hafs seperti al-imalah, al-tashil dan al-isymam;

2.

Menerangkan kalimah yang perlu dibaca dengan sebutan yang berlainan dari kebiasaannya;

3.

Membaca dengan baik, khususnya kalimah yang mempunyai sebutan yang berlainan daripada kebiasaannya; dan

4.

Membaca al-Quran dengan baik dan betul.

PENGENALAN

Antara kesenian bacaan al-Quran yang tiada pada ilmu yang lain ialah adanya istilah bacaan yang pelbagai. Istilah yang dimaksudkan adalah seperti izhar, idgham dan ikhfak. Semua istilah tersebut mestilah dibaca dengan cara bacaan yang berbeza-beza sebagaimana yang diajarkan oleh para ulama. Topik ini akan membahaskan beberapa lagi istilah bacaan al-Quran yang terdapat dalam bacaan riwayat Hafs. Istilah yang dimaksudkan ialah al-imalah, al-isymam, al-raum, al-sakt, silah ha' al-dhamir, al-tashil dan al-naql. Ia berbeza dengan istilah yang telah diterangkan kerana bacaan tersebut dibaca berlainan dengan kalimah yang lain dan ia hanya berlaku pada kalimah yang tertentu sahaja dalam al-Quran sahaja (lihat Rajah 10.1).

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 155

Rajah 10.1: Bacaan al-Quran dalam riwayat Hafs

Dalam al-Quran, terdapat beberapa kalimah yang wajib dibaca dengan cara bacaannya yang tersendiri yang nyata berbeza dengan cara bacaan yang biasa digunakan pada kalimah yang seumpamanya. Seseorang pembaca pasti tidak akan mengetahui cara membaca kalimah tersebut tanpa mendengar terlebih dahulu dari mulut seseorang guru dan selepas itu berusaha pula untuk mencubanya.

10.1

BACAAN AL-IMALAH

Yang berikut ialah bacaan al-imalah dari segi bahasa dan ilmu tajwid. Bahasa Bacaan condong. Ilmu Tajwid Membunyikan sesuatu huruf yang berbaris atas di antara baris atas dengan bawah atau di antara huruf alif dengan huruf ya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

156 

10.1.1

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

Bahagian al-Imalah

Bacaan al-imalah ini terbahagi kepada dua bahagian, iaitu seperti dipaparkan dalam Rajah 10.2.

Rajah 10.2: Bahagian al-imalah

10.1.2

Tempat Bacaan al-Imalah

Terdapat satu sahaja kalimah dalam al-Quran yang wajib dibaca dengan bacaan

imalah al-kubra, iaitu huruf ra pada kalimah ($yγ11øgxΧ) dalam firman Allah SWT surah Hud ayat 41:

!$yγ8y™öãΒuρ $yγ11øgxΧ «!$# ÉΟó¡Î0 $pκÏù (#θç7Ÿ2ö‘$# tΑ$s%uρ Imam al-Syatibi telah menerangkan kaedah bacaan ini dengan katanya: „Imam Hafs bersepakat dengan (Abu Amru, Hamzah dan al-Kisaie) membaca dengan

imalah kubra pada kalimah (‫ )ﳎﺮﻳﻬﺎ‬yang terdapat dalam surah Hud.‰ Sekiranya diperhatikan dengan teliti, kalimah tersebut mempunyai persamaan dengan banyak kalimah yang lain dalam al-Quran, iaitu kalimah yang diakhiri dengan alif maqsurah. Namun, hanya kalimah ini sahajalah yang dibaca sedemikian oleh riwayat Hafs. Itulah antara keunikan bacaan al-Quran bagi sesuatu riwayat tertentu. Terdapat dua orang imam qiraat yang banyak membaca bacaan al-imalah sughra, iaitu riwayat Warsh al-Madani dan Imam Abu Amru al-Basri. Sementara tiga orang imam yang banyak membaca bacaan al-imalah kubra ialah Imam Abu Amru al-Basri, Hamzah al-Kufi dan al-Kisa'i al-Kufi.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 157

Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan huruf ra ini dibaca dengan al-imalah ialah tanda intan yang terletak di bawah huruf ra tersebut.

10.2

BACAAN AL-ISYMAM

Apakah maksud al-isymam? Memuncungkan kedua-dua bibir selepas mematikan sesuatu huruf tanpa membunyikannya.

Al-isymam

Ia hanya boleh dilihat tetapi tidak didengar. Bacaan ini hanya diharuskan pada huruf yang berbaris hadapan sahaja.

Bahagian al-Isymam Bacaan al-isymam mempunyai dua bahagian seperti yang ditunjukkan di dalam Rajah 10.3.

Rajah 10.3: Dua bahagian al-isymam

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

158 

10.3

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

BACAAN AL-RAUM

Apakah maksud al-raum? Membunyikan sesuatu huruf dengan sepertiga atau sebahagian harakat.

Al-raum

Dengan suara perlahan yang hanya boleh didengar oleh orang yang dekat, tetapi tidak boleh didengari oleh orang yang jauh.

Bahagian al-Raum Bacaan al-raum mempunyai dua bahagian seperti di dalam Rajah 10.4.

Rajah 10.4: Pembahagian pembacaan al-raum

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 159

Oleh sebab kurangnya pengetahuan mengenai cara bacaan al-raum atau al-isymam, maka ramai pembaca al-Quran yang wakaf pada sesuatu kalimah tanpa membunyikan huruf yang di hujung. Ini merupakan suatu kesalahan yang besar (nyata) yang tidak seharusnya dilakukan. Sebagai kesimpulannya, bacaan al-isymam dan al-raum ini hanya diwajibkan pada satu kalimah sahaja dalam al-Quran. Oleh itu, para pembaca boleh memilih salah satu cara bacaan tersebut. Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan huruf nun ini dibaca dengan al-isymam atau al-raum ialah tanda intan yang menggantikan huruf nun tersebut.

10.4

BACAAN AL-SAKT (SAKTAH)

Yang berikut adalah maksud saktah. Bermaksud berhenti seketika tanpa bernafas. Iaitu memberhentikan bacaan pada sesuatu kalimah tanpa mengambil nafas baharu.

Al-sakt (Saktah)

Serta berniat untuk meneruskan bacaan. Bacaan saktah ini hanya berlaku ketika wasal sahaja.

10.4.1

Bahagian al-Sakt

Yang berikut ialah penjelasan mengenai bahagian al-sakt: (a)

Al-Sakt Wajib Terdapat empat tempat dalam al-Quran yang wajib dibaca saktah, iaitu: Antara kalimah (%y`uθÏã) dengan ($VϑÍhŠs% ) dalam firman Allah SWT surah al-Kahfi ayat 1 dan 2: Antara

kalimah

($tΡωs%ö¨Β)

dengan

(#x‹≈yδ) dalam firman Allah SWT surah

|=≈tGÅ3ø9$# Íνωö7tã 4’n?tã tΑt“Ρr& ü“Ï%©!$# ¬! ߉÷Κptø:$# $U™ù't/ u‘É‹ΖãŠÏj9 $VϑÍhŠs% ∩⊇∪ 2%y`uθÏã …ã&©! ≅yèøgs† óΟs9uρ $tΒ #x‹≈yδ 3 2$tΡωs%ö¨Β ⎯ÏΒ $uΖsVyèt/ .⎯tΒ $uΖn=÷ƒuθ≈tƒ (#θä9$s% ∩∈⊄∪ šχθè=y™ößϑø9$# šXy‰|¹uρ ß⎯≈oΗ÷q§9$# y‰tãuρ

Yasin ayat 52:

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

160 

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

Antara kalimah

(2ô⎯tΒ) dengan (5−#u‘)

dalam firman Allah al-Qiyamah ayat 27:

SWT

∩⊄∠∪ 5−#u‘ 2ô⎯tΒ Ÿ≅ŠÏ%uρ

surah

Antara kalimah 2(ö≅t/) dengan t(β#u‘) dalam firman Allah SWT surah alMutaffifin ayat 14:

tβθç6Å¡õ3tƒ (#θçΡ%x. $¨Β ΝÍκÍ5θè=è% 4’n?tã tβ#u‘ 2ö≅t/ ( ξx.

Imam al-Syatibi telah menerangkan cara bacaan ini: „Dibaca saktah oleh Imam Hafs dengan saktah yang lembut tanpa memutuskan nafas, pada huruf alif sebagai ganti kepada tanwin pada kalimah (‫)ﻋﻮﺟﺎ‬, huruf nun pada kalimah (‫)ﻣﻦ ﺭﺍﻕ‬, huruf alif pada kalimah (‫ )ﻣﺮﻗﺪﻧﺎ‬dan huruf lam pada kalimah (‫ﻥ‬ ‫)ﺑﻞ ﺭﺍ‬.‰ Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan bacaan saktah ini ialah huruf sin kecil yang terletak selepas kalimah yang disaktahkan. (b)

Al-Sakt Harus Selain daripada empat tempat yang wajib dibaca saktah, terdapat dua tempat lagi yang harus dibaca sedemikian, iaitu: Antara kalimah (7Λ⎧Î=tæ) dengan

∩∠∈∪ 7Λ⎧Î=tæ >™ó©« x Èe≅ä3Î/ ©!$# t¨βÎ)

(οu™!#tt/) dalam firman Allah z⎯ÏiΒ Ν›?‰yγ≈tã t⎦⎪Ï%©!$# ’n<Î) ÿ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ ×οu™!#tt/ SWT surah al-Anfal ayat 75 dan at-Taubah ayat 1

∩⊇∪ t⎦⎫Ï.Îô³ßϑø9$#

Antara kalimah (μu‹Ï9$tΒ) dengan

∩⊄®∪ ÷μuŠÏΖ≈sÜù=ß™ ©Íh_tã y7n=yδ ∩⊄∇∪ 2÷μu‹Ï9$tΒ ©Íh_tã 4©o_øîr& !$tΒ

(y7n=yδ) dalam firman Allah Ketika wasal, kalimah tersebut dibaca dengan dua cara, iaitu:

SWT surah al-Haqqah ayat 28 dan 29



Membaca dengan mengidghamkan huruf haa ke dalam haa (idgham mutamathilain).



Membaca dengan izhar berserta saktah antara keduanya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 161

Tahukah Anda? Selain daripada enam tempat yang telah disebutkan tadi, para ulama tidak menjelaskannya secara terperinci. Namun, dapat difahami bahawa tempat lain adalah tidak harus bagi semua qiraat termasuklah Imam Hafs dan sekiranya dibaca, ia adalah satu kesalahan.

10.5

BACAAN MAD SILAH

Apakah maksud mad silah?

Mad silah

Iaitu membaca dengan menyambungkan huruf ha atau dinamakan sebagai ha dhamir dengan huruf mad (ya), walaupun kalimah yang dimaksudkan ini sepatutnya tidak boleh dibaca dengan bacaan demikian. Dalam ilmu tajwid hukum ini dinamakan sebagai silah ha al-dhamir atau mad silah.

Kalimah yang dibaca dengan bacaan demikian hanyalah pada satu tempat sahaja dalam al-Quran, iaitu ($ºΡ$yγãΒ⎯ÏμŠÏù) yang terletak dalam firman Allah SWT surah al-Furqan ayat 69:

$ºΡ$yγãΒ ⎯ÏμŠÏù ô$é#øƒs†uρ Ïπyϑ≈uŠÉ)ø9$# tΠöθtƒ Ü>#x‹yèø9$# ã&s! ô#yè≈ŸÒムImam al-Syatibi telah menerangkan kaedah bacaan ini dengan katanya: „Pada kalimah (‫)ﻓﻴﻪ ﻣﻬﺎﻧﺎ‬, Imam Hafs bersama dengan (Imam ibn Kathir) membaca dengan silah.‰ Terdapat seorang imam qiraat yang banyak membaca bacaan silah seperti ini, iaitu Imam ibn Kathir al-Makki. Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan huruf ha ini dibaca dengan mad silah ialah huruf ya kecil yang terletak selepas huruf ha tersebut.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

162 

TOPIK 10

10.6

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

BACAAN AL-TASHIL

Yang berikut ialah bacaan al-tashil dari segi bahasa dan ilmu tajwid. Bahasa Mudah atau mempermudahkan. Ilmu Tajwid Membunyikan huruf hamzah antara bunyi hamzah dengan alif (sekiranya berbaris atas), dengan ya (sekiranya berbaris bawah) atau dengan waw (sekiranya berbaris hadapan).

Bahagian al-tashil Bacaan al-Tashil mempunyai dua bahagian, iaitu: (a)

Al-tashil Wajib Terdapat satu kalimah dalam al-Quran yang wajib dibaca dengan bacaan demikian, iaitu huruf hamzah kedua pada kalimah (@‘Ïϑygõƒ−#u™) dalam firman Allah SWT surah Fussilat ayat 44:

ö 3 @’Î1ttãuρ @‘Ïϑygõƒ−#u™ ( ÿ…çμçG≈tƒ#u™ ôMn=Å_Áèù Ÿωöθs9 (#θä9$s)©9 Imam al-Syatibi telah menerangkan kaedah bacaan ini dengan katanya: Imam SyuÊbah, Hamzah dan al-KisaÊie

Dibaca dengan tahqiq (pada huruf hamzah kedua) pada kalimah (‫ )ءﺃﻋﺠﻤﻰ‬dalam surah Fussilat.

Imam Hisyam

Membaca dengan menggugurkan huruf hamzah kedua.

Imam Hafs dan lain-lain

Membaca dengan tashil pada huruf hamzah yang kedua.

Dalam al-Quran rasm Uthmani, tanda yang menunjukkan bacaan tashil ini ialah titik tumpat yang terletak di atas huruf yang ditashilkan.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 163

(b) Al-Tashil Harus Terdapat tiga kalimah dalam al-Quran yang harus dibaca dengan bacaan al-tashil, iaitu pada tiga tempat sahaja dalam al-Quran: (i)

{È ⎦ø⎪tŸ2©%!!#™u } dalam surah al-An'am ayat 143 dan 144;

(ii)

Kalimah { ª!!#u™ } dalam surah Yunus ayat 59 dan surah al-Naml ayat 59; dan

(iii) Kalimah { ⎯≈t↔ø9!#™u } dalam surah Yunus ayat 51 dan 91.

10.7

BACAAN AL-NAQL (NAQAL)

Yang berikut adalah maksud al-naql. Al-naql

Bermaksud pindah, iaitu memindahkan baris sesuatu huruf kepada huruf yang mati sebelumnya.

Terdapat satu kalimah sahaja dalam al-Quran yang wajib dibaca dengan bacaan demikian, iaitu baris hamzah wasal kepada huruf lam yang mati sebelumnya pada kalimah} (ãΛôœeω$#) dalam firman Allah SWT surah al-Hujurat ayat 9:

ä−θÝ¡àø9$# ãΛôœeω$# }§ø♥Î/ Terdapat dua imam qiraat yang banyak membaca dengan bacaan naql, iaitu riwayat Warsh (ketika wasal dan wakaf) dan Imam Hamzah (ketika wakaf). Mereka membaca demikian pada semua hamzah yang sebelumnya terdapat satu huruf yang mati. Tahukah Anda? Sekiranya anda ingin memulakan bacaan pada kalimah tersebut, maka anda harus membacanya dengan salah satu daripada dua cara yang berikut: (a)

Mengekalkan hamzah wasal dengan membariskannya di atas dan selepasnya huruf lam yang berbaris di bawah (ãΛôœeω$#)

(b)

Membuang hamzah wasal, iaitu memulakan bacaan dengan huruf lam

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

164 

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

Jadual 10.1 menjelaskan kalimah yang dibaca dengan cara yang berbeza daripada kalimah yang lain. Jadual 10.1: Kalimah yang Wajib Dibaca dengan Cara Berbeza daripada Kalimah yang Lain oleh Riwayat Imam Hafs Kalimah

$yγ11øgxΧ

Surah/Ayat

Cara Bacaan

Hud/41

Dibaca dengan imalah kubra, iaitu membunyikan huruf ra' yang asalnya berbaris atas hampir kepada baris bawah. Dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada dengan:

(a) Raum, iaitu membunyikan huruf $¨Ζ0Βù's? ω

Yusof/11

nun yang pertama dengan kadar sepertiga harakat; atau

(b) Isymam,

iaitu memuncungkan kedua-dua bibir tanpa suara pada huruf nun yang pertama.

$VϑÍhŠs% ∩⊇∪ %y`uθÏã #x‹≈yδ 3 2$tΡωs%ö¨Β 5−#u‘ 2ô⎯tΒ

Al-Kahfi/1-2 Yasin/52 Al-Qiyamah/27

Dibaca dengan saktah, iaitu berhenti seketika tanpa mengambil nafas baharu sebelum memulakan semula bacaan.

Al-Mutaffifin/14

tβ#u‘ 2ö≅t/ ( Dibaca

dengan

hukum

mad

silah

$ºΡ$yγãΒ ⎯ÏμŠÏù

Al-Furqan/69

@‘Ïϑygõƒ−#u™

Fussilat/44

Dibaca dengan tashil, iaitu membunyikan huruf hamzah kedua antara bunyi hamzah dengan alif.

ãΛôœeω$#

Hujurat/9

Dibaca dengan naql, iaitu memindahkan baris hamzah wasal kepada huruf lam yang mati sebelumnya.

qasirah, iaitu menyambungkan huruf ha dengan huruf ya.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 165

SEMAK KENDIRI 10.1 1.

Pernahkah anda mendengar istilah-istilah bacaan al-imalah, al-isymam, al-raum, al-sakt, silah ha' al-dhamir, al-tashil dan al-naql? Jika pernah, sejauh manakah pengetahuan dan pengamalan anda mengenainya?

2.

Dengar dengan teliti cara menyebut kalimah-kalimah yang diterangkan tadi daripada guru anda dan pastikan anda benarbenar memahami kaedah sebutannya.

10.8

KALIMAH YANG DIBACA LEBIH DARIPADA SATU BACAAN

Selain daripada kalimah tersebut, terdapat beberapa lagi kalimah dalam al-Quran yang perlu diketahui cara bacaannya kerana ia harus dibaca secara lebih daripada satu cara bacaan. Kalimah yang dimaksudkan itu adalah seperti yang berikut: (a)

Tiga kalimah (7 #÷è|Ê) dan satu kalimah ($Z÷è|Ê ) dalam surah al-Rum ayat 54

;ο§θè% ω÷èt/ .⎯ÏΒ Ÿ≅yèy_ ¢ΟèO Zο§θè% 7#÷è|Ê Ï‰÷èt/ .⎯ÏΒ Ÿ≅yèy_ ¢ΟèO 7#÷è|Ê ⎯ÏiΒ Νä3s)=n s{ “Ï%©!$# ª!$# * ∩∈⊆∪ ãƒÏ‰s)ø9$# ÞΟŠÎ=yèø9$# uθèδuρ ( â™!$t±o„ $tΒ ß,è=øƒs† 4 Zπt7øŠx©uρ $Z÷è|Ê Huruf dhad pada kalimah tersebut harus dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada berbaris di atas atau berbaris di hadapan. (b)

Kalimah (u ⎯Ç⎯8s?#u™ ) dalam firman Allah SWT surah al-Naml ayat 36:

Νä39s?#u™ !$£ϑÏiΒ ×öyz ª!$# u⎯Ç⎯8s?#u™ !$yϑsù Ketika bacaan wakaf ia harus dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada mengekalkan huruf ya dan dibaca dengan mad asli atau membuangnya dan dibaca dengan mad aridh lis sukun.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

166 

(c)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

Kalimah ( 6ξÅ¡≈n=y™ ) dalam firman Allah SWT surah al-Insan ayat 4:

#·Ïèy™uρ Wξ≈n=øîr&uρ 6ξÅ¡≈n=y™š ⎥⎪ÌÏ≈s3ù=Ï9 $tΡô‰tFôãr& Ketika bacaan wakaf, ia harus dibaca dengan dua cara bacaan, iaitu sama ada mengekalkan huruf alif (mad asli) atau membuangnya (wakaf pada huruf lam sukun). (d)

Kalimah ( tβρãÏÜø‹kÁßϑø9$# ) dalam firman Allah SWT surah al-Tur ayat 37:

t βρãÏÜø‹kÁßϑø9$# ã Νèδ ÷Πr& Kalimah tersebut harus dibaca sama ada dengan huruf sad (yang lebih masyhur) atau dengan huruf sin. (e)

Huruf ain (‫ )ﻉ‬pada { üÈÿè‹γ!2 } di permulaan

surah

Maryam

dan

{ý,û¡ÿã } di permulaan surah al-Syura. Selain dibaca dengan enam harakat, huruf tersebut juga harus dibaca dengan empat harakat. Syeikh Sulaiman al-Jamzuri telah menjelaskan: „Terdapat dua cara bacaan (empat atau enam harakat) untuk huruf ain. Dan bacaan panjang enam harakat adalah yang lebih utama.‰ (f)

Huruf mim pada { $Ο!9# } di permulaan surah Ali Imran (setelah dieja menjadi

‫ﻥ ﻣﻴﻢ‬ ‫)ﺍﻟﻒ ﻻ‬ Ketika disambung dengan kalimah { ª!$#}. Maka, huruf mad harus dibaca dengan dua atau enam harakat dan huruf mim yang kedua dibaca dengan baris atas.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

Rajah 10.5 menjelaskan kalimah yang dibaca lebih daripada satu bacaan.

Rajah 10.5: Kalimah yang dibaca lebih daripada satu bacaan

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

 167

168 

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

AKTIVITI 10.1 1.

Tasmik ayat 1 hingga 5 surah al-Insan dengan guru anda, dan cuba berikan tumpuan terhadap cara bacaan kalimah yang harus dibaca dengan dua cara bacaan ketika wakaf.

2.

Lakukan aktiviti talaqqi dan musyafahah dengan guru anda terhadap ayat-ayat di bawahp dengan memastikan bahawa sebutan anda telah betul terutamanya pada kalimah-kalimah yang baru dibincangkan sebentar tadi.

}‘Éδuρ ∩⊆⊇∪ ×Λ⎧Ïm§‘ Ö‘θàót s9 ’În1‘u ¨βÎ) 4 !$yγ8y™öãΒuρ $yγ11øgxΧ «!$# ÉΟó¡Î0 $pκÏù (#θç7Ÿ2ö‘$# Α$s%uρ ¢©o_ç6≈tƒ 5ΑÌ“÷ètΒ ’Îû šχ%Ÿ2uρ …çμoΨö/$# îyθçΡ 3“Šy $tΡuρ ÉΑ$t6Éfø9$$x. 8löθtΒ ’Îû óΟÎγÎ/ “ÌøgrB ∩⊆⊄∪ t⎦⎪ÍÏ≈s3ø9$# yì¨Β ⎯ä3s? Ÿωuρ $oΨyè¨Β =Ÿ2ö‘$# Íοu‘$§‹¡¡9$# âÙ÷èt/ çμôÜÉ)tGù=tƒ Éb=àfø9$# ÏMt6≈uŠxî ’Îû çνθà)ø9r&uρ y#ß™θム(#θè=çGø)s? Ÿω öΝåκ÷]ÏiΒ ×≅Í←!$s% tΑ$s% tβθßsÅÁ≈oΨs9 …ã&s! $¯ΡÎ)uρ y#ß™θム4’n?tã $¨Ζ0Βù's? Ÿω y7s9 $tΒ $tΡ$t/r'¯≈tƒ (#θä9$s% ∩⊇⊃∪ t⎦,Î#Ïè≈sù óΟçGΨä. βÎ) ∩⊇⊄∪ tβθÝàÏ≈yss9 …çμs9 $¯ΡÎ)uρ ó=yèù=tƒuρ ôìs?ötƒ #Y‰î x $oΨyètΒ ã&ù#Å™ö‘r& ∩⊇⊇∪ uθèδ ö≅è% 3 @’Î1ttãuρ @‘Ïϑygõƒ−#u™ ( ÿ…çμçG≈tƒ#u™ ôMn=Å_Áèù Ÿωöθs9 (#θä9$s)©9 $|‹Ïϑygõƒr& $ºΡ#u™öè% çμ≈oΨù=yèy_ öθs9uρ uθèδuρ Öø%uρ öΝÎγÏΡ#sŒ#u™ þ’Îû šχθãΨÏΒ÷σムŸω š⎥⎪Ï%©!$#uρ ( Ö™!$xÏ©uρ ”W‰èδ (#θãΖtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©#9Ï ∩⊆⊆∪ 7‰‹Ïèt/ ¥β%s3¨Β ⎯ÏΒ šχ÷ρyŠ$uΖムšÍׯ≈s9'ρé& 4 ‘¸ϑtã óΟÎγøŠn=tæ t

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

 169



Terdapat pelbagai bacaan tambahan yang wajib dibaca dalam al-Quran selain daripada hukum yang sedia ada, yang diistilahkan sebagai al-imalah, al-isymam, al-raum, silah ha' dhamir, al-tashil, al-naql dan al-sakt.



Bacaan-bacaan seperti al-imalah, al-tashil adalah merupakan salah satu daripada kaedah bacaan riwayat Hafs dan menjadi suatu kesalahan yang nyata bagi sesiapa yang meninggalkan bacaan tersebut.



Seseorang pembaca al-Quran tidak akan dapat membaca dengan tepat, lebihlebih lagi pada istilah bacaan seperti al-raum, al-isymam, al-tashil melainkan setelah bertalaqqi dan bermusyafahah dengan guru yang mahir.



Perbezaan antara bacaan al-isymam dengan al-raum ialah, al-isymam hanya isyarat muncung sahaja tanpa suara, sementara al-raum perlu dibunyikan dengan suara yang perlahan.



Terdapat beberapa kalimah dalam al-Quran yang harus dibaca dengan lebih daripada satu cara bacaan oleh riwayat Hafs.

Al-imalah

Al-tashil

Al-isymam

Musyafahah

Al-naql

Silah ha' dhamir

Al-raum

Talaqqi

Al-sakt

Tasmik

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

170 

TOPIK 10

BACAAN KHUSUS RIWAYAT HAFS

Abd al-Fattah al-Qadhi. (2003). Al-wafi fi syarh al-syatibi. Kaherah, Mesir: Dar al-Salam. Abdullah al-Qari Saleh. (1988). Kursus qari dan qariah. Kota Bharu, Malaysia: Pustaka Aman Press. Abdullah Basmeih. (1995). Muhammad Noor Ibrahim (Pnyt.). Tafsir pimpinan ar-rahman. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Hal Ehwal Islam Jabatan Perdana Menteri. Abi Asim Abd al-Aziz Abd al-Fattah al-Qari. (1404 H). Qawaid al-tajwid ala riwayah Hafs an Asim Abi al-Najud. Madinah: Maktabah al-Dar. Al-Dabbagh, Ali Muhammad. (1954). Al-ida'ah fi bayan usul al-qiraah. Kaherah, Mesir: Mustafa al-Babi al-Halabi. Al-Syeikh Sulaiman al-Jamzuri. (1994). Matan tuhfah al-atfal. Kaherah, Mesir: Al-Matabi' al-Aniriyyah. Azahari Ibrahim. (1998). Kitab pelajaran tajwid. Kuala Lumpur, Malaysia: Dar al-Nu'man. Mahmud al-Husari. (1970). Ahkam qiraah al-Quran al-karim. Kaherah, Mesir: Matabi' Syirkah al-Syimarli. Muhammad al-Habsy. (1998). Kayf taqra' al-Quran. Syria: Dar al-Asama'.

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

MODULE FEEDBACK MAKLUM BALAS MODUL

If you have any comment or feedback, you are welcome to: 1.

E-mail your comment or feedback to [email protected]

OR 2.

Fill in the Print Module online evaluation form available on myINSPIRE.

Thank you. Centre for Instructional Design and Technology (Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi ) Tel No.:

03-27732578

Fax No.:

03-26978702

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)

Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)