Fromm-the Heart Of Man

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

ή καρδιά τού άνθρώποu

Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ό δνθρωπος είναι καλός η κακός; Είναι ελεύθερος η τόν

καθορίζουν οί συνθηκες; 'Ή μήπως είναι καί οί δυό αύτές. εκδοχές λαθεμένες καί δέν είναι ό δνθρωπος οϋτε τό ένα οϋτε τό δλλο

-

η

είναι καί τό δυό μαζί; Γιό ν' απαντή­

σουμε σ' αύτό τό ερωτήματα, ό σκοπός μας θό εξυπηρε­ τηθεί καλύτερα, δν αρχίσουμε μέ τή συζήτηση μιάς ακόμα ερώτησης. Μπορεί κανείς νό μιλόει γιό «ούσία»

η

«φύση»

τού ανθρώπου κι δν ναί, πώς μπορεί νό όριστεί; 'Όσο γιό τήν ερώτηση δν μπορούμε νό μιλάμε γιό ούσία τού ανθρώπου, εϋκολα βρίσκει κανείς δυό αντιφατικές απόψεις: ή μιό λέει πώς δέν ύπόρχει τέτοιο πρόγμα, ούσία

τού ανθρώπου' αύτή τήν δποψη ύποστηρίζει ό ανθρωπο­ λογικός ρελατιβισμός, πού Ισχυρίζεται δτι ό δνθρωπος δέν είναι παρό τό προϊόν πολιτιστικών δειγμότων πού τόν δια­ μορφώνουν . 'Απ τήν δλλη μεριό, ή εμπειρική συζ ήτηση γιό τήν καταστροφικότητα σ' αύτό τό βιβλίο, βασίζεται στήν δποψη τού Φρόυντ καί πολλών δλλων, δτι ύπόρχει κότι πού λέγεται φύση τού ανθρώπου. Στήν πραγματικό­ τητα δλη αρχή.

ή

δυναμική ψυχολογία βασίζεται σ' αύτή τήν

Ό νΕριχ Φρόμ ανήκει στήνπρώτη γενια τοϋ 200ϋ αιώνα. Γεννήθηκε στη Γερμα­ νία και σπούδασε κοινωνιολογία Kai ψυχολογία στα πανεπιστήμια της Χαϊ­ δελβέργης, της Φρανκφούρτης Kai τοϋ Μόναχου. Έκπαιδεύτηκε στην ψυχα­ νάλυση στό Ψυχαναλιτικό Ίνστιτοίιτο τοϋ Βερολίνου. Μετα τό 1926 ασχολήθη­ κε μέ τη θεωρητικη έρευνα στόν τομέα της κοινωνιολογίας Kai της ψυχολογίας και σέ συνεργασία μέ την Κάρεν Χόρ­ νεϋ και τόν Βίλχελμ Ράιχ, διατύπωσε στη σύγχρονη μορφη της, τή διαπρο­ σωπικη θεωρία της ψυχανάλυσης. Τό 1933 έκπατρίστηκε μεταβαίνοντας στις Ήνωμένες Πολιτείες, δπου έλαβε την αμερικανικη ύπηκοότητα. Μαθητης τοϋ Φρόυντ δ Φρόμ στρέφει περισσότερο τό ένδιαφέρον του στό πρόβλημα της σχέσης μεταξυ τοϋ ατό­ μου και της κοινωνίας που ζεί - τάση δηλαδη που θεωρεί την ατομική ψυχο­ λογία σέ μικρότερο Τι μεγαλύτερο.οβαθμό παρακλάδι της κοινωνικης ψυχολογίας. Δέν παραγνωρίζει τόν ατομικό ψυχισμό, θεωρεί δμως σα δυναμικό παράγοντα της ίστορικης έξέλιξης τόν κοινωνικό ψυχισμό, τόν «κοινωνικό χαρακτήρα» δπως τόν ονομάζει.

Erich Fromm

Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Δύναμή του γιά τό Καλό καί τό Κακό Ή

Μετάφραση Δημήτρης Θεοδωρακάτος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ - ΑθΗΝΑ

Τίτλος τού εργου στ' ό.γγλικά: The Heart ΟΙ Man

Copyright © Ι ()64 by Eric h Fromm Copyright ©

1978 'Εκδόσεις Μπουκουμάνη

Διόρθωση: Έφη Πετρακάκη

Boukoumanis Editions 1 Mavromikhali st., Athens 143, Greece, tel. 3618-502,3606-313

Περιεχόμενα Πρόλογος

7

ΙΌ·Ανθρωπος: Λ ύκος η Πρό6ατο;

11

II Δ ιάφορες Μορφές Β ίας

20

ΠΙ Ή Άγάπη τού Θανάτου καί ή Άγάπη τής Ζωής

36

ΙV Άτομικός καί Κοινωνικός Ν αρκισσισμός

69

ν Αί μο μικτ ικοί Δ εσμοί

112

νι Έ λευθερία, Ντετερμ ιν ισμός, Άλτερνατι6 ισμός

l38

Πρόλογος Τό οιολίο αυτό περιλαμοάνει σκέψεις πού εχω εκθέσει σέ μερικά προηγούμενα οιΌλία μου καί προσπάθειες γιά τήν παραπέρα άνάπτυξή τους. Στό εργο μου «Ό φόοος μπρο­ στά στήν ελευθερία» πραγματεύτηκα τό πρόολημα τής ελευθερίας καί τό σαδισμό, τό μαζοχισμό καί τήν κατα­ σrρoφικότητα. Στό μεταξύ, ή κλινική εμπειρία καί δ θεω­ ρητικός στοχασμός μέ δδήγησαν d αυτό πού θεωρώ σάν οαθύτερη κατανόηάη τής έλευθερίας, καθώς καί τών δια­ φόρων μορφών επιθετικότητας καί καταστροφικότητας. Κατόρθωσα νά κάνω τή διάκριση άνάμεσα στά διάφορα εϊδη τής επιθετικότητας πού άμεσα η εμμεσα ορίσκονται στήν ύπηρεσία τής ζωής, καί στήν κακοήθη μορφή κατα­ σrρoφικότητας, τή νεκροφιλία, πού εΙναι μιά άληθινή αγάπη γιά τό θάνατο, σέ άντιδιασroλή μέ τή οιοφιλία πού είναι ή άγάπη γιά τή ζωή. Στό οιΌλίο «Ό άνθρωπος γιά τόν έαυτό του» εξέτασα τό πρόολημα τών ηθικών κανόνων πού οασίζονται πάνω στή γνώση μας γιά τή φύση τού άνθρώπου, καί ΟΧΙ στήν αποκάλυψη καί τούς άνθρώπι­ νους νόμους καί συμΟάσεις. Στό οιολίο αυτό εξετάζω παραπέρα τό πρόολημα καί άναπτύσσω τή φύση τού κα­ κού καί τής έκλογής άνάμεσα στό καλό καί τό κακό. Τέ­ λος, αυτό τό οιολίο αποτελεί από μερικές απόψεις τήν άλλη οψη τού εργου μου «Ή Τέχνη τής αγάπης». 'Ενώ τό κύριο θέμα στήν «Τέχνη τής άγάπης» ήταν ή ίκανότητα τού άνθρώπου νά άγαπάει, τό κύριο θέμα d αυτό εδώ τό οιολίο είναι ή ίκανότητά του νά καταστρέφει, δ ναρκισσι­ σμός του καί ή αίμομικτική του προσήλωση. Ώστόσο, μολονότι ή συζήτηση τής μή άγάπης πιάνει τίς περισσό­ τερες σελίδες του, τό πρόολημα τής άγάπης εξετάζεται μέ μιά νέα καί ευρύτερη εννοια, δηλαδή σάν άγάπη τής 7

ζωής. ζωής,

Θά προσπαθήσω νά αποδείξω στι ή αγάπη τής ανεξαρτησία καί τό ξεπέρασμα τού ναρκισσισμού,

ή

αποτελούν ένα «σύνδρομο ανάπτυξης» σέ αντιδιαστολή μέ τό «σύνδρομο παρακμής», πού δημιουργούν

ή

θανάτου,

ή

αγάπη τού

αίμομικτική συμσίωση καί δ κακοήθης ναρ­

κισσισμός. Στή μελέτη αυτού τού συνδρόμου παρακμής μέ ωθησε οχι μόνο

ή

κλινική έμπειρία μου αλλά καί οί κοινωνικές

καί πολιτικές έξελίξεις τών τελευταίων χρόνων. Καί γίνε­ ται ακόμα πιό πιεστικό τό έρώτημα: γιατί, παρά τή δια­ πιστωμένη καλή θέληση καί τή γνώση τών γεγονότων σχε­ τικά μέ τίς συνέπειες ένός πυρηνικού πολέμου, οί προσ­ πάθειες πού γίνονται γιά νά τόν αποφύγουμε εΙναι ασθε­ νικές σέ σύγκριση μέ τό μέγεθος τού κινδύνου καί τό έν­ δεχόμενο ένός πολέμου, αν λάσουμε ύπόψη στι δέν εχει πάψει δ αγώνας δρόμου γιά τούς πυρηνικούς έξοπλι­ σμούς, καθώς καί δ ψυχρός πόλεμος; Τό θέμα αυτό μέ δδήγησε νά μελετήσω τό φαινόμενο τής αδιαφορίας πρός τή ζωή σέ μιά σιομηχανική κοινωνία πού έκΌιομηχανίζε­ ται δλοένα καί περισσότερο, καί στήν δποία δ ανθρωπος εχει μεταμορφωθεί σέ πράγμα, μέ αποτέλεσμα νά πλημ­ μυρίζει από αγχος καί νά νιώθει αδιαφορία αν δχι μίσος γιά τή ζωή. Ξέχωρα σμως απ' αυτό,

ή

σημερίνή διάθεση

σίας πού έκδηλώνεται μέ τήν παιδική έγκληματικότητα, καθώς καί μέ τή δολοφονία τού προέδρου Τζών Κένεντυ, απαιτεί μιά έξήγηση, καθώς καί τήν κατανόησή της σάν τό πρώτο σήμα πού μπορεί νά γίνει πρός τήν αλλαγή. προσάλλει τό έρώτημα: σαδίζουμε πρός ένα νέο σαρσαρι­ σμό - ακόμα καί χωρίς νά ξεσπάσει ένας πυρηνικός πό­ λεμος

-

η

εΙναι δυνατή

ή

αναγέννηση τής ανθρωπιστικής

παράδοσης; Ξέχωρα από τά προσλήματα που ανέφερα ως τώρα, σκοπός αυτού τού σισλίου εΙναι να διαφωτίσει ποιά εΙναι

ή

σχέση ανάμεσα στίς ψυχαναλυτικές αντιλήψεις μου καί

τίς φροϋδικές θεωρίες. Ποτέ δε με ικανοποιούσε τό νά μέ κατατάσσουν σέ μιά νέα «σχολή» ψυχανάλυσης, ασχετα αν

ή

σχολή αυτή ονομαζόταν

«πολιτιστική σχολή»

η

((νεοφροϋδισμός». Πιστεύω στι πολλές από αυτές τίς νέες 8

σχολές, ενω πραγματοποιούν αξιόλογες ερευνες, εχουν χάσει από τό οπτικό τους πεδίο πολλές άπό τίς πιό σημαν­ τικές ανακαλύψεις τού Φρόυντ. Φυσικά δέν εΙμαι ((ορθό­ δοξος φροϋδιστής». Στήν πραγματικότητα, κάθε θεωρία πού μένει αναλλοίωτη σέ μιά διάρκεια έξήντα χρόνων, δέ " , " " , " Τ μπορει πια, απο αυτο και μονο το γεγονος, να ειναι η αρχική θεωρία τού δασκάλου. 'Έχει καταντήσει μιά απο­ λιθωμένη επανάληψη, καί σάν επανάληψη, εΙναι ουσια­ στικά παραμόρφωση. Ό Φρόυντ συνέλαοε τίς οασικές του ανακαλύψεις μέσα σ' ενα όρισμένο φιλοσοφικό πλαίσιο αναφοράς, κι αυτό ηταν τό πλαίσιο τού μηχανιστικού ύλι­ σμού, πού στίς αρχές τού είκοστού αίώνα κυριαρχούσε στίς τάξεις τών περισσότερων επιστημόνων πού ασχολΟύν­ ται μέ τίς φυσικές επιστήμες. Πιστεύω στι γιά τήν παρα­ πέρα ανάπτυξη τού στ οχασμού τού Φρόυντ χρειάζεται ενα διαφορετικό φιλοσοφικό πλαίσιο αναφοράς σπως τό πλαί­ σιο τού διαλεκτικού ουμανισμού. Στό Dιολίο αυτό θά προσπαθήσω νά δείξω στι οί μεγαλύτερες ανακαλύψεις τού Φρόυντ, σπως ή ανακάλυψη τού οίδιπόδειου συμπλέ­ γματος, τού ναρκισσισμού καί τού ενστίκτου τού θανάτου, χώλαιναν εξαιτίας τών φιλοσοφικών του αντιλ ήψεων, καί στι, απελευθερωμένες άπό τίς αντιλήψεις αυτές καί έρμη­ νευμένες μέσα σ' ενα νέο πλαίσιο αναφοράς, οί ανακαλύ­ ψεις τού Φρόυντ αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη δύναμη καί σημασία 1. Πιστεύω στι εκείνο πού θά επιτρέψει τήν καρ�

1. Έπιθ υμώ νά τονίσω δτ ι ή �ννoια αυτή της ψυχανάλυσης δέ σημαίνε ι άν τικατάσταση της θ εωρ ίας τού Φρ όυν τ μ έ τή θεωρ ία πού εΙναι σήμερα γνωστή σάν «ύ παρξιστική άνάλυση» . Τό ύ ποκατάστατο αυτό τή ς θ εωρ ίας τού Φ ρόυντ εΙναι συ χνά ρηχό , χρησιμοπο ιεί λέξε ις παρμ έν ες άπό τόν Χάιντ εγκερ η τόν Σάρτρ (ή τόν Χούσ ερλ) χωρ ίς νά τίς συνδέε ι μ έ σοδαρή εξέταση τών κλινικών δε δομέν ων. Αυτό ίσχύ ε ι γιά μερ ικού ς «ύ παρξιστέ ς» ψυχαναλ υτέ ς, καθώ ς ε π ίσης κα ί γιά τήν ψ υχολογική σκ έψη τού Σάρτρ, ή όποία αν καί θ αυμαστή, δέν παύ ε ι ώστόσο νά εΙν αι επιφαν ειακή καί χωρ ί ς ύ γιή κλινική δάση . Ό ύ παρξισμό ς τού Σάρτρ , δπως κα ί τού Χάιν ­ τεγκερ, δέν άντιπροσωπεύ ει μ ιά νέα άρχή , άλλά εν α τέλος. ΕΙν αι ή �κ­ φραση της άπόγνωσης τού Δ υτικού άνθρώπο υ μετά τήν καταστροφή τών δύ ο παγκόσμιων πολέμων, κα ί μετ ά τά καθ εστώτα τού Χίτλερ καί τού Σ τάλιν. Δέν εΙναι δ μως μόνο εκφραση άπόγνωσης. ΕΙναι έκδήλ ωση ένό ς ύ πέ ρτατου άστικού εγωτισμού κα ί σολιψισμού . Αιιτό γίν ετα ι πιό εiJκολα κατανοητό iΊ.ν εξετάσουμε εν α φιλόσοφο δπω ς ό Χάιντεγκ ερ πο ύ συμ-

9

ποφόρα ανάπτυξη του εργου πού θεμελίωσε ό Φρόυντ, εΙναι τό ουμανιστικό πλαίσιο αναφοράς οπου συνδυάζον­ ται αξιοθαύμαστα ή πιό αυστηρή κριτική, ό χωρίς συμοι­ οασμούς ρεαλισμός καί ή όρθολογική πίστη. Μιά ακόμη παρατήρηση: 'ενώ οί σκέψεις πού εκφράζον­ ται στό οιολίο αυτό εΙναι δλες αποτέλεσμα τής κλινικής εργασίας μου σάν ψυχαναλυτή (καί σέ κάποια έκταση σάν μελετητή τών κοινωνικών προτσές), έχω παραλείψει πάρα πολλά κλινικά ντοκουμέντα. Τά ντοκουμέντα αυτά σχε­ διάζω νά τά προσφέρω d ενα μεγαλύτερο εργο, τό όποίο θά πραγματεύεται τή θεωρία καί τή θεραπευτική τής ου­ μανιστικής ψυχανάλυσης. Τέλος, επιθυμώ νά εκφράσω τήν ευγνωμοσύνη μου στόν Πώλ 'Έντουαρντς γιά τίς κριτικές ύποδείξεις του στό κε­ φάλαιο σχετικά μέ τήν ελευθερία, τό ντετερμινισμό καί τόν αλτερνατιοισμό (έναλλακτικότητα). ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

παθούσ ε τό ναζ ισμό . Στήν περ ίπτωση δ μως τού Σάρτρ, πού ίσχυρίζεται δ τι αντιπρο σωπεύ ει τή μαρξιστική σκέψη κα ί δτι εΙναι φι λόσοφος τού μέλλο ντος, τά πρ άγματα εΙν αι πι ό απατη λά. Π αρόλα αύτ ά εΙν αι Ε κφρα­ στής τού πνεύματος τής κοινω νίας τή ς άνομίας καί τή ς ίδιοτέλειας, πού κριτικ άρει καί πού επιθυμεί ν ά τήν αλλάξει. 'Ως πρό ς τήν πεπο ίθηση δτι ή ζωή δέν εχει νόημα πού ν ά τής δόθη κε καί ν ά τό εγγυάται ό Θεό ς, τήν άποψη αύτή ύποστήριξα ν πολλά συστήματα. 'Από τ ίς θρησκείες, κατ ' εξοχή ν ό Βουδ ισμό ς. Πάντως, στό ν ίσχυρισμό του δτι δέν ύ πάρχου ν αντι­ κειμεν ικέ ς άξίες �γκυρες γι ά δλους τού ς ανθρ ώ πους, κα ί στή ν αντ ίληψή του γιά τή ν Ε λευθ ερ ία πού φτ άν ει μ έχρι τή ν έγωιστική αύθ αιρεσία, ό Σάρτρ καί οΙ ό παδο ί του χάνου ν από τ ά μ άτια τους τό πιό σημαντικό Επ ίτευγμα τής θεϊστικής κα ί μή θεϊστικής θ ρησκε ίας, καθώ ς κα ί τής ο ύ ­ μαν ιστικής παρ άδοσης. 10

Ι �o 'Άνθρωπος: Λύκος η ΠρόΌατο;

Ύπάρχουν πολλοί πού πιστεύουν δτι οί ανθρωπο ι είναι πρόΌατα Αλλοι πάλι πιστεύουν δτι ο ί ανθρωποι είναι λύ­ κοι. Καί ο ί δυό πλευρές μπορούν νά προοάλουν γερά επι­ χειρήματα γιά νά ύποστηρίξουν τίς θέσεις του ς. Έκείνοι πού προτείνουν δτι ο ί ανθρωποι είναι πρόοατα, δέν tχουν παρά νά τον ίσουν τό δτι οί ανθρωπο ι εύκολα επηρεάζον­ ται γιά νά κάνουν αυτό πού τούς λένε, εστω καί αν αυτό είναι κακό γιά τούς 'ίδιους τούς εαυτούς τους. 'Ότι ακο­ λουθούν τούς ήγέτες τους σέ πολέμους πού δέν τούς προ­ σφέρουν τίποτε αλλο από καταστροφή. "Ο τι πιστεύουν σέ κάθε είδους ανοησία αν τούς τήν παρουσιάσουν αρκετά εντονα καί αν ύποστηρ ίζεται από δύναμη - από τίς γεμά­ τες τραχύτητα απειλές τών παπάδων καί τών οασιλιάδων μέχρι τίς ηπιες φωνές κρυφών καί φανερών ύποκινητών . Φαίνεται σ τι στήν πλειονότητά τους οί ανθρωποι είναι μ ι­ σοξύπνια παιδιά πού δέχονται ευκολα επιδράσεις, δντας πρόθυμα νά παραδώσουν τή Όούλησή τους σ' όποιοδήποτε τούς μιλήσει μέ φωνή αρκετά απειλητική η αρκετά γλυκιά γιά νά τούς επιΟληθεί. Πραγματικά, εκείνος πού tχει μιά πεποίθηση τόσο στέρεη ωστε νά μπορεί νά αντιμετωπίσει τήν αντίθεση τού πλήθους, αποτελεί περισσότερο τήν εξαί­ ρεση παρά τόν κανόνα, μ ιά εξαίρεση πού συνήθως τήν εμπαίζουν ο ί σύγχρονοί του καί τή θαυμάζουμε αΙώνες αργότερα. Σ' αυτήν ακριοώς τήν ύ πόθεση - στι δηλαδή οί ανθρω­ ποι είναι πρόοατα - εδραίωσαν τά συστή ματά τους οί ίε­ ροεξεταστές καί οί δικτάτορες. Καί ακόμη , αυτή ακριοώς ή πεποίθηση δτι οί ανθρωποι είναι πρόΌατα καί γιαυτό .

•

11

χρε ιάζονται ήγ έτες ν ά πα ίρνουν αποφάσει ς γι ' αυτού ς, εκανε τού ς ήγ έτες ν ά πιστεύ ουν ε Ιλικρ ιν ά δτι εκπλη ρώνουν ενα ηθ ικό καθηκον - ακό μα κα ί τραγικό - δταν δίνουν στόν αν θρωπο αυτό πού χρ ειάζεται : αν γ ίνονται δη λαδή αυ το ί 'ήγ έτες κα ί τόν απαλλάσσουν από τό φορτ ίο τη ς ευ ­ θύνης καί της ελευ θ ερ ίας. Αν δ μως ο ί περισσότεροι αν θρωποι εΙναι πρόο ατα, τότε γ ιατ ί ή ζωή τού ανθρ ώπου εΙναι τό σο δ ιαφορετική από τή ζωή τού πρόο ατου ; Ή ίστορ ία του εΙναι γραμμένη μέ α ί­ μα. ΕΙναι μιά ίστορ ία αδ ι άκοπης οίας, στήν όπο ία π άντα σχεδόν χρησ ιμοποιείται ή δύναμη γ ι ά ν ά καμφ θ εί ή θέλη σή του. 'Ο Ταλα άτ πασάς μόνος του εξόντωσε έκατομμύ ρ ια Άρμέν ιους ; Μόνος του 6 Χ ίτλερ εξόντωσε έκατομμύρ ια 'Εοραίους; Μόνος του ό Στ άλιν εξόντωσε έκατομμύ ρια πολιτ ικών αντιπάλων του ; Οί άντρες αυ το ί δέν ηταν μόνοι. ΕΙχαν χιλι άδες ανθ ρώ πους πού σκό τωναν γι ά λογαριασμό τους, οασάν ιζαν γιά λογαρ ιασμό τους κα ί τό εκαναν αυ τό δχ ι μόνο μέ τή θ έλη σή τους αλλά καί μέ ευχαρίστηση. Μή ­ πως δέ διαπιστώνουμε τήν απανθρωπιά τού ανθ ρ ώ που πρό ς τόν άνθ ρωπο παντού - στούς ανελέητους πολέμους, στό φόνο καί τό ο ιασμό , στή δίχως ελεος εκμετ άλλευση τού ασθ εν έστερου από τόν Ισχυρότερο, καθώ ς κα ί στό γεγονό ς δ τι ο ί στεναγμο ί τού ο ασαν ιζό μενου, τού πλάσματος πού ύ ποφέ ρει, πολύ συχνά φ tάνoυν σ έ κουφ ά αφ tι ά καί σκλη ­ ρ ές καρ δι έ ς ; 'Όλα αυτ ά τά γεγονότα όδήγησαν στοχαστέ ς δπως δ Χό μπς στό συμπέρασμα δτι homo homini lupus ( 6 αν θ ρωπος είναι λύ κος γ ι ά τού ς συνανθ ρ ώ πους του ) . 'Οδή­ γησαν πολλο ύ ς από μάς σήμερα στήν ύ πόθ εση δτι ό άν­ θρωπος εΙναι κακοή θης κα ί καταστροφικό ς άπό τή φύση του, δτι είναι φονι άς πού αν δέν καταπι άνετα ι μ έ τήν αγαπημένη του ενασχόλη ση, τό κ άνε ι μόνο από φόο ο μπροστά σ έ πιό δυναμικού ς φονιάδες. ,Αλλά τά επιχε ιρήματα καί τών δύ ο πλ ευρών μάς φ έρ­ νουν σέ αμηχαν ία. Είναι αλήθ εια δ τι προσωπικ ά μπορεί ν ά γνωρ ίζουμε μερ ικού ς ενδ εχό μενους f] φανερού ς φον ιά­ δ ες κα ί σαδιστέ ς, ανελέητους δπως 6 Στάλιν κα ί ό Χ ίτλερ. 'Ωστό σο αυτο ί είναι περισσότερο εξα ιρ έσεις παρ ά ό κανό ­ νας. Νά ύ πο θέσουμε λοιπόν δτι εσείς κι Ε:γώ καί ο ί περισΥ

12

σό τερο ι μέσοι αν θρωποι ε'ί μαστε λύ κο ι μεταμφιεσμένοι σέ πρόο ατα καί δ τι «ή αλη θ ι νή μας φύ ση » θά φανεί μόλις απαλλαχτού με από τίς απαγορεύ σεις εκείνες πού ω ς τώρα δέ μάς ε πέτρεπαν ν ά ενεργούμε σάν τ ά κτήνη ; Είναι δύ ­ σκολ η ή από ρριψη τής ύ πόθ εσης αυ τής, χωρ ίς ώστό σο ν ά είναι κ ι όλοκλη ρωτ ικά πειστική. Σ τήν καθη μερι νή ζωή ύ πάρχουν πολυ άρ ιθ μες ευ καιρίες δπου θά μπορού σαν ο ί ανθ ρωποι ν ά επιδείξουν ωμότητα κα ί σαδ ι σμό, χωρ ίς τό φό60 πώ ς θά τιμωρη θο ύν . Πολλοί δ μως δέν τό κάνουν. Στήν πραγματικότητα πολλο ί αντιδ ρούν μ έ μιά κ άπο ια α'ί­ σθηση απέχθ ειας δταν 6ρ ίσκοντ αι μπροστ ά σέ ωμότητα καί σαδι σμό. Μήπως ύπάρχει λο ιπόν καμιά άλλη , καλύτερη 'ίσως εξή ­ γηση γι ά τήν αιν ιγματική αντ ίφαση πού πραγματευό μαστε εδώ ; Μήπως πρ έπει ν ά ύ ποθέσουμε δτι ή άπλο ύ στερ η απάντηση είναι πώ ς ύ πάρχει μιά μειονότητα λύκων πού ζ εί δίπλα δίπλα μέ μ ιά πλ ε ιοψη φία προ6άτων ; Οί λύκο ι θέλουν ν ά σκοτώνουν. Τά πρό6 ατα θέλουν ν ά ακολου θούν . νΕ τσι ο ί λύ κο ι δδηγούν τ ά πρόο ατα στό ν ά σκοτώνουν , ν ά δολοφονούν κα ί ν ά στραγγαλίζουν , κα ί τά πρό6 ατα συμ­ μορφώνονται δχι επειδή τό απολαμοάνουν , άλλά επειδή θέλουν ν ά ακολου θού ν . Κ ι ακό μη κα ί τότε ο ί φονιάδες ύ ποχρεώνονται ν ά επινοήσουν δ ι άφορες ίστορ ί ες πού προ 6άλλουν κ άποιο ευγενικό σκοπό, μ ιλάνε γ ιά αμυνα εν άντ ια σ' εκε ίνους πού απειλο ύν τήν ελευ θ ερία, απαιτούν εκδ ί­ κηση γι ά λογχισμένα παιδι ά, 6 ιασμένες γυναίκες, γιά παρα6ίαση τιμής, μέ σκοπό ν ά κ άνουν τήν πλειοψηφ ία τών προ 6άτων ν ά ενεργούν σάν λύ κο ι. Ή απάντηση αυτή φα ί­ νεται σωστή , αφήνει δ μως πολλές αμφιΟο λίες. Δέ μάς κά­ νει ν ά πιστεύ ουμε πώ ς ύ πάρχουν δύο αν θρώ πινες φυ­ λές ή φυλή τών λύ κων καί ή φυλή τών προ6άτων ; Άκό ­ μα, πώ ς είναι δυνατό ν ά πε ίθονται καί ν ά ενεργούν τά πρόο ατα σάν λύκοι, αν δέν τό 'χουν στό α ίμα τους, εστω κι αν τού ς παρουσιάζουν τή 6ία σ άν ίερό καθ ήκον ; Ή ύ πόθ εσή μας σχετικά μ έ τού ς λύ κους καί τά πρό6 ατα μπο­ ρεί ν ά μήν ευ σταθ ε ί. Μήπως στό κ άτω κ άτω ο ί λύ κο ι αντι­ προσωπεύουν τή 6ασ ική ποιότητα τής αν θ ρ ώ π ινης φύ σης, αλλά μέ τρόπο πιό φανερ ό απ' δ σο ή πλειονότητα τών -

13

ανθ ρώ πων ; �H μήπως ή δι άκριση σ έ λύ κους καί πρόδατα είναι λα θ εμένη ; Μή πως ό ανθ ρωπος εΙναι καί λύκος καί πρόδατο; Ή μήπως δέν είναι ούτε λύ κος ούτε πρόδατο ; Ή απάντηση στά ερωτήματα α υτ ά έχε ι ο υσ ιαστική ση­ μασία σήμερα, πού τά έ θνη προσ6λέπουν στή χρήση τών π ιό καταστροφικών δυν άμεων γιά ν ά εξαφαν ίσουν τού ς « εχθ ρού ς» τους, καί δέ δε ίχνουν ν ά λογ ικεύ ονται ακό μη καί μπροστ ά στήν πιθ ανότητα ν ά εξαφανιστούν κι α υτ ά τ ά ιδια μέσα στό όλοκαύ τωμα. Αν έδ ρα ιωθ εί μ έσα μας ή πε ­ πο ίθηση πώ ς τό αν θρ ώ πινο γ ένος κλίνει από φυσ ικού του στήν καταστροφή , δτι είναι ρ ιζωμένη δαθ ιά μέσα του ή αν άγκη ν ά χρησ ιμοπο ιεί δία , τό τ ε 1'ι αντίστασή μας στήν όλο ένα α υξανό μεν η αποκ τήνωση θά αποδυναμώνει δλο καί περισσότερο . Γ ιατ ί ν ά αντ ισταθούμε στού ς λύκους αφού ολοι ε'ίμαστε λύκο ι ; Τό ερώτ ημα αν ό ανθρωπος είνα ι λύκος η πρόδατο δέν εΙναι παρά μιά γενική δ ιατύ πωση ένό ς προδλή ματος πού , στήν πιό πλατιά κα ί π ιό γεν ική μορφή του , ήταν ενα από τά πιό δασ ικ ά προδλήματα τού δυτικού θ εολογ ικού κα ί φ ιλοσοφικού στοχασμού . ΕΙναι ό αν θ ρωπος δασικ ά κακό ς καί δ ιεφθ αρμένος η εΙναι δασ ικ ά καλό ς καί τε ίνει πρό ς τήν τελε ίωση ; Ή Παλα ιά Δ ιαθήκη δέν ύ ποστ ηρ ίζε ι δ τι ό ανθρωπος είναι δασικ ά δι εφθ αρμ ένος. Τήν άνυπακοή τού ,Αδάμ καί τή ς Εύ ας στό Θ εό δέν τήν αποκαλεί άμαρτία. Που θ ενά δέν ύ π άρχε ι έ στω κι ενας ύ παιν ιγμό ς δτι 1'ι ανυ­ πακοή α υτή όδήγησε τόν ανθ ρωπο στή δι αφθορ ά. 'Α πε ­ ναντ ίας , 1'ι ανυπακοή αποτελεί προ ϋπόθεση τής α υτο γνω­ σ ίας τού ανθ ρώ που , τής ίκανό τητάς του νά μπορεί ν ά κά­ νει τήν εκλογή του , κ ι έτσι, σ έ τελευταία αν άλυση, α υτή 1'ι πρώτη πράξη ανυπακοή ς εΙναι τό πρώτο δήμα τού ανθ ρώ ­ που πρό ς τήν. ελευθ ερ ία. Φ α ίνετα ι δ τι 1'ι ανυπακοή του ύ πήρχε ακό μη καί στά σχέδ ι α τού Θ εού . Κ α ί α υτό γ ιατ ί , σύμφωνα μ έ τόν προφη τικό στοχασμό , άκρ ι δώ ς επειδή δ ιώχτηκε από τόν παρ άδ εισο μπό ρεσε ό ανθ ρωπος ν ά φτιάξε ι τήν ίστορία του , ν ά άναπτύξει τ ίς άνθ ρώπ ινες δυ ­ ν άμε ις του καί ν ά δημ ιουργήσει στή θέση τή ς άρμον ίας δπου ό ίδιος δέν ήrαν άκόμη ατομο, μ ιά ν έ α άρμον ία δπου l'ινθρωπoς καί φύ ση σχηματ ίζουν τό τέλε ια άναπτυV

14

γ μένο ατο ιω. Ε Ιναι α έα α ιο δ τι 1) μεσσ ιαν Ι Κ1) αντ ίληψη τών προφητών άφήνει ν ά εννοη θ εί δ τι ό ανθρωπος δέν ε Ιναι αασικ ά δι εφθ αρμένος καί δτι μπορεί ν ά σω θ εί χωρ ίς κά­ ποια ε Ιδ ι κή πρ άξη θ ε ίας χάρη ς. Ά πό τό αλλο μέ ρος, δέν 'όποστηρ ίζε ι δτι αύ Τ 1) ή τ άση πρό ς τό καλό θά ν ικήσει όπωσδ1)ποτε. νΕτσ ι 1) καρδ ι ά τού Φ αραώ «σκληραίνει » , επειδή επ ιμ ένει στό κακό . Σ κληρα ίνε ι ω ς τό σημείο δπου δέν ε Ιναι πιά δυνατή καμ ιά αλλαγή η μετάνο ια . Ή Π αλα ι ά Δ ια θήκη προσφέρει τ ά ιδι α τό λιγότερο παραδε ίγματα κα­ κών δ σο καί καλών πρ άξεων , χωρ ίς ν ά εξα ιρεί από τόν κατάλογο εκε ίνους πού εκαναν κακέ ς πρ άξε ι ς , ακό μη κα ί 'όψη λά πρό σωπα, δπως ό Δ αα ίδ . Ή άποψη τής Παλα ιάς Δ ι αθή κης ε Ιναι δτ ι ό αν θ ρωπος εχε ι καί τ ίς δυό Ικανότη­ τες - τήν Ικανότητα γ ιά τό καλό καί τήν Ικανό τητα γιά τό κακό - καί δτ ι ό ανθ ρωπος πρέπε ι ν ά δι αλέξε ι αν άμεσα στό καλό κα ί τό κακό , τήν εύλογ ία κα ί τήν κατάρα, τή ζωή καί τό θάνατο. Σ τήν εκλογή του δέν παρεμα αίνε ι ο ϋτε κα ί ό Θ εό ς ακό μη . Τόν αοη θάε ι στέλνοντάς του τού ς αγγελια­ φό ρους του , τού ς προ φήτες , γι ά ν ά τού δι δάξουν τού ς κα­ ν όνες πού όδηγούν στήν πραγμάτωση τής καλοσύνης καί τήν άναγνώ ρ ιση τού κακού . Τόν προειδοπο ιούν κα ί δι α­ μαρτύ ρονται γι ' αυτόν . Μόλι ς ώ στό σο γ ίνει αυτό , ό αν ­ θ ρωπος αφήνεται μον άχος του μέ τ ίς «δυό ροπ έ ς του » , τή ροπή πρό ς τό καλό καί τή ροπή πρό ς τό κακό , καί τότε π ιά 1) από φαση ανήκε ι αποκλ ε ιστ ικά σ ' αυτόν . Ή χριστιαν ική εξέλιξη ή ταν δ ι αφορετ ική . Σ τήν πορε ία τη ς εξέλι ξη ς της χρ ιστιαν ικής 'Ε κκλησ ίας, 1) ανυπακοή τού ,Αδάμ θ εωρή θηκε άμ άρτημα. Κ α ί μ άλι στα τόσο α αρύ άμά ρτημα, πού δι έφθ ε ιρε τή φύ ση καί μαζ ί μ ' αύ τή καί τού ς άπογόνους του, ετσ ι πού ό ανθ ρωπος μέ μόνη τή δι κή του προσπάθ ε ια δέν ή ταν δυνατό ν ά απαλλαχτεί από αυτή τή δι αφθορά . Μόνο μ έ τήν πρ άξη τής θ ε ίας χάρης , μέ τήν εμφάν ιση τού Χρ ιστού , πού εδ ωσε τή ζωή του γ ι ά τόν ανθ ρωπο , ή ταν δυνατό ν ά εξαλε ιφθ εί 1) δι αφθορ ά τού Ο:ν­ θρώ που καί ν ά προσφερθ εί σωτηρ ία σ ' δσους αποδέχονταν τό Χρ ιστό . Ή ' Ε κκλησ ία δ μως δέ δέχτηκε χωρ ίς αντιρρήσε ις τό δό ­ γμα τού προπατορ ικού άμαρτή ματος. Ό Π ε λάγ ιος τό αν15

τ έκρουσε αλλά ν ική(tηκε. Οί ου μανιστέ ς τής Άναγέννησης πού δρίσκονταν στού ς κόλπους τής Έκκλη σ ίας πρoσπ ά(tη ­ σαν ν ά τό εξασθεν ίσουν, μή μπορώντας ν ά τό αντικρού ­ σουν η ν ά τό αρνηθούν όλοκλη ρωτ ικ ά, πράγμα πού �καναν πολλο ί αίρετικο ί. Άν όχ ι τ ίποτε άλλο, ό Λ ού θηρος ύπο­ στήριζε μιά π ιό ρ ιζοσπαστ ική άποψη γ ιά τήν ε μφυτη κα­ κία καί διαφθορ ά τού ανθ ρ ώ που, ενώ ο ί στοχαστέ ς τής Άναγ έννησης καί αργό τερα τού Δ ιαφωτισμού εκαναν ενα αποφασιστικό δήμα πρό ς τήν αντ ίθ ετη κατεύθ υνση. ΟΙ στοχαστέ ς τού Δ ιαφωτισμού Ισχυρίστηκαν δτι τό κακό πού ύπάρχει στόν αν θ ρωπο δέν είνα ι παρ ά αποτέλεσμα τών περ ιστ άσεων , κ ι ε τσι δτι στήν πρ αγματικότητα ό αν θρωπος δέν είναι ύ ποχρεωμένος ν ά διαλέξε ι . Θ εωρού σαν δτι αλλά­ ζοντας τ ίς περιστάσεις πού προκ άλεσαν τό κακό , θ ά δγεί κα ί πάλι στό προσκήν ιο σχεδόν αυτό ματα ή πρωταρχ ική καλο σύνη τού αν θρώ που. Τήν αποψη αυτή τή δρ ίσκουμε επίσης στό στοχασμό τού Μάρ ξ κα ί τών δι αδόχων του . Ή πίστη στήν καλοσύνη τού ανθ ρώ που ή ταν άποτέλεσμα μ ια ς ν έας αυτoπεπoί(tησης τού ανθρ ώ που , πού απoκτή(tηκε υ στερα από τήν καταπληκτική ο Ικονομ ική κα ί πολιτική πρόο δο πού σημειώθηκε μ έ τήν Άναγέννηση. Άντίστρο­ φα, ή ηθική χρεωκοπ ία τής Δύ σης πού άρχισε μ έ τόν πρώ το παγκό σμιο πόλεμο καί όδήγησε, πέρα από τόν Χ ί­ τλερ καί τόν Στάλιν, τό Κόδεντρυ καί τή Χ ιροσίμα, στίς σημερ ινές προπαρασκευ έ ς γι ά τόν παγκό σμ ιο αφαν ισμό, εφεραν καί π άλι στό προσκήν ιο τήν παραδοσ ιακή πεπο ί ­ θηση σχετικά μ έ τή ροπή τού αν θρώ που στό κακό . Αύτή ή ν έ α ε μφαση αποτέλεσε ενα ζωογόνο αντίδοτο στήν ύποτ ί ­ μηση τού ε μφυτου δυναμικού τού κ ακού πού ύ πάρχει στόν άν θρωπο - συχν ά δμως χρησίμεψε γι ά ν ά γελοιοπο ιη θούν εκείνοι πού δέν είχαν χάσε ι τήν π ίστη τους στόν άνθ ρωπο, πολλές φορ ές επε ιδή δέ γ ίνονταν κατανοητο ί η ακό μα πιό . πολύ επε ιδή δι αστρε δλώνονταν ο Ι θ έσε ις τους. ΥOvτας ενας άπό εκε ίνους πού παρερμηνεύ τηκαν πολλές φορές ο ί άπό ψεις τους πώ ς ύποτιμούν τό δυναμικό τού κακού πού ύπάρχει στόν άνθρωπο, ε πιθ υ μώ ν ά τον ίσω δτι μιά τ έτο ια συναισθηματική αΙσιοδοξία δέ δ ιακρ ίνει καθό ­ λου τή σκ έψη μου . Κα ί θά ή ταν μ άλιστα πολύ δύ σκολο γι ά 16

δποιον εχει μιά τό σο μεγ άλη κλ ινική ε μπειρ ία σ άν ψυχα ­ ναλυτής ν ά ύ ποτιμήσει τίς καταστροφικ έ ς δυν άμεις πού ύ πάρχουν μ έσα στόν άν θ ρωπο. Στού ς ο αρ ιά ασθ ενείς ολέ­ πει αυτές τίς δυν άμεις σέ δρ άση κα ί αντι λαμοάνεται τίς μεγ άλες δ υσκολίες γι ά τήν αναχα ίτισή τους η γιά τή δ ιοχέ ­ τευση τής εν έργειάς τους σέ δη μιουργικ έ ς κατευ θύνσεις. Θά ή ταν τό 'ίδ ιο δύ σκολο σ έ δποιον εχει παραστεί μ άρτυ­ ρας τής έκρηκτικής έκδήλωσης τού κακού κα ί τής κατα­ στροφικότη τας από τίς αρχέ ς τού πρώτου παγκό σμιου πο­ λέμου ν ά μήν αντι λη φθ εί τή δύναμη κα ί τήν ενταση τής αν θρώ πινης καταστροφικό τη τας . ' Υ πάρχει ώ στό σο ό κ ίν­ δ υνος , η αίσθη ση α υτή αδ υναμ ίας πού νιώθουν όλο ένα κα ί πιό εντονα σήμερα ο ί άν θρωποι - τόσο ο ί δ ιανοού μενοι δσο κα ί ό μ έσος άν θρωπος - ν ά τού ς όδηγήσει στό ν ά αποδ εχτούν μι ά ν έ α εκδοχή τής δ ιαφθορ άς καί τού προπα­ τορικού αμαρ τήματος πού χρησιμεύ ει σ άν αΙτιολόγηση στήν ηττοπαθή άποψη πώ ς ό πόλεμος δέν είναι δυνατό ν ά αποφευχθ εί , ε πειδή ε ίναι αποτέλεσμα τής καταστροφικ ό ­ τητας τη ς αν θρώ πινης φύ σης. Μ ι ά τέτοια άποψη , πού πολ ­ λές φορέ ς Ισχυρ ίζ εται δτι ο ασ ίζεται στόν ύ πέ ρτατο ρεαλι­ σμό , δέν ε ίναι ρεαλιστική γι ά δυ ό λόγους. πρ ωτο, η εν­ ταση των καταστροφικ ων παρορμήσεων δέ σημα ίνει καθό ­ λου δτι ε ίναι ακαταμάχη τες η κυριαρχικ έ ς. Τό δεύτερο σφ άλμα τής άποψης α υτής ο ρ ίσκεται στήν προ ϋπόθ εση δτι ο ί πόλεμοι ε ίναι κατά κύ ριο λόγο τό αποτέλεσμα ψυχολο­ γικών δυν άμεων. Δέ χρει άζεται ν ά επιμε ίνουμε πολύ σχε­ τικ ά μέ τό σφάλμα α υτού τού «ψυχολογισμού » γι ά τήν κατανό ηση των κο ινωνικ ων κα ί πολιτικ ων φαινομένων . Οί πόλεμοι ε ίναι αποτέλεσμα τής από φασης τών πολι τικ ων, στρατιωτικ ων κα ί επιχειρη ματιών ηγετων ν ά κηρύξουν πό ­ λ εμο γι ά ν ά κατακτήσουν εδάφη , πλουτοπαραγωγικ έ ς πη­ γ ές, ε μπορικ ά πλεονεκτήματα. Ή σ άν άμυνα μπροστά σ έ πραγματικ ές η φανταστικ έ ς απει λέ ς εν άντια στήν ασφά­ λεια τής χώ ρας τους από μιά άλλη δύναμη . Ή γι ά ν ά α υ­ ξήσουν τό δ ικό τους προσωπικό γόη τρο κα ί ν ' αποκτήσουν δόξα. Ο ί άν θρωποι α υτο ί δέν ε ίναι δ ιαφορετικο ί από τό μέσο άν θρωπο: είναι Ιδ ιοτελείς μ έ πολύ λίγη δύναμη ν ά αρνη θ ούν τό προσωπικό τους συμφ έρον γιά χάρη των άλ 17

λων . Ώ στόσο δέν είνα ι ουτε α ίμοχαρεί ς ουτε κακοή θ ε ις. 'Ό ταν τέτο ιο ι άν θρωπο ι - πού στήν κο ινή καθη μερ ινή ζωή θά μπορούσαν ν ά κ άνουν περ ισσότερο καλό παρ ά κακό - καταλάΟουν θέσει ς τη ς εξουσ ίας, άπ ' δπου μπορούν ν ά κυο ερνούν έκατομμύ ρ ια αν θρ ώ πους κα ί ν ά εχουν κ άτω άπ ό τόν ελεγχό τους τ ά πιό καταστροφικ ά δπλ α, μπορούν ν ά προκαλέσουν τερ άστι α ζημ ιά . Στήν πολιτ ική ζω ή μπο ­ ρεί ν ά κατέστρεφαν κ άπο ιον άνταγων ιστή τους. Σ τόν κό ­ σμο μας τών ισχυρών κα ί κυρ ίαρχων κρατών ( <<κυρίαρχος» εδώ σημαίν ει μή ύ ποκε ίμενος σ έ καν έναν ηθ ικό νό μο πού νά περ ιορ ίζ ε ι τή δ ρ άση τού κυρ ίαρχου κρ άτους) , μπορούν ν ά καταστρ έψουν τό αν θρ ώ πινο γ ένος. Ό κύ ρ ιος κ ίνδυνος γ ιά τήν αν Ηρωπότητα δέν είναι ό σκλη ρό ς η ό σαδ ιστής,

αλλά δ και νός ανθρωπο:; μέ τήν ύπερ6αλική δύναμη.

'Ό πως δ μως χρε ιάζονται δπλα γιά ν ά γ ίνε ι ενας πόλεμος, τό 'ίδ ιο χρε ι άζοντα ι τά πάθη , τό μ ίσος , ή αγαν άκτηση , ή καταστροφικότητα κα ί ό φόοος γ ιά ν ά φτ άσουν έκατομμύ ­ ρ ια άτομα στό σημείο ν ά δι ακ ινδ υν έψουν τή ζωή τους κα ί ν ά γίνουν φον ιάδες. Αυτά τά πάθη αποτελούν άπαρα ίτητη προϋ πόθεση γ ιά τή δι εξαγωγή τού πολέμου. Π ολλο ί παρα­ τηρητέ ς δι ατυπώνουν τήν άποψη δ τι ώ ς πρό ς τό σημείο α ύτό ό πυρην ικό ς πόλεμος δ ι αφ έ ρε ι άπό τό συμοατ ικό πό ­ λεμο. Ό άν θρωπος πού θά π ιέσει τό κουμπ ί γ ιά ν ά εκτο­ ξεύ σει ολή ματα μέ πυρην ικέ ς κεφαλές, ενα άπό τά όποία θά σκορπ ίσει τό θάνατο σ έ έκατοντάδ ες χ ιλι άδες άνθ ρ ώ ­ πους , δύ σ κολα θά ν ιώσει πώ ς σκοτώνει κάπο ιον μέ τήν ε ννοια πού τό ν ιώθ ε ι α ύτό ενας στρατ ιώτης πού χε ιρ ίζεται τήν ξι φολόγχη του η ενα πολυΟόλο. Ώ στό σο , ακό μη κ ι άν ή εκτόξευση πυρην ικών δπλ ων δέν είνα ι τ ίποτε άλλο από τήν εκτέλεση μ ιάς διαταγη ς, δέν παύ ε ι ν ά προοάλλε ι τό ε ρώ τημα: γ ιά ν ά είναι δυνατέ ς τέτο ιες πράξε ις δέν πρ έπε ι νά ύ πάρχουν στά οαθύτερα στρώ ματα της προσωπ ικό τη­ τας, άν δχ ι καταστροφικ έ ς παρορμήσεις, τό λιγό τερο μ ιά εντονη άδ ι αφορ ία γ ιά τή ζωή ; Θά ξεχωρ ίσω τρ ία φα ινό μενα πού αποτελούν κατά τή γνώ μη μου τή οάση γ ιά τίς π ιό κακοήθε ις καί π ιό ε π ικ ίν­ δ υνες μορφ ές τού προσανατολισμού τού άνθ ρώ που. Α ν α ύτο ί ο ί τρεί ς προσανατολισμο ί συν δυαστούν , άποτελούν Υ

18

τό «σύν δ ρομο τής παρακμής» , αυτο πού σπρώχνει τούς ανθρώπους νά καταστρέφουν γι ά χάρη τής καταστροφής, κα ί ν ά μ ισούν γιά χάρη τού μίσους. Σέ αντίθ εση μ έ τό « σύν δ ρομο τής παρακμή ς», θά αντιπαραθέσω τό « σύν­ δ ρομο τής αν άπτυξ ης». Τό σύνδ ρομο α ύτό αντιπροσωπεύ ει αγ άπ η γι ά τή ζωή (σέ αντ ίθ εση μέ τήν αγ άπη τού θ ανά­ του), αγάπη γ ι ά τόν ανθ ρωπο (σέ αντ ίθ εση μ έ τό ναρκισ­ σισμό) καί ανεξαρτησ ί α (σέ αντίθ εση μ έ τή συμο ιωτ ι ­ κή -αί μομικτική προσήλωση) . Μόνο σ έ μιά μ ικρή μειοψη­ φ ί α ανθρώ πων εΙναι όλόπλευρα αναπτυγμένο τό ενα από τά δυό σύνδ ρομα. Δέ μπορούμε δ μως ν ά αρνηθού με δ τι κάθ ε ανθρωπος ο αδίζει πρό ς τήν κατεύθυνση πού δ ι άλεξε: τήν κατεύθυνση τής ζωής η τού θ ανάτου, τού καλού η τού κακού .

19

11

Διάφορες Μορφές Βίας "Αν κα ί τό κύ ρ ιο μέ ρος αυτού τού οιολίου πραγματ εύ εται τ ίς κακοήθει ς μορφέ ς καταστροφικότητας, επιθυμώ ν ά συ­ ζητήσω αρχικ ά μερ ικέ ς αλλες μορφ έ ς οίας. Αυτό δέ σημα ί­ ν ει πώ ς σκοπ εύω ν ά τ ίς πραγματ ευτώ εξαντλητικ ά , αλλά πιστ εύ ω δ τι ή εξέταση τών λιγό τερο πα θο λογικών εκδη λώ ­ σεων οίας μπορ εί ν ά συμοάλει στήν κατανόηση τών πιό ο αριών παθο λογικών καί κακοη θών μορφών καταστροφι­ κότητας. Ή διάκριση αν άμεσα στού ς διάφορου ς τύ πους οί ας ο ασ ίζεται στή διάκριση αν άμ εσα στά αντίστοιχά τους ασυν είδη τα κ ίνητρα. Γιατ ί μόνο ή κατανόηση τη ς ασυν εί­ δητης δυναμικη ς της συμπ εριφορ άς μάς επιτρ έ π ει ν ά κ ατανοήσουμ ε αυτή τούτη τή συμπερ ιφορά, τ ίς ρ ίζες της, τή διαδρομή της, καί τήν εν έ ργεια μέ τήν όπο ία φορτίζε­ ται!. Ή πιό κανονική κα ί μή παθο λογ ική μορφή οίας είναι ή οία στό παιχνίδι. Τή ορίσκουμε στίς μορφ ές εκ είν ες οπου ή οία ασκείται οταν επιδιώκ εται ή επίδειξη δεξιοτ εχν ίας, καί όχ ι ή καταστροφή , οπου ή οί α δη λαδή δέν ύ ποκιν είται από μίσος η καταστροφικότητα. Π αραδείγματα τ έτοιας

1 . Σ χετικά μέ τίς διάφορες μορφές επιθετικότητας 6λ. τό πλούσιο ύλικό στίς ψυχαναλυτικές μελέτες, ίδιαίτερα τά διάφορα αρθρα στούς τόμους του εργου The P8ychoanαlytic Study ΟΙ the Child (Νέα Ύόρκη : Intemationa! Universities Press). Β λ. εΙδικότερα σχετικά μέ τό πρό6λημα της επιθετικότητας του ιΊνθρώπου καί τών ζώων τό εργο του Τζ. Π. Σκότ, Aggression (Σικάγο : University οί Chicago Press, 1 958). 'Επίση ς τό εργο του 'Άρνολντ Χ. Μπάς, The Psychology ΟΙ Aggre8sion (Νέα Ύόρκη : John Wi!ey & Son, 1 9 6 1 ) . 'Επίσης τού Λέοναρντ Μπέρκο6ιτς, Aggression (Νέα Ύόρκη: McGraw-Hill Co., 1 962). 20

οί ας στό παιχν ίδι μπορούμε ν ά ορούμε σέ πολλέ ς περιπτώ ­ σεις: από τ ά πολεμικά παιχν ίδ ια τών πρωτόγονων φυλών μέχρι τή Ζέν οου δ ιστική τ έχνη τής ξιφασκ ίας . Σέ Όλα αυτ ά τά μαχητικ ά παιχν ίδια σκοπό ς δέν είναι ό σκοτωμό ς. , Ακόμη κι αν τό αποτέλεσμα εΙναι ό θάνατος τού αντίπα­ λου, θά μπορούσε ν ά εΙπω θεί Ότι αυτό ό φε ίλεται σ έ σφ άλμα τού αντίπαλου , επειδή « στάθηκε σέ λάθος ση­ μείο » . " Αν φυσικ ά μιλαμε γιά τήν απουσία τής επι θ υμίας καταστροφής, σ ' αυτή τή οία, αυτ6 αναφέ ρεται μόνο στόν Ιδανικό τύ πο τών τέτοιων παιχνιδιών . Στήν πραγματικό­ τητα συχν ά διαπιστώνουμε πώ ς πίσω από τή συγκεκριμένη λογ ική τού παιχν ιδΙΟύ κρύοεται ασυνε ίδη τη ε πιθ ετικότητα κα ί καταστροφικότητα. ' Αλλά ακό μη κα ί τό τε, τό κύ ριο κ ίνητρο στόν τύπο αυτό ο ίας είναι ή επίδειξη δεξιοτεχν ίας, καί δχι ή καταστροφικότητα. Μ εγαλύ τερη πρακτική σημασία από τή οία στό παιχν ίδι εχει ή οία από αντίδραση. Λέγοντας ο ία απ ό αντίδραση εννοώ τή οία εκείνη πού χρησιμοποιείται γι ά τήν ύ πε­ ράσπιση τής ζωής (αυτοάμυνα), τής ελευ θερίας, τής αξιο­ πρέπειας, τής Ιδιοκτησ ίας - τού ατό μου η τών αλλων . 'Έχει τίς ρίζες της στό φόοο , κα ί γι ά τό λόγο αυτό είναι προφανώς ή πιό συχνή μορφή οίας. Ό φόο ος μπορεί ν ά είναι πραγματικό ς η φανταστικό ς, συν ειδητό ς η ασυνείδη ­ τος. Ό τύ πος αυτός οίας Όρ ίσκεται στήν ύπηρεσία τής ζωή ς, δχι τού θ ανάτου . Σ κοπ ό ς της είναι ή συντήρη ση, δχι ή καταστροφή. Δέν είναι π έ ρα γι ά πέ ρα τό αποτέλεσμα παρ άλογων παθών, αλλά σ έ κ άποιο ο αθ μό λογικού ύ πολο­ γ ισμού . Αυτό ύ πονοεί Ότι ύ π άρχει μιά κ άποια αναλογ ία αν άμεσα στό σκοπό καί τ ά μέσα. 'Έχει διατυπω θ εί ή αποψη Ότι από ύ ψη λότερο πνευματικό πεδ ίο τό σκότω­ μα - ακό μα κα ί σέ αμυνα - δέ δικαιώνεται ποτέ ηθ ικ ά. Οί περισσότεροι δ μως από εκε ίνους πού ύποστηρίζουν τήν αποψη αυτή δέχονται Ό τι ή οία πού χρησιμοποιείται γι ά τήν αυτοάμυνα εΙναι διαφορετικής φύ ση ς από τή οία πού αποσκοπεί στήν καταστροφικότητα γι ά τήν καταστροφικό­ τητα. Πολύ συχν ά τό αίσθη μα Ότι μας απει λού ν κα ί ή οία αντ ίδ ρασης πού επακολου θ εί δέ οασίζονται στήν πραγμα21

τικότητα, αλλά στή χειραγώγηση τού πνεύ ματος τού αν­ θ ρώπου . Οί πολιτικοί καί θ ρησκευτικοί ήγέτες πείθουν τούς οπαδού ς τους δτι απειλούνται από κάποιον εχθ ρ ό κι ετσι προκαλούν τήν ύ ποκε ιμενική ανταπόκριση εχθ ρ ότητας από αντίδ ραση. �Eτσι ή διάκρ ιση αν άμεσα σ έ δίκαιους καί αδικους πολέμους, πού ύ ποστηρίζεται από καπιταλιστικέ ς καί κομμουνιστικέ ς κυ ο ερνήσεις, καθώς καί από τήν Κα­ θολική Έκκλη σία, είναι πάρα πολύ συζητήσιμη , αφού συνή θως ή κάθε πλευρ ά κατορθώνει ν ά παρουσιάζεται πώς ορίσκεται σ έ α μυνα μπροστ ά σέ επίθ εση2. Δύσκολα μπορεί ν ά ορεθ εί εστω καί μιά περίπτωση επιθ ετικού πο­ λέ μου πού ν ά μή μπορεί ν ά παρουσιαστεί μέ αμυντική μορφή . Τό ερ ώτημα, ποιό ς επικαλείται δίκαια τήν α μυνα, αποφασίζεται συνή θως από τούς νικητές, καί μερικές φο­ ρ ές, πολύ αργότερα δ μως, από τού ς πιό αντικειμεν ικού ς ίστορικούς. Ή τάση τής παρουσίασης κ άθ ε πολέμου σάν αμυντικού δε ίχνει δύ ο πρ άγματα. Π ρώτα πρώτα, δτι ο ί π ερισσότερο ι αν θρωποι, τουλάχιστο στίς πιό πολιτισμένες χώρες , δέ μπορούν ν ά σπρωχτούν στό φόνο καί στό θά­ νατο αν δέν πειστούν πρώτα δτι τό κάνουν αυτό ύπε­ ρασπίζοντας τή ζωή καί τήν ελευθερία τους. Δ εύτερο, δε ί­ χνει δτι δέν είναι δύ σκολο ν ά πείσουμε εκατομμύ ρια αν­ θ ρώπων πώς ορ ίσκονται μπροστ ά στόν κίνδυνο επίθ εσης, καί ετσι δτι καλούνται ν ά ύ περασπιστούν τούς εαυτούς τους. Μ ι ά τ έτοια πειθώ εξαρτάται π άνω απ ' δλα από τήν ελλειψη ανεξαρτησίας πνεύματος καί αΙσθήματος, καί από τή συναισθηματική εξάρτηση τής τερ άστιας πλ ειοψηφίας τών αν θρώ πων από τούς πολιτικού ς ήγέτες τους. "Αν ή εξάρτηση αυτή ύ π άρχει, σχεδόν καθετ ί πού θά προολη θ εί εντονα καί μέ πειστικό τρόπο, θά γ ίνει αποδεκτό σάν πρα­ γ ματικό . Τά ψυχολογικά αποτελέσματα τής Εδραίωσης μιάς πεποίθησης σχετικ ά μέ μιά δήθεν απειλή, είναι φυ2. Τό 1 939 ό Χίτλερ ύποχρεώθη κε νά όργανώσει μιά σκηνοθετη μένη έπίθεση ένάντια σ ' ενα ραδιοσταθμό τής Σιλεσίας άπό δήθεν πολωνούς στρατιώτες (πού σ τήν πραγματικότητα ήταν αντρες τών Ές Ές) γιά νά δώσει στό λαό του τήν έντύπωση δτι εχουν ύποστεί έπίθεση κι �τσι νά δικιολογήσει τή χωρίς 6άσιμο λόγο έπίθεσή του ένάντια στήν Πολωνία σάν «δίκαιο πόλεμο» . 22

σικά τά 'ίδια δπως καί στήν περίπτωση μιάς πραγματικής απειλής. Οί άν θρωποι νιώθουν ν ά απειλούνται, καί γιά νά ύ περασπιστούν τού ς έ αυτού ς τους είναι πρόθυ μο ι ν ά σκο­ τώσουν καί ν ά καταστρ έψουν . Στήν περίπτωση τών παρα­ νο'ίκών παραισθήσεων καταδίωξη ς ορ ίσκουμε τόν ' ίδιο μη­ χανισμό , δχι σ έ ό μαδ ική οάση, αλλά σέ ατομική . Καί στ ίς δυ ό περιπτώσεις, τό ατομο ν ιώθει ύποκειμενικ ά πώς ο ρ ί­ σκεται σέ κ ίν δυνο καί αντιδ ρ ά έπιθετικά. Μ ι ά άλλη άποψη τής ο ίας από αντίδραση είναι τό είδος τή ς ο ίας πού προκαλείται από τή διάψευση (απογοήτευ­ ση). Δ ιαπιστώνουμε επι θ ετική συμπεριφορά σέ ζώα, παι­ διά καί ένήλικους, δταν διαψεύδεται μιά επι θυ μί α τους η μιά αν άγκη 3. Ή τ έτοια επιθ ετική συμπεριφορά αντιπρο­ σωπεύ ει μιά προσπ άθεια , συχν ά μάταιη, ν ά πετύχου με ενα σκοπ ό αποτυχημένο μέ τή χρήση οίας. Π ρ ό κειται καθ αρ ά γιά επιθετικότητα πού εξυπηρετεί τή ζωή καί δχι τήν καταστροφή . Κ α θώ ς ή δ ι άψ ευση &ναγκών κα ί επιθ υμιών αποτελεί σχεδόν καθο λικό φαινόμενο στ ίς περισσότερες κο ινωνίες μέχρι σήμερ α, δ έν ύ π άρχει λόγος ν ά εκπλαγού με γιά τό δ τι ή οία καί ή επιθ ετικό τητα δημιουργούνται καί εκδηλώνονται συνεχώς. Σ υναφής μέ τήν επιθ ετικό τητα πού προκαλείται από τή δι άψευση είναι ή εχθ ρό τητα πού γεννάει ή ζήλια καί ό φθόνος. Κ α ί ή ζήλια κα ί ό φ θόνος αντιπροσωπεύ ουν ενα ειδικό είδος δι άψευσης. Προκαλούνται από τό δτι ό Β εχει ενα αντικείμενο πού επιθυ μεί ό Α η δτι τόν Β αγαπάει ενα πρόσωπο πού τήν αγάπη του έπιθυ μεί ό Α . Σ τόν Α δη ­ μιουργούνται τό μίσος καί ή εχθρ ότητα εν άντια στόν Β πού δέχεται αυτό πού επιθυμεί καί δέ μπορεί ν ' αποκτήσει ό Α. Ή ζήλια κα ί ό φθόνος είναι δ ιαψεύ σεις πού τονίζον­ ται &π ό τό γεγονός δτι δχι μόνο δέν αποκτά ό Α αυτό πού επιθυ μεί , αλλά καί ευνοείται ενα άλλο άτομο. Ή ίστορ ία τού Κά ιν πού δέν τόν αγαπού σαν δχι απ ό δικό του σφάλ­ μα, καί σκοτώνει τόν ευνοού μ ενο αδερφό του, κα ί ή ίστο3. Βλ. τό πλούσιο ύλικό στό !\ργο τών J. Doll a rd, L. W.· Doo b, Ν. Ε. Mi ll er, Ο. Η. Mo wrer καί R. R. S ea rs, Frustrαtion αnd Aggression (Ν ιού Xά6εv: Ya le Univ ersity Press , 1 939). 23

ρ ία τού Ίωσή φ κα ί τών αδερφών του αποτελούν κλασικέ ς παραλλαγ ές τη ς ζήλιας κα ί τού φθόνου . Ή ψυχαναλυτική φιλολογία προσφέρει πλού σια κλι νικ ά στοιχεία σχετικά μ' αυ τά τά φαινό μενα. 'Ένας αλλος τύπος ο ίας πού συν δέ εται μέ τή οία από αντ ίδ ραση αλλά πού αποτελεί τό παραπ έρα 6η μα πρό ς τήν κατεύθ υνση της παθολογ ί ας, εΙναι ή Εκδικητική οία . Στή ' ο ία από αντ ίδ ραση σκοπό ς εΙναι ν ά αποφευχθεί ή ε παπει­ λού μενη ολάοη , καί γιά τό λόγο αυτό ή τ έτο ια οία εξυπη­ ρετεί τή οιολογική λειτου ργία της επιΟ ίωσης. Στήν εκδ ικη­ τική οί α, από τό αλλο μ έ ρος, ή ολάοη εχει κ ιόλας γ ίνει κι ετσι ή οία δέν εχε ι τό σκοπό της α μυνας. ' Έχει τόν παρά­ λογο σκοπό ν ά εξου δ ετερώσει μαγικ ά αυτό πού εχει γ ίνει ρεαλιστικ ά. Βρ ίσκουμε τήν εκδ ι κητική ο ία σέ ατομα καθώς κα ί ανάμεσα σέ πρωτόγονες καί πολιτισμένες ό μάδες. ' Αναλύ οντας τήν παρ άλογη φύ ση αυτού τού τύπου ο ίας μπορούμε ν ά προχωρήσουμε ενα ακό μη οημα παραπέρα. Τό εκδικητικό κ ίνητρο ορίσκεται σ' αντίστροφη αναλογία μέ τή δύναμη καί τήν παραγωγικό τητα μιάς ό μάδας η ένός ατόμου . Οί ανίσχυροι κα ί οί αν άπηροι ενα μόνο τρόπο εχουν ν' αποκαταστήσουν τήν εκτίμηση στόν έαυτό τους, αν ή εκτίμη ση αυτή εχει καταρρακω θεί: ν ά π άρουν εκδ ί­ κηση σύ μφωνα μ έ τό lex tαlίonis: « ό φθ αλμόν αντ ί ό φθ αλ­ μού » . Ά πό τό αλλο μέρος εκείνος πού ζεί παραγωγικά δέν εχει, η εχει πολύ λίγο, μιά τέτοια αν άγκη. ' Ακό μα καί στήν περίπτωση πού αυτό ς ό ανθρωπος πληγω θ εί, προσολη θεί , η ύποστεί ολάοη , ή 'ίδι α ή διαδικασία της παραγωγικής οίωσης τόν κ άνει νά ξεχνάει τή ολάΟη τού παρελθόντος. Ή ικανότητα παραγωγής αποδ ε ίχνεται ισχυρό τερη από τήν επιθ υμ ία εκδ ίκησης. Ή αλήθεια τής αν άλυσης αυτής μπορεί ν ά αποδε ιχτεί μ έ ε μπειρ ικ ά στοιχεία τό σο σχετικ ά μέ τό ατομο δ σο κα ί σέ κο ινων ική κλ ί μακα. Τό ψυχαναλυ­ τικό ύλ ικό αποδε ίχνε ι δτι τό ω ρ ιμο , παραγωγ ικό ατομο, ύ ποκινείται από τήν επ ιθυ μία εκδ ίκησης, λιγότερο απ' δ,τι ό νευρωτικό ς πού συναντά δυσκολίες στό ν ά ζεί ανεξάρ­ τητα κα ί όλοκλη ρωμένα καί πού συχν ά εχει τήν τάση ν ά στη ρ ίζει δλο τό εΙναι του στήν επιθ υμ ία εκδ ίκησης. Στή ο αριά ψυχοπαθολογία, ή εκδ ίκηση γίνεται ό κυριαρχικό ς 24

σκοπός τής ζωής του, α φού χωρίς τήν εκδ ίκηση απειλείται μέ κατάρρευση Όχι μόνο ή αυτοεκτ ί μη ση , αλλά κα ί ή α'ί­ σθηση τού εγώ κα ί τής ταυτότητας. Κατά τόν 'ίδ ιο τρόπο διαπιστώνουμε Ότι στ ίς πιό καθυστερη μένες ό μάδες (από οΙκονομική η πολιτιστική καί συναισθη ματική αποψη) τό α'ίσθη μα εκδ ίκησης (λόγου χάρη γι ά μιά παλι ά εθν ική ητ­ τα) φα ίνεται νά είναι πολύ ισχυ ρό . Έτσι ο ί κατώτερες μεσαίες τάξεις, πού είναι οί πιό στερη μένες στ ά οιομηχα­ ν ικ ά εθνη, αποτελούν σέ πολλέ ς χώ ρες τό επίκεντρο τών αισθη μάτων εκδ ίκησης, Όπως ακριοώς είναι καί τό επίκεν­ τρο τών ρατσιστικών κα ί εθν ικιστικών αΙσθη μάτων . Ευ ­ κολα μπορού με ν ά διαπιστώσουμε τό συσχετισμό ανάμεσα στά εντονα αΙσθή ματα εκδ ίκησης καί στήν οΙκονομική καί πολ ιτική καθυστέρηση μ έ ενα «προοο λικό ερωτηματολό­ γ ιο»4. Ή κατανόηση τής εκδ ίκηση ς αν άμεσα στ ίς πρωτό­ γονες κο ινων ίες εΙναι προφανώς περ ισσότερο πολύ πλοκη . Πολλέ ς πρωτόγονες κοινωνίες εχουν εντονα κα ί ακό μη θ ε­ σμοποιημένα αΙσθή ματα κα ί πρότυπα εκδ ίκησης, κα ί Όλη ή ό μάδα ν ιώθ ει ιJπoχρεωμ ένη ν ά εκδικηθεί τήν προσοολή πού εγινε σέ ενα από τά μέλη της. Π ιθ ανό εΙναι Ό τι εδώ αποφασιστικό ρ όλο παίζουν. δύ ο παρ άγοντες. Ό πρώτος μοιάζει πάρα πολύ μ έ τόν παρ άγοντα πού αναφέ ρθηκε παραπ άνω : ή ατμόσφαιρα τής ψυχικής σπανιότητας πού δ ιακρ ίνει τήν πρωτόγονη ό μάδα κα ί πού κ άνει τήν ε κδ ί­ κηση ενα απαρα ίτητο μέσο γιά τήν αποκατ άσταση μιας απώλειας. Τό δεύτερο εΙν(ιι ό ναρκισσισμό ς, φαινό μενο πού εξετάζεται εκτεταμένα στό κεφ άλαιο IV. ' Αρκεί ν ά πούμε εδώ Ότι μπροστά στόν εντονο ναρκισσισμό , τόν όποίο παρουσιάζει ή πρωτόγονη ό μάδα , όποιαδήπ οτε προσοολή στό ε'ίδωλο πού εχει σχηματίσει γι ά τόν έαυτό της εΙναι τό σο καταστροφική πού θά ξεσηκώσει πολύ φυ­ σικά τήν εντονη εχθρ ότητα . Μέ τήν εκδ ικητική ο ία συν δέ εται στενά μιά πηγή κατα4. 'Ένα ανοιχτό έ ρωτη ματολό γιο, πού ο ί απαντήσε ις σ ' αυ τό έρμη ­ ν εύ οντα ι σέ σχέση μ έ τό ασυνείδητο καΙ τό απροσχημ άτ ισ το νόημ ά του ς, γι ά ν ά δ ώσουν σ το ιχε ία πού αφορούν όχι «γνώμε ς» αλλά τ ίς δυν άμεις πού ένεργούν ασυνείδη τα μέσα στό άτομο . 25

στροφικότητας πού όφείλεται στόν κλονισμό τ η ς πίστης, φαινό μενο πολύ συχνό στή ζωή ένός παιδιού . Τί �ννooύμε λέγοντας « κλονισμός τής πίστη ς» ; 'Έν α παιδί ξεκινά στή ζωή του μ έ πίστη στήν καλοσύνη, τήν αγ άπη καί τή δικαιοσύνη. Τό παιδί ε χει πίστη στό στήθος τής μητέ ρας του, στήν προ θυ μία της νά τό σκεπά­ σει Όταν κρυών ει, ν ά τό φροντίσει Όταν είναι άρρωστο. Ή πίστη , αυτή μπορεί ν ά είναι πίστη στόν πατέρα, στή μητέ­ ρα, στόν παππού η στή γιαγιά, η σέ όποιοδήποτε άλλο συγγενικό του πρόσωπο. Μ πορεί ν ά �κφράζεται σάν πίστη στό Θεό. Σέ πολλά άτομα η πίστη αυτή κλονίζεται σέ π ρώ ιμη ηλικία. Τό παιδί ακού ε ι τόν πατέρα νά λέει ψ έ­ ματα π άνω σ ' ενα σπου δαίο θέμα. Β λέπει τή μητέρα του ν ά δε ιλιάζει καί ν ά φεύγει πρόθυ μη ν ά τό προδώσει γιά ν ά αρεί τήν ησυχία της. Γίνεται μάρτυρας τής σεξουαλικής � παφής τών γον ιών του καί μπορεί ν ά διαπιστώσει πώς ό πατ έ ρας του είναι ενα κτήνος. Είναι δυστυχισμένο η φοαι­ σμένο καί καν ένας από τούς γονείς του, πού ύ ποτίθεται πώς τόσο �νδιαφέρoνται γι' αυτό, δέν τό παρατηρεί η ακό μη κα ί Όταν τούς τό πει δέ δ ίνουν σημασία. Ύπάρχουν πολλές περιπτώσεις Όπου η αρχική πίστη στήν αγ άπη , τήν αλή θεια καί τή δικαιοσύνη τών γονιών κλονίζεται. Πολλές φορές, σέ παιδ ι ά πού μεγαλώνουν θρησκευτικά, η απώλεια πίστη ς αναφέρεται άμεσα στό Θ εό. 'Ένα παιδί δρ ίσκεται μπροστά στό θάνατο ένός μικρού πουλιού πού αγαπ άει η ένός φίλου η μιάς αδερφής, καί τότε η πίστη του πώς ό Θεός είναι καλός καί δίκαιος κλονίζεται. Πολύ λίγη σημα­ σία ώστόσο εχει άν κλον ίζεται η πίστη σ ' ενα πρόσωπο η στό Θεό. Αυτό πού π άντα κλον ίζεται είναι η πίστη στή ζωή, στή δυνατότητα ν ά τήν ε μπιστεύ εσαι καί ν ά αασίζε­ σαι σ' αυτή . Φυσικά είναι αλήθ εια Ότι κ άθ ε παιδί γνωρίζει αρκετέ ς απογοητεύσεις. 'Αλλά αυτό πού εχει σημασία εί­ ναι η οξύτητα καί η σοααρότητα μ ιας συγκεκριμ ένης απο­ γοήτευσης. Σ υχνά, αυτή η πρώτη καί κρίσιμη � μπειρ ία τού κλον ισμού τής πίστης γίνεται σέ πρώ ιμη ηλικία: στά τ έσ­ σερα, πέντε, εξι η ακόμη νωρίτερα, σ έ μιά περίοδο ζωής γ ιά τήν όποία Ι; π άρχουν ελάχιστες μνή μες. 'Άλλοτε ό τελι­ κό ς κλονισμός τής πίστης παρατηρείται σέ προχωρη μένη 26

ηλικία. Ή προδοσ ία άπό ενα φίλο, άπ ό ενα ε ρωτικό πρό σωπο, από ενα δάσκαλο, από ενα θ ρησκευτικό η πολι­ τικό 'ήγέτη πού εμπιστευόμαστε. Σ π άνια είναι μ ιά καί μόνη περίπτωση. Π ρ όκειται συνήθως γιά εναν άριθμό άπό μι­ κρέ ς ε μπειρίες πού σωρευτικά κλον ίζουν τήν πίστη τού άν θ ρώ που. Οί άντιδ ρ άσεις στίς τέτοιες εμπειρίες ποικίλ­ λουν. Μπορεί κ άποιος ν ά άντιδρα χάνοντας τήν εξάρτησή του από ενα συγκεκριμ ένο πρόσωπο πού τόν απογοήτευσε, μέ τό ν ά γ ίνεται πιό άνεξάρτητος δ 'ίδιος κα ί άποκτώντας μεγαλύτερη ίκανότητα ν ά ορ ίσκει ν έους φίλους, δασκά­ λους, η άγαπημένα πρόσωπα πού ν ά τ ά εμπιστεύ εται. Αυτή είναι καί 'ή πιό ε πιθυ μη τή άντίδ ραση στ ίς πρώτες άπογοητεύ σεις. Σέ πολλές αλλες περιπτώσεις τό αποτέλε­ σμα είναι δ τι ό αν θρωπος αυτός γ ίνεται σκεφτικός, προσ­ ολέπει σέ κάποιο θαύ μα πού θά στεριώσει π άλι τήν π ίστη του , δοκιμάζει τού ς άν θ ρώπους, καί δταν άπογοητευτεί από αυτούς πού δοκίμασε, δοκιμ άζει αλλους η άφήνεται στά χέ ρια μ ιας παν ίσχυρης εξουσίας (τήν εκκλη σία, ενα πολιτικό κό μμα η εναν ήγ έτη) γι ά ν ά αποκτήσει καί πάλι τήν πίστη του. Συχνά ξεπερν ά τήν άπελπισία του γι ά τό χάσιμο τής πίστης του στή ζωή μέ τό ξέφρενο κυνηγητό εγκό σμιων σκοπών - χρήμα, δύναμη η γόητρο. Ή αντίδραση πού εχει Ιδιαίτερη σπουδαιότητα μ έσα στό πλαίσιο τής οίας είναι μιά δ ιαφορετική αντίδραση . Τό ο α­ θ ι ά άπογοητευμένο κα ί εξαπατημένο ατομο μπορεί ν ' αρ­ χίσει ν ά μ ισεί τή ζωή . "Αν δέν εχει κάτι η κάποιον πού ν ά π ιστεύ ει, αν 'ή πίστη του στή θ εότητα καί τή δικαιοσύνη άποδείχτηκε μιά γελο ία αυταπάτη , αν τή ζωή κυο ερνάει περισσότερο ό διάοολος παρά ό Θ εό ς - τότε Τι ζωή γ ίνεται πραγματικά μισητή . Ό πόνος τής άπογοήτευσης γίνεται τότε άΟάσταχτος. Τό ατομο θ έλε ι ν ά άποδε ίξει δτι Τι ζωή είναι κακιά, δτι ο ί ανθ ρωποι είναι κακοί, δτι τό ίδιο είναι κακό. Τό ατομο πού απογοητεύτηκε από τήν πίστη του καί τήν άγάπη του στή ζωή, γίνεται ετσι κυνικό καί κατα­ στροφικό. Ή καταστροφικότητα αυτή όφείλεται σ έ άπό­ γνωση . Ή απογοήτευση στή ζωή όδήγησε σέ μ ίσος γιά τή ζωή . Αυ τές ο ί ο αθ ιά ρ ιζωμένες εμπειρίες απώλειας πίστη ς εl27

ναι συχνές στίς κλινικ ές μου ε μπειρ ίε ς, καί αποτελούν συνήθως τό κυριαρχικό λάιτ μοτίφ στή ζωή ένός ατόμου . Τό 'ίδ ιο αλη θ εύ ει καί γι ά τήν κο ινων ική ζωή, Όπου ηγέτες στού ς όπο ίου ς ύ πήρχε ε μπιστοσύνη αποδε ίχτηκαν κακοί η ανίκανοι. "Αν ή αντίδραση δέν είναι αντίδ ραση μεγα λύτε­ ρη ς εξάρτηση ς, γ ίνεται συχν ά αντ ίδ ραση κυνισμού η κατα­ στροφικότητας. 'Όλε ς αυτές ο ί μορφ ές οίας δέν παύουν ν ά είναι στήν ύ πηρεσία τής ζωή ς ρεαλιστικά, μαγικά, η τό λιγό τερο σ άν αποτ έλεσμα ολάοη ς τής ζωής η απογοήτευση ς από τή ζωή . Ή έπόμενη μορφή πού θά εξετάσουμε, ή αντισταθμιστική οία, είναι πιό παθολογική μο ρφή, αν καί ό χι τό 'ίδ ιο παθο­ λογική, Όπως η νεκροφιλία πού θά εξετ άσουμε στό κεφά­ λαιο ΠΙ Λέγοντας αντισταθ μιστική οία εννοώ τή ο ία σάν ύποκα­ τά στατο τής παραγωγικής δ ραστηριότητας, πού παρ ατη­ ρείται σ' ενα αν ίκανο ατομο. Γιά ν ά κατανοήσου με τόν δρο « ανικανότητα» Όπως χρη σιμοποιείται εδώ, πρ έπει ν ά ανασκοπήσουμε μερικ ές προκαταρκτικές σκ έψεις. Ό αν­ θρωπος είναι τό αντικε ίμενο τών φυσ ικών κα ί κοινωνικών δυν άμεων πού τόν κυο ερνούν, ταυτόχρονα Ό μως δέν είναι μόνο αντικε ί μενο τών περ ιστάσεων . 'Έχει τή θέλη ση, τήν ίκανότητα κα ί τήν ελευ θ ερ ία ν ά μεταμορφώσει κα ί ν ' αλ­ λάξει τόν κόσμο - πάντα μέσα σ έ ό ρισμένα Ό ρια. Αυτό πού εχει σημασ ία εδώ δέν είναι ή ε κταση τή ς θέλη σης καί τής ελευ θ ερ ίαςs, αλλά τό γεγονός Ότι ό αν θρωπος δέ μπο­ ρεί ν ά ανεχτεί τήν απόλυτη παθητικότητα. 'Ωθ είται ν ά αφήσει τή σφραγίδα του π άνω στόν κόσμο, ν ά τόν μετα­ μορφώσει καί ν ά τόν αλλάξε ι κα ί όχι ν ά μεταμορφωθ εί κα ί ν ' αλλάξει μόνο εκεϊνος . Αυτή ή ανθ ρώπινη αν άγκη εκ­ φράζεται στίς πρώτες σπηλαιογραφίες, σ ' Όλε ς τίς τ έχνες, στήν ε ργασί α καί τή σεξουαλικότητα. 'Όλε ς αυτές ο ί δρα­ στηριό τητες είναι τό αποτέλεσμα τής ίκανότητας τού αν ­ θ ρώπου ν ά κατευ θύνει τή θέλη σή του πρός ενα σκοπ ό καί ν ά συνεχίσει τήν προσπ άθ ειά του ω ς τήν επιτυχ ία τού σκοπού . Τό ν ά μπορεί ν ά χρησιμοποιεί τίς δυν άμεις του 5 . Τό πρό6λη μα τής ελευθερίας πραγματεύε ται τό κεφάλαιο νι 28

είναι ή ίκα ν()τητι! του . (Ή σεξουαλική ίκανό τητα είναι μιά μόνο μορφή ίκανότητας.) "Αν γι ά λόγους αδ υναμ ίας, άγ­ χους, ανικανό τητας κλ π., ό άν θρωπος δέν είναι ίκαν ό ς ν ά δρά σει, άν είναι αν ίκανος, τότε ύ ποφέρει. Αυτό τό αάσανο πού οφε ίλεται σ έ αν ικαν ότητα, εχει τ ίς ρ ίζες του στό γεγο­ νό ς δτι εχει διαταραχτεί ή αν θ ρώπινη ισορροπία, δτι ό άν θ ρωπος δέ μπορεί ν ά δεχτεί τήν κατάσταση τής όλοκλη ­ ρωτικής αδ υναμίας χωρίς ν ά προσπαθήσει ν ά αποκατα­ στήσει τήν ίκανότητά του γι ά δ ρ άση. Μ πορεί δ μως ν ά τό κάνει αυτό, καί πώς ; 'Ένας τρόπος είναι ν ά ύ ποταχθ εί σ' ενα πρόσωπο 11 μιά ό μάδα πού εχει δύναμη καί ν ά ταυτι­ στεί μαζί τους. Μ' αυτή τή συμαολική συμμετοχή στή ζωή ένό ς άλλου προσώπου, ό άν θρωπος εχει τήν αυταπάτη πώ ς δρα, ενώ στήν πραγματικότητα δέν κ άνει τίποτε άλλο παρ ά ν ά ύποτάσσεται στό πρόσωπο αυτό καί ν ά γ ίνεται μέ ρος εκε ίνων ο ί όποίοι δ ρουν. Ό άλλος τρόπος, κα ί αυ­ τός είναι πού μας εν δ ιαφ έρει περ ισσότερο σ' αυτό τό πλαίσιο, είναι ή δύναμη του ανθρώπου ν ά καταστρ έ φει. Τό ν ά δη μιουργείς ζωή σημαίνει ν ά ξεπερνας τήν κατ ά­ στασή σου σάν ενα πλάσμα πού ρίχτηκε στή ζωή σάν ζάρι. ' Αλλά τό ν ά καταστρ έφεις τή ζωή σημαίνει επίσης πώς τήν ξεπερνας κα ί πώς ξεφεύ γεις από τό αοάσταχτο μαρτύ ριο τής όλοκληρωτικής παθητικότητας. Ή δη μιουργ ία ζωής απαιτεί ό ρισμένες ιδ ι ό τητες πού δέν τίς εχει τό αν ίκανο άτομο. Ή καταστροφή τή ς ζωής απαιτεί μιά μόνο ιδ ι ότη­ τα - τή χρήση οίας. Ό αν ίκανος άνθ ρωπος, άν εχει ενα π ιστόλι, ενα μαχα ίρι, 11 γερό χέρι, μπορεί ν ά ξεπεράσει τή ζωή καταστρ έ φοντάς την στού ς άλλους i'j στόν έαυτό του . 'Έτσι εκδ ικείται τή ζω ή πού τόν αρνήθηκε. Ή αντιστα­ θ μιστική οία είναι ακριοώ ς ή οία πού εχει τίς ρ ίζες της στήν αν ικανότητα καί πού αντισταθ μ ίζει τήν ανικανό τητα. Ό άν θ ρωπος πού δέ μπορεί ν ά δη μιουργήσει επιθ υμεί ν ά καταστρ έψει. Μέ τή δη μιουργία καί μέ τήν καταστροφή ξεπερνα τό ρόλο του σ άν ενα ταπεινό πλάσμα. Ό Κ αμύ δ ιατύπωσε τήν ιδέα αυτή μέ πολλή σαφήνεια οάζοντας τόν Κ αλιγούλα ν ά λέει: « Ζώ , σκοτώνω, ασκώ τή μεγαλειώδη δύναμη ένό ς καταστροφέα, σ έ σύγκρ ιση μέ τήν όποία ή δύναμη ενό ς δη μιουργου δέν είναι παρά παιχν ίδ ι ένό ς 29

παιδισύ» . Αυ τή είναι ή οία τσύ αν άπηρσ υ, δλων εκε ίνων πού ή ζωή τσύ ς αρνήθηκε τή δυνατό τητα μ ιάς θ ετική ς έκ­ φρασης τών ε ιδικ ά αν θρώ πινων δυν άμεών τσυς. ΥΕχσ υν αν άγκη ν ά καταστρ έφουν ακριοώ ς επειδή είναι lrνθρωπσι, γιατί τό ν ά είσαι άν θρωπσς σημαίνει ν ά ξεπερν άς τήν , , 'J , κατασταση τσυ να εισαι πραγμα. Μέ τήν αντισταθ μ ιστική οία συνδέεται στεν ά ή παρό ρ­ μηση γιά τόν όλσ κλη ρωτικό κα ί απόλυτΟ' έλεγχΟ' πάνω σ' ενα ζωντανό πλάσμα, ζώΟ' η άνθ ρωπΟ' . Αυτή ή παρό ρμηση απστελεί τήν συ σ ία τσύ σαδισμού. Σ τό σαδ ισμό , δπως τό ­ νισα στό ο ιολίσ Ό φ άσος μπρoσrά σr ήν ελευθερία6, τό συ σιαστικό δέν είναι ή επιθυμία ν ά πρσξενη θ εί πόν σ ς στσύς άλλσυς. 'Όλες σί διαφορετικ ές μσ ρφ ές σαδισμσύ πσύ μπσρσύμε ν ά παρατηρήσσυ με, αν άγσνται σέ μιά Ο'ό σια­ στική παρώθηση , δη λα δή τό ν ά απσκτήσσυ με όλοκλη ρω­ τική κυριαρχ ία πάνω σ' ενα πρό σωπΟ' , ν ά τό κάνσυμε αοσυλσ αντικε ίμενΟ' τη ς θ έλη σή ς μας, ν ά γ ίνσυμε ό θ εό ς τσυ, κα ί ν ά κάνσυμε μαζί τσυ δ ,τι μάς ευχαριστεί. Ή τα­ πείνωσή τσυ, ή t}πσδσύλωσή τσυ, απστελούν τά μέσα γιά τήν επιτυχία αυτσύ τσύ σκσπσύ καί ό πιό ρ ιζικό ς σκσπό ς είναι ν ά τό κάνσυμε ν ά t} πσφέ ρει, μιά κα ί δέν t} π άρχει μεγαλύ τερη εξσυσ ία πάνω σ ' ενα άλλΟ' πρό σωπΟ' από τό ν ά τό t} πσχρεώνεις ν ά t}πσοάλλεται σ έ οάσανα χωρ ίς ν ά μπσ­ ρεί ν ά t}περασπ ίσει τόν έαυτό τσυ . Ή συ σία τής σαδιστι ­ κή ς παρό ρμησης είναι ή ευ χαρίστηση πσύ δίνει Τι όλσ κλη ­ ρωτική κυριαρχ ία πάνω σ' ενα άλλο πρό σωπΟ' (11 άλλο πλάσμα) . 'Ένας άλλσ ς τρόπσ ς διατύ πωσης τη ς 'ίδι ας σκ έ ­ ψης είναι τό ν ά πσύμε δτι σκσπό ς τσύ σαδισμού είναι ν ά μετατρ έψει εναν άν θ ρωπΟ' σέ πράγμα, κ άτι τό ζωντανό σ έ κάτι τό άψυχΟ' , αφού μέ τόν όλσκλη ρωτικό καί απόλυτΟ' έλεγχΟ' , τό ζωντανό πλάσμα χάνει μ ιά συ σιαστική ιδιότητα τή ς ζωη ς - τήν ελευ θ ερ ία. Μόν Ο' άν εχει νιώσει κάπσισς απόλυτα τήν ένταση καί τή συχνό τητα της καταστρσ φι κή ς καί σαδιστικής οίας στά άτσμα καί στ ίς μάζες, μπσρεί νά καταλάοει δτι Τι αντιστα­ θ μιστική οία δέν είναι κ άτι τό επιφανειακό , απστέλεσμα 6. 'Αθήνα, Έκδόσει ς Μπουκ ουμάνη . 30

κακών επιδ ρ άσεων, κακών συνη θ ειών κλπ . ΕΙναι μιά δύ ­ ναμη στόν αν θρωπο τόν 'ίδιο εντονη καί Ισχυρή δσο κα ί ή επιθυ μία του ν ά ζήσει. Είναι τόσο Ισχυρή γιά τό λόγο δτι αποτελεί τήν εξέγερση τής ζωής εν άντια στόν ακρωτηρια­ σμό της . Ό ανθρωπος εχει ενα δυναμικό καταστροφικής κα ί σαδιστικής οίας ακριοώ ς έπειδή είναι αν θ ρώπινο πλά­ σμα, επειδή δέν είναι πράγμα καί επειδή πρέπει ν ά προ­ σπαθεί ν ά καταστρέψει τή ζωή αν δέ μπορεί ν ά τή δη ­ μιουργήσει. Τό κολοσσαίο τής Ρώμης, στό όποίο χιλι άδες άδύναμοι αν θρωποι απολάμο αναν τή μεγαλύτερη ευχαρί­ στησή τους ολέποντας αν θρώπους ν ά κατασπαράζονται από τ ά θη ρία η ν ά σκοτώνουν ό ενας τόν αλλο, αντιπρο­ σωπεύ ει τό μεγαλύτερο μνημείο τού σαδισμού . , Από αυτές τίς σκέψ εις προκύ πτει κ άτι αλλο. Ή αντι­ σταθ μ ιστική ο ία είναι τό aπoτέλεσμα τής μή οιωμένης καί ακρωτηριασμένης ζωής καί τό αναγκαστικό αποτέλεσμά της. Μ πορεί ν ά απωθη θεί από τό φόοο τής τιμωρίας, καί μπορεί ακόμη ν ά εκτονωθ εί μέ θ ε άματα καί ψυχαγωγίες κάθε ε'ίδους. 'Ω στόσο παραμένει σ άν δυναμικό μ έ δλη της τή δύναμη κα ί εκδη λών εται κάθε φορά πού αποδυναμώ­ νουν οί aπωθητικέ ς δυν άμεις. Μοναδική θ εραπεία γιά τήν αντισταθμιστική καταστροφικότητα είναι ή ανάπτυξη τού δη μιουργικού δυναμικού στόν αν θρωπο, τής ίκανότητάς του ν ά κάνει παραγωγική χρήση τών ανθρώπινων δυν ά­ μεών του . Ό ανθρωπος, μόνο αν πάψει ν ά εΙναι ακρωτη­ ριασμένος θά π άψει ν ά είναι καταστρο φέας καί σαδιστή ς , καί μόνο ο ί συνθήκες στίς δποίες δ αν θρωπος μπορεί ν ά δ ε ίξει ενδ ιαφέ ρον γιά τή ζωή , είναι δυνατό ν ά έξαφαν ί­ σουν τίς παρωθήσεις εκείνες πού κάνουν τήν ίστορία τού παρελθόντος καί τού παρόντος τού ανθρώπου τόσο επαί­ σχυντη . Ή αντισταθ μ ιστική οία δέ 6ρίσκεται, δπως ή οία άπό αντ ίδραση, στήν υ πηρεσία τή ς ζωής. Είναι τό παθο ­ λογικό ύποκατάοτατο τή ς ζωής. Δείχνει τόν ακρωτηριασμό καί τήν κενότητα τής ζωής. Άλλά κα ί μέ τήν 'ίδια ακό μα τήν α ρνηση τής ζωής άπό μ έρους της, δ� παύει νά φανε­ ρώνει τήν αν άγκη τού αν θ ρώ που ν ά παραμείνει ζωντανό ς καί ν ά μήν ακρωτηριαστεί. Ύπ άρχει ενας ακό μη τελευταίο ς τύπος ο ίας πού πρέπει 31

ν ά περιγραφτεί: ή αρχαϊκή «αίμοδι ψία » . 'Εδώ δέν πρόκει­ ται γιά τή οία τού άκρωτηριασμ ένου . Πρόκειται γι ά τήν αί μοδιψ ία τού αν θρώπου πού εξακο λου θ εί ν ά παραμένει όλοκληρωτικ ά δε μένος μ έ τή φύ ση . Ή οία αύτή εΙναι ενα πάθος τού αν θ ρ ώ που γι ά σκότωμα σ άν ό μοναδ ικό ς τρό­ πος νά ξεπερ άσει τή ζωή αφού φο οάται ν ά κινη θεί πρό ς τά μπρό ς κα ί νά γίνει όλόπλευρα ανθρώπινο πλάσμα (ε κ­ λογή πού θά τήν εξετάσω άργότερ α). Γ ι ά τόν άν θ ρωπο πού επιδιώ κει μιά απ άντηση στή ζωή οπισθοδ ρομώντας στήν προατ·ομική κατάσταση ϋπαρξη ς, μέ τό ν ά γίνει Ό μοιος μέ ζώο κι ετσι ν ά άπαλλαχτεί από τό οάρος τού λογικού , τό αίμα γίνεται ή ούσία τής ζωής. Τό ν ά χύ σει α ίμα σημαίνει πώ ς νιώθ ει ζωντανός, πώς εΙναι δυνατός, πώς εΙναι μοναδ ικός, πώς είναι π άνω απ' Όλου ς τού ς άλ­ λους. Τό σκότωμα γίνεται ή παραζάλη πού προκαλεί ή ίκανοπο ίηση, ή μεγάλη αύτεπικύρωση στό πιό αρχα·ίκ ό επ ίπεδο . Άντ ίστροφα, τό ν ά σκοτώνεσαι εΙνα ι ή μόνη λσ- . γική εναλλακτική λύ ση στό σκότωμα. Αύτός εΙναι ό ισολο­ γισμό ς τής ζωής μέ τήν αρχαίκή της εννοια: ν ά σκοτώσεις Όσους μπορείς περισσότερους, καί Όταν ή ζωή ένό ς ατόμου δ ιαποτιστεί ετσι μέ α ίμα, τό τε τό άτομο δε ίχνει πρόθυ μο ν ά σκοτω θεί. Τό σκότωμα μέ τήν εννοια αύτή δέν εΙναι ουσιαστικ ά αγ άπη τού θ αν άτου. 'Αποτελεί τήν επικύ ρωση κα ί τό ξεπέρασμα τής ζωής στό ε πίπεδο τής πιό ο αθ ιάς οπισθο δρόμη σης. Τή δίψα αύτή γιά αίμα στά άτομα ευ ­ κολα μπορούμε νά τήν παρατηρήσουμε. Μ ερικ ές φορέ ς στίς φαντασιώσεις η στά δνειρ ά τους, κ άποιες π άλι φορέ ς σέ σο6αρή ψυχ ική άσθένεια η στό φόνο. Μ πορούμε ν ά τήν παρατηρήσου με σέ μιά μειονότητα σέ περ ιόδους πολέ­ μου - διεθνούς η ε μφύλ ιου - δταν ο ί κανονικέ ς κοινωνι­ κές απαγορεύ σεις παραμερίζονται. Τή ολέπουμε στήν αρ­ χαίκή κο ινωνία, Όπου τό ν ά σκοτώνεις (η ν ά σκοτώνεσαι) αποτελεί τήν πόλ ωση πού κυ6ερνά τή ζωή . Τή 6λέπουμε σέ φαινόμενα Όπως ο ί αν θ ρωποθυσίες τών Άζτέκων, ο ί α ίμα­ τηρέ ς οεντέτες τής Κορσικής η τού Μ αυρο60υν ίουΊ , ό ρό7 . Βλ. τήν εικόνα πού δίνει ό Τζίλας γιά τόν τρόπο ζωής στό Μαυρο60ύνιο, δ που περιγράφει τό σκότωμα σάν τή μεγαλύτερη περη φ άνια καί τό μεγαλύτερο μεθύσι πού μπορεί νά νιώσει ενας I'lνθρωπος. 32

λο ς τού αϊματος σ άν θυσία στό Θεό στήν Παλαιά Δ ιαθή­ κη. Μ ι ά από τίς πιό ξεκάθαρες περιγραφές αυτής τής χα­ ράς τού ν ά σκοτώνεις τή δρ ίσκουμε στό διήγημα τού Φλωμπ έρ Ό Μύθος τού Ά γίου 'Ιουλιανο ύ τού Έλε ήμο­ ν α 8 • Ό Φλωμπέρ περιγράφει εναν αν θρωπο πού δταν γεν­ νή θηκε προ φήτεψαν πώς θά γινόταν μεγάλος κατακτητή ς καί μεγάλος αγιος. Μεγάλωσε κανονικά σ άν παιδί, ωσπου μιά μέ ρα ανακάλυψε τή συγκ ίνηση πού δίνει τό σκό τωμα. Παρακολου θώντας τή λειτουργία είχε παρατηρήσει αρκε­ τές φορέ ς ενα ποντικάκ ι πού ξεπρόδ αλλε από μιά τρύ πα τού τοίχου . Αυτό τόν ε κανε μπαρούτι από τό θυμό κα ί αποφάσισε νά τό ξεφορτωθεί. « 'Έ τσι, αφού εκλεισε τήν πόρτα καί σκόρπισε μερ ικ ά ψ ίχουλα στά σκαλιά τού ιερού , στάθηκε μπροστά στήν τρύ πα μ' ενα ραδδί στό χέρι. 'Αφού πέρασε πολλή ω ρα, στήν τρύπα φάνηκε μιά ρόζ μυτούλα κι υστερα όλόκλη ρο τό ποντίκι. 'Έδωσε ενα ελαφρό χτύ­ πημα κα ί εμεινε σάν χαμένος π άνω απ' αυτό τό μικρό σω­ ματάκι πού είχε πάψει πι ά ν ά κινείται. Μ ι ά σταγόνα α ίμα ε δ αψε τ ί ς πλάκες. Τή σκούπισε γρήγορα μ έ τό μαν ίκι του, εριξε εξω τό ποντ ίκι καί δέν είπε σ έ καν ένα τίποτα.» Ά ρ­ γότερα, δταν επνιξε ενα πουλί, «τό τρεμούλ ιασμα τού που­ λιού ε κανε τήν καρ δι ά του ν ά χτυπά δυνατ ά γεμίζοντάς τον μέ μ ιά αγρια καί γεμ άτη ταραχή ευχαρ ίστηση » . 'Έ χον­ τας νιώσει τή χαρά τού ν ά χύνει αίμα, εδ ρισκε ικανο­ ποίηση σκοτώνοντας ζώα. Κανένα ζώο δέν ηταν τόσο δυ­ νατό η τό σο γρήγορο γι ά ν ά μπορ έσει ν ά ξεφύγει απ ' τ ά χέρια του . Ή α ιματοχυσία εγινε ή πιό δέδ αιη επικύ ρωση τού έ αυτού του σάν ό μοναδικός τρόπος ν ά ξεπερ άσει κάθε ζωή . Γιά πολλά χρόν ια τό μοναδικό π άθο ς κα ί ή μοναδ ική ευχαρίστησή του ηταν νά σκοτώνει ζώα. Γύ ριζε σπίτι του τή νύχτα «γεμάτος αϊματα κα ί λάσπη κα ί απο­ πνέοντας τή δ αρ ιά μυρωδι ά τών αγριων θηρίων. Είχε γίνει δ μοιό ς τους» . 'Έφτασε σχεδόν στό σημείο ν ά μεταμορφω­ θ εί σ έ ζώο · όντας δ μως αν θρ ώπινο πλάσμα δέ μπορούσε ν ά τό πετύχει απόλυτα. Μιά φωνή τού ελεγε δτι κ άποτε θά σκότωνε τόν πατέρα του καί τή μητέρα του . Τότε εφυγε 8. Νέα Ύόρκη : N ew Am erican Libra ry, 1 964. 33

τρομαγμένος άπό τό κ άστρο του, σταμάτησε ν ά σκοτώνει ζώα, καί εγ ινε ενας φοο ερό ς κα ί δοξασμένος στρατιωτικό ς ήγέτης. Σάν άνταμο ιοή γ ι ά μ ιά άπό τίς μεγαλύτερες νίκες του, τού δόθηκε τό χέ ρ ι μ ιας εξαιρετ ικά δμορφης καί άξιαγάπητης γυναίκας. Σ ταμάτησε ν ά κάνει τόν πολεμιστή καί ε μεινε μόνιμα μαζί της γιά ν ά ζήσει αυτό πού θά μπο­ ρού σε ν ά είναι μ ιά ευτυχισμένη ζωή - δ μως πολύ σύ ντομα αρχισε ν ά νιώθει ο αριεστημάρα κα ί κατάθλιψη . Μιά μέ ρα αρχ ισε πάλι ν ά κυνηγ άε ι, άλλά μ ιά παράξενη δύναμη ε κανε τίς οολές του ν ά άστοχούν . «Τότε δλα τ ά ζώα πού είχε σκοτώσει ξαναεμφανίστηκαν καί σχη μάτ ισαν ενα στενό κύ κλο γύ ρω του. Πολλά κ άθονταν στά π ισιν ά τους πόδι α ενώ αλλα στέκονταν δ ρθ ια. Ό 'Ιουλιανός στεκόταν άν άμεσά τους παγω μένος άπό τό φόοο, μή μπορώντας νά κάνε ι τήν παραμικρή κ ίνηση . » Άποφάσ ισε τότε ν ά γυρ ίσε ι aτή γυναίκα του καί στό κάστρο του . Στό μεταξύ οί γ έ ρο ι γονείς του είχαν ε ρθ ε ι στό κ άστρο καί ή γυναίκα του τούς είχε δώσει τό κρεοάτ ι της. Νο μ ίζοντας πώς στό κρεοάτι του κο ιμό ταν ή γυνα ίκα του μ έ τόν ε ραστή της, τού ς σκό­ τωσε καί τούς δυό. 'Ό ταν π ι ά είχε φτ άσε ι στό π ιό οαθύ ση μείο όπισθοδ ρόμησης, σημε ιώθηκε ή μεγ άλη στροφή . 'Έγ ινε &γιος, άφι ερώνοντας τή ζωή του στούς φτωχούς καί τού ς άσθ ενείς, μέχρ ι πού κάποτε άγκ άλι ασε ενα λεπρό γι ά νά τόν ζεστάνει. 'Έτσ ι « ό Ίουλι ανό ς ύ ψώθηκε στό γαλάζ ιο αiθέρα, πρό σωπο μέ πρό σωπο μέ τό Χ ρ ιστό , πού τόν όδή­ γησε στόν Π αράδε ισο» . Στήν ίστορ ία αυτή ό Φλωμπέρ περ ιγρ άφει τήν ου σ ία τής αί μοδιψίας. Π ρ ό κειτα ι γιά τή μέθη τής ζωής στήν πιό άρ­ χα·ίκή μορφή της. Σύ μφωνα μ έ τήν ίστορ ί α αυτή , ενα πρόσωπο πού ε χε ι φτάσε ι στό π ιό άρχα·ίκό επ ί πεδο σχέ ­ σεων μέ τή ζωή , μπορεί ν ά ε πανέλθε ι στό ύ ψη λότερο επί­ πεδο εξέλι ξη ς, στό επ ίπεδο τής επικύ ρωσης τής ζωής μέ τήν άν θρωπιά του . Είναι πολύ σημαντ ικό ν ά άντι λη φθού με δ τι αυτή ή δίψα γ ι ά σκότωμα, δπως παρατήρησα παραπά­ νω, δέν είναι τό 'ίδι ο μέ τήν αγάπη τού θανάτου, πού περ ι­ γράφεται στό κεφ άλα ιο ΠΙ Τό α ίμα γ ίνετα ι Εδώ ή ου σία τής ζωής. Τό ν ά χύνε ι ς τό α ίμα κ άποιου αλλου σημαίνε ι δ τι γονιμοπο ιείς τή μητέρα γη μ' αυτό πού χρε ι άζετα ι γ ι ά 34

ν ά ειναι γόνιμη . ("Ας παραοάλουμε τή δο ξασία τ ών Άζτέ­ κων σχετικά μ έ τήν αν άγκη τής α ί ματοχυσ ίας σάν προϋπό­ θ εση γιά νά συνεχίσει ν ά λε ιτουργεί τό σύ μπαν, η τό μύθο τού Κάιν καί τού 'Ά Ο ελ . ) ' Ακόμη κι δταν χύνεται τό δικό σου α ίμα, γονιμοποιείς τό χώ μα, τή γή, καί γίνεσαι ενα μαζί της. Φ αίνεται δ τι στό επ ίπε όο αυτό οπισθο ό ρό μηση ς τό α ίμα ί ε ναι τό ισοδύναμο τού σπ έρματος. Ή γή είναι τό ισο δύ­ ναμο τής μητέ ρας γυναίκας. Σπέρμα- ωάριο αποτελούν τίς εκφρ άσεις τής πόλωσης αρσενικού - θη λυκού, μ ιάς πόλωσης πού ε ρχεται στ ό επίκεντρο μόνο αταν ό αντρας αρχίζει ν ά ξεπροοάλλει ό λόπλευρα από τό χώμα-γή, στό σημεί ο πού ή γυναίκα γίνεται τό αντικείμενο τής ε πι θυμίας καί τής αγ ά­ πης του 9 . Ή α ί ματοχυσ ία καταλήγει στό θάνατο. Ή σπερ­ ματ έγχυση στή γ έννηση . ' Αλλά σκοπός τής πρώ της είναι, δπως κα ί τής δεύ τερης , ή επικύ ρωση τής ζωής, ακό μη κι δταν ορ ίσκεται πολύ λίγο πιό π άνω από τό επ ίπεδο τής ζωικής υπαρξη ς. Ό φονι άς μπορεί ν ά γ ίνει ε ραστής μόνο αν γεννη θ εί όλόπλ ευρα, μόνο αν αποκό ψει τό δεσμό του μέ τή γή καί μόνο αν ξεπερ άσει τό ναρκισσισμό του . Ώ στόσο δέ μπορούμε ν ά αρνηθού με πώς αν είναι ανίκανος ν ά κά­ νει κ άτι τέτοιο, ό ναρκ ισσισμός κα ί ή αρχα'ίκή του προ­ σήλωση θά τόν παγιδέψουν σ ' ενα δ ρό μο ζωής πού ορ ί ­ σκεται τό σο κοντ ά στό δρ ό μο τού θ αν άτου πού κάνει δύ ­ σκολη τή δι άκριση τής διαφορ άς αν άμεσα στόν α ίμο δι ψή αν θρωπο κα ί τόν ε ραστή τού θανάτου .

9. 'Ό ταν ή ο ιολική α φή γη ση μ ας λέει δτι ό Θ εό ς επλασε τήν Ευα γ ιά νά είναι « οοηθός» του ' Αδάμ, δ είχνεται αυτή ή νέα αποστολή τη ς . 35

111 r Η ' Α γ rί.π η ΤΟ Ζ) 6) α ν ά το υ καί η Ά γάπ η τ ης Ζω ης

Στό προηγούμενο κεφάλαιο εξετάσαμε μορφ ές οίας καί επίθ εσης πού μπορουν ωστόσο ν ά θ εωρη θουν λίγο πολύ καλοή θεις, εφό σον εξυπηρετουν ( 11 φα ίνεται πώς εξυπηρε­ τουν) α μεσα 11 ε μμεσα τούς σκοπούς τής ζωή ς. Σ' αυτό τό κεφ άλαιο, καθώς κα ί στ ά έπόμενα, θά πραγματευτου με τ ίς τάσεις πού κατευ θύνονται ενάντια στή ζωή , πού σχη ματί­ ζουν τόν πυρήνα τής οαριάς ψυχικής ασθένειας, κα ί πού μπορου με ν ά πουμε πώς αποτελουν τήν ου σί α του αλη θ ι­ νου κακου . Θά πραγματευτουμε τρία διαφορετικ ά ε'ίδη προσανατολισμου : τή νεκροφιλία ( τή ο ιοφιλία), τό ναρ ­ κισσισμό κα ί τή συ μο ιωτική προσήλωση στή μητέ ρα. Θά δ ε ίξω δτι κα ί τ ά τρία αυτ ά ε'ίδη εχουν καλοή θεις μορφές πού μπορουν ν ά εχουν τό σο μικρή οαρύτητα ωστε ν ά μή θ εωρη θουν καθόλου πα θο λογικές. Θά τον ίσουμε δ μως περισσότερο τ ίς κακοή θεις μορφές κα ί τών τριών προ­ σανατολισμών, πού στίς πιό ο αρ ιές μορφ ές συγκλίνουν κα ί μπορεί ν ά αποτε λέσουν «τό σύ ν δρομο τής παρακμής» . Τό σύν δ ρομο αυτό αντιπροσωπεύει τήν πεμπτουσ ία του κα­ κου . Ταυτό χρονα αποτελεί τήν πιό οαρ ιά παθολογ ί α καί τή ρίζα του μεγαλύτερου μέρου ς τής κακοήθους κατα­ στροφικότητας καί απαν θρωπιάς . Δέ θά μπορουσα ν ά ορώ καλύτερη εΙσαγωγή γιά ν ά φτάσω στό κ έντρο του προολήματος τής νεκροφι λίας από μιά σύντομη δήλωση πού εκανε τό 1936 ό Ισπανός φιλό­ σοφος ουναμουνο. Ή ευκαιρ ία του δόθηκε μέ τήν ό μιλία 36

τού στρατηγού Μιλάν Αστρεϋ στό πανεπιστήμιο τής Σα­ λαμάγκας, πού τήν εποχή τής εναρξης τού ισπανικού ε μ­ φύλιου πολέ μου πρύτανής του ηταν ό ουναμούνο. ' Αγα­ πημένο σύν θη μα τού στρατηγού ηταν « Viνa la muerte ! » (Ζήτω ό θάνατος ! ) , καί ενας από τού ς όπαδού ς του ξανα­ φώναξε τή φρ άση αυτή από τό οάθος τής α'ίθουσας. 'Ό ταν ό στρατηγός τέλειωσε τήν ό μιλία του , ό ουναμούνο σηκώ­ θηκε κα ί είπε : Υ

« ... Μόλις τώ ρα ακουσα μιά νεκρό φι λη κα ί ακατα­ νόητη κραυγή : "Ζήτω ό θάνατος ! . " Κι εγώ πού πέ� ρασα τή ζωή μου διαμορφώνοντας παραδοξολογίες πού ξεσήκωσαν τόν ακατανόητο θ υμό τών αλλων, πρ έπει ν ά σάς πώ, σ άν ε ιδ ικό ς, δτι αυτή ή αλλόκοτη παραδοξολογία μού είναι αποκρουστική . Ό στρατη­ γό ς Μ ιλάν 'Άστρεϋ δέν είναι αρτιμελής. "Ας τό πού με αυτό χωρ ίς ν ά ψ άχνουμε γι ά ηπιότερες λέξεις . Είναι αν άπηρος πολέμου, δ πως η ταν κι ό Θ ερΟάντες. Δ υσ­ τυχώς υ π άρχουν σήμερα πάρα πολλο ί αν άπηροι στήν Ίσπανία. Καί θά υ π άρξουν πολύ περ ισσό τεροι ακόμα, αν δέ μάς οοηθήσει ό Θεός. Μού προξενει πόνο ν ά σκέφτομαι πώς είναι δυνατό δ στρατηγό ς Μιλάν 'Άστρεϋ ν ά υπαγορεύσει τόν τρό πο τής μαζική ς ψυχο­ λογ ίας. 'Ένας ανάπηρος πού δέν εχει τό πνευματικό μεγα λείο τού Θεροάντες σίγου ρα θ' αναζητάει ν ά ορεί ανακούφιση προξενώντας τόν ακρωτηριασμό γύ ρω του» . Στό σημείο αυτό ό Μιλάν 'Άστρεϋ δέ μπορούσε ν ά κρατη θ εί αλλο . «Abajo la inteligencia ! » ( Κάτω ή διανόηση ! ) κραύγασε. « Ζήτω ό θάνατος! » Ή παρατή­ ρηση αυτή προκ άλεσε ενα σού σουρο επιδοκιμασίας απ ό τού ς Φαλαγγίτες. 'Αλλά ό ουναμούνο συν έχισε: « Αυτό ς εδώ είναι ό ναός τού πνεύ ματος. Κ ι εγώ εί μαι ό ύ π έρτατος λειτουργό ς του. Έσείς οεοηλώνετε τόν ιερό του χώρο. Θά κερδ ίσετε, γιατί εχετε αρκετή κτη­ νώδη δύναμη . 'Αλλά δέ θά πείσετε. Γιά ν ά πείσετε χρειάζεστε πειστικότητα. Κ α ί γι ά ν ά εχετε πειστικό ­ τητα χρειάζεστε αυτό πού σάς λε ίπει: τή Λογική καί τό Δ ίκαιο στόν αγώνα. Θεωρώ περ ιττό ν ά σάς πώ πώς 37

πρ έπει ν ά σκεφτείτε τήν ' Ισπανία. Αuτό τό εχω κάνει πιά» . 1 Μ ιλώντας γι ά τό νεκρό φι λο χαρακτήρα τής κραυγής « Ζήτω ό θάνατος» , ό Οuναμούνο εθ ιξε τόν πυρήνα τού προΌλήματος τού κακού . Δέν ύπάρχει πιό θ εμελιακή διά­ κριση αν άμεσα στού ς αν θρώπους, ψυχολογικά κα ί η θ ικά, από τή διάκρ ιση ανάμεσα σ' εκε ίνους πού αγαπούν τό θ ά­ νατο κι εκε ίνους πού αγαπούν τή ζωή , άνάμεσα στού ς νε­ κρόφιλους καί τούς Όιόφιλους. Αuτό δέ σημα ίνει πώς θέ­ λουμε ν ά πούμε δτι ενα πρόσωπο είναι όπωσδήποτε ε'ίτε όλοκλη ρωτικ ά νεκρό φιλο ε'ίτε όλοκλη ρωτικά Όιόφιλο . Ύπάρχουν μερ ικοί πού είναι π έ ρα γι ά π έρα αφοσιωμένοι στό θάνατο, κα ί αυτο ί είναι ο ί παρ άφρονες. Ύπ άρχουν άλλο ι πού είναι όλοκληρωτικ ά αφοσιωμ ένοι στή ζωή καί αυτοί μας φα ίνονται σά ν ά εχουν επιτελέσει τόν ύψηλό­ τερο σκοπό γιά τόν όποίο είναι ίκανό ς ό ανθ ρωπος. Σέ πολλούς υπάρχουν καί οί Όιό φιλες καί οί νεκρό φι λε ς τά­ σεις, αλλά σέ δ ιαφορετικέ ς αναλογί ες. Αυτό πού εχει ση­ μασ ί α εδώ , δπως σ έ δλα τ ά ζωνταν ά φαινό μενα, είναι τό ποι ά τάση είναι ή ισχυρότερη πού καθορίζει τή συμπερι­ φορά τού αν θρ ώπου κα ί σχι ή όλοκληρωτική απουσία η παρουσ ία ένό ς από τούς δύ ο προσανατολισμούς. Στήν κυριολε ξία, «νεκροφιλία» σημαίνει « αγ άπη τού θαν άτου» (δπως « Όιοφιλία» σημαίνει « αγ άπη τής ζωής»). Ό δ ρος χρη σιμοποιείται συνή θως γιά ν ά δη λώσει μ ιά σε­ ξουαλική διαστρο φή , δη λαδή τήν επιθ υμ ία κατάκτησης τού νεκρού σώματος (μιας γυναίκας) μέ σκοπό τή σεξουαλική επαφή 2, η μιά νοσηρή επιθ υμ ία παρουσίας κοντ ά σ ' ενα νεκρό σώμα. 'Ό πως δμως συμσ α ίνει συχν ά, μ ιά σεξου αλική 1 . Άναφέρετα ι στό έρ γο τού Χ. Τόμας The Spαnish ανίΙ Wαr (Νέα Ύόρκη : Harper & Row, 1 96 1 ), σσ. 354-55. Ό Τόμας παραθέτει τό λόγο τού ουναμούν ο από τή μετ άφραση αυ τού τού λόγου άπό τόν Λ. Π ορ τί ­ λιο , π ού δημοσιεύτηκε ατό Horizon καί αναδημοσιεύεται σ τό εργ ο τού Κόν ολυ, The Golden Horizon, σσ. 397-409. Ό ουναμούν ο παρέμε ινε ύπό περιορ ισμό στό σπ"ίτι του ω ς τό θάνατό του λίγους μήνε ς αργότερα. 2. Οί Κράφτ-Έμπ ινγκ, Χίρσφελντ καί lΊλλοι εδωσαν πολλά παραδεί­ γματα ασθενών π ού καταθλί60νται από αυτή τήν έπιθυμία. 38

διαστροφή παρουσιάζει μόνο τήν πιό φανερή καί καθ αρή είκόνα έν ό ς προσανατολισμού πού τόν ορ ίσκουμε χωρ ίς σεξουαλικές προσμίξεις σέ πολλού ς ανθρώπους. Ό Oι'Jνα­ μούνο τό είδε αvτό καθ αρ ά δταν χρησ ιμοποίησε τή λέξη «νεκρόφιλος» γι ά τό λόγο τού στρατηγού . Δέν ύπονοούσε δτι ό στρατηγό ς οασανιζόταν από μιά σεξουαλική δια­ στροφή, αλλά δτι μισού σε τή ζωή καί άγαπούσε τό θάνατο. 'Όσο κι αν φα ίνεται παράξενο, ή νεκροφιλία, σ άν γενι­ κό ς προσανατολ ισμός, δέν εχει περιγραφτεί ποτέ ω ς τώ ρα στήν ψυχαναλυτική φιλολογία, άν καί συν δέεται μέ τόν πρωκτικoσαδισrικό χαρακτήρα τού Φρόυντ καθώς κα ί μ έ τό ενσrι κτo τού θανάτου τού 'ίδ ιου . Τίς συν δέσεις αvτές θά προσπαθήσω ν ά εξετάσω άργό τερα. 'Εδώ θά δώσω μιά περιγραφή τού νεκρόφιλου ατό μου. Τό άτομο μέ τό νεκρόφιλο προσανατολισμό είναι εκείνο πού ελκεται καί γοητεύ εται άπό καθ ετί μή ζωντανό , καθ ετ ί πού είναι νεκρό , δπως πτώματα, ωτοσύνθεση, περιττώματα, Ορωμιά. Νεκρόφι λο ι είναι οί άν θρωποι εκεί­ νοι πού τούς άρ έσει ν ά μιλάνε γι ά άρρώστιες , γιά κη δείες, γιά θ άνατο. Σ αφέ ς παρ άδειγμα καθ αρού νεκρό φι λου τύ ­ που είναι ό Χ ίτλερ . Γοητευόταν άπό τήν καταστροφή καί ή μυρωδι ά τού θ ανάτου ήταν γλυκιά γι ' αVτόν . Κι l:νώ στά χρόνια τή ς επιτυχίας του φαινόταν πώς ηθ ελε ν ά κατα­ στρέψει μόν ο l:κείνους πού ήταν l:χθροί του, ή περίοδος τού Gotterdiimmerung στό τέλος εδ ειξε πώ ς ενιω θ ε τή ο α­ θύτερη ίκανοποίησή του μπροστ ά στήν όλοκλη ρωτική καί απόλυτη κατασrρoφ ή: τήν καταστρο φή τού γερμαν ικού λαού , δλων δ σων ορίσκονταν γύρω του, καθώ ς κα ί τού 'ίδιου τού έ αυτού του . Μιά εκθεση άπό τόν πρώτο παγκό ­ σμιο πόλεμο, πού δμως δέν επιοεοαιώθηκε, είναι πολύ ευ ­ γλωττη : ενας στρατιώτης είδε τόν Χίτλερ ν ά στέκεται σέ κατ άσταση εκστασης, καί ν ά κο ιτάει ενα πτώμα σ έ απο­ σύν θ εση, μή θέλοντας ν ά άπομακρυν θεί. Οί νεκρόφιλο ι ορίσκονται πάντοτε στό παρελθόν , ποτέ στό μέλλον. Είναι ου σιαστικ ά συναισθηματικοί, καλλιερ­ γούν δη λαδή τή μνή μη τών αίσθη μάτων πού είχαν η πι­ στεύ ουν πώς είχαν χτές. Είναι ψυχροί, άπό μακροι, άφο­ σιωμένοι στό «νό μο καί τήν τάξη » . Οί αξίες τους είναι 39

ακρ ιοώς οί αντίστροφες από τ ίς αξίες μέ τ ίς δποίες συν­ δ έουμε τή φυσ ιολογ ική ζωή : Δέν τούς ίκανοπο ιεί ή ζωή αλλά ό θάνατος. Χαρακτηρ ιστ ικ ό τού νεκρό φι λου είνα ι ή στάση του απέ­ ναντ ι στή ο ία. Σύ μφωνα μέ τόν όρ ισμό τής Σ ι μόν Β έυλ , οία είναι ή ίκανότητα μετατροπής εν ό ς αν θ ρ ώπου σέ πτώμα. 'Ό πως ακρ ιοώς ή σεξουαλικό τητα μπορεί ν ά δη μιουργήσει ζωή , ετσ ι καί ή οία μπορεί ν ά τήν καταστρέψει. Σέ τελευ­ τα ία ανάλυση κάθε οία ο ασίζετα ι στή δύναμη τού ν ά σκο­ τώνε ι ς. Μ πορεί νά μή σκοτώσω ενα πρόσωπο αλλά ν ά τού στερήσω μόνο τήν ελευ θ ερ ία του . Μ πορεί ν ά θέλω ν ά τό ταπεινώσω μόνο η ν ά τού στερήσω τ ά αποκτή ματ ά του - ότ ιδήποτε δμως κ άνω, π ίσω απ ' δλες αυτές τ ίς πρ ά­ ξε ι ς ο ρ ίσκεται ή ίκανότητά μου ν ά σκοτώσω κα ί ή ε π ι θυ­ μ ία μου ν ά σκοτώσω . 'Ό πο ιος αγαπάε ι ' τό θ άνατο αγαπάε ι αναγκαστικ ά τή οία. Γ ι ' αυτόν τό μεγαλύ τερ ο κατόρθωμα τού ανθρώπου δέν είναι ν ά δίνε ι ζωή, αλλά ν ά τήν κατα­ στρέ φει. Ή χρήση οίας δέν είναι μ ιά μεταο ατ ική πράξη πού τού τήν επ ιοάλλουν οί περ ιστάσε ι ς - είναι ενας τρό­ πος ζωής. Αυ τό εξηγεί γ ι ά πο ιό λόγο ή οία γοητεύε ι τόσο τό νε­ κρό φι λο . 'Ό πως γι ά τόν εραστή τής ζωής ή θ εμελι ακή πό­ λωση στόν άνθρωπο είνα ι ή πόλωση αν άμεσα στό αρσεν ικ ό κα ί τό θη λυκό , γ ι ά τό νεκρ ό φι λο ύ πάρχε ι μιά άλλη πολύ δ ι αφορετ ική πόλωση : ή πόλ ωση αν άμεσα σ ' εκε ίνους πού εχουν τή δύναμη ν ά σκοτώνουν κα ί σ' εκε ίνους πού δέν εχουν αυτή τή δύναμη . Γι ' αυτόν ύ π άρχουν δύο μόνο «φύ ­ λα» : ο ί ισχυρο ί κα ί ο ί ανίσχυρο ι, ο ί φον ι άδ ες κα ί τά θύ ­ ματα. Όχι σπ άν ια αυτή «ή αγάπη γ ι ά τούς φον ι άδες» πρ έπει ν ά πα ίρνεται στήν κυ ριολεξία. Είναι τά αντ ι κε ί­ μενα τής σεξουαλι κής ελξη ς του κα ί τών φαντασ ιώσεών του, αλλά λι γότερο δραστ ικ ά από δ σο στή δι αστροφή πού αναφέραμε παραπ άνω η στή διαστροφή τής νεκροφαγ ίας ( τής επ ι θυμ ίας ν ά τρώ ε ι κανε ίς πτώματα) , ε π ι θ υμ ία πού μπορούμε νά τή ο ρού με συχνά στ ά δνειρα τών νεκρόφι λων ατομων. Ξέρω πολλά δνειρα νεκρόφι λων ατομων, δπου ο ί όνειρευό μενο ι εχουν σεξουαλι κή επαφή μέ μ ία γρ ι ά η μέ εναν άντρα, πρόσωπα πού δέν τού ς τραοάνε 40

καθόλου από φυσική αποψη, αλλά πού φο60ύνται καί θ αυμάζουν γιά τή δύναμη καί τήν καταστροφικότητά τους. Ή ε πιρροή αν θρώπων δπως ό Χ ίτλερ η ό Στάλιν 6ρ ί­ σκεται ακρι6ώς στήν απεριόριστη ικανότητα καί ε πιθ υμ ία τους ν ά σκοτώνουν. Κι αυτό ς είναι ό λόγος πού αγαπήθη ­ καν από τού ς νεκρό φιλους. Κ ατά τ ά αλλα , πολλο ί ήταν εκείνοι πού τού ς φο6όνταν καί προτιμού σαν περ ισσότερο νά τού ς θαυ μάζουν παρά ν ά εχουν επίγνωση τού φό60υ του ς. Πολλο ί ήταν ε κείνοι πού δέν ενιωθ αν τή νεκρόφιλη ποιότητα αυτών τών ήγετών καί τούς ε6λεπαν σ άν δη­ μιουργούς, σωτή ρες, καλο ύ ς πατέρες. "Αν οι νεκρό φι λο ι ή γ έτες δέν ισχυρίζονταν πώς ή ταν δη μιουργο ί καί προστά­ τες, ό αριθ μό ς εκείνων πού θά ε παιρναν μ έ τό μ έρος τους δέ θά ήταν αρκετός γιά ν ά τού ς εξασφαλίσει τή δύναμη ν ά καταλάΟουν τήν εξουσία, ενώ ό αρ ιθ μό ς εκείνων πού θά απω θού σαν θά ήταν σίγουρα αρκετός γι ά ν ά προκαλέσει πολύ σύντομα τήν πτώση τους. Ένώ ή ζωή χαρακτη ρίζεται από μιά λειτουργική καί δομική αν άπτυξη , ό νεκρό φι λος αγαπάει καθ ετ ί πού δέν αναπτύ σσεται, καθετί μηχανικό. Τό νεκρό φιλο ατομο όδη ­ γείται από τήν επιθ υμία ν ά μετατρ έψει τό ό ργανικό σ έ ανό ργανο, ν ά χειρίζεται τή ζωή μηχανικά, σά ν ά ήταν δλα τά ζωντανά πρόσωπα πρ άγματα. Αυτό πού μετράει πιό πολύ είναι ή μνήμη κα ί δχι ή ε μπειρ ία, τό απόκτημα καί δχ ι ή υπαρξη . Τό νεκρό φι λο ατομο μπορεί ν ά συν δε θ εί μ έ ενα αντικε ί μενο - λουλούδι η πρόσωπο - μόνο αν τό εχει στήν κατοχή του . 'Έτσι κ άθ ε απειλή γιά τό απόκτη μά του είναι απειλή γι ' αυτό τόν 'ίδ ιο. "Αν χάσει τό απόκτη μά του χάνει τήν επαφή μέ τόν κόσμο . Νά γιατί διαπιστώνουμε τήν παράδοξη αντ ίδ ραση ν ά προτιμάει ν ά χάσει τή ζωή του παρ ά τό απόκτη μα, μόλο πού χάνοντας τή ζωή του , παύ ει πιά ν ά ύ π άρχει καί ό 'ίδιος πού κατέχει. Άγαπάει τόν fλεγχo καί στήν πρακτική τού ελέγχου σκοτώνει τή ζωή . Φο6αται πάρα πολύ τή ζωή , γιατ ί από τήν 'ίδια της τή φύ ση είναι χωρίς τάξη κα ί ανεξέλεγκτη . Χαρακτη ρι­ στικό παρ άδ ειγμα αυτή ς τη ς τάσης είναι ή γυνα ίκα πού ισχυρίζεται λαθ εμένα στήν ιστορία τής κρ ίσης τού Σολο­ μώντα πώ ς είναι ή μητέ ρα τού παιδ ιού . Προτιμάει ν ά εχει 41

ενα μοιρασμένο μ έ ακρί6εια νεκρό παιδί παρ ά ν ά χάσει ενα ζωντανό παιδί . Γιά τό νεκρόφιλο ατομο δικαιοσύνη ση μα ίνει μοίρασμα μ έ ακρί6εια , καί είναι πρόθυ μο νά σκοτώσει η ν ά πεθάνει γιά χάρη αυτού πού Ονομάζει δι­ καιοσύνη. « Ό νό μος καί ή τάξη » είναι γι ά τούς νεκρό φι­ λους ε'ίδωλα - κα ί καθετί πού απειλεί τό νό μο καί τήν τάξη θεωρείται σ άν μιά σατανική έπίθεση έν άντια στ ίς ύ πέρτατες αξίες τους. Τό νεκρό φιλο ατομο νιώθ ει ν ά τό τραο ανε τό σκοτάδ ι καί ή νύ χτα. Στή μυθολογία καί τήν ποίηση ό νεκρό φι λος ελκεται από τίς σπηλι έ ς η τ ά οάθη τού αικεανού η παρι­ στάνεται τυφλό ς. (Τά τρόλ στόν Πέερ Γκύντ τού ·Ιψ εν εί­ ναι ενα καλό παρ άδειγμα. Είναι τυφλά3, ζούν στίς σπη­ λ ι έ ς, μοναδική του ς άξία είναι ή ναρκισσιστική αξία τού « σπ ιτίσιου» .) Ό νεκρό φι λος ελκεται άπό καθετί πού είναι μακριά άπ' τή ζωή η στρ έφεται ενάντια στή ζωή. Θέλει ν ά γυρίσει στό σκοτάδ ι τη ς μήτρας κα ί στό παρελθόν της ανό ργανης η ζωώ δικη ς ϋπαρξη ς. Είναι προσανατολισμένος στό παρελθόν, δχι στό μέλλον, πού τό μισεί καί τό φοοα­ ται. Μ' αυτό συνδέεται καί ή επιθυμ ία του γιά σιγουριά. Ή ζωή δ μως ποτέ δέν είναι οέ6 αιη , ποτέ δέν είναι προ­ ολέψιμη , ποτέ δ έν προσφέρεται στόν 'έλεγχο. Γ ι ά ν ά κ άνει τή ζωή προσιτή στόν 'έλεγχο πρέπει ν ά τή μεταμορφώσει σέ θάνατο. Πραγματικ ά, ό θάνατος είναι ή μόνη σιγουριά στή ζωή. Οί νεκρό φι λες τ άσεις εκδηλώνονται συνήθως πιό κα­ θαρά στά δνειρα ένό ς προσώπου . Τά δνειρα αυτ ά είναι γεμάτα μ έ φόνους, αϊματα, πτώματα, κραν ία, περιττώ ματα. Πολλοί ανθ ρωποι μπορεί ν ά δούν τυχαία κάποιο παρόμοιο δνειρο, χωρ ίς αυ τό ν ά είναι ένδεικτικό νεκροφιλί ας. Σ τό νεκρόφι λο ατομο τά δνειρα αυτού τού τύπου εΙναι συχνά, καί πολλές φορέ ς έπαναλαμΟάνονται. Τό εξαιρετικά νεκρόφιλο ατομο μπορεί ν ά άναγνωρ ιστεί άπό τή ν εμφάνιση καί τ ί ς χειρονομίες. Είναι ψυχρό , τό δέρμα του φα ίνεται νεκρό κα ί συχνά 'έχει στό πρόσωπό 3. Αύ τή Τι συμο ολ ική σημασία της τύφλωσης εΙνα ι όλό τελα δ ιαφορε­ τική από εκείνη στήν όπο ία σημαίνε ι « αλη θ ινή ενόραση » . 42

του μιά εκφραση σά ν ά τού μυρ ίζει κ άτι ασχημα. (Ή εκ­ φραση αυτή ήταν ευ δι άκριτη στό πρόσωπο τού Χ ίτλερ.) ΕΙναι συστηματικό , σχολαστικό καί κατέχεται από ε μμονες ίδέες. Τήν ό ψη τού νεκρό φιλου ατόμου μ άς τήν εχει δώσει iι φυσιογνωμία τού ΥΑ ιχμαν. Τόν ΥΑ ιχμαν γοήτευε iι γρα­ φειοκρατική τάξη καί ό θάνατος. Ύπέρτατες αξίες του ήταν iι ιJ πακoή καί iι σωστή λε ιτουργ ία τή ς όργάνωσης. Μετέφερε Έοραίους σά νά μετέφερε κάρΟΟυνα. Τό δτι ήταν αν θ ρώπινα πλάσματα, πολύ λίγο τό εολεπε, κι ετσι, ακό μα κα ί τό πρόολη μα τού αν μ ισού σε η δέ μισούσε τ ά θύ ματά του δέν εχει σημασία. 'Ωστόσο, παραδείγματα τού νεκρό φιλου χαρακτήρα δέ ο ρ ίσκου με αποκλε ιστικά κα ί μόνο αν άμεσα στούς ίεροεξε ­ ταστέ ς, τούς Χ ίτλερ κα ί τού ς ΥΑ ιχμαν. Ύπάρχουν πολλά ατομα πού δέν τούς δόθηκε ή δυνατότητα η iι δύναμη ν ά σκοτώσουν, αλλά πού ή νεκροφι λία τους εκφράζεται μέ αλλους, επιφανειακά πιό ακ ίνδυνους τρόπους. 'Ένα παρ ά­ δειγμα εΙναι ή μητέρα πού ένδιαφέρεται αδιάκοπα γιά τήν αρρώστια τού παιδιού της, καί γι ά τίς aπoτυχ ί ες του, κα ί κάνει σκοτεινές προολέψεις γι ά τό μέλλον. Ταυτόχρονα δέν τής κ άνει καμιά εντύ πωση μιά αλλαγή πρός τό καλύ ­ τερο. Δέν αντιδ ρά στή χαρά τού παιδιού της, δέν παρατη­ ρεί τίποτα τό καινούργιο ν ά μεγαλώνει μέσα του . Τά δνειρά της μπορεί ν ά εΙναι γεμάτα μέ αρρώστιες, θ ανά­ τους, πτώματα, α ίμα. Δέ ολάπτει τό παιδ ί μέ όλοφάνερο τρόπο, μπορεί ώστόσο σιγά σιγά ν ά στραγγαλίζει τή χαρά τή ς ζωή ς του , τήν π ίστη του στήν πρόοδο , κα ί μ έ τόν καιρό θά τού μεταδώσει τό νεκρό φιλο προσανατολισμό της. Πολλές φορές δ νεκρό φιλος προσανατολισμός ο ρ ίσκεται σέ σύγκρουση μέ αντ ίθ ετες τάσεις, κι ετσι παρατηρείται μιά ίδιόρρυθ μη ισορροπ ία. 'Ένα χτυπητό παράδειγμα αυ ­ τού τού τύπου νεκρό φιλου χαρακτήρα ή ταν δ Κ. Γκ. Γιούνγκ. Σ τήν αυτοο ιογραφ ία του πού δη μοσιεύ τηκε μετά τό θ άνατό του 4, δίνει α φθονες μαρτυρίες σχετικά μ' αυτό. 4. Κάρλ Γιούνγκ : MeInories, Dreams, Reflections, εκδ. Aniela Jaffe, Ν έα Ύόρκη, Pantheon Books, 1963. Βλ. τήν κριτική μου γι' αΏτό τό οιολίο στό Scientifιc American τού Σεπτεμορίου, 1 963. 43

Τά σνειρ ά του είναι γεμάτα κατά κύριο λόγο μ έ πτώ ματα, αίμα, σκοτωμούς. Σάν τυπική εκδήλωση αυτού τού νεκρό­ φιλου προσανατολισμού του καί στή ζωή, θά αναφέρω τό ακόλουθο : τόν καιρό πού χτιζόταν τό σπ ίτι τού Γιούνγκ στό Μ πόλινγκεν Ό ρ έθη κε τό πτώμα ένός γάλλου στρατιώτη πού είχε πνιγεί πρίν από 150 χρόν ια κατά τήν εποχή τής εισΌολής τού Ναπολέοντα στήν ΈλΌετ ί α. Ό Γιούνγκ φω­ τογράφισε τό σκ ελετό κα ί κρ έ μασε τή φωτογραφία στόν τοίχο. Τόν εθ αψε κα ί ερ ιξε τρείς πυροΌολισμούς πάνω από τόν τάφο του σάν στρατιωτικό χαιρετισμό. Έ πιφανειακ ά, ή πράξη αυ τή μπορεί ν ά φαίνεται κ άπως παρ άξενη αλλά χωρ ίς καμιά ιδ ια ίτερη σημασία. Ώ στόσο, είναι μ ιά από τίς πολλές « ασή μαντες» πράξεις πού εκφράζουν πιό καθ αρ ά από τίς θ ελη ματικέ ς, ση μαντικ ές πράξεις, τήν υ παρξη κά­ ποιου κρυμμ ένου προσανατολισμού . Ό 'ίδιος δ Φρόυντ παρατήρη σε πολλά χρ όν ια πρίν τό νεκρόφιλο προσανατο­ λ ισμό τού Γιούνγκ. 'Ό ταν ταξίδευαν μαζί γι ά τ ί ς Ήνωμέ­ νες Πολιτείες, ό Γιούνγκ α ρχισε ν ά μιλάει γι ά τά πτώματα πού Όρέθηκαν σέ καλή κατ άσταση στά έλη κοντά στό 'Αμ­ αούργο. Στόν Φρόυντ δέν α ρεσε αυτό τό είδος συζήτη ση ς, καί είπε στόν Γιούνγκ δ τι μιλάει τόσο πολύ γιά πτώ ματα επειδή ασυνε ίδη τα ξεχειλίζει από επιθ υ μί ες θ αν άτου ενάν­ τι ά του (στόν Φ ρ όυντ) . Ό Γιούνγκ αρνή θηκε κάτι τ έτοιο αγανακτισμένος, αλλά μερικ ά χρ όνια αργό τερα, τήν ε ποχή πού επρόκειτο νά χωρ ίσει από τόν Φρόυντ, είδε τούτο τό σνειρο. 'Έν ιωσε δτι αυ τό ς ( μαζί μέ ενα μαύρο ιθ αγενή) επρεπε ν ά σκοτώσει τόν Ζήγκφριντ . Β γήκε εξω μέ μ ιά κα­ ραμπίνα καί δταν ό Ζήγκφριντ ε μφαν ίστηκε πάνω στήν κορφή ένός Όουνού , τόν σκότωσε. Τότε τόν κατ έλαα ε τρό­ μος καί φοΌή θηκε πώς θά αποκαλυφθ εί τό εγκλη μά του . 'Έπεσε δ μως μιά καταρρακτώδη ς αροχή κα ί ξέπλυνε δλα τά 'ίχνη τού εγκλήματος. Ό Γιούνγκ ξύπνη σε μέ τή σκέψη π ώ ς επρεπε ν ά αυτοκτονήσει αν δέ μπορ έσει ν ά εξηγήσει τό σνειρο. 'Ύστερα από αρκετού ς στοχασμούς εδωσε τήν ακόλουθη « εξήγηση» : Σκοτώνοντας τόν Ζήγκφριντ σημαί­ νει δτι σκοτώνει τόν ηρωα πού ύ π άρχει μέσα του κα ί ετσι εκφράζει τήν ταπεινοφροσύνη του . Ή ελαφριά παραλλαγή από Ζίγκμουντ σέ Ζή γκφριντ Ιμαν αρκετή γι ά ν ά δώσ ει σ' 44

εναν αν θρωπο , πού ή μεγαλύτερη τέχνη του ήταν ή έρμη ­ νευτική τών ονείρων, τή δυνατό τητα νά κρύψει άπό τόν ίδιο τόν έαυτό του τήν πραγματική σημασία αυτού τού δνείρου . Αν θέσουμε τό ε ρ ώτημα πώς είναι δυνατή μιά τό σο εντOVΗ απώθηση, ή απ άντηση είναι δτι τό όνειρο ήταν εκδήλωση τού νεκρόφιλου προσανατολισμού του, καί αφού όλόκλη ρος ό προσανατολισμό ς αυτός ο ρισκόταν σέ εντονη απώθηση, ό Γ ιού νγκ δέ μπορού σε ν ά αντιλη φθεί τή σημασ ία αυτού τού ονείρου . nΑς μήν ξεχνάμε δτι τόν Γιούνγκ τόν γοήτευε τό παρελθόν καί πολύ σπ άνιά τό πα­ ρόν καί τό μέλλον. 'Ότι τό αγαπημένο του ύλ ικό ήταν ο ί π έτρες καί δτι σάν παι δί είχε τή φαντασίωση πώς ό Θεός ε ριξε μιά μεγ άλη κουράδα π άνω σέ μιά έκκλη σ ί α καί τήν κατέστρεψε. Ή συμπ άθ ειά του γι ά τόν Χ ίτλερ κα ί γι ά τ ί ς ρατσιστικέ ς θ εωρ ίες του είναι μ ιά αλλη εκφραση τή ς συγ­ γ ένει άς του μέ τού ς ανθρώπους πού άγαπούν τό θάνατο. Πάντως, ό Γιούνγκ ήταν ενα άσυνή θιστα δη μιουργικό πρόσωπο, καί ή δη μιουργ ί α είναι τό ακρο άντ ίθ ετο τής νεκροφι λίας. 'Έλυσε τή σύ γκρουση μέσα του αντισταθ μ ί­ ζοντας τ ίς καταστροφικέ ς του δυνάμεις μ έ τήν επι θυμία κα ί τήν ίκανό τητ ά του ν ά θ εραπεύει, κα ί κ άνοντας τό εν­ δ ιαφέρον του γιά τό παρελθόν, γι ά τό θάνατο καί τήν καταστροφή, αντικείμενο τών θ αυ μαστών θ εωρ ιων του . Στήν περιγραφή αυτή γι ά τό νεκρό φι λο προσανατολισμό μπορεί ν ά εδ ωσα τήν εντύπωση δτι στό νεκρό φι λο ατομο ο ρ ίσκουμε όπωσδήποτε δλα τά χαρακτηριστικ ά πού περ ι­ γράφω εδω. Είναι αλήθεια δτι τό σο ποικ ίλα χαρακτηρι­ στικά, δπως ή επιθ υμ ία γ ι ά φόνο, ή λατρε ία τής δύναμη ς, ή Ελξη τού θ ανάτου κα ί τής ο ρωμιάς, ό σαδ ισμό ς, ή επιθυ­ μία μετατροπής τού οργανικού σέ ανό ργανο μέ τήν « τά­ ξη » , αποτελούν μέρος τού 'ίδιου οασικο ύ προσανατολι­ σμού . Ώ στόσο σέ δ ,τι άφορά τά ατομα ύ π άρχουν σημαντι­ κέ ς διαφορέ ς σέ σχέση μέ τή δύναμη μέ τήν όποία εκδη λώ­ νονται αυτ έ ς ο ί αντ ίστοιχες τ άσεις. Κάποιο άπό τ ά χαρα­ κτηριστικά πού άναφ έρονται εδώ μπορεί ν ά είναι πιό εν­ τονο σ ' ενα ατομο άπ' δσο σ ' ενα αλλο . Άκ όμη , ό ο αθ μό ς στόν όποίο ενα ατομο είναι νεκρόφιλο σέ σύγκριση μέ τίς ο ιόφι λες πλευρέ ς του, κα ί τελικ ά ό ο αθ μό ς στόν όποίο ενα n

45

ατομο άντιλαμοάνεται τίς νεκρό φι λες τάσεις η τ ί ς αιτιολο­ γεί, ποικίλλει σημαντικ ά άπό ατομο σ έ ατομο. Ή εννοια δμως τού νεκρόφιλου τύπου δέν είναι καθόλου μιά άφαί­ ρεση η ενα αθ ροισμα από διάφορες ξεχωρ ιστέ ς τάσεις συ μπεριφοράς. Ή νεκροφιλία άποτελεί ο ασικό προσανα­ τολ ισμό . Είναι μ ιά άπ άντηση στή ζωή πού ο ρ ίσκεται σ έ πλή ρη αντίθεση μέ τή ζωή. Είναι ό πιό κακοήθη ς καί ό πιό ε π ικ ίνδυνος από τούς προσανατολισμούς πού μπορεί ν ά πάρει ό αν θρωπος άπέναντι στή ζωή . Είναι πραγματική δ ιαστροφή : τό ατομο, ενώ είναι ζωντανό, δέν άγαπάει τή ζωή άλλά τό θάνατο, δέν αγαπάει τήν ανάπτυξη αλλά τήν καταστροφή . Αν ό νεκρό φιλος τολμήσει νά αντιλη φθεί αυτό πού αισθάνεται, εκφράζει τό σύνθη μα της ζωης του λέγοντας, « Ζήτω ό θ άνατος! » Τό άντ ίθετο τού νεκρ ό φιλου είναι ό οιόφιλος προσανα­ τολισμός. ουσία του είναι 1) αγ άπη της ζωης σέ αντιδια­ στολή μέ τήν άγάπη τού θ αν άτου . 'Ό πως ή νεκροφι λία, 1) ο ιοφιλί α δέ συγκροτείται άπό ενα μοναδικό χαρακτη ριστι­ κό, άλλά αντιπροσωπεύει εναν όλοκλη ρωμένο προσανατο­ λισμό, εναν όλοκλη ρωμένο τρόπο ϋ παρξη ς. 'Εκδη λών εται στίς σωματικέ ς διεργασίες εν ός ατόμου , στά συναισθήμα­ τα, στίς σκέψ εις του, στ ί ς χειρονομίες του . Ό ο ιόφιλος προσανατολισμό ς εκφράζεται σ' όλόκλη ρο τόν αν θρωπο. Ή πιό στοιχειώδη ς μορφή αυτού τού προσανατολισμού εκφράζεται στήν τάση δλων τών ζωντανών ό ργανισμών ν ά Ο ιώνουν. Άντ ίθ ετα μ έ τήν ύ πόθ εση τού Φρόυντ σχετικά μέ τό « ενστικτο τού θ ανάτου» συμφωνώ μ έ τήν ύπόθεση πού ε καναν πολλοί οιολόΥο ι καί φιλόσοφοι δτι είναι ε μφυτη ιδιότητα κάθ ε ζωντανης ϋλη ς τό ν ά οιώνει, ν ά διατηρεί τήν ϋπαρξή της. 'Ό πως τό διατύπωσε ό Σ πινόζα: « Καθετί πού εΙναι αυθύπαρκτο, προσπαθ εί ν ά διατηρήσει τήν ϋ παρξή του » .5 Κ α ί άποκ άλεσε τήν προσπ άθ εια αυτή πρα­ γματική ουσία τού πρ άγματος γιά τό όποίο γ ίνεται λόγος>. Π αρατηρού με αυτή τήν τ άση της ο ίωσης σέ κ άθ ε ζων­ τανή ϋλη πού μάς περιΟάλλει. Σ τό χορτάρι πού ξετρυπώνει W

5. 'Ηθι κ ή, Ill , Πρότ. ΥΙ. 6. Στό ίδιο, Πρότ. ΥΠ. 46

μέσα από τ ίς π έτρες γιά νά ογεί στό φώς καί ν ά ζήσει. Σ τό ζώο πού πολεμάει ω ς τήν τελευταία πνοή του γιά νά ξεφύ­ γει τό θάνατο. Σ τόν ανθ ρωπο πού θά κάνει σχεδόν τά πάντα γιά τήν αυτοσυντήρησή του . Ή τ άση αυτοσυντήρη σης καί αγώνα ενάντια στό θάνατο εΙναι ή πιό στοιχειώδης μορφή τού ο ιόφιλου προσαν ατολι ­ σμού , καί αποτελεί κο ινό χαρακτηριστικό κ άθ ε ζωντανής ϋλης. 'Όσο είναι τάση γιά α υ τοσυντήρηση καί καταπολέ­ μ ηση τού θ αν άτου, αντιπροσωπεύει τ ή μιά μόνο πλευρά τής παρό ρμη σης πρό ς τή ζωή . Ή αλλη πλ ευρά είναι πιό θ ετική : ή ζωντανή ϋλη εχει τήν τ άση ν ά αφομοιώνεται καί νά ένώνεται. Τείνει ν ά συγχωνευτεί μέ διαφορετικ ές καί αντίθ ετες όντότητες καί ν ά αναπτυχθεί δομικ ά. Ή ένο­ ποίηση καί ή αφο μο ιωτική άν άπτυξη αποτελούν χαρακτη­ ριστικ ά δλων τών ζωντανών προτσές δχι μόνο σέ δ ,τι αφο ρά τά κύ τταρα, αλλά καί σέ δ ,τι αφορ ά τ ά αΙσθήματα καί τή νό ηση. Ή πιό στοιχειώδη ς ε κφραση τής τάσης αυτής είναι ή συν ένωση πού παρατηρείται ανά μεσα σέ κύτταρα καί όρ­ γανισμού ς, από τή μή σεξουαλική κυτταρική συν ένωση ω ς τή σεξουαλική ενωση στά ζώα καί στόν ανθρωπο. Στήν τελευταία περίπτωση , ή σεξουαλική ενωση ο ασίζεται στήν ελξη ανάμεσα στόν αρσενικό πόλο καί τό θηλυκό πόλο. Ή πόλωση αρσενικΟύ -θη λυκού αποτελεί ' τόν πυρήνα τής αν άγκης εκείνης γι ά συν ένωση από τήν όποία εξαρτάται ή ζωή τών ανθρώπινων όντων. Φαίνεται πώς γι' αυτόν ακρι­ οώς τό λόγο ή φύ ση έδ ωσε στόν ανθρωπο τήν πιό μεγ άλη απόλαυση στή συν ένωση τών δύο πόλων . Β ιολογικά , τό άποτέλεσμα αυτής τής συν ένωσης είναι κανονικ ά ή δη ­ μιουργία ένό ς νέου πλ άσματος. Ό κύκλος τής ζωής εΙναι κύ κλος τής ενωσης, τής γέννησης καί της αν άπτυ­ ξης - δπως ακριοώς ό κύκλος τού θ ανάτου είναι κύκλος της παύσης τη ς ανάπτυξη ς , τή ς αποσύνθεση ς, τής παρα­ κμής. 'Ω στόσο , ακό μα καί τό σεξουαλικό ενστικτο, μολονότι οιολογικά εξυπηρετεί τή ζωή, δέν είναι αναγκαστικά ενα ενστικτο πού εκφράζει ψ υχολογικά Ο ιοφιλία. Φαίνεται δτι δύσκολα μπορούμε ν ά ορού με κάποιο αλλο εντονο συναί47

σθημα πού ν ά μή μπορεί ν ά τό ελξε ι τό σεξουαλικό ενστι­ κτο κα ί ν ά μή μπορεί ν ά συνταιριαστεί μαζί του . Ή μα­ ταιοδοξία, η επι θυμ ία γι ά πλούτο, γιά περιπέτεια καί ακό μα η ελξη τού θ ανάτου μπορούν νά θ έσουν τό σεξουα­ λικό ενστικτο στήν ύ πηρεσ ία τους. Τό γιατ ί συ μοαίνει αυ­ τό , είναι αντικείμενο στοχασμού . Μ πα ίνουμε στόν πειρα­ σμό ν ά σκεφτού με πώς η πανουργία τής φύσης εκανε τό σεξουαλικό ενστικτο τόσο οολικό πού μπορεί νά επιστρα­ τευτεί από κ άθ ε εϊδους εντονη επιθυμία, ακόμα καί από τίς επιθ υμίες εκείνες πού ο ρ ίσκονται σέ αντ ίφαση μέ τή ζωή . 'Ό ποιος δ μως κι αν είναι ό λόγος, δύ σκολα μπορούμε νά α μφισοητήσουμε τό συνταίρ ιασμα ανάμεσα στή σεξουα­ λική επιθυμί α καί τήν καταστροφικότητα. (Ό Φρ όυντ τό­ ν ιζε αυτό τό ανακ άτωμα ιδι α ίτερα δ ταν ε κανε λόγο γ ιά τό συνταίρ ιασμα τού ενστίκτου τού θ αν άτου μέ τό ενστικτο τής ζωής πού παρατηρείται στό σαδ ισμό καί τό μαζοχι­ σμό. ) Ό σαδισμός, ό μαζοχισμό ς, η νεκροφαγ ί α κα ί η κο­ προφαγ ί α είναι δ ιαστροφέ ς δχι επειδή παρεκκλ ίνουν από τούς συνηθ ισμένους κανόνες σεξουαλικής συμπεριφοράς, αλλά ακριοώς γι ά τό λόγο δτι ύ ποδη λώνουν τή μ ία κα ί μόνη ο ασική διαστροφή : τό συνταίριασμα ζωής κα ί θ αν ά­ του7 • Τήν πλήρη ε κφραση τής οιοφιλίας τή ορ ίσκουμε στόν παραγωγικό προσανατολισμό8 . Τό πρόσωπο πού αγαπάει όλοκλη ρωτικ ά τή ζωή ελκεται από τό προτσέ ς τής ζωής καί τής ανάπτυξη ς σ έ δλες τίς σφαίρες. Π ροτιμάει περισ­ σότερο νά δη μιουργεί παρ ά ν ά διατηρεί . Είναι ίκανό ν ά απορεί καί προτιμάει ν ά ολέπει κάτι τό καινούργιο παρ ά να εχει τή σιγουριά νά δι απιστώνει τήν επικύρωση τού παλιού . Άγαπάει τήν περιπ έτεια τής ζωής περ ισσότερο από τή σιγουριά. Ό τρόπος πού ολέπει τή ζωή είναι περισσότερο λε ιτουργικό ς παρ ά μηχανικός. Β λέ πει περισ7. Πολλές τελετές πού πραγματεύονται τό διαχωρισμό τού καθαρού ( ζωή) από τό ακάθαρτο (θάνατο) τονίζουν τή σημασία τής αποφυγής αυτής τής διαστροφής. 8. Βλ. τήν έξέταση τού παραγωγικού π ροσανατολισμού στό εργο τού Ε . Φρόμ, Ό ανθρωπο ς γιά τόν έαυτό του, Έκδόσεις Μπουκουμάνη , Άθήνα 1 974. 48

σότερο τό δλο πςιρ ά τ ά μ έρη , περισσό τερο δο μέ ς παρά αθ ροίσματα. Έπιθυ μεί ν ά διαπλ άσει καί ν ά επηρεάσει μέ την αγάπη, μέ τή λογική, μ έ τό παράδειγμά του. ' Όχ ι μ έ τή ο ία, μέ τό διαχωρισμό τών πραγμάτων, μ έ τό γραφειοκρα­ τικό τρόπο μεταχείρισης τών ανθρώπων σ ά ν ά ήταν πρά­ γματα. Τού αρέσει ν ά απολαμοάνει τή ζωή καί τίς εκδη ­ λώσ εις της περ ισσότερο από τίς εντονες συγκινήσεις. Ή οιοφιλική ηθική εχει τη δική της αρχή τού καλού καί ύ το κακού . Καλό είναι καθετί πού εξυπηρετεί τή ζωή · κακό καθ ετί πού εξυπηρετεί τό θάνατο. Κ αλό είναι ό σε­ ο ασμό ς γιά τή ζωή 9 , ότιδήποτε ΟΟη θάει τή ζωή, τήν ανά­ πτυξη, την εξέλιξη . Κακό είναι καθ ετί πού στραγγαλίζει τή ζωή , τη στενεύει, την κόοει σ έ κομμάτια. Ή χαρ ά είναι αρετή καί ή λύ πη αμάρτημα. Καί απ ' αυτήν ακριοώς την άποψη τής ο ιοφιλικής ηθ ικής ή Β ίολος αναφέ ρει σ άν κεν­ τρική αμαρτία τών Έοραίων τούτο : «ουκ ελάτρευσας Κυ­ ρ ίω τφ Θεφ σου εν ευφροσύνη καί αγαθή διανοίι;ι δι ά τό πλήθος π άντων» (γιατί δέν ύ πηρ έτησες τόν Κύριο καί Θ εό σου μέ αγαλλίαση καί χαρά στήν καρ δι ά γιά τά τόσα πολλά πράγματα) ( Δευτερονό μιο 28 :47). Ή συνείδη ση τού ο ιόφιλου ατόμου δέν είναι μιά συνείδηση πού ύ ποχρεώνει τό άτομο νά απ έχει από τό κακό καί νά κ άνει τό καλό. Δέν είναι τό ύ περεγώ πού περιγράφει ό Φρόυντ, σάν εναν αυστηρό δάσκαλο τού καθήκοντος, πού χρησιμοποιεί τό σαδισμό εν άντια στόν έαυτό του γι ά χάρη τής αρετής. Ή οιό φι λη συνείδη ση ύ ποκινείται από τήν ελξη πρός τή ζωή καί τή χαρά. Ή ηθική προσπ άθ εια δέν είναι τίποτε άλλο παρ ά τό δυν άμωμα τής ζωόφι λη ς πλευράς πού ύ π άρχει aτό άτομο. Γιά τό λόγο αυτό, ό ο ιόφιλος δ έν κατατρώγεται από τύ ψεις κα ί ενοχή πού, στό κ άτω κ άτω, δέν είναι τί­ ποτε άλλο από μο ρφές απ έχθειας τού ατόμου πρός τόν έαυτό του καί πίκρα. Σ τρ έ φεται γρήγορα πρό ς τή ζωή καί προσπαθεί ν ά κ άνει τό καλό. Ή 'Ηθική τού Σπινόζα είναι ενα εκπλη κτικό παράδειγμα ο ιό φι λη ς ηθ ικότητας. « Ή ευ9. Αυτή εΙναι Τι κύρια θέση τού ·Αλμπερτ Σ6άιτσερ, ένός από τούς μεγαλύτερους αντιπρόσωπους της αγάπης γιά τή ζωή - τόσο στά κείμενά του δσο καί σάν πρόσωπο. 49

χαρ ίστηση - αναφέρει - αυτή καθ αυτή δέν είναι κακή αλλά καλή . Άντίστροφα, ό πόνος αυτό ς καθ αυτό ς είναι κακό ς.» !Ο Καί συνεχίζει μ έ τό 'ίδ ιο πνεύ μα: «'Ένας ελεύ θ ε­ ρος ('χν θρωπος σκ έφτεται τό θ άνατο τελευταία από δλα τά π ράγματα καί ή σοφία του είναι στοχασμό ς δχι τού θανά­ του αλλά τής ζωής» . ! ! Ή αγάπη τής ζωής ύ πογ ραμμ ίζει τ ί ς διάφορες εκδοχές τής ουμαν ιστικής φιλοσοφίας. Στίς δ ι άφορες νοητικ έ ς μορφ έ ς τους ο ί φιλοσοφίες αυ τέ ς πηγά­ ζουν από τήν 'ίδ ια φλέ6α μέ τή φιλοσοφία τού Σπινόζα. Έ κφράζουν τήν αρχή δτι ό ύ γιής <Χνθ ρωπος αγαπ άει τή ζωή, δ τι ή λύπη είναι άμ άρτημα, δτι σκοπός τού αν θ ρώπου στή ζωή είναι ν ά νιώσει ελξη γιά καθ ετ ί τό ζωντανό καί ν ά διαχωρίσει τόν έαυτό του από καθ ετ ί πού είναι μηχα­ ν ικό . Προσπ άθησα ν ά δώ σω μ ιά είκόνα τών νεκρόφιλων καί 6ιόφιλων προσανατολισμών στήν καθ αρή μορφή του ς. Φυ­ σικά αυτές ο ί καθ αρ ές μορφ ές σπανίζουν. Ό καθ αρ ά νε­ κρόφι λος είναι παράφρονας. Ό καθ αρά 6ιόφιλος είναι αγιος. Οί περισσότεροι ανθ ρωποι είναι ενα ίδ ιό μορφο μ ί­ γ μα νεκρόφιλων καί 6 ιόφιλων προσανατολισμών κα ί αυτό πού �χει σημασ ία είναι ποιά από τ ίς δύο τ άσεις κυριαρχεί. Σ τά ατομα εκείνα πού κυριαρχεί ό νεκρόφιλος προ­ σανατολισμός σ ιγ ά σιγ ά σκοτώνεται μ έσα τους ή 6ιό φι λη π λευρά. Συνή θως δέν εχουν επίγνωση τού προσανατολι­ σμού τής αγ άπης πρός τό θάνατο . Σ κλη ρα ίνουν τ ίς καρδι έ ς του ς. Ένεργούν μ έ τέτοιο τρόπο πού Τι αγάπη τους γιά τό θάνατο φαίνεται ν ά είναι ή λογική κα ί σωστή αντ ίδ ραση σ' αυ τό πού ν ιώθουν. ' Από τό αλλο μ έρος, σ ' ε κείνους πού ή αγ άπη γι ά τή ζωή δέν παύ ει ν ά κυριαρχεί, θά ξαφν ιαστούν Όταν ανακαλύψουν πόσο κοντά 6ρίσκονται στήν « κο ιλάδα τής σκιάς τού θ ανάτου », καί αυτό τό ξάφν ιασμα μπορεί ν ά τού ς ξαναφέρει στή ζωή . VΕτσι είναι πολύ σημαντικό ν ά καταλά60υμε δ χι μόνο πόσο �ντoνη είναι ή νεκρόφιλη τάση σ' ενα ατομο; αλλά καί ω ς ποιό 6αθ μό τήν αντιλαμ6άνεται. "Αν πιστεύει Ότι κατοικεί στή χώρα τής ζωής, ενώ 1 0 . 'Ηθική. IV, Πρότ. XLI. Ι Ι. Στό "ίδι ο , Πρότ. LXVII. 50

στήν πραγματικότητα ζεί στή χώ ρα τού θ αν άτου, εΙναι χα­ μένο γιά τή ζωή μιά κα ί δέν εχει πιά ευκαιρία επιστροφης. Ή περιγραφή τού νεκρό φιλου κα ί οιό φι λου προσανατο­ λισμού θέτει τό ε ρώτημα πώς συν δέονται αυτέ ς ο ί εννοιες μέ τήν εννοια τού Φ ρ όυντ γιά τό ενστικτο τής ζωή ς (τόν 'Έρωτα) καί τό ενστικτο τού θ αν άτου . Ή όμο ιότητα φα ί­ νεται ευκολα. 'Όταν ό Φ ρόυντ πρότεινε δοκ ιμαστικ ά τήν ϋπαρξη της δυαδικό τητας τών δύ ο αυτών παρορμήσεων μέσα στόν άν θ ρωπο, εΙχε οαθ ιά εντυπωσιαστεί, ιδια ίτερα κ άτω από τήν επίδ ραση τού πρώτου παγκόσμιου πολέ μου , από τή δύναμη τών καταστροφικών παρωθήσεων. Άνα­ θ εώρη σε τήν παλιότερη θεωρία του, στήν όπο ία τό σε­ ξου αλικό ενστικτο ε ρχόταν σ έ αντίθεση μ έ τ ά ενστικτα τού εγώ (πού κα ί τά δύ ο εξυπηρετούν τήν επιο ίωση, άρα τού ς σκοπού ς τής ζωής), γιά ν ά υ ίοθετήσει τήν ύ πόθεση δτι τό σο iι τάση πρό ς τή ζωή δσο καί iι τάση πρό ς τό θάνατο εΙναι σύμφυτες μέ τήν ίδια τήν ου σ ία τής ζωής. Στό Πέρα από τ ήν Άρχή τ ής Ήδον ής (1920) [Beyond the Pleαsure Prίnciple] , ό Φρόυντ διατύπωσε τήν άποψη δτι ύ πήρχε μ ιά φιλογεννητικά παλι ότερη αρχή πού τήν ονό μασε «κατα­ ναγκασμό επανάληψης» . Ό καταναγκασμό ς αυτός προσ­ παθεί ν ά επαναφ έ ρει σέ μ ιά προηγού μενη κατάσταση κα ί τελικά νά όδηγήσει τήν οργανική ζωή π ί σω στήν αρχική κατάσταση τής ανόργανης ϋπαρξης. « "Αν αλη θεύει - ελεγε ό Φ ρ όυντ - δτι κ άποτε σέ ενα ασύλληπτα απόμακρο πα­ ρελθόν καί μ έ κάποιο αδιανόητο τρόπο, iι ζωή ξεπήδη σε από τή δίχως ζωή ϋλη , τότε, σύμφωνα μέ τήν ύ πόθεσή μας, πρέπει ν ά παρουσι άστηκε τήν εποχή εκείνη ενα ένστικτο, πού σκοπός του ήταν ν ά καταργήσει καί π άλι τή ζωή καί ν ά αποκαταστήσει τήν ανόργανη κατ άσταση πραγμάτων. "Αν στ ί ς ύ ποθέσεις μας αναγνωρ ίσουμε σ' αυτό τό ένστικτο τήν παρό ρμηση πρό ς τήν καταστροφή , ' τότε μπορούμε ν ά θ εωρήσουμε τήν παρόρμηση αυτή σ άν ένστικτο θανάτου πού δέ μπορεί ν ά λε ίπει ποτέ από κανένα ζωτικό προ­ τσέ ς.» 1 2 1 2. Ζ . Φρόνντ, New Introductory Lec(ures 011 PSYC'ho-Analysis (Νέα Ύόρκη : W.W. Norton Co., 1933). 51

Μπορούμε ν ά παρατηρήσουμε δτι τό ενστικτο τού θ αν ά­ του στρέφεται ε'ίτε πρός τά εξω εν άντια στού ς αλλου ς, είτε πρό ς τ ά μέσα ενάντια στού ς έαυτού ς μας, καί συχνά συν­ ταιριάζεται μέ τό σεξουαλικό ενστικτο, δπως στή σαδ ι­ στική καί μαζοχιστική διαστροφή . 'Αντίθ ετο μέ τό ενστι­ κτο τού θ ανάτου είναι τό ενστικτο τής ζωής. 'Ενώ τό εν­ στικτο τού θανάτου (πού μερ ικές φορές λέγεται Θάνατος* στήν ψυχαναλυτική φι λο λογ ία, αν καί ό 'ίδ ιος ό Φ ρόυντ δέν τό εΙχε ονομάσει ετσι) εχει σ άν αποστολή τό διαχωρι­ σμό καί τήν αποσύνθεση, ό 'Έρως εχει σάν αποστολή τό δεσμό , τήν αφο μοίωση καί τήν ενωση τών οργανισμών καί τών κυττάρων μ έσα στόν οργανισμό. " Ετσι ή ζωή κ άθ ε ατό μου είναι ενα πεδ ίο μάχη ς δπου συγκρούονται τά δύ ο αυτά θ εμελιακά ενστικτα: « ή προσπάθεια τού 'Έρωτα ν ά συνδυάσει τ ί ς οργανικές ου σίες σέ ιΊκόμα μεγαλύτερ ες ον­ τότητες» κα ί ο ί προσπάθειες τού ενστίκτου τού θ ανάτου πού τείνει ν ά χαλάσει αυτό ιΊκριοώς πού κ άνει ό Έ ρως. Ό 'ίδ ιος ό Φρό υντ πρότεινε τή ν έ α θ εωρία δισταχτικά καί δοκιμαστικά. Αυτό δέν πρέπει ν ά μας ξαφν ιάζε ι, ιΊφού ο ασίστηκε π άνω στήν ύπόθεση τού καταναγκασμού επαν ά­ λη ψης πού αυτός καθ αυτός η ταν στήν καλύτερη περίπτωση μιά όχι δοκιμασμένη θ εωρ ία . Στήν πραγματικότητα καν ένα από αυτά τά ε πιχειρήματα ύπέρ τή ς δυαδικής του θ εωρ ίας δέ φα ίνεται νά δίνει ιΊπάντηση στίς αντιρρή σεις πού ο ασί­ ζονται πάνω σέ πολλά αντιφατικά στοιχεία. Τά περισσό­ τερα ζωντανά όντα φαίνεται ν ά αγων ίζονται γιά τή ζωή μέ μιά εξαιρετική εντατικότητα καί σέ εξα ιρετικές μόνο περι­ πτώσεις τε ίνουν πρό ς τήν αυ τοκαταστροφή . ' Ακόμη , ή καταστροφικότητα ποικίλλει σέ μεγάλο οαθ μό ιΊπό ατομο σέ ατομο, ετσι πού ν ά μήν ύπάρχει μιά μόνο παραλλαγή ιΊν άμεσα στίς κατευθυνόμενες ιΊντίστο ιχα πρό ς τά εξω καί π ρό ς τά μέσα εκδη λώσεις τού ενστίκτου τού θ ανάτου . Β λέπουμε μερικά πρόσωπα ν ά τά χαρακτηρ ίζει ενα ιδιαί­ τερα εντονο πάθος ν ά καταστρ έψουν τούς αλλους, ενώ ή π λ ειονότητα δέν εκδηλώνει αυτό τό οαθμό καταστροφικό* Ό Φρόμ χρη σιμοποιεί εδώ τήν έλληνική λέξη θάνατος (Thaπatos) σ άν δ ρα . ( Σ .τ .μ . ) 52

τητας. 'Ω στό σο αυ τό ς δ μικρότερος α αθ μό ς καταστροφικό­ τητας ενάντια στού ς άλλους δέ συνοδεύεται από εναν αντίστοιχα ύ ψη λότερο οαθ μό αυτοκαταστροφης, μαζοχι­ σμού, ασθένειας κλπ. Ι 3 "Αν λάοου με ύ πόψη δλες αυ τ ές τίς αντιρρήσεις στ ίς θ εωρ ίες τού Φ ρ όυντ, δέν είναι εκπλη ­ κτικό πού ενας μεγάλος αριθ μό ς ό ρθόδοξων κατά τ ά άλλα ψυχαναλυτών, δπως ό Ο . Φένιχελ, αρνήθηκαν ν ά δεχτούν τή θ εωρ ία τού Φ ρόυντ γι ά τό ενστικτο τού θ ανάτου, η τή δέχτη καν ύ πό δρους μόνο καί μέ μεγάλες επιφυλάξει ς. Προτείνω μ ιά παραπέρα εξέλιξη τής θ εωρ ίας τού Φρόυντ πρό ς τήν ακόλου θη κατεύθυνση : Ή αντ ίφαση ανάμεσα στόν " Ερωτα καί τήν καταστροφή, αν άμεσα στή στενή σχέ ση πρό ς τή ζωή καί τή στενή σχέση πρό ς τό θά­ νατο, είναι πραγματικ ά ή πιό θ εμελιακή αντίφαση πού ύ πάρχει στόν άνθρωπο. 'Ω στό σο ή δυαδ ικότητα αυτή δέν αναφέ ρεται σέ δύο ο ιολογικ ά έμφυτα ενστικτα, σχετικ ά στα θ ερά, πού ο ρίσκονται π άντα σέ διαπάλη μεταξύ τους ω ς τήν τελική νίκη τού ενστ ίκτου τού θ αν άτου . Π ρ όκειται γιά μιά δυαδι κότητα αν άμεσα στήν πρωταρχική καί πιό θ εμελιακή τάση τής ζωής - τήν αυτοσυντή ρηση - Ι4 καί τήν αντίφασή της, πού προοάλλει δταν δ άν θρωπος απο­ τύ χει στήν πραγματοπο ίη ση τής πρώτης. Μέ τήν άποψη αυτή τό « ενστικτο τού θ ανάτου » είναι ενα κακόηθες φαι­ νό μενο πού αναπτύσσεται κα ί επικρατεί στό ο αθ μό πού δέν αναπτύσσεται δ 'Έ ρως. Τό ενστικτο τού θ αν άτου αντι­ π ροσωπεύ ει τήν ψ υχοπαθολογία κα ί όχι, σύ μφωνα μέ τήν άποψη τού Φρόυντ, ενα μέ ρος τής κανονικής Ο ιολογίας.

1 3. Βλ. τήν έξέταση τής στατιστικής γιά τήν αυτοκτονία καί τήν αν­ θρωποκτονία στό εργο τού Φρόμ, Ή υγι ή ς κοινωνία , εκδόσεις Μπου­ κσυμάνη, Άθήνα 1 973. 1 4. Ό Φρόυντ ασχολείται μέ τήν άντίρρηση πώς αν τό ενστικτο τού θανάτου iJtav τόσο ίσχυρό, οί άνθρωποι θ ά ήθελαν κανονικά νά αυτο­ κτονήσουν, αντιτείνοντας δτι « ό οργανισμός θέλει νά πεθάνει μέ τό δικό του τρόπο. 'Έτσι δημιουργείται ή παράδοξη κατάσταση , νά αγωνίζεται ό ζωντανός οργανισμός πιό ενεργητικά ενάντια στά γεγονότα (τούς κινδύ­ νους στήν πραγματικότητα) πού μπορούν νά τόν ο οηθήσουν νά φτάσει σύντομα στό τέλος τής ζωής του - μέ ενα είδος οραχυκυκλώματος» (Βeγοnd the Ρ/ι'α,ΗΙ,." P,'il1l·ip/e . σελ. 5 1 ) . 53

'Έτσι τό ενστικτο τής ζωής αντιπροσωπεύ ει τήν πρωταρ­ χική δυνατότητα στόν αν θ ρωπο. Τό ενστικτο τού θ αν άτου μιά δευτερεύ ουσα δυνατότηταl 5 . Ή πρωταρχική δυνατό ­ τητα αναπτύ σσεται αν ύ π άρχουν ο ί κατάλληλε ς συνθήκες γιά τή ζωή , Όπως ακριοώς ενας σπόρος αναπτύσσεται μόνο αν ύ πάρχουν ο ί κατάλλη λες συνθήκες ύ γρασίας, θ ερμο­ κρασίας κλπ. "Αν ο ί κατάλλη λες συνθήκες δέν ύ π άρχουν, τότε ε μφαν ίζονται ο ί νεκρό φι λες τάσεις καί Κάτακυριεύουν τό ατομο. Π ο ιές είναι ο ί ύ πεύθυνες γι ά τή νεκροφιλία συν θήκες; , Από τήν αποψη τής θ εωρ ί ας τού Φρόυντ πρέ πει ν ά περι­ μένουμε δτι η δύναμη τών ενστίκτων τή ς ζωή ς καί τού θαν άτου (αντίστοιχα) παραμένει σταθ ερή , καί δτι γιά τό ενστικτο τού θ ανάτου ύ π άρχει μόνο μία λύ ση ν ά στραφεί η ϋ παρξή του εΙτε πρό ς τ ά εξω εΙτε πρός τά μέσα. "Ετσι, ο ί παρ άγοντες περιοάλλοντος έπεμ ο α ίνουν μόνο ώς πρός τή δ ιεύ θυνση πού πα ίρνει τό ενστικτο τού θ αν άτου , καί όχι ώς πρός τήν εντασή του . "Αν από τό αλλο μέρος, ακολου ­ θήσουμε τήν ύ πόθεση πού προΌάλλεται εδώ , πρ έπει ν ά θέ­ σουμε τούτο τό ε ρώτημα: Πο ιοί παράγοντες συμΌάλλουν στήν αν άπτυξη τού νεκρόφι λου κα ί τού ο ιόφι λου προ­ σανατολισμού γενικ ά, καί εΙδ ικότερ α στή μεγαλύτερη ή μ ι­ κρό τερη ενταση τού προσανατολισμού αγάπης τού θανά­ του, σ' ενα δοσμένο ατομο ή ό μάδα ; Στό σπουδαίο αυτό έρώτημα δ έ μπορώ ν ά δώσω όλο ­ κληρωμένη απ άντηση . Ή παραπέ ρα μελέτη τού προΌλήμα­ τος αυτού εχει κατά τή γνώμη μου πολύ μεγάλη σημασ ία. Μπορώ ώστό σο ν ά διακινδυν έψω μερ ικ ές δοκ ιμαστικές απαντήσεις στίς όποίες εχω κατα.λήξει μέ Όάση τήν κλινική μου ε μπειρία στήν ψυχαν άλυση απ ' τή μιά, καί τήν παρα­ τή ρηση καί ανάλυση τής ό μαδικής συ μπεριφοράς απ' τήν αλλη . Ή πιό σπουδαία από τίς συνθήκες γιά τήν ανάπτυξη τής αγ άπης τής ζωής στό παιδί εΙναι ν ά Όρ ίσκεται μέ αν θρώ 1 5 . Βλ. τήν άνάλυσή μου γιά τήν καταστροφικότητα καί τή διάκριση ανάμεσα στίς πρωταρχικές καί δευτερεύουσες δυνατότητες στό Ό αν­ θρ ωπο ς γ ιά τόν έ α υτό του , Κεφ. 5 , τμ. Α ' , 54

πους πού άγαπούν τή ζωή. Ή άγ άπη τής ζωής είναι τό 'ίδιο μεταδοτική δπως ή αγ άπη τού θ ανάτου . Μ εταδίδ εται χωρ ί ς λόγια κι εξηγήσεις κα ί ασφαλώ ς χωρίς αλλο κήρυ ­ γμα από τό δ τι πρέπει ν ά αγαπάμε τή ζωή. Έ κφράζεται περισσότερο μ έ χειρονομ ί ες παρ ά μ έ Ιδέες. Περ ισσό τερο μ έ τόν τόνο τής φωνής παρ ά μέ τίς λέξει ς. Μ πορεί ν ά παρα­ τηρη θεί περισσότερο στήν δλη άτμόσφαιρα ένό ς άτόμου Τι μιας όμάδας παρ ά στ ί ς σαφείς άρχέ ς καί κανόνες σύμφωνα μέ τού ς όπο ίους ό ργανώνουν τή ζωή τους. Σ τ ί ς εΙδικέ ς συνθήκες πού άπαιτούνται γι ά τήν άνάπτυξη τή ς ο ιοφιλίας θά άναφέρω τά άκόλουθ α: ζεστασιά, καί γεμ άτη άφοσίωση επαφή μέ τού ς αλλους στή διάρκεια τής νηπιακής ήλικ ίας. Έλευ θερ ί α καί ελλειψη απειλών . Δ ιδασκαλία - περισσό­ τερο μ έ τό παρ άδ ειγμα παρά μ έ τό κήρυγμα - τών αρχών πού καλλιεργούν τήν εσωτερική άρμον ία κα ί δύναμη . Κα­ θοδήγηση στήν « τέχνη τής ζωής» . Δ ιεγερτική επ ίδ ραση κα ί ανταπόκριση πρό ς τού ς αλλους. 'Ένας τρόπος ζωή ς μέ αυ ­ θ εντικό ενδ ιαφ έρον. Ο ί ακριοώ ς άντίθ ετες άπ ' αυτές συν­ θήκες συμοάλλουν στήν άν άπτυξη τής νεκροφι λίας: τό με­ γάλωμα άν άμεσα σ έ άνθ ρώπους πού άγαπούν τό θάνατο, ή ελλειψη κ ινήτρων, ό τρό μος, ο ί συνθήκες πού κ άνουν τή ζωή ρουτινιάρ ικη καί χωρ ί ς ένδ ιαφέρον, ή μηχανική τάξη αντί γι ά μιά τάξη πού δη μιουργείται μέ τ ίς αμεσες κα ί αν θρώ πινες σχέσεις. Ώ ς πρό ς τ ίς κοινωνικές συνθήκες γι ά τήν άν άπτυξη τής ο ιοφι λίας είναι φανερό δτι πρόκειται γι ά τ ίς 'ίδ ιες συνθή ­ κες πού προ άγουν τ ί ς τ άσεις τίς δποίες άνέ φερα σ έ σχέση μέ τήν άν άπτυξη τού άτό μου . Μ πορού με ώστό σο ν ά δια­ τυπώσουμε κα ί αλλες άπόψ εις σχετικ ά μέ τ ίς κο ινωνικ έ ς συνθήκες, αν καί ο ί παρατηρήσεις πού άκολουθούν είναι περισσότερο μιά άρχή παρ ά τό τ έλος μιας τ έτοιας δ ιατύ ­ πωσης. Ό πιό φανερό ς ίσω ς παρ άγοντας πού πρ έπει ν ά ανα­ φερθ εί εδώ είναι ό παρ άγοντας μιας κατάστασης αφθονίας σέ αντίθεση μέ τή σπανιότητα, τόσο ο Ικονομικ ά δσο καί ψυχολογικά . 'Ό σο τό μεγαλύτερο μ έρος τής ενεργητικότη­ τας τού άνθ ρ ώ που καταναλώνεται στήν αμυνα τής ζωή ς του άπό τ ίς επιθ έσεις Τι γι ά ν ά άποφύ γει τήν πείνα, ή 5S

αγάπη τής ζωής πρέπει νά ανακόπτεται καί νά προωθείται

ή νεκροφιλία. Μιά άλλη σπουδαία κοινων ική συνθήκη γιά την ανάπτυξη της οιοφιλίας ορίσκεται στήν κατάργηση τής αδικίας. Λέγοντάς το αΙΙτό δέν αναφέρομαι εδώ στην απο­ θησαυριστική αντίληψη, σύμφωνα μέ τήν όποία θεωρείται αδικία νά μήν εχει ό καθένας ακρ ιοώς τά 'ίδια. Άναφέρο­ μαι σέ μ ιά κοινωνική κατάσταση δπου μιά κοινων ική τάξη εκμεταλλεύεται τήν άλλη καί τής επιοάλλει συνθήκες πού δέν της έπιτρέπουν τήν ανάπτυξη μιας πλούσιας καί αξιό­ πρεπης ζωής. vH, μέ άλλα λόγια, δπου δέν επιτρέπεται σέ μιά κοινωνική τάξη νά μοιράζεται μέ τίς άλλες τήν ίδι α οασική έμπειρία τής ζωής. Σ έ τελευταία ανάλυση, λέγοντας αδικία αναφέρομαι σέ μιά κο ινων ική κατάσταση δπου ό άνθρωπος δέν εΙναι αΙΙτοσκοπός, αλλά γίνεται μέσο γιά τούς σκοπούς ένός 4λλου ανθρώπου . Τελικά, μιά σημαντική συνθήκη γιά τήν ανάπτυξη της ο ιοφιλίας είναι ή ελευθερία . Ά λλά ή «έλευθερία από» τά πολιτικά δεσμά δέν είναι μ ιά επαρκής συνθήκη. vAv πρό­ κειται νά αναπτυχθεί ή αγάπη γιά τη ζωή, πρέπει νά ύπάρχει ελευθερία «γιά» . Έλευθερία γιά τη δη μιουργία, τήν αναζήτηση, την τόλμη . Μιά τέτοια ελευθερία απαιτεί τό άτομο νά είναι ενεργητικό καί ύπεύθυνο, κ αί όχι δού­ λος Τι καλολαδωμένο γρανάζι μ ιας μηχανής. Σ υνοψίζοντας, ή αγάπη γιά τή ζωή θά αναπτυχθεί περισσότερο σέ μ ιά κοινωνία δπου ύ πάρχει: ασφάλεια μ έ την εννοια δτι δέν επαπειλούνται ο ί οασικές ύλικές συνθή­ κες γιά μ ιά αξιόπρεπη ζωή, δικαιοσύνη μέ τήν εννοια δτι κανείς δέ μπορεί νά είναι μέσο γιά τού ς σκοπούς κάποιου άλλου , καί ελευθερία μέ τήν εννοια δτι κάθε άνθρωπος εχει τή δυνατότητα νά είναι ενεργό καί ύπεύθυνο μέλος τής κοινωνίας. Τό τελευταίο αυτό σημείο εχει Ιδιαίτερη σημασία. 'Ακόμη καί μιά κοινωνία δπου ύπάρχουν ασφά­ λεια καί δικαιοσύνη μπορεί νά μήν καλλιεργεί τήν αγάπη πρός τη ζωή άν δέν προωθείται ή δη μιουργική αυτενέργεια τού ατόμου . Δέν αρκεί οί άνθρωποι νά μήν είναι σκλάΟοι. Αν οί κοινων ικές συνθήκες ευνοούν τήν ϋ παρξη αυτόμα­ των , τό αποτέλεσμα δέ θά είναι αγάπη γιά τή ζωή αλλά γιά τό θάνατο. Σχετικά μέ τό τελευταίο αυτό σημείο θά V

56

αναφερθούμε εκτενέστερα στίς σελίδες πού πραγματεύον­ ται τό πρό6λημα τής νεκροφιλίας στήν πυρηνική εποχή, Ιδιαίτερα σέ σχέση μέ τό πρό6λημα τής γραφειοκρατικής οργάνωσης τής κοινωνίας. Προσπάθησα νά δείξω ότι οί ΕVVoιες τής νεκροφιλίας καί τής 6ιοφιλίας συνδέονται μέ τό ενστικτο τού θανάτου καί τό ενστικτο τής ζωής τού Φρόυντ, άν καί παρουσιά­ ζουν διαφορές μ' αυτά. Συνδέονται επίσ ης μέ μιά άλλη εννοια τού Φρόυντ πού αποτελει μέρος τής παλιότερης θεωρίας του γιά τή λίμπιντο, μέ τήν εννοια τής « πρωκτικής λίμπιντο» καί τού « π ρωκτικού χαρακτήρα» . Ό Φρόυντ θεμελίωσ ε μιά από τίς πιό σημαντικές άνακαλύψεις του μέ τό άρθρο του Χαρακτ ήρας καί Πρωκτικός 'Ερωτισμός (Charαkter und Anαlerotik) τό 1 909 16 . 'Έγραφε : Οί άνθρωποι τούς όπ οίους πρόκειται νά περιγράψω είναι αξιοπ ρόσεχτοι γιά ενα κανονικό συνδυασμό τών τριών ακόλουθων χαρακτηριστικών. Είναι Ιδιαίτερα ταχτικοί, τσιγκούνηδες καί πεισματάρηδες . Καθεμιά απ' αυτές τ ίς λέξεις καλύπτει ουσιαστικά μιά μικρή όμάδα Τι μιά σειρά από αλληλοσυνδεόμενα γνωρί­ σματα τού χαρακτήρα. Ή λέξη «ταχτικοί» καλύπτει τήν εννοια τής σωματικής καθαριότητας, καθώς καί τής ευσυνειδησίας στήν, έκτέλεση μικροκαθηκόντων καί τής έμπιστοσύνης. Τό αντίθετό της θά μπορούσε νά είναι «ακατάστατος» καί « αμελής». Ή τσιγκουνιά μπορει νά εμφανίζεται μέ τήν ύπερ60λική μορφή τής φιλαργυρίας, καί τό πείσμα μπορει νά φτάνει ως τήν περ ιφρόνηση μέ τήν όποία εύκολα συνδέονται ή οργή καί ή εκδικητικότητα. Ο ί δυό τελευταίες Ιδιότητες - ή τσιγκουνιά καί τό πείσμα - συνδέονται μεταξύ τους πιό στενά παρά μέ τήν πρώτη - τήν ταχτικότητα. Εί­ ναι επίσης τό πιό σταθερό στοιχείο όλου τού συμΠλέ­ γματος. Ώστόσο μού φα ίνεται αναμφισ6ήτητο ότι καί

1 6 . Ζίγκμουντ Φρόυντ (Standard Edition, Λονδίνο: Hogarth Press, 1 959), τόμο ΙΧ. 57

τά τρία αυτ ά χαρακτηριστικά ύ π άρχουν κατά κ άποιο τρόπο από κο ινού l 7. Κ ατόπ ιν ό Φ ρ όυντ προχωρεί στήν πρό ταση « δτι αυτά τ ά γνωρ ίσματα τού χαρακτήρα, δη λαδή ή τάξη, ή τσιγκουνιά καί τό πείσμα, πού ύ π άρχουν συχν ά σέ ανθρώπους οί όποίοι ήταν παλιά πρωκτοερωτικοί, πρέπει ν ά τ ά θ εω­ ρού με σάν τά πρώτα καί πιό σταθ ερ ά αποτελέσματα τής μετουσίωσης τού πρωκτικού έρωτισμΟύ » 18 . Ό Φρόυντ, καί α ργότερα αλλο ι ψυχαναλυτές, απέδε ιξαν δτι αλλες μορφέ ς τσιγκουνιάς δέν αναφέ ρονται στ ά περιττώματα αλλά στό χρήμα, τή 6ρωμιά, τήν ιδ ιοκτησία καί στήν κατοχή αχρη ­ στου ύλικού . Τον ίστηκε επίσης δτι ό πρωκτικός χαρακτή ­ ρας εδ ειξε συχνά γνωρίσματα σαδισμού καί καταστροφι­ κότητας. Ή ψυχαναλυτική ερευνα απέδειξε τήν εγκυρό­ τητα τής ανακ άλυψης τού Φ ρ όυντ μ έ αφθονες κλ ινικέ ς μαρτυρίες. Ύπάρχει ώστόσο μ ιά διαφορά γνώ μης σχετικ ά μέ τή θ εωρητική επεξήγηση τού φαινόμενου τού «πρωκτι­ κού χαρακτή ρα» 11 τού «αποθη σαυριστικού χαρακτήρα» δπως τόν όνομάζω εγώ l 9 . Ό Φρόυντ, ευθυγραμμιζόμενος μέ τή θ εωρία του γιά τή λίμπιντο, ύ π έθ ετε δτι ή εν έργεια πού παρ έχει τήν πρωκτική λίμπιντο καί ή μετουσίωσή της συνδε όταν μέ μιά ερωτογόνο ζώνη (στήν περ ίπτωση αυτή τόν πρωκτό), καί δτι εξαιτίας παραγόντων ιδ ιοσυστασίας σέ συν δυασμό μέ τίς ατομικ έ ς εμπειρίες κατά τή διαδ ικα­ σία τή ς εκγύ μναση ς αποπάτησης, αυτή ή πρωκτική λί μ­ π ιντο παραμένει ισχυρότερη από δ,τι στήν περ ίπτωση τού μέ σου αν θρώπου . Δ ιαφωνώ μ έ τήν αποψη τού Φ ρόυντ στό δ τι δέ 6λέ πω ε παρκείς λόγους νά ύ ποθέσω δτι ή πρωκτική λί μπιντο, όντας μ ιά μερική παρό ρμη ση τής σεξουαλικής λίμπιντο, αποτελεί τή δυναμική 6άση γι ά τήν ανάπτυξη τού πρωκτικού χαρακτήρα. Ή εμπειρία μου στή μελέτη τού πρωκτικού χαρακτήρα 17. Στό 'ίδ ιο , σελ. 169. 1 8 . Στό ίδιο, σελ. 1 7 1 . 1 9. Βλ. Φρόμ, Ό ανθρωπος γ ιά τόν έαυτό του . 58

μέ όδήγησε στήν αποψη δτι εχουμε ν ά κ άνουμε εδώ μ έ πρό σωπα πού δ ε ίχνουν εντονο εν δ ιαφ έρον κα ί ελξη γιά τά περιττώ ματα σ άν μ έρος τή ς γενικής τους ελξη ς γιά καθ ετ ί πού δέν είναι ζωντανό . Τά περιττώ ματα είναι τά Π ΡΟ·ίόντα πού τελικά αποοάλλονται από τό σώμα, επειδή δέν τ ά χρει άζεται πι ά . Ό πρωκτικό ς χαρακτήρας νιώθ ει ελξη γι ά τά περιττώ ματα δπως Ελκεται από καθ ετ ί πού είναι αχρη ­ στο γιά τή ζωή, δπως είναι ή ο ρωμιά, τά άχρηστα πρ άγμα­ τα, ή ιδ ιοκτησ ί α, κυρ ίω ς σάν απόκτημα καί σχι σάν μ έσο παραγωγής κα ί καταν άλωσης. Ώ ς πρό ς τ ίς α ιτ ίες γι ά τήν αν άπτυξη αυτής τής ελξη ς σ έ δ ,τι δέν είναι ζωντανό , πρέ­ πει ν ά μελετη θούν ακόμα πολλά. 'Έχουμε λόγους ν ά ύ ποθέτου με δτι ξέχωρα από τούς παρ άγοντες ιδιοσυστασ ί ας, ό χαρακτήρας τών γονιών, κα ί ιδ ια ίτερα τή �μητέ ρας, είναι σπου δ αίος παράγοντας. Ή μητέρα πού επιμένει στήν αυστηρή τήρηση τή ς ω ρας στήν αποπ άτηση κα ί πού δε ίχνει ύπεροο λικό ενδιαφ έρον γι ά τίς διαδικασίες αφόδ ευση ς τού παιδ ιού κλπ., είναι μιά γυ­ να ίκα μέ εντονο πρωκτικό χαρακτήρα, δη λαδή μ έ εντονο ενδ ιαφέρον σ έ δ ,τι δέν είναι ζωντανό κα ί είναι νεκρό , κα ί θά επηρ εάσει τό παιδί της πρός τήν 'ίδ ια κατεύ θ υνση. Ταυ­ τόχρονα θά τή ς λε ίπει κι ή χαρ ά τής ζωής. Δέ θά δ ιεγε ίρε­ ται αλλά θά νεκρώνεται. Σ υνήθως τό αγχος τη ς συμοάλλει στό ν ά κάνει τό παιδί της ν ά φο οάται τή ζωή καί ν ά νιώ ­ θ ει ελξη γι ά δ ,τι δέν είναι ζωντανό . Μ ' άλλα λόγια, δέν είναι αυτή καθ αυτή ή τήρηση τής ω ρας αποπ άτησης μέ τίς επιδ ρ άσεις της στήν πρωκτική λίμπιντο, πού όδηγεί στή δ ιαμόρφωση πρωκτικού χαρακτήρα, αλλά ό χαρακτήρας τής μητέρας πού , μέ τό φόοο της η τό μ ίσος της γι ά τή ζωή, στρ έ φει τό ενδ ιαφ έρον πρό ς τή δ ιαδ ικασί α αφόδευ­ ση ς καί διοχετεύ ει μ έ πολλού ς τρόπους τ ί ς εν έ ργειες τού παιδ ιού πρός τήν κατεύθ υνση έν ό ς π άθου ς κατοχή ς κα ί απο θη σαύρισης. Ευ κολα μπορούμε ν ά διαπιστώσουμε από τήν περιγραφή αυτή δτι ό πρωκτικό ς χαρακτήρας μ έ τήν εννο ια τού Φ ρ όυντ καί ό νεκρόφιλος χαρακτήρας δπως τόν περ ιγρά­ φουμε στ ί ς παραπάνω σελίδες, παρουσιάζουν μεγάλες ό μοιό τητε ς . Στήν πραγματικό τητα, παρουσιάζουν πο ιοτική

ό μοιότητα ώ ς πρό ς τό ενδ ιαφέρον κα ί τ ίς σχ έσεις μέ τό μή ζωντανό κα ί τό νεκρό . Δ ι αφ έρουν μόνο ώ ς πρό ς τήν εν ­ ταση αυτής τής σχέσης. Θ εωρώ τό νεκρόφιλο χαρακτ ήρα

σάν τ ήν κακο ή θ η μορφ ή τής δομ ής τού χαρακτ ήρα , πού καλο ή θ ης μ ορφ ή τ η ς εΙναι ό « πρωκτικός χαρακτ ήρας » τού Φρό υ ντ. Αυ τό ύ πονοεί στι δέν ύ π άρχε ι σαφή ς δ ιαχωρ ι ­ στική γραμμή ανάμεσα στόν πρωκτικό χαρακτήρα καί τό νεκρό φι λο χαρακτή ρα καί δτι πολλές φορέ ς είναι δύ σκολο ν ά καθορ ίσουμε μ έ πο ιόν από τού ς δυό χαρακτήρες εχουμε ν ά κάνουμε. Σ τήν εννοια τού νεκρ ό φι λου χαρακτήρα γ ίνεται μ ία σύνδεση ανάμεσα στόν « πρωκτικό χαρακτήρα» τού Φ ρ όυντ , πού ο ασ ίζεται στή θ εωρ ία τής λίμπ ιντο , κα ί τήν καθ αρ ά ο ιολογική θ εωρ ία τού Φ ρ όυντ , από τήν όπο ία προ έκυψε ή εννοια τού ενστίκτου τού θανάτου . Ό ίδ ιος δ εσμό ς ύ πάρχει αν άμεσα στήν εννο ια τού Φ ρόυντ γι ά τό « γενετήσιο χαρακτή ρα» καί τήν εννοιά του γι ά τό ενστι κτο τής ζωής, από τό ενα μέρος , κα ί τό ο ιό φι λο χαρακτήρα από τό αλλο . Αυτό είναι ενα πρώτο οήμα γ ι ά τή γεφύ ρωση τού χάσματος αν άμεσα στ ίς πρώ τες καί στ ίς κατοπ ι νέ ς θεωρ ίες τού Φ ρ όυντ, καί ελπ ίζουμε στι ο ί παραπέρα ερευ­ νες θά συμοάλουν στό ν ά πλατύ νει αι, τή Τι γέφυρα. ' Επ ι στρ έφοντας τώ ρα στ ίς κοινω νικές συν θ ήκες γι ά τή νεκροφι λία , προοάλλει τό ερώτημα : Ποιά είναι ή σχέση αν ά μεσα στή νεκροφι λία καί τό πνεύμα τής σύ γχρονης ο ιομηχαν ικής κοινων ίας; Κα ί ακό μη , πο ι ά είναι ή σημασ ία τής νεκροφι λίας κα ί τής αδιαφορ ίας πρό ς τή ζωή σ έ σχ έση μέ τήν ύ ποκ ίνηση ένό ς πυρην ικού πολέμου ; Δέ θά ασχολη θώ εδώ μέ δλες τ ίς πλ ευρέ ς ύ ποκ ίνησης ένό ς σύγχρονου πολέ μου , πολλές από τ ίς όποϊες ύ πηρχαν γιά τού ς προηγού μενους πολέ μου ς δπως κα ί γ ι ά τόν πυρη ­ νικό , αλλά μέ ί:να μόνο κρ ίσ ι μο ψυχολογικό πρόολη μα πού σχετ ίζ ετα ι μέ τόν πυρην ικό πόλεμο. 'Ό πο ι α κ ι αν { μαν Τι αιτιολογ ία γ ι ά το ύ ς προηγού μενους πολέ μους - άμυνα μπροστά σέ επ ίθ εση , ο ικονομ ικ ά ό φέλη , απε λευ θέρωση , δόξα , δ ι ατήρηση ένό ς τρόπου ζωής - μ ι ά τ έτο ι α αίτ ι ολο ­ γ ία δέν αλη θ εύ ε ι γ ι ά τόν πυρην ικό πόλεμο. Δέν ύ πάρχε ι άμυν α, ούτε δ φε λος , ο υτε απε λευ θέ ρωση , ούτε δόξα , δ ταν 60

στήν «καλύτερη » περίπτωση ό μισός πληθυσμός μ ιας χώ­ ρας μεταοάλλεται σέ στάχτες μέσα σέ λίγες d}ρες, δλα τά πολιτιστικά κέντρα καταστρέφονται καί δέ μένει τ ίποτε άλλο από μιά οάροαρη , αποκτηνωμένη ζωή, δπου εκείνοι πού θά μείνουν ζωντανοί θ ά ζηλεύουν τούς πεθαμένους20. Γιατί λοιπόν, παρόλα αυτά, συνεχίζονται νά γίνονται ο ί προπαρασκευές γιά τόν πυρηνικό πόλεμο χωρίς μ ιά πιό γενική διαμαρτυρία απ' αυτή πού ολέπουμε σήμερα; πως μπορούμε νά εξηγήσουμε τό γιατί δέν ξεσηκώνονται καί δέ . διαμαρτύρονται πιό πολλοί άνθρωποι μαζί μέ παιδιά καί εγγόνια; πως συμοαίνει άνθρωποι πού εχουν τόσα πολλά νά πάρουν από τή ζωή , ν ά σκέφτονται τόσο σοοαρά τήν καταστροφή των πάντων ; Ύπάρχουν πολλές απαντήσεις2 1 . Ώστόσο καμιά απ' αυτές δ έ δίνει ίκανοποιητική εξήγηση άν δέν περιλάοουμε κι αυτή: Οί άνθρωποι δέ φ οοούνται

τήν όλοκλ ηρωτικ ή καταστροφ ή γιατί δέν αγαπούν τή ζω η , η γιατί ή ζω ή τούς εΙναι αδιάφ ορ η , η ακόμη γιατί πολλοί νιώθουν ελξ η γιά τό θάνατο . Αυτή ή ύπόθεση φαίνεται νά ερχεται σέ αντίφαση μέ τή διαπίστωσή μας πώς ο ί άνθρωποι αγαπούν τή ζωή καί φοοούνται τό θάνατο. Άκόμη , δτι ό πολιτισμός μας, πιό πολύ από κάθε άλλο προηγού μενο πολιτισμό , δ ίνει στούς ανθρώπους άφθονες εντονες συγκινήσεις καί διασκεδάσείς. Πρέπει ώστόσο νά αναρωτηθούμε, μήπως δλες μας οί δια­ σκεδάσεις καί οί συγκινήσεις είναι διαφορετικές από τή χαρά καί τήν αγάπη τής ζωής; 2 0 . Δέ μπορω νά δεχτω τ ίς θ εωρ ίες εκείνες πού προσπαθούν ν ά μας πείσουν δτι α) δ ξαφν ικό ς αφανισμός 60 έκατομμυρίων Άμερ ικανων δέ θά εχει σοοαρές κα ί καταστροφικές επιπτώ σεις γι ά τόν πολιτισμό μας Τι ο) δτι μετ ά την εναρξη ένό ς πυρηνικού πολέμου ανάμεσα στούς εχθρού ς θά συνεχίσει νά επικρατεί μιά τέτοια λογική, ωστε θά δ ι εξάγουν τόν πόλεμο σύμφωνα μέ μιά σειρ ά κανόνες πού θά αποτρέψουν την όλοκλη ρωτική καταστροφή . 2 1 . Μ ιά σημαντική απάντηση φα ίνεται νά ορίσκεται στό δτι οί περισ­ σότεροι άνθ ρωποι Ι\χουν - άν καί ασυνείδητα κατ ά τό μεγαλύτερο μέ­ ρος - άγχο ς γιά τήν προσωπική ζωή τους. Ό αδ ι άκοπος αγών ας γι ά τήν άνοδο στην κοινων ική κλίμακα καί ό συνεχή ς φόοος αποτυχίας δη μιουρ­ γούν μι ά μόνιμη κατ άσταση άγχους κα ί εντασης, πού κάνει τό μέσο άτομο νά ξεχνάε ι τήν απειλή ενάντια στήν ϋ παρξη τη δ ική του κα ί δλου τού κόσμου. 61

Γιά νά απαντήσω στά ερωτήματα αυτά πρέπει νά ανα­ φερθώ στήν προηγούμενη ανάλυση τού προσανατολισμού πού αγαπάει τή ζωή καί τού προσανατολισμού πού αγα­ πάει τό θάνατο. Ή ζωή είναι ανάπτυξη δο μών καί από τήν 'ίδια της τή φ{, ση δέν ύπόκειται σέ αυστηρό ελεγχο 11 π ρόγνωση. Στό Ό ασίλειο τής ζωής μερικοί μπορούν νά επηρεαστούν από δυνάμεις της ζωής, δπως είναι ή αγάπη, ή διέγερση, τό παράδειγμα. Ή ζωή μπορεί νά γίνει αι­ σθητή μόνο στίς ατομικές εκδηλώσεις, στό ατομικό πρόσωπο, καθώς καί σ' ενα πουλ ί 11 σ' ενα λουλούδ ι. Δέν ύπάρχει ζωή « τών μαζών» , δέν ύπάρχει ζωή αφη ρημένα. Ό τρόπος πού Όλέπουμε τή ζωή σήμερα γίνεται όλο ένα καί πιό μηχαν ικός. Κύριος σκοπός μας είναι νά παράγουμε πράγματα, καί στό προτσές αυτής τής εΙδωλολατρίας τών πραγμάτων μετατρέπουμε τούς έαυτούς μας σέ ε μπορεύ μα­ τα. Mεταχειριζ�'>μαστε τούς ανθρώπους σάν αριθμούς. Τό ζήτημα εδώ δέν είναι αν τούς μεταχειρ ιζόμαστε καλά κι άν τρέφονται καλά (καί τά πράγματα μπορούμε νά τά μετα­ χειριζόμαστε καλά). Τό ζήτημα είναι κατά πόσο οί αν­ θρωποι είναι πράγματα 11 ζωντανά &ντα. Ο ί άνθρωποι αγαπούν τά μηχαν ικά σύνεργα, τά μαραφέτια, περ ισσότερο από τά ζωντανά &ντα. Β λέπουμε τούς ανθρώπους διανοη­ τικά - αφηρη μένα. Ένδιαφερόμαστε γιά τούς ανθρώπους σάν αντικείμενα, γιά τίς κο ινές τους ιδιότητες, γιά τούς στατιστικούς κανόνες τής μαζικής συμπεριφοράς, όχι γιά τά ζωντανά ατομα. 'Όλα αυτά συ μΌαδίζουν μέ τόν όλοένα αυξανόμενο ρόλο τών γραφειοκρατικών μεθόδων. Σέ γι­ γαντιαί α κέντρα παραγωγής, σέ γιγάντιες πόλεις, σέ γιγάν­ τιες χώρες, οί ανθρωποι διευθύνονται σά νά ήταν πράγμα­ τα. "Ανθρωποι καί διευθύνοντες μετατρέπονται σέ πρά­ γματα καί ύπακούουν στούς νόμους τών πραγμάτων. , Αλλά ό ανθρωπος δέ δη μιουργήθηκε γιά νά είναι πράγμα. "Αν γίνει πράγμα καταστρέφεται. Καί πρίν φτάσει στό ση­ μείο νά γίνει πράγμα όδηγείται στήν απόγνωση καί θέλει νά σκοτώσει κάθε ζωή. Στή γραφειοκρατικά όργανωμένη καί συγκεντρωτική Ό ιομηχανική κοινωνία χειραγωγούνται τά γούστα κατά τρόπο πού οί άνθρωποι καταναλώνουν στό μέγιστο δυνατό 62

σέ κατευθύνσεις προκαθοριζόμενες καί επικερδείς. Τό πνεύμα τους καί ό χαρακτήρας τους τυποποιούνται μέ τόν όλοένα μεγαλύτερο ρόλο πού παίζουν τά τ έστ, τά όποία αναδείχνουν τούς μέτριους καί τούς ατολμους σέ οάρος τών πρωτότυπων καί τών τολμη ρών . Πραγματικά, ό γρα­ φειοκρατικός-ο ιομηχαν ικός πολιτισμός πού επικράτησε στήν Ευρώπη καί τή Βόρεια 'Αμερική δη μιούργησε ενα νέο τύπο ανθρώπου. Μπορούμε νά τόν περ ιγράψουμε σάν τόν οργανωτικό ανθρωπο , σάν τόν αυτόματο ανθρωπο καί σάν τόν homo consumens (καταναλωτικό ανθρωπο) . 'Επι­ πλέον είναι καί homo mechanicus (μηχαν ικός ανθρωπος) . Μέ αυτό εννοώ εναν ανθρωπο-μηχανάκ ι πού ελκεται εν­ τονα απ' δ,τι είναι μηχαν ικό καί αποστρέφεται δ ,τι είναι ζωντανό. Ε ίναι αλήθεια δτι ό ο ιολογικός καί φυσιολογικός εξοπλισμός τού αντρα τόν εχει εφοδιάσει μέ τέτοιες ισχυ­ ρές σεξουαλικές παρορμήσεις πού ακόμα καί ό homo me­ chanicus εξακολουθεί νά εχει σεξουαλικές επιθυμίες κα ί τού αρέσουν οί γυναίκες. Δέν ύπάρχει δμως αμφιοολία δτι τό ενδιαφέρον τού ανθρώπου -μηχανάκι γιά τίς γυναίκες μειώνεται. Μ ιά γελοιογραφία σ' ενα περιοδικό της Νέας Ύόρκη ς τό τόν ιζε αυτό μέ πολύ χιούμορ. Μιά πωλήτρ ια προσπαθεί νά πουλήσει μιά όρισμένη μάρκα αρώματος σέ μιά νεαρή πελάτισσα συν ιστώντας το μέ τήν παρατήρη ση : «Μυρίζει σάν ενα καινούργιο σπόρ αυτοκίνητο» . Πραγμα­ τικά, δποιος παρατηρήσει τή συμπεριφορά τών αντρών σήμερα θά πειστεί δτι αυτή ή γελο ιογραφία λέει κάτι περισσότερο από ενα εξυπνο ανέκδοτο. Ύπάρχει προφα­ νώς μεγάλος αριθμός αντρών πού ενδιαφέρονται γιά τά σπόρ αυτοκίνητα, τίς τηλεοράσεις καί τά ραδιόφωνα, τά διαστημικά ταξίδια καί τά διάφορα αλλα μαραφέτια περισσότερο απ' όσο ενδιαφέρονται γιά τίς γυναίκες, τήν αγάπη, τή φύση, τό φαγητό, καί πού διεγείρονται από τό χειρισμό τών μή όργανικών , τών μηχανικών πραγμάτων περισσότερο απ' δσο από τή ζωή . Δέ θά ήταν ύπεροολικό νά ύ ποθέσουμε δτι ό homo mechanicus ν ιώθει περ ισσότερο περηφάνια καί ελξη γιά τίς συσκευές πού μπορούν νά σκο­ τώσουν μέσα σέ λίγα λεπτά έκατομμύρια ανθρώπους σέ απόσταση αρκετών χιλιάδων χιλιομέτρων, παρά φόοο καί ' 63

κατάθλιψη από τή δυνατότητα μ ιάς τέτοιας μαζικης κατα­ στροφής. Ό homo mechanicus ε ξακολουθεί ν ά απολαμοά­ νει τό σέξ καί τό ποτό. 'Όλες αυτές τίς απολαύσει ς δμως τίς επιδιώκει μέσα στό πλαίσιο αναφοράς τού μηχαν ικού καί τού μή ζωντανού . ΥΕχει τήν προσδοκία πώς πρέπε ι ν ά ύπάρχ ε ι κ άποιο κουμπί, πού δταν τό πιέσεις θά φέρει τήν ευτυχία, τήν αγάπη, τήν απόλαυση. (Πολλοί πηγαίνουν σέ ψυχαναλυτή μέ τήν ψ ευδαίσθηση δτι θ ά τούς μάθε ι πως ν ά ορούν αυτό τό κουμπί. ) Βλέπει τίς γυναίκες δπως θ ά εολεπε ενα αυτοκίνητο : Ξέρει ποιό εΙναι τό κουμπί πού θ ά τη ς πατήσε ι , χαίρεται τή δύναμη πού εχε ι ν ά τήν κ άνε ι ν ά « τρέχει» κ ι αυτός παραμένει ψ υχρός, απαθή ς παρ ατηρη ­ τής . Ό homo mechanicus δε ίχνει όλο ένα καί μεγαλύτερο ενδιαφέρον γιά τό χε ιρισμό των μηχανων απ' δσο τόν εν­ δ ιαφέρει ή συμμετοχή καί ή ανταπόκριση στή ζωή. ΥΕτσι γίνεται αδιάφορος γιά τή ζωή, τόν γοητεύει τό μηχαν ικό καί μέ τόν καιρό ν ιώθει ελξη γιά τό θ άνατο καί τήν όλο ­ κληρωτική καταστροφή . W Ας δούμε τό ρόλο πού παίζει τό σκότωμα στίς διασκε ­ δάσεις μας. Ό κινηματογράφος, τ ά κόμικς, οί εφημερίδες, εΙναι γεμάτα από συγκινήσης γιατί είναι γεμ άτα μέ ειδή­ σεις καταστροφής, σαδι σμού , κτηνωδίας. Έκατομμύρια ανθρωποι ζούν μ ιά πληκτική αλλά ανετη ζωή - καί τίποτα δέν τούς συγκινεί περισσότερο από τό ν ά ολέπουν η ν ά διαοάζουν γιά σκοτωμούς, ειτε πρόκειτα ι γιά φόνους ειτε γιά τροχαία ατυχήματα. Δέν αποτελεί αυτό ενδειξη γ ιά τό πόσο κυριαρχ ική εχει γίνει αυτή ή γοητεία τού θανάτου ; WH, ας φέρου με στό νού μας εκφρ άσε ις δπως « μέχρ ι θ αν ά­ του» ή « ψοφάω » γι' αυτό ή εκείνο, Τι τήν εκφραση « μέ σκοτώνει» Ας δούμε τήν αδιαφορία γιά τή ζωή πού εκ­ δηλώνεται μέ τό μεγάλο ποσοστό των τροχαίων ατυχημά­ των. Μέ δυό λόγια, ή εξαϋλοποίηση, ό ποσοτικός προσδιορι­ σμός, ή αφη ρημενοποίηση, ή γραφε ιοκρατ ικοποίηση καί ή πραγματικοποίηση ( ή μετατροπή σέ πρ άγμα) - ν ά πο ιά εί­ ναι τά χαρακτηρ ιστικ ά της σύγχρονης οιομηχανικη ς κοι­ νωνίας, πού ε φαρμοζόμενα περισσότερο στούς ανθρώπους παρ ά στά πράγματα, δέν είναι οί αρχές τη ς ζωης αλλά ο ί .

•

αρχές τής μηχαν ικής. Οί ανθρωποι πού ζούν σ' ενα τέτοιο σύστημα γίνονται αδιάφοροι γιά τή ζωή καί ακόμη ν ιώ ­ θουν ελξη γιά τό θάνατο . Δέν τό αντιλαμοάνονται αυτό. Παίρνουν τά ρίγη τής συγκίνησης γιά χαρές τή ς ζωή ς καί ζούν κάτω από τήν ψευδαίσθηση δτι εΙναι πάρα πολύ ζωντανοί δταν κατέχουν καί χρησιμοποιούν πολλά πρά­ γματα. Ή απουσία διαμαρτυρίας ενάντια στόν πι'ρην ικό πόλεμο, οί συζητήσεις τών « ατομολόγων» μας γω ιι) Ισο ­ ζύγιο της άλικης καί ήμιολικής καταστροφής, δείχνουν πόσο μακριά εχουμε προχωρήσει πιά στήν « κοιλάδα τής σκιάς τού θανάτου » . Αυ τά τά χαρακτηριστικά ένός νεκρόφιλου προσανατολι­ σμού ύπάρχουν σ' δλες τίς σύγχρονες ο ιομηχαν ικές κοινω­ νίες, ανεξάρτητα από τίς αντίστοιχες πολιτικές δομές. Άπ' αυ τή τήν αποψη δσα κοινά εχει ά σοοιετικός κρατικός κα­ π ιταλισμός μέ τό συντεχν ιακό καπιταλισμό εΙναι πιό ση ­ μαντικά από τίς διαφορές πού παρουσιάζουν τά δυ ό συ­ στήματα . Καί τά_ δυ ό σνντήματα εχουν κο ινή τή γρα­ φειοκρατική-μηχαν ική μεθοδολογία, καί τά δυ ό προετοι­ μάζονται γιά τήν όλική καταστροφή . Ή συγγένεια ανάμεσα στή νεκρόφιλη περ ιφρόνηση γιά τή ζωή καί τό θαυμασμό γιά τήν ταχύτητα καί γιά καθετί τό μηχαν ικό, εγινε όλοφάνερη μόλις πρίν από λίγες δεκαε­ τίες. 'Από τό 1 909 κ ιόλας προολήθηκε κι εκφράστηκε από τόν Μαρινέτι στό εργο του 'Αρχικό Μανιφέστο ΤΟ1) Φου­

τουρισμο() (/nitia/ Manifesto of Futuri8In ) : 1 . Θ ά τραγουδήσουμε τήν αγάπη τού κινδύνου, τή συνήθεια τής ενέργειας καί της παλικαρ ιάς. 2 . Τά κύ ρια στοιχεία τή ς ποίησής μας θά εΙναι τό θάρρος, ή τόλμη καί ή επαναστατικότητα. 3. Ή λογοτεχνία ύ μνολογούσε ως τώρα τή οαθυστό­ χαστη ακινησία , τήν εκσταση , τόν υπνο. 'Εμείς θά �' ­ ξυμνήσουμε τήν επιθετική κίνηση, τή γεμάτη πυρετό ξαγρύπνια, τόν τροχαδιστό οη ματισμό, τό τουμπάρι­ σμα, τό μπάτσο, τή γροθιά. 4. Διακηρύσσουμε πώς τό μεγαλείο τού κόσμου πλου­ τίστηκε μέ μ ι ά νέα ο μορφιά: τήν ο μορφιά τής ταχύτη 65

τας. 'Ένα αυτοκίνητο αγώνων μέ τό σώμα του στολι­ σμένο μέ μεγάλους σωλήνες, σάν φίδια μέ εκρηκτικές αναπνοές . .. . ενα ορυχώμενο αυτοκ ίνητο, πού μο ιάζει σά νά πετάει πάνω σ' ενα ολήμα είναι πιό όμορφο από τή Νίκη της Σαμοθράκης. 5. Θά τραγουδήσουμε τόν ανθρωπο πού κάθεται στό τιμόνι, πού ό Ιδεατός κορμός του διαπερνάει τή Γή, τρέχοντας πάνω στόν κύκλο τής τροχιάς της. 6. Ό ποιητή ς πρέπει νά εφοδιαστει μέ φρενίτιδα, με­ γαλείο καί άπλοχεριά, γιά νά μεγαλώσει τόν ενθου­ σιαστικό ζήλο τών αρχέγονων στοιχείων. 7. Δέν ύπάρχει πιά ομορφιά αλλού εκτός από τόν αγώνα. Δέν ύπάρχει αριστούργημα χωgίς έπιθετικότη­ τα. Ή ποίηση πρέπει νά είναι μ ιά ο ίαιη επίθεση ενάν ­ τια στίς άγνωστες δυνάμεις, γιά νά τίς κάνει νά γονα­ τίσουν μπροστά στόν ανθρωπο. 8 . Στεκόμαστε πάνω στό τελευταίο σκαλοπάτι τών αΙώνων ! . . . Γιατί νά κοιτάμε πίσω μας αφού πρέπει νά παραοιάσουμε τίς μυστηρ ιώδεις πύλες τού Άδύνατου ; Ό Χρόνος καί ό Χώρος πέθαναν χτές. Τώρα πιά ζού με στό απόλυτο, αφού δη μιουργήσαμε τήν αιώνια καί πανταχού παρούσα ταχύτητα. 9 . Θέλου με νά ύμνήσουμε τόν πόλεμο - τό μοναδικό ζωοδότη τού κόσμου - τό μιλιταρισμό, τόν πατριωτι­ σμό, τό καταστροφικό μπράτσο τού Άναρχικού, τίς ώραίες ιδέες πού σκοτώνουν, τήν περ ιφρόνηση γιά τή γυναίκα. 1 0. Θέλουμε νά καταστρέψουμε τά μουσεία, τίς οι­ ολιοθήκες, νά παλέψουμε ενάντια στό μοραλισμό, τό φεμινισμό , ενάντια σ' δλες τίς οπορτουνιστικές καί ωφελιμιστικές ασημαντότητες. 1 1 . Θά τραγουδήσουμε τά μεγάλα πλήθη στόν πυρετό τή ς δουλιάς , τής απόλαυση ς καί τής έξέγερσης. Τήν πολύχρωμη καί πολύφωνη αναταραχή τών επαναστά­ σεων στίς σύγχρονες πρωτεύουσες. Τό νυχτερινό παλμό τών όπλοστάσιων καί τών εργοστάσιων κάτω από τά οίαια ηλεκτρικά φεγγάρια τους. Τούς λαίμαρ­ γους σταθμούς πού καταπίνουν ερπετά πού καπν ί-

ζουν. Τίς γέφυρες πού πηδούν σάν γυμναστές πάνω από τά διαοολικά μαχαίρια τών ήλιόλουστων ποτα­ μών. Τά παράτολμα καράΟια πού ανιχνεύουν τόν δρί­ ζοντα. Τίς πλατύστηθες λοκομοτίΟες πού τρέχουν θο ­ ρυοώδικα πάνω στίς γραμμές, σάν μεγάλα ατσαλέν ια αλογα καπιστρωμένα μέ μακριούς σωλήνες. Καί τό πέ­ ταγμα τών αεροπλάνων , πού δ θόρυ60ς τής προπέλας τους μοιάζει μέ τό κυμάτισμα πού κάνουν οί σημαίες καί τά χειροκροτήματα ένός γεμάτου ένθουσιασμό πλήθους22. Παρουσιάζει ενδιαφέρον νά συγκρ ίνου με τή νεκρόφιλη έρμηνεία της τεχνικής καί τής ο ιομηχανίας τού Μαρινέτι, μέ τήν εντονη οιόφιλη έρμηνεία πού ορ ίσκουμε στά πο ιή ­ ματα τού Γουώλτ Χου ίτμαν. Στό τέλος τού πο ιήματός του «Crossing Brooklyn Ferry» αναφέρει: Θερ ιέψτε πολ ιτείες - τό φόρτω μα καί τίς πομπές σας κου α αλ εί­ στε, πλατιά καί πλούσια ποτάμια, Άπλώσου , ϋπαρξη πού π ιό πν ευματική σου δέν ύ πάρχει, Τόν τόπο σας ααστείξτε, πράγμαrα πού πιότερο από σάς καν ένα δέ δ ιαρκεί. Έκαρτερούσατε, καί πάντα καρτεράτε, 6ου αοί κι ώραίοι ίερείς, Τώρ α ή αίσθηση έλεύθ ερη σάς δέχεται, δέ σάς χο ρταίνουμε από δώ κι έμπρός, Δέ θά μπορείτε πιά νά μάς ν ικήσετε, μήτ' από μάς μακρ ιά ν ά κρατη θείτε, Σάς χρησιμοπο ιούμε, δέ θά σάς πετάξου με - μέσα μας σάς φ υ­ . τεύΟύ με γιά πάντα, Όχι πώς σάς καταλαααίνουμε ααθιά - μόνο σάς άγαπάμε - ύ πάρχει καί σέ σάς μιά τελειότητα, Έχετε τό δ ικό σας ρόλο στήν αΙων ιότητα, Μ ικρό � μεγάλο, �χετε τό δ ικό σας ρόλο στήν ψ υχή.

VH στό τέλος τού ποιήματός του «Song οί the Open Road » : Σύντροφε, σού δίνω τό χέρι μου ! Σού δίνω τήν άγάπη μου, δέ μετρ ιέ ται μέ χρή μα,

22. Joshua C. Taylor, FutIlrism , Doubleday Co., 1 909 , σελ. 1 24. 67

Σ ού δ ίνω τόν έ αυτό μου, πρ ίν από ν ό μο η δ ιδ αχή ' Θ ές ν ά μού δ ώσ εις τόν έ αυτό σου ; Θά ταξ ιδέψει ς μαζί μου ; Θά μείνουμε ό ένας κοντά στ όν &.λλο, δσο θά ζού με ;

Δ έ θά μπορούσε ό Χουίτμαν νά tκφράσει καλύτερα τήν αντίθεσή του παρά μέ τούτο τό στίχο: «Νά δια6αίνεις (ζώντας, πάντοτε ζώντας!) καί ν ' αφήνεις τά πτώματα πίαο » . Συγκρίνοντας τή στάση τού Μαρ ινέτι απέναντι στή 6 ιο­ μηχανία μέ τή στάση τού Γουώλτ Χου ίτμαν, γίνεται όλο­ φάνερο οτι αυτή καθαυτή ή 6ιομηχαν ική παραγωγή δέν ερχεται αναγκαστικά σέ αντίθεση μέ τίς άρχές τής ζωή ς. Τό ζήτημα είναι κατά πόσο οί άρχές τής ζωή ς ύποτάσσον ­ ται στίς αρχές τής μηχανοποίησης, η κατά πόσο ο ί αρχές τή ς ζωής είναι ο ί κυριαρχικές αρχές. Φαίνεται πώς μέχρι τώρα ό 6ιομηχανοποιημένος κόσμος δέ 6ρήκε μιά απάν­ τηση στό ερώτημα πού τέθηκε εδώ : Πώς είναι δυνατό νά δη μιουργήσουμε εναν ουμανιστικό 6ιομηχανισμό σέ αντι­ διαστολή μέ τό γραφειοκρατικό 6ιομηχανισμό πού εξου­ σιάζει τή ζωή μας σήμερα;

68

Ιv Ά το μ ικός κ α ί Κο ι νω ν ικός Ν α ρκισσισμό ς

Μι ά από τίς πιό καρποφό ρ ες καί πιό μεγαλό πνοες ανακα­ λύψ εις τού Φ ρόυντ ειναι ή αντίλη ψή του γιά τό ναρκισσι­ σμό. Ό 'ίδιος ό Φρόυντ τή θεωρούσε σ άν ενα από τά πιό σπου δαία εύρή ματά του καί τή χρησιμοποιούσε γι ά τήν κατανόηση ξεχωριστών φαινομένων δπως ή ψύχωση ( <<ναρκ ισσιστ ι κή νεύ ρωση» ) , ή αγάπη , ό φόΌος τού εόνου­ χισμού , ή ζήλια, ό σαδισμός, καθώς καί μαζικών φαινο μέ­ νων , δπως ή προθυμία τών καταπιεζό μενων τ άξεων ν ά δείχνουν νομ ιμοφροσύνη στούς κυ Ό ερνήτες του ς. Στό κε­ φ άλαιο αυτό επιθυμώ ν ά ακολου θήσω τή γραμμή σκέψης τού Φρόυντ καί ν ά εξετ άσω τό ρόλο τού ναρκ ισσισμού γι ά τήν κατανόηση τού εθνικισμού , τού εθνικού μίσους, καθώς καί τά ψυχολογικ ά κίνητρα γιά τήν καταστροφικότητα καί τόν πό λεμο . ' Επιθυμώ ν αναφέρω περαστικ τ γεγονός δτι ή αντί­ ά ό ά λη ψη γι ά τό ναρκισσισμό ελάχιστη προσοχή Όρήκε στά εργα τού Γιούνγκ καί τού 'Άντλερ , καί πολύ λιγότερη από δση αξιζε στ ά εργα τής Χό ρνεϋ . ' Ακόμη καί στήν ορθό­ δοξη φροϋδ ική θεωρία καί θεραπεία, ή αντίλη ψη γι ά τό ναρκισσισμό περιορίστηκε σέ μεγάλο Ό αθμό στό ναρκισσι­ σμό τού παιδιού καί τό ναρκισσισμό τού ψυχωτικού ασθε­ νή . "Αν ή προσφο ρά τής αντίλη ψη ς αυτής δέν εκτιμή θηκε αρκετ ά , αυτό ο φείλεται προφανώς στό δτι ό Φρόυντ στρί­ μωξε τήν αντίλη ψή του μέσα στό πλαίσιο τής θεωρίας του γιά τή λίμπιντο . Ό Φρόυντ ξεκίνησε ν ά κατανοήσει τή σχιζοφρένια μέ 69

δάση τή θεωρία τής λίμπιντο. Καθώς ό σχιζοφρενή ς ασθε­ νής δέ φαίνεται νά εχει καμιά λιμπιντική σχέση μέ τά αντικείμενα ( συ τε aτήν πραγματικότητα ούτε aτή φαντα­ σία) , ό Φρόυντ όδηγήθη κε στό ερώτη μα: «Τί συνέδη στή λίμπιντο πού αποσύρθηκε από τά εξωτερικά αντικείμενα, στή σχιζοφρέν ια; » ι Ή απάντησή του είναι : «Ή λίμπιντο πού όποσύρθηκε ι':ιπό τόν εξωτερ ικό κόσμο κατευθύνθηκε aτό εγώ καί ετσι δη μιουργεί μιά στάση πού μπορεί νά ονομαστεί ναρκ ισσισμός» . 2 Ό Φρόυντ ύπέθεσε δτι η λίμ­ π ιντο σωρεύεται αρχικά δλη στό εγώ, σάν μέσα σέ μιά « μεγάλη δεξαμενή» . Κατόπιν εκτείνεται στά όντικείμενα, αλλά αποσύρεται ευ κολα απ' αυτά καί επιστρέφει στό εγώ . Ή αποψη αυτή μεταδλήθηκε τ ό 1922, δταν ό Φρόυντ εγραψε πώς «πρέπει νά παραδεχτού με τό Id ('Εκείνο) σάν τή μεγάλη δεξαμενή τής λίμπιντο» , αν καί δπως φαίνεται ποτέ δέν εγκατέλειψε όλοκλη ρωτικά τήν παλιότερη αποψή του 3• Πάντως , τό θ εωρητικό ερώτημα κατά πόσο η λίμπιντο εχει τίς όρχές τη ς στό εγώ η στό Id δέν εχει ου σιαστική ση μασία γιά τό νόημα τής 'ίδιας τή ς ιδέας. Ό Φρόυντ ποτέ δέν αλλαξε τή δασική ιδέα δτι ή όρχική κατάσταση τού όνθρώπου, στήν πρώιμη παιδική ηλικία, είναι ή κατά­ σταση τού ναρκ ισσισμού (<<πρωταρχικός ναρκισσισμός» ) δπου δέν ύπάρχουν όκόμη σχέσεις μέ τόν εξωτερικό κό­ σμο ' δτι κατόπιν αρχίζει τό παιδί , στήν πορεία τής φυσιο­ λογικής όνάπτυξη ς νά όναπτύσσει σέ περιεχόμενο καί εν­ ταση τίς (λιμπιντικές) σχέσεις του μέ τόν εξωτερικό κόσμο, αλλά σέ πολλές περιπτώσεις (πού η πιό όποτελεσματική είναι ή τρέλα) , όποσύρει τή λιμπιντική του προσήλωση όπό τά αντικείμενα καί τήν κατευθύνει καί πάλι στό εγώ του (<<δευτερεύων ναρκισσισμός» ) . 'Αλλά όκόμα καί στήν περίπτωση τής φυσιολογικής ανάπτυξη ς , ό ανθρωπος 1. Φρόυντ, On Νaι-cίssίι;ιn (Standard Edition, Λονόίνο: Hogarth Press, 1 959), τόμο XIV, σελ. 74. 2. Στό 'ίδιο, σελ. 75. 3 . Βλέπε διάκριση αυτής τής εξέλιξη ς aτό εργο τού Φρόυντ, Β . Standard Edition, τόμο ΧΙΧ, σσ. 63 έπ. 70

ΑΡΡendί.r

παραμένει σέ κάποιο οαθμό ναρκ ισσιστής σ' δλη τή ζωή του 4 . Ποιά είναι ή εξέλιξη τού ναρκισσισμού στό «φυσιολογι­ κό»' ατομο; Ό Φρόυντ σκιαγράφη σε τίς κύριες γραμμές αυτής τής εξέλιξη ς. Ή παράγραφος πού ακολουθεί είναι μιά συνοπτική περίληψη τών ευρη μάτων του . Τό εμορυο στή μήτρα εξακολουθεί νά ζεί σέ μ ιά κατά­ σταση απόλυτου ναρκισσισμού . « Μέ τή γέννησή μας - λέει ό Φρόυντ - εχουμε κάνει τό οήμα από τόν απόλυτα αύ­ τάρκη ναρκισσισμό πρός τήν αντίληψη ένός μετασχηματι­ ζόμενου εξωτερικού κόσμου καί τήν &παρχή τής ανακάλυ ­ ψης τών αντικειμένων. » 5 Θά χρειαστεί ν ά περάσουν μήνες γιά νά μπορέσει τό παιδ ί νά αντιλαμοάνεται τά αντικεί­ μενα σάν αντικείμενα, σάν μέρος τού «όχι εγώ» . Καταφέρ­ νοντας πολλά χτυπήματα στόν παιδικό ν αρκισσισμό, καί μέ τήν δλο καί μεγαλύτερη γνωριμία του μέ τόν εξωτερικό κόσμο καί τούς νόμους του, καί ετσι μέ τήν « αναγκαιότη­ τα» , ό άνθρωπος μετατρέπει τόν αρχικό ναρκ ισσισμό του σέ « αγάπη τών &ντικειμένων» . Άλλά, λέει ό Φρόυντ, « ενα ανθρώπινο πλάσμα παραμένει σέ κάποιο οαθμό ναρκισσι­ στικό ακόμα καί αφού εχει ανακαλύψει τά εξωτερικά αντικείμενα γιά τή λίμπιντό του» 6 . Πραγματικά, ή ανά­ πτυξη τού ατόμου μπορεί νά όριστεί σύμφωνα μέ τόν Φρόυντ σάν ή εξέλιξη από τόν απόλυτο ναρκισσισμό σέ μιά ίκανότητα αντικειμενικής λογικής καί αγάπης τών αντικειμένων , μιά ίκανότητα πού ώστόσο δέν ξεπερνα όρι­ σμένα πλαίσια. Τό «φυ σ ιολογικό » , «ωριμο» άτομο είναι εκείνο πού ό ναρκισσισμός του εχει περιορ ιστεί στό κοι­ νωνικά αποδεκτό μίνιμουμ χωρίς δμως νά εχει εξαφανιστεί όλοκληρωτικά. Ή παρατήρηση τού Φρόυντ επιοεοαιώνε­ ται από τήν καθη μερ ινή εμπειρία. Φαίνεται δτι στούς περισσότερους ανθρώπους μπορού με νά ορού με ενα ναρ­ κισσιστικό πυρήνα πού δέν είναι προσιτός καί αποκρούει κάθε προσπάθεια γιά μιά όλοκλη ρωτική λύση . 4. Φρόυντ,

Totem and Taboo

(Staπdard Editioπ), τόμο XIll, σσ. 88-89.

5 . Φρόυν τ,

Group PSYL'h%

(Staπdard Editioπ), τό μο XVIII, σελ. 1 30.

6. Φρόνν τ,

Totem αnd Taboo

gy

(Staπdard Editioπ), τόμο Xlll , σελ. 89. 71

'Όσοι δέ γνωρίζουν καλά τήν τεχνική γλώσσα τού Φρόυντ, σίγουρα δέ θά μπορέσουν νά αποκτήσουν μ ιά ξε­ κάθαρη ιδέα τής πραγματικότητας καί τής δύναμη ς τού ναρκισσισμού , αν δέν τούς δοθεί μιά πιό συγκεκριμένη π ερ ιγραφή τού φαινόμενου . Αυτό θά προσπαθήσω νά κάνω στίς έπόμενες σελίδες. Ώ στόσο, πρίν προχωρήσω , θέλω νά ξεκαθαρίσω μερικά πράγματα σχετικά μ έ τήν όρολογία . Οί απόψεις τού Φρόυντ γιά τό ναρκισσισμό οα­ σίζονται στήν αντίληψή του γιά τή σεξουαλική λίμπιντο. 'Όπως εχω κιόλας τον ίσει, αυτή ή μηχανιστική αντίληψη τής λίμπιντο αποδείχτηκε πώς περ ισσότερο παρεμποδίζει παρά προωθεί Τ1\ν ανάπτυξη τής αντίλη ψη ς γιά τό ναρκ ισ­ σισ μό . Πιστεύω πώς ο ί δυνατότητες νά όδηγηθεί στήν πλή ρη απόδοσή της θά είναι πολύ μεγαλύτερες αν χρησι­ μοποιήσουμε μ ιά ίδέα τής φυσικής ενέργειας πού δέν είναι ταυτόσημη μέ τήν ιδέα τής σεξουαλικής παρόρμηση ς. Αυτό τό εκανε ό Γιούνγκ. Βρήκε επίσης μιά αρχική αναγνώρ ιση στήν ιδέα τού Φρόυντ γιά τήν αποσεξουαλοποιη μένη λίμ­ πιντο. 'Αλλά μολονότι διαφέρει ή μή σεξουαλική φυσική ενέργεια από τή λίμπιντο τού Φρόυντ, εΙναι ωστόσο, δπως καί ή λίμπιντο, μιά ενεργειακή ιδέα. Πραγματεύεται τίς φυσικές δυνάμεις, πού τίς αντιλαμο ανόμαστε μόνο μέ τίς εκδηλώσεις τους, ο ί όποίες εχουν μ ιά όρισμένη ενταση καί μιά όρισμένη κατεύθυνση. Ή ενέργεια αύτή δένει, ένοποιεί καί συγκρατεί τό ατομο στόν έαυτό του, καθώς καί στίς σχέσεις του μέ τόν εξωτερ ικό κόσμο . Άκό μη κι αν δέ συμ­ φωνεί κανείς μέ τόν Φρόυντ πάνω στήν πρώτη του αποψη, δτι δηλαδή ή παρόρ μηση γιά τήν επιοίωση , ή ενέργεια τού σεξουαλικΟύ ενστίκτου (λίμπιντο) αποτελεί τή μόνη σπου­ δ αία κινητή ρια δύναμη τή ς ανθρώπινης συ μπερ ιφοράς, ακό μη κι αν χρησιμοποιήσει κανείς στή θέση τη ς μιά γε­ ν ική αντίληψη τής φυσικής ενέργειας, ή διαφορά δέν είναι τόσο μεγάλη δσο τείνουν νά πιστεύουν μ ερικοί πού σκέφ­ τονται δογματικά . Τό ουσιαστικό σημείο από τό όποίο εξαρτάται κάθ ε θεωρία η θεραπεία πού μπορ ει νά Ονομα­ στεί ψυχανάλυση , είναι ή δυναμική αντίλη ψη τή ς ανθρώ­ π ινης συμπεριφοράς . Ή ύπόθεση δηλαδή δτι τή συ μπερι­ φορά ύποκινούν ύψηλά φορτισμένες δυνάμεις καί δ τι ή 72

συμπεριφορά μπορεί νά κατανοηθεί καί νά προολεφθεί μόνο μέ τήν κατανόηση αυτών τών δυνάμεων . Αυτή Τι δυ ­ ναμική αντίληψη τής ανθρώπινης συμπεριφοράς αποτελεί τό επίκεντρο τού συστήματος τού Φρόυντ. Τό πώς αυτές ο ί δυνάμεις γίνονται αντιληπτές θεωρητικά, ε'ίτε μέ οάση τή μηχαν ιστική-ύλιστική φιλοσοφία, ε'ίτε μέ οάση τόν ουμανι­ στικό ρεαλισμό, αποτελεί σπουδαίο ζήτη μα, πού �ρχεται ώστόσο σέ δεύτερη μοίρα σέ σχέση μέ τό κεντρ ικό θέμα τή ς δυναμική ς έρμηνείας τής ανθρώπινης συμπερ ιφοράς. "Ας αρχίσου με τήν περιγραφή μας γιά τό ναρκισσισμό μέ δύο ακραία παραδείγματα: τόν πρωταρχικό ναρκισσισμό τού νεογέννητου παιδιού καί τό ναρκισσισμό τού παρά­ φρονα. Τό παιδί δέν εχει σχετιστεί ακόμη μέ τόν εξω'tερικό κόσμο (σύ μφωνα μέ τή φροϋδική όρολογία Τι λίμπιντό του δέν εχει φτάσ ε ι ως τήν κάθεξη εξωτερικών αντικε ιμένων ) . 'Ένας αλλος τρόπος νά τό εκφράσουμε αυτό είναι νά πούμε πώς ό εξωτερικός κόσμος δέν ύπάρχει γιά τό παιδί, καί αυτό συμοαίνει σέ τέτοιο οαθμό πού δέν εΙναι σέ θέση νά ξεχωρίσει ανάμεσα στό « έγώ» καί στό << μή έγώ» . Θά μπορούσαμε ακόμη νά πούμε πώς τό παιδί δέν « ενδιαφέ­ ρεται» (is not « interested»)* γιά τόν εξωτερ ικό κόσμο. Ή μόνη πραγματικότητα πού ύπάρχει γιά τό παιδί είναι ό έαυτός του : τό σώμα του, ο ί φυσικές αισθήσεις του γιά τό κρύο καί τό ζεστό, τήν πείνα, τήν ανάγκη τού υπνου καί τής σωματικής επαφής. Ό παράφρονας ορίσκεται σέ μιά κατάσταση πού δέ διαφέρει ουσιαστικά από τήν κατάσταση τού παιδιού . 'Ενώ δμω ς γιά τό παιδί ό εξωτερικός κόσμος δέν εχει αποκαλ υφθεί α κόμη σάν πραγματικός, γιά τόν παράφρονα εχε ι πάψει νά είναι πραγματικός. Στήν περίπτωση τών παραισθήσεων , λόγου χάρη , ο ί αΙσθήσεις εχουν πάψει πιά νά καταγράφουν τά εξωτερικά γεγονότα καί καταγράφουν ύποκειμενικά οιώματα κατά κατηγορίες αισθητηριακής αντίδρασης στά εξωτερικά αντικείμενα. Στήν παρανσ"ίκή παράκρουση λε ιτουργεί ό 'ίδιος μηχανισμός. Ό φάοος fJ Τι " Ή δασική σημασία τής λέξης περιέχεται στή ρίζα της: στά λατιν ικά σημαίνει « ε[μαι μέσα η ανάμεσα» . (Βλ. Έριχ Φρόμ, Νά 'Έχε ις η vά ΕΖσα ι , έκδ. Μπουκουμάνη, 1 978, σελ. 48. ) (Σ.τ.μ.)

inteI·e5'.I'e

73

ύ ποψ ία, λόγου χάρη, πού είναι ύποκειμενικά συναισθήμα­ τα, αντικειμενοποισυνται μέ τέτοιο τρόπο πού ό παρανσ"ί­ κό ς εχει τήν πεποίθηση δτι ο ί αλλο ι συνωμοτούν εναντίον του. Έδώ ακριοώ ς ορίσκεται ή διαφορά μέ τό νευρωτικό ατομο: ό νευρωτικό ς μπορεί ν ά φοοαται συνέχεια πώ ς τόν μισούν, πώ ς τόν καταδιώκουν κλπ., αλλά ξέρει ώστόσο δτι αυ τό είναι εκείνο πού φ οΟά ται. Γιά τόν παρανο"ίκό ό φό­ οος εχει μετατραπεί σέ γεγονό ς . Μιά ξεχωριστή περίπτωση ναρκισσισμού πού ορίσκεται στό μεταίχμιο μεταξύ ύγείας καί ασθένειας μπορούμε ν ά ορού με σέ μερικού ς ανθρώπου ς πού εχουν φτ άσει σέ εξαι­ ρετικά ύψηλό οαθμό δύναμη ς . Ο ί αΙγύπτιοι φαραώ, ο ί ρω­ μαίοι καίσαρες , ο ί Βοργίε ς, ο ί Χ ίτλερ, ο ί Σ τάλιν, ο ί Τρου­ χίλιο - δλοι δείχνουν όρισμένα δ μοια χαρακτηριστικ ά. 'Έχουν φτ άσει στήν απόλυτη εξουσία. Ό λόγο ς του ς εΙναι ή τελευταία κρίση γι ά τό καθετί, ακόμα καί γιά τή ζωή καί τό θάνατο. Φαίνεται πώ ς δέν ύπ άρχει δ ριο στήν ίκανότητά του ς ν ά κ άνουν δ ,τι επιθυμούν. ΕΙναι θεο ί, πού τού ς περι­ ορίζει μόνο ή αρρώστια, τά γηρατει ά καί ό θ άνατο ς . Ψ ά­ χνουν νά ορούν μιά λύ ση στό πρόολη μα τή ς ανθρώπινη ς ϋ παρξη ς κάνοντας τήν απεγνωσμένη προσπ άθεια ν ά ξεπε­ ράσουν τά δ ρια τή ς ανθρώπινη ς ϋ παρξη ς . Καί προσπα­ θώντας ν ά δείξουν δ τι δέν ύπ άρχει δ ριο στή λαγνεία του ς καί τή δύναμή του ς , πλαγιάζουν μέ αναρίθμητες γυναίκε ς , σκοτώνουν αναρ ίθμητου ς ανθρώπου ς , χτίζουν παντού κ ά­ στρα, « θέλουν τό φεγγάρι» , «θέλουν τό αδύνατο» . 7 Πρό­ κειται γι ά τρέλα, ακόμη κι αν αποτελεί προσπ άθεια ν ά λυθεί τό πρόολη μα τή ς ϋ παρξη ς μέ τόν Ισχυρισμό δτι αυ τοί δέν είναι ανθρωποι. Πρόκειται γιά τρέλα πού εχει τήν τ άση ν ά γίνεται δλο καί μεγαλύτερη στή διάρκεια τή ς ζωή ς τού ατόμου πού εχει προσΟλη θεί. 'Όσο περ ισσότερο προ­ σπαθεί ν ά είναι θ εό ς , τόσο περισσότερο απομονώνεται από τό ανθρώπινο γένος . Ή απομόνωση αυ τή τόν κ άνει ν ά φοοαται περ ισσότερο, ό · καθένας γίνεται εχθρό ς του, καί γιά ν ά μπορέσει ν ά αντιμετωπίσει τό φόοο πού τού προ7. Ό Κ αμύ απεικον ίζει μέ μεγάλη πιστότητα στό θ εατρικό το υ εργο Καλ ιγο ύλ ας αυτή τήν τρέλα τή ς εξουσ ίας. 74

καλεί αυτό , πρέπει νά αυξήσει τή δύναμή του, τή σκλη ρό­ τητά του, καί τό ναρκ ισσισμό του . Αυτή ή καισαρ ική παραφροσύνη θά ήταν καθαρή τρέλα αν ελειπε ενας παράγοντας: μέ τή δύναμή του ό Καίσαρας εχει ύ ποχρεώ­ σει τήν πραγματικότητα νά προσαρμοστεί στίς ναρκισσι­ στικές φαντασιώσεις του. �Eχει ύποχρ·εώσει τούς πάντες νά παραδεχτούν δτι είναι θεός, ό πιό δυνατός καί ό πιό σο­ φό ς απ ό δλους τούς ανθρώπους - κι ετσι ή μεγαλομανία του παρουσιάζεται σάν λογικό α'ίσθη μα. Άπό τό άλλο μέ­ ρος, πολλοί θά τόν μισούν, θά προσπαθούν νά τόν ανα­ τρέψουν καί νά τόν σκοτώσουν - κι ετσι οί παθολογικές ύποψίες του στηρίζονται κι αυτές σ' ενα πυρήνα πραγμα­ τικότητας. Τό αποτέλεσμα είναι νά μή ν ιώθει αποκομμένος από τήν πραγματικότητα - κι ετσι μπορεί νά δ ιατηρήσει ενα μικρό μέρος ύγείας, άν καί προσωρινά μόνο. Ή ψύχωση είναι μιά κατάσταση απόλυτου ναρκισσι­ σμού , μιά κατάσταση δπου τό άτομο εχει αποκόψει δλους τούς δεσμούς μέ τήν εξωτερ ική πραγματικότητα, καί εχει ύποκαταστήσει τήν πραγματικότητα μέ τό πρόσωπό του . Τό γεμίζει όλοκληρωτικά ό έαυτό ς του, εχει γίνει «6 θεό ς καί ό κόσμος » γιά τόν έαυτό του . Μ' αυ τήν ακριοώς τή διορατική διαπίστωση άνοιξε ό Φρόυντ γιά πρώτη φο­ ρά τό δρόμο στή δυναμ ική κατανόηση της φύση ς της ψύ­ χωσης. Ώστόσο, γιά δσους δέν είναι εξοικειωμένοι μέ τήν ψύ ­ χωση , είναι απαραίτητο νά δώσουμε μιά εΙκόνα τού ναρ­ κισσισμού δπως τόν ορίσκουμε στά νευρωτικά ή τά «φυ­ σιολογικά» άτομα. 'Ένα από τά πιό στοιχειώδη παραδε ί­ γματα ναρκισσισμού μπορού με νά ορού με στή στάση τού μέσου ανθρώπου απέναντι στό σώμα του . Σέ πολλούς αν­ θρώπους αρέσει τό σώμα τους, τό πρόσωπό τους, ή φυσιο­ γνωμία τους, καί δταν τούς ρωτήσουν άν ήθελαν νά αλλά­ ξουν καί νά γίνουν κάποιο άλλο, πιό δμορφο 'ίσως πρόσω­ πο, απαντούν μ' ενα αποφασιστικό δχι. Π ιό εντυπωσιακό ακό μη είναι δτι τούς περ ισσότερους ανθρώπους δέν τούς πειράζει καθ όλου ή μυρωδιά ή ή θέα τών περ ιττωμάτων τους (στήν πραγματικότητα σέ πολλούς αρέσουν κιόλας) , ενώ σ ιχαίνονται τά περιττώματα τών άλλων . Είναι όλοφά75

νερο σ τι εδώ δέν παρεμο αίνει κάποια αισθη τική η άλλη κρίση · τό 'ίδι ο πράγμα πού είναι Ευχάριστο σέ κάπο ιον σταν συνδέεται μ έ τό σώμα του, γίνεται δ υσάρεστο σταν συνδέεται μ έ τό σώμα κάπο ιου άλλου . "Ας πάρουμε τώρα ενα λιγότερο κο ινό παράδειγμα ναρ­ κ ισσισμού . 'Ένας άνθρωπος πάει στό ιατρείο ένό ς γιατρού καί τού ζη τάει νά τόν εξετάσει. Ό γιατρός τού λέει σ τι δέ μπορεί νά τόν εξετ άσει αυτή τή ο δομάδα καί τού όρίζει ραντεο ού γι ά μ ιά μ έρ α τή ς έπόμενη ς Οδο μάδας. Ό άσθε­ νής επ ι μένει στό α'ίτη μ ά του νά τόν εξετάσει συντομότερα καί σάν εξήγη ση γιά τήν επιμονή του αυ τή δέν αναφέρει τούς λόγους πού τόν κάνουν νά επιμένει, αλλά επικαλείται σάν δ ικ ιολογία στι μένε ι μόλις πέντε λεπτά μακριά από τό ιατρείο . 'Ό ταν ό γιατρός τού απαντάει στι τό δ ικό του πρό ολη μα χρόνου δέ λύνεται μέ τό στι ό άσθενής μένε ι τόσο κοντά, αυτό ς δέ δείχνει καθόλου κατανόη ση . Έπ ιμέ­ νει σ τι ή αΙτιολογ ία πού επικαλείται είναι άρκετά σο ο αρή ωστε ό γιατρός νά τόν εξετ άσει νωρίτερα. "Αν ό γιατρός είναι ψυχίατρος, τού δ ίνεται ετσι ή δ υνατότη τα νά κάνει μιά ση μαντική δ ιαγνωστ ική παρατήρη ση , συγκεκρ ιμένα στι εχει νά κάνει μ' ενα ναρκ ισσ ιστικό άτομο σέ μεγάλο οα­ θ μό, δη λαδή μέ ενα ο αριά ασθενή . Δέν είναι δύσκολο νά δού με τούς λόγους . 'Ο άσθενή ς δέ μπορεί νά δ εί τήν κατ ά­ σταση τού γιατρού ξέχωρα από τή δ ική του . Αυτό πού τόν δ ιακατέχει, αυτό πού εχει μπροστά στ ά μ άτ ια του, είναι ή επ ιθυμία του νά δ εί τό γιατρό καί τό στι ό (δ ιος χρειάζε­ ται λίγη ω ρα γιά νά πάει στό Ιατρείο . Ό γ ιατρός, σάν ξεχωρ ιστό πρόσωπο, μέ τό δ ικό του πρόγραμμα καί τ ίς δ ικές του άνάγκες, δέν ύπάρχε ι . Ή λογική τού ασθενή εί­ ναι σ τι εφόσον είναι ευ κολο γι ' αυτόν νά ερθει στό Ια­ τρείο, τότε ευ κολο είναι καί γιά τό γιατρό νά τόν εξετάσει. Ή δι αγνωστ ική παρατήρη ση σχετ ικά μέ " τόν άσθενή θά ηταν κάπω ς δ ι αφορετική, άν μετά τήν πρώτη παρατήρη ση τού γιατρού ό ασθενής μπορούσε νά απαντήσει: «Φ υσικά τό ολέπω γ ιατρέ μου . Λυπάμαι πού εί πα μ ιά τέτο ια ανοη ­ σία » . Στήν περίπτωση αυτή θά ε'ίχαμε νά κάνουμε μέ ενα ναρκωσιστικό άτομο πού στήν αρχή δέν κάνει δ ι άκριση ανάμεσα στήν κατάσταση τή δ ική του κα ί τήν κατάσταση 76

τού γιατρού , αλλά ό ναρκισσισμός του δέν είναι τόσο Εν­ τονος κα ί σοααρό ς δπως ό ναρκ ισσισμός τού πρώ του ασθενη . Είναι σ έ θέση ν ά δεί ποιά είναι ή πραγματική κατ άσταση δταν χρειαστεί ν ά δε ίξει τήν κατ άλλη λη προ­ σοχή , καί αντιδ ρ ά ανάλογα. Ό δεύτερος ασθ ενής θά νιώ ­ σει ασφαλώς αμηχαν ία μόλις καταλάαει τή γκ άφα του . Ό πρώτος δέ θά νιώσει καθόλου αμηχαν ί α - τό μόν ο πού θά κάνει είναι ν ά κατακρίνει τό γιατρ ό πού ή ανοησία του δ έν τού ε πιτρ έ πει ν ά δεί μιά τόσο άπλή περ ίπτωση. 'Ένα παρόμοιο φαινό μενο μπορούμε ευκολα νά παρατη­ ρήσουμε σ' ενα ναρκισσιστικό αντρα πού ερωτεύετα ι μι ά γυνα ίκα ή όποία δέν ανταποκρ ίνεται στήν αγάπη του . Τό ναρκισσιστικό ατομο εχει τήν τάση ν ά μήν πιστεύ ει δτι εκείνη δέν τόν αγαπάει. Θά σκεφτεί: « Είναι αδύνατο ν ά μήν αγαπάει ε μένα πού τήν αγαπάω τόσο πολύ » Τι « δέ θά μπορούσα ν ά τήν αγαπάω τόσο πολύ αν δέ μέ αγαπούσε κα ί κε ίνη» . Π ροχωρεί τότε στό ν ά δικιολογήσε ι τήν ελ­ λ ειψη ανταπό κρισης από μέ ρους της μέ ύ ποθέσεις δπως : « Μέ αγαπ άει ασυνείδητα. φοαάται τήν ενταση της αγάπης της. Θέλει νά μέ δοκιμάσει, ν ά μ έ α ασαν ίσει» - καί πολλά αλλα. Τό ου σιαστικό ση μείο Εδώ , δπως καί στήν προηγού­ μενη περ ίπτωση, είναι δ τι τό ναρκ ισσιστικό ατομο δέ μπο­ ρεί ν ά αντιλη φθεί δτι ή κατάσταση μέσα σ' ενα αλλο ατομο είναι διαφορετική απ ό τή δική του . 'Άς παρατη ρήσουμε τά δυό φαινόμενα πού μο ιάζουν όλό τελα διαφορετικ ά αλλά πού είναι ώστόσο καί τά δυ ό ναρκισσιστικ ά. Μι ά γυναίκα διαθέτει πολλές ώρες καθη ­ μεριν ά μπροστά στόν καθ ρ έφτη της νά χτενίζεται καί ν ά φτιάχνεται. Δέ τό κάνει άπλά καί μόνο από ματαιοδοξία. Τήν απασχολεί π άρα πολύ τό σώμα της καί ή όμορφιά τη ς · τό σώμα της είναι ή μοναδ ική αξια λόγου πραγματι­ κότητα πού γνωρίζει. Β ρ ίσκεται προφανώς πολύ κοντά στόν έλληνικό μύ θο τού Ν άρκισσου, τού ομορφου νέου πού απ έκρουσε τή ν ύ μφη , Ηχώ πού τόν ερωτεύ τηκε κα ί πέθ ανε από τrΊ θλίψη της. Ή Νέμεση τόν τιμώρησε ν ά ερωτευτεί τό ε'ίδωλό του, τήν είκόνα του πού ε6λεπε στό νερό της λίμνης , καί σέ μιά στιγμή αυτοθαυ μασμού επεσε στή λίμνη καί πν ίγηκε. Αυτός ό έλληνικό ς μύ θος δεί χνε ι 77

καθαρά δτι αvτό τό είδος τού « αvτοερωτισμού» είναι κατάρα καί δτι στήν ακραία μορφή του καταλήγει στήν αV τοκαταστρο φή8 . Μ ιά άλλη γυναίκα (πού θά μπορούσε νά είναι ή 'ίδια μερικά χρόνια αργότερα) ύποφέρει από ύποχονδρίαση . Άσχολείται συνέχεια μέ τό σώμα της άν καί δχι μέ τήν εννοια νά τό κάνει δμορφο , αλλά από φόοο μήν αρρωστήσει. Τό άν ενα άτομο θά πάρει τό θετικό η τό αρνητ ικό ε'ίδωλο, εχει φυσικά τούς λόγους του . Ώ στόσο, δέν είναι απαραίτητο νά ασχολη θούμε μ' αvτό εδώ. Έκείνο πού εχει σημασία είναι δτι πίσω καί από τ ά δυ ό φαινόμενα ορ ίσκεται ή 'ίδια ναρκισσιστική απασχόλη ση τού ατόμου μέ τόν έαυτό του , αφήνοντάς του πολύ λίγο ενδιαφέρον γιά τόν εξωτερικό κόσμο. Ή ηθική ύποχονδρίαση δέν παρουσιάζει ουσιαστικές διαφορές. Στήν περίπτωση αυτή τό άτομο δέ φοοαται μή­ πως αρρωστήσει η πεθάνει, αλλά μήπως είναι ενοχο. 'Ένα τ έτοιο άτομο ασχολείται συνέχεια μέ τήν ενοχή του, γιά δσα δέν εχει κάνει σωστά, γιά άμαρτίες πού εχει διαπρά­ ξει, κλπ. Ένώ στούς άλλους - καί στόν 'ίδιο τόν έαυτό του - μπορεί νά φα ίνεται εξαιρετικά συνειδη τός, η θ ικός, καί ακόμη πώς δείχνει ενδιαφέρον γιά τούς άλλου ς, στήν πραγματ ικότητα ενα τ έτοιο άτομο ενδιαφέρεται μόνο γιά τόν έαυτό του, γιά τή συνείδησή του, γιά τό τ ί θά πούν οί άλλοι γι' αυ τόν, κλπ. Ό ναρκισσισμός πού κρύοεται κάτω από τήν ψυχική η τήν ηθική ύποχονδρίαση είναι 'ίδιος μέ τό ναρκισσισμό τού ματαιόδοξου, μέ τή διαφορά δτι γίνε­ ται λιγότερο αντιληπτός από τό μή εΙδικευμένο μάτι. Βρί­ σκουμε τό είδος αυτό τού ναρκισσισμού, πού ό Κ. 'Ά μ­ πρααμ τόν εχει κατατάξει σάν αρνητικό ναρκισσισμό , Ιδιαίτερα σέ καταστάσεις μελαγχολίας, πού χαρακτηρίζον­ ται από αΙσθήματα ανεπάρκειας, εξωπραγματικότητας καί αυ τοκατηγόρη ση ς. Σέ λιγό τερο ακραίες μορφές μπορούμε νά δούμε τό ναρ8 . Βλ. τήν εξέταση τού αυ τοερωτισμού στό Ό ανθρωπος γιά τόν έαυτό του . Προσπαθώ εκεί ν ά δ ε ίξω δτι ή άλη θινή αγάπη γι ά τό εγώ δέν είναι διαφορετική από τήν αγάπη γι ά τούς άλλο υ ς. 'Ό τι δ <ωυτοερωτισμό ς» μέ τήν �ννoια τής εγωιστικής, ναρκισσιστικής άγάπης, 6ρίσκεται σ ' αυτού ς πού δέν αγαπούν ουτε τού ς δλλο υ ς ούτε τόν έ αυτό το υ ς. 78

κισσιστικό προσανατολισμό στήν καθη μερινή ζωή . 'Ένα πολύ γνωστό ανέκδοτο τόν εκφράζει μέ τρόπο θαυμάσιο. υΕνας συγγραφέας συναντάει ενα φίλο του καί τού μιλάει πολλή ωρα γιά τόν έαυτό του. 'Ύστερα λέει: « Μιλάω τόση ωρα γιά τόν έαυτό μου . Α ς μιλήσουμε τώρα καί γιά σένα. Πώς σού φάνηκε τό τελευταίο μου οιολίο ;» Ό ανθρωπος αυτός αποτελεί χαρακτηρ ιστικό παράδειγμα τών πολλών πού ασχολούνται μέ τόν έαυτό τους καί δ ίνουν πολύ λίγη προσοχή στούς αλλους, εκτός αν πρόκειται νά είναι ή ηχώ τού 'ίδιου τού έαυτού τους. Συνήθως, δταν φαίνονται κα­ λοί καί οοηθούν τούς αλλου ς, τό κάνουν γιατί τούς αρέσει νά παίρνουν αυτό τό ρόλο. Ξοδεύουν τήν ενεργητικότητά τους περισσότερο μέ τό νά θ αυμάζουν τόν έαυτό τους παρά μέ τό νά κάνουν πράγματα ώφέλιμα γιά κείνον πού Οοηθούν. Πώς αναγνωρίζουμε τό ναρκισσιστικό άτομο ; Ύπάρχει ενας τύπος πού αναγνωρ ίζεται εύκολα. Είναι τό είδος τού ατόμου πού δε ίχνει δλα τά σημάδια τής αυτο·ίκανοποίηση ς. Μπορούμε νά διαπιστώσουμε, πώς δταν λέει κάτι τό μη­ δαμινό ν ιώθει σάν αυτό πού είπε νά ήταν πάρα πολύ σπου δαίο. Συνήθως δέν ακούει αυτά πού λένε οί αλλο ι, καί ούτε ενδιαφέρεται ουσιαστικά. (ΥΑν είναι εξυ πνος προσπαθεί νά κρύψει πώς δέν ενδιαφέρεται κάνοντας ερωτήσεις γιά νά φανεί δτι δείχνει ενδιαφέρον.) Έπίσης αναγνωρίζουμε τό ναρκισσιστικό άτομο από τήν ευαισθη ­ σία του σέ κάθε εΙδος κριτικής. Ή ευαισθη σία αυτή μπο­ ρεί νά εκφραστεί είτε μέ αρνηση κάθε είδους κριτικής είτε αντιδρώντας μέ θυμό 11 κατάθλιψη. Σέ πολλές περιπτώσεις ό ναρκισσιστικός προσανατολισμός μπορεί νά κρύοεται πίσω από μιά στάση σεμνότητας καί ταπεινοφροσύνης. Στήν πραγματικότητα, ό ναρκισσιστικός προσανατολισμός ένός ατόμου εχει συχνά σάν αντικείμενο τού αυτοθαυμα­ σμού του τήν ταπεινοφροσύνη του. 'Όπο ιες κι αν είναι οί διάφορες εκδη λώσεις τού ναρκισσισμού , κοινό στοιχείο σ ' δλες τίς μορφές του είναι ή ελλειψη πραγματικού ένδιαφέ­ ροντος γιά τόν εξωτερικό κόσμο9. V

9 . Μ ερ ικέ ς φο ρέ ς δέν εΙναι εύκολη ή δ ι άκρ ιση άν άμεσα στό ματαιόδο79

Μ ερικές φο ρές τό ναρκισσιστικό ατομο είναι δυν ατό ν ά αναγνωριστει από τίς εκφράσεις τού προσώπου του . Συχν ά διαπιστών ου με μιά λάμψη η εν α χαμόγελο, πού δίνει τήν εντύπωση τής α1J ταρέσκειας σέ μερ ικούς καί μιάς μακά­ ριας γεμάτης εμπιστοσύνη παιδικότητας σέ αλλους. Συχν ά ό ναρκισσισμός εκδηλών εται, Ι διαίτερα στίς πιό ακραί ες μορφές του, μ έ μιά ξεχωριστή λάμψη ατά μάτια, πού μερι­ κοί τήν παίρνουν σάν σύ μπτωμα άγιοσύνη ς, καί αλλοι σάν σύμπτωμα τρέλας. Πολλά ν αρκ ισσιστικά ατομα μιλάνε ακατάπαυτα - συνήθως στή δ ιάρκεια τού φαγητού , Όπου ξεχνούν ν ά φάνε κι ετσι κάνουν τούς αλλους ν ά περιμέ ­ νουν . Ή παρέα η τό φαγητό εχουν πολύ μικρότερη σημα­ σί α γιά τό « εγώ » τους . Τό ν αρκισσιστικό ατομο δέν εχ ει αναγκαστικά σ άν αντι­ κείμενο τού ναρκισσισμού του τήν προσωπικότητά του . Συχν ά τό ναρκισσισμό του απασχολεί μιά μερική πλευρά τής προσωπικότητάς του . Λόγου χ άρη ή τιμή του , ή εξυ­ πν άδα του, ή φυσική του δύν αμη , τό πν εύμα του, ή καλή του εμφάνιση (κάποτε περιορίζεται σέ ε Ιδικές λεπτομέ­ ρειες, Όπως τά μαλλιά του η ή μύ τη του) . Μ ερικές φορές ό ν αρκισσισμός του αν αφέρεται σέ Ιδιότητες γιά τίς όποι ες δέ θά πε ρη φανευόταν κανονικά ενα ατομο, Όπως ή ίκανό ­ τητά του ν ά φοοάται προολέποντας τόν κίνδυν ο . ΑΏ τό τό « ατομο » τότε ταυτίζεται μέ μιά μερ ική πλευρά τού έ αυτού του . Άν ρωτήσουμε ποιό είναι αΏ τό τό « ατομο » , ή κατάλ­ ληλη απάντηση είναι δτι τό « ατομο» είν αι τό μυαλό του , ή φήμη τΌυ, τό πέος του , ή συνείδησή του, κλπ . 'Ό λα τ ά ξο. ν(tρκ ισσιστικό άτομο καί στό άτομο μέ μικρή εκτίμηση γιά τόν έαυτι) του. Τό δεύτερο εχει συνήθως αν άγκη από επαίνους καί θαυμασμό, όχ ι επειδή δέν ενδιαφέρεται γιά κανέναν άλλο , αλλά εξαιτίας τώ ν αμφιβο­ λιών γιά τόν έαυτό του καί τή μικρή αυτοεκτίμησή του. Ύπάρχει ακόμη μιά σημαντική διάκριση , οχι δμως πάντοτε ευκολη : ή διάκριση ανάμεσα στό ν αρκισσισμό καί τόν εγωτισμό. Ό εντονος ναρκισσισμός εχει σάν συνέπεια μιά αν ικαν ότη τα ν ά νιώθει τό ατομο τήν πραγματικότητα στήν πληρότητά τη ς. Ό εντονος εγωτισμός εχει σάν συνέπεια νά δείχνει τό ατομο λίγο ένδιαφέρον, αγάπη η συμπάθεια γιά τούς άλλους αλλά δέν �χει αναγκαστικά σάν συνέπεια τήν υπερεκτίμηση από τό ατομο τών υποκειμενικών του διαδικασιών. Μέ άλλα λόγια ό υπέρτατος εγωτισμός δέν είναι αναγκαστικά καί υπέρτατος ναρκ ισσισμός. Ό έγωισμός δέν είν αι αν αγκαστικά τύφλωση στή ν αντικειμεν ική πραγματικότητα. 80

εΊδ ωλα των διάφορων θρησκειων αντιπροσωπεύουν πολλές κα ί δι άφορες επιμέρους πλευρέ ς τού αν θρ ώπου. Στό ναρ­ κισσιστικό ατομο αντικ εί μενο τού ναρκισσισμού του εΙναι μιά απ' αυτές τί ς μερικ έ ς ιδιότητες πού αποτελούν γι' αυτό τόν 'ίδιο τό εγώ του . Τό ατομο πού τό εγώ του αντιπροσω­ πεύεται α πό τήν ιδιοκτησία του μπορεί ν ' ανεχτεί μι ά απειλή κατά τής αξιοπρ έπει άς του, αλλά μιά απειλή κατά τής ιδ ιοκτησίας του εΙναι τό Ίδιο μέ απειλή κατά τής ζωή ς του . 'Από τό αλλο μέρος, γιά κείνον πού τό εγώ του αντι­ π ροσωπεύεται από τήν εξυπνάδα του , τό ν ά πεί μιά ανοη ­ σ ία εΙναι τόσο οδυνηρό πού μπορεί ν ά έχει σάν αποτέλε­ σμα ν ά πέσει σ έ 6αριά κατ άθλιψη . Πάντως, δ σο πιό έντο­ νος εΙναι ό ναρκισσισμός, τόσο λιγότερο τό ναρκισσιστικό ατο μο αποδέχεται τήν αποτυχία α πό μέρους του, η όποια­ δήποτε ευλογη κριτική από τού ς αλλους. Θά τόν κ άνει έξω φρενων ή προσ6λητική συ μπεριφορά των αλλων , η θά πι­ στέψει δτι ο ι αλλο ι είναι π άρα πολύ αναίσθητο ι, αμό ρφω­ τοι κλ π., καί γιαυτό δέ μπορούν ν ά έχουν σωστή κρ ίση. (Σχετικ ά μ' αυτό μού έρχεται στό νού ενας θ αυμάσιος κατ ά τά αλλα αν θρωπος αλλά π άρα πολύ ναρκισσιστή ς, πού δταν τού ανακοινώθηκαν τ ά αποτελέσματα έν ό ς τ έστ τού Ρόρσαχ τά όποία δέ συμφωνούσαν μ έ τήν ιδανική ει­ κόνα πού είχε σχηματ ίσει γιά τόν έαυτό του, είπε: « Λυπά­ μαι γιά τόν ψυχολόγο πού έκανε αυτό τό τέστ. Π ρ έπει ν ά εΙναι παρανο·ίκός» . ) Πρ έ πει τώ ρα ν ά αναφερθούμε σ ' ενα παρ άγοντα πού περιπλέκει τό φαινόμενο τού ναρκ ισσισμού . Τό ναρκισσι­ στικό ατομο κ άνοντας τό « ε'ίδ ωλο τού έ αυτού του» αντι­ κεί μενο τής ναρκ ισσιστικής του προσήλωσης, κ άνει τό 'ίδ ιο κα ί μ έ καθετ ί πού συν δέεται μ' αυτό : οι ιδέες του, οι γνώ ­ σεις του , τό σπ ίτι του, αλλά κα ί ο ι ανθρωποι πού εντάσ­ σονται στή « σφα ίρα τού ενδιαφέροντό ς» του γίνονται κι αυτοί αντικείμενα τής ναρκισσιστικής του προσήλωσης. 'Όπως τόνισε ό Φ ρ όυντ, τό πιό συχνό παράδειγμα είναι προφανως ή προσήλωση των γονιων στά παι διά του ς. Πολλοί γονείς πιστεύουν δτι τά παιδι ά τους εΙναι πιό ό μορφα, πιό έξυπνα κλπ. α πό τ ά αλλα παι δι ά. Φαίνεται ' δτι δ σο πιό μικρ ά είναι τ ά παι διά, τόσο πιό έντονη είναι ιΙ Ι

αυτή ή ναρκ ισσιστική προκατάλη ψη . Ή αγάπη τών γο­ ν ιών , καί ιδιαίτερα ή αγάπη τής μητέρας γιά τό παιδί, είν αι σέ σημαντικό ααθμό αγάπη γιά τό παιδί σάν προέ­ κταση τού γονιού . Ή ενήλικη αγάπη αν άμεσα στόν αντρα καί τή γυν αίκα εχει κι αυτή συχν ά ν αρκισσιστική ιδιότητα. Ό αντρας πού αγαπάει μ ιά γυν αίκα μπορεί ν ά μεταφέρει τό ναρκισσισμό του σ' αυτή μιά κι εγιν ε «δική του » . Τή θαυμάζει καί τή λατρεύει γιά τίς Ιδιότητt:ς πού τής αποδί­ δει. ' Ακριαώς επειδή εχει γίν ει μέρος τού tαυτού του, ή γυναίκα αυτή γίν εται φορέας εξαιρετικών ιδιοτήτων . 'Έν ας τέτοιος αντρας θά σκέφτεται συνήθως ότι όλα τά πρά­ γματα πού εχει στήν κατοχή του είν αι ύπερ60λικά θαυμά­ σια καί είν αι «ερωτευμένος» μαζί τους. Ό ν αρκισσισμός είν αι εν α πάθος πού ή εντασή του μπο­ ρεί ν ά συγκριθεί μέ τή σεξουαλική επιθυμία καί μέ τήν επιθυμία τής επι6ίωσης. Σ τήν πραγματικότητα πολλές φο­ ρές αποδείχν εται ισχυ ρότερος. ' Ακόμη καί στό μέσο ατομο όπου δέ φτάν ει σέ τέτοια ενταση, ύ πάρχει εν ας ν αρκ ισσι­ στικός πυρήν ας πού φαίν εται ν ά είν αι ακατάλυτος. Α ν αυτό αλη θεύει, μπορούμε ν ά ύποθέσουμε ότι, όπως τό σέξ καί ή επιοίωση, τό ν αρκ ισσιστικό πάθος εχει κι αυτό μιά σημαντική Dιολογική λ ειτουργία. Ή απάν τηση ερχεται αμέσως μόλις θέσουμε αυτό τό ερώτημα. Πώς είν αι δυν ατό ν ά επιζήσει τό ατομο αν δέ φορτιστούν μέ αρκετή εν έργεια ο ί σωματικές αν άγκες του , τά ενδιαφέροντά του, ο ί επιθυ­ μίες του ; Β ιολογικά, από τήν αποψη τής επιοίωσης, ό αν­ θρωπος πρέπε ι ν ά δίν ει στόν έαυ τό του σημασία πολύ με­ γαλύτερη απ' όση σ' όποιον δήποτε αλλσ . Αν δέν τό κάν ε ι αυτό, τότε από πού θά πάρει τήν ενέργεια καί από πού θά ορεί τό ενδιαφέρον ν ά ύπερασπίσει τόν έαυτό του από τούς άλλους, ν ά δουλέψει γιά ν ά ζήσει, ν ά αγων ιστεί γιά τήν επιοίωσή του, ν ά επιοάλει τίς αξιώσεις του στούς άλ­ λους; Χ ωρίς ν αρκ ισσισμό μπορεί ν ά είν αι αγιος. νΕχουν όμως οί αγιοι μεγάλη διάρκεια επια ίωσης; Αυτό πού από πν ευματική αποψη είν αι επιθυμη τό - δηλαδή ή απουσία ν αρκισσισμού - είναι εξαιρετικά επικίνδ υνο από τήν εγ­ κόσμια αποψη τής επιΟίωσης. Μ ιλών τας τελεολογικά, μπο­ ρούμε ν ά πού με ότι ή φύση εχει προ ικίσει τόν αν θρωπο μέ ν

ν

Χ2

μεγάλη ποσότητα ναρκ ισσισμού γιά νά τού δώσει τή δυνα­ τότητα νά κάνει ό,τι είναι απαραίτητο γιά τήν επιΟίωση. Αυτό αλη θεύει ιδ ιαίτερα γιά τό λόγο ότι ή φύση δέν εχει προικίσει τόν ανθρωπο μ έ τά εξαιρετικά αναπτυγμένα εν­ στικτα πού εχει τό ζώο. Τό ζώο δέν εχει «προολήματα» επιοίωσης μέ τήν εννοια ότι ή δοσμένη ενστικτώδη ς φύση του φροντίζει γιά τήν επιοίωση μέ τέτοιο τρόπο, πού τό ζώο δέ χρειάζεται νά σκέφτεται η νά αποφασίζει αν καί πότε πρέπει νά κάνει προσπάθεια. Στόν ανθρωπο ό μηχα­ ν ισμός τών ενστίκτων εχει χάσει τό μεγαλύτερο μέρος τής ίκανότητάς του - κι ετσι ό ναρκισσισμός εχει αναλάοει μιά εξαιρετικά απαραίτητη ο ιολογική λειτουργία . Μιά καί παραδεχτήκαμε ό μως ότι ό ναρκ ισσισμός επιτε­ λεί μιά σπουδαία οιολογική λειτουργία, αντιμετωπίζουμε ενα αλλο πρόΟλη μα. Μήπως ό ύπέρτατος ναρκ ισσισμός δέν εχει σάν αποστολή νά κάνει τόν ανθρωπο αδιάφορο απέ­ ναντι στούς αλλους, ανίκανο νά οάζει σέ δεύτερη μο ίρα τίς δ ικές του ανάγκες όταν αυτό είναι απαραίτητο γιά τή συ ­ νεργασία μέ τούς αλλους; Μήπως όταν δ ναρκισσισμός φτάσει σέ ύψηλό οαθμό δέν κάνει τόν ανθρωπο ακο ινω­ νικό καί δέν τόν όδηγεί στήν παραφροσύνη ; Δέ μπορεί νά ύπάρχει αμφιοολία ότι ό ύπέρτατος ατομικός ναρκ ισσι­ σμός αποτελεί σοο αρό εμπόδιο σέ κάθε εκδήλωση τής κοι­ νων ικής ζωή ς. Άν ό μως συμοαίνει αυτό , τότε πρέπει νά πούμε ότι ό ναρκισσισμός ορίσκεται σέ σύγκρουση μέ τήν αρχή τής επιο ίωσης, γιατί τό ατομο μπορεί νά επιζήσει μόνο αν οργανωθεί σέ ό μάδες. Δύσκολα θ ά μπορούσε ενα ατομο νά προστατευτεί όλομόναχο από τούς κ ινδύνους τής φύσης καί ο υτε θά μπορούσε νά κάνει πολλά από τά ε'ίδη εργασίας πού μπορούν νά γίνουν μόνο ό μαδικά. Φτάνουμε λο ιπόν στό παράδοξο συ μπέρασμα ότι ό ναρ­ κισσισμός είναι απαραίτητος γιά τήν επιοίωση, καί ταυτό­ χρονα ότι αποτελεί απειλή γιά τήν επιΟίωση. Ή λύση αυ ­ τού τού παράδοξου ορ ίσκεται σέ δύο κατευθύνσεις. Ή μ ία είναι ότι τήν επιοίωση εξυπηρετεί περισσότερο ό οέλ τιστος (optimal) καί όχι δ μέγιστος (maximal) ναρκισσισμός. Αυτό θά πεί ότι ό ο ιολογικά αναγκαίος ναρκισσισμός περιορίζεται στό οαθμό τού ναρκ ισσισμού πού συ μοιοάζε83

ται μέ τήν κο ινωνική συνεργασία. Ή αλλη κατεύθυνση 6ρίσκεται στό γεγονός δτι ό ατομικ ός ναρκισσισμός μετα­ τρέπεται σέ όμαδικό ναρκ ισσισμό , δτι αντί γιά τό ατομο, αντικείμενα τού ναρκ ισσιστικού πάθους γίνονται τό γ ένος, τό εθνος, ή θρησκεία, ή φυλή, κλπ. 'Έτσι, ή ναρκισσιστική ενέργεια δ ιατηρείται, αλλά χρη σιμοποιείται πιό πολύ πρός τό συμφέρον τή ς επι6ίωσης τής όμάδας παρά γιά τήν επι6 ίωση τού ατό μου. Πρίν καταπιαστώ μέ τό πρό6λη μα αυ τό τού όμαδΙΚΟύ ναρκισσισμού καί μέ τήν κοινωνιολογική του λειτουργία, θά εξετάσω τήν παθολογία τού ναρκισσισμού. Τό πιό επικίν δ υνο αποτέλεσμα τής ναρκισσιστικής προσήλωσης είναι ή παραμόρφωση τής λογ ική ς κρίσης. Τό αντικείμενο τής ναρκ ισσιστικής προσήλωσης θεωρείται πο­ λύ τ ιμο (καλό , ωραίο, σοφό κλπ.) όχι πάνω στή 6άση μ ιάς αξιολογικής κρ ίση ς, αλλά επειδή πρόκειται γιά μένα η επειδή είναι δ ικό μου . Ή ναρκ ισσιστική αξιολογική κρ ίση είναι προκατειλη μμένη καί επηρεασμένη. Συνήθως αυτή ή προκατάληψη αιτιολογείται μέ τή μιά η τήν αλλη μορφή, καί αυτή ή αΙτιολόγηση μπορεί νά εΙναι λίγο πολύ απατη­ λή , ανάλογα μέ τήν εξυπνάδα καί τή στρεψ όδικη διάθεση τού ναρκισσιστικου ατομου. Σ τό ναρκ ισσισμό τού μπε­ κρούλιακα ή παραμό ρφωση είναι συνήθως όλοφάνερη . Β λέπουμε μπροστά μας εναν ανθρωπο πού μιλάει μέ τόν π ιό επιπόλαιο καί χυδ αίο τρόπο, αλλά πσύ εχει ωστό σο τό ϋφος σά νά λέει τά πιό θ αυμαστά καί ενδ ιαφέροντα πρά­ γματα. Ύποκειμενικά ν ιώθει μ ιά ευφορία σά νά 6ρίσκεται στήν κορφή τού κόσμου, ενώ στήν πραγματικότητα 6ρίσκε­ ται σέ κατάσταση φανφαρονισμού . Μ' αυτό δέ θέλουμε νά πού με δτι δλα δσα λέει τό υπερ60λικά ναρκισσιστικό ατομο είναι 6αρετά. "Αν είναι προικισμένο η εξυπνο μπο­ ρεί νά εχει ενδιαφέρουσες Ιδέες κι αν εχει μεγάλη εκτίμηση γ ι ' αυ τές, μπορεί ή κρίση του νά μήν είναι όλότελα λαθε­ μένη. Άλλά τό ναρκισσιστικό ατομο εχει τήν τ άση νά υπερεκτιμά τίς απόψεις καί τά δη μιουργή ματά του χωρίς ή αξία του ς νά αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα σ' αυ τή τήν εκτίμηση. (Στήν περίπτωση τού αρνητικού ναρκ ισσι­ σμού ισχύει τό αντίθετο. 'Ένα τ έτο ιο ατομο παρουσιάζει τήν τάση νά υποτιμάει καθετί δ ικό του καί ή κρ ίση του 84

εΙναι τό 'ίδιο προκατειλη μμ ένη. ) "Αν είχε ε π ίγνωση σχετικά μέ τή διεστραμμ ένη φύση τών ναρκισσιστικών του κρ ί ­ σεων , τά αποτελέσματα δέ θά ή ταν τόσο ασχημα. Θά επρεπε - κα ί μπορούσε - ν ά πάρει χιουμοριστική στ άση απέναντι στή ναρκ ισσιστική του προκατάληψη . Κ άτι τ έ­ τοιο δ μως σπανίζει. Σ υνήθως τό ατομο εχει τήν πεποίθηση πώς δέν ύπάρχει προκατ άληψη , πώς ή κρίση του είναι αντικειμενική κα ί ρεαλιστική . Αυ τό όδηγεί σέ σοοαρή παραμόρφωση τή ς ίκανότητάς του ν ά σκέφτεται κα ί νά κρίνει, καθώς ή ίκανότητα αυτή αμολύνεται συνέχεια δταν ασχολείται μέ τόν έαυτό του καί μέ δ, τι είναι δικ ό του. ' Αντ ίστοιχα, ή κρ ίση τού ναρκ ισσιστικού ατόμου είναι τό ίδ ιο προκατειλη μμένη ενάντια σέ δ ,τι δέν είναι ό « εαυτός του » η δέν είναι δικό του. Ό ξένος (<<όχ ι εγώ») κόσμος είναι κατώτερος, επικ ίνδυνος, ανήθικος. Τό ναρκ ισσιστικό ατομο καταλήγει τότε σέ μιά τεράστια παραμόρφωση. Αυ­ τό ς κα ί δλα τ ά δικά του ύπερεκτιμώνται . Κ αθετί εξω απ' αυ τόν ύποτιμάται. Είναι όλοφάνερη ή ζη μιά πού παθαίνει ή λογική καί ή αντικειμενικότητα. 'Ένα ακόμη πιό επικίνδυνο παθολογικό στοιχείο στό ναρκισσισμό είναι ή συναισθηματική αντ ίδ ραση στήν κρ ι­ τική κάθε κάθεξη ς από ναρκισσιστική τοποθέτηση. Κ ανο­ νικά ενα ατομο δέ θυμώνει δταν τού κριτικ άρουν κάτι πού εκανε 11 πού είπε , μέ τήν προϋπόθεση ή κρ ιτική νά είναι καλοπροαίρετη καί ν ά μήν ύ ποκινείται από εχθρότητα. Τό ναρκισσιστικό ατομο, από τό αλλο μέρος , αντιδρά μέ εν ­ το μο θυμό δ ταν κριτικάρεται . "Ε χει τήν τ άση νά πιστεύ ει δτι ή κριτική η ταν μιά εχθρ ική ε π ίθ εση , αφού από τήν ίδ ια τή θέση τού ναρκισσισμού του δέ μπορεί ν ά φανταστεί πώς είναι δικιολογημένη. Ή ενταση αυ τού τού θ υμού μπορεί νά γίνει κατανοητή μόνο αν λάοουμε ύπόψη μας δτι τό ναρκισσιστικό ατομο δέ συνδέεται μέ τόν κόσμο κα ί κατά συνέπεια είναι μοναχικό καί γιαυτό φοΟισμένο. Καί αυτήν ακριοώς τήν αίσθη ση μοναξιάς καί φόοου αντισταθμίζει ό ναρκισσιστικό ς του φανφαρονισμός. "Αν ό 'ίδιος ό έαυτός του εΙναι ό κόσμος, τότε δέν ύ πάρχει εξω απ ' αυτόν κό ­ σμος πού μπορεί νά τόν φοΟίσει. "Αν ό έαυτός του είναι τό πάν, τότε δέν εΙναι μόνος . Κ ατά συν έπεια, δταν πληγώνε�5

ται ό ναρκισσισμό ς του, ν ιώθ ει νά άπειλείται όλόκλη ρη ή ϋπαρξή του . 'Όταν απειλείται ή μοναδική προστασ ί α ενάν­ τια στό φόοο του, τότε ό φόο ος κυριαρχεί καί καταλήγει σέ μεγάλο θυμό. Ό θ υμός αυτός γίνεται ακό μη πιό εντονος γιατ ί μέ τ ίποτα δέ μπορεί νά περιοριστεί ή απειλή . Μόνο ή καταστροφή τού κρ ιτή - 11 τού ατόμου - μπορεί νά γλ ιτώ­ σει τό ατομο από τήν απειλή ενάντια στή ναρκισσιστική του άσφάλεια. Ύπάρχει μιά αλλη δ ιέξοδος στήν εκρηκτική όργή πού προκαλείται από τόν πληγωμένο ναρκ ισσισμό, καί αυτή είναι ή κατάθλιψ η . Τό ναρκισσιστικό ατομο αποκτά τήν α'ίσθηση τής ταυτότητάς του μέ τό φανφαρονισμό, τό παραφού σκωμα. Ό εξωτερικό ς κόσμος δέν αποτελεί γι' αυτόν πρόολη μα, δέν τόν εξουθενώνει μέ τή δύναμή του, γιατ ί αυτό ς πέτυχε νά είναι ό κόσμος μέ τό νά θεωρεί πώς είναι παντογνώστη ς κα ί παντοδύναμος. "Αν πληγω θ εί ό ναρκισσισμός του, κι αν, γιά διάφορους λόγους, δπως λό­ γου χάρη ή υ ποκειμενική 11 άντικειμενική Μυναμία τής θέση ς του απέναντι στόν κριτή του, δέν τ ά καταφέρει νά θ υμώσει, τότε νιώθ ει κατάθλιψη . Δέν εχει σχέση μέ τόν κόσμο καί δέν ενδ ιαφέρεται γι' αυτόν. Δέν είναι τ ίποτα, άφού δέν κατ άφερε νά κάν ει τόν έαυτό του' κέντρο τής σχέσης του μέ τόν κόσμο. "Αν ό ναρκ ισσισμός του εχει πληγωθεί σέ σημείο πού νά μή μπορεί πι ά νά τόν διατηρή­ σει, τό εγώ του καταρρέει κα ί τό υποκειμενικό αν ακλα ­ στικό αυτής τής κατάρρευσης είναι τό α'ίσθη μ α τής κατ ά­ θλιψης. Τό στοιχείο τού πένθους στή μελαγχολία, αναφέ­ ρεται, κατ ά τή γνώμη μου, στό ναρκισσιστικό ε'ίδωλο τού θαυμαστού « εγώ » πού πέθανε κα ί γι ά τό όποίο πενθεί τό καταθλι Όόμενο ατομο. Γ ι ά τό λόγο ακριοώς δτι τό ναρκισσιστικό ατομο φοοά­ ται τήν κατάθλιψη πού θά προκύψει από εν α πλήγωμα τού ναρκισσισμού του, προσπαθεί άπεγνωσμένα νά αποφύγει τέτοιες πληγές. Ύπάρχουν αρκετο ί τρόποι γι ά νά τό πετύ ­ χει . Ό ενας είναι νά μεγαλώσει τό ναρκισσισμό του ετσι πού ουτε εξωτερική κρ ιτική ουτε άποτυχ ία νά μπορεί νά πειράξει πραγματικά τή ναρκισσιστική του θέση. Μ' αλλα λόγια, ή ενταση τού ναρκισσισμού του δυναμώνει γιά νά

μπορέσει νά αποκρούσει τήν απειλή. Αυτό σημαίνει φυ ­ σικά πώς τό άτομο προσπαθεί νά θ εραπευτεί από τήν κατ άθλ ιψη πού τό απειλεί μέ τό νά γ ίν ει πιό οαρ ιά άρρω­ στο ψυχικά, ω ς τό σημείο της ψύχωσης. Ύπάρχει ώστόσο μ ιά ακόμη λύση στήν απειλή τού ναρ­ κισσισμού, πού εΙναι πιό ίκανοποιητική γι ά τό ατομο, αλλά π ιό επικίνδυνη γιά τού ς αλλους. Ή λύση αυ τή εΙναι ή προσπάθεια νά μεταμορφώσει τήν πραγματικότητα μέ τ έτοιο τρόπο πού νά συμφωνεί, κατά κάπο ιο ο αθμό, μέ τή ναρκισσιστική εΙκόνα πού εχει γ ιά τόν έαυτό του. Ένα σχετικό παράδειγμα είναι ό ναρκ ισσευόμενος εφευρ έτης πού νομίζει δτι εχει εφεύ ρει τό αεικίνητο , καί πού στή δ ιαδ ικασ ία εκανε μι ά μικροανακάλυψη μέ κάποια σημα­ σία. Μ ιά πιό σπουδ αία λύ ση ορίσκεται στό νά πάρει τή συναίνεση ένό ς <'Χλλου προσώπου iΊ αν εΙναι δυνατό, νά αποκτήσει τή συναίνεση έκατομμυρ ίων. Στήν πρώτη περ ί ­ πτωση πρόκειται γιά αμο ιο αιότητα folie α deux (μερι­ κο ί γά μοι κα ί μερικές φι λίες στηρίζονται σ' αυτή τή οάση) , ενω ή δεύτερη εΙναι ή περ ίπτωση τών δη μόσιων αντρών πού αποφεύγουν τό ανοιχτό ξέσπασμα τής ψύχωσή ς τους πού ύποΟόσκει μέ τήν εξασφάλιση τής επιδοκιμασίας κα ί τής συγκατάθεσης έκατομμυρίων ανθρώπων. Τό πιό γνω­ στό παράδειγμα αυτής τής δεύτερης περίπτωσης είναι ό Χ ίτλερ . Ήταν ενα εξαιρετικά ναρκ ισσιστικό ατομο πού προφανώς θά εφτανε στήν ψύχωση, αν δέν κατόρθωνε νά κάνει έκατομμύ ρια ανθρώπους νά πιστέψουν στό ε'ίδωλο πού είχε σχηματίσει γιά τόν έαυτό του, νά π άρουν στά σοοαρά τ ίς μεγαλόσχημες φαντασιώσεις του σχετικά μέ τή χιλιετηρ ίδα τού «Τρ ίτου Ράιχ» , η ακόμη αν δέν κατόρθωνε νά μεταμορφώσει τήν πραγματικότητα μέ τέτοιο τρόπο πού νά φαίνεται στού ς οπαδο ύ ς του πώς είχε δίκιο. ('Όταν κατάλαοε πώς απ έτυχε, αναγκάστηκε νά αυ τοκτονήσει, γιατ ί διαφορετικά ή κατάρρευση τού ναρκ ισσιστικού του εΙδώλου θά �ταν γι' αυ τόν Μάσταχτη .) Στήν ίστορ ία ύπάρχουν κι αλλα παραδε ίγματα μεγαλο ­ μανών ήγετών πού «θεράπευσαν» τό ναρκ ισσισμό τους κά­ νοντας τόν κόσμο νά προσαρμοστεί σ' αυ τόν. Αυ το ί οί ανθρωποι είναι ύποχρεωμένοι νά καταστρέφουν δλους -

-

'13 7

τού ς επικριτέ ς τους γιατ ί δέ μπορουν ν ά ανεχτουν ηΊν απειλή πού αντιπροσωπεύει γι ' αυ τού ς ή φωνή τής ύ γε ίας. , Από τόν Κ αλιγούλα κα ί τόν Ν έ ρωνα ω ς τόν Σ τάλιν καί τόν Χίτλερ ολέπουμε οτι νιώθουν τόσο εντονα κα ί τόσο απεγνωσμένα τήν αν άγκη νά ορίσκουν πιστούς, ν ά μετα­ μορφώνουν τήν πραγματικότητα ετσι πού ν ά τήν προσάρ­ μόζουν στό ναρκισσισμό τους κα ί ν ά καταστρ έ φουν δλους τούς ε πικριτέ ς, ακριοώς γι ά τό λόγο δη δλα αυ τ ά αντι­ π ροσωπεύουν τήν προσπάθεια ν ά μήν αφήσουν νά ξεσπά­ σει ή τρ έλα τους. Κατά παράδο ξο τρόπο τό στοιχείο τής τρ έλας σέ τέτοιους ήγ έτες τού ς κάνει ν ά εχουν επιτυχ ί α. Τού ς εξασφαλίζει τή σιγουριά κα ί τού ς απαλλάσσει από τήν αμφιοολ ία πού είναι τόσο εντυπωσιακή στό μέ σο άν­ θρωπο. Π ερ ιττεύ ει ν ά που με δτι ή ανάγκη αυ τή γιά ν ά αλλάξει κανε ί ς τόν κόσμο κα ί ν ά πε ίσει τού ς άλλους ν ά αποδεχτου ν τ ί ς ιδ έ ες κα ί τ ίς αυ ταπάτες του , χρειάζεται ταλέντα καί χαρ ίσματα πού τό μ έ σο άτομο, ψυχωτικό η σχι, δ έν εχει . ' Εξετάζοντας τήν παθολογ ία του ναρκισσισμου εχει με­ γ άλη σημασ ία ν ά κ άνουμε τή διάκρ ιση ανάμεσα σ έ δυό μορφ έ ς ναρκισσισμου - μιά καλοήθη κα ί μιά κακο ήθη . Σ τήν καλοήθη μορφή, αντικε ί μενο του ναρκισσισμου είναι τό αποτέλεσμα τή ς προσπάθειας ένός ατόμου . ΥΕ τσι, λόγου χάρη, ενα άτομο μπορεί νά εχει ναρκισσιστική επαρση γιά τό εργο του σάν ξυλουργός, σάν επιστήμονας η σάν γεωρ­ γός. ' Ε φόσον τό αντικεί μενο τού ναρκισσισμού του είναι κάτι γιά τό όποίο πρ έ πει ν ά δουλέψει, τό αποκλ ειστικό ενδιαφέ ρον του γι ά τήν εργασία του κα ί τό επ ίτευγμ ά του αντισταθ μ ίζεται συν έχεια από τό ενδιαφέ ρον του γι ά τή διαδικασία αυ τή ς τής 'ίδ ιας τής εργασί ας κα ί γι ά τό ύλ ικό πού δουλεύ ει. 'Έ τσι ή δυναμική αυ τού τού ε'ίδους τού κα­ λοήθους ναρκισσισμού είναι αυ τοελεγχόμενη . Ή εν έργεια πού προω θ εί τήν ε ργασ ί α εΙναι, σ έ μεγάλο οαθμό, ναρκισ ­ σιστικής φύσης, αλλά αυ τό τούτο τό γεγονός δτι ή 'ίδια ή εργασί α κάνει απαραίτητο ν ά συνδέ εται ό εργαζόμενος μέ τήν πραγματικότητα, χαλιναγωγεί συν έχεια τό ναρκισσισμό κα ί τόν συγκρατεί μ έσα σ έ όρισμένα δ ρια. Ό μηχανισμός αυ τός μπορεί νά δώσει τήν εξήγηση γι ά τό δτι ορ ίσκουμε

τόσους πολλούς ναρκ ισσ ιστέ ς πού μπορεί ν ά εΙναι ταυτό­ χρονα εξαιρετικά δημιουργικο ί . Σ τήν περ ίπτωση τού κακοήθου ς ναρκισσισμού , τό αντι­ κε ί μενο τού ναρκισσισμού δέν είναι κάτι πού τό ατομο κάνει η δημιουργεί, αλλά κ άτι πού εχει . Λόγου χάρη τό σώμα του, τό 6λέμμα του, ή υγε ία του, ό πλού τος του κλπ. Ή κακοήθης φύση τού ναρκισσισμού αυτού τού τύ που 6ρίσκεται στό δτι τού λε ίπει τό ε πανορθωτικό στο ιχείο πού δ ιαπιστώσαμε στήν καλοήθη μορφή. »Αν είμαι « μεγά­ λος» χάρη σέ κάποια Ιδ ιό τητα πού εχω , καί δχι χάρη σέ κάτι πού εχω πετύχει, δέ χρειάζεται ν ά συνδέομαι μέ κα­ νένα καί μέ τί ποτα . Δέ χρειάζεται ν ά κάνω καμιά προ­ σπάθ εια. Δ ιατηρώντας τήν είκόνα τής μεγαλο σύνης μου απομακρύνω τόν έαυτό μου δλο καί περ ισσότερο από τήν πραγματικότητα καί οφείλω ν ά δυναμώσω τή ναρκισσι­ στική φόρτιση γιά ν ά προστατευτώ καλύτερα από τόν κ ίν­ δυνο νά αποκαλυφθεί πώς τό παραφουσκω μένο εγώ μου είναι προ'ίόν τής κού φιας φαντασ ί ας μου . Έτσι ό κακοή­ θης ναρκισσισμός δέν είναι αυτοελεγχόμενος ' κατά συ­ νέπεια είναι απεριόριστα σολ ιψιστικός κα ί πάσχει από ξε­ νοφο6 ί α. 'Όποιος εχει μάθει ν ά δη μιουργεί δέ μπορεί ν ά μήν αναγνωρίσει πώς καί οί αλλοι εχουν δη μιουργήσει πα­ ρόμοια πράγματα μέ παρόμοιους τρόπους - ακόμη κι δταν ό ναρκισσισμός του τόν κάνει ν ά ίσχυρ ίζεται δτι τό δικό του δημιούργημα είναι μεγαλύτερο από τά δη μιουργήματα τών αλλων. 'Ό ποιος δέν εχει δη μιουργήσει κάτι, δύσκολα μπορεί νά εκτιμήσει τ ά δη μιουργήματα τών αλλων κι ετσι θά 6ρεθεί υποχρεωμένος νά απομονώσει δλο κα ί περισσό­ τερο τόν έαυτό του μέσα σ' ενα ναρκισσιστικό θ άμ60ς. "Ω ς εδώ περιγράψαμε τή δυναμική τού ατομικού ναρ­ κισσ ισμού : τό φαινόμενο, τή 6 ιολογική του λειτουργί α κα ί την παθολογ ί α του. Atηή ή περ ιγραφή πρέπει τώρα ν ά μ α ς επιτρέψει ν ά κατανΟ11σουμε τό φαινόμενο τού κοινωνικού ναρκισσισμού καί τό ρόλο πού πα ίζει σάν πηγή 6 ίας κα ί πολέμου . Κ εντρικό σημείο τής εξέτασης πού ακολουθεί είναι τό φαινόμενο τής μετατροπής τού προσωπικού ναρκισσισμού σέ όμαδικό. Μπορούμε ν ά αρχ ίσουμε μέ μιά παρατήρηση 89

σχετικά μέ τήν κοινωνική λειτουργία τού όμαδικού ναρ­ κισσισμού πού είναι παρ άλλη λη μέ τή 6ιολογική λειτουρ­ γ ία τού ατομικού ναρκισσισμού . Άπό τήν άποψη κ άθε όρ­ γανωμένης όμάδας πού θέλει ν ά επιζήσει , είναι πολύ ση­ μαντικό ν ά εφοδιαστεί αυτή ή ό μ άδα μέ ναρκισσιστική ενέργεια από τά μέλη της. Ή επι6ίωση μιάς όμ άδα ς εξαρ ­ τάται κατά κ άπο ιο 6αθμό από τό δτι τά μέλη της θεωρούν πώς εχει τήν 'ίδια η ακόμη μεγαλύτερη σημασία από τή ζωή τους, καί επιπρόσθετα δτι πιστεύουν στήν αξία η ακόμη στήν ανωτερότητα τής ό μάδας τους σέ σχέση μέ τίς άλλες όμάδες. Χ ωρίς μι ά τέτοια ναρκ ισσιστική κάθεξη τής όμάδας, θά περιοριστεί σέ μεγάλο 6αθμό Τι ενέργεια πού απαιτείται γιά τήν εξυπηρέτηση τής όμάδας η ακόμη ή π ροσφορά μεγάλων θυσιών γιά χατήρι της. Στή δυναμική τού όμαδικού ναρκισσισμού 6ρίσκουμε φαινόμενα δ μοια μ έ κείνα πού ηδη εξετάσαμε σχετικ ά μέ τόν ατομικό ναρκισσισμό. Μπορούμε νά κάνουμε κα ί δώ τή δι άκριση ανάμεσα σέ καλοήθεις καί κακοήθεις μορφές ναρκισσισμού . "Αν τό αντικείμενο τού όμαδΙΚΟύ ναρκισ­ σισμού είναι ενα δη μιούργημα, παρ ατηρείται τό 'ίδιο δια­ λεκτικό προτσές μ ' αυτό πού εξετάσαμε παραπάνω. Ή 'ίδια Τι ανάγκη ν ά πραγματοποιηθεί ενα δη μιούργημα επι6άλλει νά εγκαταλειφθεί ό κλειστός κύκλος τού όμαδικού σολιψισμΟύ καί νά στραφεί τό ενδιαφέρον στό αντικείμενο πού θ έλει νά δη μιουργήσει Τι όμάδα. ("Αν τό δη μιούργημα πού θέλει ν ά πραγματοποιήσει Τι όμάδα είναι Τι κατάκτηση, τότε θά λείπει φυσικ ά σέ μεγάλο 6αθμό Τι ευερ γετική επ ί ­ δ ραση τής πραγματικ ά παρ αγωγικής προσπάθειας.) "Αν, από τό άλλο μέρος, ό όμαδικός ναρκισσισμός εχει σάν αντικείμενό του τήν όμάδα δπως είναι, τό μεγαλείο της, τίς περασμένες της δη μιουργίες, τή φυσική κατάσταση τών με­ λών της, τότε οί αντίστο ιχες τάσεις πού αναφέρθηκαν παραπάνω δέ θά εκδηλωθούν, καί ό ναρκισσιστικός προ­ σανατολισμός, κ αθώς καί οί κίνδυνοι πού πηγ άζουν απ ' αυτόν , θά μεγαλώνουν συνέχεια. Φυσικ ά στήν πραγματι­ κότητα συχν ά συνταιριάζονται καί τά δύο στοιχεία. Ύ πάρχει καί μιά άλλη κο ινωνιολογική λειτοι· ργία του ό μαόικού ναρκισσισμού πού δέν τήν εξετ άσαμε ως τώρα. 90

Μ ι ά κο ινων ία πού τής λείπουν τ ά μέσα γι ά ν ά φροντ ίσει δπως πρέπει τήν πλειονότητα τών μελών της, η ενα μεγ άλο τμήμα τους, πρέπει , αν θέλει ν ά μήν αναπτυχθεί δυ­ σαρέσκεια αν άμεσά τους , ν ά προσφέρει στ ά μέλη αυ τά μιά ναρκισσιστική Ικανοπο ίη ση κακοήθους τύ που . Γ ι ά δσους είναι από ο ικονομική . καί πολιτιστική αποψη φτωχοί, ή ναρκισσιστική επαρση γιά τά ύ πάρχοντα τής όμάδας εΙναι ή μοναδική - κα ί συχν ά πολύ αποδοτική - πηγή Ικανο­ πο ίησης. Τά μέλη αυ τ ά είναι δυνατό ν ά παρουσιάσουν μιά ακραί α μορφή ναρκισσισμού , γι ά τό λόγο ακριΌώς δτι ή ζωή δέν « παρουσιάζει ενδιαφέρον » γι ' αυ τού ς καί δέν τού ς προσφέρει τ ίς δυνατότητες γι ά ν ά δη μιουργήσουν εν ­ δ ιαφέροντα . Χτυπητά παραδείγματα αυ τού τού φαινόμε­ νου κατά τ ά πρόσφατα χρόνια είναι ό ρατσιστικός ναρ­ κισσισμός πού ύ πήρχε στή χιτλερική Γερμαν ία καί πού τόν Όρίσκουμε σήμερα στόν αμερικ άνικο Νότο. Καί στ ίς δύ ο περιπτώσεις δ πυρήνας τού αισθήματος τή ς φυλετικής ανωτερότητας ηταν , καί εξακολουθεί ν ά είναι , ή κατώτερη μεσα ί α τάξη . Αυ τή ή καθ υστερη μένη τ άξη , πού στή Γερμα­ νία , δπως κα ί στόν αμερικ άνικο Νότο, είναι ο ικονομικ ά καί πολ ιτιστικά στερημένη , χωρ ίς καμιά ρ εαλιστική ελπίδα αλλαγής τής θέσης της (γιατ ί αποτελεί τ ά κατάλο ιπα μιας παλι ότερης μορφής κο ινων ίας πού πεθαίνει), εχει μιά μο ­ ν άχα Ικανοπο ίηση : τό παραφουσκωμένο ειδωλο τού έαυ­ τού της πού τήν κ άνει ν ά παρουσ ιάζεται σάν τήν πιό θαυ ­ μαστή όμάδα στόν κόσμο , κα ί σ άν ανώτερη από μι ά αλλη φυλετική όμάδα πού τής κολλάει τήν ετικέτα τής κατώ τε­ ρη ς. Τό μ έλος μιας τέτοιας καθυστερημένης ό μ άδ ας πι­ στεύ ει: «"Αν καί εΙ μαι φτωχός κα ί αμό ρφωτος, εΙ μαι κ άτι τό σημαντικό γιατ ί ανήκω στήν πιό θαυμαστή όμάδα τού κόσμου - είμαι λευκός » , η « είμαι Άρ ιος» . Ό όμαδικός ναρκισσισμός αναγνωρίζεται πιό δύ σκολα από τόν ατομικό ναρκισσισμό . "Α ς ύ ποθέσουμε δ τι ενα ατομο λέει στού ς αλλους , « εγώ (καί ή ο ικογένειά μου) ε'ί­ μαστε ο Ι πιό θ αυμάσ ιο ι ανθρωποι στόν κόσμο. Μονάχα εμείς ε'ίμαστε καθαρο ί, εξυπνοι, καλο ί , ευ πρεπεί ς. 'Όλοι ο Ι αλλοι είναι Όρώμικοι , ανόητο ι, αν έντ ι μο ι καί ανεύθυνοι» . Στήν περ ί πτωση αυ τή ο ι περισσό τερο Ί ανθρωποι θά θεω 9Ι

ρή σουν πώς λέει χοντροκοπιές, πώς δέν είναι ισορραπημέ­ νος η ακόμη πώς είναι τρελός. "Αν δ μως ενας φανατικός ήγέτης απευθύνεται σέ μιά μαζική συγκέντρωση καί αντ ί γιά «εγώ» καί «η οικογένειά μου» χρησιμοποιεί τή λέξη εθνος (η φυλή, θρησκε ία, πολιτικό κόμμα κλ π . ) θά είναι πολλο ί εκείνοι πού θά τόν επευφη μήσουν κα ί θά τόν θ αυ­ μά σουν γιά τήν αγ άπη του πρός τήν πατρ ίδα , τό Θεό κλπ. 'Ω στόσο , αλλα εθνη καί θρησκείες θά νιώσουν πώς μι ά τέτοια δήλωση τά προσ6άλλει, γι ά τόν όλοφάνερο λόγο δ τι τ ά περιφρονεί. Μέσα στήν ευνοού μενη όμάδα δ μως, κάθε είδος προσωπικού ναρκισσισμού κολακεύεται, καί τό γε­ γονός πώς εκατομμύρια ανθρωπο ι συ μφωνούν μέ τ ί ς δη ­ λώσεις πού ακούν, τί ς κάνει νά φα ίνονται λογικές. (Αυτό πού θεωρούν στήν πλειονότητά τους οί ανθρωποι σάν « λο­ γικό» είναι εκείνο πάνω στό όποίο συμφωνούν , αν δχι ολοι , τουλάχιστο μεγάλος αριθμός ανθρώπων. Γ ι ά τούς περισσότερους ανθρώπους ή λέξη «λογικό» δέν εχει καμιά σχέση μ έ τή λογική αλλά μέ τή συναίνεση .) 'Εφόσον ή όμάδα σάν σύνολο χρειάζεται τόν όμαδικό ναρκισσισμό γ ιά τήν επι6 ίωσή της, θ ά καλλιεργεί τή ναρκ ισσιστική συμπεριφορά αποδ ίδοντάς της τό χαρακτηρισμό πώς είναι ιδ ια ίτερα ενάρετη . Ή όμάδα στήν όπο ί α είναι διαδομένη ή ναρκισσιστική συμπεριφορά παρουσιάζεται στήν ίστορία μέ δ ιάφορες δομές κα ί μεγέθη . Σ τήν πρωτόγονη φυλή η τό γένος μπορεί ν ά εΙχε μον άχα μερικές εκατοντάδες μέλη . 'Εδώ τό ατομο δέν είναι ακόμη « ατομο » , αλλά εξακολουθεί ν ά είναι ένω­ μένο μ έ τήν όμάδα αϊματος μέ «πρωταρχικούς δεσμούς» 1 0 πού δέν εχουν αποκοπεί ακόμη . 'Έτσι ό ναρκισσισμός πού συνδέεται μέ τό γένος δυναμώνει από τό γεγονό ς δτι τά μέλη του εξακολουθούν νά μήν ύ π άρχουν ακόμη συναι­ σθηματικά εξω από τό γένος. Κατά τήν εξέλιξη τού ανθρώπινου γένους , δ ιαπι­ στώνουμε μιά όλο ένα μεγαλύτερη εκταση κο ινων ικοπο ίη ­ σης . 1 0 . Βλ. τήν εξέταση τών πρωταρχικών δεσμών ατό έργο τού Φρόμ, Ό ψ(iοος μπροστά στήv Ελειιθερία , 'Εκδόσεις Μπουκου μάνη.

Ή αρχική μικρή όμάδα πΟ'ύ ο ασιζόταν στή συγγένεια α'ί­ ματΟ'ς παραχωρεί τή θέση της σέ όλΟ'ένα μεγαλύτερες όμά­ δ ες πΟ'ύ ο ασ ίζΟ'νται σέ κΟ'ινή γλώσσα, κΟ' ινή κΟ' ινωνική τά­ ξη, κα ί κΟ' ιν ό θρήσκευμα. Τό μεγαλύτερΟ' μέγεθΟ'ς τής όμά­ δας δέ σημαίνει αναγκαστικά δ τι περ ιορίζΟ'νται Ο'ί παθΟ' ­ λΟ'γικές ιδ ι ότητες τΟ'ύ ναρκ ισσισμΟ'ύ . 'Όπως παρατηρήσαμε στά προηγΟ'ύ μενα, ό όμαδικός ναρκ ισσισμός τών « λ ευκών» 11 τιίιν « αρ ίων » είναι τό 'ίδ ι Ο' κακΟ'ήθη ς δπως κα ί ό ύ πέρ­ τατΟ' ς ναρκ ισσισμός ενό ς μόν Ο' ατόμΟ'υ. Γενικ ά δμως διαπι­ στώνΟ'υμε δτι στό πρΟ'τσές τής κΟ' ινωνικΟ'π Ο'ίησης πΟ'ύ όδη ­ γεί στό σχη ματισμό ευρύτερων όμάδων, ή ανάγκη συνερ­ γασ ί ας μέ πΟ'λλΟ'ύ ς κα ί δ ι άφΟ'ρΟ'υς ανθρώπΟ'υ ς πΟ'ύ δέ συν­ δέΟ'νται μεταξύ τΟ'υς μέ δεσμΟ'ύς α'ίματΟ'ς, τε ίνει νά αντι­ σταθμ ίσει τή ναρκισσιστική φόρτιση πΟ'ύ ύ π άρχει μέσα στήν όμάδα. Τό ϊδια ισχύ ει καί σ ' εναν αλλΟ' τΟ'μέα, πΟ'ύ τόν εξε τάσαμε σέ συνδυασμΟ'ύς μέ τόν καλΟ'ήθη ατΟ'μικό ναρκ ισσισμό : εφόσΟ'ν ή μεγάλη όμάδα (εθν Ο' ς, κρι'πΟ'ς, η θρησκε ία) θέτει σάν αντικε ίμενΟ' τής ναρκισσιστική ς της επαρσης ν ά δη μιΟ'υργήσει κάτι τό πΟ'λύ τιμΟ' στΟ'ύς τΟ'μείς τής ύλ ικής, πνευματικής η καλλιτεχν ικής δη μιουργ ίας, αυ τό τΟ'ύ τΟ' τό πρΟ'τσές εργασ ί ας στΟ'ύς παραπ άνω τΟ'μείς τε ίνει νά χαλαρώσει τή ναρκ ισσιστική φόρτιση. Ή ίστΟ' ρ ία τή ς Ρ ωμαιοκαθΟ'λικής Έκκλη σ ίας απΟ'τελεί ενα από τά πΟ'­ λυάριθμα παραδείγματα ιδ ιόμΟ'ρφου πλέγματΟ'ς ναρκισσι­ σμΟ'ύ καί αντισταθμιστικών δυν άμεων μ έσα σ έ μ ιά μεγάλη όμάδα. Τά στΟ' ιχεία πΟ'ύ αντισταθμ ίζΟ'υν τό ναρκισσισμό μέσα στήν ΚαθΟ'λική Έκκλη σί α εΙναι, πρώτ' απ' όλα ή αντίληψη γιά τόν αυνιο ερσαλισμό τΟ'ύ ανθρώπΟ'υ κα ί γι ά μιά «καθΟ'λική » θρησκε ί α πΟ'ύ δέν εΙναι πιά ή θρησκε ία μιας ιδ ια ίτερη ς φυλής η ενό ς ιδ ια ίτερΟ'υ εθν Ο'υς. ΔεύτερΟ', ή ιδέ α τή ς πρΟ' σωπικής ταπε ίνωσης, πΟ'ύ είναι επακόλΟ'υ θΟ' τής ιδέας τΟ'ύ ΘεΟ'ύ κ α ί τής αρνησης τών ε ιδώλ ων. Ή ϋπαρξη τΟ'ύ ΘεΟ'ύ ύ πΟ'νΟ'εί δτι κανένας ανθρωπΟ'ς δέ μπΟ'­ ρεί νά εΙναι Θεός, δτι καν ένα ατΟ'μΟ' δέ μπΟ'ρεί νά είναι παντΟ'γνώστης η παντΟ'δύναμΟ'ς. VΕ τσι 6άζει ενα καθΟ'ρι­ σμένΟ' δρ ιο στή ναρκισσιστική ειδωλΟ'λατρ ία τΟ'ύ ανθρώπΟ'υ γιά τόν εαυτό τΟ'υ . Τ αυτόχρΟ'να δμως ή Έκκλη σ ία καλ­ λ ιεργεί εναν εντΟ'νΟ' ναρκισσισμό. Π ιστεύΟ'ντας δτι ή Έκ 93

κλησία είναι ή μόνη έλπίδα σωτηρίας και οτι ό π άπας είναι ό αντιπρόσωπος τού Χριστού, τά μέλη της είχαν τή δυνατότητα νά αναπτύξουν εναν εντονο ναρκ ισσισμό , αφού ήταν μέλη ένός τόσο έξαιρετικού θ εσμού . Τό 'ίδιο εγινε καί σέ σχέση μέ τό Θεό. 'Ενώ ή παντοδυναμία καί ή πανταχού παρουσία τού Θεού θά επρεπε ν ά όδηγήσει στήν ταπείνωση τού ανθρώπου, συχνά τό ατομο ταυτιζόταν μέ τό Θεό καί ετσι ανέπτυσσε, στό προτσές αύτό τής ταύτι­ σης, εναν έξαιρετικά μεγάλο ο αθμό ναρκισσισμού . Ή 'ίδια άμφιλογία άνάμεσα σέ μιά ναρκισσιστική η αντιναρκισσιστική λειτουργία παρατηρήθηκε σέ δλε ς τίς αλλες μεγάλες θρησκείες, λ.χ . στό Βουδισμό, τόν 'Ιουδα'ί­ σμό, τόν 'Ισλαμισμό καί τόν Προτεσταντισμό. Άναφέρ­ θηκα στήν καθολική θρησκεία δχι μόνο έπειδή είναι ενα πολύ γνωστό παράδειγμα, άλλά γιά τόν κύριο λόγο δτι ή ρωμαιοκαθολική θρησκεία ηταν ή οάση καί γιά τόν συμα­ νισμό καί γιά ιό οίαιο φανατικό θρησκευτικό ναρκισσισμό κατά τήν 'ίδια ίστορική περίοδο : τό 1 50 καί 1 60 αΙ Οί ού­ μανιστές πού ορίσκονταν στούς κόλπους της Έκκλη σίας, δπως κι έκείνοι πού ο ρίσκονταν εξω απ' αυτήν, μιλού­ σαν στ' άνομα ένός ούμανισμΟύ πού αποτελούσε τήν κύρ ι α πηγή τού Χριστιαν ισμού . Ό Ν ικόλας ό Κουζάνος κήρυσσε τή θρησκευτική άνοχή γιά δλους τούς ανθρώπους (De pace fidei) ' ό Φ ιτσίνο δίδασκε πώς ή αγάπη άποτελεί τή θεμε­ λιακή δύναμη κάθε δη μιουργίας (De amore) ' ό ΥΕρασμος απαιτούσε τήν αμοιοαία άνοχή καί τή δη μοκρατικοποίηση τής 'Εκκλη σίας. Ό αντικομφορμιστής Τόμας Μό ρ κήρυσσε τίς άρχές τού ούν ιοερσαλισμού καί τής άνθρώπινης άλλη ­ λεγγύης καί πέθανε γι' αύτές. Ό Πόστερ, χτίζοντας πάνω στά θ εμέλια πού εθεσαν ό Ν ικόλας καί ό Έρασμος, μι­ λούσε γιά παγκόσμια εΙρήνη καί ένότητα (De orbis terrae concordia ) · ό Σίκουλο , άκολουθώντας τόν Πίκο ντελά Μι­ ράντολα, μιλούσε μέ ένθουσιασμό γιά τήν αξιοπρέπεια τού ανθρώ που, γιά τή λογική καί τήν αρετή του καί γιά τήν ίκανότητα πού εχει ν ά αυτοτελειοποιείται. Αύτοί ο ί αν­ θρωποι, καθώς καί πολλο ί αλλο ι πού ξεπετάχτηκαν από τό εδαφος τού χριστιανικού ούμανισμού, μιλούσαν στό άνομα τού ούνιοερσαλισμού , τής αδελφοσύνη ς, της αξιοπρέπειας 94

κα ί τής λογική ς. ' Α γων ίζονταν γι ά τήν ανοχή κα ί τήν εΙρή­ νη Ι Ι . 'Εν άντιά τους αντιπαρατάχθηκαν ο ί δ υν άμεις τού φανα­ τισμού κι από τίς δ υό πλ ευρέ ς : τού Λούθηρου καί τής 'Ε κκλη σίας. Ο ί ού μανιστ έ ς προσπ άθησαν ν ά αποφύ γουν τήν καταστροφή. Τελικ ά νίκησαν ο ί φανατικο ί από τίς δυό πλευρέ ς. Οί θ ρησκευτικο ί δ ιωγμο ί κα ί ό πόλεμος, μ έ απο­ κορύ φωμα τόν καταστροφικό Τρ ιακονταετή πόλεμο , κατάφεραν ενα χτύ πημα στήν αν άπτυξη τού ού μαν ισμού, από τό όποίο ή Ε'ό ρώ πη δέν εχει ακό μα συν έλθ ει (δέ μπο­ ρού με ν ά μή φ έρουμε στό νού μας τό ανάλογο τού σταλινι­ σμού , πού κατ έστρεψε τριακό σια χρόνια αργότερα τό σο­ σιαλ ιστικό ού μανισμό) . Στρ έφοντας τό 6λέμμα πρό ς τά πί­ σω , στό θ ρησκευτικό μίσος τού 1 60υ κα ί 1 70 υ α ιώνα, 6λέ ­ πουμε όλοφάνερα τού ς παραλογισμού ς του. Κ α ί ο ί δυό πλ ευρέ ς μιλού σαν στό δνομα τού Θ εού , τού Χρ ιστού , τής αγάπης, καί παρουσ ίαζαν δ ιαφορ έ ς μον άχα σ έ σημεία πού συγκριν ό μενα μ έ τ ίς γενικέ ς αρχ έ ς είχαν δευτερεύ ουσα ση ­ μασία. 'Ωστό σο ή μ ία πλευρ ά μισούσε τήν αλλη , κα ί ή καθ εμιά υποστήριζε μέ πάθος πώ ς ή αν θρωπότη τα σταμα­ τούσε στά σύνορα τής δ ική ς της θ ρησκευτική ς π ίστης. Ή ο'ό σ ία τή ς υ περεκτίμησης αύτή ς τής κ άθ ε πλ ευράς γιά τή θέ ση της καί τό μίσος της γιά δλους δσους δ ιαφων ούν μαζ ί της, είναι ναρκισσισμό ς. «'Ε μείς» ε'ί μαστε αξιο θ αύ μαστοι. «Αύ το ί » είναι απεχθ είς. «'Ε μείς» ε'ίμαστε καλο ί . «Αύτο ί» εΙναι κακο ί . Κάθ ε κριτική γι ά τό δόγμα τής μιάς πλ ευράς είναι κακοήθη ς κα ί ανυπό φορη ε π ίθ εση, ενώ ή κριτική γιά τή θέση τής αλλη ς πλευράς εΙναι μ ια καλοπροα ίρετη προ ­ σπάθ εια γιά ν ά τού ς 60ηθήσει ν ά έ πιστρ έψουν στήν αλή­ θεια. Άπό τήν Άναγέννηση κι ϋ στερα, ο ί δύ ο μεγάλες t'χντι­ φατικέ ς δυν άμεις, ό όμαδικό ς ναρκισσισμό ς κα ί ό ού μανι­ σμό ς, t'χκoλoύθη σαν ό καθένας τό δ ικό του δ ρό μο αν άπτυ ­ ξης. Είναι δυστύχημα δτι ή t'χν άπτυξη τού όμαδ ικού ναρ­ κισσισμού ξεπ έρασε κατά πολύ τήν t'χνάπτυξη τού ού μανι1 1 . Βλ. τό εξα ιρετ ικό εργο τού Friedrich Heer, Die d,.itte Kraft (S. FΊScher Verlag, 1960) . 95

σμού . Ένώ στό τέλος τού Μ εσα ίωνα κ αί τήν εποχή τής Άναγέννησης φαινό ταν δυνατό πώ ς ή Ευ ρώ πη ηταν ω ρ ιμη γιά τήν εμφάνιση ενό ς πολιτικού κ α ί θ ρησκευτικο ύ ου μα­ νισμού , αυ τή ή ύ πόσχεση δέ μπό ρεσε ν ά ύλοποιη θ εί . Έμ­ φαν ίστη κ αν ν έ ες μορφέ ς όμαδικού ναρκ ισσισμού πού κυ­ ριάρχησαν στού ς επό μενους αιώνες. Αυ τό ς δ δμαδικός ναρκισσισμό ς πή ρε πολυ άρ ιθμες μορφές: Θρησκ ευτικές, εθν ικέ ς, φυλ ετικές , πολ ιτικ έ ς. Π ροτεστάντες ενάντια σέ κ αθολικούς, Γάλλο ι ενάντια σ έ Γ ερμανούς, λευκο ί εν άντια σέ μαύ ρους, άρ ιο ι ενάντια σέ μή άριους, κ ομμουν ιστέ ς εν άντια σέ κ απιταλιστέ ς. 'Ό σο κ ι άν ύ πάρχουν δι αφορ ές στό περιεχό μενο, ψυχολογικά εχουμε ν ά κάνουμε μ έ τό 'ίδιο ναρκισσιστικό φαινό μενο δπως κ α ί μέ τό φανατισμό κ αί τήν κ αταστροφικότη τα πού π ρο κ αλεί l 2 • Παρ άλλη λα μέ τήν ανάπτυξη τού δ μαδικού ναρκ ισσι­ σμού , αναπτυσσόταν ε πίσης κ α ί τό αντίστο ιχό του - ό O'u­ μανισμό ς . Τό 1 80 κα ί 1 90 α ιώνα - από τόν Σ πινόζα, τόν Λάιμπν ιτς, τόν Ρουσώ , τόν Χέρντερ, τόν Κάντ, τόν Γκ αίτε κ αί τόν Μάρξ - καλλιεργούνταν ή άποψη δτι ή αν θρωπό­ τητα εΙναι μιά, δτι τό κάθε άτομο φ έρει μ έσα του δλη τήν αν θ ρωπότητα, δ τι δέν πρέπει ν ά ύ πάρχουν προνομιού χες ό μάδες πού νά ι σχυρ ίζονται πώ ς τ ά προνό μιά τους Ό ασί­ ζονται στήν εσωτερική τους ανωτερ ότητα. Ό πρώ τος παγ­ κόσμιος πόλεμος κ ατ άφερε σοΌ αρ ό χτύ πημα στόν ου μανι­ σμό κα ί προκάλεσε ενα όλο ένα εντεινόμενο όργιο ό μαδι­ κού ναρκισσισμού : εθνική ύ στερ ί α σ έ δλες τ ίς ε μπόλεμες χώ ρες τού πρώ του παγκό σμιου πολέμου , τό ρατσισμό τού Χίτλερ, τήν κομματική ειδωλοπο ίηση τού Στάλιν , τ ό μου­ σουλμαν ικό κ α ί ινδουιστικό θρησκευτικό φανατισμό , τόν αντικομμουνιστικό φανατισμό τής Δύ σης. Λυτέ ς ο ί διάφο ­ ρες εκδη λώσεις τού ό μαδΙΚΟύ ναρκ ισσισμού όδήγησαν τόν 1 2. Ύ πάρχουν κι iΊλλες ολαοερές μορφές όμαδΙΚΟύ ναρκισσισμού πού κατευθύνονται σέ μ ικρές όμάδες, δπως οί τεκτονικές στοές, οί μικρές θρησκευτικές αίρέσεις, "δ δεσμός άπό τήν εποχή τού σχολε ίου» κλπ. Ένώ ό βαθμό ς τοί, ναρκ ισσισμού στίς περιπτώσεις αύτές μπορεί νά μήν ειναι μ ικρότ ερος απ' σ,τι στίς μεγαλύτερες \'ιμ('tbr;. () ναρκισσισμός εΙναι λιγότερο επικίνδυνος γιά τόν άπλό λόγο στι οί όμάδες πού αφορά εχουν μικρή δύναμη καί ετσι περιορισμένη ίκανότητα νά προκαλέσουν ζημιά.

κό σμο στό χείλος τής Μύ σσου μια ς όλοκλη ρωτικής κατα­ στροφή ς. Σάν αντ ίδ ραση σ ' αυτή τήν απειλή κατ ά τού ου μανι­ σμού , παρατηρείται σήμερα σ ' δλες τ ίς χώ ρες κα ί αν άμεσα aτού ς εκπρό σωπους τών δι αφό ρων Ιδεολογιών, μιά ανα­ γ έννηση τού ου μανισμού . Ύ πάρχουν προοδευτικο ί ου μα­ νιστέ ς αν άμεσα στού ς καθο λικού ς κα ί προτεστάντες θ εο­ λόγους, αν άμεσα στού ς σοσιαλι στέ ς κα ί μή σοσιαλιστέ ς φι­ λό σοφους. Κ ατ ά πόσο ό κ ίνδ υνος τή ς όλοκλη ρωτική ς καταστροφής, ο ί ιδέες τών νεοουμανιστών καί ο ί δ εσμο ί πού δη μιουργήθηκαν αν άμεσα σ ' δλους τού ς αν θρώ πους μέ τά ν έα μ έσα ε πικοινωνίας είναι αρκετ ά γιά ν ά σταματή­ σουν τίς ε πιδ ρ άσεις τού ό μαδικού ναρκ ι σσ ισμού , αποτελεί ενα θέμα πού μπορεί ν ά καθορ ίσε ι τή μο ίρα τής ανθρωπό­ τητας. Ή αυξανό μενη ενταση τού ό μαδικού ναρκισσισμού - πού άπλά μεταλλάσσει από θ ρησκευτικό ς σέ Εθν ικό , ρα­ τσιστικό κα ί κομματικό ναρκ ισσ ισμό - αποτελεί πραγμα­ τικά 1:κπληκτικό φαινό μενο . Πρ ώ τα απ' δλα γιατ ί από τήν Άν αγέννηση κα ί υ στερ α εχει σημειω θ εί Τι αν άπτυξη τών ου μανιστικών δυν άμεων , στήν όπο ία αναφερθήκαμε στ ά προηγού μενα. Κ αί υ στερα, γιατί ή επιστημονική σκ έψη εχει τό σο εξε λιχθ εί , πού ύ πονομεύει τό ναρκισσισμό . Ή επιστημονική μ έθ οδος απαιτεί αντικειμενικότητα κα ί ρεα­ λ ι σμό , απαιτεί ν ά αλέπουμε τόν κόσμο δ πως είναι κ ι όχι παραμορφωμέν ο από τίς ε πιθυμ ίες κα ί τού ς φόαους μας. ' Α παιτεί ν ά ε'ίμαστε ταπεινο ί απέναντι στά γεγονό τα τής πραγματικό τη τ ας κα ί ν ά απορρ ίπτουμε κάθ ε ελπίδα παν­ τοδυναμίας κα ί πανταχού παρουσ ίας. Άνάγκη γιά κριτικ ό στοχασμό , πειραματισμό, απόδ ειξη κα ί τ άση γιά αμφισαή ­ τηση - ν ά πο ιά είναι τά χαρακ τηριστικά τής ε πιστημον ι­ κής προ σπάθ ειας, κα ί είναι ακρ ιαώ ς ο ί μέθ ο δο ι στοχασ μού πού τε ίνουν ν ά αντισταθμ ίσουν τό ναρκισσιστικό προ ­ σανατολισμό. Ή μέθ οδος τού επιστημονικού στοχασ μού ασκησε αναμφισαήτητα τήν 1:π ίδ ρασή τη ς π άνω στήν 1:ξέλιξη (αν άπτυξη ) τού σύ γχ ρονου νεοουμανισμού κα ί δέν είναι τυχαίο τό δτι ο ί πιό 1:ξέχοντες ανάμεσα στού ς φυσι­ κού ς επιστήμονες τού καιρού μας είναι ου μανιστέ ς. Στή 97

συντριπτική τους σμως πλ ειον ότητα ο ί ανθρωποι στή Δύ ση , αν κι εχουν « μάθει» τήν επιστημονική μεθο δο λογ ί α aτά σχολεία 11 στό πανεπιστήμιο , ποτέ δέν ενιωσαν ν ά τού ς αγγ ίζει στήν πραγματικότητα ή μέθοδος τού επιστη μονικού κριτικού στοχασμού . Άκό μη καί ο ί περισσότερο ι από τού ς επαγγελματ ίες στόν τομέα τών φυσικών επιστημών εχουν παραμε ίνει τεχνικοί, καί δέν εχουν αποκτήσει επισrημo­ νική θέση απέναντι στά γεγονό τα. Γ ι ά τήν πλ ειον ότητα τών αν θρώπων Τι επιστημονική μέθο δος πού δ ιδάχτηκαν εχει ακό μη μικρότερη σπουδ αιότητα. Είναι αλήθ εια πώ ς ή ανώ τερη εκπα ίδευση εχει προσπαθήσει νά αμσλύνει κα ί ν ά τροποποιήσει σέ κ άποιο σαθμό τόν προσωπικό καί ό μα­ δ ικό ναρκισσισμό . 'Ωστόσο δέ μπό ρεσε ν ά ε μποδ ίσει τού ς περισσότερους « μορφωμένους» ανθ ρ ώπους από τό ν ά προσχωρήσουν μέ εν θουσιασμό στά εθν ικ ά, φυλ ετικά κα ί πολι τικά κινήματα, πού αποτελούν τήν εκφραση τού σύγ­ χρονου ό μαδ ικού ναρκισσισμού . , Α πεναντί ας, φα ίνεται στι Τι επιστήμη εχει δη μ ιουργήσει ενα ν έο αντικείμενο γι ά τό ναρκισσισμό - τήν τεχνική. Ή ναρκισσιστική ε παρση τού αν θ ρώ που σχετικά μέ τό δτι είναι ό δη μ ιουργό ς ένό ς κόσμου πραγμάτων πού πρ ίν δέ μπορού σε Ο'υτε κάν ν ά τόν όνειρευτεί, ό εφευρέτης τού ραδ ιοφώνου, τη ς τηλε όρασης, τη ς ατομική ς εν έργειας, τών δ ιαστημικών ταξι διών , κα ί ακόμη στι μπορεί ν ά είναι εν­ δεχό μενα αυ τό ς πού θά καταστρ έψει όλόκλη ρο τόν κό σμο , τού εδωσε ενα ν έο αντικείμενο γι ά τό ναρκισσιστικό φαν­ φαρονισμό του. Μ ελετώντας στό σύνολό του όλόκλη ρο αυτό τό πρόσλη μα της αν άπτυξη ς τού ναρκισσισμού στή σύγχρονη ίστορ ί α, φ έρνουμε στό νού μας τή δήλωση τού Φ ρόυντ πώ ς ό Κοπ έρνικος, ό Δ αρσ ίνος, κ ι αυτό ς ό 'ίδ ιος ό Φ ρό υντ, τραυμάτισαν σ αθ ιά τό ναρκισσισμό τού αν θρ ώ ­ που ύ πονομεύ οντας τήν π ίστη του σχετικά μ έ τό μοναδ ικό ρόλο πού παίζει στό σύ μπαν κα ί σχετικ ά μέ τή συνε ίδη σή του πού τή θ εωρεί σάν στοιχειακή καί μή ανατάξιμη πρα ­ γματικότητα. Έ νώ ό ναρκισσισμό ς τού ανθ ρ ώ που δμως τραυματ ίστηκε μ ' αυτό τόν τρ όπο, δέν περ ιορ ίστηκε στό σ αθμό πού θά πίστευε κανε ίς. Ό ανθρωπος αντέδ ρασε μεταφέροντας τό ναρκισσισμό του σ έ αλλα αντικε ίμενα: Τό 98

εθνος, τή φυλή, τό πολιτικό πιστεύ ω , τήν τεχνική . Σέ δ,τι αφορά τήν παθολογία τού όμαδικού ναρκισσι ­ σμού, τό πιό φανερό κ α ί συχνό σύμπτωμα είναι , δπως κ α ί στήν περίπτωση τού ατομικού ναρκ ισσισμού, ή Ελλειψη αντικ ειμενικότητας κ αί ο ρθ ολογική ς κρ ίσης. "Αν εξετά­ σουμε τό πώ ς κ ρ ίνουν ο ί φτωχο ί λευκο ί τού ς ν έγρους η ο ί ναζί τού ς Έοραίους, εύκο λα αναγνωρ ίζουμε τόν παρα­ μορφωμένο χαρακτήρα τής κρ ίσης τους σ έ κ αθ εμιά περί­ πτωση . Σ υναθ ρο ίζονται ψ ίχουλα αλήθ ειας, αλλά τό σύνολο πού σχηματίζεται ετσι αποτελείται από ψεύδη κ α ί επινοή­ σεις. 'Ό ταν ή πολιτική δ ρ άση στηρίζεται στή ναρκ ισσι­ στική α1J ΤΟ εξύ μνηση , ή ελλειψη αντικ ειμενικότητας όδηγεί συχν ά σέ κ αταστροφικέ ς συν έ πειες. Στή δ ι άρκ εια τού πρώ ­ του μισού τού 200ύ αιώνα παρασταθήκ αμε μ άρτυρες δυό ξεχωριστών παραδειγμάτων σχετικά μέ τίς συνέπειες τού εθνικ ιστικ ού ναρκ ισσισμού . Πο λλά χρόνια πρ ίν από τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο , ε π ίσημο δόγμα τής γαλλικής στρατηγική ς ή ταν ό ισχυρισμό ς πώ ς ό γαλλι κό ς στρατό ς δέ χρειαζόταν αφθ ονο ο αρύ πυροοο λι κό η μεγ άλο αριθμό όπλοπολυΟόλων. Ό γάλλος στρατιώτης ελεγαν , η ταν τό σο πλού σια προικ ισμένος μ έ τίς γαλλικές αρετ έ ς τού θάρρους κ αί τού ε πιθ ετικού πνεύ ματος, πού τό μόνο πού χρειαζό ­ ταν γιά ν ά νικήσει τόν εχθ ρ ό η ταν ή μπαγιον έτα του . Τό γεγονό ς είναι δ τι έκατοντ άδες χιλι άδες γάλλων στρατιω­ τών θ ερ ίστη κ αν από τά γερμαν ικά όπλοπολυοόλα κ αί δτι ή Γαλλία δ ι έφυγε τήν ηττα μόνο χάρη στά γερμανικά στρα­ τηγικά λάθη κ α ί στήν αμερικάν ικη οοήθ εια πού ή ρ θ ε αρ­ γότερα. Σ τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, παρ ό μοιο σφ άλμα εκανε ή Γ ερμαν ία. Ό Χ ίτλερ , ανθ ρωπος μ έ εξαιρετικά εν­ τονο ατομικό ναρκ ισσισμό, πού προκ αλούσε τόν όμαδικό ναρκ ισσισμό σ έ έκατομμύ ρια Γ ερμανού ς , ύ περεκτίμησε τή δύναμη τή ς Γ ερμαν ίας κ α ί ύ ποτ ίμησε δχι μόνο τή δύναμη τών Ήνωμένων Πολιτειών , αλλά κ αί τό ρωσικό χειμώ ­ να - δ πως είχε κάνει ενας αλλος ναρκ ισσιστή ς στρατηγό ς, ό Ν απολέοντας. Π αρά τήν εξυπν άδ α του , ό Χίτλερ δέ στά ­ θη κε ίκανό ς ν ά δεί τήν αντικειμενική πραγματικότητα, γιατί ή ε πιθ υμία του ν ά ν ικήσει κ αί ν ά κ υο ερνήσει είχε περισσότερη ο αρύτητα γι ' αυτόν από τίς πραγματικότητες

πού άντιπροσώ πευαν ο ί εξοπλ ισμο ί κα ί τό κλίμα. Ό όμαδικό ς ναρκισσισμό ς χρει άζεται, δπως κα ί ό άτο­ μικό ς, ίκαν οπο ίηση. Ή ίκαν οπο ίηση αυτή παρ έχεται σ ' εν α επ ίπε δο άπό τήν κο ινή ιδεολογία σχετικά μ έ τήν ανωτερό ­ τητα τής ό μ άδας πού άνή κει τό άτομο κα ί τήν κατωτερ ό ­ τητα δλ ων τών άλλων . Ή ίκαν οπο ίηση αυτή παρ έχεται ευ ­ κολα στ ίς θρησκευτικ έ ς ό μάδες μ έ τήν ύπόθεση δτι ή δ ική μου όμάδα είν α ι ή μόνη πού πιστεύει στόν άλη θ ινό Θ εό, κι ετσι, άφού ό Θ εό ς μ ο υ είν αι ό μόνος άλη θ ινός, δλες ο ί άλλες όμάδες άποτελούνται άπό παραπλ ανημένους κα ί άπιστους. Άλλά άκό μη καί χωρ ίς άν αφορ ά στό Θ εό σ άν εγγύ ηση γιά τήν άνωτερότητα τού ατό μου , ό όμαδ ικό ς ν αρκισσισμό ς μπορεί νά φτ άσει σ έ παρ ό μοια συμπερά­ σματα κα ί στό κοσμικό ε π ίπεδο . Ή ν αρκισσιστική πεπο ί­ θηση σχετικ ά μ έ τήν ανωτερότητα τών λευκών σέ σύ γκριση μέ τού ς νέγρους σ ' ό ρισμέν α μέ ρη τών Ήνωμένων Πολ ι­ τειών κα ί στή νότια ' Α φρική, δε ίχν ει πώ ς δέν ύ π άρχει περιορ ισμό ς στήν αϊσθη ση άνωτερότητας μιάς ό μάδας γι ά τόν εαυτό της η κατωτερότητας γιά μιά άλλη όμάδα. Ώ στό σο , ή ίκανοπο ίηση αυ τών τών ν αρκισσιστικών ε ιδώ­ λων πού εχει μιά όμάδα γι ά τόν ε αυτό της άπαιτεί νά ύ πάρχει κα ί στήν πραγματικότητα ενας όρισμέν ος ο αθμό ς επι6ε Ο α ίωσης. 'Ό σο ο ί λευκο ί τής ' Αλαμπάμας κα ί τή ς Νό ­ τιας 'Α φρική ς θά εχουν τή δύν αμη νά δε ίχν ουν τήν ανωτε­ ρότητά τους σέ σχέση μ έ τού ς νέγρους, μ έ κοινωνικ έ ς, ο ι ­ κονομικ ές κα ί πολιτικέ ς πρ άξεις διάκρισης, ή ναρκισσι­ στική πίστη τους εχε ι κ άποια στοιχεί α πραγματικό τητας κι ετσι στηρ ίζει όλόκλη ρο τό ν αρκισσιστικό ν οητικό σύστημα. Τό 'ίδι ο άλήθ ευε κα ί γι ά τού ς ναζί. Στή ν αζιστική Γ ερμα­ νία ή φυσική έξόν τωση δλων τών Έορα ίων επρεπε νά χρησιμέψει σάν άπόδειξη τής άνωτερότητας τών άρ ίων (γιά εν α ν αζιστή τό γεγονό ς δ τι μπορεί νά σκοτώσει εν αν άνθρωπο απο δ ε ίχνει πώ ς ό φον ιάς είν α ι άνώτερος) . Αν δ μως ή ν αρκ ισσιστικ ά παραφουσκωμ ένη ό μ άδα δέν εχει στή δ ι άθ εσή της μιά αρκετά ανίσχυρη μειονότητα γιά νά τή χρησιμοποιήσει σάν αντικείμεν ο τής ναρκισσιστικής ί καν οπο ίησή ς της, πολύ ευ κολα ό ό μαδ ικός ν αρκισσισμό ς καλλιεργεί τήν ε πιθ υμία γι ά στρατιωτικ έ ς κατακτήσεις. V

I O()

Αυ τό τό δ ρό μο ακολο ύθησαν ό πανγερμανισμό ς κα ί ό πανσλ ασ ισμό ς πρ ίν από τό 1 9 1 4. Κ α ί στίς δ υό περιπτώ σεις τά αντίστοιχα εθνη είχαν επωμ ιστεί τό ρόλο τού « έκλ εκτο ύ εθνους» , πού είναι ανώτερο απ ' δλα τ ' αλλα, κ ι ετσι δικιο­ λογημένα μπορού σε ν ά ΙΟπιτεθ εί έν άντια σ ' έκε ίνους πού δέν αποδέχονταν τήν ανωτερότη τ ά του . Έδώ δέ θέλω ν ά πώ πώ ς « ή » αΙτ ί α τού πρώ του παγκό σμιου πολέμου ήταν ό ναρκισσισμό ς τού πανγερμανικού κα ί πανσλα σ ικού κινή­ ματος, αλλά δτι ό φανατισμό ς τους αποτέλεσε σίγουρα ενα παρ άγοντα πού συν έσ αλε στήν εκρηξη τού πολέμου . Πέρα απ ' αυτό δμως, δέ θά πρέ πει ν ά ξεχνάμε πώ ς μι ά κι αρχ ί­ σει ενας πόλεμος, ο ί δι άφορες κυσ ερνήσεις προσπαθ ούν ν ά καλλιεργήσουν τόν έθν ικό ναρκισσισμό σ άν απαρα ίτητη ψυχολογική προ ϋ πόθ εση γιά τήν επιτυχή δ ιεξαγω γή τού πολέ μου. "Αν τραυματιστεί ό ναρκισσισμό ς μιάς ό μάδας, δ ιαπι­ στώνουμε τότε τήν 'ίδ ια αντ ίδ ραση όργής πού έξετάσαμε σ έ σχέση μ έ τόν ατομικό ναρκισσισμό. Ύ πάρχουν πολλά ί στορικά παραδ ε ίγματα σχετικ ά μ έ τό δτι ό ΙΟξευτελισμό ς τών συμσόλων τού όμαδ ικού ναρκισσισμού προκαλεί συ­ νήθ ως τέτοια όργή πού φτ άνει στ ά δ ρια τής παραφροσύ ­ νης. Ή προσσολή τής σημα ί ας, τού Θ εού , τού αυ τοκρ άτο­ ρα, τού ήγ έτη, ή απώλεια έν ό ς πολέμου κα ί ΙΟδάφους, συ ­ χνά όδήγησαν σέ σίαια μαζικ ά αΙσθήματα ΙΟκδ ίκησης πού μέ τή σειρ ά τους όδήγησαν σ έ ν έους πολέμους. Ό τραυμα­ τισμένος ναρκισσισμό ς μπορεί νά θ εραπευτεί μόνο αν συν­ τρισ εί ό φτα ίχτη ς κα ί ξεπλυθεί ετσι ή προσσ ολή στό ναρ­ κισσισμό τού ατό μου. Ή εκδ ίκηση - ατομική κα ί εθνι­ κή - σασίζεται συχν ά στόν τραυματισμένο ναρκισσισμό κα ί τήν αν άγκη ν ά « θ εραπευτεί» ή πληγή μ έ τήν εκμη δέ ­ νιση τού φταίχτη. Έδώ πρέ πει ν ά προσθ έσουμε ενα τελευταί ο στοιχείο ναρκισσιστικής παθο λογ ί ας. Ή ό μ άδα μέ μεγάλο ναρκισ­ σισμό επιδιώ κει ν ά εχει εναν ήγ έτη μέ τόν όποίο ν ά ταυτ ί­ ζεται . Ό ήγ έτη ς αποτελεί τότε αντικε ίμενο θ αυμασμού από τήν ό μάδα πού προσάλλει τό ναρκισσισμό της πάνω του . Στήν 'ίδ ια τήν πρ άξη ύ ποταγής στόν παν ίσχυρο ήγ έτη, πού είναι στό σάθ ος μ ιά πρ άξη συμσίωσης κα ί ταύτισης, ό 10 1

ν αρκισσισμό ς τού ατό μου μ εταφ έρεται στόν ήγ έτη . 'Ό σο π ιό μ εγ άλος είν αι ό ήγ έτης, τόσο π ιό μ εγάλος είν αι κα ί ό οπ αδό ς. Π ιό κατ άλλη λοι γι ά τήν εκπλή ρωση αυ τού τού καθή κοντος είν αι προσω π ικό τητες πού σ άν ατο μα εχουν Ιδ ιαίτερα εντονο ν αρκισσισμό . Ό ν αρκισσισμό ς τού ήγ έτη π ού είν αι οέο αιος γιά τή μεγαλοσύν η του καί πού δέν εχει αμφιοολίες, είν αι ακρ ιοώ ς εκείνο πού ελκει τό ν αρκισσι­ σμό δσων υ ποτάσσονται σ ' αυτόν . Τή μεγαλύτερη ε π ιτυχ ί α σημειών ει συνήθ ως ό μ ισότρελος ήγ έτης, ω ς τήν ω ρα πού ή απουσ ί α αντικειμ εν ική ς κρ ίσης από μ έρους του, ο ί αντι­ δ ρ άσεις του ό ργής πού π ροκαλού ν ται από αν απο δ ι έ ς, ή αν άγκη του ν ά δ ιατηρήσει τό ε'ίδω λο τής π αντοδυν αμ ί ας, μπορεί ν ά τόν σπ ρώξουν σέ λάθη πού όδηγούν στήν κατα­ στροφή του . Ύ πάρχουν δ μως π άντοτε π ροικισμ ένοι μ ισο­ ψυχωτικο ί πού εΙν αι π ρόθ υ μοι ν ά ίκαν οποιήσουν τ ί ς απ αι­ τήσεις μ ιας ν αρκ ισσιστικής ό μάδας. ' Εξετάσαμ ε ω ς τώρα τό φαιν ό μ ενο τού ν αρκισσισμού , τήν π αθολογ ία του κα ί τή ο ιο λογική κα ί κοινων ιολογική λειτουργ ί α του . Σάν αποτέλεσμ α μπορού με ν ά καταλή ­ ξου με στό συ μπέρασμ α δτι ό ν αρκισσισμό ς είν αι εν ας απ αρα ίτητος κα ί π ολύ τιμος π ροσαν ατολισμό ς, μ έ τόν δ ρο ν ά είν αι καλοήθης καί ν ά μήν ξε περν άει εν α ό ρισμέν ο π λα ί σιο. Ώ στόσο, ή ε ικόν α μ ας εχει μ ε ίν ει ασυ μπλή ρωτη . Ό αν θ ρωπος δέν ένδ ιαφ έρεται μον άχα γι ά τή ο ιο λογική καί κοινων ική ε π ιοίωση αλλά ενδ ιαφ έρεται καί γιά αξίες, γιά τήν αν άπτυξη τού στοιχε ίου εκε ίνου χάρη στό όπ οίο εχει τ ίς αν θ ρώ π ιν ες Ιδ ι ότητες. ' Εξετ άζο τας τό θέ α α ό τή α οψη τώ αξιώ εί αι μ ν ν ν ν π ν π όλοφάν ερο πώ ς ό ν αρκισσισμό ς συγκρού εται μέ τή λογική καί τήν αγ άπη. Αυτή ή δ ιαπ ίστωση δέ χρειάζεται π αρα­ ' π έ ρα αν άπτυξη . Α πό τήν 'ίδια τή φύ ση τού ν αρκισσιστι ­ κοϋ προσαν ατολισμού , ό προσαν ατολισμό ς αυτό ς - στό ο αθ μό πού ύ π άρχει - δέν ε π ιτρ έ πει στό ατο μο ν ά δεί τήν π ραγ ματικότητα δπ ως είν αι, δη λαδή αντικειμ εν ικ ά. Μ έ αλλα λόγια π ερ ιορ ίζει τή λογική . Μ π ορεί ν ά μήν είν αι τό 'ίδιο φαν ερ ό αλλά π εριορ ί ζει καί τήν αγάπη - ιδ ια ίτερα δταν φέ ρν ου με στό νού μας πώ ς ό Φ ρ όυντ ελεγε δ τι στήν αγ άπη ύ π άρχει εν α ισχυρό ναρκ ισσιστικό στοιχείο · δτι 102

εν ας άντρας πού άγαπ άει μ ιά γυνα ίκα τήν κ άνει άντικεί­ μενο τού ναρκισσισμού του κα ί κατά συνέπεια εκε ίνη γ ίνε­ ται θ αυμαστή κα ί ε πιθυμητή , επειδή είναι ενα μέρος άπό τόν έ αυτό του . Έκείνη μπορεί ν ά κάνει τό 'ί διο μ ' αυτόν , κι ετσι εχουμε τήν περ ί πτωση τού « μεγάλου ερωτα» , πού συχνά είναι περισσότερο folίe α deux παρ ά άγάπη . Κ α ί ο ί δυό αυ το ί άνθρωποι δ ιατηρούν τό ναρκισσισμό τους, δέν εχουν καν ένα πραγματικό, οαθύ ενδι αφέρον γι ά τόν άλλο (γιά ν ά μήν πούμε γι ά κανέναν άλλο ) , αλλά παραμένουν ευθικτοι κα ί καχύ ποπτο ι κα ί πολύ πιθανό ό καθένας άπ ' αυ τούς νιώθει τήν αν άγκη ένό ς νέου προσώ που πού μπο­ ρεί ν ά τού δώσει φρέσκια ναρκισσιστική ίκανοπο ίηση. Γιά τό ναρκισσιστικό άτομο ό σύντροφος δέν είναι ποτέ ενα άνεξάρτητο πρό σωπο η μιά όλοκλη ρωμένη πραγματικότη ­ τα. Ύ πάρχει μόνο σ άν σκ ιά τού ναρκισσιστικ ά παραφου­ σκωμένου εγώ τού συντρ ό φου . Ά πό τό άλλο μέρος, ή μή παθολογική άγάπη δέ οασ ίζεται στόν άμοιοαίο ναρκισσι­ σμό . Είναι μιά σχέση αν άμεσα σ έ δύ ο άν θρώ πους πού νιώθουν τόν έαυτό τους σάν ξεχωριστές όντότη τες, αλλά πού μπορεί δ μως ό καθένας ν ά ανο ίξει τόν έαυτό του κα ί ν ά γίνει ενα μέ τόν άλλο . Γ ι ά ν ά ν ιώ σουν τήν αγάπη πρέ­ πει ν ά νιώσουν τό δ ιαχωρισμό. Ή σημασ ία τού φαινόμενου τού ναρκισσισμού από τήν ηθικοπνευματική άποψη γίνεται όλοφάνερη άν λάοουμε ύ πόψη μας πώ ς τ ά ου σιαστικ ά διδάγματα δλων τών μεγ&­ λωl' ου μανιστικών θ ρησκειών μπορούν ν ά συνοψ ιστούν σέ μιά πρό ταση : σκοπός του ανθρώπου ειναι νά ξεπεράσει τό ναρκισσισμό του. Ή αρχή αυτή δέν εκφρ άζεται 'ίσως που­ θ ενά άλλο ύ τό σο ριζοσπαστικ ά δ σο στό Β ουδ ισμό. Ή δι ­ δ ασκαλία τού Β ούδ α συνοψ ίζεται στό δτι ό αν θ ρ ωπος μπορεί ν ά σώ σει τόν έ αυτό του άπό τά οάσανα μον άχα αν ξυπνή σει άπό τ ίς αυταπάτες του κα ί αποκτήσει ε π ίγνωση της πραγματικότητάς του, της πραγματικότητας τη ς άρρώ ­ στιας, τών γηρατε ιών κα ί τού θαν άτου, κα ί τη ς άδ υναμ ίας νά πετύχει ποτέ τού ς σκοπού ς της πλ εονεξίας του . Ό «ξύ­ πνιος» αν θρωπος γιά τόν όποίο μιλάε ι ή οου διστική διδα­ σκαλί α είναι εκείνος πού εχει ξεπερ άσει τό ναρκισσισμό του, κα ί είναι κατά συν έπεια σ έ θέση ν ά ξυπνήσει απόλ υ 103

τα. Μπορού με νά διατυπώσουμε τήν ίδ ια σκ έψη κα ί δι α­ φορετικ ά : μόνο αν απαλλαχτεί ό ανθρωπο ς από τ ίς α'iJτα­ πάτε ς του σχετικ ά μ έ τό αφθ αρτο εγώ του, μόνο αν μπορ έ­ σει ν ά τό απορρ ίψει μαζί μ' δλα τ ' αλλα αντικε ίμενα της πλεονεξίας του, τότε καί μόνο τότε μπορεί ν ά εΙναι ανοι­ χτός στόν κό σμο καί ν ά εχει όλοκλη ρωμ ένη συν άφεια μ ' αυτόν . Ψ υχολογικ ά α'iJτή ή δι αδικασ ία τού όλοκλη ρωτικού ξυ πνή ματο ς ταυτ ίζεται μ έ τήν αντικατάσταση τού ναρκισ­ σισμού από τή συν άφεια μ έ τόν κόσμο. Στήν έδραίκή κα ί χριστιανική π αρ άδοση ό 'ίδι ος σκο πός εκφρ άζ εται μέ δι αφορετικού ς δ ρου ς πού ή σημασία του ς εΙναι καί πάλι τό ξε πέρασμα τού ναρκισσισμού . Ή Π αλαιά Δ ιαθή κη λέει: « Άγάπα τόν πλη σ ίον σου ώς έ αυτόν» . Έδώ τό α'ίτημα είναι ν ά ξε περ άσει τό ατομο τό ναρκισσισμό του τό λιγότερο ω ς τό σημείο πού ό γε ίτον άς του αποκτά τήν ίδι α σημασία δπω ς κα ί ό ίδιο ς ό έαυτός του . 'Αλλά ή Π αλαιά Δ ιαθή κη π ροχωρ άε ι ακό μη πιό πέρα, ζητώντας τήν αγ άπη γιά τόν «ξένο» . ( Γνωρίζετε τήν ψυχή τού ξένου , γιατ ί ξένοι είσαστε στή χώρα της ΑΙγύπτου .) Ό ξένο ς εί ­ ναι ακριδώς τό ατομο πού δέν αποτελεί μέ ρο ς τού γ ένου ς μου , της ο ικογ ένειάς μου, τού εθνου ς μου . Δέν αποτελεί μέρο ς τής όμ άδα ς στήν όπ ο ία είμαι ναρκισσιστικ ά π ρο­ σαρτημένος. Δέν είναι τ ίποτε αλλο από ανθρώ πινο πλά­ σμα. ' Ανακαλύπτουμε τό ανθρώπινο πλάσμα στόν ξένο, δπω ς τόνισε ό Χέρμαν Κο έν 1 3 • Στήν αγ άπη γιά τόν ξένο εξαφανίστηκε ή ναρκ ισσιστική αγ άπη. Γιατί σημασία τη ς είναι τό ν ά αγαπώ ενα αλλο ανθ ρώπινο πλάσμα δπ ω ς εί­ ναι, δι αφορετικό από ε μένα, κ ι Όχ ι επειδή εΙναι δ μοιο μ' εμένα. 'Ό ταν ή Κ αινή Δ ιαθή κη λέ ει «Άγάπα τόν εχθρ ό σου » , εκφρ άζε ι τήν 'ίδι α ιδέα μ έ όξύτ ερη μορφή . "Αν ό ξένος εχει γ ίνει όλοκλη ρωτικ ά αν θρώπινος γι ά σένα, τότε δέν υ πάρχει πιά εχθρ ός, γιατί κι έσύ εχεις γ ίνει αλη θινά αν θρώπινος . Τό ν ά αγα πάς τόν ξένο κα ί τόν εχθ ρ ό είναι κ άτι π ού μπορεί ν ά γ ίνει μόνο αν εχει ξεπεραστεί ό ναρ­ κισσισμός, μόνο αν « εγώ είμαι εσύ» . 1 3. Η . Cohen: Die ReliRion deι- νeι-IIIl ΙΙ!! (/U8 (Frankfurt-am-Main : F. Kaufman, 1 929).

.IIlden!I/I/H

104

'/1'/1

Qllellen

'/" .'

Ή πάλη ενάντια στήν εΙδωλο λατρ ία, πού αποτελεί τό ύρι κ ο θέμα τή ς προφητική ς διδασκαλίας, είναι ταυτόχρονα κα ί πάλη εν άντια στό ναρκ ισσ ισμό . Στήν εΙδωλο λατρία μ ιά μερική ίκανότητα τού αν θ ρώπου απολυτοποιείται κα ί γ ί­ νεται ε'ίδωλο . Κατόπιν ό αν θ ρωπος λατρεύ ει τόν έαυτό του μέ αλλοτριωμένη μορφή . Τό ε'ίδωλο μ έσα στό όποίο δυ θί­ ζεται γ ίνεται τό αντικείμενο τού ναρκ ισσ ιστικού π άθ ους του . Ή Ιδέα τού Θ εού είναι απεναντ ίας ή αρνηση τού ναρκισσισμού γιατί μόνο ό Θ εό ς - όχι ό ανθ ρωπος - είναι πανταχού παρών κα ί παντο δύναμος. Έν ώ Όμως Τι αντί­ ληψη ένό ς απροσδι όριστου κα ί απερ ίγραπτου Θ εού ηταν Τι αρνηση τής εΙδωλολατρ ί ας κα ί τού ναρκισσισμού , πολύ σύντομα ό Θ εό ς εγινε κα ί π άλι ε'ίδωλο. Ό ανθ ρωπος ταυ­ τίστηκε μέ τό Θ εό μ έ τρ όπο ναρκισσιστικό, κι ετσι, σ έ πλή ρη αντίθ εση μέ τήν αρχική λειτουργ ία τή ς εννο ιας τού Θεού , ή θ ρησκε ία εγινε μιά εκδήλ ωση τού δ μαδ ικού ναρ­ κισσισμού . Ή πλή ρης ώ ριμό τητα τού ανθρώπου κατορθώνεται μέ τήν όλοκλη ρωτική απαλλαγή του από τό ναρκισσισμό , ατομικό 11 ό μαδικό . Αυτό ς ό σκοπό ς ψυχική ς αν άπτυξη ς πού ετσι εκφ ρ ά.ζεται μ έ ψυχολογικού ς Όρους, είναι ο υ σ ια­ στικά ό 'ίδιος μέ τό σκοπ ό πού εχουν διατυπώσει ο ί με­ γάλοι πνευματικο ί ήγ έτες τή ς αν θρωπότητας μέ θρη ­ σκευτικο-πνευματικού ς Όρους . Ένώ διαφέρουν ο ί εννοιες, Τι ου σ ία κα ί τά διώματα πού αναφ έρονται στίς δ ι άφορες ενν οιες είναι τά 'ίδια. Ζού με σέ μιά ίστορική περ ίο δο πού χαρακτηρ ίζεται από μιά μεγάλη διαφορ ά αν άμεσα στή δ ιανοητική αν άπτυξη τού αν θρώπου, πού τόν δδήγησε στή δη μ ιουργ ία τών πιό καταστροφικών εξοπλι σμών, κα ί τήν ψυχικο -συναισθη ­ ματική του αν άπτυξη , πού τόν εχε ι αφή σε ι ακόμη σ έ μιά κατάσταση εντονου ναρκισσισμού μ' Όλα τά παθ ολογικ ά σ υ μπτώματά της. Τί μπορεί ν ά γ ίνει γιά ν ά απο φύ γει τήν καταστροφή πού εϋκολα μπορεί ν ά προκύψει από αυτή τήν αντίφαση ; Είναι δ υνατό ν ά κάνει στό προδλεπτό μέλ­ λον δ αν θρωπος ενα δή μα πού , παρ όλες τί ς θ ρησκευτικέ ς δ ι δασκαλίες δέ μπό ρεσε ν ά τό κάνει ω ς τώ ρα ; Τόσο δαθ ιά είναι ρ ιζωμένος δ ναρκισσισμό ς μέσα του , πού ό ανθρωπος ! Ο5

δέ θά μπορέσει ποτέ ν ά ξεπερ άσει τό «ναρκισσιστικό πυ­ ρήνα» του , δ πως π ίστευε ό Φ ρόυντ ; 'Υ πάρχε ι λο ιπόν κα­ μιά ελπ ίδα γι ά ν ά μήν όδηγήσει ή ναρκ ισσιστική παρα­ φρο σύνη στήν καταστροφή τού άνθρ ώ που πρ ίν τού δο θεί ή ευ καιρ ία ν ά γ ίνει όλοκλη ρωτικ ά άνθρ ώ πινος; Κ ανένας δέ μπορεί ν ά δώ σει άπάντηση σ ' αυ τ ά τά ερωτήματα. Τό μόνο πού μπορού με ν ά κάνουμε είναι ν ά εξετάσουμε ποιέ ς είναι ο ί καλύτερες δ υνατότητες πού μπορούν ν ά οοηθήσουν τόν αν θρωπο ν ' άποφύ γει τήν καταστροφή . Θά μπορού σαμε ν' άρχίσουμε μ ' αυ τό πού φα ίνεται ό ευ κολότερος δρόμος. Χ ωρ ίς ν ά μειω θ εί ή ναρκισσιστική ενέργεια σέ κάθ ε ατομο , θά μπορού σε ν ά αλλάξει τό αντι­ κείμενό της. Θά ε'ίχαμε πολύ μεγάλο όφελος αν άντικεί­ μενο τού ό μαδ ικού ναρκισσισμο ύ μπορού σε ν ά γ ίνε ι ή αν­ θρωπότ ητα, όλό κλη ρη ή οΙκογένεια τών ανθρώπων, αντ ί γ ιά ενα έθνος, μιά φυλή, ενα πολιτικό σύστημα. "Αν μπο­ ρούσε τό ατομο ν ά ν ιώσει τόν έ αυτό του πρωταρχικ ά σάν πολίτη τού κόσμου κα ί ν ά αΙσθαν θ εί περηφάνια γι ά τήν άνθρωπότητα καί τ ίς επιτυχ ίες της, ό ναρκισσισμός του θά κατευ θυνόταν πρός τήν άνθ ρώπινη φυλή σ άν άντικείμενό του κι όχι στά αλλη λοσυγκρουόμενα τμήματα τής αν θ ρω­ πότητας. "Αν τ ά εκπαιδευτικά συστήματα δλων τών χωρών τόνιζ αν τίς επιτυχίες όλόκλη ρη ς τής άν θρωπότητας άντ ί ν ά τον ίζουν τ ά ε πιτεύ γματα τού κάθ ε άτομικού έθνους, τότε θά προσφερόταν ενας πιό πειστικό ς καί πιό συναρπαστι­ κό ς λόγος γι6 ν ά ύ περη φανεύ εται κανείς πού είναι αν­ θ ρωπος. "Αν τό α'ίσθη μα πού εκφρασε ό ελληνας ποιητής μέ τό στόμα τής Άντιγόνης, «δέν ύ πάρχει τίποτα πιό θαυ­ μαστό άπό τόν ανθ ρωπο» , μπορούσε ν ά γ ίνει οίωμα σ ' δλους μας, σίγουρα αυτό θά άποτελού σε μεγάλο οή μα πρός τ ά μπρός. Θά έπρεπε επιπλέον ν ά προστεθ εί ενα άκόμη στοιχείο : τό γνώ ρ ισμα κάθ ε καλο ήθους ναρκισσι­ σμού , αυ τό δη λαδή πού αναφέρεται σ ' ενα επ ίτευγμα. Θά πρέπε ι όλόκλη ρη ή άν θ ρωπότητα, κ ι όχι μ ιά ό μάδα, τ άξη η θρησκε ίι;χ., ν ά αναλαμ οάνει τήν ε κτ έλεση εργων πού επι­ τρέπουν σΥόν καθένα μας ν ά ύ περη φανεύ εται επειδή είναι μέλος τόύ άνθρ ώ πινου γένους. Κο ιν ά καθήκοντα γιά δλη τήν &νθρωπότητα ύ πάρχουν: ό κοινός άγώνας εν άντια στίς 10 6

ασθένειες κα ί τήν πε ίνα, καθώ ς κα ί γι ά τή δ ι άδΟ' ση τών γνώσεων καί της τέχνη ς σ ' όλΟ'υς τΟ'ύς λαΟ'ύ ς τΟ'ύ κόσμΟ'υ μέ τά μέσα επ ικΟ' ινων ίας. Κ α ί είναι αλήθ εια πώς π αρ όλες τί ς διαφΟ'ρ έ ς πΟ'λιτικη ς κα ί θ ρησκευτικη ς Ιδε Ο'λΟ'γ ίας, δέν ύ πάρχει τΟ'μέ ας πΟ'ύ ν ά μπορεί ν ά απΟ'κλ ειστεί από αύτά τά κΟ' ινά καθή κΟ'ντα. Γ ιατ ί τό μεγαλύτερ Ο' επίτευγμα αύτΟ'ύ τΟ'ύ αΙώνα είναι ότι νικήθη κε ό ριστικά κα ί αμετάκλητα ή π επΟ'ίθηση σχετικά μ έ τή φυσική κα ί δΟ'σμένη από τό Θ εό ανισό τητα τών ανθ ρώπων, σχετικ ά μέ τήν αναγκαιότητα η τή νΟ' μιμότητα της εκμετάλλευσης τΟ'ύ ανθ ρώπΟ'υ από τόν αν θρω πΟ'. Ό Ο'ό μανισμό ς της Άναγέννησης, Ο'ί αστικ ές επ αναστάσεις, ή Ρωσ ική κα ί ή Κ ινεζ ική Έπ αν άσταση , Ο'ί απΟ' ικιακ έ ς έπ αναστάσεις - όλα οασίστηκαν σ έ μιά κΟ'ινή Ιδέα: τήν Ισότητα τΟ'ύ αν θ ρ ώπΟ'υ. Ά κό μη κι αν μερικ έ ς απ ' αυτέ ς τ ίς επαναστάσεις όδήγησαν στήν παραοίαση της αν­ θρ ώπινης Ισότητας σέ μερικ ά συστήματα, απΟ'τελεί ίστΟ' ­ ρικό γεγΟ'ν ό ς ό τι ή Ιδέα της Ισό τητας όλων τών ανθρώπων , καί κατά συν έπεια τη ς ελευ θ ερ ίας κα ί τη ς αξ ιΟ'πρ έπειάς τΟ'υς, εχει κατακτήσει τόν κό σμΟ' , κα ί είναι αδ ιανόητΟ' ότι μπΟ'ρεί πΟ'τέ ή αν θρωπότητα ν ά επ ιστρ έψει σ έ αντιλήψεις πΟ'ύ κυριαρχΟ'ύσαν στήν πΟ'λιτισμένη ίστΟ' ρ ία μέχρι π ρ ίν λίγΟ' καιρό . Ή ε ικόνα τΟ'ύ ανθρώπινΟ'υ γένΟ' υς κα ί τών επιτευγμάτων τΟ'υ σάν αντικείμενΟ' καλΟ'ήθΟ'υς ναρκισσισμΟ'ύ π ρ έπει ν ά αντιπρΟ'σωπεύ εται από ύπερεθν ικΟ'ύ ς ό ργαν ισμΟ'ύς όπως τά Ήνωμ ένα VΕθνη. Θά μπΟ'ρΟ'ύσε ακό μη ν ά αρχ ίσ ει ν ά δη ­ μιΟ'υργεί τά δικ ά τΟ'υ σύμοΟ'λα, τίς δ ικέ ς τΟ' υ γιΟ' ρτ έ ς, τ ά δ ικ ά τΟ'υ φεστιΟάλ. Ή μεγαλύτερη γιορτή τΟ'ύ ετΟ'υς π ρέπει ν ά είναι όχι ή εθνική γιΟ'ρτή, αλλά ή «ήμέρα τΟ'ύ αν θρώ ­ πΟ'υ » . Είναι ώστόσΟ' φανερό ότι κάτι τέτΟ' ιΟ' θά μπΟ'ρ Ο'ύ σε ν ά συμο εί μόνΟ' αν αρκετ ά καί μ έ τόν καιρό όλα τά εθνη συμφωνήσΟ'υν κι εχΟ'υν τήν επιθυμία ν ά περιΟ'ρ ίσΟ'υν τήν εθνική τΟ'υς κυριαρχ ία ύπέρ τη ς κυριαρχ ίας τΟ'ύ αν θρώ ­ πΟ'υ. 'Όχι μόν Ο' από πΟ'λιτική αλλά κα ί από συναισθη μα­ τική απΟ'ψη . 'Έν ας ενισχυμένΟ' ς 'Οργανισμό ς Ήνωμένων Έθνών κα ί ή λογική κα ί ε Ιρηνική επίλυση τών ό μαδικών δ ιαφΟ' ρών απΟ'τελΟ'ύν τίς απαραίτητες συνθηκες γιά ν ά μπορέσει ή ανθρω πότητα κα ί τά κΟ' ιν ά της έπιτεύ γματα ν ά 107

γ ίνουν αντικείμεν ο ό μαδ ικού ν αρκισσισμού 1 4 . Μ ι ά τέτοια αλλαγή τού αντικειμ ένου τού ναρκισσισμού από τ ίς άπλές ό μάδες σ' δλη τήν ανθρωπότητα κα ί τ ά ε πι­ τεύγματά της, θά ετειν ε πραγματικ ά νά αντισταθ μ ίσει τού ς κινδύν ους τού εθν ικού κα ί τού ιδ εολογικού ν αρκισσισμού . Αuτό δ μως δέν αρκεί . "Αν ε'ίμαστε πιστο ί στό πολιτικό κα ί θρησκευτικό ιδαν ικό μας, τό σο τό χριστιανικό δ σο κα ί τό σοσιαλιστικό ιδαν ικ ό τή ς αν ιδ ιοτέλειας κα ί τής αδε λφοσύ ­ νη ς, καθήκον εχουμε νά περ ιορίσουμε τό ο αθ μό τού ν αρ­ κισσισμού σέ κάθ ε άτομο. Γ ι ά νά γ ίν ει αυτό πρέ πει νά περ άσουν γεν ιέ ς καί γεν ιέ ς, σήμερα δμως είναι πιό πιθ ανό από πρ ίν, γιατί ό άνθ ρωπος εχει τίς δυν ατότη τες νά δη ­ μιουργήσει τ ί ς ύλ ικ έ ς συνθή κες πού θ ά εξασφα λίσουν αξι ό πρεπη ζωή στόν καθέν α. Ή ανάπτυξη τής τεχν ική ς θά παραμερίσει τήν ανάγκη νά ύ ποδουλών ει κα ί νά εκμεταλ ­ λεύ εται ή μιά ό μάδα τήν άλλη . 'Έχει κιόλας καταργήσει τόν πόλεμο σάν ο ικονομική πράξη . Γιά πρώ τη φορ ά ό άν ­ θρωπος θά ογεί από τή μισοζωώδη κατάστασή του γι ά νά περ άσει σέ μιά κατάσταση όλοκλη ρωτικά ανθρ ώ πινη, κ ι ετσι δ έ θ ά χρει άζεται τή ναρκισσιστική ικαν οπο ίηση γι ά νά αντισταθ μίζει τήν ύλ ική κα ί πν ευματική φτώχια του. Μέ οάση αυ τ έ ς τ ίς νέ ες συνθή κες, ο ι επιστημον ικο ί κα ί ανθ ρωπιστικο ί προσαν ατολισμο ί θά οοηθήσουν σημαν τικά τήν προσπ άθ εια τού ανθ ρώ που νά ξεπερ άσει τό ν αρκισσι­ σμό του . 'Ό πως ηδη τόνισα, πρ έ πει νά μεταθέσουμε τήν εκπαιδευτική μας προσπ άθ εια από τή δ ι δασκαλία ένό ς τε­ χν ικού κατά κύ ριο λόγο προσαν ατολισμού στή δ ι δασκαλία ένό ς ε πιστημον ικού προσαν ατολ ισμΟύ . Δη λαδή πρό ς τήν 14. Σάν παράδειγμα πιό εΙδικών μέτρων γιά μιά τέτοια προσπάθεια. εχω νά κάνω λίγες μόνο προτάσεις. Τά ίστορικά εγχειρίδια πρέπει νά ξαναγραφτούν σάν εγχειρίδια τής παγκόσμιας ίστορίας, όπου οί αναλο­ γίες τής ζωής κάθε εθνους θά αντιστοιχούν στήν πραγματικότητα καί δέ θά εΙναι παραμορφωμένες, κατά τόν ίδιο ακριοώς τρόπο πού ο ί παγκό­ σμιο ι χάρτες είναι οί 'ίδιοι σέ όλες τίς χώρες καί δέν παραφουσκώνουν τό μέγεθος τής αντίστοιχης χώρας. Άκόμη , πρέπει νά γυριστούν κινηματο­ γραφικές ταινίες πού νά καλλιεργούν τήν περηφάνια γιά τήν ανάπτυξη τού ανθρώπινου γένους, νά δείχνουν ότι ή ανθρωπότητα καί τά επιτεύ ­ γματά της είναι ή τελική όλοκλήρωση τών πολλών επιμέρους οημάτων πού εγιναν από διάφορες όμάδες. 108

παραπέρα αν άπτυξη τής κριτικής σκέψης, τή ς αντικειμενι­ κό τητας, τής αποδοχή ς τή ς πραγματικό τητας κα ί μιας αντίλη ψη ς τής αλήθ ειας πού ν ά μήν ύ πόκειται σέ καμιά εγκριση, κα ί ν ά είναι εγκυρη γι ά κ άθ ε ό μάδα πού μπο­ ρούμε ν ά διανοηθού με. Άν τά πολ ιτισμένα εθνη μπορούν ν ά δη μιουργήσουν εναν ε πιστημονικό προσανατολισμό πού θά χρησιμεύει σ άν θ εμελιακή συμπεριφορ ά γι ά τή νεολα ί α τους, θά εχουν επιτευχ θεί πολλά στόν αγώνα εν άντια στό ναρκισσισμό . Ό δεύτερος παρ άγοντας πού δδηγεί στήν 'ί δια κατεύθυνση είναι Τι δ ι δασκαλία τής ου μανιστικής φι­ λοσοφίας κα ί αν θρωπολογ ί ας. Δέ μπορού με ν ά περιμέ­ νουμε πώ ς θ ά εξαφανιστούν δλες ο ί φιλοσοφικέ ς κα ί θ ρη ­ σκευτικές διαφορ έ ς. Καί συτε θά τό ε πιθυμούσαμε κάτι τέτοιο, αφού ή έδ ραίωση ένό ς συστήματος πού θά προ6άλ­ λεται σάν « ό ρ θόδοξο» μπορεί νά όδηγήσει σ έ μιά άλλη πηγή ναρκισσιστικής όπισθοδ ρ όμη ση ς. Παρ ά τήν ϋπαρξη δ μως τών διαφορών, θ ά ύ π άρχει ενα κο ινό ου μανιστικό π ιστεύ ω κα ί 6ίωμα. Είναι τό πιστεύω πώς κ άθ ε ατομο εχει μέσα του δλη τήν ανθρωπότητα, δτι ή « αν θρώπινη μο ίρα» είναι μία κα ί κοινή γιά δλους τούς αν θ ρώπους, παρ ά τίς αναπόφευκτες διαφορ έ ς εξυπνάδας, ταλέντου, ϋ ψους κα ί χ ρώ ματος. Τό ου μανιστικό 6 ίωμα είναι τό ν ά νιώθουμε δ τι τ ί ποτα τό αν θρώπινο δέν είναι ξένο γι ά μας, δτι « είμαι εσύ » , δ τι μπορεί τό ενα ανθρώπινο πλάσμα ν ά καταλά6 ει τό άλλο γιατ ί καί τά δ υ ό εχουν τ ά ίδια στοιχεία αν θρώπι­ νης ϋ παρξη ς. Τό ο υ μανιστικό αυτό 6ίωμα είναι π έ ρα γι ά πέ ρα δννατό μόνο άν ευρύνουμε τή σφα ίρα τής επ ίγνωσής μας. Ή επίγνωσή μας περ ιορίζεται συνήθως στήν επί­ γνωση πού μας ε πιτρ έ πει ή κο ινωνία τής δπο ί ας ε'ίμαστε μέλη . Τά αν θ ρώπινα 6ιώματα πού δέν εκπλη ρώνουν αυτό τόν δ ρο α πω θούνται. 'Έτσι Τι συνείδη σή μας αντιπροσω ­ πεύ ει κατά κύριο λόγο τήν κο ινων ία μας κα ί τήν κουλ ­ τού ρα μας, ενώ τό ασυνείδη τό μας αντιπροσωπεύ ει τόν παγκό σμιο άν θ ρωπο πού 6ρίσκεται μέσα σέ καθέναν από μαςΙ 5 . Τό πλάτεμα τής αυ τεπ ίγνωση ς πού θά ξεπερνα τή 1 5 . Βλ. Ε . Φ ρόμ, Zel1. BuddhiSll1 al1d Ρ5νι·h(){/I1{/IΥ.�Ι� (Νέα 'Υό ρκη : H arper & Row, 1 960), καί Πέρα άπό τά δεσμά τής αιίτππάτης. 'Εκδό σ εις Μ πουκο υ μάνη . Ι Ο9

συνε ίδηση καί θά φωτίζει τή σφα ίρα τού κοινων ικού ασυ­ νείδητου, θά δώσει στόν άνθρωπο τή δ υνατότητα νά ν ιώ ­ σει μέσα στόν έ αυτό του δλόκλη ρη τήν ανθρωπότητα. Θ ά νιώσει τό γεγονός πώ ς είναι άμαρτωλό ς κα ί αγιος, παιδί κα ί ενή λικος, ύ γιής κα ί τρελό ς, άνθ ρωπος τού παρελθόντος κα ί άνθρωπος τού μ έλλοντος - δτι κουσ αλάει μέσα του αυ τό πού ηταν κι αυτό πού θά είναι ή ανθ ρωπότητα. Π ιστεύ ω πώ ς μιά πραγματική άναγέννηση τής ου μανι ­ στικής μας παρ άδοσης πού τήν πραγματοποίη σή της θ ά αναλάμσ αναν δλα τ ά θ ρησκευτικ ά, πολιτικά καί φι λοσο ­ φικ ά συστή ματα πού ισχυρίζονται πώ ς αντιπροσωπεύουν τόν ου μανισμό , θά είχε σάν αποτέλεσμα νά σημειω θ εί ση ­ μαντική πρό οδο ς πρό ς τό πιό σπου δαίο «νέο μέτωπο » πού ύ πάρχει σήμερα - τήν εξέλιξη τού αν θρώ που σέ όλοκλη ­ ρωμένο ανθρώπινο πλάσμα. Παρουσιάζοντας δλες αυτές τ ίς σκ έψεις δέ θ έλω νά πώ πώς τό αποφασιστικό σ ήμα πρός τήν πραγματοπο ίη ση τού ου μανισμού μπορεί ν ά είναι , δπως πίστευαν οί ου μανιστέ ς τή ς 'Αναγέννηση ς , μ ονάχα ή δ ι δασκαλ ία. 'Ό λες αυτ έ ς ο ί δ ι δασκαλίες θά ασκήσουν επίδραση μόνο στήν περ ίπτωση πού θά αλλάξουν οί ουσιαστικές κοινωνικ έ ς, ο ικονομικ έ ς κα ί πολιτικές συνθήκες. Μόνο δταν γίνει μιά αλλαγή από τό γραφειοκρατικό σ ιομηχανισμό στόν ουμανιστικό -σο ­ σιαλιστικό σ ιομηχανισμό , από τό συγκεντρωτισμό στήν αποκ έντρωση, από τόν άνθρωπο τών όργανώσεων στόν πολίτη μέ ύ πευ θυν ότη
κί α δτι αυτός κα ί τ ά παιδ ι ά του εχουν τήν ελπ ίδα ν ά ζή ­ σουν από χρόνο σέ χρόνο κα ί γιά πολλά χρόν ια.

ι ιι

ν Α ίμ ο μικ τ ικ ο ί Δ εσμο ί

Σ τά προηγού μενα κεφ άλαια πραγματεύ τηκα δύ ο προσανα­ τολ ισμού ς - τή νεκροφιλία κα ί τό ναρκισσισμό - πού στίς ακραίες μορφ έ ς τους ενεργούν εν άντια στή ζωή κα ί τήν αν άπτυξη καί ευνοούν τό στραγγαλισμό , τήν καταστροφή καί τό θάνατο. Σ' αυτό τό κεφ άλαιο θά πραγματευτω ενα τρίτο προσανατολισμό , τήν α ίμομικτική συμοίωση, πού στήν κακοήθη μορφή της όδηγεί σέ α ποτελέσματα δ μοια μ' εκείνα των δύ ο προσανατολισμων πού εξετάσαμε στά προηγού μενα. Θά ξεκινήσω καί π άλι από μι ά κεντρική εννοια της θεωρίας τού Φρόυντ, τήν εννοια της α ίμομικτικης προ­ σήλωσης στή μητ έρα. Ό Φρόυντ π ίστευε δτι η εννοια αυτή ή ταν ενας από τού ς θ εμ έλιους λίθ ους τού επιστη μονικού του ο ικο δομήματος, καί πιστεύ ω κι εγώ ότι η ανακάλυψή του γι ά τήν προσήλωση στή μητέρα αποτελεί πραγματικά μιά α πό τ ί ς πιό σπουδαί ες ανακαλύ ψεις στήν ε ρευνα της ανθ ρώ πινης προσωπικό τητας. ' Αλλά καί στόν τομέ α αυ τό, όπως κα ί στού ς αλλους πού εξετ άσαμε στά προηγού μενα, ό Φρόυντ στένεψε τήν ανακ άλυψή του κα ί τ ί ς συν έπει έ ς τη ς ύ ποχρεώνοντ άς τη ν ά περ ιοριστεί στ ά καλού πια τη ς θ εω ­ ρ ί ας του γι ά τή λίμπιντο. Ό Φρόυντ παρατήρη σε τήν εξα ιρ ετικ ά μεγάλη εν έργεια πού ύ π άρχει στήν προσή λωση ενό ς παι διού στή μητέρα, μιά προ σήλωση πού σπ άνια ξεπερν ι έται όλοκληρωτικ ά απ ό τό μέσο αν θρωπο. Ό Φρόυντ παρατήρησε τήν εξα­ σθένηση πού προκαλείται στήν ίκανότητα τού αντρα ν ά συνδε θ εί μ έ γυναίκες, καθώ ς κα ί τό γεγονό ς ότι ή ανεξαρ­ τησία του αποδ υναμώνει κα ί δ τι η σύ γκρουση αν άμεσα 1 12

aτούς συνειδητού ς σκοπού ς του κα ί τήν απωθη μένη αί μο­ μικτική προσή λωση μπορεί νά όδηγήσει σέ δ ι άφορες νευ­ ρωτικ έ ς συγκρού σεις κα ί συμπτώματα. Ό Φ ρ όυντ π ίστευε δτι ή δύναμη πού ο ρ ίσκετα ι πίσω από τήν προσή λωση στή μητέρα αποτελούσε, στήν περίπτωση τού μικρού αγορ ιού , τή δύναμη τής γενετήσιας λίμπιντο, πού τό κ άνει ν ά επι­ θ υ μεί τή μητ έρα του σεξουαλικά κα ί ν ά μισεί τόν πατ έρα του σάν σεξουαλικό ανταγων ιστή . Μπροστ ά στή μεγαλύ ­ τερη δύναμη δ μως αυτού τού ανταγων ιστή, τό μικρό αγό ρι απω θ εί τίς α ίμομικτικ έ ς ε πιθ υ μίες του κα ί συ μμορφώνεται μέ τ ί ς εντολέ ς κα ί απαγορεύ σεις τού πατέρα του . Ώ στόσο αυτ ές ο ί απωθημένες α ίμομικτικές επιθ υ μ ίες του εξακο ­ λου θούν νά παραμένουν ασυνείδητες, καί παρου σιάζουν μεγάλη ενταση μόνο στίς παθολογικ ές περ ιπτώσεις. Σέ δ ,τι αφορά τό μικρό κορ ίτσι ό Φρ όυντ παραδέχτηκε ό τ 1 93 1 δτι είχε υποτιμήσει τήν προσήλωσή της στή μητέ ­ ρα. Μ ερικ έ ς φορ έ ς «εκτεινόταν πολύ πιό π έρα από τήν περίοδο τής πρ ώτης σεξουαλΙΚή ς αν θη σης . .. Τά γεγονό τα αυ τά αποδε ίχνουν δτι ή προ-οιδιπόδ εια φ άση στίς γυναί ­ κες εΙναι πιό σημαντική απ ' δσο πιστευ όταν ω ς τώ ρα» . Ό Φρόυντ συνεχίζει: «Φαίνεται δτι πρ έπει νά αναιρ έσου με τήν καθολικό τητα τού ισχυ ρισμού πώς τό οιδιπόδειο σύμ­ π λεγμα εΙναι ό πυρήνας τή ς νεύ ρωσης» . Προσθέτει ώστόσο δτι αν κάποιος είναι απρόθυμος ν ά υ ίοθετήσει τή δι ό ρ­ θ ωση αυτή , δέ χρειάζεται νά τό κάνει, γιατ ί μπορούμε ε'ίτε ν ά επεκτε ίνουμε τά περ ιεχό μενα τού ο ιδ ιπόδ ειου συμπλ έ­ γματος κα ί νά περ ιλάΌου με δλες τ ίς σχέσεις τού παιδού καί μέ τού ς δυ ό γονείς, ε'ίτε μπορού με ν ά πούμε δ τι « ο ί γυναίκες φτάνουν στήν κανονική οιδιπόδ εια κατάσταση . μόνο αφού ξεπεράσουν μι ά πρώ τη φάση πού κυριαρχείται από τό αρνητικό σύ μπλ εγμα .. . τήν εν όρασή μας σ' αυτή τήν προ -ο ιδ ιπόδ ε ια φάση στήν ανάπτυξη τού μ ικρού κορι­ τσιού » - καταλή γει ό Φρ όυντ - «τή δεχό μαστε σ άν εκ ­ πληξη πού μπορεί ν ά συγκρ ιθ εί σ ' ενα αλλο επ ίπεδο μ έ τό αποτέλεσμα τής ανακάλυψη ς τής ϋπαρξη ς τού μινωμυ κη ­ να'ίκού πολιτισμού πίσω από τόν πολιτισμό τής αρχα ίας Έλλάδας» 1 . Ι . Φρόυντ, CO//lY{l'll Ρaρα.ι , τόμ ο Υ ,

σσ.

2 5 3 -5 4 . 1 1 :;

Σ' αυτη τήν τελευταί α πρόταση ό Φ ρ όυντ αναγνώ ριζε, περ ισσό τερο ε μμεσα παρ ά αμεσα, δτι ή προσήλωση στή μητέρα είναι κοινή καί γι ά τά δύ ο φύλα σ άν ή πρώτη φάση αν άπτυξη ς , κα ί δτι μπορεί ν ά συγκριθεί μέ τά μη ­ τριαρχικά γνωρ ίσ ματα τού προελλην ικού πολιτισμού . Δέν ακολού θησε δ μως αύτή τή σκέψη. Π ρ ώτα απ ' δλα, συμπέ ­ ρανε, κάπως παράξοδα πώς ή φ άση τής ο ιδ ιπόδ ειας προ­ σήλωσης στή μητέρα, πού μπορεί ν ά Ονομαστεί προ­ ο ιδ ιπόδεια φ άση, είναι πολύ πιό σπουδα ία γιά τίς γυναί­ κες απ ' δ,τι μπορούμε ν ά ισχυριστούμε γιά τούς δντρες2. Δ εύτερο, εξηγ εί τήν προ-οιδιπόδεια φ άση τού μικρού κο­ ρ ιτσιού μόνο μ έ οάση τή θ εωρ ία τής λίμπιντο. Φτάνει στό σημείο ν ά τό ξεπερ άσει αύτό δταν παρατηρεί δ τι τό παρ ά­ πονο πολλών γυναικών πώ ς δέν εχουν θη λάσει γι ά αρκετό δ ι άστημα τού δη μ ιουργεί αμφιΟολ ίες. «"Αν αναλύ σουμε παιδιά πού θήλασαν δσο θηλάζουν στ ίς πρωτόγονε ς φυλές, δέ θά ορεθούμε μπροστά στό 'ίδ ιο παρ άπονο. » Άλλά περι­ ορ ίζεται στό ν ά απαντήσει μόνο: «τόσο μεγάλη είναι ή λαιμαργί α τής παιδικής λί μπιντο» 3.4 . Αύτή ή προ-οιδιπόδεια προσήλωση τών αγοριών κα ί τών κοριτσιών στίς μητέρες τους , πού ποιοτικά διαφέρει από τήν ο ιδιπόδ εια προσήλωση τών αγοριών στ ίς μη τέρες τους, είναι σύ μφωνα μέ τήν ε μπειρ ία μου πολύ πιό σημαν­ τικό φαινό μενο, σ έ σύγκριση μέ τό όποίο ο ί γενετήσιες α ί μομικτικές ε πιθ υμίε ς τού μίκρού αγοριού ερχονται σ έ δ ευτερεύ ουσα κατά πολύ μο ίρα. Θ εωρώ δ τι ή προ­ ο ιδ ιπόδε ια προσήλωση τού αγοριού 11 τού κοριτσιού πρός τή μητέρα του είναι ενα από τά κεντρικ ά φαινό μενα τού εξ ελικτικΟύ προτσές κα ί μιά από τ ίς κύ ριες αιτίε ς τής νεύ ­ ρωσης 11 τής ψύχωσης. Άντ ί ν ά τό αποκαλέσω εκδή λωση τής λίμπιντο, προτιμώ ν ά περ ιγρ·άψω τήν ποιό τητα ή όπο ία, ε'ίτε χρη σιμοποιούμε ε'ίτε οχι τόν δρο λίμπιντο, εί2. Σ τό ίδι ο. σελ. 258. 3 . Σ τό ίδ ι ο. σελ. 262. 4 . Ό Φρόυντ δ ιατυπώνε ι ρητά τίς αντιρρήσει ς του γι ά τή θεωρία τής Μέλαν ι Κλά ιν , σύμφων α μέ τήν όποία τι) οΙδ ιπόδε ιο σύμπλεγμα αρχίζε ι από τό δεύτ ερο χρόνο τής ζωή ς τού παιδ ι ού (στό παραπάνω, σ ελ. 270 ). 1 14

ναι κ άτι όλότελα διαφορετικό από τ ί ς γενετήσιες επιθ υμ ίες τού αγοριού . Αυτή ή « αίμομικτική» παρ όρμηση, στήν προ­ γενετήσια εννοια, εΙναι ενα από τά θ εμελιακ ά πάθη σέ αντρες κα ί γυναίκες, πού περιλα μοάνει τήν επιθ υμ ία τού αν θρώπινου πλάσματος γι ά προστασ ία, τήν ίκανοποίηση τού ναρκισσισμού του, τήν επιθ υμ ία του ν ά απαλλαχτεί από τού ς κινδύνους τών ευθ υνών, τής ελευ θερίας, τής επ ί ­ γνωσης, τήν επιθ υμία του γιά μ ιά χωρ ί ς δ ρους αγάπη πού προσφέ ρεται χωρ ί ς τήν προσδοκ ί α τής δικής του ανταπό ­ κρισης. ΕΙναι αλήθ εια δτι ο ί αν άγκες αυτές ύ πάρχουν κα­ νονικ ά στό παιδί , κα ί δτι ή μητέρα εΙναι τό πρόσωπο πού τί ς εκπλη ρώνει. νΑν δέν ήταν ετσι, τό παιδί δέ θά μπο­ ρού σε ν ά ζήσει. Τό παιδί εΙναι αδύναμο, δέ μπορεί ν ά οασιστεί στ ίς δ ικ ές του δυν άμεις, χρειάζεται αγάπη καί φροντ ίδα πού δέν εξαρτώνται από τόν 'ίδ ιο τόν έαυτό του . "Αν δέν ύ π άρχει ή μητέ ρα γι ά ν ά εκπλη ρώσει αυτή τήν αποστολή , τότε πρέπει ν ά ύ πάρχει ενα αλλο « μητρ ικό π ρόσωπο» , δπως τό αποκαλεί ό Χ. Σ . Σάλιοαν, πού νά μπορεί ν ά αναλάΟει τό ρόλο τής μητέρας. Μ πορεί ν ά εΙναι μιά γιαγιά η μιά θ εία. , Αλλά τό πιό φανερό γεγονό ς δτι δη λα δή τό παιδί χρειάζεται ενα μητρικό πρόσωπο - κρ ύο ει τό δτι δέν εΙναι μόνο τό ορ έφος &Οοήθητο κα ί δέν επιθ υμεί μόνο αυ τό τή σιγουριά. Κα ί ό ενήλικος από πολλές απόψεις δέν είναι λιγό τερο αδύναμος. Μ πορεί ν ά δουλεύ ε ι καί ν ά εκπλη ρώ ­ νει τά καθήκοντα πού τού ανατέθηκαν στήν κο ινων ί α. 'Έχει επ ίσης περισσότερη επ ίγνωση από τό ορ έφος γι ά τού ς κινδύνους τής ζωής. Γνωρ ίζει τά σχετικ ά μ έ τ ίς φυσι­ κέ ς κα ί κοινωνικές δυν άμεις πού δέ μπορεί ν ά ελέγξε ι, γιά τά ατυχήματα πού δέ μπορεί ν ά προολέψ ει, τήν αρρώστια καί τό θάνατο πού δέ μπορεί ν ά αποφύ γει. Τί θά ήταν πιό φυσικό , κ άτω απ' αυ τέ ς τ ί ς συνθήκες, από τό ν ά επιθυμεί αφάνταστα ό αν θρωπος μιά δύναμη πού ν ά τού δώ σει σι­ γουρι ά, προστασ ία κα ί αγ άπη ; Α υτή ή επιθυμ ία δέν εΙναι μόνο « ε παν άληψη » τής επιθυμί ας του γιά μ ιά μητέρα. Γεν­ ν ιέται γιατ ί δέν παύ ουν ν ά ύ πάρχουν , αν κα ί σ έ δ ιαφορε­ τικό ε π ίπεδο, οί συνθήκες πού κάνουν τό ορέφος ν ά επι­ θ υμεί τήν αγάπη τή ς μητέρας. "Αν τά ανθρώπινα σνJ 15

τα - αντρες κα ί γυναίκες - μπορούσαν ν ά ορούν « Μη τέ­ ρα» γι ά τήν υπόλο ιπη ζωή του ς, ή ζωή θά ηταν απαλλα­ γμένη από τού ς κ ινδύνου ς κα ί τήν τραγωδ ία. Πρ έπει ν ά νιώθουμε εκπλη ξη πού ό ανθρωπος όδηγείται τόσο ακατα­ μάχητα στήν ε πι δίωξη αυτης της fata Inorgana ; * Ό ανθ ρωπος γνωρίζει ώστόσο πολύ καθ αρ ά δτι δέ μπο­ ρεί ν ά ορεί τό χαμ ένο παρ άδ εισο . 'Ό τι είναι καταδικασμέ ­ νος ν ά ζεί μέ αο εο αιότη τα καί κιν δύνους. 'Ό τι πρ έπει ν ά ο ασίζεται στ ί ς δικ έ ς του προσπ άθ ειες κα ί δτι μόνο ή πλή­ ρη ς αν άπτυξη των δυν άμεών του μπορεί ν ά τού δώσε ι ενα κομματάκι δύναμη ς κα ί ελλειψης φόΟ ου. 'Έτσι οασανίζετα ι ανάμεσα σέ δύ ο τάσεις από τή στιγμή κιόλας πού γεννιέ­ ται : ή μιά ν ά ογεί στό φω ς κα ί ή αλλη ν ά γυρ ίσει π άλι στή μήτρα. Ή μιά πρό ς τήν περιπ έτεια κα ί ή αλλη πρό ς τή σιγουριά. Ή μιά πρό ς τόν κ ίνδυνο της ανεξαρτη σίας κα ί η αλλη πρός τήν προστασ ί α κα ί ·τήν εξάρτη ση . Γενν ητικά, ή μητ έρα είναι ή πρώ τη προσωποπο ίη ση της δύ ναμη ς πού προστατεύ ει κα ί εξασφαλίζει τή σιγουριά. Δέν είναι δμως καθόλου ή μόνη . ' Αργότερα, δ ταν τό παιδί μεγαλώσει, η μητέρα σάν πρόσωπο παραχωρεί τή θέση της η συ μπλη ρώνεται από τήν ο ικογένεια, τό γ ένος, απ' δλους δσους εχουν τό 'ίδιο αΕμα καί γεννή θηκαν στό 'ίδ ιο εδαφος . Ά ργότερα, δ ταν τό μέγεθος της όμάδας μεγαλώσει, ή φυλή καί τό εθνος, ή θ ρησκε ία η τά πολιτικά κόμματα γ ίνονται ο ί « μητέ ρες» , ο ί εγγυ ητές της προστασ ί ας καί της αγάπης. Σ τά πρό σωπα μ έ πιό αρχα·ίκό προσανατολισμό, ο ί μεγ άλοι αντιπρόσωπο ι της « μητέρας» γ ίνονται ή 'ίδια η φύση , ή γη καί ή θ άλασσα. Ή μετάθεση της μητρικης λειτουργ ίας από τήν πραγματική μητέρα στήν ο ικογ ένεια, τό γ ένος, τό εθνος, τή φυλή , παρουσιάζει τό 'ίδιο πλεον έκτη μα πού το­ ν ίσαμε στά παραπάνω σχετικ ά μέ τή μετατροπή τού ναρ­ κισσισμού από προσωπικό σέ ό μαδικό . πρ ωτα απ ' δλα, ή μητέ ρα τού καθενός είναι πιθ ανότερο ν ά πεθάνει πρ ίν απ' τά παι δ ι ά της. ' Από εδω προκύπτει ή αν άγκη γι ά τήν εΙ­ κόνα μ ιας μητ έρας πού ν ά είναι ό.θάνατη . 'Ύστερα, ή π ίστη ενό ς ατό μου στή μητέρα του αφήνει τό ατομο μόνο κα ί *Fata morgana 1 16

=

αντικατοπτρισμό ς . (Σ.τ.μ. )

απομονωμένο από τού ς αλλους που εχουν δ ιαφορετικ έ ς μητέρες. "Αν δ μως όλόκλη ρο τό γένος, τό εθνος, ή φυλή , ή θρησκεία η ό Θεό ς μπορούν ν ά γ ίνουν μιά κο ινή << μητέ­ ρα» , τότε ή μητρολατρ ία ξεπερνάει τό ατομο κα ί τό ενώνει μέ δλους εκείνους πού λατρεύ ουν τό 'ίδ ιο μητρικό ε'ίδ ωλο. Τότε καν ένας δ έ χρειάζεται ν ά αρ ίσκεται σέ δύ σκολη θέση μέ τήν ειδ ωλοπο ίηση τής μητέρας του . Ή κοινή γι ά δλη τήν ό μάδ α εξύ μνηση τής « μητέρας» ενών ει δλα τά πνεύ­ ματα καί εξαφανίζει τ ί ς ζήλιες. Ο ί πολλές λατρείες τής Μ εγάλη ς Μητ έρας, ή λατρε ία τής Π αρ θένου, ή λατρεία τού εθν ικισμού καί τού πατριωτισμού - δλα αυτά αποτελούν μαρτυρ ί α γι ά τήν ενταση αυ τής τή ς λατρε ί ας. Έ μπειρικά μπορού με ευκο λα ν ά δ ιαπιστώσουμε δτι ύ πάρχει στεν ό ς συσχετισμό ς αν άμεσα στά ατομα μ έ Ισχυρή προσήλωση στ ίς μητέρες τους καί στά ατομα πού εχουν εξαιρετικ ά ισχυρού ς δ εσμούς μέ τό εθνος, τή φυλή , τό εδ αφος κα ί τό αίμα5 • Έπιαάλλεται ν ά προσθέσου με μι ά ακό μη λέξη σχετικ ά μέ τό ρ όλο τού σεξουα λικού παρ άγοντα στό δ εσμό μέ τή μητ έρα. Γι ά τόν Φρ όυντ ό σεξουαλικό ς παρ άγοντας ήταν τό αποφασιστικό στοιχείο στήν ελξη πού ενιω θ ε τό μικρό αγό ρι γι ά τή μητέρα του . Ό Φρ όυντ εφτασε στό αποτ έλε­ σμα αυτό συνδ υάζοντας δύ ο στοιχεία: τήν ελξη τού αγο­ ριού πρό ς τή μητ έρα του κα ί τό γεγονό ς τής παρουσίας γενετήσιας δ ρμής στό αγό ρι σ έ πρώ ιμη ήλικία. Ό Φρ όυντ εξηγούσε τό πρώτο στοιχείο μέ αάση τό δ εύτερο. Δ έν ύ πάρχει α μφιαολία δτι σέ πολλέ ς περ ιπτώσεις τό μικρ ό αγό ρι εχει σεξουαλικέ ς ε πιθ υμ ί ες γι ά τή μητέρα του, κα ί τό μικρό κορ ίτσι γιά τόν πατ έρα του . Άλλά ξέχω ρα από τό γεγονό ς ( πού ό Φ ρ όυντ τό είδε στήν αρχή , γι ά ν ά τό αρνη­ θ εί κατόπ ιν κα ί νά τό υ ίο θετήσει καί π άλι δ Φ ερ έντσι) πώ ς ή α ποπλανητική επιρροή τών γονιών α ποτελεί σπου ­ δ α ί α αΙτ ί α γι ά τ ί ς α ίμομικτικέ ς αυτ ές επιθ υμί ες, ο ί σε5. Άξίζει νά σημειώσουμε στό πλαίσιο α1Jτό ότ ι ή Μαφία τη ς Σ ικε­ λί ας, μ ι ά σφιχτοδεμένη μυστ ική έτ αιρ ία αντρών, από τήν όποία απο­ κλ ε ίονται οί γυναικες (κα ί από τήν όποία, α ς τό πούμε μέ τήν ευκαιρία, ποτέ δέν προσ6άλλονται ) όνομάζεται από τά μέλη τη ς « Μ άμ α» . 1 17

ξουαλικές επιθυμίες δέν αποτελούν τό α'ίτιο τής προσήλω­ σης στή μητέρα, αλλά τό αποτέλεσμα. ' Ακόμη, στίς αιμο­ μικτικές σεξουαλικές επιθυμίες πού δ ιαπιστώνουμε στ ά όνειρα τών ενήλικων, μπορεί ν ά αποδειχτεί στι ή σεξΟ'υα­ λική επιθυ μία είναι συχνά αμυνα εν άντια σέ μ ιά ακόμη πιό μακρινή όπισθοδρόμη ση . Ό αντρας, 6ε6αιώνοντας τήν αρσενική σεξουαλικό τητά του , ύ περασπίζεται τόν έαυτό του, εν άντια στήν επιθ υμία του ν ά επιστρ έψει στό στήθος τής μητέρας του η στή μήτρα της. Μ ι ά αλλη αποψη τού 'ίδιου προ6λήματος είναι ή αιμομι­ κτική προσήλωση τών θ υγατέρων στίς μητέρες τους. Ένώ στό αγό ρι ή προσήλωση στή « μητέρα» μέ τήν πιό πλατιά ΕWo ια πού χρησιμοποιείται εδώ ταυτίζεται μέ όποιαδή­ πΟ'τε σεξουαλικ ά στοιχεία ύ πεισέρχονται στή σχέση αυ τή , μέ τ ά κορ ίτσια δέν είναι τό 'ίδιο. Ή σεξουαλική ελξη τΟ'ύ κοριτσιού πρ έπει ν ά κατευθύνεται πρός τόν πατέρα, ενώ ή αιμομικτική προσήλωση, μ έ τήν �ννo ια πού χρη σιμο­ ποιούμε εδώ , πρέ πει ν ά κατευ θύνεται πρός τή μητέρα. Αυ ­ τό ς τούτος ό διαχωρ ισμός κ άνει όλοφάνερο καί σαφές στι μπορεί ν ά ύ π άρχει ακ όμη καί ό πιό ίσχυρός αιμομικτικός δ εσμός μέ τή μητέρα χωρίς συτε ενα 'ίχνος σεξουαλικής δ ι έγερσης. Ύπάρχουν π άρα πολλά κλ ινικ ά εμπειρικ ά στο ι­ χεία σχετικά μ έ γυναίκες πού �χoυν τόν 'ίδιο, σπως καί στή ν περίπτωση τού αντρα, εντονο αιμΟ'μικτικό δ εσμό μέ τή μητέρα. Ό αιμομικτικός δεσμός μ έ τή μητέρα συνεπ άγεται πολύ συχν ά δχι μόνο μιά εντονη επιθ υμία γι ά τήν αγάπη καί τήν π ροστασία τής μητέρας, αλλά καί φό60 γι' αυτή. Α υτός ό φό60ς είναι πρώτα απ' δλα αποτέλεσμα τής έξάρτησης πού αποδ υναμώνει τήν α'ίσθη ση δύναμη ς καί ανεξαρτησίας τού ατό μου . Μπορεί ακόμη νά είναι ό φό60ς τών τάσεων πού 6ρίσκουμε στήν περίπτωση τής ό πισθο δρ ό μησης στό από­ μακρο παρελθόν : ό φό60ς πώς τό ατομο είναι τό παιδί πού θηλάζει η πώ ς επιστρέφει στή μήτρα τής μητέρας. Ο Ι επιθυμίες αυτές μεταμορφώνουν τή μητέ ρα σ έ επικ ίνδ υνΟ' κανί6αλο η σ ' ενα τέρας πού καταστρ έφει τ ά πάντα. Πρέ­ πει ώστόσο ν ά προσθέσουμε στι οι πολύ συχνο ί τέτοιοι φό60Ι δέν εΙναι κατ ά κύ ριο λόγο αποτέλεσμα τών φαντα 1 18

σιώσεων οπισθο δ ρό μη σης ένός προσώ που, αλλά προκα­ λούνται από τό γεγονό ς δ τι ή μητέρα είναι στήν πραγματι­ κότητα ενα πρό σωπο κανιΌαλιστικό , πού μοιάζει μέ Όρυ­ κόλακα 11 ενα νεκρό φιλο πρόσωπο. ΥΑν ενας γιός η μ ιά κόρη μιάς τ έτοιας μητέρας μεγαλώσει χωρ ί ς νά σπάσει τού ς δεσμούς μαζί της, τότε ό γιό ς iΊ ή κό ρη δέ μπορεί παρά νά Όασανίζεται α πό εντονου ς φόΌους πώς τόν τρώ ει 11 τόν καταστρ έ φει ή μητέρα του . Ή μόνη θ εραπεία πού μπορεί σέ τέτοιες περ ιπτώσεις ν ά θ εραπεύ σει τού ς φόΌου ς πού είναι δυνατό νά όδηγήσουν ενα πρόσωπο στά πρό ­ θ υρα τής παραφροσύνης, είναι ή ίκανότητα ν ά αποκόψει τού ς δεσμού ς του μέ τή μητέρα. Άλλά ό φόΌος πού γενν ιέ­ ται σ έ μιά τέτοια σχέση είναι ταυ τόχρονα καί ή αιτ ί α πού τό σο δύσκολα μπορεί ενα πρό σωπο νά αποκόψει τόν ο μ­ φ άλιο λώρο. 'Όσο ενα πρόσωπο παραμ ένει δ εμένο μ' αύτή τήν εξάρτηση, ή ανεξαρτησία του , ή ελευ θ ερ ία του καί ή ύ πευ θ υνό τητά του αποδ υναμώνουν6. Προσπ άθη σα νά δώσω ω ς τώρα μιά γενική εικόνα τής φύσης τής παράλογης εξάρτησης καί τού φόΌου τής μητέ­ ρας σέ αντιδιαστολή μέ τούς σεξου αλικού ς δ εσμο ύ ς στούς όποίους ό Φ ρ όυντ είδε τόν πυρήνα τών α ίμομικτικών επι­ θυ μιών. 'Υπ άρχει δ μως μ ιά αλλη αποψη στό πρόΌλη μα, δπως καί σ' αλλα φαινό μενα πού εξετάσαμε ω ς τώρα, συ γ­ κεκριμένα ό Όαθμός όπισθοδρόμησης πού .ύ π άρχει στό α ί­ μομικτικό σύ μπλεγμα. Μπορούμε κι εδώ νά κάνουμε διά­ κριση αν άμεσα στίς πολύ καλοήθ εις μορφ έ ς τής « μητρικής προσήλωσης», μορφές πού στήν πραγματικότητα εΙναι τόσο καλοή θεις πού δύ σκολα μπορού με ν ά τ ί ς πού με πα­ θολογικές, καί τ ί ς κακοήθεις μορφ έ ς α ί μομικτικης προ­ σήλωσης πού τ ίς α ποκαλώ « αί μομικτική συμΌ ίωση» . Στό καλόηθες επ ίπεδο Όρίσκου με μιά μορφή μητρ ική ς προ σήλωσης πού είναι μάλλον συχνή . Ο ί αντρες αύτο ί

6. Σέ μερικές σημαντικές πλευρές οί απόψεις μου μοιάζουν μ' tκείνες τού Γιούνγκ, πού ήταν ό πρώτος πού απελευθέριοο ε τι'ι αίμομικτικό σύμ­ πλεγμα από τά στενά σεξουαλικά του δρια. Διαφέρουν σέ πολλά ούσια­ στικά σημεία από τόν Γιούνγκ, αλλά θά φόρτωνα πάρα πολύ αύτό τόν τόμο αν επιχειρούσα νά συζητήσω αύτές τίς διαφορές. 1 19

χ ρειάζονται μιά γυνα ίκα νά τού ς δίνει ανεση, ν ά τού ς αγαπάει, ν ά τού ς θαυμάζει. Θέλουν νά τούς νταντεύει, ν ά τούς τρ έφει, ν ά τού ς φροντ ίζει. "Αν δέ μπορ έσουν ν ά ορούν αυτό τό είδος τή ς αγάπη ς �χoυν τήν τάση νά νιώ ­ θουν ελαφρό αγχος κα ί κατ άθλιψη . 'Όταν αυτή ή μητρική π ροσήλωση εχει χαμηλή ενταση, δέν προσοάλλε ι τή σε­ ξουαλική 11 συγκινησιακή δυναμικό τητα τού αντρα η τήν ανεξαρτησ ί α καί τήν ακ εραιό τητ ά του . Μ πορού με ακό μη νά ύ πο θέσουμε δτι στού ς π ερισσότερους αντρ ες εξακολου­ θεί ν ά ύ πάρχει ενα στοιχείο τέτοιας προσήλωσης, καθώ ς καί ή επιθ υμ ί α νά ορούν σέ μιά γυναίκα κάτι α πό τή μητέ­ ρα. "Αν δ μως ή ενταση αυτού τού δεσ μού είναι ισχυρότε­ ρη , διαπιστώνου με συνήθως όρισμένες συγκρού σεις κα ί συ μπτώματα σεξουαλικής 11 συναισ θη ματικής φύσης . Ύπάρχει ενα δεύτερο ε π ίπ εδο α ίμομικτικής προσήλωσης πού είναι πολύ πιό σο6αρό κα ί νευρωτικό. ( Μ ιλώντας εδώ γιά ξεχωριστά επ ίπεδα, τό μόνο πού κ άνω είναι νά δια­ λέγω μιά μορφή περιγραφής πού προσφ έρεται στό σκοπό μιας σύντομης παρουσ ίασης. Σ τήν πραγματικό τητα δέν ύ πάρχουν τρ ί α ξεχωρ ιστά επ ίπεδα . Ύ πάρχει ενα συνεχ ές πού εκτείνεται από τίς πιό ανώδυνες μέχρι τ ίς πιό κακοή­ θεις μορφ έ ς α ί μομικτικής προσήλωσης. Τά επ ίπεδα πού περιγρ άφω εδώ είναι χαρακτηρ ιστικά αυτού τού συνεχούς. Σέ μιά πιό λε πτομερειακή εξέταση αυτού τού θέματος, τό κ άθε ε π ίπ εδο πρ έπει ν ά χωρ ιστεί τό λιγότερο σέ α ρκετά « ύ πο επ ίπεδα» .) Στό επ ίπεδο αυτό τής μητρικής προσήλω­ σης τό πρόσωπο δέν κατάφερε ν ά αναπτύξει τήν ανεξαρ­ τησί α του . Σ τ ί ς λ ιγότερο 6αριές μορφέ ς της πρόκειται γιά προσήλωση πού κάνει πάντοτε α παρα ίτητη τήν υπαρξη l' μιας μητρικης μορφης που να ειναι σε σταση αναμονης, να εχει λίγες η καμιά απαίτηση, ν ά είναι τό πρόσωπο από τό όποίο μπορεί κανε ί ς νά εξαρταται δίχως δρους. Σ τ ίς πιό σο6αρ ές εκδηλώσεις μπορεί ν ά δού με εναν αντρα, λ .χ., ν ά δ ιαλέγει μιά γυνα ίκα πού είναι ή αυστηρή μητρική μορφή . Νιώθει σάν φυλακισμ ένος πού δέν εχει τό δ ικαίωμα νά κάνει κάτι τό όποίο δέν εξυπηρετεί τή σύζυγο-μητέρα κα ί νιώθει συν έχεια φό60 γι' αυτή , μήν τυχόν κα ί θ υμώσει. Προφανώς θά επαναστατήσει ασυν είδητα. κατόπιν Ηά _

1 20

-

-

,

ι

"

,

_

ι

νιώσει ενοχος κα ί θά ύ ποταχθ εί πιό πειθήν ια . Ή εξέγερση μπορεί ν ά ε κδη λ ωθ εί μέ σεξουαλική απιστία, καταθλιπτι­ κέ ς καταστ άσεις, ξαφν ικ ά ξεσπ άσματα θ υμού , ψυχοσωμα­ τικ ά συμπτώματα Τι γενική κωλυσιεργ ί α. Ό αντρας αυτό ς μπορεί επ ίσης ν ά οασαν ίζεται από σοο αρέ ς αμφιοολ ίες σχετικά μ έ τόν αν δρισμό του, Τι από σεξουαλικ ές διαταρα­ χές, δπως ανικανό τητα Τι ό μοφυλοφι λία. Δ ιαφορετική από τήν εΙκόνα αυτή δπου κυριαρχεί τό αγχος κα ί ή εξέγερση, είναι μιά αλλη κατάσταση δπου ή μητρική προσή λωση ανακατεύ εται μέ τήν αποπλανητική αρσενικο -ναρκ ισσιστική στ άση . Σ υχν ά ο ί τ έτοιοι αντρες εν ιωσαν σέ πρώ ιμη ήλικ ί α δτι ή μητέρα τους έδε ιχνε σ ' αυτούς περ ισσότερη προτ ίμηση από τόν πατέρα τους . 'Ότι ή μητέρα τους τούς θ αύ μαζε περ ιφρονώντας τόν πατ έρα τους. Άν έπτυξαν λο ιπόν εναν έντονο ναρκ ισσισμό πού τού ς έκανε ν ά ν ιώθουν πώς ήταν καλύτεροι από τόν πατέ­ ρα - 11 μάλλον δ τι ήταν καλύτεροι από κ άθ ε αλλον αντρα . Αυτή ή ναρκ ισσιστική πεποίθηση τούς ελεγε πώς δέ χρεια­ ζόταν νά κάνουν πάρα πολλά πρ άγματα 11 ν ά κ άνουν κ άτι γ ιά ν ά αποδ ε ίξουν τή μεγαλοσύνη τους. Ή μεγαλοσύνη του ς οασίζεται στό δεσμό μ έ τή μητέ ρα. Κ ατά συν έπεια ή αίσθη ση πού έχουν οί αν θρωπο ι αυτοί γι ά τό πό σο αξί­ ζουν συνδέεται μέ τ ίς σχέσεις τους μέ γυναίκες πού τούς θαυ μάζουν χωρ ί ς δρους κα ί χωρ ίς δρια. Ό μεγαλύ τερος φ όοος τους είναι μήπως δέν εξασφαλίσουν τό θ αυμασμό τής γυναίκας πού έχουν δ ιαλέξει, καθώς μι ά τέτοια αποτυ­ χία θά ύ πονό μευε τή οάση τής ναρκ ισσιστικής εκτίμη σης πού εχουν κ άνει γι ά τόν έαυτό του ς. Ένώ δ μως φοοούνται τίς γυναίκες, ό φόοος αυτό ς είναι λιγότερο φανερό ς απ ' δσο στήν προηγού μενη περίπτωση, γιατ ί ή ε ικόνα κυριαρ­ χείται από τή ναρκ ισσιστική -αποπλανητική στάση τους πού δίνει τήν εντύπωση εντονου ανδ ρ ισμΟύ . 'Ωστόσο, σ' αυτ όν, κ αθώς κα ί σ' αλλους τύ πους εντονης μητρικής προσήλωσης, είναι έγκλη μα τό ν ά νιώθεις αγάπη, ενδ ιαφ έ­ ρον, π ίστη γιά εναν αν θρωπο, αντρα Τι γυνα ίκα, εκτό ς από τή μορφή τή ς μητέρας. Δέν πρ έ πει ν ά ενδιαφέρεσαι γι ά καν έναν αλλο 11 γι ά τίποτε αλλο, περ ιλαμο ανομένης καί τή ς έργασίας, γιατί ή μητέρα απαιτεί αποκλειστική αφο 121

σ ίωση. Σ υχν ά ο ί τέτοιο ι ανθ ρωποι �χoυν �νoχη συνε ίδη ση αν δε ίξουν καί τό πιό ανώδυνο ενδ ιαφ έρον γιά κατιτ ί, η διαμορφώνονται στόν τύπο τού « προδότη » πού δέ μπορεί ν ά εΙναι πιστό ς σέ κ άποιον, γιατ ί δέ μπορεί ν ά δε ίχνεται &πιστος στή μητέρα. Π αραθέτουμε μερικ ά χαρακτηρ ιστικ ά δνειρα μητρικής προσήλωσης.

1 . 'Ένας αντρας όνειρεύεται δτι είναι μόνος στήν αμμου­ δ ι ά. Τόν σιμώνει μ ιά ήλ ικιωμένη γυνα ίκα κα ί τού χα­ μογελάει. Τού δε ίχνει πώς μπορεί νά πιεί από τό στή­ θος της. 2. 'Ένας δντρας όνειρεύεται δτι μιά δυνατή γυνα ίκα τόν εχει πιάσει γερά, τόν κρατ άει πάνω από ενα ο αθύ φα­ ράΥ'(Ι, τόν πετάει, κι αυτός πέ φτει γιά νά σκοτωθ εί. 3. Μιά γυνα ίκα όνειρεύεται πώς συναντάει εναν αντρα. Τήν 'ίδια στιγμή παρουσιάζεται μιά μ άγισσα κα ί ή γυ­ ναίκα πού όνειρεύ εται νιώθ ει εντονο φόΟο. Ό αντρας πα ί ρνει ενα τουφ έκ ι καί σκοτώνει τή μάγισσα. Ή γυ­ να ίκα ολέπει στό δνειρό της πώς φεύγε ι τρ έχοντας μ έ τό φόοο μήπως ανακαλυφθεί κα ί γν έφε ι στόν αντρα ν ά τήν ακολουθήσει. Τά δνειρα αυτά δέ χρειάζονται εξήγηση. Σ τό πρώτο απ ' αυτά κύ ρ ιο στοιχείο είναι ν ά τόν νταντέψει ή μητέρα του. Στό δεύ τερο, ό φόοος καταστροφής από μιά παντοδύν αμη μητέ ρα. Σ τό τρ ίτο, ή γυναίκα όνειρεύεται δτι ή μητέρα της (ή μάγισσα) θά τήν καταστρέψει αν αγαπήσει εναν αντρα, κα ί μόνο ό θάνατος τής μητέρας της μπορεί ν ά τήν απε­ λευ θερώσει. Τί εχουμε δ μως ν ά πούμε γιά τήν προσή λωση στόν πατέ . ρα ; Δ έν ύ π άρχει αμφιοολία πώ ς μ ιά τ έτοια προσήλωση ύ π άρχει καί ανάμεσα στού ς αντρες κα ί ανάμεσα στ ίς γυ­ ναίκες. Στή δεύτερη περ ί πτωση ανακατώνεται πολλές φο­ ρ έ ς μέ σεξουαλικές επιθ υ μίες. Φ α ίνεται δμως πώ ς ή προ­ σήλωση στόν πατέρα ποτέ δέ φτ άνει σέ οάθος τήν προ­ σήλωση στή μητέρα-οΙκογένεια-αίμ α-γη . Ένώ μπορεί φυ ­ σικά σ έ μερικές ξεχωρ ιστές περιπτώσεις ό 'ίδιος ό πατέρας 122

νά είναι ή μητρική μορφή, κ αν ον ικά ή λειτου ργί α του είναι διαφορετική από κείνη τη ς μητέρας. Ή μητέρα είναι εκείνη πού φροντίζει τό πα ιδί στά πρώτα χρόνια τη ς ζωη ς του καί τού δίνει τό α'ίσθη μα εκείνο προστασ ί ας πού άπο­ τελεί ενα άπό τά στοιχεία τής αιών ιας επιθ υμίας τού προσηλωμένου στή μητέ ρα προσώ που . Ή ζωή τού ορέφους εξαρτάται απ ' τή μητέρα - ετσι ή μητέρα μπορεί νά δώσει ζωή καί μπορεί νά πάρει ζωή. Ή μορφή τής μητέρας είναι ταυ τόχρονα μορφή πού μπορεί νά' δώσει ζωή, ζωοδότρα, αλλά καί μορφή πού καταστρ έφει τή ζωή , πρό σωπο πού τό αγαπούν καί πρόσωπο πού τό φοΟούνται7 • Ή λειτουργ ία τού πατέρα, από τό αλλο μ έρος, είναι διαφορετική. 'Αντι­ π ροσωπεύ ει τόν ανθρώπινο νόμο καί τήν τάξη , τού ς κοι­ νωνικού ς κανόνες κα ί τά καθήκοντα, κα ί είναι αυτό ς πού τιμωρεί η ανταμείΟει. Ή αγάπη του δίνεται ύ πό δ ρου ς κα ί μπορεί νά κερδη θεί κάνοντας αυ τό πού απαιτείται. Γιά τό λόγο αυτό τό πρόσωπο πού συνδέεται μ έ τόν πατέρα ευ ­ κολα ελπ ίζει νά κερδίσει τήν αγ άπη του εκτελώντας τίς επιθ υμίες του. 'Αλλά τό γεμάτο ευ φορ ί α αίσθημα της όλό­ πλ ευ ρης καί δίχως δρους αγ άπης, τής σιγουριάς κα ί τής προστασίας, σπάνια ύ π άρχει στ ά οιώματα τού δεμένου μέ τόν πατέρα ατόμου8 . Σπάν ια επ ίσης ο ρίσκου με στό πατρο­ κεντρικό ατομο τήν άπό μακρη όπισθοδ ρό μηση πού πρό­ κειται νά περ ιγρ άψου με παρακ άτω σχετικά μέ τή μητρική π ροσήλωση . Τό ο αθύτερο ε π ί πεδο τής μητρικής προσήλωσης είναι τό επίπεδο τής « αίμομικτικής συμΟίωσης» . Τί εννοώ λέγοντας « συμοίω ση» ; Ύπάρχοιϊν bιάφορο ι οαθμοί συμ οίωσης, σ' δλους δ μως ύ π άρχει εν α κο ινό στοιχείο : Τό συμοιωτικ ά 7. Βλ. στή μυθολογία λ.χ. τό διπλό ρόλο τής Ινδικής θεάς Κάλι, καί στά όνειρα τό συμ60λισμό τής μητέρας σάν τίγρη, λιοντάρι, η μάγισσα πού τρώει παιδιά. 8. Θά αναφέρω περαστ ικά μόνο τή διαφορά δομής ανάμεσα στούς μη­ τροκεντρικούς καί τούς πατροκεντρικούς πολιτισμούς καί θρησκείες. Οί καθολικές χώρες τής νότιας Εύρώπης καί τής Λ ατινικής 'Αμερικής, καί οί προτεσταντικές χώρες τής 6όρειας Εύρώπης καί τής Βόρειας ' Αμερ ι­ κής αποτελούν θαυμάσ ια παραδείγματα. Τίς ψυχολογ ικές διαφορές εχει πραγματευτεί ό Μ άξ Βέμπερ στό εργο Προτεσταντική ήθική, κι εγώ στό Ό φ ύ60ς μπρoσrΙI στήν έλευθε ρία . ,., .,' 1_

προσδε μένο ατομο είναι απαραίτητο κομμ άτι του ατομου «ξενιστή» μ έ τό όποίο είναι προσδεμένο. Δέ μπορεί ν ά ζήσει χωρίς αυτό τό ατομο, κ ι αν αυτή ή σχ έση απειλη θεί , ν ιώθει εντονο αγχο ς καί φόβο. (Σέ ασθενείς πού βρ ίσκον­ ται στά πρόθ υρα τής σχιζοφρ έν ιας, ό χωρ ισμό ς μπορεί ν ά όδηγήσει σ' ενα ξαφν ικό σχιζοφρενικό ξέσπασμα. ) 'Όταν λέω δτι δέ μπορει νά ζήσει χωρ ί ς αυτό τό ατομο, δέν εν­ νοώ Ότι αναγκαστικ ά βρ ίσκεται πάντοτε σωματικ ά μαζί μ έ τόν ξενιστή . Μ πορεί ν ά τόν (η τήν ) βλέπ ε ι σπ άν ια, η ακό μη μπορεί ό ξεν ιστή ς ν ά είναι ν εκρό ς (σ' αυτή τήν περ ί πτωση ή συμβ ίωση μπορεί ν ά π άρει τή μορφή τής λα­ τρείας πού μερ ικο ί πολιτισμο ί εχουν θ εσμοποιήσει ώ ς « λ α­ τρεία τών προγ όνων») . Ό δεσμό ς είναι ουσιαστικά δεσμό ς αισθή ματος κα ί φαντασ ίας. Γιά τό συμβιωτικ ά προσδε μένο ατομο είναι εξα ιρετικ ά δύ σκολο, αν δχι αδύνατο, ν ά δεί πώς ύ π άρχει μιά σαφής διαχωρ ιστική γραμμή άνάμεσα σ' αυτόν καί τόν ξενιστή του . Ν ιώθει πώς είναι ενα μαζί του , άποτελεί μέρος του, είναι ένωμένος μαζί του . 'Όσο πιό άκραία είναι ή μορφή τής συμβ ίωσης, τόσο λιγότερο δυ­ νατή είναι μιά σαφής πραγματοποίηση τού χωρ ισμού τών δύο ατό μων . Αυτή ή ελλε ιψη δ ιαχωρ ισμού εξηγ εί επ ίσης τό γ ιατ ί στίς πιό β αρ ιές πε ριπτώσεις είναι παραπλανητικό ν ά μιλάμε γιά « εξάρτηση » τού συμβιωτικ ά προσδε μένου άτό ­ μου από τόν ξενιστή του . Ή « εξάρτηση » προϋποθ έτει τό σαφή δ ιαχωρ ισμό αν άμεσα σ έ δύο ατομα, τό ενα άπό τά όπ οία είναι εξαρτημένο από τό αλλο. Σ τήν π ερ ίπτωση μιάς συμβιωτικής σχ έσης μπορεί μερικ έ ς φορ έ ς τό συμβιωτικ ά δε μένο ατομο ν ά αΙσθάνεται άνώτερο καί μερικ ές φορέ ς ν ά αι σθάνεται κατώ τερο, ενώ αλλες φορ έ ς ν ά αισθάνεται 'ίσο μέ τόν ξενιστή - σ' δλες δμως τί ς π ερ ιπτώσεις αυτ ά τ ά δύο ατομα είναι αδ ιαχώ ριστα. Αυτή ή συμβιωτική ενότητα μπορεί ν ά παρασταθεί καλύτερα αν αναφερθού με στήν έ ­ νίnητα τής μητέρας μέ τό εμΟρυο . 'Έμβρυο καί μητέρα είναι δύο πράγματα, αλλά αποτελούν ώστό σο ενα9 . Συμβαίνει 9. Βλ. ' τό f\!,10 τού Μ. Α. Lechehaye, SYInbo/i(' R('{//iZ{/ fiOIl , Intematio­ nal Universities Press, 1 955, μιά εξαιρετική περιγραφή τής συμΌιωτικής προσήλωσης ένός ασθενή μέ σοΌαρές διαταραχές. 1 2 -i

επ ίσης, όχι σπάνια, τά δυ ό ατομα ν ά είναι α μοιο αία προ σ­ δε μένα συ μο ιωτικά τό ενα μ έ τό αλλο. Στήν περ ίπτωση αυτή εχουμε ν ά κάνουμε μέ μιά jοlίe α deux , πού κάνει καί τού ς δυ ό ν ά μήν αντιλαμ οάνονται τήν τρ έλα τους γιατ ί τό κο ινό τους σύστημα αποτελεί γι' αυτού ς πραγματικότητα. Στ ί ς εξαιρετικ ά οπισθο δ ρομικ έ ς μορφές συμοίωσης ή ασυ­ ν είδητη επιθυ μί α είναι ου σιαστικά ή επιθυμ ί α επιστροφης στή μήτρα. Ή επιθ υμ ία αυτή εκφράζεται συχνά μέ συ μοο­ λική μορφή δπως ή επιθ υμ ί α (1'1 ό φόοος) πν ιγμού στόν ω κεανό η ό φόο ος πού νιώθει τό ατομο πώ ς θά τόν κατα­ π ιεί ή γη. Είναι μιά ε πιθ υμ ία τού ατόμου νά χ άσει τήν ατομικότητά του, γιά ν ά γ ίνει π άλι ενα μέ τή φύ ση . Σ υμ­ περασματικ ά αυτή ή ο αθ ι ά οπισθο δ ρομική επιθυμ ία ερχε­ ται σέ σύγκρουση μέ τήν επιθ υμ ία της ζωης. Τό ν ά είναι τό ατομο στή μήτρα σημαίνει δτι δέ ορ ίσκεται στή ζωή. Αυτό πού προσπαθω ν ά πω είναι δτι ό δεσ μό ς μ έ τή μητέρα, τόσο ή ε πιθ υμ ί α γι ά τήν αγάπη τη ς δ σο καί ό φόο ος τη ς καταστροφικότητ άς της, είναι πολύ πιό ισχυρός κα ί πολύ πιό ουσιώδη ς από τόν «οιδιπόδειο δεσμό» τού Φ ρόυντ, πού π ίστευε δτι είχε τή οάση του σέ σεξουαλικές επιθ υμίε ς. Ύπάρχει ώστόσο ενα πρόολη μα, πού ο ρ ίσκεται στή διαφορ ά αν άμεσα στή συνειδη τή μας αντ ίλη ψη κα ί τήν α συνε ίδητη πραγματικότητα. "Αν ενας αντρας θυμάται η φαντάζεται σεξουαλικές επιθ υμίες πρός τή μητέρα του, ορ ίσκεται μπροστά στή δ υσκολία αντ ίστασης σ' αυτές τ ί ς επιθ υμίες ' καθώς δ μως τού είναι γνωστή ή φύ ση της σε­ ξουαλ ικης έ πιθ υ μίας, αυ τό γιά τό όποίο δέ θέλε ι ν ά εχει ε π ίγνωση ή συνείδη σή του είναι τό αντικείμενο μονάχα της επι θ υμ ίας του . Μέ τή συμο ιωτική προσήλωση πού εξε ­ τάσαμε εδώ, τά πρ άγματα είναι όλότελα διαφορετικά. Έδώ εχουμε ν ά κ άνουμε μέ τήν ε πιθ υμ ία ν ά αγαπηθεί τό ατομο σάν παιδί, ν ά χάσει δλη του τήν ανεξαρτησ ί α, ν ά γυρίσει πάλι στό στάδιο τού θ η λασμού η ν ά ορ εθεί καί π άλ ι στή μήτρα της μητέρας. 'Όλα αυτά είναι ε πι θ υμίες πού μέ κανένα τρόπο δέν καλύ πτονται α πό τ ίς λέξε ις « αγάΠη » , « εξάρτηση » , η ακόμη «σεξουαλική προσήλωση» . 'Όλε ς αυτές ο ί λέξεις ω χρ ιούν σέ σύγκριση μέ τή δύναμη τού ο ιώ ματος πού κρύοεται πίσω τους. Τό 'ίδ ιο Ισχύε ι κα ί 125

γιά τό «φόσο τής μητέρας» . 'Όλο ι γνωρ ίζο υ με τί ση μα ίνει ν ά φοδ ασαι ενα πρό σωπο. Μ πορεί ν ά μας μαλώσει, ν ά μας ταπεινώσει , ν ά μας τιμωρήσει. �Eχo υμε γευτεί αυτή τήν εμπειρία καί τήν αντιμετωπίσαμε μ έ λιγότερο η περ ισσό­ τερο θ άρρος. Ξέρουμε δ μως πώς θά νιώθαμε δ.ν μας εσ α­ ζαν σ ' ενα κλου δ ί δπου μας περιμένει ενα λιοντάρ ι, η αν μά ς εριχναν σ ' ενα πηγάδ ι γεμ άτο φίδια; Μ πορούμε ν ά εκφράσου με τόν τρό μο πού θά νιώθαμε σλέποντας τόν έ αυτό μας καταδ ικασμένο σέ πλήρη αδυναμία; 'Ό μως αυτό ακριδώ ς είναι τό εΙδος τού σ ιώματος πού αντιπροσωπεύει τό «φ όδο » τής μητέρας. Τά λόγια πού χρησιμοποιούμε εδώ δύ σκολα μπορούν ν ά εκφράσουν τό ασυνείδη το δ ίωμα καί γ ιαυ τό οί δ.νθρωπο ι μ ιλανε συχνά γιά τήν εξάρτη σή του ς η γ ιά τό φόσο του ς, χωρ ίς ν ά ξέρουν τί ακριδώς είναι αυτό γ ιά τό όποίο μιλάνε. Ή γλώσσα πού μπορεί ν ά περιγράψει τό πραγματικό δ ίωμα είναι ή γλώσσα τών όνείρων η τών συ μ6όλων στή μυ θολογία καί τή θρησκεία. "Αν όνειρεύο­ μαι πώ ς πνίγομαι στή θάλασσα (κι αυτό συνοδεύεται από ενα α'ίσθη μα ανάμικτο από φόδο καί μακαριότη τα) , η δ.ν όνειρεύομαι πώς προσπαθώ νά ξεφύγω από ενα λιοντάρι πού έτοιμάζεται νά μέ κατασπαράξει, τότε μόνο όνειρεύο­ μαι σέ μιά γλώσσα πού ανταποκρίνεται σ ' αυτό πού πρα­ γματικά νιώθω . Φ υσικ ά ή καθη μερ ινή μας γλώσσα αντα­ ποκρίνεται στά δ ιώ ματα πού επιτρ έπουμε στούς εαυτούς μας ν ά εχουν . "Αν επιθυμούμε ν ά δ ιεισδύ σουμε στήν εσω­ τερική μας πραγματικότητα πρέπει νά προσπαθήσου με νά ξεχάσου με τή συνηθισμένη γλώσσα καί νά συ λλογιστσυμε μ έ τή λη σμονημένη γλώσσα τού συ μδολισμού . Ή παθολογία τής α ίμομικτικής προσήλωσης εξαρτάται προφανώ ς από τό επ ίπεδο όπισθοδρό μησης. Στίς πιό κα­ λοήθεις περιπτώσεις δέ μπορούμε νά μ ιλάμε σχεδόν καθό­ λου γιά παθολογία, εκτό ς 'ίσως από μ ιά ελαφριά ύ περε­ ξάρτηση από γυναίκες καί κάποιο φόδο γι' αυτές. 'Όσο π ιό δαθύ είναι τό επ ίπεδο όπισθο δρ ό μη ση ς τόσο πιό εν­ τονη είναι καί ή εξάρτη ση καί ό φόσος. Στό πιό αρχα'ίκό επίπεδο, καί ό φόδος καί ή εξάρτη ση εχουν φτάσει σ ' ενα δαθμό πού ερχεται σ έ σύ γκρου ση μ έ τή γεμάτη ύ γεία δ ίω ­ ση . Ύ πάρχουν αλλα στοιχεία παθολογ ίας πού εξαρτώνται 1 2 (,

καί αυτά από τό 6άθος τή ς όπισθοδ ρό μη σης. Ό αίμομι­ κτικός προ σανατολι σμό ς συγκρούεται, δπως καί ό ναρκισ ­ σ ισμό ς, μέ τό λογικό καί τήν αντικειμενικότητα. Υ Αν δέν κατορθώσω νά κόψω τόν όμφάλιο λώρο, αν επιμένω νά λατρεύω τό ε'ίδ ωλο τής σ ιγουρ ιάς καί τής προ στασ ίας, τότε τό ε'ίδωλο καθ αγιάζεται. Δέν πρ έπει νά κρ ιτικάρεται. "Αν ή « μητέρα» δέ μπορεί νά εχει αδικο , πώς μπορώ νά κρίνω κ άποιον άλλο αντικειμενικά δ ταν 6ρίσκεται σ έ σύγκρουση μ έ τή « μητέρα» ή δταν εκείνη δέν τόν επιδοκιμάζει ; Αυτή ή μορφή ακρωτηριασμού τής κρίσης γίνεται λιγότερο φα­ νερή δ ταν τό αντικείμενο δέν εΙναι ή μητέρα αλλά ή οικο­ γένεια, τό εθνος iΊ Τι φυλή . ' Αφού ύ ποτίθεται δτι οί προ­ σηλώσεις αυ τ ές εΙναι αρετέ ς, μ ιά Ισχυρή εθνική ή θρη σκευ­ τική προσή λωση ευκολα όδηγεί σ έ προκατειλη μμένες καί παραμορφωμένες κρ ίσ εις πού θ εωρούνται αλήθ ε ιες γιατί ύ πο στηρίζονται από δλου ς δ σους ανήκουν στήν 'ίδ ια προσήλωση . Μ ετά τήν παραμόρφωση τού λογικού, τό δεύ τερο πιό πουδαίο παθολογικό γνώ ρ ισμα τής α ίμομικτικής προ­ σ ήλ ης εΙναι ή απου σ ία τής α'ίσθη σης ένός άλλου σντος ω σ σ λ όλό άν π ευρα ανθρώπινου . Μόνο εκείνοι πού εχουν τό σ 'ίδιο αΙμα 11 εδαφος θ εωρούνται ανθ ρώ πινα πλάσματα. Ό «ξένος» εΙναι 6άρ6αρος. Σ άν συνέπεια παραμένω κ ι εγώ ό 'ίδιος «ξένος» στόν έαυτό μου , αφού δέ μπορώ ν ά ν ιώσω τήν ανθρωπιά π έρα από τήν ακρωτηριασμ ένη μορφή πού τή νιώθει ή ό μάδα ένωμένη μ έ κο ινό αΙμα. Ή αίμομικτική προσήλωση παρεμποδίζει 11 καταστρ έφει - σύμφωνα μέ τό 6αθμό οπ ισθοδ ρό μηση ς - τήν ίκανότητα αγάπης. Τό τρίτο παθολογικό σύ μπτωμα τής αίμομικτικής προ­ σήλωσης είναι Τι σύγκρου ση μέ τήν ανεξαρτησία καί τήν ακεραιό τητα. Έκείνος πού συνδέ εται μέ τή μητέρα καί τή φυλή δέν είναι ελεύθερος νά εΙναι αυτό πού εΙναι, νά εχει μιά δική του πεποίθηση , ν ά γίνεται παραδεκτό ς. Ό αν­ θρωπος αυ τός εΙναι κλ ειστό ς γιά τόν κόσμο κι ουτε μπορεί νά τόν αγκαλιάσ ει . Βρ ίσκεται πάντοτε στή φυλακή τής μη ­ τρικής φυλετο-εθν ικο-θρη σκευτική ς προσήλωση ς. Ό άν­ θρωπος μπορεί νά γεννη θεί όλόπλευρα γιά νά είναι ετσ ι ελεύ θερος ν ά κ ινηθεί πρό ς τά μπρό ς κα ί νά γίνει ό έαυτός 1 27

του, μόνο στό ο αθ μό πού απελευ θ ερώνει τόν έαυτό του από Όλες τ ί ς μορφές α Ιμομικτικής προσήλωσης. Συνήθ ως ή αΙμομικτική προσήλωση δέν αναγνωρίζεται σάν τέτοια 11 αΙτιολογείται μέ τέτο ιο τρ όπο πού νά φαίνε­ ται λογική . 'Ένας πού είναι γερ ά δεμένος μέ τή μητέρα του μπορεί νά αιτιολογεϊ: τόν α Ιμομικτικό δεσ μό του μέ δ ιάφο­ ρους τρόπους: 'Έχω καθήκον νά τόν εξυπηρετώ. 'Ή εκανε τόσα πολλά γι ά μένα κα ί τής χρωστάω τή ζωή μου . 'Ή ύπέφερε τόσο πολύ . ΥΗ είναι τόσο θ αυμάσ ια. "Αν τό αντι­ κε ί μενο προσήλωσης δέν είναι ή ατομική μητέρα αλλά τό εθνος, τότε προοάλλονται παρόμοιες αιτιολογήσεις. Σ τό κέντρο τών αιτιολογήσεων ο ρ ίσκεται ή αντίλη ψη πώ ς χρω­ στα με π άρα πολλά στό εθν ος, 11 Ότι τό εθνος είναι εξαιρε­ τικό κα ί θ αυμάσιο. Σ υνοψίζοντας: Ή τάση ν ά παραμένουμε δεμένοι μέ τό μητρικό πρόσωπο κα ί τ ά Ισοδύναμ ά του - τό α ίμα, τήν οικογένεια, τή φυλή - είναι εμφυτη σέ δλους μας, αντρες κα ί γυναίκες. Β ρ ίσκεται συν έχεια σέ σύ γκρουση μέ τήν αντίθετη τάση - νά γεννιό μαστε, ν ά προοδ εύ ουμε, ν ά με­ γαλώνουμε. Στήν περίπτωση τής όμαλή ς εξέλιξη ς επικρατεί ή τάση γι ά τήν ανάπτυξη . Σ τήν περ ίπτωση τής ο αριας πα­ θολογίας ε πικρατεί ή οπισθοδρομική τάση γι ά τή συμοιω­ τική ενωση καί εχει σάν αποτέλεσμα τήν όλοκλη ρωτική λίγο πολύ ανικανότητα τού ατόμου . Ή αντίλη ψη τού Φ ρόυντ γιά τί ς αΙμομικτικές τ άσ εις πού ο ρίσκουμε σέ κ άθε παιδί είναι απόλυτα σωστή. Ώ στόσο ή σημασία αυτής τής αντίλη ψη ς ξεπερνάει τήν ύ π όθεση τού Φρόυντ. Οί αΙμομι­ κτικ έ ς επιθυμίες δέν είναι κατά κύ ριο λόγο αποτέλεσμα τών σ εξουαλικών ε πιθυμιών , αλλά αποτελούν μιά από τ ίς θ εμελιώδεις τάσεις στόν ανθρωπο : τής ε πιθ υ μ ίας ν ά παρα­ με ίνει δεμένος εκει από δπου ή ρ θ ε, τού φόοου απελευ θέ­ ρωσης κα ί τού φόοου μήπως καταστραφεϊ: απ' α-υτήν ακρι­ οώς τή μορφή πού απέναντί της εγινε ανίσχυρος, απαρ­ νού μενος κ άθ ε ανεξαρτη σί α. Βρ ισκό μαστε τώ ρα σέ θέση νά συγκρ ίνουμε τ ί ς τρείς τά ­ σεις πού πραγματεύ εται α-υτό τό ο ιολίο μέ τήν αλλη λο σύν­ δεσή τους. Στίς λ ιγό τερο ο αριές εκδηλώσεις τους, ή νεκρο­ φιλί α, ό ναρκισσισμό ς κα ί ή α Ιμομικτική προ σήλωση δια 1 28

φ έρουν πάρα πολύ τό ενα από τό αλλο, κ αί πολύ συχν ά !:να ατομο μπορεί ν ά εχε ι εναν απ' αυτού ς τού ς προσανα­ τολ ισμούς χωρ ί ς τήν παρουσ ία τών αλλων . ' Επ ίσης, στ ίς μή κακοήθε ις μορφές τους καν ένας από αυτούς τού ς προσανατολι σμούς δέν προξενεί σοο αρή ανικανό τητα λο ­ γ ικού κα ί αγάπης καί καν ένας δέ δη μιουργεί εντονη κατα­ στροφι κότητα. (Σάν σχετ ικό παρ άδ ε ιγμα θά επ ιθ υμούσα ν ά αναφ έρω τό πρό σωπο τού Φραγκλ ίνου Ν τ. ΡούσΟ ελτ . Ήταν ενα ατομο μέτρ ια προσηλωμένο στή μητέρα, μ έτρ ια ναρκ ισσ ιστ ικό καί εντονα Ο ιό φι λο . Άντ ίθ ετα ό Χ ίτλερ ηταν ενα πρό σωπο σχεδόν όλοκλη ρωτ ικά νεκρό φι λο, ναρ ­ κ ισσιστ ικό κα ί αί μομ ικτικό. ) 'Ό σο κακοήθε ι ς είναι δ μως ο ί τρει ς αυτο ί προσανατολι σμο ί , τόσο περ ισσότερο συγκλ ί ­ νουν . Πρώτα απ' Όλα ύ π άρχει μ ι ά στενή συγγένε ι α αν ά­ μεσα στήν α ί μομικτ ική προσήλωση κα ί τό ναρκ ισσ ισμό. 'Όσο τό ατομο δέν εχε ι ακόμη απαλλαχτεί όλοκλη ρωτ ικ ά από τή μήτρα τής μητέ ρας η τό σΤήθος της, δέν είνα ι ελεύ ­ θ ερο ν ά σχετ ι στεί μ έ τού ς αλλους η ν ά τούς αγαπήσε ι . Αυ τό κα ί ή μητέρα του (σάν ενα ) είναι τό αντικε ίμενο τού ναρκ ισσ ισμού του . Αυ τό μπορεί ν ά φανεί π ιό καθαρά Ό ταν ό προσωπ ικό ς ναρκ ισσ ισμό ς μεταμορφώνεται σέ ό μαδικό ναρκ ισσισμό . Τότε δ ι απ ι στώνουμε πολύ καθ αρ ά πώς ή α ί­ μομ ικτ ική προσή λωση είναι ανακατωμένη μ έ ναρκ ισσ ισμό . Αυ τό τό Ιδ ιό μορφο μ ίγμα μπορεί ν ά δώσε ι τήν εξήγηση γ ι ά τή δύναμη κα ί τό παρ άλογο πού εκδη λώνουν ό εθν ικός, ό φυλ ετ ικ ός, ό θ ρησκευτικό ς κα ί πολι τ ικό ς φανατ ισμό ς. Στ ί ς π ιό αρχα'ίκ έ ς μορφ έ ς τους ή α ί μομ ικτική προσή ­ λωση καί ό ναρκισσ ισμό ς συνδ υάζοντα ι μέ τή νεκροφι λ ία. Ή ε π ιθ υμί α επ ι στροφής στή μήτρα καί τό παρελθόν είνα ι παράλληλα επ ιθ υμ ία θ αν άτου κα ί καταστροφής. 'Όταν ανακατώνοντα ι ακρες μορφ έ ς νεκροφι λ ίας, ναρκ ισσ ισμού κα ί α ί μομικτική ς συμο ίωσης, τότε μπορούμε νά μ ιλάμε γιά ενα σύνόρομο πού προτε ίνω ν ά τό όνομάσου με «σύνδ ρο ­ μο :τ αρακμη ς» . Τό ατομο πού πάσχε ι από τό σύν δρομο αυτό εινα ι πραγματ ικ ά κακό, αφού προδ ίδ ε ι τή ζωή κα ί τήν αν άπτυξη κα ί αφοσ ιώνεται στό θ άνατο κα ί τόν ακρω­ τηριασμό. Τό π ιό εντυπωσιακό παρ άδε ιγμα αν θρώπου πού ύ ποφέρει από τό « σύνδρομο παρακμής» είναι ό Χ ίτλερ . 1 �9

ΥΕν ιωθ ε, δπως τόνισα πρίν, ν ά τόν ελκει ό θ άνατος καί ή καταστροφή. Ήταν ενα εξαιρετικ ά ναρκ ισσιστικό ατομο , γιά τό όποίο ή μόνη πραγματικότητα πού ύ πήρχε ήταν ο ί δικές του επιθυμίες καί σκέψεις. Τέλος, ήταν εξαιρετικά αίμομικτικό ατομο. 'Όπο ιες κι αν ήταν ο ί σχέσεις του μέ τή μητέρα του, ή αίμομικτικότητά του εκφραζόταν κυρίως στή φανατική αφοσίωσή του στή φυλή, τό λαό πού εΙχε τό 'ίδιο αίμα μ' αυ τόν. Τόν Όασάνιζε ή ιδέα ν ά σώσει τή γερ ­ μανική φυλή καί ν ά μήν επιτρέψει ν ά δη λη τηρ ιαστεί τό αίμα της. Νά τή σώσει, πρώτα απ ' δλα - δπως αναφ έρει στό Mein Kαmpj - από τή σύφιλη . Δ εύ τερο, ν ά τή σώσει από τό μίασμα τών ΈΌραίων . Ό ναρκισσισμός, ό θάνατος κα ί ή αίμομιξία ήταν τό μοιραίο κράμα ' πού ε κανε εναν ανθ ρωπο σάν τόν Χ ίτλερ ίοχθ ρό τής αν θρωπότητας καί τής ζωή ς. Αυτή ή τρ ι άδα γνωρ ισμάτων περιγράφεται πολύ ευ ­ στοχα από τόν Ρίτσαρντ Χιούζ στό εργο του Ή 'Αλεπού aτ ή Σοφίτα (The Fox in the Attic) : Σ τό κάτω κ άτω, πώς μπορού σε αυτο τό μοναστικό « 'Εγώ» τού Χ ίτλερ ν ά ενδώσει αζημίωτα στήν όλο­ κληρωμένη πρ άξη τού σέξ, πού δλη της ή ου σία Όρί­ σκεται στήν αναγνώρ ιση ένός «ΥΑλλου» ; Άζημίωτα εννοώ γι ά τήν έδραιω μένη του πεπο ίθη ση πώ ς αυ τό ς ήταν τό μοναδ ικό αΙσθητήριο κ έντρο τού σύμπαντος, ή μοναδική αυθ εντική ενσαρκω μένη Βούλη ση πού περ ι­ είχε ποτέ τό σύμπαν ; Γιατ ί αυ τή ή ταν φυσικά ή λογική τής θ εσπ έσιας εσωτερ ικής του « Δύναμης» : μονάχα ό Χίτλ ερ ύπηρχε. « 'Εγώ ύπάρχω, τίποτ' αλλο εκτός από μένα.» Τό σύ μπαν δέν περ ιείχε καν ένα αλλο πρόσωπο εκτό ς απ' αυτόν , μόνο πρ άγματα. Κ ι ετσι, γι ' αυτόν, όλόκλη ρη ή γκάμ α τών «προσωπικών» αντωνυμιών είχε στερη θ εί π έρα γιά π έρα τό κανονικό συναισθημα­ τικό της περ ιεχόμενο. ΥΕτσι ο ί κινήσεις σχεδ ιασμού καί δημιουργίας τού Χίτλερ γίνονταν τερ άστιες καί χωρ ίς καν ένα χαλινάρ ι : ήταν λο ιπόν φυσικό γι' αυ τό τόν αρχιτ έκτονα νά γίνει καί πολιτικό ς, γιατ ί δέν εΌλεπε ν ά ύ π άρχει ου σιαστική διαφορ ά στά ν έα πρ ά­ γματα πού εΙχε ν ά χειριστεί: αυτοί οί « ανθρωποι» δ έν 1 30

ήταν τίποτ' αλλο από «πρ άγματα» πού τόν μ ιμούνταν, ανήκαν στήν 'ίδ ι α κατηγορ ί α μέ τά αλλα εργαλεία κα ί τίς πέτρες. 'Όλα τά εργαλεία εχουν χερούλ ια - τούτο τό είδος είχε αφτ ι ά. Καί είναι ανοησία να αγαπάς η ν ά μισείς η ν ά λυπάσαι π έτρες (Ύ'Ι ν ά τού ς λέ ς τήν αλή θε ι α) . Ό Χ ίτλερ λο ιπόν είχε μ ιά σπάν ια αρρωστημ ένη προσωπικό τητα, ενα εγώ ου σ ιαστικ ά χωρίς η μίφως: σπάν ιο καί αρρωστημένο είναι, δ ταν ενα τ έτο ιο ανώ­ μαλο εγώ ε πιζεί σέ μ ιά ω ρ ιμη κατά τ ά αλλα ενήλι κη δι άνο ια, πού είναι κλ ινικ ά ύ γ ιή ς (γ ι ατί στό νεογ έννητο είναι αναμφί60λα μ ιά αρχή αρκετά όμαλή ακό μα κα ί αν επ ι ζήσε ι αργότερα στό μικρό πα ιδί) . Τό ενήλικο « εγώ» τού Χ ίτλερ είχε αναπτυχθεί ετσ ι σέ μ ιά μεγαλύ­ τερη αλλά μή δι αφοροπο ιη μένη ακό μα δομή , δπως ακρ ι6ώς αναπτύσσεται μ ιά κακοήθη ς νεοπλασία ... Τό 6ασαν ισμένο, τρελό πλάσμα τ ιν άχτηκε στό κρε6άτι του . . . . Έ κε ίνη η νύ χτα στό Φράινμπεργκ πάνω από τό Λίντς, υστερα από τήν όπερα: σίγου ρ α ηταν ή νύ χτα καμπής τής παι δι κής του ηλικ ίας, γ ι ατί τό τε επ ι6 ε6αίωσε γιά πρώτη φορ ά αυτή τήν παντοδυναμ ία πού μόναζε μέσα του. Ύ ποχρεωμένος ν ' ανέ6ει εκεί ψη λά μέσ' στό σκοτάδ ι δέν είχε δεί από κεί πάνω δλα τά επ ίγε ι α 6ασίλε ι α σέ μ ιά στ ιγμή τού χρ όνου ; κα ί αντ ι­ μετωπίζοντας εκεί τό παν άρχα ιο ευαγγελι κό ερώ τημα δέν είχε απαντήσε ι όλόκληρο τό είναι του μέ ενα καταφατ ικό Ναί; Δ έν είχε πετύχει τήν αιών ια ευκαι­ ρ ί α εκεί ψη λά κ άτω από τήν ψυχρή μαρτυρ ία τών αστρων τού Ν ο έμ6ρη ; Άλλά τώ ρα. . . . τώ ρα πού φα ινό ­ ταν πώ ς κα6αλούσε τήν κορυφή τού κύ ματος, τό ακα­ ταμάχητο κύ μα πού θά τόν εφερνε κυλώντας μέ δλο κα ί μεγαλύτερη δύναμη στό Β ερολίνο, αυτή ή κορφή αρχ ισε ν ' αφρίζει: αφρ ιζ ε κ ι εσπαζε π έφτοντας πάνω του, ρ ίχνοντά ς τον χάμω, χ άμω στό πράσ ινο νερό πού μούγκρ ιζε 6αθ ι ά. Τινάζοντας τό κορμ ί του απελπ ι σμένα πάνω στό κρε6άτι , εν ιω θ ε ν ά τού κό 6εται ή ανάσα - πν ιγό ταν 131

( αΏτό πού φοοόταν περωσότερο από καθετ ί αλλο δ Χ ίτλερ) . Πν ιγόταν ; Τότε . . . �κείνo τό τρ ίκλισμα τή στι­ γμή τής αΏτοκτον ίας στήν παιδ ική του ήλικ ία, πολύ παλιά, στή γέφυρα τού Δ ούναοη στό Λίντς. . . . στό κ άτω κ άτω τό μελαγχολικό παιδί εΙχε πηδήσει �κε ίνη τή μέρα, κι από τότε δλα ήταν δνειρο ! Τότε αυτό ς ό θόρυο ος ηταν ό παν ίσχυρος Δ ούναοης πού τραγου­ δού σε στ' αφτι ά του . Στό πράσινο νερουλό φω ς ,πού τό τύλ ιγε, ενα νεκρ ό πρόσωπο ε πλ εε ανάσκελα πρό ς τό μ έρος του : ενα νε­ κρό πρόσωπο μέ τά γουρλωμένα του μ άτια όλάν οιχτα : τό νεκρό πρό σωπο τής Μητέρας δπως τήν είχε δεί τε­ λευταία φορ ά μ έ τά ασπρα όλάνοιχτα μ άτια της πάνω στό ασπρο μαξι λάρ ι. Ν εκρή κα ί κ άτασπρη κα ί αδ ειανή ακό μα κα ί γι ά τήν αγάπη της γι' αΏτόν . Άλλά τώρα αυτό τό πρόσωπο εγινε πολλά - όλό ­ γυρ ά του μέσα στό νερό . 'Έτσι ή Μητέρα του ήταν τού το τό νερό, τού τα τά νερ ά πού τόν ε πνιγαν! Σ ' αυτ ό τό σημείο επαψε ν ά παλεύει. Λύγισε τά γό ­ νατά του ω ς τό πηγού νι του πα ίρνοντας τήν tμορυ'ί­ κή στάση κι εμεινε ετσι, αφήνοντας τόν έ αυτό του νά πνιγεί. "Ετσι δ Χ ίτλερ κο ιμήθηκε ε πιτ έλους ιΟ . Σ τή σύντομη αυτή περ ικοπή αναφέρονται δλα τά στοι­ χεία τού « σύνδρομου παρακμής» μέ τρ όπο πού μπορού σε ν ά κάνει μόνο ενας μεγάλος συγγραφέας. Βλέ πουμε τό ναρκισσισμό τού Χ ίτλερ, τήν επι θυμ ία του νά πνιγεί - τό νερό είναι ή μητέρα του - κα ί τή συγγένε ι ά του μέ τ ό θά­ νατο, ν ά συ μοο λ ίζονται μέ τό νεκρ ό πρό σωπο τής μητέ ρας του. Ή όπισθοδρόμηση στή μήτρα συμ60λίζεται μ έ τή στάση του, μέ τ ά γόνατ ά του λυγισμένα ω ς τό πηγούνι στήν αρχική στάση . Ό Χ ίτλερ είναι ενα μόνο χτυπητό παρ άδ ειγμα τού «σύνδρομου παρακμής» . 'Υπάρχουν πολλοί πού επιδί1 0. Ρίτσαρντ .χ ιούζ, 1 96 1 ). σσ, 266-68. 132

The Fox in t h e

Α ιιίι' (Νέα 'Υό ρκη : Harper & Row,

bονται στή ο ία, τό μίσος, τό ρατσισμ6, καί τό ναρκ ισσι­ στικό εθν ικισμό, καί πού υποφέρουν από τι) σύνδρομο αυ ­ τό. Ύπάρχουν ο ί ήγέτες η ο ί « αληθ ινοί πιστοί» τή ς ο ίας, τού πολέμου καί τής καταστροφής. Μόνο οί πιό ανισόρρο­ ποι καί οί πιό αρρωστημένο ι απ' αυτούς θ ά εκφράσουν καθ αρά τού ς αλη θ ινού ς σκοπούς τους η θ ά εχουν συνει­ όητή επίγνωση αυτών τών σκοπών . Θά τείνουν ν ά δικιο­ λογήσο υν τόν προσανατολισμό τους σάν αγ άπη στήν πα­ τρίδα, τό καθήκον , τήν τιμή κλπ. '"Όταν σμως καταρρεύ ­ σουν οί μορφές τ ή ς όμαλής πολιτισμένης ζωής, σπως συ μ­ ο αίνει μέ τό διεθνή η τόν εμφύλιο πόλεμο, οί άνθρωπο ι αυτοί δέ χρ ει άζονται πι ά ν' απωθούν τίς οαθύτερες επιθυ­ μίες τους. Τότε υ μνολογούν τό μίσος. Ζ ωντ ανεύουν καί αναπτύσσουν δλη τους τήν ενεργητικότητα σέ περιόδους πού μπορούν ν ά εξυπηρετήσουν Η) θ άνατο . Ό πόλεμος καί ή ατμόσφαιρα οί ας εΙναι καταστάσεις, σπου τό άτο­ μο μέ τό «σύνδρομο παρακμής» αναπτύσσει όλόπλευρα τόν εαυτό του . Πολύ πιθανό ν ά υ ποκινείται απ' αυτό τό σύνδρομο μιά μικρή μόνο μειοψη φ ία αν θρώπων. Ώστόσο τό γεγονός δτι ουτε αυτοί ουτ ε εκείνο ι πού δέν υ ποκινούν­ ται από τό σύνδρομο αυτό εχουν ε πίγνωση σχετικά μέ τό πο ιό είναι τό πραγματικό κ ίνητρο, τούς κ άνει επικ ίνδυ­ ν ους φορείς μιας μεταδοτικής ασθ ένειας, ενός μεταδοτικΟύ μίσους, σέ περιόδους αγώνων, συγκρούσεων, ψυχρού κα ί θερμού πολέμου . Γι ά τό λόγο αυτό είναι σημαντικό ν ' ανα­ γνωρίζονται τί ακρ ιοώς είναι: άνθρωπο ι πού αγαπούν τό θάνατο, πού φοοούνται τήν ανεξαρτησία, γιά τού ς οποίους μόν ο ο ί ανάγκες τή ς δικής του ς ομάδας υ πάρχουν. Δέ χρειάζεται ν ' απομονωθούν φυσικά σπως ο ί λεπροί. Άρ κει τά φυσιολογικά άτο μα ν ά καταλάοουν τόν ακρωτηριασμό του ς κα ί τήν κακ ία τών επιθυμιών πo�1 κρύοονται πίσω από τίς ευ σεοείς αιτιολογίες τους γιά ν ά μπορέσουν νά αποκτήσουν εναν όρ ισμένο οαθμό ανοσίας από τήν παθο­ λογ ική επιρροή του ς. Καί γιά ν ά τό κάνουν αυτό είναι φυσικά απαραίτητο νά μάθουν ενα πράγμα: ν ά μήν παίρ­ ν ουν τά λόγια γι ά πραγματικότητα καί ν ά ολέπουν καθαρά τί ς απατηλές αιτ ιολογήσεις εκείνων πού υ ποφέρουν από μία ασθένεια από τήν όπο ία μόνο ό άνθρωπος είναι ίκανός

ν {( ύ ποφέρει: τήν αρνηση τής ζωής πρ ίν ν ά εχει εξαφανι­ στεί ή ζωή 1 1 Ή ανάλυ σή μας γι ά τή νεκροφι λ ία, τό ναρκισσισμό κα ί τήν αίμομικτική προσή λωση προδ άλλει τό θέμα τή ς συ ζή ­ τηση ς τής αποψη ς πού παρουσιάζεται εδώ σέ σχέση μέ τή φροϋ δ ική θ εωρ ία, αν κα ί στά πλα ίσια αύτου τού δ ι6 λ ίου ή συζήτηση αυτή πρ έπει ν ά είναι αναγκαστικά σύντομη . Ό συλλογισμό ς τού Φ ρ όυντ δ ασιζόταν σ ' ενα εξε λικτικό σχή μα τής ανάπτυξη ς τής λίμπιντο, από τό ναρκ ισσιστι­ κό προσανατολισμό στούς προσανατολισμούς : στοματικο­ επιθ ετικό , πρωκτοσαδ ιστικό , στόν προσανατολ ισμό φα λλι ­ κου χαρακτήρα κα ί στόν προσανατολισμό γενετήσιου χα­ ρακτήρα. Σύ μφωνα μέ τόν Φ ρ ό υντ ό σοδ αρό τερος τύ πος ψυχικής ασθένειας είναι εκε ίνη πού τήν προκαλεί μιά π ρο σήλωση ( η ύποχώρηση) στά πρώτα στάδ ια ανάπτυξη ς τής λ ί μπιντο. Σ άν συν έπεια, ή ο πισθοδ ρ ό μη ση λ . χ στό στο ­ ματικο-δεκτικό επ ίπεδο πρ έπει νά θ εωρείται πιό σοδ αρή παθολογία απ ό τήν ύ ποχώρηση στό πρωκτοσαδ ιστικό επ ί­ πεδο . ' Α πό τήν ε μπειρ ία πού εχω, ώστόσο, ή γενική αυτή αρχή δέ συνάγεται από κλ ινικ ά εξακριδ ωμ ένα γεγονό τα. Ό στοματικο-δεκτικό ς προσανατολισμό ς είναι αυτό ς κα­ θαυτό ς ενας προσανατολισμό ς πού δρ ίσκεται πιό κοντ ά στή ζωή από τόν πρωκτικό προσανατολισμό . 'Έ τσι, μιλών ­ τας γενικ ά, πρ έ πει νά που με πώ ς δ πρωκτικό ς προσανατο­ λ ισμό ς συντελεί πιό πολύ στή δαριά παθολογία απ ό τό στοματικο -δ εκτικό , εξαιτ ίας τού στοιχε ίου τού σαδισμού κα ί τής καταστροφικό τητας πού ε μπερι έχεται σ ' αυτόν . Σάν αποτέλεσμα , φτ άσαμε σχεδόν στό αντ ίστροφο τού φροϋ δ ικου σχή ματος. Ή λιγό τερο σοδ αρή παθολογ ία πρ έ •

1 1 . Προτείνω ενα εμπειρικό πρόγραμμα ερευνας πού θά επιτρέψει νά ανακαλί'ψουμε, μέ τό μέσο ένός «προδολικού ερωτηματολογίου» , τό πο­ σοστό τών άνθρώπων πού ύποφέρουν άπό νεκροφιλία, ύπέρτατο ναρκισ­ σισμό καί αΙμομικτική ουμδίωση. 'Ένα τέτοιο ερωτηματολόγιο θά μπο­ ρούσε νά απευθυνθεί ο' ενα αντιπροσωπευτικό δείγμα τού πληθυσμού τών Ήνωμένων Πολι τειών κατά στρώματα, Αυτό θά κάνει δυνατό όχ ι μι}νο νι', άνακαλύψοιομr τ ι l σι'χνότητα τού «σύνδρομου :ταρακμΥρ> αλλά καί τή σχέση του μέ iΊλλoυς παράγοντες, δπως ή κοινωνικο­ οικονομική κατάσταση, ή μόρφωση, τ6 θρήσκευμα καί ή γεωγραφική προέλευση , 1 34

πει ν ά είναι εκε ίνη πού συνδέ εται μέ τό στοματικο-δ εκτικό προσανατολισμό , ακολουθούμενη από πιό σαριά παθολο ­ γ ί α στό στοματικο-επιθετικό καί τόν πρωκτοσαδιστικό προσανατολ ισμό. Θεωρώντας σάν εγκυρη τήν παρατή ρηση τού Φ ρόυντ ότι γενετικά ή σειρ ά τής έξέλιξη ς είναι από τό στοματικο-δ εκτικό στό στοματικο-επιθ ετικό, στόν πρωκτο ­ σαδιστικό προσανατολισμό, θά πρέπει ν ά διαφωνήσουμε μέ τήν αποψή του ότι ή προσήλωση σέ μιά πρωιμότερη φάση σημα ίνει πιό σ αριά παθολογία. Ώ στό σο, πιστεύω πώ ς τό πρό6λη μα δέ μπορεί ν ά λυ θ εί μέ τήν εξελικτική υπόθ εση ότι ο ί πρωιμό τερο ι προσανατο­ λ ισμο ί αποτελούν τά αίτια γιά τ ί ς πιό παθο λογικ ές εκδη ­ λώσε ις. 'Ό πως πιστεύ ω , κ άθε προσανατολισμό ς Εχει διά­ φορα επ ίπεδα οπισθο δρ ό μησης, πού φτ άνουν από τό κα­ νονικό ω ς τό πιό αρχαίκό παθολογικό ε π ίπεδο . Ό στο­ ματικο-δεκτικός προσανατολισμό ς λ .χ. μπορεί ν ά είναι ήπιος όταν συ\'δυάζεται μέ μιά γενικά ωρ ψη δο μή χαρα­ κτήρα, δη λαδή υψη λό 6αθμό παραγωγικότητας. 'Από τό άλλο μ έ ρος, μπορεί ν ά συνδυαστεί μέ υψηλό 6αθ μό ναρ­ κισσισμού καί α ίμομικτικής συμ6ίωσης. Σ' αύτή τήν περί­ πτωση δ στοματικο-δ εκτικό ς προσανατολισμό ς θά είναι ενας προσανατολ ισμό ς εξαιρετικής εξάρτηση ς καί κακοή­ θ ους παθ ολογ ί ας. Τό ίδιο Ισχύει καί σχετικά μ έ τό σχεδόν φυσιολογικό πρωκτικό χαρακτή ρα σέ σύγκρ ιση μ έ τό νε­ κρό φιλο χαρακτήρα. Προτε ίνω κατά συν έ πεια ή παθολο­ γ ί α ν ά καθορίζεται οχι σύμφωνα μ έ τή δι άκριση ανάμεσα στά διάφορα επ ίπεδα τής αν άπτυξης της λίμπιντο, αλλά σύμφωνα μ έ τό σ αθ μό οπισθοδρόμησης πού μπορεί ν ά κα­ θοριστεί μέσα σέ κ άθ ε προσανατολ ισμό (στοματικο­ δ εκτικ ό , στοματικο-επι θ ετικό κλπ.) 'Ακόμη πρ έπει ν ά εχουμε ύ πόψη δ τι πραγματευόμαστε οχι μόνο τόν προσ­ ανατολισμό πού τ ί ς ρ ίζες του σλέπει δ Φ ρόυντ στ ί ς αντί­ στοιχες ε ρωτογόνες ζώνες (τρόποι αφομο ίωσης), αλλά καί τ ίς μορφές προσωπικής συν άφειας (δπως ή αγάπη, ή καταστροφικότητα, ό σαδο μαζοχισμός) πού εχουν δ ρισμέ ­ νες συγγένειες μέ τούς δι άφορους τρόπους αφομο ίωσηςΙ 2 . 1 2 . Βλ. Ε. Φρόμ, Ό άνθρωπος γιά τόν έαυ τό του. 135

'Έτσι λ.χ. ύ π άρχει συγγένεια αναμεσα στό στοματικο­ δεκτικό κα ί τόν α ίμομικτικ ό , ανάμεσα στόν π ρωκτικό κα ί τόν καταστροφικό προσανατολισμό . Σ ' αυτό τό α ιαλίο πραγματεύομαι περισσότερο τού ς προσανατολισμο ύ ς στόν τομέ α της συν άφειας ( ναρκισσισμό ς, νεκροφιλία, α ίμομι­ κτικό ς π ροσανατολισμό ς - «τρ όποι κοινωνικοπο ίησης» ) κα ί λιγό τερο τούς τρόπους αφομο ίωση ς. Ύπ άρχει δ μως ενας συσχετισμό ς αν άμεσα στού ς δύ ο τρόπους προσανατο­ λ ισμού . Στήν π ερίπτωση της συγγένειας ανάμεσα στή νε­ κροφιλία κα ί τόν π ρ ωκτικό προσανατολισμό ό συσχετισμό ς αυ τό ς εχ ει αποδειχτεϊ στό α ιαλίο αυτό λεπτο μερειακά. Ή συγγένεια αυτή ύ π άρχει επίση ς αν άμεσα στή α ιοφι λία κα ί τό «γενετήσιο χαρακτήρα» , καθώ ς καί ανάμεσα στήν αιμο­ μικτική προσ11λωση καί τό στοματικό χαρακτήρα. Προσπάθησα ν ά αποδείξω δ τι καθένας απ ό τού ς τρεΊς προσανατολισμούς πού π ερ ιγράφονται εδώ μπορούν ν ά παρουσιαστούν σ έ δ ι άφορα ε π ίπεδα οπισθοδρό μη σης. 'Όσο πιό α αθ ιά είναι ή οπισθοδρ ό μη ση σέ κάθε προσα­ νατολισμό τόσο π ερ ισσό τερο τείνουν καί οι τρείς ν ά συγ­ κλίνουν. Στήν κατ άσταση της ακρας οπισθοδρ6μησης συγ­ κλίνουν καί σχηματίζουν αυτό πού Ονομάζω « σύνδρο­ μο παρ ακμης» . Ά πό τό αλλο μ έρ ος, στό ατομο πού εφ­ τασε ενα optimum ωρ ιμό τητας, ο ί τρείς προσανατο λισμοί τείνουν επίσης στή σύγκλιση . Τό αντίθετο της νεκροφιλίας είναι ή α ιοφιλία. Τό αντίθετο τού ναρκ ισσισμού ειναι ή αγάπη . Τό αντ ίθετο τη ς αιμομικτικης συμ αίωση ς είναι ή ανεξαρτησ ία καί ή ελευθερ ία. Τό σύνδρομο αυτιον τών τρ ιών στάσεων τό ονομάζω «σύνδρομο ανάπτυξη ς» . Τό ακόλου θο σχη μα δείχνει μ έ σχηματική μορφή αυτή τήν αντίληψη .

1 36

Ι __

ο >

ο ,t::

ω L

':Ξ 5 'ο

'::J

__

;;:. 6

§"

'ο

--��----------��+--------------�

--

Φ υ σ lOλογικό

---τ----+--+

�

tο

-----��\- ------�------"

ο

§

ep m

8. 2,. 1i! ο' ΟΙ :s Q

Ό

Q � f)

..

1

υ

'� '.6 �A \----- �f_---_f Q

------

"1-

'"

Cf,

ο Ζ

7QΌ ,--------�\---+---� � '1>

νι 'Ελευ θερία , Ντετ ερμι ν ισμός, ' Λλ τερ νατ ιΌισμός

'Εξετάσαμε μερ ικ ά εμπειρικ ά προολή ματα καταστρο φικό­ τητας κα ί οίας . VΕτσι 'ίσως ε'ίμαστε τώρ α καλύτερ α εξοπλι ­ σμένοι ν ά ξαναπ άρουμε στά χέρ ια μας τ ά νήματα πού ε'ί" χαμε αφήσει στό κεφ άλαιο Ι . "Α ς επιστρ έψουμε λο ιπόν στό ερώτημα: είναι ό ανθ ρωπος καλός η κακός; Είναι ελεύ θε­ ρος η καθορ ίζεται iι στάση του από τίς περιστάσεις; 'Ή μήπως αυτέ ς ο ί εναλλακτικέ ς περιπτώσεις είναι λα θεμένες κα ί ό άνθρωπος δέν είναι ούτε τό ενα ούτε τό αλλο 11 μήπως είναι καί τό ενα καί τό αλλο ; Γιά ν ά απαντήσουμε στ ά ερωτήματα αυτά θ ά εξυπηρε­ τηθούμε καλύτερα αν αρχ ίσουμε μέ τή συζήτηση ένό ς ακόμη ερωτή ματος. Μ πορούμε ν ά μ ιλάμε γιά τήν ου σία η τή φύ ση τού αν θρώπου, κι αν να ί, πώς ό ρίζεται αυτή ή ουσία 11 φύση ; 'Ω ς πρό ς τό ε ρώτημα αν μπορούμε ν ά μιλάμε γι ά ο υ σ ία τού ανθρώπου, ορ ίσκουμε αμέσως δυ ό αντιφατικέ ς από ­ ψεις: ή μία λέ ει οτι δέν ύ π άρχει τίποτα πού ν ά μοιάζει μ έ ούσία τού ανθ ρώ που. Τήν αποψη αυτή ύ ποστηρίζει ό αν­ θρωπολογικό ς ρ ελατιο ισμό ς πού ίσχυρίζεται δτι ό αν θρω­ πος δέν είναι τίποτε αλλο παρά τό προ'ίόν πολιτιστικών π ροτύπων πού τόν διαπλάθουν. 'Α πό τό αλλο μ έρος, iι εμπειρ ική συζήτηση γιά τήν καταστροφικότητα στό ο ιολίο αυ τό οασίζεται στήν αποψη πού ύ ποστήριζε ό Φρόυντ καί πολλο ί άλλο ι πώ ς ύ π άρχει iι φύ ση τού ανθρ ώ που. Σ τήν πραγματικότητα δλη ή δυναμική ψυχολογ ία στηρίζεται π άνω σ ' αυτή τήν προϋπόθεση. -

138

Ή δυσκολία ν ά ορούμε ίκανοποιητικό ό ρισμό γι ά τή φύ ση τού αν θρώπου ορ ίσκεται στό ακόλουθο δ ίλη μμα: "Αν ύ πο θέσουμε δτι ύ πάρχει μιά ό ρισμένη ουσία πού αποτελεί τή φύση τού ί'ινθρώπου, ύ ποχρεων ό μαστε ν ά υ ίο θ ετήσουμε τή μή εξελικτική αντιιστορική θ έση πού ύ ποστηρίζει δτι στόν ανθ ρωπο δέ σημειώθηκε καμι ά ουσιαστική ί'ιλλαγή από τότε πού δη μιουργήθηκε. Μ ιά τέτοια αποψη δέ συμ­ οιοάζεται μ έ τό γεγονό ς δ τι διαπιστώνουμε πώ ς ύ πάρχει τρομαχτική διαφορά ανάμεσα στού ς πιό καθυστερη μένους προγόνους μας κα ί τόν πολιτισμένο αν θ ρωπο, δπως πα­ ρουσιάζεται κατά τ ίς τελευταίες τέσσερ ις 11 εξι χιλιετηρ ίδες τής ίστορίαςl . Άπό τό αλλο μέρος, αν αποδεχτούμε τήν Ιδέα γι ά τήν εξέλιξη κα ί πιστέψουμε πώ ς ό αν θ ρωπος ί'ιλ ­ λάζει συν έχεια, τί μένει τό τε σ άν περιεχό μενο μιάς ύ ποτι­ θέμενης «φύσης» 11 «ουσίας» τού ανθρ ώπου ; Τό δίλη μμα αυτό δέ λύνεται ου τε κα ί μέ « όρισμούς» γι ά τόν αν θρωπο πώ ς είναι ζώο πολ ιτικό (Άρ ιστοτέλη ς), ζώο πού δ ίνει ύ ποσχέσεις (Ν ίτσε) 11 ζώο πού παρ άγει μέ πρόολεψη κα ί φαντασ ία (Μάρξ) . Οί ό ρισμο ί αυτοί εκφράζουν ουσιαστι­ κές ιδιότητες τού αν θρώπου, ί'ιλλά δέν αναφ έρονται στήν ουσία τού ί'ινθρώπου . Πιστεύ ω δτι τό δίλη μμα μπορεί ν ά λυ θ εί αν ό ρ ίσου με 1 . Ό Μάρξ �νιωθε νά τόν ενοχλεί ιδιαίτερα αυτό τό δίλημμα. Μιλούσε γιά τήν «ουσία τού ανθρώπου» , δ:ν καί μετά τά Οικονομικά καί Φιλοσο­ φικά χειρόγραφα τού 1 844, επαψε νά χρησιμοποιεί αυτή τήν εκφραση καί μ ιλούσε λ.χ. γιά τόν <ψή ακρωτηριασμένο» άνθρωπο, πράγμα πού προϋποθέτει τήν εννοια μιας φύσης τού ανθρώπου, πού μπορεί νά τή στερηθεί ό άνθρωπος. (Στό Κεφάλαιο, τόμο πι, συνεχίζει νά χρησιμοποιεί τήν εννοια τής «ανθρώπινης φύσης», μ ιλώντας γιά τήν αναπαλλοτρίωτη εργασία σάν μιά από τίς συνθήκες «πού ταιριάζει πάρα πολύ στήν αν­ θρώπινη φύση τους καί πού τό αξίζουν πάρα πολύ » .) Άπό τό άλλο μέρος, ό Μάρξ τόνιζε πώς ό άνθρωπος δη μιουργεί τόν έαυτό του στό προτσές τής ίστορίας, καί σ' ενα σημείο προχώρησε τόσο πού νά τονίσει πώς ή ουσία τού ανθρώπου δέν είναι τίποτ' ΙJ.λλο από τό «κοινωνικό σύνολο» στό όποίο ζεί. Είναι όλοφάνερο πώς ό Μάρξ δέν ήθελε νά εγκα­ ταλείψει τήν ιδέα μιας φύσης τού ανθρώπου, παράλληλα δμως δέν ήθελε καί νά παραδοθεί σέ μιά αντιιστορική, μή εξελικτική εννοια. Γεγονός είναι πώς ό Μάρξ ποτέ δέν ελυσε τό δίλημμα καί δέν κατέληξε στόν όρισμό τής φύσης τού ανθρώπου. Έτσι δσα αναφέρει πάνω σ' αυτό τό θέμα εΙναι κάπως αόριστα καί αντιφατικά. 1 39

τήν ουσία τού αν θρ ώ που όχι σ άν μιά δοσμένη ιδ ι ό τητα η ουσ ί α, αλλά σ άν μιά αντίφαση σύμφυτη μέ τ ήν ανθρώπιν η ϋπαρξη2. Τήν αντ ίφαση αυτή θά τή 6ρού με σ έ δυ ό σειρ έ ς γεγονότων : ( 1 ) Ό άνθρωπος είναι ζώο, ώστόσο ό εξοπλι­ σμό ς του σ έ ενστικτα είναι ατελή ς, σ έ σύγκριση μ έ τόν εξοπλισμό δλων τών άλλων ζώ ων , κα ί δέν αρκεί γιά ν ά τού εξασφαλίσει τήν επι6 ίωση άν δέν παράγει τά μ έσα γι ά τήν ίκανοποίηση τών ύλικών αναγκών του , δέν αναπτύξει τό λόγο καί δέν κατασκευ άσει εργαλεία. (2 ) Ό άν θρωπος εχει δ ι άνοια, δπως τ ά άλλα ζώα , πού τού ε πιτρ έπει ν ά χρη σιμοποιεί νοητικ ά προτσέ ς γι ά ν ά πραγματοποιεί άμε­ σους, πρακτικούς σκοπούς. Ό άν θρωπος δ μως εχει μ ιά άλλη πνευματική ιδιότητα πού λείπει από τά ζώ α. 'Έχει επ ίγνωση γι ά τόν έαυτό του, γιά τό παρελθόν κα ί γι ά τό μέλλον του , πού είναι ό θ άνατος. Γιά τή μικρότητα καί τήν αδ υναμ ία του . �Eχει επίγνωση γιά τού ς ι'Χλλους, σάν άλ­ λους - σάν φίλους, σ άν εχθρού ς, σ άν ξένους. Ό άν θρωπος ξεπερν άει κ άθ ε άλλη ζωή , γιατ ί εΙναι, γι ά πρώ τη φορά , ζω ή πού εχει επίγνωση τού έ αυτού της. Ό άνθρωπος 6ρ ί­ σκεται μέσα στή φύση γιατί τού λε ίπει ή μή επίγνωση πού κάνει τό ζώο ν ά είναι μ έρος τής φύση ς, ενα μαζί τη ς. Ό άνθ ρωπος 6ρίσκεται μπροστά στήν τρομαχτική σύγκρουση ν ά είναι αιχμ άλωτος τής φύσης αλλά ελε ύθ ερος στ ά δια­ νοήματά του , ν ά αποτελεί μ έ ρος τή ς φύσης αλλά ν ά είναι σάν ιδιοτροπία τής φύ σης, ν ά μήν είναι ουτε εδώ ουτε εκεί. Ή αυτεπ ίγνωση τού αν θρώπου εκανε ν ά είναι ό άν­ θρωπος ξένος στόν κόσμο, απομονωμένος, μοναχικό ς κα ί φο6 ισμένος. Ή αντ ίφαση πού εχω περιγρ άψει ως εδώ ταυτίζεται ου ­ σιαστικ ά μ έ τήν κλασ ική άποψη σύ μφωνα μ έ τήν όποία ό άν θρωπος εΙναι σώ μα κα ί ψ υχή , άγγελος κα ί ζώο, δτι ανή­ κε ι σ έ δύ ο κ ό σμου ς πού 6 ρ ίσκονται σ έ σύ γκρουση δ ενας μέ τόν άλλο . Αυτό πού επιθ υ μώ ν ά τον ίσω τώρα εΙναι δτι 2. Τί ς ιδέες πού εκθέτω σέ λίγες σελίδε ς πού άκολουθούν τίς εχω άνα­ πτύξει στό Ή ύγι ής κοινωνία (Έκδόσει ς Μπουκουμάνη, Άθήνα 1 973). Τίς έπαναλαμδάνω εδώ μέ συμπυκνωμένη μορφή γιατί διαφορετικά δέ θά είχε δάση τό κύριο μέρος αυτού τού κεφαλαίου. Ι · Η)

δέν αρκεί ν ά δο υ με αυτή τή σύγκρουση σάν τήν ου σία του αν θρώπου , δη λαδή σάν αυτό χάρη στό όποίο ό αν θ ρωπος είναι αν θρωπος. Είναι απαρα ίτητο ν ά προχωρήσω π έρα από αύτή τήν περ ιγραφή καί ν ά αναγνωρ ίσω δτι αυτή ή 'ίδ ια ή σύγκρουση μέσα στόν αν θ ρωπο απαιτεί μιά λύση. 'Από τή δ ιατύπωση τής σύγκρουση ς προοάλλουν α μέσως ό ρισμένα έρωτή ματα : Τί μπορεί νά κ άνει ό ανθ ρωπος γι ά ν ά αντιμετωπίσει αυτό τόν σύμφυτο μ έ τήν ύ παρξή του τρ όμο ; Τί μπορεί ν ά κ άνει γιά ν ά ορεί μιά αρμονία πού θά τόν απελευθ ερώσ ει από τό μαρτύ ριο της μοναξιάς καί θά τού έπιτρ έψει ν ά νιώθ ει σ άν στό σπ ίτι του στόν κ όσμο, ν ά ορεί μιά α'ίσθηση έν ότητας ; Ή απ άντηση πού μπορεί ν ά δώσ ει ό αν θρωπος στ ά ερω­ τήματα αύ τ ά δέν είναι θ εωρητική ( αν κα ί ορίσκει τήν αν­ τανάκλασή τη ς στ ί ς ιδέ ες καί τίς θ εωρ ί ες γι ά τή ζωή) , αλλά είναι μ ιά απ άντηση πού ογαίνει απ ό όλόκληρο τό είναι του , από τό α'ίσθη μα κα ί τή δ ρ άση του. Ή απ άντηση μπορεί ν ά είναι καλύτερη η χειρ ότερη , αλλά ακόμη καί ή χειρ ότερη απ άντηση είναι καλύτερη από καθόλου . Ύ π άρ ­ χει ενας δ ρος πού πρ έπει ν ά ικανοποιεί κάθ ε απ άντηση : πρέπει ν ά οοη θάει τόν ανθ ρωπο ν ά ξεπερ άσε ι τήν α'ίσθη ση α πομόνωσης καί ν' αποκτήσει τήν α'ίσθη ση ένότητας , τήν α'ίσθη ση πώς είναι ενα μ έ τού ς αλλους, πώς ανήκει κάπου . Ύπάρχουν πολλέ ς απαντήσ εις πού μπορ εί ν ά δώσ ει ό αν­ θρωπος στό ερώτημα πού τού θ έτει τό γεγονό ς δτι γεννή­ θηκε αν θ ρωπος, κα ί τ ίς απαντήσεις αυτές θά προσπαθήσω ν ά συζητήσω στί ς σελίδ ες πού άκο λου θούν. ' Επιθυμώ ν ά τον ίσω καί π άλι δτι καμιά από τίς απαντήσεις αυτές δέν αποτελεί, αύ τή καθαυτή, τήν ου σία του άνθρώπου . Αυτό πού αποτελεί τήν ουσία είναι τό ερώτημα καί ή άν άγκη γ ιά μι ά άπ άντηση . ου σία δέν εΙναι ο ι διάφορες μορφ έ ς άνθ ρώ πινης ύ παρξη ς, άλλά οι άπαντήσεις στή σύ γκρουση αυτή καθαυτή . Τήν πρώτη απ άντηση στήν αναζήτηση του ξεπερ άσματος της άπομόνωσης καί γι ά ν ά πραγματοποιη θ εί ή ένό τητα τήν όνομάζω οπι σθοδρομική απάντηση . "Αν έπιθ υμεί ό αν θρωπος ν ά ορεί τήν ένότητα, αν θέλει ν ά άπελευ θ ερωθ εί α πό τό φόοο της μοναξιάς καί της άΟ εοαιότητας, μπορεί 14 1

ν ά προσπαθήσει ν ά ε πιστρέψ ε ι εκεί απ ' δπου ή ρ θ ε - στή φύ ση , τή φυσική ζωή η τού ς προγ όνους του. Μ πορεί νά προσπαθήσει ν ά απαλλαχτεί απ' αυτό πού τόν κ άνει άν­ θρωπο καί πού ώστόσο τόν οασανίζει : τό λογικό κα ί τήν αυτεπίγνωσή του . Φα ίνεται πώς ό άν θρωπος προσπαθούσε ν ά τό κ άνει αυτό έκατοντάδ ες χ ιλιάδες χρόν ια. Ή ίστορ ί α τών πρωτόγονων θ ρησκειών αποτελεί μιά μαρτυρ ία γιά τήν προσπ άθ εια αυτή , καθώς κα ί ή οαριά ψυχοπαθο λογ ία πού ύπάρχει στό άτομο. Τόσο στ ί ς πρωτόγονες θρησκείες δ σο κα ί στήν ατομική ψυχολογ ία, ορ ίσκουμε μ έ τή μιά η τήν άλλη μορφή τήν 'ίδι α οαριά παθολογία: τήν οπισθο­ δ ρόμηση στή ζωώδη ϋ παρξη , στήν κατάσταση τής προεξα­ τομίκευση ς, τήν προσπ άθεια απαλλαγής από αυτό πού εί­ ναι είδικ ά ανθ ρώπινο. Ή δι ατύπωση αυτή δ μως πρέ πει ν ά προσδιοριστεί κατ ά μ ία εννοια. "Αν τ ί ς όπισθοδ ρομικ έ ς αρχα"ίκέ ς τάσεις τίς συμμερ ίζονται πολλο ί , τότε εχου με τήν ε ικόνα τής folie a tnillions . Τό γεγονό ς τής συγκατάθ εσης κα ί μόνο κ άνει τήν τρ έλα νά φα ίνεται σάν σοφ ία, τό μύθο σάν πραγματικό τητα. Τό άτομο πού συμμετέχει σ ' αυτή τήν κοινή τρέλα δέν εχει τήν α'ίσθηση τής όλοκλη ρωτικής απο­ μόνωσης κα ί τού απόλυτου διαχωρ ισμού, κι ετσι αποφεύ ­ γε ι τό Εντονο άγχος πού θά ενιωθ ε σέ μιά προοδευτική κοινων ία. Δέν πρέπει ν ά ξεχνάμε δτι γιά τού ς περ ισσότε ­ ρους αν θρώπους ή λογική καί ή πραγματικότητα δέν είναι τ ί ποτε άλλο από δη μόσ ια συγκατ άθ εση . Ποτέ δέ « χάνει καν ένας τό μυαλό του» δ ταν κανενό ς αλλου τό μυαλό δέ διαφέρει απ ό τό δικό του . 'Εναλλακτική στήν οπισθοδρομική , αρχα"ίκή λύ ση στό πρόολη μα τής ανθ ρώπινης υ παρξη ς, στό 6άρος τού ν ά είσαι αν θ ρωπος, είναι ή προοδευτική λύση, ή λύ ση τής ανεύ ρεσης μιας ν έας αρμον ίας όχι μέ τήν όπισθοδρ ό μη ση αλλά μέ τήν όλόπλευρη αν άπτυξη δλων τών ανθρώπινω ν δννάμεων , τη ς αν θ ρωπό τητας πού ύπάρχει μέσα στόν κα­ θένα. Ό ό ραματισμό ς τής προοδευτικής λύσης �γινε γ ιά πρώτη φορ ά μ έ ρ ιζοσπαστική μορφή (ύπάρχουν πολλές θρησκείες πού σημαδε ύ ουν τό π έρασμα αν άμεσα στήν αρ­ χα·ίκή όπισθοδρομική κα ί τήν ουμανιστική θρησκεί α) στήν αξιοθαύ μαστη περ ίοδο της ίστορ ί ας ανάμεσα στ ά 1 500 1 42

π. Χ. κα ί τό 500 π. Χ . Έ μφαν ίστηκε στήν Α'ίγυπτο γύ ρω στά 1 350 πΧ. στή δι δασκαλία τού 'Ιχνατών κα ί μέ τού ς Έορα ίου ς γύ ρω στήν 'ίδια εποχή μ έ τή διδασκαλία τού Μ ωυσή . Ή 'ίδ ια Ιδέα εξαγγέλθηκε γύρω στά 600 μ έ 500 π. Χ. από τόν Λάο-Τσ έ στήν Κίνα, από τόν Β ούδα στήν 'Ιν δία, από τόν Ζαρατούστρα στήν Π ερσ ία καί από τού ς φιλόσοφους στήν Έλλάbα, καθώς καί από τού ς προφήτες στό ' Ι σραήλ. Ό ν έος σκοπό ς τού ανθρώπου , τό ν ά γ ίνει όλόπλ ευρα αν θ ρώπινος κα ί νά κερ δίσει ετσι τή χαμένη άρ­ μον ία του εκφρ άστηκε μ έ διαφορετικ ές αντιλήψεις καί σύμ60λα. Γι ά τόν Ά μενχοτέπ (Ίχνατών) ό σκοπός συμοο­ λ ι ζόταν μέ τόν 'Ήλιο. Γιά τόν Μ ωυσή μ έ τόν αγνωστο Θ εό τής ίστορίας. Ό Λάο-Τσέ ονόμαζε τό σκοπό Ταό (δ ρό μο) . Ό Βούδας τόν συ μοόλιζ ε σάν Νιρ Οάνα. Οί ελληνες φι λό ­ σοφο ι σάν τό μή κινούμενο πού κινού σε τά π άντα. Οί Πέρσ ε ς σάν Ζαρατού στρα. Οί προφήτες σάν τό μεσσιανικό «τέλος τών ήμερών » . Οί αντιλήψεις αυτές καθορ ίστηκαν σέ μεγάλο ο αθ μό από τού ς τρόπου ς σκ έψης, καί σ έ τελε υ­ τα ία ανάλυση από τήν πρακτική τής ζωή ς καί τήν κοινων ικο-οικονομικο-πολι τική δομή καθ ενό ς από αυτού ς τού ς πολιτισμούς. Έν ώ δ μως ή ίδιαίτερη μορφή μέ τήν όπο ία εκφραζόταν ό ν έος σκοπός εξαρτιό ταν από διάφο­ ρες ίστορικέ ς περιστάσεις, ό σκοπό ς ηταν ουσιαστικ ά ό 'ίδ ιος: ή λύση τού προολή ματος τής ανθρώπινης ϋπαρξη ς δ ίνοντας τή σωστή απ άντηση στό ερώ τημα πού θέτει Τι ζωή , τό ν ά γ ίνει δηλαδή ό αν θρωπος όλόπλ ευρα αν θρώ πι­ νος κι ετσι ν ά απαλλαχτεί από τόν τρό μο τής απομόνω­ σης. 'Όταν ό Χ ρ ιστιανισμός κα ί ό 'Ισλαμισμός μετέφεραν αργότερα - πεντακόσια χρόνια ό πρώτος καί χ ίλια ό δεύ ­ τερος - τήν 'ίδ ια Ιδέ α στήν Ευ ρώπη καί τ ίς μ εσογειακέ ς χώ ρες, ενα μεγάλο μέρος τού κόσμου εΙχε μ άθ ει πιά τό ν έο μήνυ μα. Μόλι ς δ μως ό ανθρωπος ακου σε τό μήνυ μα, αρ ­ χισε ν ά τό νο θ εύ ει. Άντί ν ά γ ίνει όλόπλευρα αν θρ ώ πινος, είδ ωλοπο ίησε τό Θ εό κα ί τ ά δόγματα σ άν εκδη λώσ εις τού «ν έου σκοπού » , αντικαθ ιστώντας ετσι τήν πραγματικότητα τής δ ικής του εμπειρ ίας μέ μιά ε Ικόνα 11 μ έ μ ιά λέξη . Πα­ ρόλα αυτά ό αν θρωπος προσπάθησε πολλές φορ ές ν ά ε πι­ στρ έψει στόν αυ θεντικό σκοπό . Τέτοιες προσπάθειες έκδη 143

λώθηκαν μέσα στή θρησκεία, μ έ τ ίς α ίρ έσεις, μ έ τού ς ν έους φιλοσοφικού ς στοχασμού ς κα ί τ ί ς πολιτικ ές φιλοσοφ ίες. 'Όσο κι αν είναι διαφορετικ έ ς ο ί αντιλήψεις δλων αυτών των ν έων θρησκειών καί κ ινημ άτων, κο ινό στοιχείο τους είναι ή ιδέ α τής ο ασικής εναλλακτικής εκλογής γιά τόν αν θ ρωπο. Ό αν θρωπος μπορεί ν ά δ ιαλέξει αν άμεσα σ έ δυ ό μον άχα δυνατότητες: ν ά οπισθοδ ρομήσει fι ν ά κινηθ εί πρό ς τά μπρό ς. Μ πορεί ε'ίτε ν ά επιστρ έψει σέ μιά αρχα"ίκή , παθογονική λύ ση , ε'ίτε ν ά προχωρήσει πρό ς τ ά μπρός κα ί ν ά αναπτύξει τήν αν θρωπι ά του . Αυτή τήν εναλλακτική εκλογή τή ορ ίσκουμε διατυπωμ ένη μ έ πολλού ς τρ όπους. Σάν εκλογή αν άμεσα στό φώ ς κα ί τό σκοτ άδ ι ( Περσ ία) , αν άμεσα στήν ευλογία κα ί τήν κατάρα, τή ζωή κα ί τό θά­ νατο ( Παλαιά Δ ιαθή κη ) fι τή ς σοσιαλιστικής δ ιατύ πωσης τής εκλογής ανάμεσα στό σοσιαλισμό κα ί τό Ο αρ Ο αρισμό. Ή 'ίδ ια εκλογή όχι μόνο προολή θηκε απ ό τ ί ς διάφορες ου μανιστικές θρησκείες, αλλά φα ίνεται δτι αποτελεί τή ο ασική διαφορ ά αν άμεσα στήν ψυχ ική ύ γεία κα ί τήν ψυ ­ χική ασθένεια. Τί ακριοώ ς εννοούμε δταν λέμε ύ γι έ ς ατο­ μο, εξαρτάται από τό γενικό πλα ίσιο αναφοράς μιάς δο­ σμένης κουλτού ρας. Στού ς τευτονικού ς Μ π έρσεκ * ύ γιής ανθ ρωπος είνα ι εκείνος πού μπορεί ν ά δ ρ άσει σάν αγριο ζώο. Ό 'ίδ ιος αν θρωπος μπορούσε ν ά είναι ψυχωτικό ς σή ­ μερα. 'Όλες ο ί α ρχα'ίκ ές μορφ έ ς ψυχικών ο ιωμ άτων - νε­ κροφι λία, ύ π έρτατος ναρκ ισσ ισμός, α ίμομικτική συμοίω ­ ση - πού αποτελούσαν μ έ τή μιά fι τήν αλλη μορφή τό «φυσιολογικ ό » fι ακό μη τό « ιδανικό » στίς οπισθο δ ρο­ μικέ ς-αρχα'ίκ έ ς κουλτούρες, ε πειδή τού ς αν θρώπους ενω­ ναν ο ί κο ιν έ ς αρχα'ίκ έ ς επιθ υμ ί ες τους, χαρακτηρ ίζοντα ι σήμερα σ άν ο αρ ιές μορφές ψυχικής παθ ολογ ίας. Σέ μ ιά λιγότερο εντονη μορφή, δταν αντιμετωπίζουν αντίθετες δυν άμεις, απω θ ούνται, καί τό αποτέλεσμα αυτής τής απώ­ θησης είναι μιά «νεύ ρωση» . Ή ο υ σιαστική διαφορ ά αν ά* Στή σκανδιναδική μυθολογία ό Μπέρσεκ είναι μ ι ά όμάδα πολεμιστιον πού δταν αναδε ή μάχη �παιρναν τ ίς ιδιότητε ς αγρ ιων ζώων. Φορούσαν δέρμα αρκούδα ς (αυτό σημαίνει τό δνομά τους στήν αρχαία νορ6ηγική ) καί ηταν ατρωτο ι στά δπλα καί τή φωτιά. (Σ.τ.μ. )

1 44

μεσα στόν αρχα'ίκό προσανατολισμό σέ μ ιά οπισθοδρομική χαί μ ιά προοδευτική κουλτούρα, αντ ίστοιχα, ορ ίσκεται στό δτι τό αρχαίκά προσανατολισμένο ατομο σέ μιά αρχα'ίκή κουλτούρα δέ νιώθει απομονωμ ένο , αλλά, απεναντ ίας, ύ ποστηρ ίζεται από τή ν κο ινή συνα ίνεση , ενώ σ έ μιι προο­ δευτική κουλτού ρα γ ι.ά τό 'ίδιο πρόσωπο ισχύ ει τό 'χντίθε­ το . Τό πρόσωπο α-Ότό « χάνει τό μυαλό του » , γι ατ ί τό πνευ μα του , τό μυαλό του , ορίσκεται σέ αντίθεση μ έ τό μυαλό δλων τών αλλων. Γεγονός είναι δη ακόμη καί σ' ενα προοδευτικό πολι τ ι σμό δπω ς ό σημερινός , μ cγάλος αριθμό ς τών μελών του εχουν οπι σθοδρομικ έ ς τ άσει ; ύ πο­ λογ ίσιμης εντασης , αλλά απω θού νται στήν κανονι} ή πο­ ρεία τής ζωής καί εκδη λώνονται μόνο κ άτω από ι ιδικέ ς συνθήκες , δπως ό πόλεμος. "Ας συνοψ ίσου με τ ί μας λένε αυτ έ ς ο ι σκί::ψ εις οχετικά μί:: ΤΙ! ζητήματα μέ τά όποια ξεκ ινήσαμε. ΠράJτα (Υ π ' Ολα . σχετικ ά μ έ τό ζήτημα τής φύσης τού ανθρώπου, φωνουμε στό συμπέ ρασμα δτ ι ή φύ ση η ο-Όσία τού ανθρώπ. , ί! δέν είναι μιά ειδική ο /ισίrι , σπως τό καλό κα ί τό κακό αλλά μιά rΊ.. vτίφαση πού εχε ι τ ίς ρίζες της σ ' αυτ έ ς τ ί ς Ίδι ες τίς συνθήκες τής ανθρώπινης ύπαρξη ς. Αυ τή ή σί'γκρουση (lπαιτεί μιά λύ ση κα ί ο ασικά ύπάρχουν δυ ό μοναχα λύ ­ σει ς: ή οπισθοδρομική καί ή προοδευτική . Αυτ ό πού κά­ ποιες φορέ ς ε μφανιζόταν στόν ανθρωπο σάν μιίι , οώτερη παρόρμηση πρός τήν πρόοδο δέν είναι τ ίποτε Μλο <'Lno τή δυναμική μ ιας ερευνας γιά ν έ ες λύ σεις. Σέ όποιο ι πίπεδο φτάσε ι ό αν θ ρωπος , εμφανίζονται ν έ ες αντιφάσης τού τόν ύ ποχρεώνουν ν ά συνεχίζει αδιάκοπα τό εργο τψ:= εξεύρε­ σης ν έων λύ σεων. Τό προτσέ ς α-Ότό συνεχίζεται μ ι χρ ι πο ύ ν(1 φτ άσει ό ανθρωπος ν ά γίνει όλόπλευρα ανθριόπινος κα ί νά πετύχει τήν πλήρη ένότητα μέ τόν κόσμο . Κατά π6σο ό ανθρωπος μπορεί νά πετύχει αυτό τόν τελι κό σκωτό. φτ ά­ νοντας στήν όλοκλη ρωτική « αφύπνιση» ό που ή πλεονεξία καί ή σύ γκρου ση εξαφανίζονται ( όπως διδάσκει ό BouhL ­ σμός \ η κατ ά πόσο αυτό είναι δυνατό μόνο μc ιά θάνατο (όπως διδάσκει ή χριστιανική διδασκαλία\ δ έ μας ενδια­ όλες τίς φ έ ρει εδώ . Α-Ό τό πού εχει σημασία είναι ότι ουμανιστικ έ ς θρησκείες καί ο-Όμανιστικί:: ς bιδιωκαλίες ό \ .'

1 4 .-)

«Νέος Σκοπός» είναι ό 'ίδ ιος κα ί ό ανθρωπος ζεί μ έ τήν π ί στη δτι μπορεί ν ά φτ άνει όλοένα καί πιό κοντ ά σ' αυτόν. ("Αν ό.πό τό σλλο μ έρος ο ι λύσεις αναζητούνται μ έ οπι­ σθοδρομικό τρό πο, τότε ό αν θρωπος δ αδ ίζει πρό ς τόν όλοκλη ρωτικό ό.παν θρωπισμό, πράγμα πού είναι Ισοδύ ­ ναμο μ έ τήν τρ έλα.) VΑν ή ουσία τού αν θρ ώ που δέν είναι ούτε τό καλό ου τε τό κακό , ούτε 'Q αγάπη ούτε τό μ ίσος, ό.λλά μιά αντίφαση πού απαιτεί τήν αναζήτηση ν έων λύ σεων , πού δη μιουρ­ γούν μέ τή σειρά τους ν έες ό.ντιφάσεις, τό τε μπορεί πρα­ γματικ ά ό ανθ ρωπος ν ά δώσει άπάντηση στό δίλη μμά του ε'ίτε μέ οπισθοδρομικό ε'ίτε μ έ προο δευτικό τρόπο. Σχετικά μ' αυτό ή πρό σφατη ιστορ ία προσφ έρει πολλά παραδε ί­ γματα. Έκατομμύρ ια Γερμανοί, Ιδ ια ίτερα τής κατώ τερη ς μεσα ί ας τάξη ς, πού είχαν χάσει χρήμα καί κοινωνική θέση, ξαναγύ ρισαν κ άτω άπό τήν ήγεσ ία τού Χ ίτλερ στήν τευτο­ ν ική λατρε ία τών προγόνων τους κι εγιναν << μπ έρσεκ» . Τό 'ίδ ιο εγινε καί στήν περ ίπτωση τών Ρώσων κ άτω από τήν ήγεσία τού Στάλιν, τών Γιαπωνέζων στή δι άρκεια τής « αρπαγής» τού Νανκ ίν, τών Ά μερ ικανών τού Νότου μέ τά λυντσαρ ίσματά τους. Ή άρχα'ίκή μορφή τού δ ιώ ματος αποτε λεί π άντοτε πραγματική πι θ ανό τητα γιά τήν πλ ειονό ­ τητα τών ανθρώπων. Πάντοτε μπορεί ν ά ε μφανιστεί. Ώ στόσο πρέπει ν ά κάνουμε μιά δι άκρ ιση άνάμεσα στίς δυό μορφές ε μφάνισης. Ή μ ία είναι δταν οι άρχαίκέ ς πα­ ρωθήσεις εχουν παραμε ίνει πολύ Ισχυρές άλλά εχουν απω ­ θηθεί επειδή ήταν ό.ντ ίθ ετες μ έ τ ά πολιτιστικ ά πρότυπα ένό ς δοσμένου πολ ιτισμΟύ . Στήν περ ίπτωση αυτή , κάτω ό.πό εΙδικές περιπτώσεις δ πως ό πόλεμος,. ο ι φυσικ έ ς καταστροφέ ς η ή κο ινωνική άποσύνθεση, εύκολα μπορούν ν ' άνοίξουν τά κανάλια καί ν ' αφήσουν ν ά δγούν στό π ροσκήν ιο οι άπω θη μένες παρωθήσεις, Ή σλλη δυνατό­ τητα είναι δ ταν κατά τήν ό.νάπτυξή του ενα ατομο η τά μέλη μ ιάς ό μάδας φτ άσουν πραγματικ ά στό προοδευτικό στάδ ιο καί τό σταθ εροποιήσουν. Στήν περ ίπτωση αυ τή τά τραυματικά επεισόδια δπως αυτ ά πού άναφέρθηκαν παραπ άνω δέν προκαλούν ευκολα μιά επανεμφ άνιση τών άρχα'ίκών παρωθήσεων, γιατΙ οι παρωθήσεις αυτές δέν 146

απω θήθηκαν τό σο, δσο αντικαταστάθηκαν. Ώ στόσο ακ ό μη καί στήν περ ίπτωση αυτή τό αρχ αίκό δυναμικό δέν εξαφα­ ν ίστηκε όλοκλη ρωτικά . Κάτω από εξαιρετικ έ ς περιστάσεις δπως ό μακροχρόν ιος εγκλεισμό ς σέ στρατό πεδα συγκέν­ τρωσης, η στήν περ ίπτωση πού γ ίνονται ό ρισμένες χημικ ές διεργασίες στό σώμα, μπορεί ν ά καταρρεύσει όλόκλη ρο τό ψυχ ικό σύ στημα ένό ς ατό μου κα ί ν ά λευτερωθού ν κα ί ν ά Όγού ν στό προσκήνιο ο ί αρχα'ίκ έ ς δυν άμεις μ έ καινο ύ ργια ενταση . Ύ π άρχουν φυ σικ ά αναρ ίθμητες ενδ ι άμεσες κατα­ στάσεις αν άμεσα στά δυ ό ακρα - τ ίς αρχα'ίκές, απωθη μέ­ νες παρωθήσεις απ ό τό ενα μέ ρος, καί τήν όλοκληρωτική αντικατάστασή του ς από τόν προοδε υτικό προσανατολι­ σμό , από τό αλλο . Σέ κ άθ ε ατομο θ ά είναι διαφορετική ή αναλογία καθώ ς καί ό Ό αθ μό ς απώθησης εν άντια στό Ό α­ θμό Επ ίγνωσης τού αρχα'ίκού προσανατολισμΟύ . Ύ π άρ­ χουν ανθρωποι στούς όπο ίους ή αρχα'ίκή πλ ευρ ά εχει εξαλε ιφθεί σέ τέτοιο ,Όαθμό , δχι από τήν απώθηση αλλά από τήν αν άπτυξη τού προοδ ε υτικού προσανατολισμού , πού μπορεί ν ά εχουν χάσει τήν ίκανότητα καί ν ά ο πισθο­ δ ρομήσουν ακ ό μη στήν πλ ευρ ά αυτή . Κατά τόν 'ίδιο τρόπο ύ π άρχουν ατομα πού εχουν σέ τέτοιο Όαθ μό καταστρ έψει δλες τ ί ς δ υνατό τητες γι ά τήν αν άπτυξη έν ό ς προοδ ευ τικού προσανατολ ισμο ύ , ωστε εχασαν κα ί τήν ελευ θερ ία εκλο­ γή ς - στήν περίπτωση αυτή τής εκλογής προό δου . Π εριττεύ ει ν ά πού με δτι τό γενικό πνεύ μα μ ιας δοσμ ένης κοινων ίας θά ε πηρεάσει σ έ μεγάλο Όαθμό τήν αν άπτυξη τών δύ ο πλ ευρών σέ κ άθ ε ατομο. Ώ στό σο, ακό μη κα ί στό ση μείο αυτό , τ ά ατομα μπορεί ν ά διαφέρουν πάρα πολύ από τό κοινων ικό πρό τυπο προσανατολισμού . 'Ό πως εχω κ ιόλας τον ίσει , στή σύγχρονη κοινων ία ύ π άρχουν έκατομ­ μύ ρια αρχ αίκ ά προσανατολισμένα ατομα πού πιστεύ ουν συνειδητ ά στ ά δόγματα τού Χρ ιστιανισμο ύ η τού Δ ιαφω­ τισμού , αλλά πού είναι δ μως π ίσω απ ' αυτή τήν πρό σοψη << μπέ ρσεκ» , νεκρό φι λο ι η λάτρες τού Β άαλ η τής Άστ άρ­ της. Δέν είναι απαραίτητο τά ατομα αυτ ά ν ά νιώθουν κ ά­ ποια σύγκρου ση, γιατ ί ο ί προοδε υτικ ές Ιδέες πού διαλογί­ ζονται δέν εχουν Όαρύ τητα κα ί ενεργούν μ έ Όάση τίς αρ­ χαίκ έ ς παρωθήσεις τους μ έ κρυφ έ ς μον άχα η καλυμμένες 147

μορφ ε ς . ' Από τό αλλο μέρο ς , πο λλές φορ έ ς παρουσιάστη ­ καν στ ί ς αρχα'ίκ ές κουλτού ρε ς ατομα πού αν έπτυξαν προοδευτικό προσανατολισμό . 'Έγιναν ήγ έτε ς πού κάτω από ό ρισμένες περιστ άσει ς φώτισαν τ ά περισσό τερα μέλη τή ς ο μάδα ς του ς , κα ί εθ εσαν τ ί ς ο άσει ς γι ά μ ιά σταδιακή αλλαγή ολόκλη ρη ς τή ς κο ινων ίας . 'Ό ταν τά ατομα αυτ ά είχαν ξεχωρ ιστό αν άστημα κα ί απ ό τή δι δασκ αλί α του ς ε μεναν 'ίχνη , ονομάζονταν προφήτες , δάσκαλο ι η μ έ δι ά­ φορα &λλα τέτοια ονό ματα. Χ ωρ ί ς αυτά τ ά ατομα ή αν­ θ ρωπό τητα ποτέ δέ θά μποορού σε ν ά ογει από τό σκοτάδ ι τή ς αρχα'ίκή ς κατ άσταση ς . "Αν μπό ρεσαν Ό μω ς ν ά ε πηρε ά­ σουν τόν ανθ ρωπο, αυ τό εγ ινε γιατ ί κατ ά τή δι άρκεια τή ς εξέλι ξη ς τή ς ε ργασ ίας ό αν θρωπο ς απελευ θ ερώθηκ ε στα­ δ ιακ ά από τ ίς αγνωστε ς δυν άμει ς τή ς φύ ση ς , αν έπτυξ ε τό λογικό κα ί τήν αντικειμεν ικότητ ά του, επαψε ν ά ζει σ άν αγριο ζω ο η σάν ύ πο ζύ γιο. 'Ο ,τι Ισχύ ει γιά τίς ό μάδ ε ς Ισχύ ει καί γι ά τ ά ατομα. Σέ κάθ ε ατομο υ π άρχε ι ενα δυναμικό αρχα'ίκων δυν άμεων στίς όποι ε ς μόλι ς αναφερθήκαμε σχετικά. Μόνο ό όλοκλη ­ ρωτικά « κακό ς » κα ί ό όλοκλη ρωτικ ά « καλό ς» δ έ μπορού ν π ιά ν ά διαλέξουν. Κ αθένας σχεδόν μπορεί ν ά οπισ θο δρο­ μήσει στόν αρχα"ίκό προσανατολ ισμό , η ν ά προχωρήσει στήν όλοκλη ρωμένη προο δευτική αν άπτυξη τή ς προσωπι­ κότη τά ς του. Στήν πρώ τη περ ίπτωση μ ιλάμε γι ά εκδήλ ωση ο αριάς ψυχική ς ασθένειας . Στή δεύ τερη περ ίπτωση μ ιλάμε γ ιά αυθό ρμη τη ανάρρωση απ ό ασθένεια η γι ά τό π έ ρασμα ένό ς ατό μου στήν όλοκλη ρωτ ική αφύ πν ωη κα ί ώρ ιμότητα. Ή ψυχ ιατρ ική, ή ψυχαν άλυση κα ί τ ά δ ι άφορα πνευματικ ά δόγματα εχουν σ άν εργο του ς ν ά μελετήσουν τ ίς συνθήκες κ άτω από τ ί ς όποι ες συμοα ίνει ή μ ιά η ή αλλη εξέλι ξη , καί , ακ ό μη , ν ά επινοήσουν μεθόδου ς μ έ τ ίς όποιε ς μπορεί νά προωθη θ εί ή ευνο'ίκή εξέλι ξη κα ί ν ά αναχαιτιστει ή χ αοήθη ς 3 . Ή περ ιγραφή αυτων των μεθόδ ων δέν ανήκ ει 3 . Βλ. ειδικά τή διδασκαλία καί πρακτική τού Ζέν Βουδισμού δπως τήν εκθέτει ό Ντ. Τ. Σουζούκι στά πολυάριθμα οιολία του. Β λ. ιδιαίτερα τό εργο των Ντ. Τ. Σουζούκι, Ε. Φρόμ καί Ρ. ντέ Μαρτίνο, Zen Buddhism ([n,! Psychoana/ysis ( Νέα Ύόρκη : Harper & Row, 1 9 6 1 ) .

στά πλα ίσια αυτού τού ο ιολίου κα ί μπορεί ν ά ορεθεί στήν κλινική φιλολογ ία τή ς ψυχανάλυση ς καί τή ς ψυχ ιατρική ς. Γιά τό πρόολη μά μας ο μως εΙναι ση μαντικό ν ά αναγνωρί­ σουμε ατι, ξέχωρα από τ ίς ακρ αίες περιπτώσει ς . κ άθε ατομο κα ί κ άθε ό μάδα ατόμων μπορεί σ ' ενα δοσμένο ση ­ μείο ν ά οπισθοδρομήσει στού ς πιό παρ άλογου ς κα ί τού ς πιό καταστροφικού ς προσανατολισμο ύ ς, αλλά καί ν ά προ­ χω ρήσει στού ς φωτισμένους καί προοδευτικού ς προσανα­ τολ ισμούς. Ό ανθ ρωπος δέν ε[ναι ουτε καλό ς ουτε κακό ς. "Αν πιστέψουμε στήν καλοσύνη τού ανθ ρώ που σάν τή μόνη δυνατότητα, θά όδηγη θούμε σέ μιά γοητευτική παρα­ ποίηση των γεγονότων Τι σέ πικρή απογοήτευση . "Αν πι­ στέψουμε στό αλλο ακρο, θ ά καταντήσουμε ν ά ε'ίμαστε κυ ­ ν ικο ί καί τυφ λο ί στ ίς τόσες δυνατότητες γι ά τό καλό πού ύ πάρχουν στού ς αλλου ς κα ί στόν 'ίδ ιο τόν έαυτό μας . Μιά ρεαλιστική αποψη ολέπει κα ί τά δυ ό ενδεχόμενα σάν πρα­ γματικές δυνατότητε ς κα ί μελετάει τίς συνθήκες γι ά την αν άπτυξη τή ς μιας Τι τή ς αλλη ς . Οί σκ έψ ε ις αυτές μας οδηγούν στό πρόολη μα τή ς ελειι θερίας τού ανθρώπου . ΕΙναι ό αν θ ρωπος ελεύθερος ν ά διαλέξει τό καλό σέ μιά δοσμένη στιγμή Τι μήπως δέν εχει μιά τέτοια ελευθερία εκλογή ς επ ειδή ό ρίζετα ι απ ό δυνά­ μεις πού oρ �σκoνται μέσα κι εξω απ' αυτόν ; Σχετικά μέ τό θέμ α τή ς ελε υθερίας τη ς οούλη ση ς �χoυν γραφτεί πολλο ι τό μο ι καί δ έ μπορω ν ά ορ ω σχετικ ά καλύτερη διατύπωση σάν εισαγωγή στίς σελίδε ς πού ακολουθούν, από τίς παρα­ τηρή σει ς πάνω στό θ έμα αυτό τού Γου ίλιαμ Τζαίημς . «'Έχει επικρατήσει στήν κοινή γνώμη ή αποψψ > , αναφέρει , «οτι εχει πιά ξεζουμιστεί ή συζήτηση σχετικά μέ τήν έλεύ­ θερη οούλη ση καί ότι κ άθε καινού ργιος ύ πέρμαχο ς δέν κ άνει τίποτε αλλο από τό ν ά ξαναζεσταίνει μπαγ ιάτικα επ ιχειρή ματα γνωστά σέ δλου ς μας. Πρ όκειται γιά σοο αρό λάθος. Δέ γνωρ ίζω θ έμα πού ν ά εχει φθ αρ εί λιγότερο Τι θέμα πού ν ά μπορεί ν ά ορεί καλύτερη ευκαιρία ενα ερευ­ νητικό πνεύμα γι ά ν' ανο ίξει καινού ργιους ο ρ ίζοντες - Όχι επιοάλλοντας ενα συμπέρασμα Τι αποσπώντας μιά εκ ο ια­ στική συγκατάθεση, αλλά οαθ αίνοντας τήν α'ίσθησή μα σχετικ ά μέ τό ποιά εΙναι ακριαω ς ή διαφων ία ανάμεσα στα 149

δ υ ό μ έρη καί τ ί πραγματικ ά εκφράζουν ο ί ιδέ ες σχετικ ά μέ τό πεπρωμένο κα ί τήν ελεύ θερη Οο ύλη ση» 4 . Ή προσπ άθειά μου ν ά παρουσιάσω στίς ε πό μενες σελίδες μερ ικ ές προτά­ σεις σχετικ ά μ ' αυτό τό πρόολη μα, οασίζεται στό ότι ή ψυχαναλυτική ε μπειρ ία μπορεί ν ά ρ ίξε ι κάποιο καινού ργιο φώς π άνω στό θέμα τής Ελευ θ ερ ίας κι ετσι ν ά μας επιτρ έ ­ ψει ν ά δούμε μερικές ν έες πλ ευρ έ ς. Ό παραδοσιακός χειρισμός τής ελευθερ ί ας επασχε από τή μή χρησιμοποίηση ε μπειρικών, ψυχολογικών στοιχείων, κι ετσι δη μιού ργησε τήν τ άση τής εξέτασης τού προολήμα­ τος μ έ γενικού ς κα ί αφη ρη μένους δ ρους. "Αν λέγοντας ελευ θ ερ ί α εννοούμε έλευθερία εκλογ ής, τό τε τό θ έμα συ­ νοψ ίζεται στό ε ρώτη μα κατά πόσο ε'ί μαστε ελεύ θ ερο ι ν ά δ ιαλέξουμε ανάμεσα, α ς πούμε, στό Α καί τό Β . Ο ί ντε­ τερμιν ιστέ ς λένε δτι δέν ε'ίμαστε ελεύ θεροι, γιατί ό ανθρω­ πος - όπως κα ί όλα τά αλλα πρ άγματα στή φύ ση - δ ρ ίζε­ ται από α'ίτια. 'Όπως μι ά π έτρα πού ρ ίχνεται στόν αέρα δέν είναι ελε ύ θ ερη ν ά μήν π έσει, ετσι κα ί ό ανθ ρωπος ύ ποχρεώνεται ν ά διαλέξει αν άμεσα στό Α καί τό Β , εξαι­ τ ί ας τών κινήτρων πού τόν ό ρίζουν, πού τόν εξαναγκ ά ­ ζουν fΊ τόν κ άνουν ν ά διαλέξει τό Α η τό Β 5 . Ο ί αντ ίπαλο ι τού ντετερμινισμού ισχυρίζονται τό αντ ί ­ θ ετο. ' Από θ ρησκευτική αποψη προοάλλεται τό επιχείρημα δτι ό Θ εό ς εδ ωσε στόν αν θ ρωπο τήν ελευθ ερ ία ν ά διαλέξει αν άμεσα στό κ αλό καί στό κακό - κ ι ετσι ό ανθ ρωπος εχει αυ τή τήν ελευθ ερ ία. Δ εύ τερο, προοάλλεται τό επιχείρη μα ότι ό ανθ ρωπος είναι Ελε ύ θ ερος γιατ ί διαφορετικ ά δέ θά 4. Γουίλιαμ Τζαίημς, «Τό Δ ίλημμα τού Ντετερμινισμού» , 1884, σέ ανατύπωση στό Α Modern Introduction ( ο Phi/osophy τών Πώλ "Εν­ τουαρντς καί Άρθουρ Πάπ. Νέα Ύόρκη : The Free Press, 1 9 5 7 . 5. Ή λέξη ντετερμινισμός χρησιμοποιείται εδώ καί σ ' δλο τ ό οιολίο γιά νά δηλώσει αυτό πού Εννοούν ό Γουίλιαμ Τζαίημς καί οί σύγχρονοι άγ­ γλοσάξωνες φιλόσοφοι λέγοντας « σκλη ρός ντετερμιν ισμός» . Τό ντετερμι­ ν ισμό μ' αυτή τήν εννοια πρέπει νά τ6ν ξεχωρίζουμε από τή θεωρία πού ορίσκουμε aτά �ργα τού Χιούμ καί τού Μίλ, πού κάποιες φορές ονομάζε­ ται « μαλακός ντετερμινισμός» καί σύμφωνα μέ τόν όποίο εΙναι λογικό νά π ιστεύουμε στό ντετερμινισμό καί τήν ανθρώπινη έλευθερία. Ή θέση μου μπορεί νά κλίνει περισσότερο στό < <μαλακό» παρά στό «σκληρό» ντετερ­ μινισμό, χωρίς δμως καί νά ταmίζεται μ' αυτόν. 1 50

ηταν ύ πεύθυνος γιά τίς πρ άξεις του. Τρ ίτο, προ6άλλεται τό επιχείρη μα δτι ό άνθρωπος εχει τήν ύ ποκειμενική ε μ ­ πειρ ί α δτι είναι ελεύθ ερος, κι ετσι ή συνε ίδη ση πού εχει γιά τήν ελευθερ ία αποτελεί απόδε ιξη γιά τήν ϋπαρξη τής ελευθ ερίας. Καί τά τρία αυτά επιχειρήματα δέ φα ίνονται πειστικ ά . Τό πρώτο απαιτεί πίστη στό Θ εό κα ί κ άποια γνώση γιά τά σχ έδι ά του σχετικ ά μέ τόν ανθρωπο. Τό δ εύ ­ τερο φα ίνεται δτι προήλθ ε από τήν επιθυ μία νά γ ίνει ό άνθρωπος ύ πεύθ υνος γι ά ν ά μπορεί νά τιμωρηθεϊ. Ή Ιδέα τής τιμωρ ίας, πού ύ π άρχει στ ά περισσότερα συστήματα τού παρελθόντος καί τού παρόντος, 6ασ ίζεται κατ ά κύ ριο λόγο σ ' αυτό πού είναι (η πού θ εωρείται πώ ς είναι) μέτρο προστασ ί ας γι ά τή μειονό τητα τών « κατεχόντων» εν άντια στήν πλ ειονό τητα τών << μή κατεχόντων» , καί αποτελεί σύ μ60λο τής σωφρονιστικής εξουσίας τής πολιτείας. Αν θέλουμε ν ά τιμωρήσουμε, πρ έπει ν ά εχου με κάπο ιον πού ν ά εΙναι ύ πεύθυνος. Στό σημείο αυτό στό νού μας ε ρχεται τό ρητό τού Σώ : « Τό κρέμασμα τέλειωσ ε - αυτό πού μ έν ει είναι ή δίκη » . Τό τρ ίτο επιχε ίρημα, δ τι δη λαδή ή συν ε ί­ δηση τή ς ελευ θ ερ ί ας τής εκλογής απο δε ίχνει πώς αυτή ή ελευ θ ερ ία ύ π άρχει, εχει καταρριφ θ εί π έρα γιά πέρα από τόν Σπινόζα κα ί τόν Λάιμπνιτς. Ό Σπινόζα τόνιζε δτι εχουμε τήν αυταπ άτη τής ελευ θ ερ ίας γιατ ί εχουμε τήν επ ί ­ γνωση τών ε πιθ υμιών μας αλλά όχι καί τών κινήτρων τους. Ό Λά ιμπνιτς τόνιζε επίσης δτι ή 60ύληση ύ ποκινείται απ ό τάσεις πού είναι κατά ενα μέρος ι'ωυνείδητες. Καί εΙναι πραγματικά εκπληκτικό τό δτι, στό μεγαλύτερο μ έρος τους ο ί συζητήσεις μετ ά τόν Σπινόζ α καί τόν Λάιμπν ιτς δέ μπό ρεσαν νά αναγνωρίσουν τό γεγονό ς πώς τό πρό6λη μα τής ελευ θ ερ ίας τής εκλογής είναι αδύνατο ν ά λυ θ εί αν δέ ληφθ εί ύ πόψη δτι μας ό ρίζουν ασυνε ίδητες δυνάμεις, πού μας αφήνουν δ μως νά εχουμε τήν ευχάριστη εντύπωση πώς ή εκλογή μας είναι ελεύθ ερη . Ξέχωρα δ μως από αυτ έ ς τίς εΙδ ικ ές αντιρρήσεις, τ ά επιχειρήματα γιά τήν ελευ θ ερ ία τής 60ύλη σης φαίνεται νά ερχονται σέ αντίθ εση μέ τήν καθη ­ μερινή ε μπε ιρία. Ή θ έση αυτή , ειτε ύ ποστηρίζεται από θρησκευτικούς ηθ ικολόγους, ε'ίτε από Ιδ εαλιστές φι λό σο­ φους, ειτε απ ό φι λομαρξιστές ύ παρξιστέ ς, είναι στήν καΥ

151

λύτερη περίπτωση μιά ανώτερη ς πΟ'ιότητας ύπόθεση, όχι δμως καί τόσΟ' ανώτ ερη , αφΟ'ύ εΙναι πάρα πΟ'λύ Μικη γιά τό ατΟ'μο . Μ πΟ'ρΟ'ύμε ν ά ΙσχυριστΟ'ύμε δτι εν�ς ανθρωπΟ'ς πΟ'ύ μεγάλωσε μέσα στήν ύλική καί πνευματική φτώχια, πΟ'ύ δέν ενιωσε πΟ'τέ αγάπη η ενδιαφέρΟ'ν γ ιά κάπΟ'ιον, πΟ'ύ τό σώμα τΟ'υ συνήθισε στό μεθύ σι ϋστερα από χρόνιες καταχρήσεις οΙνοπνεύματΟ'ς, πΟ'ύ δέν είχε τή δυνατότητα ν ά αλλάξει τίς συνθήκες τής ζωής τΟ'υ - μπορούμε, λέμε, ν ά ΙσχυριστΟ'ύμε δτι είναι « έλεύθερος» νά διαλέξει; Δ έν ερχεται ή θέση αυτή σέ αντίθεση μέ τά γεγΟ'νότα; Καί δέν είναι ανελέητη καί, σέ τελευταία αν άλυ ση, μιά θ έση πού στή γλώσσα τού 2 00ύ αιώνα αντανακλά, δπως καί μεγάλο μέρΟ'ς τή ς φιλΟ'σοφίας τού Σάρτρ , τό πνεύμα τ ού αστικΟ'ύ ατομικισμω-, καί εγωκεντρ ισμού , μιά σύγχρονη εκδοχή τού εργΟ'υ τού Μ άξ Στίρνερ Der Einzige und sein Eigentum (<<Ό ΜενονωμένΟ'ς κι ή 'Ιδιοκτησία του » ) ; Ή αντίθετη θέση, ό ντετερμιν ισμός, πΟ'ύ ύπΟ'θέτει δτι ό ανθ ρωπος δέν είναι ελε1Υθερος ν ά δι αλέξει, δτι ο ί αποφά­ σεις τΟ'υ σ' ενα δΟ'σμένΟ' σημείΟ' προκαλούνται κα ί όρίζΟ'ν ­ ται από εξωτερικά καί εσωτερικά γεγονότα πού εχουν συμοεί προηγΟ'ύμενα, φαίνεται στήν πρώτη ματιά πιό ρ εα­ λιστικός καί πιό λογικός. 'Αδιάφορο αν εφαρμόζουμε τό ντετερμινισμό σέ κοινωνικές όμάδες καί τάξεις η ατΟ'μα, μήπως δέ μάς εχει δείξει ή φροϋδική καί μαρξιστική ανά­ λυση πόσο αδύνατΟ' ς είναι ό ανθρωπος στόν αγώνα ενάν ­ τια στίς καθοριστικές ενστικτώδεις καί κοινωνικές δυν ά­ μεις; Δέν εχει δείξει ή ψυχανάλυση δτι ενας ανθρωπος πού ποτέ δέν ελυσε τό πρόΌλη μα τής εξάρτησής του από τή μητέρα του δέν εχει τήν ίκανότητα ν ά ενεργήσει καί ν ' αποφασίσει, δτι νιώθει αδύναμος κι ετσι πέφτει σέ μιά όλοένα μεγαλύτερη εξάρτηση από τίς μητρικές μΟ'ρφές ωσπου ν ά φτάσει στό σημείο πού δέν ύ πάρχει πιά επι­ στροφή ; Δέ μάς δείχνε ι ή μαρξιστική ανάλυση δτι δταν μιά τάξη - όπως ή κατώτερη μεσαία τάξη - χάσει περιουσία, κουλτού ρα κα ί κοινωνικό λειτούργημα, τά μέλη της χάνουν τήν ελπίδα τΟ'υ ς καί όπισθοδρομΟ'ύν σέ αρχα'ίκούς, νεκρό­ φιλους καί ναρκισσιστικούς προσανατΟ'λισμΟ'ύ ς; Ώστόσο συτε ό Μ άρξ ουτε ό Φρόυντ ήταν ντετερμινι-

στές μ έ τήν εννοια ότι πίστευαν στό αμετάκλη το της ντε­ τερμινιστικης αιτιότητας. Π ίστευαν καί οι δυ ό στή δυνατό ­ τητα πώς μπορούσε ν ' αλλάξει μιά πορεία πού είχε κ ιόλας αρχ ίσει. Καί οι δυ ό εσλ επαν πώς αυτή ή δυνατότητα αλ ­ λ αγης πήγαζε από τήν ικανότητα τού αν θρώπου νά απο­

κτ ήσει επίγιιωση τω ν δ υ ιιάμεων πού τόν κάνουν νά κι ιιεϊ­ τα ι , α ς πούμε π ίσω από τήν πλ άτη του , δ ίνοντάς του ετσ ι

τή δυνατότητα ν' αποκτήσει καί πάλι τήν ε λευθερία του 6 • Ήταν καί ο ι δυ ό τους ι δπως καί ό Σπινόζ α, από τόν όποίο επηρεάστηκε σέ μεγάλο σ αθμό ό Μ άρξ - καί ντε­ τερμιν ιστέ ς κrι.ί ιντετερμινιστέ ς Τι συτε ντετερμινιστέ ς ο υτε Ιντετερμιν ιστ έ ς. Κ αί οι δυ ό διατύπωσαν τήν αποψη πώς δ αν θρωπος ό ρίζεται από τού ς νό μους τού αιτιατού κα ί τού αποτελέσματος, αλλ ά πώ ς μπορεί μ έ τή γνώση καί τή σω­ στή δράση ν ά δη μιουργήσει καί ν ά πλατύνει τό σασίλεισ της ελευθερίας. Σ' αυτόν από κειται νά αποκτήσει τή μεγα­ λύτερη δυνατή ελευθερ ία καί νά απαλλαχτεί από τά δε σμά της αναγκαιό τητας. Ο Ι δρο ι της απελευθέρωσης ηταν γι ά τόν Φ ρ όυντ ή γνώση τού ασυν είδη του, καί γιά τόν Μάρξ ή γνώση τών κοινωνικο-ο ικονομικών δυνάμεων καί τών τα­ ξ ικών συμφερόντων. Έ κτό ς από τή γνώση, απαραίτητος δ ρος γιά τήν απελευθ έ ρωση ηταν καί γιά τού ς δυ ό μιά δ ραστήρια σού λη ση κα ί π άλη 7 . Κάθε ψυχαναλυτή ς εχει δει φυσικ ά ασθενείς πού αντι­ στρ έψ ανε τ ί ς τάσεις ο ι ό ποίες φαίνονταν ν ά καθορίζουν τή ζωή τους, μόλις τίς αντι λήφθηκαν, καί εκαναν μ ιά συγκεν­ τρωμ ένη προσπάθεια ν ά αποκτήσουν τήν ε λευ θερ ία του ς. Δέ χρειάζεται δ μως νά είναι κ άποιος ψυχολόγος γιά νά 6 . Βλ. μι!! πιό λεπτομερειακή εξέταση αυτοΊ, τού σημείου στό εργο το!' Ε. Φρόμ, Πέρα άπό τ,ί r)ωμri της ω"τrιτυIτης. 7. Βασικά τήν 'ίδια θέση παίρνει ό κλασικός Βουδισμός. Ό ανθρωπο: είναι άλυσοδεμένος στόν τροχό τής νέας γέννησης, μπορεί δμως ν' απ} ­ λευθερώσει τόν έαυτό του απ' αυτό τι) ντετερμινισμό μΙ' τή γνώση τή: ύπαρξιαΚής τοι' κατάστασης καί ακολουθώντας τήν «όκτ απλή ατραπό» τής όρθής δράσης. Παρόμοια είναι καί ή θέση τών προφητών τής Πα­ λαιας Διαθήκης. Ό ΙΊνθρωπος εχει νά διαλέξει ανάμεσα στήν « ευλογω καί τήν κατάρα, στή ζωή καί τό θάνατο» , μπορεί δμως νά φτάσει σ' ενα σημείο όπου δέν ύπάρχει επιστροφή αν διστάζει πολύ διαλέγοντας τή ζωή .

εχει αυτη τήν ε μπειρ ία. Μ ερικοί από μάς τήν από κτησαν ε'ίτε μέ τούς εαυτούς τους ε'ίτε μ έ τούς αλλους: ή άλυσ ίδα τής ύποτιθέμενης αΙτιό τητα ς εσπασε καί ακολούθη σαν μιά πορε ία πού φαινόταν « θαυμαστή » γιατ ί ε ρχόταν σέ αντ ί­ θ εση μέ τίς πιό λογικέ ς προσδοκ ί ες πού μπορούσαν ν ά διαμορφωθούν πάνω στή Όάση τή ς περασμένης συμπερι­ φοράς τους. Ή παρ αδοσ ιακή συζήτηση γι ά τήν η,ευθ ερ ία τής Όούλη ­ σης ύ πέφερε πολλά όχι μόνο γιά τό λ\Ί,/ο δτι ή ανακ άλυψη τού Σπινόζα κ αί τού Λά ιμπνιτς γι ά τό ασυνε ίδη το κ ίνητρο δέ Όρήκε τή θ έση πού τής επρεπε. Ή φαινομενική ματαιό ­ τητ α τής συζήτησης όφε ίλετα ι καί σέ αλλα α'ίτια. Θά ανα­ φέρω στ ί ς παραγράφους πού ακολου θοϋν μερικ ά από τ ά σφ άλ μ ατα πού εχουν, κατά τή γνώ μη μου, Όαρύνουσα ση ­ μασ ία. ' Ενα από τ ά σφάλματα εΙναι ή συνήθεια ν ά μιλάμε περισσό τερο γι ά ελευ θ ερ ία εκλογής τού ανθρώπου αντ ί γι ά ελευθ ερ ία εκλογής ένός ξεχωριστού ατόμου8 . Θ ά προσπ α ­ θήσω νά δε ίξω αργότερα ό τι δταν μιλάμε γιά ελευθ ερ ία τού αν θρώπου γενικά, αντ ί γι ά ελευ θερ ία ενό ς ατόμου , μι­ λ άμε μ έ τρόπο αφη ρημένο πού κ άνει τό πρόΌλη μα αλυτο. Αυ τό συμΌαίνει ακριΌώς γιά τό λόγο Ότι ενας ανθρω πος εχει τήν ελευθερ ία τής εκλογής - ενας αλλος τήν εχει χά­ σει. Αν αν αφερθούμε σ έ Όλους τού ς αν θρώπους, πρ αγμ α ­ τευ ό μαστε ε'ίτε μι ά αφα ίρεση, ε'ίτε ενα άπλό η θικό αξίωμα μέ τήν εννοια τού Κάντ η τού Γου ίλιαμ Τζαίημς. Μ ι ά αλλη δυσκολία στήν παραδοσιακή συζήτηση τής ελευ θ ερ ίας φαίνεται πώ ς Όρ ίσκεται στήν τάση, Ιδιαίτερα τών κλασι­ καιν συγγραφέων από τόν Πλάτωνα ω ς τόν ' Ακιν άτο, ν ά W

8. Τό σφάλμα αίιτό τό ορίσκουμε ακόμη καί σ' ενα συγγραφέα σπως δ 'Ώστιν Φάραρ, πού τά εργα του γιά τήν ελευθερία κατατάσσονται ανά­ μεσα στίς πιό διεξοδικές, πιό Όαθιές καί πιό αντ ι κειμενικές αναλύσεις πού εχουν γραφτεί γιά τήν ελευθερία. Γράφει: «'Η εκλογή, από όρισμό, 6ρίσκεται ανάμεσα σέ εναλλακτικές λύσεις. Τό στι μιά εναλλακτική λύση προσφέρεται πραγματικά καί ψυχολογικά γιά εκλογή μπορεί νά ύποστη­ ριχτεί από τ ήν παρατήρ ηση πώς τ ή διά λεξαν ανθρωποι . Τό στι οί U:v­ θρωποι δέ μπόρεσαν μερικές φορές νά τή διαλέξουν. δέ θ ά πεί πώς δέν προσφέρεται γιά εκλογή» . (The FreecloIn ΟΙ The Will, Α. καί Κ. Μπλάκ, Ι 958, σελ. 1 5 1 . Οί ύ πογραμμίσεις είναι τού Ε. Φρόμ.)

πραγματεύονται τό πρόολη μα τού καλού κα ί τού κακού μέ γενικό τρόπο, σ ά νά είχε ό άνθρωπος τό δ ικα ίωμα εκλογής αν άμεσα στό καλό κα ί τό κακό «γενικά» , καθώ ς κα ί τήν ελε υ θερ ί α ν ά διαλέξει τό καλό . Αυτή ή άποψη όδηγεί τή συζήτηση σέ μεγάλη σύγχιση, γιατ ί δταν ο ί άνθ ρωποι ορε­ θούν μπροστ ά στή γενική εκλογή, ο ί περ ισσό τερο ι διαλέ­ γουν τό « καλό » σέ αντιδιαστολή μέ τό « κακό » . Δέν ύ π άρ­ χει δ μως ε κλογή αν άμεσα στό « καλό» κα ί τό «κα­ κό» - ύ πάρχουν συγκεκριμ ένες κα ί ε ιδ ικές πράξεις πού αποτελούν τά μέσα γιά δ ,τι εΙναι καλό, κα ί άλλες πράξεις πού εΙναι τά μέσα γιά δ ,τι εΙναι κακό , μέ τόν δ ρο ν ά κα­ θορίζονται σωστά τό καλό κα ί τό κακό . Ή η θ ική μας σύγ ­ κρουση π άνω στό θέ μα τής εκλογής προκύπτει δταν πρ έπει νά π άρου με μιά συγκεκριμένη απόφαση κα ί δχι δταν εκλέ ­ γουμε τό καλό η τό κακό γενικ ά. Μιά ακ ό μη αδ υναμ ία τής παραδοσιακής συ ζήτησης ο ρ ί ­ σκεται στό δτι πραγματεύ εται περισσότερο τήν ελευ θ ερ ία κατ ά τού ντετερμ ινισμού τής εκλογής παρά τό δ ι αφορετικό ο αθ μό προδιάθεσης9 . 'Ό πως θά προσπαθήσω ν ά αποδ ε ίξω α ργότερα, τό πρόολη μα τη ς ελευ θ ερ ίας κατά τού ντετερμ ι­ νισμού εΙναι στήν πραγματικότητα ενα πρόολη μα σύ γ­ κρου σης τών προδιαθέσεων καί τών αντ ίστοιχων εντάσεών του ς. Τελικά, ύ π άρχει σύ γχιση στή χρήση τής εννο ιας τής « ύ πευ θυνότητας» . Ό δ ρος « ύ πευ θ υν ότητα» χρη σιμοποιεί ­ ται περ ισσότερο γι ά ν ά ύ ποδη λωθ εί δτι εΙ μαι τιμωρητέος η κατηγορητέος. Άπό τήν άποψη αυτή πολύ μικρή διαφορά ύ π άρχε ι αν άμεσα στό κατ ά πόσο ε πιτρ έπω στού ς άλλου ς ν ά μέ κατηγορούν η κατά πόσο κατηγορώ τόν έαυτό μου . "Αν ορ ίσκω τόν έαυτό μου ενοχο, τιμωρώ τόν έαυτό μου . "Αν μέ ορ ίσκουν ο ί άλλο ι ενοχο, τότε μ έ τιμωρούν εκείνοι. Ύπ άρχει ώστόσο μ ιά άλλη αντίληψη γιά τήν 'ό πευ θυνό τη ­ τα, πού δέν εχει σχ έση μέ τήν τιμωρ ία η τήν ενοχή . Σύ μ ­ φωνα μέ τήν εννοια αυτή ύ πευ θυνότητα σημα ίνει μον άχα « εχω ε π ίγνωση δτι τό ε κανα» . Στή ν πραγματικότητα, μόλι ς 9 . Ό Λ άι μπνιτ ς εΙνα ι ενας από τούς λίγο υ ς σχετικά συγγραφείς πού μιλούν γιά <<Εφεση χω ρίς ιΊ: ναγκαιότητ ω> . 1 55

ή πράξη μου γ ίνει αΙσθητή σάν « αμαρτημα» η « ενοχή» αλλοτριώνεται. Δ έν εΙμαι εγώ πού τό εκανα αΏτό, αλλά ό «αμαρτω λό ς» , ό « κακό ς» , αΏτό τό « αλλο πρόσωπο» πού πρέπει τώρα ν ά τιμωρηθεί. Γιά ν ά μήν αναφ έρουμε δτι τό α'ίσθημα ενοχή ς κα ί αΏτοκατηγόρη σης δη μιουργεί πικρ ία, απέχθεια τού ατό μου γιά τόν έαυτό του καί απέχθε ια γιά τή ζωή. Τό ση μείο αΏτό εκφρ άστηκε μέ θ αυμαστό τρ όπο από εναν από τού ς μ εγ άλους χασιδ ικούς δασκ άλου ς, τόν 'Ισαάκ Μειρ τού Γκέρ : 'Ο ποιος αναλογίζεται ενα κακ ό πρ άγμα πού εχει κ άνει κα ί μιλάε ι σχετικ ά μ' αυτό , σκ έ φτεται τήν αμαρτ ία πού εχει διαπράξε ι, καί αυτό πού σκ έφτ εται συνεχ ίζε ι ν ά τόν κυριαρχεί, - μ ' όλη του τήν ψυχή κυριαρχείται από αΏτό πού σκ έφτεται, κι ετσι εξακολουθεί ν ά 'εΙναι οουτηγμένος στήν άμαρτ ία. Καί σ ίγουρα δέ θά μπορ έ­ σει νά ογεί απ' αυτή τήν κατάσταση, γιατ ί τό πνεύ μα του θ & σκλη ρύ ν ε ι καί Τι καρ διά του θά σαπ ίσει , κα ί εκτό ς απ ' αυτό, θά τόν καταλάοει μ ιά δι άθ εση λύπης. Τί μπορεις ν ά κ άν ε ις; Ή ορωμ ιά, δπως κι αν τήν ανα­ κατώσεις, δέν παύε ι ν ά είν αι Ορωμιά. Είτε άμαρτή ­ σαμε ε'ίτε δχι - τ ί εχουμε ν ά κ ερ δ ίσου με στόν ου ρανό ; Τήν ωρα πού τό σκέφτομαι αυτό θ ά μπορούσα ν ά απευ θύνω υ μνους στόν ουραν ό . Γιαυτό εχε ι γραφτει: «Φύγε από τό κακό , μήν τό σκ έφτεσαι, κα ί κ άν ε τό καλό» . 'Έκανες κάτι κακό ; Έξουδετέρωσέ το κ άνον­ τας καλό ' Ο . Μέ τό 'ίδ ιο πνεύμα ή λέξη τής Παλαιάς Δ ιαθήκης τ σατάχ, πού συνήθως μεταφράζεται σά ν ά σημα ίν ει « αμαρτ ί α» , στήν πραγματικ ότητα σημα ίνει «χάνω» (τό δρ ό μο ) . Δέν εχει τήν εννοια τής καταδ ίκης πού εχουν ο ί λέξε ις « αμαρ­ τία» κα ί « αμαρτωλός» . Κατά τόν 'ίδ ιο τρόπο ή έορα'ίκή λέξη γι ά τή « μετάνοια» είναι rετσοvμπάχ πού σημα ίνει « ι:πιστροφή» (στό Θεό. στόν έαυτό μας, στό σωστό δ ρ όμο ) , καί δέν εχε ι κι αυτή τήν επ ίπτωση τή ς αυτοκαταδ ίκης. 1 0 . 'Αναφέρεται στό 1n TiIIle Ill1d EIernitv, έκδ. Ν . Ν . Glatzer (Νέα Ύόρκη: Schocken Books, 1 946), σελ. 00.

'Έτσι τό Ταλμούδ χρησιμοποιεί τήν εκφραση « ό κύ ριος τής επιστροφής» ( << ό μετανοημένος άμαρτω λό ς» ) κα ί λέ ει γι ' αυτόν πώς στ έκεται ακόμη πιό ψη λά από δσους δέν άμάρ­ τησαν ποτέ . Ύ πο θέτοντας πώς συμφωνού με ότι μιλαμε γιά τήν ελευ­ θ ερ ί α τής εκλογής ανάμεσα σ έ δύ ο ειδ ικ ές κατευθύνσεις δ ρ άσης πού αντιμετωπίζει ενα ατομο, μπορούμε ν' αρχί­ σουμε τή συζήτησή μας μ' ενα συγκεκριμένο , κοινό παρά­ δ ειγμα : τό παρ άδ ειγμα τής εκλογής ανάμεσα στό ν ά κα­ πνίζει κανείς καί στό ν ά μήν καπνίζει. "Α ς πάρουμε ενα μανιώδη καπνιστή πού δ ι άοασε σσα γρ άφει ό Τύπος γι ά τού ς κινδύνους πού απειλούν τήν ύ γεία μ έ τό κ άπνισμα κα ί ε φτασε στό συμπέ ρασμα πώς πρ έπει νά κόψει τό τσι­ γ άρο. Ή « απόφαση » αυτή δέν είναι από φαση . Δέν είναι παρ ά ή διατύ πωση μιας Ελπίδας. ' Αποφάσισε ν ά κόψει τό τσιγάρο καί τήν πρώτη μ έρα νιώθ ει καλά , τή δεύτερη νιώ ­ θ ει πολύ ασχη μα, τήν τρ ίτη δέ θ έλει ν ά τόν νομίζουν « ακο ινώνητο» , τήν ε πομ ένη αμφιοάλλει γιά τήν ο ρθότητα τών ό σων γράφον ται γιά τήν ύ γεία, κ ι ετσι εξακολου θεί νά καπνίζει, μολονότι είχε « αποφασίσει» νά κ όψει τό τσιγά­ ρο. 'Όλες αυτέ ς ο ι αποφάσεις δέν είναι τίποτε αλλο από Ιδέες, σχέδ ια, φαντασίΕς . "Ω ς τήν ώ ρα πού θά γίνει ή πρα­ γματική εκλογή 6νταποκρίνεται πολύ λίγο η καθόλου στήν πραγματικότητα. Αυτή ή εκλογή γίνεται πραγματική σταν ό καπνιστή ς εχει ενα τσιγάρο μπροστά του καί πρ έπει ν' αποφασίσει αν θ ά καπνίσει α υτό τό τσιγάρο η όχι. Ά ργό­ τερα π άλι πρέ πει ν' αποφασίσει αν θά καπν ίσει ενα αλλο τσιγάρο κ.ο.κ. Σ ' σλες τ ίς περιπτώσεις είναι ή συγκεκρι­ μένη πράξη πού απαιτεί μ ιά απόφαση . Τό ζήτημα σέ κ άθ ε τέτοια κατ άσταση είναι κατά πό σο ό καπν ιστής είναι η δέν είναι ελεύθ ερος ν ά μήν καπνίσει. Έδώ δη μιουργούνται αρκετά ερωτήματα . "Ας ύ πο θέ ­ σουμε στι ό καπνιστή ς δέν πιστεύει στά σσα γράφονται σχετικ ά μέ τήν ί·γεία , η, στήν περ ί πτωση πού τ ά πιστεύει, στι εχει τήν αποψη πώ ς είναι προτιμότερο ν ά ζήσει ε'ίκοσι χρόν ια λιγότερο παρά ν ά χάσει τήν απόλαυση τού καπν ί­ σματος. Στήν :τcρ ίπτωση αυτή είναι φανερό πώς δέν ύ π άρ­ χει πρόολη μα ;'κλογής . Τό πρόολη μα δμως μπορει νά ειναι 1 .5 7

καμουφ λαρισμένο. Μ πορεί ο ί συνειδητ ές σκ έψεις του ν ά μήν είναι τ ίποτε αλλο παρ ά αιτιολογ ίες γιά τό αίσθη μα πού εχει πώς ακό μη κι αν δοκ ίμαζε, δέ θά κ έρδιζε τή μάχη μέ τόν έαυτό του . Άνεξάρτητα δ μως από τό αν τό πρό ­ ολη μα τής εκλογής είναι συνειδητό Τι ασυνε ίδητο, ή φύση τής εκλογής παραμένει ή ίδια. Πρόκειται γιά τήν εκλογή αν άμεσα σέ μ ιά ενέργεια πού ύ παγορεύ εται από τή λογική καί σ έ μιά εν έργεια πού ύ παγορεύεται από παράλογα π ά­ θη . Σύ μφωνα μ έ τόν Σπινόζα, ή Ελευθερία οασίζεται στ ί ς « σωστές ιδέες» , πού στηρ ίζονται στή γνώση κα ί τήν απο­ δ οχή τής πραγματικότητας κα ί πού καθορίζουν ενέ ργειες πού εξασφαλίζουν τήν πλη ρ έστερη ψυχική καί πν ευματική αν άπτυξη τού ατό μου . Ή ανθ ρώπινη δ ρ άση καθορ ίζεται, σύ μφωνα μέ τόν Σ πινόζ α, αιτιακά από τά π άθη Τι από τή λογική. 'Όταν δ ι έ πεται από τά πάθη , ό αν θρωπος εΙναι σκλαΟωμένος. 'Όταν διέπεται από τή λογική, εΙναι ελεύ ­ θερος. Τά παράλογα π άθη εΙναι εκείνα πού καταο άλλουν τόν αν θ ρωπο καί τόν ύ ποχρεώνουν ν ά ενεργεί εν άντια στά πραγματικά του συμφέροντα, πράγμα πού εξασθενεί καί καταστρέφει τ ί ς δυν άμεις του καί τόν κ άνει ν ά ύ ποφέρει. Τό πρόολη μα τής ελευθερίας τής εκλογής δέν εΙναι πρό ­ ολη μα τής εκλογής ανάμεσα σ έ δυ ό τό 'ίδ ιο καλές δυνατό­ τητες. Δέν εΙναι ή εκλογή αν άμεσα στό ν ά παίζει κανε ίς τένις Τι νά κάνει πεζοπορία, αν άμεσα στό ν ά ε πισκεφτεί ενα φ ίλο Τι ν ά με ίνει σπίτι καί ν ά διαΟάσει. Ή ελευ θ ερ ία τή ς εκλογής δπου παρεμοαίνει ό ντετερμινισμός Τι ό ιντε­ τερμινισμό ς εΙναι πάντα ή ελευθερία εκλογής τού καλύτε­ ΡΟ?' σέ αντι δ ιαστολή μ έ τό χειρ ότερο - κα ί τό καλύτερο Τι τό χειρότερο νοείται πάντοτε σέ αναφορά μέ τό ο ασικό ηθικό ερώτημα τής ζωής - τό ερώτημα αν άμεσα στό προο­ δ ευτικό η τό ο πισ θοδ ρομικό, ανάμεσα στήν αγάπη κα ί τό μίσος, ανάμεσα στήν ανεξαρτησ ία κα ί τήν εξάρτηση . 'Ελευθερ ία δέν είναι τ ίποτε αλλο από τήν ίκανότητα νά ακολου θούμε τή φωνή τής λογ ικής, τής ύγε ίας, τής εύμά­ ρει ιις, τής συνείδη ση ς, σέ αντιδ ιαστολή μέ τ ί ς φων έ ς τών παρ άλογων παθών. Σ τό σημείο αύτό συμφωνούμε μ έ τ ίς παραδοσιακέ ς απόψεις τού Σωκρ άτη, τού Πλάτωνα, τών 15S

Στωικών, τού Κάντ. Αυτό πού προσπαθώ ν ά τον ίσω είναι δ τι ή ελευ θ ερ ία ν ά άκολου θ εί κανείς τίς ε πιταγέ ς τής λογι­ κής είναι ψυχολογικό πρόαλη μα πού μπορεί ν ά εξεταστεί παρακ άτω . "Α ς επανέλθουμε στό παρ άδειγμά μας μέ τόν άν θρωπο πού α ρ ίσκεται μπροστά στήν εκλογή ν ά καπνίσει η ν ά μήν καπν ίσει αυτό τό τσιγάρο, η γι ά ν ά τό θ έσουμε δ ιαφορετι­ κά, μπροστά στό πρόαλη μα κατά πό σο εχει τήν ελευθερία ν ά άκολουθήσει τίς λογικ έ ς προθέσεις του . Μ πορούμε ν ά φανταστού με ενα άτομο πού μπορούμε ν ά προαλέψουμε μ έ αρκετή σιγουριά δτι δέν είναι σέ θ έση ν ά πράξει σύμφωνα μέ τήν πρό θεσή του. "Ας ύ ποθέσουμε δτι είναι ενας άν­ θρωπος εντονα δεμένος μ έ τό μητρ ικό πρό σωπο κα ί μέ στοματικο-δεκτικό προσανατολισμό , ενας αν θρωπος πού πάντοτε περιμ ένει κάτι από τού ς άλλου ς, πού ποτέ δέν ηταν σέ θέση νά επιαλη θ εί, καί γιά τό λόγο αυτό είναι γεμ άτος μ έ εντονο καί χρόν ιο 'ά.γχος. Γι ' αυ τόν τό κ άπνι­ σμα εΙναι ή ίκανοποίηση τής δεκτικής επιθ υμί ας κα ί μιά ά μυνα εν άντια στό άγχος του . Τό τσιγ άρο συμαολίζει γι' αυ τόν τή δύναμη, τήν ώριμότητα, τή δραστη ριότητα, καί γι ' αυ τό τό λόγο δέ μπορεί ν ά κάνει χωρ ίς αυτό . Ή επιθυ­ μ ία γιά τό τσ ιγ άρο είναι άποτέλεσμα τού αγχους του , τής δεκτικό τητάς του κλπ. , καί είναι τό ίδ ιο Ισχυρή δσο καί αυ τά τά κ ίνητρα. Ύπ άρχει ενα σημείο δπου είναι τόσο ισχυρή πού τό ατομο δέ μπορεί ν ά κατανικήσει τήν ε πιθυ­ μ ία του άν δέν επέλθ ει μιά δραστική αλλαγή στήν ισορρο­ π ί α τών δυν άμεων πού δ ρούν μ έσα του . Διαφο ρετικ ά μπο­ ρού με νά πού με δ τι, γιά δλους τούς πρακτικούς σκοπούς, δέν είναι ελεύθ ερο ν ά διαλέξει αυτό πού αναγνώρ ισε πώ ς είναι τό καλύτερο. 'Aπ�> τό άλλο μ έρος, μπορούμε ν ά φαν­ ταστούμε εναν άνθρωπο μ έ τ έτοια ώρ ιμό τητα, παραγωγι­ κότητα, ελλειψη πλ εονεξίας, πού δέν είναι ίκανό ς ν ά δρ ά­ σει μέ τρό πο πού νά ερχεται σ ' αντ ίθ εση μ έ τή λογική καί τά αλη θινά του συμφέροντα. 'Ε π ίσης δέ θ ά είναι « ελεύθε­ ρος » . Δ έ θά καπνίσει γιατ ί δέ θ ά εχει τήν προδι άθ εση πρό ς τό κάπν ισμα 1 1 . 1 1 . Ό 'Άγιος Αύγουστίνος μιλάει γιά τήν κατάσταση μακαριότητας, στήν όποία ό ανθρωπο ς δέν εΙναι ελεύθερσς ν' άμαρτήσει. 1 5·9

Ή ελευθε ρ ία εκλογής δέν είν αι μι ά τυπικη αφη ρη μένη ικανό τητα πού ενα πρόσωπο « εχει» η « δέν εχει» . Μπο­ ρούμε νά πού με δτι είναι μ ιά λειτουργ ία τής δομής τού χαρακτήρα έν ό ς ατόμου . Μ ερ ικο ί αν θρωποι δέν εχουν τήν ελ ευ θ ερ ί α ν ά δ ιαλέξουν τό καλό γιατ ί ή δομή τού χαρ α­ . κτή ρα τους εχει χάσει τήν ικανότητα ν ά ενεργεί σύμφωνα μέ τό καλό. Μερ ικο ί αν θρωποι εχασαν τήν ικανότητα ν ά δ ιαλέγουν τό κακό, ακρ ισ ως γιά τό λόγο Ό τι ή δομή τού χαρακτήρα τους εχει χάσει τήν επιθ υμ ία γι ά τό κακό. Σ' αυ τέ ς τί ς δυ ό ακραί ες περιπτώσεις μπορούμε ν ά πούμε δ τι κα ί τά δυό ατομα προκαθορίζονται ν ά ενεργήσουν μ' εναν ό ρισμ ένο τρόπο, επειδή ή ισορροπ ία δυν άμεων στό χαρα­ κτή ρα τους δέν τού ς αφήνει ν ά δ ιαλέξουν . Στούς περισσό­ τερους αν θρώπους Ό μως εχουμε ν ά κάνουμε μέ αντιφατι­ κές προδιαθέσεις πού ισορροπούνται μ έ τέτοιο τρόπο ωστε ν ά μπορεί ν ά γ ίνει εκλογή. Ή πρ άξη είναι τό αποτ έλεσμα τής αντ ίστοιχη ς δύναμη ς των αλλη λοσυγκρουόμενων ρο­ πων μέσα στό χα ρακτήρα τού ατό μου . Πρ έπει ν ά ξεκαθ αρ ίσουμε τώ ρα δτι μπορούμε ν ά χρησι­ μοποιήσουμε τήν εννοια « ελευ θ ερ ί α» μέ δυ ό διαφορετικέ ς σημασ ίες : Μέ τή μ ιά, ελευθερ ία είναι μ ιά στ άση , ενας προσανατολισμός, μέρος τής δο μής τού χαρακτήρα ένό ς ω ριμου, ολόπλ ευρα αναπτυγμένου , παραγωγικού ατόμου . Μέ τή ση μασ ία αυτή μπορω ν ά μιλω γι ά ενα « ελεύθ ερο» ατομο δπως μπορω ν ά μιλώ γι ά ενα αξιαγάπητο, παραγω­ γικό , ανεξάρτητο ατομο . Στήν πραγματικότητα, ενα ελεύ ­ θ ερο ατομο μ έ τή σημασ ία αυ τή , εΙναι ενα αξιαγ άπητο, παραγωγικό, ανεξάρτητο ατομο. Ή ελευθερ ί α μ έ αυτή τή σημασία δέν αναφ έρεται σ έ μι ά ειδ ική εκλογή αν άμεσα σ έ δ υό πιθανέ ς δ ράσεις, αλλά στή δομή τού χαρακτήρα τού ενδ ιαφερό μενου προσώ που . Καί μέ τή σημασ ία αυτή τό π ρό σωπο πού « δέν είναι ε λεύ θ ερο ν ά διαλέξει τό κακό » είναι τό ολοκλη ρωτικά ελεύθ ερο ατομο . Τό δεύτερο νόημα τής ελευ θερ ίας είναι ενα νόημα πού χρησιμοπ οιούσαμε κατ ά κύ ριο λόγο ω ς τώρα, δη λαδή ή ικανότητα ν ά κά­ νουμε μιά εκλογή αν άμεσα σ έ αντ ίθ ετες λύ σεις . Ά λλά λύ ­ σεις πού ύ πονοούν πάντοτε τήν εκλογή ανάμεσα στό λο­ γικό κα ί τό παρ άλογο ενδιαφέρον γι ά τή ζωή κα ί τήν 1 6()

π ρό οδό της σέ αντιδιαστολή μέ τή στασιμότητα καί τό θά­ νατο. 'Όταν χρησιμοποιείται ή Ελευθερ ία μ' αυτή τή δεύ ­ τερη σημασ ία, ό καλύτερος καί ό χε ιρότερος αν θρωπος δέν είναι ελεύθ ερο ι ν ά διαλέξουν, καί τότε τό πρόΌλη μα τής ελευθερίας τής εκλογής ύ π άρχε ι μόνο γιά τό μέσο ανθρωπο μέ τ ί ς αντιφατικές προδιαθέσεις. Άν μ ιλά με γιά ελευθερία μ ' αυτή τή δεύτερη σημασία, προΌάλλει τό ερώτημα: 'Από ποιού ς παρ άγοντες εξαρτα­ ται αυτή ή ελευθερ ία εκλογής ανάμεσα σέ αντ ιφατι κ έ ς προδιαθέσεις; Είν αι όλότελα φανερό δ τι ό πιό σπουδαίος παράγοντας Όρ ίσκεται στίς αντ ίστοιχες δυν άμεις τών αντιφατικών προ­ διαθέσεων κ αί ιδιαίτερ α στή δύν αμη τών ασυνε ίδητων απόψεων αυτών τών προ διαθέσεων . "Αν ό μως ρωτήσουμε πο ιο ί παράγοντες ύ ποστηρίζουν τήν ελευθερία τής εκλογής ακό μη κι αν είναι ισχυρότερη ή παράλογη προδ ι άθ εση, διαπιστώνουμε δτ ι ό αποφασιστικιΊς παρ άγοντας στήν εκ­ λογή τού καλύτερου από τό χειρότερο ορ ίσκεται στήν Επί­ γνωση. ( 1 ) ' Επ ίγνωση τού τ ί αποτελεί καλό η κακό. (2 ) Ποιά εν έ ργεια είν αι στή συγκεκριμένη κ ατάσταση τό κατάλλη λο μ έσο γ ιά τόν επ ιθ υμητό σκοπό. ( 3 ) ' Επίγνωση · τών δυν άμεων πού Ό ρ ίσκονται π ίσω από τή φαινομενική επ ιθυμ ία . Αυτό σημαίνε ι τήν αν ακ άλυψη τών ασι ι ιιείδ ητω ν επιθυμιών. (4) ' Επ ίγνωση τών πραγματικώ ν δυνατοτήτων ανάμεσα σέ κείνο πού μπορεί κανεί ς ν ά διαλέξει . (5) 'Επί­ γνωση τών συν επειών τής μιας εκλογής σέ αντιδ ιαστολή μ έ τήν αλλη . (6) 'Επίγνωση ό τι ή επίγνωση αυτή καθ αυτή δέν είναι αποτελεσματική αν δέ συνοδεύ εται από τή θέλ ηση γι ά δ ρ άση, από τήν προ θ υμ ία ν ά ύ ποολη θεί κανε ί ς στόν πόνο τής απογοήτευση ς πού θά προξεν'η θεί αναγκ αστικ ά από μιά ενέργεια πού είναι αντ ίθ ετη στ ά πάθη τού ατόμου πού ενεργεί. "Ας εξετάσουμε τώ ρα αυ τ ά τά διαφορετ ι κά ε'ίδη επίγνω­ ση ς. Ή Επίγνωση τού τ ί είναι καλό η κακό είν α ι διαφορε­ τική από τή θεωρητική γνώση τού τί Ονομάζεται καλό η κακό στ ά περισσότερα η θ ικ ά συστήματα. Τό νά γνωρί­ ζουμε από τήν έπιΌολή τής παράδοσης ότι ή αγ άπη , ή ανεξαρτησία καί τό θ άρρος είνα ι καλά, καί δτι τό μ ίσος, ή \6[

ύ ποταγή κα ί ή δ ε ιλία είναι κακά, εχει πολύ μ ικρή σημα­ σ ία, καθώ ς αυτή ή γνώση εΙναι αλλοτριωμένη γνώση πού προ έ ρχεται από επιοολή , από συμο ατική δι δασκαλία κλπ., κα ί πιστεύου με στήν αλήθ εια τη ς μόνο καί μ όνο γιατ ί προέρχεται από τί ς παραπάνω πηγέ ς. Έπίγνωση σημα ίνει δ τι τό πρόσωπο κάνει δικό του αυτό πού μαθ α ίνει, ο ιώ­ νοντάς το, πειραματιζόμενο μέ τόν έαυτό του , παρατηρών­ τας τούς αλλους κα ί αποκτώντας μέ τόν καιρό πεποίθηση αντί ν ά εχε ι ανεύ θυνη «γνώ μη » . Τό ν ά αποφασίσει δμω ς κανε ί ς πάνω στ ί ς γενικ έ ς αρχ έ ς δέν αρκεΙ Πέρα από αυτή τήν επ ίγνωση πρέ πει νά ξέρε ι τήν Ισορροπ ία των δυν ά­ μεων πού δρούν μέσα του κα ί τίς αιτιολογίες πού κρύοουν τίς ασυνε ίδητες δυν άμεις. "Α ς πάρουμε ενα εΙδ ι κό παρ άδε ιγμα: ενας αν θ ρωπος αι ­ σθάνεται μεγάλη ελξη γι ά μ ιά γυνα ίκα κα ί νιώθ ει εντονη τήν επ ιθυμί α ν ά εχει σεξουαλική επαφή μαζί της. Σ κ έφτε­ τ αι συνειδητ ά δτι τήν επιθ υμία αυτή τήν εχει γιατί ή γυ­ ναί κα είναι πολύ όμορφη η γιατ ί δε ίχνει πολλή κατανόηση, η γιατί αυτός εχει μεγάλη αν άγκη ν ά αγαπηθ εί, η γ ι ατ ί ν ιώθ ει σεξουαλική πε ίνα, η γιατ ί χρειάζεται πολλή στοργή , η γιατ ί νιώθ ει π ολύ μόνος η ... Μ πορεί ν ά εχει επ ίγνωση δτι τό ν ά εχει σχέσεις μαζί της μπορεί ν ά προκαλέσει ανα­ στάτωση της ζωης κα ί των δυ ό . 'Ότι είναι φο ο ισμένη κα ί αναζητάε ι προστατευτ ική δύναμη κα ί γιαυτό δέ θά τόν αφήσε ι εύκολα ν ά φύγει. Παρόλα αυ τά προχωρεί στίς σχέ­ σεις μαζ ί της. Γ ι ατί; Έ πειδή εχει επίγνωση της επιθ υμ ίας του, αλλά οχι κα ί των δυν άμεων πού ο ρ ίσκονται π ίσω απ ' ωJτή . Τί μπορεί ν ά είναι αυτ έ ς ο ί δυν άμεις; Θά αναφ έ ρω μι ά μον άχα από τίς πολλές πού ύ π άρχουν, πού είναι δ μως πολύ αποτελεσματική : ή ματαιοδ οξία κα ί ό ναρκισσισμό ς του . " Αν εο αλε στό μυαλό του ν ά κατακτήσει αυτό τό κο­ ρ ίτσι γι ά ν ά αποδ ε ίξε ι τήν έλκυστικότητα κα ί τήν αξία του, συνήθ ως ("ι έ t3 ά εχει επίγνωση σχετικ ά μέ τό πο ιό εΙναι τό πραγματ ικό κ ίνητρό του . Θά αποδεχτεί δλες τίς αΙτ ιο­ λογίες πού αναφ έραμε παραπ άνω, κ ι αλλες ακό μη , κι ετσι θά ενεργήσει σύμφωνα μ έ τό πραγματικό του κ ίνητρο, ακριοως γι ά τό λόγο δτι δέ μπορεί ν ά τό δεί κα ί ορ ίσκεται κ άτω από τήν ψευ δα ίσθηση δτι ενεργεί σύ μφωνα μ έ αλλα, πι ό λογ ικά κ ίνητρ α. ! (1 2

Το έπόμενο σήμα � π ίγνωσης είναι τό σή μα τή ς απόλυτης ε π ίγνωσης τών συνεπειών τή ς πράξη ς του. Τή στιγμή τή ς απόφαση ς τό μυαλό του ηταν γεμάτο από επιθυμίες κα ί καθη συχαστικ έ ς αΙτιολογίες. Ώ στό σο ή από φασή του μπο­ ρούσε ν ά ηταν διαφορετική αν μπορούσε ν ά δεί καθ αρ ά τ ί ς συν έπειες τή ς πράξη ς του . νΑν μπορούσε ν ά δεί, λόγου χ άρη, δτι πρό κειται γι ά μιά παρατεινό μενη, ανειλικρινή ερωτική Ι; πόθεση, δτι θ ά τόν κούραζε καθώ ς δ ναρκισσι­ σμό ς του μπορεί νά ίκανοποιη θ εί μον άχα μέ φρ έσκιες κατακτήσεις, κα ί δτι παρόλα αυτ ά συνεχίζει ν ά δίνει ψ εύ ­ τικες ύ ποσχ έσεις γιατί νιώθ ει ενοχο ς κα ί φοσ άται νά παραδεχτεί πώ ς ποτέ δέν τήν αγάπησε πραγματικ ά, φοσ ά ­ ται τήν καταλυτική καί αποδυναμωτική ε π ίδ ραση αυτής τή ς σύγκρουση ς πάνω του καί πάνω τη ς, κλ π. Άλλά ακόμη καί ή � π ίγνωση τών κρυμμένων , πραγματ ι­ κών κινήτρων κα ί τών συνεπειών δέ φτάνει γι ά ν ά ενισχύ ­ σει τή ροπή πρό ς τή σωστή απόφαση . 'Α παραίτητη εΙναι καί μιά αλλη σημαντική επ ίγνωση : ή επ ίγνωση γι ά τό πότε γ ίνεται ή πραγματική εκλογή κα ί ή επίγνωση γι ά τό ποιές είναι ο ί πραγματικέ ς δυνατότητες ανάμεσα στ ί ς δποίες μπορεί ν ά διαλέξει ενα πρόσωπο. νΑ ς ύ ποθέσουμε δτι εχει ε πίγνωση δλων τών κινήτρ ων καί δλων τών συνεπειών. νΑ ς ύ ποθ έσουμε δτι « αποφάσι­ σε» νά μήν πέσει στό κρεσάτι μ ' αυτή τή γυνα ίκα. Τήν παίρνει καί πηγαίνουν σέ κ άποιο θ έαμα καί πρ ίν τήν πάει σπ ίτι της, προτε ίνει : « νΑ ς πιούμε κ άτι μαζί» . Ή πρόταση αυ τή δέν εχει τ ίποτα τό Ιδιαίτερο . Φ α ίνεται δτι δέν πρό­ κειται ν ά συμσ εί τ ί ποτα αν πιούν ενα ποτό μαζί . Καί δέ θά συν έσ αινε τ ίποτα αν ή Ισορροπ ία τών δυν άμεων δέν ηταν κ ιόλα ς τόσο ευαίσθητη . " Αν μπορούσε αυτή τή στιγμή ν ά εχει ε π ίγνωση γιά τό πού θά όδηγούσε αυτό τό « ας πιούμε κ άτι μαζί » , δέ θά τό πρότεινε. Θά εσλεπε δτι ή ατμόσφαιρα θά ηταν ρομαντική, δτι τό ποτό θά εξασθένιζε τή θέλη σή του, δτι δέ θ ά μπορούσε ν ά αντισταθ εί στό έ πό ­ μενο σ ήμα, ν ά αν έσ ει δη λαδή στό διαμέρισμά της γι ά αλλο ενα ποτό κα ί δτι σχεδόν σ ίγουρα θά εκανε ερωτα μαζί της. 'Έχοντας πλήρη επίγνωση, θά μπορούσε ν ά προσλέψει δτι ή αλλη λουχ ία αυτή θά ηταν σχεδόν αναπόφευκτη , κι αν τό 163

π ρόολεπε, ασφαλώς δέ θά ελεγε αυτό τό « ας πιούμε κ άτι μαζ ί» . Καθώς δμως ή επιθ υ μί α του τόν τυφλώνει καί δέ μπορεί νά δεί τήν εξέλιξη των πραγμάτων, δέν κ άνει τή σωστή ε κλογή σταν είχε ακ όμη τή δυνατότητα ν ά τό κάνει. Μ' αλλα λόγ ια, εδω ή πραγματική εκλογή γ ίνεται δταν τήν προσκαλεί ν ά πιούν ενα ποτό μαζί (η 'ίσως σταν τής λέει ν ά πάνε σέ κ άποιο θέ αμα) κα ί δχι τή στιγμή πού αρχ ίζει ν ά τής κ άνει ε ρωτα. Στόν τελευταίο κρίκο τής άλυσίδας των αποφάσεων δέν είναι πι ά Ελεύθ ερος. Σέ κ άποιο προη­ γού μενο κρίκο μπορούσε ν ά εΙναι ελεύθ ερος, αν είχε επί­ γνφση δτι εκεί καί τότε ε πρεπε ν ά παρθ εί ή πραγματική απόφαση. Τό ε πιχε ίρημα τής α ποψη ς πώς ό ανθ ρωπος δέν εχει ελευ θ ερ ία νά διαλέξει τό καλύ τερο σέ αντιδιαστο λή μ έ τό χειρότερο οασίζεται στό στι κο ιτάμε συνή θως τήν τε­ λ ευτα ί α απόφαση στήν άλυσ ίδα των γεγονότων καί δχι στό πρω το η τό οεύ τερο γcγονό ς. Καί είναι αλήθεια στι στό σημείο τής τε λικής από φασης ή Ελευθερία εχει συνήθως εξαφανιστεί. Μπορεί Ό μως ν ά ύπήρχε ακ όμη σ έ κ άποιο προηγούμενο σημείο, όταν τό πρόσωπο οέν ε1χε γ ίνει ακό μη τό σο πολύ ερμαιο των πα θα)ν του . Μ πορούμε ν ά τό γενικέψουμε αυτό λέγοντας στι ενας από τού ς λό γους πού ο ί περισσότερο ι ανθρωποι αποτυχα ίνουν στή ζωή τους ε1 ναι στι δέν εχουν επίγνωση τού σημείου πού είναι ακόμη Ελεύθ ερο ι νά ενεργήσουν σύμφων α μ έ τή λογική , κα ί στι εχουν επίγνωση τής εκλογής μόνο στό σημείο πού είναι πιά πολύ αργ ά γι ά ν ά π άρουν από φαση . Μέ τό πράολη μα τοί' πό τε πα ίρνεται ή πραγματική από ­ φαση συνδέπαι στεν ά ενα αλλο πρόΌλη μα. Ή ίκανό τητ ά μας ν ά διαλέγουμε αλλάζε ι συν έχεια μέ τήν πρακτική τής ζωής μας. 'Οσο περισσότερο συνεχίζουμε ν ά παίρνουμε λαθ εμένες απο φάσεις, τόσο περ ισσότερο σκληραίνει ή καρ δι ά μας . . Οσο π ιό συχν ά παίρνουμε τή σωστή από φα­ ση, τόσο περ ισσότερο μαλακώνει ή καρ δι ά μας η α ς πού με καλύτερα, τό σο περισσότερο ζωντανεύ ει. ' Ενα καλό παρ άδε ιγμα τής αρχής πού αναφ έρεται εδω είναι τό σκ άκι. " Αν ύπο θέσουμε στι δυ ό τό 'ίδιο καλο ί παί­ χτες αρχίζουν νά παίζουν μιά παρτίδα, εχουν καί οί δυό τήν 'ί δ ια πιθανότητα νά κερδίσουν ( μιά κ άποια μεγαλύτερη -

1 64

π ιθ ανότητα εχουν τα ασπρα πού εδώ δέν τή λα6αίνουμε ύπόψη μας) . Μ' αλλα λόγια ό καθένας τους ε ίναι τό 'ίδιο ελεύ θ ερο ς ν ά κερ δίσει. 'Ύστερα από π έντε, α ς πούμε, κι­ νήσεις, ή εΙκόνα εχει πιά αλλάξει. Μπορούν ακόμη νά κερδίσουν καί οί δυό , αλλά ό Α πού εκανε μ ιά καλύτερη κ ίνηση, εχει τώρα μεγαλύτερες πιθανότητες. nEXEL, μπο­ ρούμε ν ά πούμε, μεγαλύτερη ελευθερία ν ά κερδ ίσει τόν αντίπαλό του. Ώ στό σο ό Β είναι ακόμη ελεύθερ ος ν ά κερ­ δίσει. 'Ύστερα από μερικ έ ς κινήσεις, ό Α , συνεχίζοντας ν ά κ άνει σωστ ές κινήσεις τ ίς όποι ες δέν αντιμετώ πισε σωστά ό Β , είναι σχεδόν 6έ6αιο πώς θά νικήσει, αλλά σχεδόν μόνο. Ό Β μπορεί ακόμη ν ά νικήσει. 'Ύστερα από μερ ικ ές κινήσεις τό παιχν ίδι εχει πιά κριθ εΙ. Ό Β, πού ε'ίπαμε δτι .είναι καλό ς πα ίχτης, αναγνωρίζει δτι δέν εχε ι πιά τήν ελευθερ ί α ν ά κερ δίσε ι. Βλέπει πώς εχει χάσει τό παιχνίδι πρίν γ ίνει μάτ. Μόνο ενας κακός πα ίχτη ς πού δέ μπορει ν ά αναλύ σει σωστ ά τού ς καθοριστικούς παρ άγοντες, μπορεί ν ά τρ έφει τήν αυ ταπ άτη πώ ς είναι ακό μη δυνατό ν ά κερ­ δίσει δταν �χει χάσε ι πιά τήν ελευ θ ερ ία ν ά τό πραγματο­ ποιήσει αυτό. Κάτω από αυτή τήν αυταπ άτη συνεχίζει ω ς τό τέλος καί γ ίνεται μ άτ 1 2 . Τό συμπέρασμα από τήν αναλογ ία τού σκακ ιού είνα ι όλο φάνερο. Ή ελευθ ερ ί α δέν είναι ενα μόνιμο χαρακτη ρι­ στικό πού ε'ίτε τό «εχουμε» ε'ίτε «δέν τό εχουμε» . Σ τήν π ραγματικό τητα δέν ύ π άρχει αυτό πού λέμε « ελευθερ ί α» εκτός από μιά λέξη κα ί μιά αφη ρη μένη εννο ια. 'Υπάρχει μιά πραγματικότητα μον άχα: ή πράξη της απελευθέρωσή ς μας κατ ά τή διαδικασία πού κάνουμε τήν εκλογή μας . Στή δ ιαδι κασ ί α αυτή ό 6αθμός της Ικαν6τητ άς μας ν ά κ άνουμε τήν εκλογή μας είναι δ ιαφορετικό ς σέ κάθε πράξη μας καί 1 2 . Τό αποτέλεσμα μπορεί νά μήν ε[ναι τόσο σκλη ρό αν πρόκειται γιά την απώλεια μιας παρτίδας σκακιού . 'Όταν δ μως πρόκειται γιά τό θ6νατο έκατομμυρίων ανθρώπινων δντων, tπειδή ο ί στρατηγοί δέν εχουν την ίκανότητα καί τήν αντικειμενικότητα ν' αντιληφθούν πότε εχουν χά­ σει, ή κατάληξη εΙναι πραγματικά σκλη ρή. Παρόλα αύτά γευτήκαμε δυό φορές στή διάρκεια τού αίώνα μας, ενα τέτοιο σκληρό τέλος. Πρώτα τό 1 9 1 7 καί ύστερα τό 1 943. Καί τίς δυό φορές οί γερμανοί στρατηγοί δέ μπόρεσαν νά αντιληφθούν δτι εΙχαν χάσει τήν ελευθερία νά κερδίσουν, αλλά συνέχισαν χωρίς νόημα τόν πόλεμο θυσιάζοντας έκατομμύρια ζωές. J fi 5

ανάλογα μ έ τήν πρακτική τής ζωής μας. Κάθ ε οήμα στή ζωή πού δυναμώνει τήν ωJ τοπεπο ί&ησή μου , τήν ακεραιό ­ τητά μου, τό θάρρος μου, τήν πεπο ίθη σή μου, αυξάνει ταυτόχρονα τήν ίκανότητά μου ν ά δ ιαλέγω τήν Ε πιθυμητή λύση, ωσπου τελικά γ ίνεται πιό δύ σκολο γιά μένα ν ά δια­ λέξω τήν ανεπι θύ μητη αντ ί γιά τήν επιθ υμη τή πρ άξη . 'Από τό αλλο μέρος, κ άθ ε πράξη συνθηκολόγηση ς κα ί δειλίας μέ άποδ υναμώνει, ανο ίγει τό δ ρό μο καί γι ά αλλες πράξεις συν&ηκολόγησης κα ί σιγά σιγ ά χάνεται ή ελευθερ ία. ' Αν ά­ μεσα στήν ακρα ία περ ί πτωση δπου δέ μπορώ πιά ν ά κάνω μιά λαθ εμένη πράξη κα ί στήν αλλη ακρα ί α περ ίπτωση, Όπου εχω χ άσει τήν ελευθερ ί α μου ν ά κάνω σωστέ ς πρ ά­ ξεις, ύπάρχουν αναρ ίθ μητοι οαθμο ί ελευθερ ίας Εκλογής. Στήν πρακτική τής ζωής ό οαθ μό ς ελευθερίας εκλογής εΙ­ ναι διαφορετικό ς σέ κάθ ε δοσμένη στιγμή . "Αν ό οαθ μό ς ελευ θ ερ ίας έκλογής τού καλού εΙναι μεγάλος, χρειάζεται μικρότερη προσπ άθ εια γι ά τήν εκλογή τού καλού . "Αν εί­ ναι μικρός, χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια, οοή θ εια από τού ς αλλους, κα ί ευνο"ίκ έ ς περιστάσεις. Κλασικό παρ άδ ειγμα αυτού τού φαινόμενου εΙναι ή οι­ ολική αφήγηση τής αντ ίδ ρασης τού Φ αραώ στό αιτημα ν ά αφήσει τού ς Έ6ραίους ν ά φύ γουν . Φοο άται τά μεγαλύ­ τερα δεινά πού περιμένουν αυτόν κα ί τό λαό του . 'Έ τσι ύ πό σχεται ν ά αφήσει τούς Έορα ίους ν ά φύ γουν. Σύντομα Ό μως ό επικρεμ άμενος κ ίνδυνος έξαφανίζεται. « Ή καρδιά του σκλ ηραίνει » κα ί πα ίρνει π άλι τήν απόφαση ν ά μήν αφήσει ελεύ θ ερους τού ς ΈΟρα ίους. Αυτή ή διαδ ικασ ία πού σκλη ρα ίνει ή καρδιά είναι τό κεντρικό θ έμα τής συμ­ περιφοράς τού Φ αραώ . 'Ό σο περισσότερο αρνιέται ν ά δ ιαλέξει τό σωστό, τόσο πιό σκλη ρή γ ίνεται ή καρ δι ά του . Καν ένα είδος οάσανου, Όσο μ εγάλο κι αν είναι, δέν αλλά­ ζει αυτή τή μοιρα ί α εξέλιξη , καί τελικ ά ή κατ άλη ξη είναι ή καταστροφή τού Φαραώ κα ί τού λαού του. Σέ καμ ιά περ ί ­ πτωση δέ σημειώθηκε αλλαγή στήν καρ δ ι ά του, γιατ ί απο­ φ άσισε μόνο π άνω στή 6άση τού φόΟου . Κα ί εξαιτίας αυ ­ τής τής ελλειψη ς αλλαγη ς, ή καρδι ά του εγινε ακό μη σκλη ­ ρ ότερη , ω ς τό σημείο πού δέν τού ε μεινε πι ά ελευ θ ερ ία εκλογής. 1 66

Ή αφήγηση γι ά τή σκλήρυνση της καρ διας τού Φαραώ δέν είναι παρ ά ή ποιητική εκφραση αυτού πού μπορού με ν ά παρατηρήσουμε κ άθ ε μ έρα αν κοιτάξου με τήν εξέλιξη τή δική μας κα ί τών αλλων . 'Ένα λευκό αγό ρι οχτώ χρό ­ νων εχει ενα μικρό φ ίλο, γιό μ ιας εγχρωμης ύ πηρ έτριας. Στή μητέ ρα του δέν αρ έσει ν ά παίζει μέ τό μικρό ν έγρο καί τού λέει ν ά σταματήσει ν ά τόν κ άνει παρ έα. Τό παιδί αρνιέται. Ή μητέ ρα τού τάζει ν ά τόν π άει στό τσ ίρκο αν συμμορφωθ εί, κα ί κείνος ύ ποκύ πτει. Αυτή ή εν έργεια προ ­ δ οσί ας τού έ αυτού του καί εξαγορας κ άτι προξένησε στό μικρό αγό ρι. Ν ιώθ ει ντροπή, πληγώθηκε τό α'ί σθημα της ακεραιότητ άς του, εχασε τήν αυτοπεπο ίθη σή του . Δέν εγινε δ μως τ ίποτα τό ανεπανό ρθ ωτο. Δέκα χρ όνια αργό ­ τερα ε ρωτεύ εται ενα κορ ίτσι. Τό α'ίσθη μα αυτό είναι κ άτι π ερ ισσότερο από ξεμυ άλισμα. Ν ιώθ ουν κα ί ο ί δυ ό ν ά τού ς ένώνει ενας ανθρώπινος δεσμό ς. Άλλά τό κορ ίτσι προ έρ­ χεται από τάξη κατώτερη από τήν τάξη τού αγοριού . Οί γονείς του δυσανασχετούν γιά τό δεσμό κα ί προσπα θούν ν ά τόν πε ίσουν ν ά τόν δ ιαλύ σει. Β λέποντας τήν επιμονή του, τού τάζουν ενα έξάμηνο ταξίδι στήν Ευρώπη μ έ μο ­ ναδ ικό αντάλλαγμα ν ά ανααάλει τήν επισημοπο ίηση τού δ εσμο ύ του γι ά τήν ε πιστροφή του . Αυτό ς δέχεται τήν π ροσφορά. Σ υνειδητ ά πιστεύ ει δτι τό ταξίδι θά τού κάνει πολύ καλό - κα ί φυσικ ά δτι δέ θά αγαπ άει λιγό τερο αυτό τό κορ ίτσι δταν επιστρ έψει. Τά πρ άγματα Ό μως δέν εξε λίσσονται ετσι. Β λέ πει πολλά αλλα κορ ίτσια, είναι πολύ αγαπητό ς, ή ματαιοδο ξία του ίκανοποιείται κα ί μ έ τόν καιρό ή αγ άπη του καί ή απόφασή του ν ά παντρευτεί εξασθ ενεί δλο καί περισσό τερο. Πρ ίν ακό μη επιστρ έψει της γρ άφει ενα γρ άμμα κα ί δ ιαλύ ει τό δεσμό . Πότε π άρθηκε αυτή ή από φαση ; 'Όχι, δπως νομ ίζ ει, τή έ μ ρα πού πηρε τήν τελική από φαση, αλλά τή μ έρα πού αποδέχτηκε τήν πρόταση πού τού εκαναν ο ί γονείς του ν ά πάει στήν Ευ ρώ πη. Δ ιαισθ ανόταν δ μως, αν κα ί όχι συνει­ δητά , δτι αποδ εχό μενος τήν προσφορ ά είχε πουλήσει τόν έαυτό του - κι ε πρεπε ν ά κ άνει αυτό πού είχε ύ ποσχεθ εί : ν ά διακόψει. Ό λόγος πού δι έκοψε δέν είναι ή συμπερι­ φορ ά του στήν Ευ ρ ώ πη , αλλά ό μηχανισμό ς μέ τόν όποίο I fJ 7

π έτ υχε ν ά εκπλη ρώσει τήν ύ πόσχεση . Σ τό σημείο αυ τό πρόδωσε καί πάλι τόν ε αυτό τ ου , μ έ αποτ έλεσμα μ ιά πιό μεγάλη περιφρόνηση γιά τόν ε αυτό του κα ί (κρυμμ ένη π ί σω από τήν ίκανοπο ίηση τών ν έων κατ ακτήσεων ) μιά εσω τ ερική αδ υναμ ία κα ί ελλειψη αυτοπεπο ίθη ση ς . Δέ χρε ιάζετ αι πιά ν ά παρακολουθήσουμε παραπέ ρα τή ζωή του λεπτομερειακ ά . Ά ντ ί ν ά σπουδ άσει φυσική , δπου είχε ταλέντο, κατ αλήγει στήν επιχε ίρη ση τού πατ έρα του. Παν­ τ ρεύ ετ αι τήν κ ό ρη πλο ύ σιων φ ίλων τού πατ έρα του , πετυ­ χαίνει σάν έπιχειρηματ ίας κα ί πολ ι τ ικό ς πού πα ίρνει μο ι­ ραίε ς αποφάσεις ενάντ ια στή φωνή τής συνε ίδη σής τ ου γιατ ί φοοατ αι τήν αντ ίδ ραση τής κο ινής γνώ μη ς. Ή ίστο­ ρ ί α του είναι ή ίστορ ία μιας καρ δ ιας πού σκλη ρα ίνει. Μ ι ά ήθ ική η ττα τόν προδιαθέτ ει ν ά γνωρ ίσει κι αλλες ήττ ες, ωσπου φτ άνει στό σημείο πού δέν ύ π άρχει πι ά επιστ ροφή . 'Ότ αν η τ αν όχτώ χρόνων μπορούσε ν ά αντ ιτ αχθ εί κα ί ν ά μή δεχτ εί τήν έξαγορ ά . Τότ ε ή τ αν ακόμη έλεύθ ερος. Κα ί μπορεί ν ά τ όν οοη θούσε κ άποιος φ ίλος, παππούς, δάσκα­ λος , αν ακουγε τό δ ίλη μμά του. Σ τ ά δ εκαοχτώ η ταν πι ά λ ι γό τερο ελεύθ ερος. Ή παραπέρα ζωή τ ου εΙναι μ ιά δια­ δ ικασ ία όλοένα καί μικρό τερης ελευ θ ερ ί ας, ω ς τ ό σημείο πού θά εχει πι ά χάσει τό παιχν ίδι τής ζωής. Οί περ ισσό τε­ ροι ανθρωποι πού τ έλε ιωσαν τή ζωή τους σάν ασυν ε ίδη τοι καί σκληρωτ ικο ί , κα ί ακό μη σάν αξιωματούχο ι τού Χ ίτ λερ η τού Στ άλιν, α ρχισαν τή ζωή τους εχοντ ας τή δυνατό τη τ α νά γ ίνουν καλο ί ανθρωποι. Μιά λε πτομερειακή ανάλυση τής ζωής τους μπορεί νά μας πει ω ς ποιό ο αθ μό σκλήρυνε Τι καρ διά τους σ έ μιά δοσμένη στ ιγμή κα ί πότ ε χάθηκε ή τ ελευτ α ία ευκαιρ ία ν ά παραμε ίνουν ανθρωποι. Ύπ άρχει κα ί ή αντ ίθ ετη ε ικόνα. Ή πρώτη ν ίκη κάνει τή δεύ τ ερη πιό εύ κολη , ωσπου ν ά μή χρειάζετ αι πι ά προσπάθ εια γ ι ά τήν εκλογή τού καλού . Τό παρ άδειγμά μας δε ίχνει τ ό. ση μείο δπου ο ί περισσό­ τ εροι αν θρωποι αποτυχα ίνουν στήν τ έχνη τ ής ζωής όχι επειδή είναι από φύ ση τους κακο ί η χωρ ί ς θέλη ση κα ί γιά τό λόγο αυ τ ό δέ μπορούν νά κάνουν μ ιά καλύτ ερη ζωή . , Απο υχα ίνουν για ί δέν είναι αγρυπνοι νά δούν μπροσ ά τ τ τ τους δταν ορ ίσκοντ αι σ ' ενα σταυροδ ρ ό μι δ που πρέ πει νά Ι68

αποφασ ίσουν. Δέν εχουν επ ίγνωση δταν ή ζωή τού ς οάζε ι εν α ερώ τημα κα ί δταν εχουν ακόμη εναλλακτικές απαντή ­ σεις. Κατόπιν , μέ κάθ ε οήμα πού κάνουν στό λαθεμένο δ ρό μο, γίνεται πιό δύ σκολο γι ' αυ τού ς νά παραδεχτούν δτι Όρίσκονται σέ λαθεμένο δ ρό μο, πολλές φορ ές γι ά τό μόνο λόγο δτι πρ έπει νά παραδεχτούν πώς οφείλουν νά γυρ ί ­ σουν πίσω ως τήν πρώ τη λαθεμένη στροφή πού πήραν, κα ί πώς εχασαν ενεργητικότητα καί χρόνο. Τό 'ίδ ιο αλη θεύει καί γιά τήν κο ινων ική κα ί πολιτική ζωή. Ήταν απαραίτητη ή ν ίκη τού Χ ίτλερ ; Είχε ό γερμα­ ν ικός λαό ς σέ κ άποια στιγμή τήν ελευθερ ί α νά τόν ανα­ τρ έψ ει; Τό 1 92 9 ύπήρχαν παρ άγοντες πού εκαναν τού ς Γερμανού ς νά κλίνουν πρ ό ς τό ναζ ισμό : ή ίΊ παρξη μιας φαρμακωμένης καί σαδιστικής κατώτερης μεσαίας τάξη ς πού ή νοοτροπία της είχε δ ιαμορφωθεί ανάμ εσα στά 1 9 1 8 κα ί 1 92 3 . Ή ανεργία σέ μεγάλη κλ ίμακα πού προκάλεσε ή κρίση τού 1 92 9. Ή αυξανό μενη δύναμη των μιλιταριστι­ κων δυνάμεων πού γινόταν ανεκτή από τό 1 9 1 8 κιόλας από τού ς ήγ έτες τής σοσιαλδη μοκρατίας. Ό φόοος πού εν ιω θ αν ο ί ήγέτες τής ο αρ ιας Ό ιομηχαν ίας γι ά μιά αντικα­ π ιταλιστική εξέλιξη . Ή ταχτική των κομμουνιστων νά θεωρούν σάν κύ ρ ιους εχθρού ς τους τού ς σοσιαλδη μοκρά­ τες. Ή παρουσία ένός μισότρελου, μ ά καί προ ικισμένου, καιροσκό που δη μαγωγού - γι ά νά περιοριστού με μόνο στού ς πιό σημαντικού ς παρ άγοντες. ' Α πό τό &λλο μ έρος, ύπή ρχαν ισχυρά αν τιν αζ ιστικ ά εργατικά κόμματα κα ί παν­ τοδύναμες ε ργατικές ενώσεις. Ύ πήρχε μιά αν τιν αζιστική παντοδύναμη φιλελεύθ ερη μεσαία τάξη . Ύ πήρχε μιά γερ­ μανική παράδοση κουλτού ρας κα ί ουμαν ισμού . Ο ί συγκλί­ νοντες παράγοντες καί από τ ί ς δύ ο πλευρές αντισταθμί ­ ζονταν μ έ τέτοιο τρό πο πού μιά ηττα τού ναζισμΟύ συ ­ νέχιζε νά αποτελει δυνατότητα τό 1 929. Τό 'ίδιο ισχύει καί γιά τήν περίοδο πρίν από τήν κατάλη ψη τή ς Ρηνανίας από τόν Χ ίτλερ . Ύ πήρχε μιά συνωμοσ ί α στρεφόμενη ενάντιά του από μερικούς στρατιωτικού ς ήγήτορες, καθώς κα ί εν α αποδ υνάμωμα τού στρατιωτικού κατεστη μένου . Είναι πολύ π ιθ ανό δτι ή Όίαιη παρέμο αση των Δ υτικων συμμάχων θά επέφερε τήν πτώση τού Χ ίτλερ . ' Α πό τό &λλο μέρος, τί θά Ι ί19

γινό ταν αν ό Χίτλερ δέν ανταγωνιζόταν μ έ τήν παρ άφρονα ω μότητα καί κτηνω δία του, τούς πλη θυσμού ς τών κατα­ κτημένων χω ρών ; Τί θά γινόταν αν ακουγε τού ς στρατη­ γού ς του, πού συμ60ύλεψαν τή στρατηγική ύποχώρηση από τή Μόσχα, τό Στ άλινγκραντ καί αλλε ς θ έσ εις; Ήταν ακόμη ελεύθερ ος ν ά αποφύγει τήν όλοκλη ρωτική ηττα; Τό τελε υταίο μας παράδε ιγμα όδηγεί σέ μ ιά αλλη αποψη της επ ίγνωσης πού καθορίζει σ έ μεγάλο 6αθ μό τήν ίκαν ό­ τητα εκλογης : τήν επ ίγνωση τών εναλλακτικών εκλογών πού είναι πραγματικ έ ς σ έ αντιδιαστολή μ έ τίς εναλλακτι­ κέ ς εκλογ έ ς πού δέν εΙναι δυνατ έ ς επειδή δέ 6ασίζονται σέ πραγματικ έ ς δυνατότητες. Ή θέση τού ντετερμινισμού ισχυρ ίζεται δτι σ έ κάθε κατ άσταση εκλογης ύ π άρχει μι ά μον άχα πραγματική δυ­ νατότητα. Σύ μφωνα μ έ τόν Χέγκελ, ό ελεύθερος αν θρ ωπος εν εργεί εχοντας ε π ίγνωση αυτης της μοναδικη ς δυνατότη ­ τας, δη λαδή τη ς αναγκαιό τητας. Ό άνθρ ωπος πού δέν εί ­ ναι ελεύθερος δέν τήν 6λέπ ει, κα ί ετσι αναγκάζεται ν ά εν εργήσε ι μ' εναν δρισμ ένο τρόπο χωρίς νά ξέρει πώ ς εΙναι εκτελε στή ς της αναγκαιότητας, δη λαδή της λογικης. ' Από τό αλλο μέρος, από τήν ιντετερμινιστική άποψη , τή στιγμή της εκλογης ύ π άρχουν πολλέ ς δυνατότητες κα ί ό ανθρ ωπος είναι ελεύθερο ς ν ά διαλέξει μιά απ ' αυτές. Πολλέ ς φο ρές δ μως δέν ύ π άρχει μιά μονάχα «πραγματική δυνατότητα» , αλλά δύ ο η καί περ ισσότερες. Σέ καμιά περίπτωση δέν ύ π άρχει iι αυθ αιρεσία πού ν ά αφήν ει τόν άνθρωπο ν ά δ ια­ λέξε ι αν άμεσα σ έ απεριόρι στο αρ ιθ μό δυνατοτήτων. Τί εννοούμ ε λέγοντας «πραγματική δυνατότητα» ; Πρα­ γματική δυνατό τητα εΙναι εκ είνη πού μπορει ν ά ύλοποιη ­ θεί, παίρνοντας ύ πόψη τήν αρτια δομή τών δυν άμεων πού 6ρίσκονται σέ αλλη λε π ίδρ αση σ ' ενα άτομο η μιά κοινω­ ν ί α. Ή π ραγματική δυνατότητα 6ρ ίσκεται σέ αντιδιαστολή μέ τήν πλασματική δυνατότητα πού ανταποκ ρίν εται στ ί ς επιθ υμ ίε ς τού ανθρώπου, αλλά πού, στί ς δοσμέν ε ς π ερ ι­ στ άσεις, ποτέ δέ μπο ρεί ν ά πραγματοποιηθ εί. Ό αν θρ ωπος είναι ενα σύνολο από δυνάμεις δομημ ένες μέ τρόπο όρι­ σ μένο καί διακρ ιΟώσ ιμο. Αυτό τό ιδ ι ό μο ρφο δομικ ό σχέ­ δ ιο, ό « ανθρωπος» , επηρεάζεται από πολυ άρ ιθμους παρά1 70

γοντες: από τ ί ς συνθήκες τού περ ιοάλλοντος ( τάξη , κοινω­ ν ία, ο ικογ ένεια) κα ί από κλη ρονομικούς κα ί ιδ ιοσυστατι­ κού ς παράγοντες. Μ ελετώντας αυτέ ς τ ί ς τάσ εις πού δίνον­ ται από τήν ιδιο συστασ ία τού ατό μου μπορούμε κιόλας ν ά δού με δτι δέν είναι όπωσδήποτε « α'ίτ ια» πού καθορ ίζουν ό ρ ισμένα « αποτελέσματα» . 'Ένα ατομο πού είναι από ιδ ιο συστασ ία δειλό , μπορεί ν ά γ ίνει ύ περ οολικ ά δειλό , μα­ ζεμένο, επιφυλακτικό , παθητικό , αποθ αρρυμένο, η ενα ατομο μέ μεγάλη ενορατικό τητα λόγου χάρη , μπορεί ν ά γ ίνει προικ ισ μένος ποιητή ς, ψυχολόγος, γιατρό ς. Δέν εχει δ μως καμι ά «πραγματική δυνατότητα» ν ά γ ίνει ενας αναί­ σθητος, ενας « αν έμελος» , « καταφερτζή ς» . Κ ατά π όσο θά ακολου θή σει τή μιά η τήν αλλη κατεύθυνση , εξαρτάται από αλλους παρ άγοντες πού τόν προ διαθ έτουν. Ή 'ίδια αρχή ισχύ ει καί γι ά ενα ατομο μέ ιδ ιοσυστατικ ά δο σμ ένο η πρώ ιμα αποκτημένο σαδιστικό συστατικό . Στήν περ ίπτωση αυτή τό ατομο μπορεί ε'ίτε ν ά γ ίνει σαδι στή ς, ε'ίτε, μ έ τήν καταπολέμη ση κα ί τήν ύ περν ίκηση τού σ αδ ι σμού του, ν ά σχηματ ίσει ενα ιδ ια ίτερα ισχυρό « αντ ίσωμα» πού τόν κά­ νει ν ά φερθ εί μέ ω μότητα, κα ί πού τόν κ άνει επ ίσης εξαι­ ρετικ ά ευαίσθητο σέ κάθ ε ω μό τητα από μ έ ρου ς αλλων η τού έαυτού του. Σέ καμιά περ ίπτωση δέ μπορεί ν ά γ ίνει ενα ατομο αδιάφορο σ τό σαδ ι σμό . Έ πανερχό μενοι από τίς «πραγματικ έ ς δυνατότητες» των παραγόντων ιδ ιο συστασ ί ας στό παρ άδ ειγμά μας γι ά τόν καπνιστή, ό καπνιστή ς μας εχει δ υ ό πραγματικ έ ς δυνατό ­ τητες : η ν ά με ίνει μόνιμος καπν ισ τής η ν ά μήν ξανακαπν ί ­ σει ουτ ε ενα τσ ιγάρο. Ή πεπο ίθη σή του πώ ς εχει τή δυνα­ τότητα ν ά καπν ίσει λίγα τσ ιγάρα αποδ ε ίχνεται αυταπάτη . Στό παρ άδε ιγμ ά μας γιά τήν lο ρωτική ύ πόθ εση ό αντρας εχει δυ ό πραγματικ έ ς δ υνατότητες: η ν ά μή ογάλει τό κο­ ρ ίτσ ι εξω η ν ά κάνει ερωτα μαζί της. Ή δυνατότητα πού σκ έ φτηκε, πώ ς μπορού σε δη λαδή ν ά πιεί μον άχα ενα ποτό μαζί της καί ν ά μήν κ άνει ε ρωτα, η ταν εξωπραγματική, αν λάοουμε ύ πόψη μας τό συν δυ ασμό των δυν άμεων στήν π ροσωπικότητα τή δική του καί τή δ ική της. Ό Χίτλερ είχε μιά πραγματική δυνατότητα ν ά κερδίσει ό τ ν πόλεμο η τό λιγότερο ν ά μήν τόν χάσει τόσο κατα-

171

στροφικά - αν δέ μεταχειριζό ταν τού ς κατακτημένου ς πλη θυσμού ς μ έ τόση ω μότητα κα ί κτηνω δία, αν δέν ή ταν τό σο ναρκ ισσιστή ς πού ν ά μήν ε πιτρέψει ποτέ μ ιά στρατη­ γική ύ ποχώρη ση κλ π. "Εξω δ μως απ' αυτέ ς τ ί ς πραγματι­ κέ ς λύσεις δέν ύ πήρχαν αλλες πραγματικέ ς δυνατότητες. Τό ν ά ελπίζει, δπως εκανε μάταια, δτι μπορούσε ν ά ξε θυ ­ μάνει δλη του τήν καταστροφικότητα πάνω στού ς κατα­ κτημένους λαού ς καί ν ά Ικανοποιεί τή ματαιοδοξία κα ί τό φανφαρονισμό του , μέ τό νά μήν κ άνει ποτέ ύ ποχωρήσεις κα ί ν ά απε ι λεί δλες τίς αλλες καπιταλιστικέ ς δυν άμεις μέ τ ί ς απροσμέτρητες φιλοδοξίες του , καί ν ά κερ δίσει τόν πό ­ λ εμο - δλα αυ τ ά δέ ορ ίσκσνταν μ έσα στή γκ άμα τών πρα­ γματικών δυνατοτήτων. Τό 'ίδι ο ισχύ ει κα ί μ έ τή σημερ ινή μας κατάσταση : ύ πάρ­ χει μιά εντονη προδ ι άθ εση, εφεση γιά πόλεμο , πού τήν προκαλεί ή παρουσί α τών πυρηνικών όπλ ων σ ' όλες τ ίς πλευρέ ς κα ί ό αμοιο αίος φόο ος κα ί Τι καχυποψ ία πού γεν­ ν ιέται απ ' αυ τό . ' Υπάρχει μιά ειδω λο λατρ ί α εθν ικής κυ­ ριαρχ ί ας, μιά ελλε ιψη αντικειμενικό τητας κα ί λογικής στήν εξ ωτερική πολιτική. ' Από τό αλλο μ έρος ύ πάρχει ή επιθ υ ­ μ ία τής πλειονό τητας τών λαών καί στού ς δυ ό συνασπι­ σμού ς, ν ά αποφευχθ εί Τι καταστροφή τού πυρην ικού αφα­ ν ισμού . 'Υπ άρχει Τι φωνή τής ύ πόλο ιπης ανθρωπότητας πού ε πιμένει ν ά μήν ε μπλέξουν ο Ι μεγάλες δυν άμεις τού ς αλλους λαού ς στήν παραφροσύνη του ς. 'Υπάρχουν ο ί κοι­ νωνικο ί καί ο ί τεχνολογικο ί παρ άγοντες πού επιτρ έπουν τή χρησιμοποίηση εΙρην ικών λύ σεων, κα ί πού ανο ίγουν τό δ ρόμο γιά ενα ευτυχισμένο μέλλον τού ανθ ρώπινου γ ένους. ' Ε φό σον εχουμε αυτ ές τ ίς δυό σειρ έ ς παραγόντων προδ ιά­ θ εσης, ύ πάρχουν ακό μη δυ ό πραγματικ έ ς δυνατό τητες αν ά μεσα στίς όποίες μπορεί ν ά διαλέξει ό ανθ ρωπος: Τι δυνατότητα τή ς ε Ιρήνης μέ τόν τερματισμό τού ανταγωνι­ σμού τών πυρηνικών όπλ ων καί τού ψυχρού πολέμου . 'Ή Τι δυνατότητα τού πολέμο υ μέ τή συν έχιση τής σημερ ινής πο­ λ ιτικής. Κα ί ο Ι δ υό δυνατότητες είναι πραγματικ ές, αν καί μπορεί Τι μιά ν ά εχει μεγαλύτερη ο αρύ τητα από τήν αλλη . Ή ελευ θερ ία εκλογή ς εξακολου θ εί ν ά ύ π άρχει. Δέν ύ π άρ­ χει ό μως καμιά δυνατό τητα πώ ς μπορούμε ν ά. συνεχ ίσουμε 172

τόν ανταγων ισμό των εξοπλισμων, καί τόν ψυχρό πόλεμο, καί μιά παρανο·ίκή νοοτροπ ία μ ίσους, καί ταυτόχρονα ν ά αποφύ γουμε τήν πυρην ική καταστροφή. Τόν Όκτώορη τού 1 962 φάνηκε πώς ή ελευθερ ί α από ­ φασης είχε π ι ά χαθ εί κα ί πώς ή καταστροφή ήταν π ι ά αδύνατο ν' αποφευχθεί π αρ ά τήν καλή θέλη ση δλων μας, εκτό ς 'ίσως από μερ ικού ς π αρ άφρονες εραστέ ς τού θ αν ά­ του . Στην π ερ ίπτωση αυτή ή ανθρωπότητα σώθηκε. 'Επα­ κολούθη σε μ ιά χαλάρωση τής �ντασης χάρη στην οπ ο ί α εγιναν δυνατ έ ς διαπραγματεύ σεις καί συμΟ ιΟασμο ί . Σή με­ 1 964 είναι 'ίσως ή τελευτα ί α ευκαιρ ί α π ού δ ίνεται ρα στήν ανθρωπό τητα ν ά δ ιαλέξει αν άμεσα στή ζωή κα ί τήν καταστροφή . "Αν δέν προχωρήσουμε πέ ρα από τίς επιφα­ νειακ έ ς δ ιευθετή σεις πού συ μοολίζουν την καλή θέλη ση , χωρ ί ς δ μως κα ί ν ά σημα ίνουν πώ ς εγιναν ξεκ άθ αρα αντι­ ληπ τέ ς ο ί δοσμ ένες λύ σεις κα ί οί αντίστοιχες συνέπει έ ς τους, τότε ή ελευ θ ερ ία μας εκλογής θά εξαφανιστεί. "Αν ή ανθ ρω πότητα αυτοκαταστραφεί, αυτό δέ θά όφείλεται στή σύ μφυτη κακοήθεια τή ς καρδιάς τού αν θ ρώπου. Θά όφεί­ λεται στήν αν ικανότητά του ν ά αντιλη φθεί τ ί ς ρεαλιστικ έ ς εναλλακτικ έ ς λύ σεις κα ί τίς συνέπειές τους. Ή δυνατότη ­ τα Ελευ θερ ίας ορ ίσκεται ακριοω ς στό ν ά αναγνωρίζουμε π οιές εΙναι οί πραγματικ ές δυνατότητες ανάμεσα στ ί ς όπ οίες μπορούμε ν ά διαλέξουμε, καί π οιέ ς είναι ο ί « εξω­ π ραγματικ έ ς δυνατότητες» π ού αντιπ ροσω π εύ ουν τ ί ς επι­ θ υμητές σκέψ εις μας, μ έ τ ίς οποίες επ ιδι ώκουμε ν ά απαλ­ λάξουμε τόν έαυτό μας από τό δυσάρεστο ε ργο ν ά πάρει απόφαση αν άμεσα σέ διάφορες λύ σεις πού είναι πραγμα­ τικέ ς αλλά όχι αρεστέ ς (ατομικά η κοινων ικ ά) . Φυσικά οί εξωπ ραγματικ έ ς δ υνατό τητες δέν είναι καθόλου δυνατότη ­ τες. Είναι κούφια όνειρα. Τό ατυχ έ ς γεγονό ς δ μως είναι δτι ο ί π ερισσότεροι από μάς, δταν ορισκό μαστε αντιμ έτω ­ π οι μέ τ ί ς πραγματικές λύσεις, καθώ ς καί μ έ τήν ανάγκη ν ά κ άνουμε μ ιά εκλογή πού απαιτεί διορατικότητα καί θυ­ σί ες, π ροτιμάμε ν ά σκεφτόμαστε δτι ύπάρχουν άλλες δυνα­ τότητες πού μπορούμε ν ά επ ιδ ιώξουμε. 'Έ τσι δέ ολέπουμε δτι αυτές ο ί εξωπ ραγματικ έ ς δυνατότητες δέν ύπάρχουν καί δτι ή επ ιδίωξή τους είναι ενα προπέτασμα καπνού -

-

1 73

π ίσω από τό όποίο τό πεπρωμ ένο παίρνει τ ίς δ ικ ές του αποφάσεις. Ζώντας μ έ τήν ψ ευδ α ίσθη ση πώ ς θά υλοποιη ­ θούν ο ί μή δ υνατότητες, ό αν θρ ωπος νιώθ ει νά ξαφν ιάζε­ ται, ν ά είναι αγανακτισμένος, πληγωμένος, πού εγινε ή εκ­ λογή γιά λογαρ ιασμό του κα ί πού επ έρχεται ή ανεπιθύ­ μητη καταστροφή. Στό σημείο αυτό όδηγείται λα θ εμ ένα στό νά κατηγορεί τού ς αλλους, ν ά υπερασπίζεται τόν ε αυτό του κα ί ν ά παρακαλεί τό Θ εό , ενώ τό μόνο πού π ρέ πει ν ά κ άνει είναι ν ά κατηγορήσει τόν ε αυ τό του γιά ελλειψη θάρρ ου ς στήν αντιμετώπιση τού θ έματος κα ί ελ­ λειψη λογικής γι ά ν ά τό καταλάΌ ε ι. Καταλήγουμε, λο ιπόν, δτι ο ί πράξεις τού ανθρώ που π ροκαλούνται π άντοτε από προ δ ιαθέσεις πού πηγ άζουν από (ασυνε ίδητες συν llθως) δ υν άμεις πού ενεργούν στήν προσωπικό τητ ά του . "Αν αυτέ ς ο ί δυν άμεις φτάσουν σέ μιά όρ ισμένη ενταση μπορεί ν ά γ ίνουν τόσο ισχυ ρέ ς πού 6χι μόνο προδ ιαθέτουν τόν αν θρ ωπο, αλλά κα ί τόν όρ ίζουν - κι ετσι δέν εχει ελε υ θερ ία εκλογής. Αυτή ή ελευ θερ ία περ ιορ ίζεται από τ ί ς π ραγματικέ ς δυνατό τητες πού ύ πάρ­ χουν. Αυτές ο ί πραγματικ έ ς δυνατό τητες κα θορίζονται από τήν κατάσταση στό σύνολό της. Ή ελευ θ ερ ία τού αν­ θρώ που Όρίσκεται στή δυνατό τητα πού εχει ν ά δ ιαλέγει αν άμεσα στ ί ς υ π άρχουσες πραγματικ έ ς δυνατό τητες (εναλ­ λακτικ έ ς λύ σεις) . Ή ελε υ θερ ία μ ' αυτή τήν εννοια μπορεί ν ά όρ ιστεί όχι σάν «δράση μ έ επίγνωση τής αναγκαιότη ­ τας» αλλά σάν δράση πάνω aτή οάση τής επίγνωσης τών εναλλακτικών εκλογών καί τών συνεπειων τους . Ποτ έ δέν υ π άρχει ιντετερμινισμό ς. Κάποιες φο ρές ύ πάρχει ντετερμι­ ν ισμό ς κα ί κ άποιες φορές αλτερνατιΌ ισμό ς (εναλλακτικό­ τητα ) πού Ό ασίζεται στό μοναδ ικά αν θρώ πινο φαινόμενο : τήν ε π ίγνωση . Γι ά ν ά τό θ έσουμε διαφορετικά, κ άθ ε γεγο­ νό ς προκαλείται. 'Αλλά στό συν δυασμό πού ε πικρατούσε π ρίν από τό γεγονός ενδέχεται νά υπάρχουν μερικά κ ίνη ­ τρα πού μπορούν ν ά γ ίνουν τό α'ίτιο γι ά τό ε πό μενο γεγο­ νό ς. Π ο ιό απ ' αυτ ά τά ενδ εχό μενα α'ίτια μπορεί ν ά γ ίνει πραγματικό α'ίτιο, εξαρτάται από τήν ε πίγνωση τού αν­ θρώπου σχετικ ά μέ τή στιγμή τής απόφασης. Μ ' αλλα λό­ γ ια, τ ί ποτα δέν είναι αναίτιο, άλλά κα ί δέν καθορ ίζονται 1 74

τά π άντα ( μέ τή « σκλη ρή» σημασία τής λέξη ς ) . Ή αποψη τού ντ ετ ερμιν ισμού , τού Ιντετ ερμ ινισμού καί τού αλτερνατιο ισμού πού αναπτύσσεται εδώ ακολου θ εί ο υσιαστικά τή σκέψη τριών στοχαστών : τού Σπινό ζα, τού Μάρξ καί τού Φ ρ όυντ. Κ α ί ο ί τρείς όνομάζονται συχνά «ντετ ερμ ιν ιστές» . Ύπάρχουν πολλο ί λόγοι πού γ ίνεται αυ ­ τό , κα ί ό κυριότερος εΙναι δτ ι όνομάστηκαν ο ί 'ίδιοι ετσι. Ό Σ πινόζα εγραψε: « Στό μυαλό δέν ύ π άρχει απόλυτη η ελεύ θ ερη Οούλη ση. νΕτσι πιστεύ ουμε στήν "ελευ θ ερ ία" τών επιθυμιών μας. Άλλά τό μυαλό ό ρίζεται ν ά επιθυμεί αυτό fι εκείνο από μι ά αιτία, πού κι αυτή μέ τή σειρά της ό ρ ίζε­ ται από μιά αιτία καί αυτή ή τ ελευτα ία από μιά αλλη αιτία καί αiJτό συνεχ ίζεται στό απειρο» . 13 Ό Σ πινό ζα εξηγεί τό δτι ύ ποκειμενικ ά νιώθουμε τή οούλησή μας σάν ελεύθερη - πράγμα πού γιά τόν Κάντ καί πολλο ύ ς αλλους φι λόσοφους αποτελούσε τήν απόδε ιξη γιά τήν ελευ θ ερ ία τής οούλη σής μας - σάν απο τέλεσμα τής αiJταπ άτης μας: εχουμε ε π ίγνωση τών επιθυ μ ιών μας , αλλά δέν εχουμε επί­ γνωση τών κινήτρων τών επιθυμιών μας. Ό Φρ όυντ εκ ­ φραζε κι εκείνο ς ντ ετ ερμινιστ ική θ έση . Πεποίθηση στή φυ ­ σική Ελευθερία κι ε κλογή . νΕλεγε δτ ι ό ιντετερμ ιν ισμό ς « εί­ ναι όλότελα αντιεπιστημονικό ς... Πρ έπει ν ά ύ ποχωρήσει μπροστά στίς απαιτήσεις ένό ς ντετερμινισμού πού κυο ερ­ νάει ακό μη καί τήν πνευματ ική ζωή » . Φ α ίνεται δτι καί ό Μάρξ �ταν ντ ετερμινιστής. Άνακ άλυψε τούς νόμ ους τής ί στορίας πού εξη γούν τά πολ ιτικά γεγον ότ α σ άν αποτελέ­ σματ α τής ταξικής στρωματοποίησης κα ί τών ταξικών αγώνων , καί αργότερα σ άν τό αποτέλεσμα τών παραγωγι­ κών δυν άμεων καί τής εξέλιξής τους. Φαίνεται δτι κα ί οί τρείς αυτοί στοχαστές αρνούνται τήν ανθ ρώπινη ελευθερία καί ολέ πουν στόν αν θρωπο τό ό ργανο δυν άμεων πού ενερ­ γούν π ίσω από τήν πλάτη του , κα ί πού όχι μόνο τόν προ­ δ ιαθέτουν, αλλά καί τόν κ άνουν ν ά αποφασίζει ν ά ενεργή ­ σει δ πως ενεργεϊ. Μ' αiJτή τήν εννοια ό Μάρξ μπορεί ν ά χαρακτηριστεί σάν απόλυτ α έγελιανό ς, γιά τόν όποίο ή

1 3 . 'Ηθικ ή , ΙΙ, Πρότ . XLVIII. 1 75

επίγνωση τή ς αναγκαιότητας είναι τό μάξιμουμ τή ς ελευ ­ θερίαςl4 . Οί Σ πινόζα, Μάρξ κα ί Φ ρόυντ, δχι μόνο μ ίλη σαν γι ά τόν έαυτό τους μέ τρό πο πού τού ς χαρακτηρ ίζει σάν ντε­ τερμιν ιστές, αλλά κα ί πολλο ί από τού ς μαθη τέ ς τους τού ς κατ άλαο αν μ ' αυτό τό πνεύμα. Αυτό αλη θεύει ιδ ια ίτερα γιά τόν Μάρξ κα ί τόν Φ ρ όυντ. Π ολλο ί « μαρξιστές» μιλάνε σά ν ά μήν ΊJ πάρχ�ι αλλη πορε ία γιά τήν ίστορ ία, δτι τό μέλλον καθορ ί στηκε από τό παρελθόν, δτι ό ρισμένα γεγο­ νότα επρεπε ν ά γ ίνουν αναγκαστικ ά. Π ολλο ί από τού ς μα­ θητέ ς τού Φρόυντ ύ ποστήριζαν τήν 'ίδια αποψη γιά τόν Φ ρ όυντ. 'Ισχυρίζονταν δτι ή ψυχολογία τού Φρόυντ ηταν επιστημονική ακρ ιοώς γι ά τό λόγο δτι προ ολέπει αποτελέ ­ σματα απ ό τά α'ίτια πού προηγούνται. , Αλλά ή έρμηνε ία αυτή σύ μφων α μέ τήν όποία οί Σπινό­ ζα, Μάρξ κα ί Φρόυντ είναι ντετερμινιστέ ς, παραολέπει όλοκλη ρωτικ ά τήν αλλη αποψη τών τρ ιών στοχαστών. Γιά ποιό λόγο τό κύ ριο εργο τού «ντετερμιν ιστή» Σπινόζα εί­ ναι ενα ο ιολίο γιά τήν ηθ ική ; Γιά ποιό λόγο κύ ρια πρό ­ θε ση τού Μάρξ η ταν ή σοσιαλιστική επανάσταση κα ί κύ ­ ρια επιδ ίωξη τού Φρόυντ μιά θ εραπεία πού θά θεράπευε τόν ψυχικ ά ασθενή από τή ν εύ ρωσή του ; Ή απάντηση σ' αυτ ά τ ά ερωτή ματα είναι αρκετ ά άπλή . Καί ο ί τρείς αυτοί στοχαστέ ς εολεπαν τό ο αθ μό στόν όποίο ό ανθ ρωπος καί ή κοινων ί α εχουν τήν προ διάθ εση ν ά ενεργούν σύ μφωνα μ' εναν ό ρισμ ένο τρόπο, συνήθως σέ τέτοιο οαθ μό , πού ή προδι άθεση γ ίνεται καθοριστική. Ταυτόχρονα δ μως δέν ηταν μόνο φι λό σοφο ι πού ηθελαν ν ά εξηγήσουν κα ί ν ά έρμηνεύ σουν . Ήταν παράλλη λα καί αν­ θρωπο ι πού επι θ υμούσαν ν ά αλλάξο υν κα ί ν ά μεταμορφώ­ σουν. Γ ι ά τόν Σπινόζα τό εργο τού ανθρώπου, ό η θ ικό ς σκοπό ς του, είναι ακριοώς ν ά περιορ ίσει τόν καθορ ιστικό παρ άγοντα καί ν ά πετύχ ε ι τή μεγαλύτερη δυνατή ελευ θε ­ ρ ία. Ό ανθρωπος μπορεί ν ά τό κ άνει αυτό μ έ τήν αυτεπ ί­ γνωση, μ έ τό μετασχηματισμό τών παθών πού τόν τυφ λώ 1 4 . Γιά μιά λεπτομερειακή έξέταση αυτών τών σημείων, 6λ. Ε. Φρόμ,

ΠΕρ α από τά δεσμά της αυταπάτη ς . 1 76

νουν κα ί τόν άλυσο δένουν, σ έ πρ άξεις (<<ενεργά αποτελέ ­ σματα» ) , πού τού ε πιτρ έπουν ν ά ενεργεί σύ μφωνα μέ τά π ραγματικ ά του συμφ έροντα σάν άνθ ρώπινο ον. «'Ένα συναίσθη μα πού είναι π άθος παύε ι ν ά είναι π άθος από τή στιγμή πού θ ά σχηματίσουμε μιά διακριο ωμ ένη καί κα­ θαρή εικόνα του.» 15 Ή ελευθερ ί α δέν είναι κ άτι πού μάς είναι δοσμένο , σύμφωνα μέ τόν Σ πινόζ α. Είναι κ άτι πού μέσα σ ' ό ρ ισμένα δρια μπορούμ ε ν ά τό άποκτήσουμε μ έ τήν ενορατικότητα καί τήν προσπ άθε ια. 'Έχουμε τό δι­ καίωμα ν ά δ ιαλέξουμε εναλλακτικ ά αν εχουμε σθένος καί γνώση . Ή κατάκτηση της ελευθερ ίας είναι δύσκολη, κα ί ν ά γιατ ί οι περισσό τεροι άπό μάς αποτυχαίνουν . 'Ό πως γράφει ό Σ πινόζα στό τέλος της Ήθικ ής του : "Ετσι όλοκλήρωσα δλα δσα ηθελα νά εκθέσω θ ίγοντας τή δύναμη τού μυαλού πάνω στ ά συναισθήματα καί τήν ελευθερ ί α τού μυαλού . Άπ ' αυτό φα ίνεται πόσο δυνατός είναι ό σοφό ς ανθ ρωπος κα ί πόσο ξεπερνάει τόν αμαθή πού όδηγείται μόνο από τού ς πόθους του . Γιατί ό αμαθής οχ ι μόνο αποσπάται από εξωτερ ικ ά α'ίτια χωρ ίς ποτέ ν ά εχει τήν αλη θινή συγκατάθεση τού πν εύ ματό ς του, αλλά επιπρόσθετα ζεί, μπορού με ν ά πούμε, χωρ ίς ν ά εχει συνείδη ση τού έαυτού του καί τού Θεού καί τών πραγμάτων , καί μόλις π άψ ε ι ν ά ύ ποφέρ ει Ι μέ τήν εννοια τού Σπινόζα , ν ά εΙναι παθη ­ τικόςJ , παύει κα ί ν ά ύπάρχει. Ένώ ό σοφό ς αν θ ρωπος, στό οαθ μό πού θεω ρείται τέτοιος, πολύ σπάνια παρουσιάζε ι διαταραχή τού πν εύ ματος, αλλά εχοντας συνείδη ση τού έαυτού του κα ί τού Θεού καί τών πραγμάτων, μ έ μ ιά ό ρισμένη α ιώνια αναγκαιότητα, ποτ έ δέν παύ ε ι ν ά ύ π άρχε ι , άλλά κατέχει π άντοτε τήν αλη θ ινή συγκατάθεση τού πν εύ ματός του . "Αν ό τρό πος πού ύπέδειξα πώς όδηγ εί σ ' αύτό τό άποτέλεσμα φα ίνεται ύ περοολικ ά δύ σκολος, μπορεί ώστόσο να ανακαλυφθεί. Πρέπει νά είναι δύ σκο λος, αφού σπάνια Ορ ίσκεται. Π ώς θ ά ήταν δυνατό , αν ή 1 5 . 'Ηθική , Υ, Προτ. Ι Ι Ι loc. cit. Ι ί7

σωτηρ ί α δ ινό ταν ετο ιμη στά χέρια μας χωρ ί ς ν ά χρειάζεται μεγάλος κόπος γιά ν ά αρ εθεί , ν ά αδ ιαφο­ ρούν γι' αυτό όλοι σχεδόν ο ί άν θρωποι; 'Όλα τά πρά­ γματα ό μως είναι τόσο πιό εξαιρετικά δσο πιό δύ ­ σκολα κα ί σπ άν ια αρ ίσκονται16•

Ό Σ π ινόζα, ό θ εμελιωτής τής σύγχρονης ψυχολογ ί ας, πού αλέπει τούς παρ άγοντε ς πού καθορ ίζουν τόν άνθρωπο, κάθεται ώστόσο κα ί γρ άφει μιά 'Ηθική. 'Ήθελε ν ά δείξε ι πώς μπορούσε ό άνθρωπος νά αλλάξει από τή δουλεία στήν ελευθερ ία. Κ α ί ή αντ ίληψή το υ γιά τήν «ηθική » είναι ακρια ώς ή αντ ίλη ψη τής κατάκτηση ς τής ελευθερίας. Αυτή ή κατ άκτηση είναι δυνατή μέ τή λογική, μ έ τ ί ς σωστέ ς ιδέες, μέ τήν επίγνωση , αλλά είναι δυνατή μον άχα άν ό άν θρωπος κ άνει τήν προσπ άθεια αάζοντας περισσότερο μόχθο απ ' ό σο θ έλουν συνήθως ν ά αάζουν οί άν θρωποι. "Αν τό εργο τού Σπινόζα είναι πραγματεία πού αποσκο­ πεί στή « σωτηρία» τού ατόμου (σωτηρ ία εδώ σημα ίνει τήν κατ άκτηση τής ελευθερ ίας μέ τήν επ ίγνωση καί τήν ε ργα­ σί α) , πρόθεση τού Μάρξ είναι επίσης ή σωτηρία τού ατό­ μου . 'Εν ώ δ μ('ις ό Σπινόζ α πραγματεύεται τόν ατομικό παραλογισμό , ά Μάρξ επεκτείνει τήν εννοια αυτή . Δ ιαπι­ στώνει ότι ό παραλογισμό ς τού ατόμου προκαλείται από τόν παραλογισμό τής κοινων ίας στήν όπο ία ζεί , καί δτι ό 'ίδιος αυτός π α ραλογισμό ς είναι αποτέλεσμα τής ελλειψης προγραμματισμού (σχεδιασμού) κα ί τών εγγενών αντιφ ά­ σεων τής ο ικονομικής κα ί κοινων ικής πραγματικότητας. 'Επιδίωξη τού Μάρξ , δπως κα ί τού Σ π ινόζα, είναι ό ελεύ­ θερος καί ανεξάρτητος άν θ ρωπος, αλλά γιά ν ' αποκτήσει αυτή τήν ελευθερ ία ό άν θρωπος πρέπει ν ά γνωρ ίσει τ ί ς δυνάμεις εκείνες πού ενεργούν π ίσω από τήν πλάτη του κα ί τόν ό ρίζουν. Ή χειραφέτηση είναι αποτέλεσμα τής γνώσης καί τής προσπάθειας. Ειδικότερα, ό Μάρξ , πι­ στεύοντας ότι ή εργατική τάξη είναι ό ίστορικός φορέ ας τής παγκόσμιας απ ελε υ θέρωσης τού ανθ ρώπου, π ίστευε δτι ή ταξική συνε ίδη ση καί πάλη αποτελούσαν τ ί ς απαρα ίτη16. Στό 'ίi"ιιo. Προτ. ΧLΙΙ, ύ;τοσ η μείωσ l l . 1 7Χ

τες συνθηκες γιά τήν απελευ θέρωση τού ανθρώπου. 'Όπως ό Σπινόζα, ό Μάρξ είναι ντ ετερμ ινιστή ς μέ τήν έξη ς εν­ νοια: αν παραμείνεις τυφ λό ς κα ί δέν κάνεις τ ίς πιό μεγά ­ λες προσπ άθειες, θ ά χάσεις τή ν ελευ θ ερ ία σου. Ά λλά τόσο αυτό ς δσο κα ί ό Σπινόζα, δέν είναι ενας αν θρωπος πού θέλει ν ά έρμηνεύ σει μονάχα. Είναι ενας &νθρωπος πού θέ­ λε ι ν ά αλλάξε ι - ετσι δλο του τό ε ργο είναι μ ιά προσπ ά­ θεια ν ά δ ι δάξει τόν αν θ ρωπο πώς νά γ ίνει ελε ύθ ερος μέ τή γνώση καί τήν προσπ άθ εια. Ό Μ άρξ ποτέ δέν εΙ πε, δπως συχν ά ύ πο θέτουν, δτι πρόδλεψε τά ίστορικά γεγονότα πού όπωσδή ποτ ε θ ά συμδούν. Ήταν π άντα λλτερνατιδ ιστή ς. Ό αν θρωπος μπορεί νά σπάσει τίς άλυσίδ ες της αναγκαιό ­ τητ ας αν εχει γνώση τών δυν άμεων πού ενεργούν π ίσω από τήν πλάτη του, αν κάνει τήν τ ρομαχτική προσπάθεια ν ά κερδίσει τήν ελευθερία του . Αυτό τόν αλτ ερνατιδ ισμό δ ιατύ πωσε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ, πού συγκαταλέγεται ανάμεσα στούς μεγαλύτ ερους έρμηνευτές τού Μάρξ, μ' αυτό τόν τρόπο : στόν αΙώνα πού ζού με ό αν θρωπος εχει τήν εναλλακτική δυνατότη τα ν ά διαλέξε ι « ανάμεσα στό σοσιαλισμό κα ί τό δ αρ Ο αρισμό » . Ό Φρόυντ , ό ντετ ερμινιστή ς, ήταν κι αυτός ενας αν ­ θρωπος πού ηθ ελε ν ά μετ αμορφώσει: ηθ ελε ν ά μετατρέψει τή νεύ ρωση σ έ ύ γε ία, ν ά ύποκαταστήσει τήν κυριαρχ ί α τού 'Ε γώ μ έ τήν κυριαρχ ία τ ού ' Εκ ε ίνου . Τί αλλο είναι ή νεύ ­ ρωση - όποιου δήποτ ε ε'ίδους - από τήν απώλε ια της ελευθερ ί ας πού εχει ό αν θρωπος νά ενεργεί λογικά; Τί αλλο είναι ή ψυχική ύ γε ία από τήν ίκανότητα τού αν θρώ ­ που νά ενεργεί σύμφωνα μ έ τό πραγματ ικό συμφ έρον του ; Ό Φρ όυντ, δπως κα ί ό Σ πινόζα κα ί ό Μάρξ , είδε ω ς ποιό ο αθ μό ό ρ ίζετ αι ό ανθρωπος. 'Αλλά ό Φρόυντ είδ ε επ ίσης δτι ό καταναγκασμό ς ν ά ενεργεί ό ανθρωπος μέ ό ρισμέ ­ νους παράλογους καί κατά συνέπεια καταστροφικού ς τρό­ πους μπορεί νά αλλάξει - μ έ τήν αυτεπίγνωση καί μέ τήν π ροσπ άθ εια. Έτσι ή εργασία του είναι ή προσπ άθ εια ν ά ε πινοήσει μιά μέθο δο θ εραπε ίας της νεύ ρωσής του μ έ τήν αυτ επ ίγνωση , κα ί τό σύν θημα τής θ εραπείας του είναι : «Ή αλήθ εια θά σέ κάνει ελεύθ ερο » . Κ α ί ο ί τρεί ς στοχαστές εχουν κο ιν ές μερ ικ έ ς από τίς κί1J ϊ ιJ

ριες αντιλήψεις τους : ( 1 ) Οί πράξε ις του ανθρώπου καθο­ ρίζονται από προηγούμενα α'ίτια, αλλά μπορεί ν ' απελευ­ θ ερωθ εί από τήν κυριαρχί α αυτών τών αΙτίων μ έ τή γνώση κα ί τήν προσπ άθ εια. (2) Ή θ εωρία καί ή πρακτική δέ μπορούν ν ά δι αχωρ ιστούν. Γ ι ά ν ά πετύχει κανείς τή « σω ­ τηρ ία» 11 τήν έλευθερ ία, πρ έπει ν ά γνωρίζει τή σωστή « θ ε:ωρ ία» . Δέν είναι δ μως δυνατό ν ά τή γνωρίζει αν δ έν ενεργεί κι &ν δέν αγων ίζεται!7 . Ή μεγάλη ανακάλυψη κα ί τών τριών στοχαστών ή ταν ακρ ιοώ ς δτι ή θ εωρ ία καί ή πρακτική, ή έρμηνε ία καί ή αλλαγή είναι αδ ιαχώριστες. (3) Ένώ η ταν ντετερμινιστέ ς μ έ τήν εννοια δτι ό ανθ ρωπος μπορεί ν ά χάσει τή μ άχη γιά τήν ανεξαρτησία κα ί τήν ελευθερ ία, ηταν ουσιαστικά αλτερνατιο ιστές: δίδασκαν δτι ό αν θρωπος μπορεί ν ά διαλέξει αν άμεσα σέ ό ρισμένες εξακριοώσιμες δυνατότητες καί δτι εξαρτάται από τόν αν­ θρωπο ποιά απ ' αυτές τίς εναλλακτικέ ς λύ σεις θά προτι­ μήσει. Έξαρτάται απ ' αυτόν, εφόσον δέν εχει χάσει τήν ελευθερία του . νΕτσι ό Σπινόζα δέν π ίστευε δτι ό κ άθ ε αν θρωπος μπορούσε ν ά πετύχει τή σωτηρ ία, ό Μάρξ δέν π ίστευε πώς δ σοσιαλισμός επρεπε νά νικήσει, ουτε κα ί ό Φ ρόυντ πώς ηταν δυνατό ν ά θ εραπευτεί μ έ τή μέθοδό του κ άθ ε νεύ ρωση . Σ τήν πραγματικό τητα καί ο ί τρείς η ταν σκεπτικιστέ ς καί ταυτόχρονα αν θ ρωποι μ έ οαθ ιά π ίστη. Γι' αυτούς ή πραγματικότητα ήταν κάτι περ ισσότερο από δ ρ άση τής αναγκαιότητας. Ήταν ή μεγάλη ευκαιρία γιά τόν ανθρωπο ν ά δ ιαλέξε ι τό καλό αντί γιά τό κακό - ήταν ή ευκαιρία ν.ά διαλέξει αν άμεσα στίς πραγματικές δυνατό ­ τητες π άνω στή δ άση τής γνώσης καί τής προσπ άθ ειας. Ή θ έση τους δέν ηταν ου τε ντετερμιν ιστική ουτε Ιντετερμινι­ στική . 'Ήταν θέση ρεαλιστικού, κριτικού ουμανισμού ! 8. 1 7 . Ό Φρόιιντ, λόγου χάρη , θεωροϋσε πώς γιά ν ά μπορέσει ό ασθενής νά πετύχει μιά θεραπεία, ήταν απαραίτητο νά κάνει μιά οίκονομική θυ­ σία πλη ρώνοντας γιά τή θεραπεία του, καθώς καί τή θυσία τής f> ι άψευ­ σης μέ τό νά μήν εκδηλώνει ολες τί; παράλογες φαντασιώσεις του. 1 8 . Ή θέση τοϋ αλτερνατιοισμοϋ πού περιγράφεται εδώ είναι ούσια­ στικά ή θέση τής Έβρα"ίκής Β ίΟλου. Ό Θεός δέν επεμβαίνει στήν ίστορία τοϋ ανθρώπου λλλάζοντας τήν καρδι ά του. Τοϋ στέλνει τούς αγγελιαφό­ ρους του, τούς προφήτες, μέ τριπλή αποστολή: νά δείξουν στόν άνθρωπο 1 80

Ύπ άρχει καί ή 6ασική θ έση τού ΒουδισμΟύ . Ό Βούδας αναγνώρ ιζε τό α'ίτιο τή ς αν θρ ώ πινης δυστυχ ίας - τήν πλεονεξία. Βάζει τόν αν θ ρωπο μπροστά στήν εκλογή ε'ίτε ν ά διατηρήσει τήν πλεονεξία του, ύ ποφέροντας καί παρα­ μένοντας αλυσοδεμένος στόν τροχό τής ν έας γ έννησης, η ν ' απαρνη θεί τήν πλ εονεξία κι ετσι νά 6άλει τ έρμα στά 6ά­ σανα καί τή ν έα γέννηση. Ό ανθ ρωπος μπορεί ν ά διαλέξε ι αν άμεσα σ ' αυτέ ς τ ί ς δύ ο δυνατότητες: δέν εχει αλλη δυ­ νατό τητα. 'Εξετάσαμε τήν καρ δι ά τού ανθ ρώπου, τήν κλίση της πρό ς τό καλό κα ί τό κακό. Φτάσαμε μήπως σέ εδαφος πιό στέρεο από εκείνο πού πατούσαμε δταν θέταμε μερ ικά ερωτήματα στό πρώτο κεφάλαιο αυτού τού 6 ι6λίου ; 'Ίσω ς. Τουλάχ ιστο μπορεί ν ά εχει κ άποια αξία ν ά συ­ νοψ ίσουμε τ ' αποτελέσματα τής ερευν άς μας. 1. Ή κακ ί α είναι ενα ε Ιδ ικ ά ανθρώπινο φα ιν όμενο. Εί­ ναι ή προσπ άθ εια Ω πισθοδρ ό μησης στήν προανθ ρώπινη κατάσταση κα ί εξαφάνισης αυτού πού είναι εΙδικά αν­ θρώπινο: τής λογικής, τϊΊ ς όγάπης, τής ελευ θερ ί ας. Ή κα­ κ ία ωστόσο δέν είναι μον άχα άν θ ρώπινη, άλλά κα ί τραγι­ κή . Ό αν θρωπος δέν παύει ν ά είναι ανθ ρώ πινος ακό μη κι αν ό πισθοδρομήσει στ ίς πιό άρχ αίκέ ς μορφ έ ς εμπειρί ας. 'Έτσι δέ μπορεί ν ά ίκανοποιη θ εί μ έ τό κακό σάν λύ ση. Τό ζώο δέ μπορεί νά είναι κακό . 'Ενεργεί σύ μφωνα μ έ τ ί ς όρισμένους σκοπούς, νά τού δείξουν τίς συνέπειες των έκλογων του, καί νά τόν προστατέψουν από τη λαθεμένη απόφαση . Στόν ανθρωπο ανήκει ή εκλογή. Κανείς, ούτε καί ό Θεός ακόμη , δέ μπορεί νά τόν «σώσει» . Ή πιό σαφής εκφραση αυτής τής αρχής έκφράζεται από τόν 'ίδιο τό Θεό στην απάντησή του στόν Σαμουήλ δταν οί 'ΕΌραίοι ζητούσαν Όασιλιά: "Τώρα λοιπόν ακουσε τή φωνή τους. Άλλά νά διαμαρτυρηθείς θαρραλέα μπροστά τους καί δεϊξε τους τόν τρόπο τού Όασιλια πού θά Όασιλέψει σ' αυτού ς» . (<<Τώρα λοιπόν ακουσον τής φωνής αυτών ' πλήν διαμαρτυρή­ θητι παρρησίι;ι πρός αυτού ς καί δείξον είς αυτούς τόν τρόπον τού Όασι­ λέως όστις θέλει Όασιλεύσει επ' αυτούς.» , Α' Σαμουήλ, Η': 4 - 1 0) . Τό 'ίδιο πνεύμα αλτερνατιΌισμού εκφράζεται στην πρόταση: «"Εθεσα μπροστά σου σήμερα την ευλογία καί τήν κατάρα, τή ζωή καί τό θάνατο. Καί διαλεξες τή ζωή » . Ό άνθρωπος μπορεί νά διαλέξει. Ό Θεός δέ μπορεί νά τόν σώσει. Τό μόνο πού μπορεί νά κάνει ό Θεός εΙναι νά τόν Όαλει μπροστά στίς Όασικές εναλλακτικές λύσεις, τή ζωή καί τό θάνατο - καί νά τόν προτρέψει νά διαλέξει τη ζωή. 181

ε σώτερες παρορμήσεις του πού εξυπηρετούν ου σιαστικ ά τό συμφέρον του γιά τήν ε πιΟίωση. Ή κακ ία είναι ή προσπά­ θ εια μετάο αση ς από τό οασίλειο τού ανθ ρώπινου στό ο α­ σίλειο τού απ άν θ ρωπου, ώστόσο είναι ο αθ ιά ανθρώπινη γ ιατί ό αν θρωπος δέ μπορεί ν ά γ ίνει ζώο, δπως δέ μπορεί ν ά γίνει «Θεό ς» . Κακό ειναι ή απώλεια απ ό τόν ανθρωπο

τού έαυτού του στήν τραγική προσπάθεια ν' απαλλαχτεί από τό σάρος τ η ς α νθρωπιά ς του . Καί ή δυνατότητα τού κακού γίνεται πολύ μεγαλύτερη , γιατί ό αν θρωπος είναι προικισμένος μέ φαντασία πού τόν κάνει ίκανό ν ά φαντά­ ζεται δλες τίς δυνατότητες γι ά τό κακό κι ετσι ν ά επιθυ μεί αυτές τίς δυνατότητες καί ν ά ενεργεί π άνω σ' αυτές, ν ά τρέφει τήν κακή φαντασία του 1 9 . Ή Ιδέα τού καλού καί τού κακού πού εκφράζεται εδώ αντιστοιχεί ου σιαστικ ά στήν Ιδέα πού εκφράζεται από τόν Σπινόζα. « Σέ δσα ακο ­ λου θούν, λο ιπόν - αναφ έρει - λέ γοντας "καλό " θά εννοώ καθετί πού γι' αυτό ε'ίμαστε οέο αιοι δτι αποτελεί μέσο γιά νά φτ άσουμε δσο γίνεται πλησι έστερα στόν τύ πο τή ς αν­ θρώπινης φύσης πού τοποθετήσαμε μπροστά μας Ι πρό τυπο τής ανθρώπινης φύσης, δπως τό ονομάζει επίσης ό Σπινό­ ζαj ' λέγοντας " κακό" θά εννοώ καθ ετί πού γι ' αυτό ε'ίμα­ στε οέοαιο ι δτι μας ε μποδ ίζει νά φτ άσουμε σ' αυτό τόν τύπο. » 20 Λογικά, γιά τόν Σπινόζα, « ενα αλογο θά κατα­ στραφεί όλοκλη ρωτικά αν μεταολη θεί σέ αν θρωπο δπω ς κι αν μεταολη θεί σέ εντομο» .21 Τό καλό ο ρίσκεται στό ν ά μεταμορφώνου με τήν ϋπαρξή μας σέ μιά όλο ένα μεγαλύ­ τερη προσέγγιση πρός τήν ουσία μας. Τό κακό σ έ μ ιά όλο ένα μεγαλύτερη αποξένωση αν άμεσα στήν υπαρξη καί τήν ουσία. 2 . Οί ο αθ μο ί τής κακίας είναι ταυτόχρονα ο ί οαθ μοί τής ύ ποχώ ρησης. Τό μεγαλύ τερο κακ ό είναι ο ί επιθ υμίες εκεί­ νες πού κατευ θύνονται μ έ μεγαλύτερη ενταση εν άντια στή ζωή . Ή αγemη γι ά τό θάνατο, ή α ίμομικτική-συ μο ιωτική 1 9. Είναι αξιοσημείωτο δτι ή λέξη γιά τήν παρώθηση στό καλό καί τό κακό είναι Γιέζε ρ , πού στήν έορα'ίκή της Β ίολου σημαίνει «φαντασίες» . 20. 'Ηθική, IV, Πρόλογος. 2 1 . Στό 'ίδιο. 1 82

επιθ υμ ί α επιστροφής στή μήτρα, στό εδαφος, στό ανό ργα­ νο, ή ναρκισσιστική αυτοθ υσία πού κ άνει τόν άν θ ρωπο εχθρό τής ζωής επειδή δέ μπορεί ν ά εγκαταλε ίψει τή φυ­ λακή τού εγώ του. Ζώντας μ' αυτό τόν τρόπο είναι σ ά ν ά ζείς στήν « κόλαση» . 3 . Ύ πάρχει μ ικρότερο κακό , σύ μφωνα μ έ τό μικρότερο ο αθ μό ο πισ θοδ ρ ό μησης. ΕΙναι ή ελλειψη αγ άπης, Τι ελ ­ λειψη λογικής, ή ελλε ιψη ένδιαφέροντος, ή ελλειψη θάρ­ ρους. 4. Ό l1νθρωπος εχει τήν προδιάθ εση ν ά οπισθοδρομεί καί ν ά κινείται πρό ς τά μπρό ς. Αυτός εΙναι ενας άλλος τρό πος γιά ν ά πούμε πώς εχει τήν προδι άθ εση πρό ς τό καλό καί τό κακό . "Αν κα ί ο ί δύ ο προδ ιαθέσεις εξακολου­ θ ούν ν ά ορίσκονται σέ κ άποια ισορροπ ία , είναι ελεύθ ερος νά διαλέξει , μ έ τήν προϋπόθ εση ότι μπορεί ν ά κ άνει χρήση τής γνώσης κα ί ότι μπορεί νά κ άνει μ ιά προσπ άθεια. ΕΙναι ελεύθ ερος ν ά δ ιαλέξε ι ανάμεσα στ ί ς εναλλακτικέ ς λύ σεις πού αυτές καθ αυτέ ς όρ ίζονται από τή συνολική κατάσταση στήν όπο ία Ορ ίσκεται. "Αν, ώστόσο, Τι καρ διά του εχει σκλη ρύνει σ έ τέτοιο ο αθ μό πού δέν ύ π άρχει πι ά ισορροπ ία αν άμεσα στ ί ς προ διαθέσεις , δέν είναι πιά ελεύθερος ν ά δ ιαλέξει. Στήν αλυσ ίδα τών γεγονότων πού όδηγούν στήν α πώλε ια τής ελευθερίας, ή τελευταία α πόφαση είναι συ­ νήθως μιά α πό φαση στήν όπο ία ό άν θρωπος δέ μπορεί πι ά νά δ ιαλέξει ελε ύθ ερα. Στήν πρώ τη από φαση μπορεί νά εί­ ναι ελεύθερος ν ά διαλέξει αυτό πού όδηγεί στό καλό , μέ τήν προϋπόθεση πώ ς θά εχει επίγνωση τής σημασίας αυτής τής πρώτης του απόφα σης. 5 . Ό άνθ ρωπος εΙναι ύπεύθυνος ως τό σημείο πού εΙναι ελεύθερος ν ά δ ιαλέξει τ ίς πράξεις του. Άλλά ή ύ πευ θυνό ­ τητα δέν είναι τ ίποτ' άλλο α πό ενα ηθικό αξίωμα κα ί συ ­ νήθως είναι μιά αιτιολογ ί α τής επιθυμίας τών εξουσιών ν ά τόν τιμωρήσουν. Άκριοώς γιά τό λόγο ότι τό κακό εΙναι αν θρώ πινο, ακριοώς γι ά τό λόγο ότι είναι τό ένδεχό μενο τής όπισθο δρ ό μησης καί τής απώλειας τής ανθρωπιάς μας, αρ ίσκεται μ έσα στόν καθ ένα α πό μάς. 'Όσο μεγαλύτερη επ ίγνωση εχουμε γι ' αυτό , τόσο λ ιγότερο ε'ίμαστε ίκανοί ν ά γίνουμε ο ί κριτ έ ς τών l1λλων . 183

6 . Ή καρδι ά τού αν θρώπου μπορεί νά σκλη ρύνει. Μ πο­ ί ρε ν ά γίνει απάνθρωπη αλλά ποτέ μή ανθρώπινη . Παρα­ μένει π άντοτε καρ δι ά τού ανθ ρώπου . 'Όλο ι μας ό ριζό μα­ στε από τό γεγονό ς δτι γεννηθήκαμε αν θρωποι, καί κατά συνέπεια από τό χωρ ίς τελε ιω μό καθήκον ν ά πα ίρνουμε αποφάσεις. Πρέπει ν ά διαλέγουμε τά μέσα μαζί μ έ τούς σκοπούς. Δέν πρέπε ι ν ά οασιζόμαστε πώς κάποιος θά μάς σώσει , αλλά ν ά εχουμε επίγνωση τού γεγονότος δτι οί λα­ θ εμένες έκλογ έ ς μάς κ άνουν ό.ν ίκανους ν ά σώσουμε τούς έαυτούς μας. Π ρ έπει πραγματικά ν ά αποκτήσουμε γνώση γιά ν ά μπο­ ρ έσουμε ν ά δ ιαλέξουμε τό καλό - αλλά καμι ά γνώση δέ θά μάς οοηθήσει αν εχουμε χάσει τήν ίκανότητα νά μάς συγ­ κινεί ή δυστυχ ί α ένό ς αλλου ό.νθρώπινου δντο ς, ή φι λική ματι ά ένό ς αλλου προσώπου, τό κελάη δη μα ένό ς πουλιού , τό πράσινο χρώμα τής χλόης. Αν ό ανθρωπος γίνει αδιά­ φορος στή ζωή , δέν ύ π άρχει πιά Ελπ ίδα πώ ς μπορεί ν ά διαλέξει τό καλό. Κα ί τότε, ή καρ δι ά του θά εχει πραγμα­ τικ ά σκλη ρύνει τόσο , πού ή « ζωή » του θά εχει τελειώσει. "Αν αυτό συ μο εί σ ' όλόκλη ρη τήν αν θ ρωπότητα η στά πιό δυναμικ ά μ έλη της, τότε ή ζωή τής ανθρωπότητας θά σοή ­ σει ακριοώς τή στιγμή πού παρουσιάζει τίς πιό μεγάλε ς ύ ποσχέσεις. ν

1 84