Imam Gazali - Devlet Baskanlarina Nasihatler_text.pdf

MAM-I GAZAL

DEVLET BAKANLARINA «Nasihat-ül

-

Mülûk»

Tercüme, izahlar ve Dipotlar *

OSMAN EKERC (Biga Îmam-Hatip Okulu meslek dersleri öretmeni.)

snan VAYIMEVt

SNAN YILDIZ Beyaz Saray No: 10 Bayezid

—

STANBUL

Sinan Yaynlan, Dini Eserler No: 7

Gazali

serisi:

3

*

Her hakk mahfuzdur.

Kapak kompozisyonu: Dizgi ve

Lütfi

ÇOLAK

Bask: Fatih Matbaas

Kasm

1969

-

stanbul.

KTAP HAKKINDA UMUM BLG: GazalTnin muasr olan sultan Sencer'in din ye ilini hususundaki tutumunu kaynaklardan faydalanarak anlatmakta fayda vardr. Bu hususta «Darül-fünun ilahiyat fakültesi

mecmua» smda Merhum M. erafeddin faydal

makale neretmitir. Makalesini ksmen sadeletirerek buraya alyoruz: j lim ve bilginlere hürmet ve muhabbette Abbasiler arasnda Me'mun'u, Selçuklularda da altm yla yakn fcükümdarhk tahtm igal etmi Sultan Sencer'i görmek kabildir. Mükemmel bir kütüphane meydana getiriyor', âlim ve bilgin olanlar koruduu gibi bizzat kendisi de ladis ilmi ile itigal ediyor ve bu ilimde «Zehebi» nin bir

i

!

Muhaddis-ül-mark»

diye niteledii «Tac-ül-lslâm

Ebu

fc'd-üs-Sem'ani» gibi büyük bir büginin kendisinden halis tahdis etmesi ve böyle bir alsn üstad olmas gibi Ömrü boyunca isteyerek asla bir vaty* menzile varyor. Vlt namaz terketmemi olduu ve asmda ileri gelen mut1

1

'

ehlân. «es-Senceriyyet-ü-fil-kâinat-l-unsuriyyeti» mukaddimesi. Fatih kti. 5426 nolu mecmua. Bk.

Ömer

b.

5

Bakanlarna

Devlet

sayld

tilkilerden

rivayet olunur2

Tevik ve himaye

et-

mekte olduu bilginler, zamannda çeitli ilimlere dair eserler vücuda getiriyor ve bunlar bir hürmet nianesi olmak üzere koruyucular Sultan Sencer namna ithaf ediyorlard

3

.

Halife ve Sultanlar arasnda ilmi korumakla imtiyaz kazanm olan Sultan Sencer kendi gibi ilim ve ma'rifet hamisi olan Halife Me'mun'dan fark ile ayrlyordu: Me'mun sünnetin hadimi (ykan), Sencer ise hadi-

u

mi

(hizmetçisi)

idi.

etmemek, fikir, meslek ve mezhebinde daima selâbeti muhafaza etmek, mensup bulunduu hanefî mezhebine ve özellikle mezheb Sencer, dinde asla bir bidati kabul

mam A zama kar

her zaman büyük bir hürmet beslemekle beraber, Me'munun aksine olarak fikir ve içtihatça muhalefette kalm olmalarndan dolay dier mezheb bilginlerine kar hürmette kusur etmiyor bilakis bilgin olan herkese ilmî ahsiyetiyle mütenasip bir ekilde sayg gösteriyordu. afi'lerin ileri gelenlerGazali'nin den imam A'zam Ebu Hantfe'yi yerdii ve eserlerinde ehl-i sünnet mezhebine aykr baz sözler bulunduu kendisine haber verilince, Gazali' yi mehed civarndaki ordugahna çarr, Ona büyük bir hürmet göstererek yanma girdii zaman ayaa kalkp, kucaklar ve tahtna oturtur... sahibi

mam

Gazali önceleri

baz

2 Habib-üs-Siyer 11/4,

3

O

sebepten O'nun

(et-Tedvin

fi

dolay bu davete

Bombay basks

bilginlere ta'zim gösteriyor, ilmi

Bu

6

sebeplerden

adna

ve ilim ehlini seviyordu.

her konuda

ahbar- kazvin,

kitap

yazlmtr.

Lâleli kütübhanesi.

No: 201)

tmamicabet

da

—adeti

üzere öüt yolunuzun mektupla Sencer'den afu

etmemi ve mazeretim

yazlm— aadaki

Gazalî

dileyerek beyan etmitir.

I

Gazali'nin Sencer'e gönderdii

Cenab- hak slâm

mektup 4

babuunu Mâm

:

ülkesinde

pay

sonra O'na ahirette yeryüzü Sultanln hakir nlacak büyük bir müîk ve ahiret sultanl versin. Dünya padiahl nihayet marik ile marib arav sna malik olmaktan ibarettir ve insan olunun ömür müddeti en çok yüz senedir. Cenab- Hakkn ahirette bir insana verecei sultannazaran bütün yeryüzü bir kerpiçtirki; bu bütün

dar

etsin,

la

topradr. o kerpicin tozu ve Kerpiç ve kerpiç tozunun ne kymeti olur? Ezel ve ebed sultanl yannda yüz senelik ömrün ne önemi vardr ki; insan onunla ad ve marur olsun!.. Himmetini üstün tut ve Hak Tealâ'nn verecei ebedi padiahlktan bakasna kanaat etme. Bu ebedî sultanla malik olmak, bütün cihan halki çin güç ise de Dounun sultam için güç deil, kolaydr. He. Peygamber (s.a.v.) buyurmutur ki; «Bir günlük ic-

yeryüzünün

vilâyetleri

*ay-

altm yl

adalet,

Madem-

altm ylda

kazanabileceini senin günde kazanman için eline vasta ve sebep vermi

ki Allah dierlerinin *bir

ibadetten daha üstündür».

4 Fatih kütüphanesi 5426 nolu slâm...»

mecmua

«izid

Teala melik-

H 7

Devlet

Bakanlarna

muvaffakiyet olur» mu? Dünyann bulunduu durum, nazarnda deersizliini göstermesi için unu bil: Büyükler öyle demilerdi: «Eer dünya baki olmayan bir altn testi, ahiret; baki bir toprak testi olsa, akl bakî olan bu toprak testiyi seçer. Halbuki dünya baki deü, bakî olmayan bir toprak testi, ahiret ise hiç krlmayan, ebediyyen baki kalan bir altn testidir. Binaenaleyh, artk dünyay seçen kimse nasd aklllardan saylr. Bu benzetmeyi iyi düünün ve daima göz önünde bulundurun.

bundan daha üstün

Bugün

bir devlet ve

durum

gelmi d; bir saat adalet altm yl ibadetten daha üstündür. Tus halkna merhamet et. Çünkü onlar çok zulüm görmüler mahsul elise

öyle bir hale

de edememiler, köylülerin ellerinde srtlarna giydikler! deri gömlekten baka bir ey kalmamtr. Bir avuç aç ve çplak kadn çocuklar üe yer altnda açtklar tandrda oturuyor. Bunlarn

soyulmasna rza gösterme. Bunlardan bir ey istenilirse hepsi yurtlarn brakp kaçarlar ve dalar arasmda yok olurlar, ite bu derilerinin soyulmas demektir.

çancnn

derüerinin

üç yl yaadm. Krk yl din ilimleri denizinde zamanmzda bulunan erbab kemalin en yükseklerinin anlay ölçüsünden gerçeklere eli yetiecek kadar dalgçlk ettim. Yirmi yl me*

Bu

halini bildireyim. Elli

dar

likahm

saltanat günlerinde

ömür sürdüm Gerek sfahan

ve gerekse Badat'ta ondan nice iltifatlar gördüm» Dinî ilimlerde yediyüz kitap yazmaya muvaffak oldum. Sfanl dünyann her türlü saadetini gördüm, sonunda hepsini at*

müddet Beyt-i mukaddese komuluk yaptm ve Allah'n dostu ibrahim (A.S.) m mübarek türbesinde «bundan sonra hiçbir sultannn yanma gitmiyeceime. tun, bir

8

Imam-

Gazali

hiçbir sultandan bir

Jabbe kabul etmiyeceime, taassub ve münazaray te ketmrj t ceinej söz verdim* Oniki senedenberi bu ahdimde duruyorum, mü'minlerin emiri ve bütün sultanlar beni bu hususlarda mazur gördüler. imdi ise, sizinle görümek için sizden bir emrin çkduydum. Fermana imtisal zmnnda Musa Rza'nn -

»-

tn

mübarek türbelerine geldim; brahim (A.S.) m kabrinde verdiim sözü bozmamak için ordugaha gelmedim. Bu mübarek türbenin banda diyorum ki; ey Resulullah'm torunu! Sen efaatçi

ol,

dünya hükümdarlnda

Hak

Teala islâm padiahn kendi pederlerinden üeriye gö-

ta ki

hükümdarlnda da Süleyman eritirsin, HalUulllah'n makamnda

türsün ve ahiret

(A.S*)

m

edilen

derecesine

ahde hürmet etmesi için kendisine tevf ikini ihsan halktan gönlünü uzaklatrp Hak tealaya yüz olan birinin kalbini perian eylemesin.

u inançtaym

eylesin,

tutmu

benim böyle hakknzdaki güzel duam ile Hak Teala'nm dergâhna yüz tutmam, resmî ve faydasz olan kalp ile gelmemden daha ziyade makbulki;

dur.

ayet bunun hilâfnda bir ferman çkarsa, fermana uymak gerektiini bildiim için fermana uyarm. Allah deerli olan dil ve gönlünüze, kyamette ondan utanmyacamz ve bugün slâm'a zaiflik ve krklk getirmisizin

yecemiz eyi

getirsin. *

Bu mektup

Sencer'in eline geçince, Gazali

hakknda

olduu sevgi azalm fakat mutlaka kendisini görmee azm etmiti, Gazali'nin aleyhtarlar da ordugâhda toplanp kendisiyle münazaraya hazrlanmlar ve Senbeslemekte

9

Devlet

—

Bakanlarna

namuslu ancak bizimle açktan

cer'e «Gazali,

1

aça

namusu

namus) münazara ettii zaman za-

bir zattr ve

(ilmî

hir olur» demilerdir.

Sencer: «mademki; kendisi mehed'de imi,

ordugahmz da Berruk-u-Kûs dedir. Az bir mesafeye gelmeyi ihtiyar etmesi güç deildir» diye duygusunu açklar. Bu iaret üzerine Gazali ordugaha gelmeye mecbur kakr. ftîehed'den hareket ederek Sultann yanma dahil otur. Sultan ayaa kalkar, imam barna basp tahta oturur. Hücce-t-ül-tslâm kendisinde bir korku ve ürkeklik hisseder. Beraberinde bulunan az okumu bir örencisine «K. Kerimden bir Ayet-i Kerime oku» der. O'da: «Allah

kuluna yeter deilmi?» ayetini okumaya balaynca Gazali «Evet...» der ve o hâl kendisinden yok olup aadaki söze balad.»

5 *

v

Gazali'nin Sencer'le

mülakat:

balayan

Allah'n adiyle. Hamd Alemlerin Rabb olan Allah'a mahsustur. Akibet mü'minler içindir. Dümanlk yalnz zalimleredir. slâm hülriimâar baki olsun, slâm bilginleri slâm melikleri yanma girdikleri zaman, dua, övgü, nasihat, ihtiva eden bir fasl beEsir geyen,

yan

onlarn adetidir. Bence bu hususta evla olan dua, gece kar an tklarnda yalnzca Allah'ü Tealaya gizli olarak m ünacaat etmektir. Çünkü halk arasnda alenî yapdan dualar riyadan uzak olamaz. Allah'n yannda ise samimi olmayan böyle riya ile kark dualar makbul ve müstecap deildir. Saniyen; bu mecliste, övgüde bulunmak da riyakâr etmeleri,

5 Fatih kütüphanesi 5426

o

numaral mecmua

Imara- Gazali

ini*

kalamaz. Çünkü günein yüksektik ve ay~ parmakla iaret edildiinden övgüden uzaktr.

hkta uzak Hmignn

Güzellik son dereceye eriince,

stayikârlarm pazarl-

m krar. Halbuki bu övgüden gaye bir ii yükseltmektir. meclisi kim ve nasd yükseltebilir ki; cihann en yüksei olan kimsenin, bu hazretin kölelerinden nail olmu olduu bir kaftandr.

dört maddenin en mühimleri, nasihat ve ihtiyac kaldrmaktr. Nasihat bir valiliktir ki; onun ya-

imdi bu

zk Hz. Peygamberden alnr.

O; «Ben size iki vaiz braktm; biri samit (susan) dieri natk (konuan) dr. Mum, natk ise Kur'andr» buyurmulardr. Bak! susan bu öütücü hal Dsan üe ne söyliyor. Natk olan dieri, konuan dil ile ne diyor?

Susan ölüm diyor ki: Ben bütün yaradlmlar için pusuda beklemekteyim, önden bir haber göndermeden anszn pusudan çkveririm. Eer benim herkes hakknda yapacam muamelenin bir numunesini görmek isterseniz hükümdarlar vefat etmi olan hükümdarlara, ümera da geçen umera'ya baksn: Melikah ve Alp Arslan toprak altnda lisan halleriyle seslenirler: Ey melik! Ey göBümüzün nuru! Salon, salon! Bizim hangi tarafa sevkedildiimizi ve ne korkunç eyler gördüümüzü Dilolasel* Asla bir gece, raiyyenden biri ac iken sen tok rak uyumaz ve biri çplak iken kendi isteince elbise Benden bir vasiyet esnasnda öyle der giyemezsin. kelime kabul et! «Lailehe illel-lah» kelimesini daima dibasma linde tut. Yannda kimse bulunmad ve kendi kakln zaman asla bu zikirden uzak kalma. Zira, ima-

—

—

li

Bakanlarna

Devlet

nn

esas bununla istikrar kazanr. Haber de varit olmuturki: «man, suyu itaattan alr. Kökü adalet ve devam» Haklan zikriyle kâimdir». Bütün bunlar yapmakla, ahiret azabndan., kurtul san da kyamet sualinden kurtulamazsn. «Hepiniz çobansnz ve sürünüzden sorumlusunuz» 6

— Bundan

sonra dediki

çek nfmetini yerine itikat,

getir.

—

:

Onun

Ey

melik Allah'n gernrmeti: Dürüst iman ve !

güzel yüz, iyi ahlak ve iyi itir. Bunlardan biri

dier üçü ise ilâhî hediyedir. Mademki Allah senden bu ni'metin üçünü de esirgememi 8 sen de bu dördüncüyü kendinden uzak tutma ki, bu her üç ni'senin elinde

metten sana ziyan gelmesin ve ni'mete

kar

nankörlük

etmi olmyasm. Ayakta durmakta olan ey devletin emirleri! ayet devletinizin mübarek ve daimî olmasn istiyorsanz ni' metin kadrini bilin, seadeti felâket ve bedbahtlktan ayrabilmeksiniz. Biliniz ki; sizin "

bu Horasan melikinden baka,

"

«Bakan

1 Hadisin devam:...

dur.

-bü-

Kii

çobandr, sürüsünden sorumludur. Hiz-

ailesinin

metçi, efendisinin

Ravi öyle diyor:

snn maunda

çobandr, sürüsünden sorumlu-

maunda çobandr sürüsünden mes'uldur» x öyle dediini zannediyorum: Kii baba-

çobandr...»

(Buhari-kitab-ül-vesaya)

8 Sencer'in güzel ve itikata, özellikle fiziki bir güzellie sa hip

olduu burada

anlald

gibi,

ayn zamanda

burada

hakkndaki nazariyesinin esas da kendini Gerçekte Sencer, güzel yüzlü ve simasnda mer-

Gazalî'nin ahlâk gösteriyor.

hamet

izleri

açk

olan bir kimse idi (bk;

muas brahim Faa

Hafz Ebru mec-

küb. 919) I

12

mülkü olan dier

tün- yer ve gökler

bir melikiniz var.

Ya-

rn kyamette

her kesi siyaset meydanna çekecek ve size diyecek M: «Benim gerçek ni'metimi nasl yerine getir-

diniz»

«Kulub-ül-meliki Hazainullah

= hükümdarlarn

gö-

Allah'n hazinleridir. efkat, azap, ve cezaya dair yeryüzünde her ne meydana gelirse, hükümdarlarn gönülleri vastasiyledir. kendi hazinelerimi size smarladm. Sizin dilinizi onlarn kilidi yaptm. Korudunuz mu yoksa emanete hiyanette mi bulundunuz?» Hazineye hjvanette bulunan: Bir mazlumun halini hükümdardan setredendir, (örten) nülleri

imdi

ihtiyac arzetmeye geldim: htiyacm, umumi ve hususi olmak üzere ikidir: Umumi olam udur ki: Tus halk zulümden yanm, yok olmu, souk ve susuzluktan dolay bütün ürünleri mahvolmutur. Onlara ac ki; Allah da sana acsn. Açlk dert ve belasiyle mü'minlerin

boyunlar ve belleri krld. Eer senin atlarnn gerdansarkmam olursa lar, altndan olan süsten dolay ne zarar var! Hususî ihtiyaca gelince: Ben on iki yldan beri bir kö eye çekilmi ve halktan yüz çevirmitim. Sonra fahr'ül-

aa

Niabur medresesi müderrisliini kabul etsrar etmi ve ben buna: Zaman benim söz-

melik (R.A.)

mem

için

lerime mütehammil deildir. söyliyenin

kaps önünde

demitim. Bugün

mi olduum

ise

sözleri

i

Bu

aleyhine

zamanda hak

ayana

bir söz

kalkarlar*,,

gelmi kî; iitrüyada görmü olsaydm kark rüöyle bir raddeye

yalar derdim.

Akü

ilimlerle

ilgili

eylerde ayet

varsa, hayret edilecek bir

ey

deildir.

birinin

i'tiraz

Çünkü benîm

söa-

18

Devlet Balkanlarna

terimde herkesin

anlayamayaca

manalar çoktur. Bununla beraber ben, kime kar olursa olsun söylemi olduum herhangibir sözümü açklamaya ve ishal a muktedirim. Açklama ve isbatmla meseleyi tashih eder ve üstesinden gelirim. Bu kolaydr. Fakat «mam- Ebu Hanife'yi kötülemiim» diye sözler söyliyorlarm; ite buna asla tahammül edemem. Kendisinden baka bir ilâh olmayan Allah'a yemin ederim M; ben Ebu Hanife'nin Ümmet-i Muhammed (A.S) arasnda fklm gerçeklerinde ve manalarnda yegane bir dalgç olduu inancndaym. Kim bu inanca aykr azmdan veya kalemimden bir rivayette bulunursa yalancdr. Hacetim udur

gizli

Beni Niabur, Tus ve dier bütün ehirlerde tedristen affedin, selâmet zaviyesinde kalaym.

Bu zaman benim

ki:

sözlerime

mütehammil deil vesselam. *

**

Hüccet-ül-tslâm döndükten sonra, ifade ve takrirlerini yazp, «Nasihat-ül-mülûk» ismiyle pek güzel bir kitap haline getirerek Sencer'e takdim ve ithaf etti.

«Nasihat-ül-mülûk» un farsca asl elde olmayp «etTb-ül-Mesbuk fi nasihat-ül-mülûk» diye Arapça'ya nakl, terceme ve def aatla baslm, olan terceme nüshalar bilinmektedir. Bunun gerek basma ve gerek yasma bütün

nüshalarnda eserin aslnn hitaben

yazlm olduu

muhammed

b.

görülmektedir.

Melik ah'a Yalnz Es'ad

Efendi kütüphanesinin 2921 numaral dier bir zat tara-

fndan

yaplm

Gazali'nin

bu

Arapça tercemesinin

eserini

—burada olduu

gibi

Muhammed

—

Sencer'e

banda mam-»

Melikaha deil, yazm olduu görülür. b.

Sencere ithaf edildiine dair hiç bir yerde

14

görülmeyen

malumat, bu bilinmeyen tercüme nüshann dibacesinde aadaki ekilde görülüyor. «Bundan sonra... Sencer Muharremin Onuncu günü eyh-ül-islâm» Hüccet-ül-Enam Muhammed b. Muhammed el- Gazali hazretlerine gönderdii bir memur ile; «Zaten konuma arzusundan kalbim bir*an uzak kalma* dmdan ve mübarek yüzünüzü görmee itiyakm, yegane tercihim olduundan, hazretin kereminden, sohbetinin erefiyle beni ereflendirmesini ve bu saatteki taatta bana itirak etmesini dilerim» ricasnda bulunur. Bu-

nun karsnda Gazali: münasip «Matlubun, talib tarafna davet edilmesi deil ve itiyak da'vasna aykrdr» diye haber gönderir. Bu haberi alan Sencer hizmetçi ve etrafiyle derhal hareket eder. eyhin hizmetine kavuur, o gün geceye kadar O'nunla sohbet eder, taat ve ibadette O'na itirak eder. Dönecei zaman, «ölünceye kadar mucibince amei

etmek üzere bana nasihat

et» diye

eyhe

söyler Gazali

ise:

naallah

mucibince amel ederseniz dünya ve ahirette size menfaat verecek öütlerimiz tarafnza vasl olur» der ve arkasndan bu va'zlar ve öütleri gönderir.

«imdi

binip evinize gidiniz.

Yalnz burada

dikkati çeken bir nokta varsa o da

GazalTnin «nasihat-ül-müluk» u

yazmas

için

gösterilmi

olan sebebin „ bakaldr.

duu

gibi,

Vakalar ayrarak burada olMuharremin Onuncu günü vaki' olan mü-

lakatlarn müteakip Sencer'in isteiyle «Nasihat-ül-mü15

Devlet

Bakanlarna

lûk»u yazm ve bizim bildirdiimiz ordugâhtaki mülakatlarndan sonra da yine Sencer'in emriyle mam-, A 'zam hakkndaki fikirlerini açklamaa mecbur olmu olduunuzu kabul edebilmekle beraber, me hazmz olan mec-

muaya itimat lâzm gelirse ordugâhtaki mülakattan sonra ayn zamanda hem imam- A'zam hakkmdaki israflarn ve hem de «nasihat-ül-mülûk» isimli eserini yazve Sencer'e göndermi olduu neticesine varabiliriz9

m

.

19 Eylül 968 st Üni. Kütüphanesi

9 Bak.

«eyh

Ali

b.

Dost- Huda

b.

Hoca

b.

er-Rufai el-Ankerî, fatih kütüp. 5426 nolu

Daml-f unun lahiyat fakültesi mecmuas yü. Sani 1925 S. 38-53.

16

el-Hac Kamorî

mecmua» dan I. s. I.

Terin-i

BRNC

BÖLÜM

LK MEKTUP Bakan

Allah size bir çok nimetler ve askeri bir güç vermitir. Size yaraan, bunlara kar-

unu

biliniz ki

ey

ükretmek ve Allah'n dinini yaymaktr. Allah'n nimetine ükretmeyen O'nun isimlerini yüceltmez. Bu nimetleri takdir etmediinden dolay kyamet gününde rüsvay

olur.

Her ni'met ölüm annda elden çkar, bu yüzden akll kimselerin yannda onun bir deeri ve düünenlerin yannda onun bir tehlikesi yoktur. Çünkü insan ne kadar da yaasa ömrünün süresi bitince uzun yaamann

Nuh

bir f aydasm görmez. Hz.

yaamasna ramen

bin sene

yaad. Bu kadar

yaamamt.

sanki

Kadr-ü Kymeti olan ve insanda devaml olarak kalan bir ni'met var M; o da ebedi seâdetin ve ebedî ni'metin bedri olan MANDIR Allah O'nun kadrini yüceltti ve bu ni'meti size verdi. Kökü en derin noktaya, ve dallan en yüksek semaya varncaya kadar ona su vermenizi emretti. «Allah'n ho bir sözü, kökü salam, dallar gö-

e doru olan — Rabbi'nin izniyle her zaman meyve veren — ho bir aaca benzeterek nasl- misâl verdiini

görmüyormusun?» * iman aacnn kökü *

Açklama ve

sabit olmaz ve dallar uzamaz-

ferahlar için

kitabn son

ksmna

«açklamalar ve izanlar» bölümüne bakma.

Devlet

Bakanlar

2

ilâve edilen

(§.)

M

Devlet

Bakanlarna

sa ölüm rüzgârnn ve yok edici

frtnann onun üstünde

eseceinden korkulur. Son nefeste böyle bir iman kökünden kopar. Allah korusun kul imansz kalr ve Rabbi'ns imansz mülâki olur.

unu

Bakan, bu

aacn

on kökü ve on ta ne de dal vardr. Kökü: kalble iman, dal erkâniyle ameldir. ayet bu davetci yüksek meclisinize kabul edibiliniz ki

—bakann bu aacm terbiyesiyle megul olmas için— bu on kök ve on dal açklayabilir. Bakan; haflirse

tann bir gününü Rabbine kulluk ve ahiretini hazrlamak için ayrmaldr. Ayraca gün de Cuma'dr. Çünkü Cuma mü'minlerin bayramdr. Cuma gününde öyle bir saat var

ey

ki; o saatta bir

giderir ve

duasm

isteyen kimsenin Allah ihtiyacm

kabul eder.

Bu yapacanz ii una

kar-kocal haftada birgün ilerinizle megul olacak bir hizmetçiniz olsa, onlar hizmet günüde hizmetinizde bulunmasalar, bunlarn yannzdaki durumu nasl olur? Kul onu (hizmetçiyi) yaratm deil, halbuki siz Allah'n mahlukusunuz. Ey Bakan! Gerçek^ te siz O'nun kulusunuz. Siz hizmetçinizin bu yaptma raz olmuyorsunuz. Öyle ise Cuma gecesi oruca niyetlenibenzetebiliriz: Sizin,

perembe gününü de buna eklerseniz daha iyi olur. Cuma günü erken kalknz ve uygun bir elbise giyiniz. Sabah namazn cemaatla klnz, güne douncaya kaniz,

dar

konumaynz, yüzünüzü kbleden

nize tebihi

çevirmeyiniz,

eli-

alnz ve

bin defa «Lailahe illellah Muhammedür-Resulullah» deyiniz. Güne doduktan sonra takdim edilen öütleri okumalarn emrediniz. Hafzanzda

kalmas için her Cuma bunu okusunlar. Okuyucu okumay braknca dört rek'at namaz klnz ve kuluk vaktine kadar tebih çekiniz. Bu namazn sevab bilhassa Cuma 18

îmam-

Gazali

günü çoktur. ayet makamnzda bulunuyorsanz yahut yalnzsanz Hr. Peygamberi devaml olarak salevat getiriniz yardm yapabiliyorsanz yapmz. Hz. Allah'n, haftann dier günlerini size vermesi ve günahlarnz afvetmesi için bir gününüzü O'na veriniz.

Birinci

Esas

MANIN TEMEL OLAN Biliniz ki; siz

yaratksnz,

tTlKAT

yaradannz eylerin yaratcsdr, sizin bir

var.

tekve alemdeki olan (balangçsz) ezeli dengi yoktur. ve ebedi (sonsuz) dir. Ezelde ve ebedde varl zaruri—dier varlklar gibi— sonradan deildir dir. O bizatihi mevcuttur, her ey O'na muhtaçtr, fakat O'nun kendisiyledir, her ehiç bir eye ihtiyac yoktur.

O bütün alem tir, orta ve

Varl

Varl

Varl

yin

varl

da O'nunladr.

ikinci

ALLAH'I

Esas

TENZH ETME:

kalb

O

inmez ve bir kalba hülul etmez. «Keyfiyet» (nitelik,) «kemiyet» (nicelik) «niçin» ve «ne'den» münezzehtir, O bir eye ve hiç bir ey de O'na benzemez. Vehim ve hayal, nicelik ve ekil bakmndan hatra gelen her eyden uzakta. Çünkü bu gibi sfatlar yaratlm olan eylere aittir. Allah 186 Allah'n suret ve

yoktur.

bir yere

19

Devlet

Bakanlarna

her eyin yaraücs olduundan, bunlarla sfatlanamaz Hz. Allah herhangi bir yerin ne içinde ve ne de üstünde deildir. Çünkü mekân Hz. Allah' kuatamaz. Alemdeki her ey arnn 3 ar ise kudretinin ve zaptnn altndadr. yaratmadan önce de mekândan münezzehti. Ar, O'nun hamili (taycs) deüdir. Bilakis ve hamulesini O'nun lütuf ve kudreti tayor. Allah arn yaratlmasndan önce ve sonra da mekândan beridir. O ezelde kendinde bulunan sfatla müttasftr. Sfatnn deimesine ve dönümesine bir yol yoktur. O, yaratklarn sfatlarmdan münezzeh ve uzaktr. O, dünyada biliniyor

Ar

,

ar

—

dünyada benzeri ve dengi olmadn bldiimiz gibi, ahirette de görülecektir. Bu görme dünyadaki görmeye benzemez. Zaten hiç bir ey O'nun mülkü vardr.

Üçüncü Esas I

KUDRET Allah hereye kadirdir, kudreti sonsuzdur, acz ve noksanhkdan beridir. Dilediini yapar, dilemediini yapmaz. Gökler, kürsi 4 ve ar kabzesinde, kudretinde, kahrnn zaptnn ve dilemesinin altndadr. O mülkün sahibidir,

ve ancak O'nun mülkü vardr.

Dördüncü Esas

tLÎM Bütün ma'lumu bilendir. Yerin altndan tutun da en yüksek yerlere kadar olan her eyi ilmi kuatmtr. Çün20

kü eya O'nun Çöllerdeki

kum

yaylr.

ilmiyle zahir olur ve kudretiyle

taneciklerinin

saysn, yamurlarn

kat-

aaçlarn yapraklarn ve insan içinde geçen düünceleri büendir 5 Hava ve rüzgarn zerreleri, gökteki relerini,

.

yldzlarn says

gibi

eyler O'nun üminde

zahirdir.

Beinci Esas

RADE I

Alemdeki herey O'nun dilemesiyledir. Az-çok, küziyade-noksan, ra çük-büyük, iyi-kötü, faydal-zararl, hat-zorluk ve hastalk-shhat gibi her ey ancak O'nun hikmeti, tedbiri, dilemesi ve takdiriyledir. nsanlar. Cinhareler, melekler ve eytanlar bu alemdeki bir zerreyi kete getirmek yahut durdurmak, veya bir ey eksiltmek

yahutta birey ilâve etmek için bir araya gelseler O'nun iradesi, gücü ve kudreti olmakszn birey yapamazlar.

Altnc Esas

TME VE GÖRMES Bütün malumat bildii

gibi

bütün mesmu'u

(iitil-

ve görülecek yeri (mer'a) görendir. itmesi hususunda uzak-yakn ayndr, aydnlk-karanlk görmegösinde birdir. O karanlk gecede karncann rür 6 O'na hiçbirey gizli deil yer tabakalarnn altndaki kurdun sesini iitmek O'na uzak gelmez. O'nun duy mas kulakla görmesi gözle deildir. Ayn ekilde O'nun

mi)

iitici

ayan

.

-

21

Devlet

Bakanlarna

düüncenin neticesinde çkmaz. lksz meydana gelir. Bir eye «ol»

ilmi

Fi'li aletsiz

der, o

ve hazr-

da hemen

olu-

verir.

Yedinci Esas

KELÂM O'nun emri bütün yaratklar üzerine vaciptir, va'd ve va'id * bakmndan her ne haber vermise haktr. Emri,

O'nm kelâmdr. Aüm

ren)

m

olduu

(sözü)

(bilen)

sem'

(iiten) basir (gö-

gibi mütekellim (söz söyliyen) dir de. Kelâ-

mahluk

olmad gibi az

-

dilerle de deildir.

dnda

Kur'an, ncil Tevrat, Zebur ve bunlarn dirilmi kitaplarn hepsi O'nun kelâmdr.

sfatmdan dir.

kalan inKelâm kendi

bütün sfatlar da kadim (balangçsz) insandaki söz, harf ve sesledir. Allah'n kelâm harf olup,

ve sesten beridir.

Sekizinci

Esas

EF'AL Alemdeki her

ey

O'nun mahlukudur. Kendisiyle beortak ve yaratan yoktur. O tek yaratan'dr.

raber bir Yorgunluk, fakirlik, hastalk, acizlik ve cehalet gibi durumlarla da karlalma yine bunlar O'nun adlindendir. Kötülükten alkoymak

m

için

azab bildirmek ve

tehdit

etmek

tmam-

Gazali

O'nun ef alinde zulüm olamaz. Çünkü zalim, bakasnn mülkünde tasarruf edendir. Halbuki Allah yalnz kendi mülkünde tasarruf ediyor. O'nunla beraber bir malik yok-

Olmu ve olacak olan ber eyin yapcsdr. Benzeri ve orta olmayan melik (hükümdar) dir. Allah' ef'ali

tur.

kimsenin «olmad» «nasl» eklinde bir itiraz hakk yoktur. Bütün ef 'alinde ve hükmünde mutlak hakimdir. Hiç kimse için O'nun yaptna, rzasna ve kazasna bakmaktan ve teslim olmaktan baka bir çare yoktur. için

hiç

Dokuzuncu Esas

AHtRETÎ ÖVME eyden yaratmtr: Cesed ve Ruh Ruh bu alemde kald sürece bir azk olmas için cesedi ona bir menzil yapt. Cesette kalaca Ölçülü bir süresi vardr. Bu sürenin sonu ziyade ve noksan olmaz, ite bu ruhun ecelidir. Ecel geldii zaman ruh ile Allah alemi

iki

ceset birbirlerinden ayrlnlar. Ölü kabrine konulunca

büyük melek olan münker ve vaplandrmas için ruh cesede

nekir7

somlarn

dönderilir.

iki.

ce-

Rabbn

ve veremez-

peygamberini sorarlar. Kekeler ve cevap se azaplandrriar, kabrini ylan ve akreplerle doldururlar. Kyamet gününde ruh cesede tekrar dönderilir, defterine defter açlr, ii Allah'a arzedilir. Her insan bakar, iini ve yaptklarm görür, itaat ve isyannn ölçüsünü bilir. Yaptklar «amel mizannda» ölçülür. Sonra srattan geçmesine müsaade edilir. Bu dünyada doru yolda bulunanlar orada srattan geçebilirler. stirahat etmelerine izin verilir. ayet iyi bir gidii, ve faaliyeti yok-

38

Bakanlarna

Devlet sa,

Mevtasna

asi

ve arzusuna

uymusa O srat

üzerinde

yol bulamaz, neticede cehenneme girer.

Hepsi sratta durdurulurlar.

lerinden sorulurlar. Doru insanlar doruluklarndan sorulur. Münafklar ve müraî'ler imtihan edilirler, insanlardan bir grubu hesap-

sz

cennete girerler. Bir grubu

ile,

bir

ler.

yumuaklk

ve

müsamaha

grubu münakaa ve zorlukla beraber hesaba çekilirSonra kâfirler kurtulu bulmayacak ekilde cehen-

neme

sevkedilirler.

Allaha itaat eden

müslümanlar cennete girerler. Asîlere ise cehenneme girmeleri emrolunur. Peygamberler'in, büginlerin, büyük salihlerin efaatma nail olanlar, affedilirler, efaatçisi olmayanlar günahlarna göre cezalandnhrlar. îmanlar salam ise cezalarm çektikten sonra cennete girerler.

Onuncu Esas

HAZRET PEYGAMBER ANMA HAKKINDA Allah böyle bir ölçüyü ortaya koyup insann fullerini, ahvalini, kazancn ve ilerini bu noktaya göre takdir edince ekavetine ve saadetine sebep nedir?. nsan kendinden meydana gelen bu durumu takdir edemez. Allah fazlnn ve rahmetinin hikmetiyle melekleri yaratmtr. Onlar seçkin kiilere göndermitir. Ve onlara sonsuz bir seadeti bildirmitir. Bunlar da peygamberlerAllah onlar insanlar üzerinde bir ahidi olsun diye ve insanlara saadet ve ekavet yollarn açklamas için dir.

göndermitir. Bizim peygamberimiz olan Hz. Muhammed son peygamber olarak gönderilmi, müjdeleyici ve kor-

24

îraam- Gazali

klnm

ve nübüvveti kemal derecesine vardrlmkutucu dr. ilâve edilecek bir saha brakmamtr. Bu sebepsonucu) (Peygamberlerin ten O'na Hatem-ül-Eabiya denilir. Ondan sonra nebi yoktur, insanlara ve cinlere O'na itaat etmelerini ve uymalarn emretmi ve O'nu bütün peygamberlerin efendisi yapmtr.

MAN AACININ Ey Bakan! unu

ey

DALLARINI

BLDRME:

biliniz ki:

însan kalbinde marifet ve inanç yönünden olan her îmann esasdr, insann yedi organnda itaat ve ada-

yönünden carî olan her ey îmann daldr. Dal soluk olursa bu kökün za'fna delâlet eder. Böyle bir dal aacn ölümü esnasnda görülmez.

let

Beden iin kalp imann unvandr, imann dallar olan iler unlardr: Haramdan saknma ve farzlar yeksmdr: Birincisi: Allah rine getirmektir. Bunlar da ile sizin aranzdadr: Oruç, namaz, hac, zekât, içki içmemek ve haramdan sakmmak gibi. ikincisi: Sizinle insanlar arasndaki olan durumdur: Halka adalet, zulümden çekinmek gibi. Allah ile sizin aranzda yapmak mecburiyetinde olduunuz asl ey: O'nun emrine itaat etmen, vatandam hakkna raz olmas için gerekirse zecri tedbirlerle onu kötü yollardan alkoymandr. Sizinle insan-

M

uyacanz ey: Bakan sizbu bakann size nasl muamele yap-

lar

arasndaki münasebette

den

bakas

olsayd,

masn uygun görüyorsanz,

sizin

de halka öylece muamele

etmenizdir.

unu

biliniz

M;

sizinle

Allah arasndaki olan eyler

hususunda Allah'n aff yakndr.

O balayan

ve mer-

hametli olan Bir'idir. Fakat halka yaplan zülumle ilgili durumlarda, o kyamete kadar sizden bu zulmün bedelini

kaldrmaz. Zülmün tehlikesi büyüktür, Halkna adil davranan bakan hariç, hiç bir bakan O'nun tehlikesinden kurtulamaz. Bunun içinde adaletin nasl yerine getirileceini bu sebebten kyamet gününde size nasl insaf edileceini bilmelisiniz. Adaletin ve insaf esaslar ondur:

m

Birincisi:

Lider olan kimsenin üzerine en bata gerekli olan bu rütbe ve mevkie lâyk olup ve bu büyük iin sevap ve günahnn da ona göre olacan hatrn-

olmadn

dan çkarmamasdr. Çünkü liderlik büyük bir ni'mettir ve bu nimet üzerine baka ni'metlerden hiç biri tercih olunamaz.

Bu

görevi hakkiyle deruhte eden sonsuz bir

seadete kavuur. Böyle yapmyan ve üstelik zorbalk ve zulümle emaneti kirleten en büyük bedbahtla urar. Liderlik mertebesinin

ü

hakkmda

yücelii ve tehlikesinin büyüklüHz. peygamber (S.A.S.) in: «Liderin bu-

günlük adil davran yetmi yllk ibâdetten daha üstündür» hadisi ortaya koymaktadr.

Abbas (R.A.)'m 8 anlattna göre- «Hz. peygamber bazan Beytullah'a gelir ve orada öyle konuurdu: «Araplarn ileri gelenleri! Halknza üç eyle muaîbni

melede bulununuz. a) siz

ayet

biri size gelir

ona merhamet

ve «durumuma

derse

ediniz.

b)

Hüküm

c)

Söylediklerinizi bizzat

verdiiniz zaman adîl olunuz.

yapnz. bu üç esasla muamelede bu-

Allah ve meleklerin lâneti lunmyan kimseler üzerinedir.

26

acynz»

Böyle

birinin

yap-

raam-

t

farz, nafile

Gazali

ve ne kadar ibadeti varsa hepsi Allah

yannda makbul olmayp reddedilmitir. Hz. Peygamber «Kyamet gününde hiçbir gölge ve 6 kii gölgelenir; kalmad zamanda yalnz buyurmudur: Halkna adîl davranan bakan I

u

sman

— — Rabbine ibadette ne'e bulan genç — Kendisi pazarda olmasna ramen kalbi camide olan adam. kii dost olmu IV — Allah V — Tenhada Allah' anp göz ya döken adam. güzelbir kadn O'm davet VI — Bir adam II

III

iki

için

et-

ki;

mesine ve O'nun nefsinde ona

ramen «Ben

bir istek

duymasna

korkarm» diyerek reddeden kim'

se.

VII

yardm

n n

Allah'tan

kar

—

Sa

çok

gizli

verdiini sol yapan— kimse»

elinin

eli

duymyan —yani

bakan, Allah'a en sevimsiz ve O'na en uzak olazalim bakandr.» «Nefsimin yed-i kudretinde bulunduu Allah'a yemin ederim ki; Allah amel bakmndan adîl bakan, bütün halkn ameline denk olarak semaya yükseltecektir. Onun her namaz yetmi bin namaza muadildir.» adîl

kld

buyuruyor.

Durum

böyle olunca,

verilmemitir. O'nun

bakanlk

ömrünün

gibi bir ni'met kula

bir saatini

dier

birinin

bütün ömrüne denk klyor. Bu ni'metin kadrini bilmeyen, zalimce ve arama göre hareket eden lideri, Allah'n, onu dümanlarnn saflar arama koymaktan korkulur. üç kim# Hz. Peygamber «Kyamet gününde Allah senin yüzüne bakmaz» buyuruyor:

u

Bakanlarna

Devlet

— Yalanc bakan — htiyar Zani

I II

—

IH

t

-

Kibirli fakir.»

«Allah'n kullarnn ilerini görmek için kul, hizmeti bir tarafa atar, onlara

bakan yapkar müfik ol-

maz ve onlara öüt vermezse Allah ona

cenneti

haram

klar.»

«Müslümanlarn kimse, evini

nemde

koruduu

gibi

yürütmek için bakan olan onlar da korumazsa cehen-

yerini hazrlasn.»

«îki

lim

ilerini

adam benim efaatmdan mahrum kalr: Za-

bakan

ve dinin

dnda

kalan eyleri dine sokan kim-

se.»

i

«Kyamet gününde en iddetli azaba uryacak olan zalim bakandr» t «Hz. Allah dünyada be kimseye kzmtr ki; bunlarn kurtulular yine Hz. Allah'a baldr: I Halk kendisine itaat etmesine ramen, yine de

— zulüm eden bakan. — Kitle içinde üeri gelenlerle zayf kimseleri bir tutmayan bakan. ni — Çocuklarn ve Allah'a itaat etmeye davet etmeyen ve bunlara din ilerini öretmeyen kimse. IV — çinin ücretini vermiyen iveren V — Haksz yere hanmna zulmeden kimse. II

ailesini

Hikâye:

Ömer bir cenazeyi teyi ederken, Namazda bulunur. Definden sonra kabrin koyup öyle der: «Rabbim! eer sen bu Hz.

azap edersen, bu senin hakkmdr.

28

biri

de

gelir.

üzerine elini

kabirdekine Zira sana isyan etti.

ayet balarsan senin rahmetine muhtaçtr.» devamla: «Ey ölü! Eer bakan yahut halkn durumunu kontrol uydularndan veya eden, yahut kâtip yahut bakann kavuursun» dedikten tahsildar deilsen ebedi saadete sonra gözden kaybolur. Hz. Ömer (R.A.) bu ahsn buldurulmasn! ister, fakat bir türlü bulamazlar. O zaman Hz. Ömer «Bu Hzr'dr 9 Bizi ikaz için gelmitir» der. .

Hz. Peygamber (S.A.V.) Öür 10 ilerine memur edigününde a bah olarak getirilir. ayet ileri dürüst ise çözülür, icraat kötü ise tekrar balanr» buyuruyor. Hz. Ah (R.A.) «yerdeki kad (hakim) yukarda bulunan kad (Allah) ile karlatnda vay haline! Yalnz adîl olan, arzusuna göre hükmetmeyen, yatalarnn tarafn tutmayan, tamahkârlk ve korkudan dolay hükmünü deitirmeyen, Allah'n kitabn aynas yapan, gözünü O'na diken ve içindekilere göre hükmeden kimse bunun dndadr» demitir. Hz. Peygamber (S.A.V.) «Bakanlar nünde getirirler ve Hz. Allah onlara sorar: :

kyamet

gü-

— Siz benim halkmn yerdeki çobanlarydnz. Birine öyle söyler: — Emrettiim had'den yukar niçin vurdun. — Rabbim! Onlar sana isyan ve muhalefet — Kzgnlnn, kzgnlm geçmesi gerekmez. Sonra bir dierine: — Neden kullarma emrettiimden daha aa ceza verdin? — Allah m Onlara merhamet ettim. — Sen nasl benden fazla merhametli olursun öyle 11

ettiler.

!

Devlet ise

Bakanlarna

artrdnz

ve

azalttnz

alnz.. Haydi Cehenneme»

buyurmutur. Hz. Huzeyfe,

olmasn

«Bakan

ister

salam

biri

övmem. Çünkü peygamber

hiçbirini

olsun isterse

unu

söyler-

ken iitmitim: «Adil ve zalim bakanlar getirip srat üzerinde durdururlar. Allah srata: Hükümde zulüm ya-

rüvet olan ve hasmlardan birinin ifakulak vermeyen idarecileri atee atmasm em-

pan, kazaî ilerde desine hiç

reder» demitir.

Davud

13

(A.S.)

hakknda

Bir gece hiç kimsenin

rek

dar

çkar.

u

anlatlmtr:

tanmad

bir

ekle bürüne-

Karlat herkesten

Davut'un icraatn sorar. Cebrail bir insan ekünde O'na geür. Davut (A.S.) ta ondan kendi tutumunu sorar. O da «Evet Davud, Beyt-ül maldan yer» yorgunluk ve :

zorluk çekmeden yiyip içer» der. Hz. Davud kaderli ve alyarak evine döner. «Rabbim! Yorularak ve bedenim eziyet çekerek

meydana getirdiim eyden yeme sanatn

bana öret» diye yalvarr. Allah ta O'na

terzilik ilmini

öretir.

Hz.

Ömer

(R.A.) gece her taraf

eder ve öyle dermi: «Sokakta keçinin benden

dolar ve

braklm

kontrol

bulunan bir

sorulacandan korkarm».

Ey Bakan! Hz Ömer'in

icraat ve adaletine

baknz.

Hiç kimsenin takvasna ve selabetine yetiemiyecei adam nasl düünüyor ve nasl kyamet gücünden korkuyor. Siz ise halkn durumundan habersiz ve idarecilerinizden gafil olarak yerinizde oturuyorsunuz. Abdullah b. Ömer ve ailesinden bir ksm öyle anlatrlar: «Biz Ömer'i rüyada görmek için dua ederdik. Neticede oniki yl sonra ancak görebildik. Sanki yeni ykan30

m Bakan!

ve kaftanna

bürünmü

gibiydi.

Ben

«Müminlerin

Rabbin yaptn iyilikleri nasl buldu, mükâfaat verdi mi?» diye sordum. O da «Abdullah! Sizden ayrlal kaç yl oldu?» :

«Oniki yldr»

«Ayrldmdan

Helak olacamdan korktum. Fakat Allah balyan ve acyandr.» Yiit insan! Bu Ömer'in durumudur. O'nun bu bakanlktan mal olarak brakt, bir inciden baka bir ey beri hesap veriyorum.

deildi.

Hikâye: Hz. Ömer'e durumunu tetkik etmesi ve faaliyetlerini görmesi için bir elçi gönderir. Elçi Medine'ye varnca, halka «Melikiniz nerededir» diye sorar. Halk:

Rum

Meliki Kayser

15

,

:

«Bizim Melikimiz 15 yok, emirimiz di Medine'nin çkt» derler.

16

var.

Fakat im-

dna

Elçi tarif edilen yere gider, Bir de görür ki Hz.

Ömer

güneli bir toprak üstünde, ridasm( kaftann) bann alhalde uykuya dal tna koymu yanaklarndan terler Bu dununu elçi görünce kalbine bir korku girer ve kendi kendine: «Bütün meliklerin heybetinden tiril tiril titredikleri bir adam böyle bir durumda bulunuyor. Fahalkndan kat sen ya Ömer! Adfl davrannla bütün eminsin. Bu yüzden uyuyorsun. Halbuki bizim meliklerimiz zulüm yaptklarndan, etraflarnda muhafz olmadan bir yere çkamazlar ve devaml bir korku içindedirler.

akt

-

m.

Dininizin

hak olduuna ehadet ediyorum. ayet

elçi ola-

rak gönderilmeseydim elbette islâm kabul ederdim. pek yaknda döneceim ve slâm olacam.» der.

Ama

81

:

Devlet

Bakanlarna kinci Esas

BLGNLERLE OTURMA. Bakan daima

dürüst ve bildiklerini hayatta tatbik eden bilginleri huzurunda eksik etmeyip, onlarn kurtarc öütlerini almal, bilgileriyle amil olmayan alimlerden kaçmaldr. Böyleleri bakann yüzüne kar övgüde bulunurlar, elinde bulunan imkânlara sevgi beslerler, bu yüzden doru olan gerçekleri bakandan gizlerler, hileli yollarla bakann arzusuna göre yoldalk yaparlar, neticede kendüerini rüsvay bir duruma düürdükten sonra bakan ve halkn da gülünç bir duruma düürürler. Ama dürüst bilgin, Bakann elinde bulunan maddi imkanlara sevgi göstermez, öüt ve uyarmalarnda insaf ve efkati

elden brakmaz.

Hikâye: gekik Belhi 17 birgön Harun Reid'in yanma gider. Harun Reid O'nu oturttuktan sonra nasihat ister O'da:

«Ey Harun Hz. Allah

(C.C.)

yerine oturttu. Sizden O'nun gibi

Harun! Büyük Allah nasip gördü. Sizden

y

doru

Ebu sadk olmanz sizi

Hz.

Bekr'in ister.

Hz. Ömer'in yerini müeriyi birbirinden ayrma-

size ile

talep eder.

Harun! Cenab- Hak

yk

deyince

Osman'n yerine lâbir utanma ve cömert-

Hz.

Osman gibi Harun Reid

buldu. Sizden, Hz.

lik bekler»

sizi

«Ben bu büyük iin altnda çkacak biri deilim» diyerek dürüst bilginleri yannda bir an olsun uzak bu* 32

lraam- Gazali

dar

lundurmaz ve artk onlarn gösterdii yoldan maz.

çk-

Harun Reid tavsiyeleri uzatmasn ister. ekik Belhi de öyle devam eder Ey BAKAN! Bilki Allah'n Cehennem diye tarif ettii bir evi vardr. Sizi bu evin kapcs yapt ve size :

üç

ey

verdi:

— Beyt-ül Mal b — Krbaç, c — Klç. a

Hz. Allah bu üç eyle, halknz atee girmekten alkoymay emretmitir. Muhtaç biri geldii zaman onun ihtiyacn Beyt-ül-maTdan gideriniz. Biri Rabbnzn emrine aykr harekette bulunursa bu krbaç ile onu terbiye ediniz. Biri haksz yere birini öldürürse maktulün velisinin izniyle

onu öldürünüz.

BAKAN! Bu atee

etmezseniz,

söylenenlerle hareket

girenlerin lideri ve helak edici eve

—

doru

gidenlerin

—

Gerçekten Tavsiyesine devamla: öncüsü olursunuz. sizin durumunuz, tpk kaynak suyu gibidir. Su temiz ise sakinin (su tayann) pislii ona zarar vermez. ayet su pis ise sakinin temiz olmas ona fayda getirmez. Hikâye:

Harun Reid ve Abbas

19

bir gece f udayl b. îyaz'n 20

kapm

vurduklar zaman O'nun «yoksa, kötülük ileyen kimseler, ölümlerinde ve dirliklerinde kendilerini inanp yararl i ileyen kimseler ile bir mi tutacaunzu sandlar? Ne kötü hüküm veriyorlar 21 » ayetini okuduunu duyarlar. Harun: «Biz öüt olmaya gelmitik, bu öüt olarak bize yeter» der. Sonra

ziyaretine giderler,

Devlet

Bakanlar

S

33

Devlet

Bakanlarna

kapy çalmasn söyler. O da çalar ve «mü'minlerin Bakanna kapy aç» diye kapdan seslenir. Fudayl: «Mü'ninlerin Bakannn yannda ii ne?» der ve kap-

Abbas'a

y

açar.

Vakit gece,

Bu karanlk

çrann banda yalnz birazck

içinde

Harun

k

var.

müsanihayet eli O'na

içeriye dalar, Fudayl'le

faha etmek için elini saa-sola gezdirir, deince Fudayl: «ayet azaptan kurtulamazsa yazk bu ele» der sonra: «Müminlerin Bakan! kyamet gününde Hz. Allah'a verecein cevab hazrla. O sizi her müslümanla beraber aym snrda durduruyor ve sizden onlara insafl muamele istiyor...» Harun bunu duyunca çokça alar, Abbas; «Brak ya Fudayl! mü'minlerin Bakann

âlata alata öldüreceksin» der. Fudayl öyle karlk verir: «Ya Haman! sen ve grupun onu öldüreceksiniz, bana brak diyorsun, halbuki onu sen öldürdün» Bu muhavere karsnda Harun: «Seni Hanan beni de firavn yapt» der. Sonra Fudayl'm eline bin dinar para kor ve «bu annemin helâl sadaka ve mirasndandr» der. Fudayl: «Ben elini böyle eyden kaldrmas ve Rabbma dönmeni istiyorum. Bana verdiin kabul edilmedi» eklinde paray reddeder. Harun'da yanmdan çkp gider.

Ömer

b.

Abd-ül-Aziz,

™ Muhammed

b.

Ka'b'e

33

yaça küçük olanlarn babas, yaça büyük olanlarn çocuu ve aym yata olanlarn kardei ol. Her suçluya, suçuna göre Sorar: «Bana adaleti ta'rif et» O'da: «Sizden

ceza veriniz. Kendisine olan kinin'den dolay bir müslü-

mam rür.

34

dövmekten saknnz. Bu hareket

sizi

atee götü-

Hikaye:

Baz zr ri:

zahitler birgün devrin halifesinin

öüt

bulunurlar. Halife onlardan

«Mü'minlerin

Bakam! Ben

etrafnda ha-

ister, içlerinden bi-

Çine gittim. Çin devlet

bakan, sau- olmu, artk duymuyordu. O'nun alyarak «Duymadm için alamöyle dediini duydum yorum. Yalnz kapmda durup yardm isteyen mazlumlarn yardm dileklerini duyamadm için alyorum. Fakat Allah'a ükürler olsun ki; gözüm salam» ve bir :

münadiye; zülme

uram

melerini ilân etmesini emreder. biner,

krmz

çarr,

elbise

krmz

kimselerin

giymi

ikâyetini dinler ve

Bakan

elbise giy-

her gün bir

file

gördüü zaman O'nu hasmndan Onu kurtarrd.» birini

Kâfir olmasna ramen Çin efdevlet Baskan'nn Allah'n kullarna kar gösterdii kata baknz. Siz ise mü'minsiniz. Bu sebepten siz de

Mü'minlerin

halka

kar

Bakan!

daha çok efkat

gösteriniz.

Hikaye:

Ebu

Kulebe,

lunur, Hz.

Ömer

Ömer

Ibni

Abdül Aziz'in meclisinde bu-

kendisinden bir

(II)

öüt

ister.

O'da

Hz. Adem'den bugüne kadar sizin seviyenize denk bir

bakan geçmemitir. Öütünü artr

— — Siz ölmeden önce ölen bir — Daha devam — ayet Allah beraberse kimden edeceksiniz? sunuz, böyle deilse kime — Allah andn ekilde bana halifesiniz

et

sizinle

korkuyor-

iltica

yeter.

Süleyman

b.

Abd-l-Melik

25 ,

bir

gün «dünyada çok

Bakanlarna

Devlet

rri'metlendim, ahirette halim

eklinde düünür. Devrinin en büyük zahit ve alimi olan Ebu Hazâm-' m26 evine gider ve O'na «yemeinden bir eyler getir ki; iftar edeyim» der. O da bir kaç çürük hurma önüne getirir

nasl olur?»

kor:

—

Bu benim iftarhmdr.

Süleyman bunu görünce alar, üç gün üç gece Oruç tutar. Üçüncü gece çürümü bir kaç hurmayla iftar eder. Ailesine bu gece yaklat söylenir. O'ndan Abd-ül-Aziz ve O'ndan da Ömer b. Abd-ül-Aziz dünyaya gelir. Ömer

asrnn

bakmndan, züht ve ihsan

adalet ve insaf

nünden en önemli simas

olur.

yö-

Hz. Ömer'in yolunda yü-

rür.

Ömer

Abd-ül-Aziz'e tevbeye ne sorulur: O'da; b.

zaman

balad

«Bir gün kölemi dövdüm. Köle bana: «Sabah kyamet olacak bu geceyi hatrlaynz» bu söz kalbime iledi» eklinde cevap verir.

O

birgün

Ebu Hazimden

«Uyuduunda ölümü dem sana yakndr» der.

Bakan gözlerini bu hakl öüdünü dinlemeli

bir

bam

öüt

ister.

Ebu Hazim:

altna koy» Çünkü

hikâyelere dikmeli,

ve

karlat

O

her

bakasnn

her bilginden kendisini uyarmalarm istemelidir. Bilginler de yukarda geçtii gibi öüt vermeli, onlara gurur alyacak bir ey söylememeli ve hak sözü onlardan esirgememelidirler. Onlara gurur veren kimse onlarn zulmüne

—

ortaktr.

36

—

Üçüncü Esas

YARDIMCILARIN DURUMU Yalnz

bana

elinizle

:

zulmü defedeceinize kani

ol-

maynz. Fakat hizmetçilerinizi görevli arkadalarnz memurlarnz ve yardmclarn düzeltiniz. Siz vergi kendi zulmünüzden sorulacanz gibi onlarn iledikleri zulümlerden de sorulacaksnz. Hz. Ömer kendi valisi bulunan Ebu Musa el-Ea'riye27 öyle bir mektup göndermitir Ey E'ari! unu bil M; valiler, içinde en çok mak;

bul ve üstün olanlar, halkn kendilerinden raz olduklar kimselerdir. En alçak ve en çirkini ise halkn kendilerinden honut olmadklardr. Bunlarn gece ve gündüz iledikleri eziyet ve cefadan dolay halk Hz. Allah'a ni-

yazda bulunur, merhameti sonsuz olan Allah'a ikâyet ederler. Elbette bunlarn niyazlar bir gün kabul olunur ve valilerin ii de böylece biter.

Ey E'ari! Halka yüz çevirmekten sakn. Çünkü rütbe bakmndan senden aada bulunanlar senden gördükleriyle amel edip sana uyarlar. Fakirlerin durumla-

rn

m

der bir

bilmeyeceinden onlara yaplan zülme ortaklk yapolursun.

Bakan! Adalet ancak olgun bir aklla olur. Bir lisalam bir akla sahip olmaynca Onun yönetiminden hayr beklenemez. Akln olgunluu, eyay bütünüyle

anlamak ve iç bünyesinin gerçekliini tamamiyle kavrabakp gururlanmamaktr. mak ve bunlarn Bakan, babakann yapm olduu her zülmü bildii halde susarsa, gerçekte ilenen zülmü kendi yapm

dna

olur.

87

Devlet

Bakanlarna

Bakan, dünyasn kii

için liderin

dini için terkeden,

dünya mev-

gözüne zulmü cazip gösteren

yanndan uzaklatrmah,

kimseleri

vatandalktan çbakanlarnn durumlar-

böylelerini

karmaldr. Beraberce çalt na vâkf olmas zaruri'dir. Halk hakknda merhametli

çaltrmal, bu karekterde olmayanlar devlet ilerinden uzaklatrmaldr. Kalbini adalet duygulariyle doldurmal, bakanlarm denemeli ve tabiatnda bozgunculuk bulunanlar tanmaldr. Çünkü adaletin yeri kalbdir. Bakann adalet günei kalbinden fkrr, ailesi onun aydmliyle aydnlanr ve ualar bütün dünyay kuatr, yurdundan bulunan bu parltlardan dolay bütün halk huzur duyar, dümanlar ise hiçbir yönden el uzatamazlar. Günei brakp baka eylerden aydnlk arayanlar muhal olan bir eyi aram olurlar. Günein tamamen tutulduunu düününüz: O zaman aydnlk ve olmayacandan herkes karanlkta kaolan kimseleri devlet ilerinde

k

lr ve böyle bir kitlenin hali de Allah'a kalr.

Bakan! ayet dünyalk eyler

halknza zulüm dünyadaki isteiniz güzel yemek için

ve eziyet ediyorsanz ve ise unu biliniz ki; insanlktan çkp arzuya köle olmu olursunuz. Eer gayeniz rengarenk elbise giymek ise kadn grupu içinde erkek yüzlü birisiniz. Çünkü günbegün süslenmek kadnlarn iidir.

Bakan! Zulüm ve ikence yapmaktaki gayeniz kalbinizden fkran kzgnlnz dümanlarnza iletmek ise, ekline bürünmü bir arslansnz. Çünkü kzyenemeyip karsnda bulunana iletmek isteyen hayvan tabiatldr. Gayeniz bütün halkn size hizmet ve itaat üzere bulunmalar ise aklllk kisvesi altnda, ahmak karekterli büyük bir bilgisizsiniz. Çünkü birazck

siz insan

gnln

38

-

mam- GmqU

gece ve gündüz sizin karnzda hizmette bulunan hizmetçiler bunu size hizmette bulunmak için deil, yalnz yiyip-içip kendi arzularma hiz-

aklnz varsa

bilirsiniz ki

;

mette bulunmak için yaparlar. Bu ifadelerime delil isti yorsanz, imdiki durumda hizmetinizde bulunan ne kadar taraftar ve yardmclarnz varsa, saraynza girdiinizde onlarn arasnda öyle bir ey yaynz: «Bakan 28 etmitir» inannzfüân kimse olmu ve ona halk biat ad ki; bunu duyduklar zaman, hepsi sizi terk edecek, geçen ahsa yaklaacaklar ve bundan sonra kimde para varsa ona uyacaklar ve ona hizmette bulunacaklardr. Bakan! Birinin akl tam olmadktan sonra ondan oluinsaf, merhamet, adl-ü adalet mümkün ve tasavvur akldr. namaz. Bu yüzden bütün seadetin

ba

Dördüncü Esas

KIZMAMA Mü'minlerin Bakan! Çounlukla bakanlar kibirli kzp olurlar ve kibirlerinden dolay küçücük bir eye intikam alrlar. Bu gibi tutumlardan sakn ve uzakla, üstün ahlâkl ol ve daima büyük peygamberlerin gidiatlarn hatrndan uzak tutma; seleflerinin ibretli hayatlarna gözünü dikip onlarn gidilerini örnek tut.

Bakan!

Abbasî halifelerinden Mansur29 birine kzp öldürülmesini emrettii zaman, yannda zamann bilginlerinden Mübarek b. Fudayl 30 isminde biri bulunuyordu. Bu bilgin mü'minlerin Bakan! Bahsedilen ahs öldürmeden önce, bu aciz kulun hayrl bir haberini dinleyiniz, bundan sonra emir sizindir, isterseniz Mü'minlerin

39

Devlet

Bakanlarna

öldürtürsünüz» deyince bakan öfkesini yenip haberi dinlemeye koyulur. O zaman bilgin öyle anlatr: «Hasan- Basri 31 hazretleri Hz. Peygamber'den öyle bir ha-

erif nakleder: «Kyamet gününde bütün insanlar -bir meydanda toplannca bir münadi öyle barr: «Manerdekiler! Allah'm yanmda hakk bulunan gelip hakkn: alsn» deyince hiç kimse cevap vermeye cesaret edemez. Ancak birine öfkelenip buna icra etmeye gücü yettii halde affeden buna cevap verir, böyle birinin korku ve iddetinden kurtulmas gerektir» nu duyuca adam affeder ve ihsanda bulunur. dis-i

Çounlukla bakanlarn kzgnl onlara dil uzatmaktan ileriye geliyor. Bir defasnda Hz. Peygamberin yanmda bir adamdan bahsedilir ve o'nun gayet kuvvetli ve yiit olduu söylenir. Bunun karsnda Hz. Peygamber: «Nasl» diye sorar onlar da: «Güretiinde herkesi yener» derler. Bunun üzerine Hz. Peygamber: «Güçlü kimse bir dierini malup eden deil,

kzgnln

yenendir» «Bir mü'ninin

imam ancak

kzgnln

üç eyle tamamlanr: a) yenmekle b) anormal veya normal durumlarnda insaf elde brakmamakla c)

küçüklerin kusurlarn

balamakla.» «Kzgnlk anmda ahlâk

Hz. Ömer (R.A.) edilmiyen kimseye itimat edilemez» demitir. Zeyn-ül-Abidin

32

birgün mescide

doru Yanmda

tecrübe

giderken,

adam kendisine söver. bulunan olu o adam dövmek ister. Babas: «elini ondan çek» der ve sonra adama döner: «Niçin böyle yaptn benhiç yoktan bir

den daha

Bir ihtiyacn varsa bunu bana bildir» Adam bunu duyunca mahcup olur ve utanr. Zeyn-ül-Abidin gömleini çkarr, O'na giydirir ve bin dir-

40

iyi biliyorsun.

:

hem parann ona

Adam: «Senin

verilmesini söyler.

lah Resulünün torunu

Al-

olduuna ehadet ederim» diyerek

geçip gider.

Yine bir defasnda o, kölesini çarr, bunu iki defa tekrar eder, fakat o cevap vermez. Bunun üzerine Zeynül-Abidin» o'na:

— Seslendiimi duymadn m? — Duydum. — Öyle niçin bana cevap vermedin? ise

— Ben sizden eminim ve temiz bir ahlâka sahip olduunuzu biliyorum. — Allah'm sana hamdolsunki; kölem benden eminsizin

dir.

Birgün kölesi

bile bile

niçin

yaptn

tm»

der. Zeyn-ül-Abidin

sorar. Köle ise «sizi

«Bunu sana öreten

rzas

ayan

koyunun

için serbest

kzdrmak

kzarm.

iblise

brakyorum»

Git,

Bunu

keser. için

yap-

Seni Allah

der.

Hz. Peygamber: «Kii hilm ve affiyle, oruç tutan ve namaz klan kimsenin derecesine eriir» buyuruyor. y:

Hz.

Musa Tur- Sina'dan dönüp Msr'a doru

gider-

boynuna tebih takm bir ihtiyarn yol kenarnda oturduunu görür. htiyar Hz. Musa'y görünce yolunu kesip elini öpmek ister. Hz. Musa elini vermez ve o'nun ken,

iblis

olduu

rannn

kendilerine

ey

bildireyim,

istiyeyim» der Hz.

1

olur:

«Ey

iblis!

Bu

dav-

gayesi nedir?» diye sorunca blis: «ya Musa!

Ben sana üç

$g

malum

karlk

senden bir

Musa o üç eyin ne olduunu

— Tabiatnza

kzgnlktan

buna

aykr

bir

ey

meydana

ey

sorar.

geldikte,

kendini uzaklatr. Hiddet sahibini hafif mi-

41

Oevlet

Bakanlarna

zaçl yapar. Çocuklarn oyuncaklarla oynamas gibi bende böyleleriyle oynarun. 2 Kadnlardan sakn. 3 Cimrilikten sakn, çünkü cimrilik kiinin din ve dünyasn ykar.

— —

bni Mes'ud 32 (R.A) n anlattna göre «Hz. Peygamber savata ele geçen ganimetleri taksim ederken Bunu biri «Allah akna bu ne biçim taksimdir» dedi. duyunca Hz. peygamber kzd, yüzü kzard ve «Karde-

im

Musa'ya Allah rahmet eylesin, O eziyete urar fakat bunlara sabrederdi» eklinde konutu, bundan baka hiç bir

ey

söylemedi»

Bu haber ve

hikâyeler birer ibrettir. Devlet

bakan-

larna fayda getiricidir. manlar varsa etkileyicidir. ayet bunlardan ibret almayp yalnz duyduklarna uyarmüzlarsa, kalplerinde imandan bir eser yoktur, dilleriyle min ve müslümandrlar.

krgnln

Hz. peygamber «Kim gücü yettii halde tutarsa Allah onun kalbine iman ve huzur doldurur. Böbürlenme ve gururdan korkarak kim uzun elbise giymezse * ve Allah için alçak gönüllü olursa, Allah eref

tacn ona

giydirir»

«Allah'n gadabm unutup ta, 'kzgnlk gösterenin vay haline» buyuruyor. Biri Hz. Peygambere gelir ve ne «yapmakla cennete girebüeceim bir ii bana öret» der. Hz. Peygamber de-

—

*

Kzma.

Cahiliye devrinde

Araplarn

ileri

gelenleri

uzun

yerek caka satarlar. Hz. peygamber bunu yeriyor.

m

elbise

gi-

îmam-

Gazali

kindi namazndan sonra yetmi defa Allah'a tevbe ve istifarda bulun ki; yetmi yllk günahlarn af olunsun.

— Benim yetmi yllk günahm yok. — Annenin. — Annemin de yoktur. — Babann? — Babamnda yoktur. — Kardelerinin, buyurur. Beinci Esas

MERHAMETL olma Mü'minlerin

Bakan!

Bütün halkn üzerine hassasiyeüe eilmeyen, merhamet ve ef kattan uzak, devletin erefini korumaya* kimseleri vali olarak göndermekten saknnz. Çünkü sizin bildirmediinizi ihdas edip, halkn gücünden ziyadesini alrlar, kendi zimmetlerine geçirirler. Bu yüzden siz Allah'n cezasna ve azabna Ceza gününde (ahirette) düçar olursunuz. Bu gibi durumlar ve davranlar gafletinizden, dinî

anlaynzn azlndan

lunanlarn za'fmdan

ileri

gelmi

ve

yaknnzda

bu-

olur.

Mü'minlerin Bakan. Dikkat ediniz! Size bildirilen her meselenin uhdesinden gelemeyip göz yumarsanz, bu kadar basit bir ey bir kaç gün geçtikten sonra, büyük bir belâ olur ki;

gidermeniz

bütün devlet hazinesini harcasanz bunu

mümkün

Kendiniz

için

olamaz.

istemediinizi

halknz

karlamaynz. Yaratlmlarn en

için

de uygun

Mubudayp

ereflisi olan Hz.

hammed'e sahabeleri Bedir gazvesinde

bir

aac

48

-

Devlet

Bakanlarna

O'na bir gölgelik yaparlar, istirahata çekildikleri zaman

«Ya

ashabn günein altnda bulunurken senin gölgelikte oturman uygun deildir» der. Hz. Peygâmber hemen gölgelii ykp ashab Cebrail

arasnda

gelip:

(A.S.)

otururlar.

Bu

Resulellah!

kadar basit bir

ratlmlarn en ereflisi muatabe ra bakalarnn durumu ne olur? Bakan!

Akmz banza

eyden dolay

ya-

(tekdir) edildikten son-

toplaynz ve kendinizi bu

büyük belâdan kurtarmaya gayret gösteriniz, Hz. Peygamber: «Müslümanlara efkat göstermeyen onlardan deildir» buyuruyor.

Alfana Esas

HTYAÇLARI GDERME Kapmza kadar

gelerek,

çkmanz

bekliyen ihtiyaç

görmekten çokça saknnz. Küçük gör ve bozgunculuu bütün tehlikelerden da-

sahiplerini hakir

menin tehlikesi ha büyüktür.

Mü'minlerin Bakan! Müslümanlarn yar arma olacak eylerle zaman, nafile ibadetleri bir tarafa braknz ve müslümanlarn menf aatlarn bir an evvel kollaynz. Çünkü müslümanlarn ihtiyaçlarn gidermek her türlü nafile ibadetten daha üstündür.

uratnz

Hikâye

Ömer

b.

:

Abdül-Aziz, bir gün sabah

namazndan

Gayet Hemen arkasn

ra öleye kadar müslümanlarn ileriyle

yorgun düer. Evine istirahata 44

çekilir.

urar.

son-

dan en küçük olu yanna girer ve: «Babacm! imdi eminmisiniz ki; ihtiyaç ölüp ahirete göçmiyeceinizden sahipleri

kapnzda

sizleri

bekleyip dururlarken sizin bu-

etmeniz uygun olur mu?» der. Bunun üzerine halife böyle bir çocuu Allah kendine verdiiçin ükreder ve hemen i yerine gider. Ey Bakan! Bundan hisse alnz ve halkn ilerim bakalarma havale etmeden bizzat kendiniz görünüz.

raya

çekilip istirahat

i

yemekleri yiyerek nefsinizin arzulara uydu olmasna meydan vermeyiniz. Fakat her eyde kanaatkar olunuz. Çünkü kanaatsz adalet olamaz.

Göz alc

Hikâye Hz.

elbiseler giyerek

ve en

iyi

:

Ömer salihlerden birine sorar Tutumumda tiksindiin bir ey var m? Duyduuma göre geceleyin ayr gündüz ayr :

— — bise giyiyormusunuz. — Allah'a yemin ederimki;

artk böyle bir

ey

el-

asla

olmyacak.

Yedinci Esas

EFKAT mümkün

mertebe ileri yumuaklkla ve efkatla yürütmelisiniz. iddet ve sertlikten kaçnnz. Bilginler öyle demilerdir

Bakan!

Siz

:

«Akll insan, bakasndan ibret alp kendisini düzene sokan, görüünde doru olmaya çalan ve sözleri do45

-

Devlet

Bakanlarna

yaptklar beenilen ve övülen kimsedir. Cahil insan sözü yalan, ii kötü ise: yaptklar doru olmayan ve ru,

olandr.

Bakan!

Peygamber öyle buyuruyor: «Halkna müfik olmayan lider, kyamette efkat görmez» buyurmular ve öyle dua etmilerdir: «Allah'halkna lütufkâr davrananlara sen de lütufta bulun. Halkma iddet gösteren her lidere sen de iddetli ou Mü'minlerin

Hz.

m

Baka

bir hadiste:

hakkn

«Bakanlk ikisini iyi

ve valiliin kullanmayanlara

Hikaye

Hiam

iki

verenlere iki hasene,

seyyie

vardr» buyuruyor.

:

b.

Abd-ül-Melik

o devrin bilginlerinden

Ebu

vard

zaman Medine'ye Hazim'e gider «Hilâfet ile-

34

rinde kurtuluun tedbiri nedir» diye sorar.

«Aldn lâl

Ebu Hazm

:

her dirhemi helâlndan alman ve yine he-

yere sarf etmendir» der Hiam: «Buna kimlerin gücü yeter?»

Ebu Kazm

:

«Cennetin ni'metlerine rabet gösteren ve cehennemin ateinden korkan kimseler» der.

Sekizinci

Esas

HALK SEVNDRME Bakan! Islâma uyarak halkn bütününün sizden raz olmasna çalmalsnz. Hz. Peygamber ashabna öyle buyurmutur: «Ümmetimin en hayrls birbirlerini seven, erlileriyse birbirlerini sevmiyen ve la'-net edenler

46

dir.

Ben bunlardan

uzam»

Bakan, kendisine

gelip yü~

kar

övgüde bulunanlara bakarak gururlanmamah, bütün halknda bu övücü gibi kendisinden honut olduuna inanmamaldr. Aslnda yüzüne kar övenler halkn korktuklarndan dolay övmektedirler. Bakan, durumunu tetkik edecek ve bakanm tutumunu halkn dilinden duyacak bir müfettiler grupu meydana getirmelidir.

Dokuzuncu Esas

SLAM'IN Bakan

PRENSPLERN EMR

kimseden er'e

hiç

aykr

bir istekte bulun-

olarak gücenen kimsenin bu gücenii bir zarar vermez. Hz. Ömer (R.A.) «Ben ve halkn yars kzgnlk * üzerineyiz. Hakk olan kimsenin kzmas gerekir. îki hasmn halkm rzas için Allah rzasn b-

mamaldr. er'e aykr

rakmalar mümkün olamaz» demitir. Muaviye 35 Hz. Aie (R.A.) den muhtasar ister.

O'da

bir

öüt

:

unu

«Hz. Resul

me pahasna da

söylerken iittim.

olsa Allah'n

rzasn

«Halk

gücendir-

isteyen kimseden Al-

raz olur. Allah'n honutsuzluunu bir tarameselâ; Halkm Allah'a itaat etmelerini fa brakarak lah ve halk

—

emretmemesi, din ilerini onlara öretmemesi, onlara haram yedirmesi, içinin ücretine ve kadnn mihrinin ödenmesine engel olmas gibi halkm rzasn isteyen kimseden Allah ve halk raz olmaz.»

—

*

Hakk

yerine getirme

bakmndan.

Mü'minlerin

Bakan!

Dünya

bir menzildir, ebedî

kalnacak bir ev deildir. însan burada bir misafir gibidir, îlk menzili anne karn son menzili kabri dir. Ancak belirli bir zaman için vatan ve kalaca yer burasdr. Her yl insan ömrünün eksilmesi, yolcunun ald merhale gibidir. Ömürden geçen her ay misafirin yolculuktaki istirahat, her haftas yolcunun yolda karlat köyler, her gün yolcunun ald mesafe, her nefesi yolcunun adm her nefes onu ahirete yaklatryor. gibidir. Bu dünya bir köprüdür. însan, buray bir köprü olarak telâkki etmez, bütün gücünü buray ma'mur etmekle kaybetmi ve gidecei yeri unutmu geçirirse vaktini olur. Böylesi aklsz bir cahildir. Akll insan; ancak ihtiyacn karlamak için uraan, elinde bulunan mal ve mülkünü hak yolda harcayp dünyasn dinine sebep olarak klandr. htiyaçtan ziyadesini toplarsa bu öldürücü

—

—

at

Ald

bir zehir olur.

Müminlerin

Bakam!

Sizden önce geçen bakanlarn, hiç birinin sahip olduklar hazineler kendüerine arkadalk yapmamlardr. Yaptklar hayrl ilerden baka her ey kabirlerinin d* mda. kalmlardr. Belki fazlasiyle devlet ilerinde dikkatli davranmanz ve merhameti elden brakmamanz kurtuluunuza çare olur.

unu bilmelisiniz ki; bu dünyann rahat günleri pek azdr. Çou yorgunluk ve meakkatle geçer. Durum böyiken siz sonsuz ve tükenmez bir ni'mete sahip ahireti, dünya rahat için bir tarafa brakyorsunuz. Akll insan bu sonsuz ni'metlere kavumas için buradaki sayl günle

lerden istifade etmelidir.

48

JftBu dünyann durumu

u misâllere benzer

:

— Hz.

Peygamber öyle buyurmutur: «Dünyaya kapümaktan saknnz. O Harut ve Marutu 36 büyüledi.» ilk büyülemesi öyle olur: Sizin onunla beraber durduuinanrsnz. nuza, O'nunda sizinle beraber olduunuza Halbuki biraz düündüünüz zaman Onun devaml olarak I

sizden uzaklatn, azar bir surette sizden

azar ve nefes - nefes tedrici ayrldn anlarsnz. Dünyann durumu gölgeye benzer. Gölgeyi gördüünüz zaman onun durduunu zannedersiniz. Halbuki o devaml olarak geçip gidiyor, insan

-

ömrü de devaml ve

tedrici bir surette ge-

her lahza azalyor. Böylece dünya sizden kaçt halde siz bu durumdan haberi olmayan bir gafil ve bunu çiyor,

duymayan

bir

—O

unutkansnz.

ve siz de onu kendinize yardmc olarak kabullenirsiniz. Sonra bir an gaflete daldnz zaman o bir düman olarak size döner. Ba durumuna benzer. vaziyet kötü yolda bulunan kadnn olduunu evine çarr, sonra da onlar yüz üstü brakr ve helâkm kucana atar. II

size sevgisini gösterir

Ak

Ü — Dünya,

güzelliiyle

dna

dn

bezer,

kötülüünü

gururlanrlar. Bu durum, dikkatlar kendi üzerine çekmek için güzel elbise zaman giyen, ziynetlenen, fakat üzerindeki elbise içinde gizler. Bilgisizler

bakp

alnd

foyas ortaya çkan ve kendisine sevgi besliyenleri büyük bir hayal krklna sürükliyen bir ihtiyar kadna benzer.

IV

— Ezelden bu güne kadar kaç kii

kimler geçecek, ezel ve ebed arasndaki Devlet

Bakanlar 4

geçti,

Ömrün

daha

kyme49

Devlet Bakanlarna.

nedir? insanlar daima bunu düünmelidir. Çünkü dünya hayat bir yolcunun yolculuk hayatna benzer.

ti

V nan

—

Dünyann bütün arzularna

insanlar, haddinden fazla

balanm

yemek yiyen

benzerler. Fazla yiyen kimsenin midesi

bulu-

insanlara

sarslaca

gibi

dünyaya fazla balananlarn sonu da zorluklarla doludur. Çokça mal, altn, gümüü, yardmclar, hizmetçileri, tarlalar, bahçeleri olan kimsenin, ruhunun ayrlmasnn acs, az eyi olan kimsenin ruhunun ayrlmasnn acsndan daha zordur. Elem ve azap ölümle bitmez, aksine artar. Çünkü sevgi kalbin sfatdr, kalp ise bu durumuyla ölmez.

—

VI unu biliniz ki ey bakan! Dünya ilerinin insan ömrünü uzatacan söylemek bir hayaldir. Burann baz meguliyetleri durumlar ve herhangi bir ii arkasndan yüz i getirir. Bunun için de insan, ömrünün sermayesini tüketir.

—

VII Bu dünyann haslat bir ziyafet gibidir. Ziyafet veren kimse, evini süsler, ziyafetcilerin önlerine güve altn tabakalar, etrafta güzel kokularn yaylma-

mü

s için gümü

Bu durumda sofrada yemek verenindir. Akl ban-

kaplar içine buhur kor.

bulunan bütün malzemeler

da olan insan bunu anlar ve gördüklerine gönül vermez. Ama yeteri derecede bunlardan yararlanmaya çalr. Ahmak kimse ise bunlara sahip olmak ister. Fakat ayr-

laca zaman

malzemelerin kendi elinde bulunmadn görür, bu sebepten içi daralr, kalbi yorulur. Dünya da usulünce gdalanmak için bezenmi bir evdir. Bu sebepten evdekilere göz dikilmez.

50

KNC KAYNAK KENDN BLME Biliniz ki;

nsan olu

iki

gruptur: Bir grup; dünyay dileyerek oraya balanrlar,

uzun ömür son durumu düünmezler. Akll grup: Son nefese gözlerini dikerler, hareketnasl çkacaklarn ve lerinin nasl olacan, dünyadan oradan nasl ayrlacaklarn düünürler. Bunlarn iman-

daima

gözetirler,

lar salamdr. Dünyada kendilerine verileni kabirlerinde bulurlar.

Bir gün Eshab- Kiram Hz. Peygambere gelip «nsanlarn en aklls ve en iyi görülüsü kimdir» diye sorduklar zaman Hz. Peygamber «nsanlarn en akll olan çokça ölümü anan ve ölüm

Mü'minlerin

Bakan!

:

gelmeden önce hazrlanandr. Böyle durumda olanlar dünyann, erefini ahiretin zenginliini elde etmi olurlar.» buyurdu. Aklnz varsa halknza acyp gece ve gündüz ölüBir bakan halkna acr ve adl davranrsa kendi hakimiyeti altnda bulunan yerlerdeki yüzbinlerce insan, adil bakanlar için Allah'tan

mü hatrnzdan çkarmaynz. efaat

dilerler.

ayet bakan halkna zulüm ve ikence

yaparsa bütün halk onu Allah'a ikâyet ederler. Dolaysyle Allah'n gadabma uratabilirler.

Durumunu ve davranlarn Müminlerin bakan! daima Allah'n yoluna mutabk ve uygun yapp o yolun çkmaynz. ayet sizi o yola aykr hareket ederseniz, halknz da size uyup hepsi eri yolda kalabilirler.

dna

Emevî balkanlarndan

Velidi, bina

yapmakla megul

ol-

51

Devlet

duu

Bakanlarna

halk gece ve gündüz oturma esnasnda yaptklar konuma, konak, saray, ve binalar hakkndayd. Abdülmelik 2 baa geçince onun tabiat en çok kadnlarla haz duyduundan devrinde herkes nikâhla duruyordu. Ömer b. Abdülaziz halife olunca Hz. Ömerin yoluna tutundu. Gece-gündüz ibadetle megul oldu. Zamannda herkes »Bugün ne kadar okudunuz» «Bu ayda nekadar oruç tuttunuz.» eklinde konuurlard. Hasl bütün halk hareket ve davranlarnda size tabidirler. için,

urap

Aklnz banza

alnz, Müslümanlar yolundan çkarmaynz. Güzel muamele ile bidatlardan uzak kaimiz.

ADALET

ve

SYASET

Müminlerin Bakam! Hz. Allah insanolundan iki grubu seçip yarattklar üzerine onlar üstün kld: Peygamberler ve Devlet Bakanlar. Peygamberleri, kullarna delille kulluk yolunu bildirmek ve onlara doru yolu açklamak için göndermitir. Bakanlar, kullarn birbirlerine kar yapacaklar zulümlerden korumak, maieti temin hususunda bir zor-

karlamamalar için seçmitir. Çünkü bildirildiigöre: «Bakan yeryüzünde Allah'n gölgesidir.» Naki; gölge inam yakc güneten koruyorsa Devlet

lukla

ne sl

Bakan

da halkn tehlikelerden koruduu

gölgesi olarak nitelenmitir. Hz. Allah

için

Allah'n

:

hükümdarl dilediine verir» 3 «Ey Muhammed de ki: «Mülkün sahibi olan «Allah

Allah'm, mülkü dilediine verirsin, dilediinden çekip alrsn; dilediini deerlendirir, dilediini alçaltrsn; iyilik elindedir. Dorusu sen, her eye kadirsin.» 4 Müminlerin Bakan! Allah sizi yeryüzünde gölge 52

yapt. Halk'm surette

size itaat etmelerini

dümanlk yapmamalarm,

ve uymalarn, hiç bir emirlerinize

balan-

—

size yara—ayni ekilde an, Allah'a itaat etmekten uzaklamamak, bütün halknz slâm'a aykr olan eylerden sakndrmaktr. Bakan, halk arasnda zülüm ve ikenceyi kaldrr, onlara adil davranrsa topranda hüküm ferman olur ve bütün dümanlarna galebe çalar. Böyle yapmayp halkna zülüm yaparsa idarenin bir gün elinden alnaca

may

emretti. Böyle olunca

bir gerçektir. Hz.

Peygamber: «Bakan kâfîr'de

olsa, bal-

kna zülüm yapmadkça idarecilii bakîdir.», buyuruyor. Bu dünyann mamur ve harap olmas adalet ve zulümhalk le olacan mutlak surette bilmelisiniz. Bakan arasna

dünya mamur, halk emniyet ve Netekim Iran hükümdarlarndan, Üz-

adaleti sokarsa,

huzur içinde olur. 7 gibi bakanlarn zamaduir, 5 Behram 6 ve Nuîveran 8 nnda halk mesut bir hayat yaarlarken, Dahhak, Efrasiyab 9 ve yezdcurd 10 gibi bakanlarm zamannda ran halk gayet zor bir hayat geçirmilerdir. Melîkahî îslâm filozoflarmdan ileri gelenlerin bir çou ahsî tecrübe ve îslâm prensiplerine uygun olarak öyle demilerdir: Halkna zülüm ve ikence yapmay gaye olarak güden bakann halkn Allah eksiltir, Afet ve belâlarla ölüm vak'alarn içlerinden eksik etmez, Ticari hayatlar sarslr, afetler yüzünden ziraatçlar ek-

Sürü sahipleri günden güne kayp verirler. Adalet üzerine hareket eden bakann bu adîl tutumu bütün kitle içinde yaylr, bütün halk ölçülerini tam tutar, aralarndaki hak ve hukuka riajet ederler, adîl konulara sarlrlar. Artk bundan sonra eri olan eyler aralarnda yok olur ve hak olan eyler aralarnda belirir. Semadan rahmet eksik olmaz, yeryüzünde beretiklerini

alamazlar.

Bakanlarna

Devlet

-

ket çoalr, ticaret geliir, ekicilerin ürünlerinde bir bereket olur, böylece halkn gda durumu geliir. Filozof-

larn bildirdiine göre: «Bütün halk bakann bozguncu hareketiyle bozulurlar, dürüst davranyle dürüst olurlar.» Tabi'lerin

11

ileri

gelenlerinden Süfyan Sevri 12 Abba-

Mansur'un yanna vardnda Mansur: «Sevri! uzun zamandanberi halkm ve yardmclarm yoluma koyup itimat edecek kimseyi bulamadm», deyince Sevri «Müminlerin bakam! Saydnz aluslarn derununda büyük ilere ön-ayak olacak biri var ayet bu düzelirse hepsi düzelmi olur.» der. Mansur: «Anlattn ve tasvir ettiin ahs kimdir?.» deyince Sevri: «Bütün sî

halifelerinden

i

halkn önderi ve

bakan

olan Mansur'dur». der.

Bunun

üzerine Mansur:

kp

«Ah! bu zamana kadar uyanmadm. Kendimi brabakas ile uramam neyime gerekirdi?» diyereR

kendi kendini azarlar.

«Baka a

olan kimse taklit ettii eyin büyük bir i ve tehlikesinin de o nisbette olacan anlamaldr» demilerdir. Akül kimse, yüklendii iin kolaylaBilginler:

masnn

ne yönde olduunu düünür.

Bakan, gelen

tehlikeleri

babakan ve

bakanlariyle

dikkatli olarak görümeli,

her kesin gösterdii tedbire kaplp hareket etmemeli geçimini devlet hazinesinden karlayp israfa sebep olacak ilerden tamamiyle kaçn-

maldr. Mezkûr harcamay yapt zaman ayet snn aarsa kitle içinde bozgunculuk zihniyetini tayan kimseler buna bakp devlet hazinesini yama etmeye teebbüs edebilirler. Böyle bir durumda karklk alp yürür. Harun Reid, hac 54

için

Kabe'ye geldii zaman, Ara-

mam fat

Da'nda

cuklarndan

O anda

vakfe'ye durur. biri,

Gazali

Harun'un yanna

Hz. Ömer'in çovararak:

— Ya Harun! Bu mübarek yerde ne kadar insann olduunu biliyormusunuz? diye sorunca Harun: — Bilmiyorum, — burada binlerce insan var ve bunlarn der.

Biliniz ki;

kyamette - yaptklar eyler yüzünden saya çekilecekler. Fakat bu kadar insan Hz. Allah sizden

her

biri

soracaktr.

— —

Bana tavsiyede bulunun. Birinin elinde bulunan

vermemitir. Sizin ellerinde bulunan mala izin

gibi el

mal

israf

etmeye Allah

önemli birinin fakirlerinin

uzatp israfa yönelmesi nasl

bir keyfiyettir.

Harun bunu duyunca alar ve: «Keke bu bakanlk belâsna duçar olmasaydm» der. Badat'a gelince «Her yl hacca gitmek gayesindeydik fakat Ömer'in olu bizlerden bunu menetti» demitir. 00O00

öyle demilerdir: «Bazan bakan, yemek piirip etrafndakilerine yemek yedirmelidir. Mutbaktakiler, zahmet çekerek yemei meydana getirirler, bu çe Filozoflar

zahmetten yiyenlerin hiç haberi olmaz. Atein karsnda bu ameliyeyi yapanlarn dnda kalanlar ocan kilen

Jareretinden habersizdirler. Yemein yapm için bir sürü zorluklara göüs geren içilerden, bakan habersiz

kalmca icabnda halkn zor ilere sevketmekten çekinmez. O zaman perianlk içinde kvranan halk ancak bakana beddua eder. 55

Devlet

Bakanlarna

Hikâye

Marip

:

13

bakanlarndan biri, yolda gezerken, bir ticaret kervanna rastlar. Yannda bulunan babakanna: «ticaretle uraan üç grup un durumundan sana bahsedeyim» deyince, babakan:

— Buyurun, Bakan: J$ — Bu dünyada insanlar üç gruptur: — Hem dünyay ve hem de bir arada yürütmütür. n — Ne dünyay ve ne de elde etmitir. — Dünyaln toplam, fakat ahiretten mahder.

I

ahireti

ahireti

III

rum kalmtr. Babakan bunlarn açklanmasn ne Bakan: I

mm iki

— Ticaret

yaparlar,

uygun hareket dünyasda mamurdur.

—

kisini de elde

Bunun

üzeri-

namazlarn küarlar ve

prensiplerine

II

ister.

etmemi

Islâ-

ederler. Böylelerin

her

olanlar: bana, sana hiz-

met eden ve bu

HI

—

kabil hizmetlerde kullanlan kimselerdir. Dünyas ma'mur olanlar ise; ben sen ve emsa-

limiz gibi olan

bakan veya babakanlar

olup dünya ha-

yatna kaplarak halkna zülüm ve ikence yapanlardr. N

00O00 «Bütün bakanlar, bakann gafil olduu eylerden onu haberdar etmehdirler. ayet bakann tabiatnda zalimce davranmak varsa, bir çok etkili konumalar yapp onu vazgeçirmelidirler» demilerdir. Filozoflar:

00O00 56

:

tmara- Gazalî

Hikâye

:

gün vezirlerim Toplantda öyle bir ko-

îran hükümdarlarndan Feridun

toplayarak onlar denemek numa yapar:

ister.

14

bir

«daremizde bulunan askerlerimizin

aldmz

halkmzdan

u

devlet hazinesinden lememiz gerekir» der.

harcamalarm

karlamyor. Bu sebepten kadar paray savunma fonuna ekvergi

Bunun üzerine bütün bakanlar, halkn vermekle yükümlü bulunduu verginin arttrlmasn zaruri görürler. Fakat içlerinden biri ileri atlarak «Müsaade ederseniz bir durumu arzetmek istiyorum» diyerek bir istekte bulunur. Bakan aklna geleni söyle-

O da: «Bakanm! Sizlere hazineniz mi yoksa topranz ve daha sevimhalknza dümanlk yapan dümanlarnz mesini

ister.

m

lidir!»

Bakan:

m

«Elbette hazinemiz»

«Bakamm!

güzellii gidecek,

mz olacaktr.»

Bir gün gelecek, sizdeki bu yüz k ve

Bakan: «Niçin?» Bakan: «Muhabbet ettiiniz hazineyi terkedip, kefenle gider ve bütün dümanlarnzla yolda olmay

bir is-

tersiniz» der.

Bundan gayet holanan bakan, bakamn yükseltir. Devletin

halkna efkat

rütbesini

en yüksek ilerinde kullanr ve artk

gösterir.

00O00 Zülkrneyn 15 maiyetindeki kalabalk askerlerle Marib'e girdii zaman, ellerinde dünyalk bir meta'lar bu57

Devlet

Bakanlarna

—

lunmayan ve kabirlerini kaplarnn önünde hazrlam olan bir grup insanla karlarlar. Bunlar her zaman ka-

Tanrlarna ibadet ederlergönderip bakanlarm ister. Reis

birlerini ziyarette bulunurlar.

mi. Zülkarneyn

birini

bunu reddeder ve «Zülkarneyn'e benim ihtiyacm yoktur» Sonra bizzat Zülkarneyn kendi gider ve o kitlenin perian bir durumda olduunu görür de onlara: «Dünyalk bir ey evlerinizde görmedim, hiç paranz yok mu» eklinde sorunca oranm halk: «Ey Zülkarneyn! insanolu dünya ni'met ve parasndan gözü doymayaca için Rabbma isyan etmesi bir gerçektir. Bu yüzden bunlar der.

brakmay

tercih ettik» derler.

Zülkarneyn: «Niçin kabirlerinizi evlerinizin önünde

hazr lamsnz ?» Halk:

«Evimize girip çktkça kabirleri gözlerimle

unutmamak için.» Bakanlar, evinin içinde çürümü bir insan kafas çkartp Zülkarneyn'in huzuruna getirir ve «Bu kafann sahibi bir yerde bakand, fakat halkna zülüm ve ikence yapard. Sonunda bu gördüün ekle döndü ve cezasn görüp, ölümü

çekmektedir» der. Sonra baka bir kafa çkartr: «te bu kafa adil bir bakann kafasdr. O halkma adil davranrd» diyerek elini Zülkarneyn'in bana uzatr ve senin kafan bu kafa olsa gerek» der. Bu olaydan sonra Zülkarneyn alar, O'nu kendine yardmc yapmak ister, fakat o kabul etmez, Zülkarneyn'in «niçin kabul etmiyorsun?» sorusuna karlk öyle cevap verir: 1

dünya mal bulunduundan insanlarn çou sana dümandrlar. Fakat benim elimde dünya mal olmad için, benim dostum senden çoktur. Bu ekilde düman çoaltmaya vaktim yoktur.»

«Ya Zülkarneyn! Senin

58

elinde

KNC

BÖLÜM

Bir insann milletinin bana geçmesi Allah'n hikmetindendir ve bu Allah'n kullar üzerindeki en büyük nimetidir. Allah insanlar iki karekter üzerinde yarat-

mtr

:

Yaratltan merhametli ve insafl olanlar. H) nsafl ve merhametü olmay sonradan kazananlar. Milletin banda bir bakann olmamas basz hareI)

ket eden denizlerdeki balklar gibidir. Büyükler küçüklerini yediklerinden karklk içinde kalmlardr. Halkn giriecekleri zorbalklar kaldracak bir birbirlerine bakan olmazsa halkn ileri muntazam olmaz. Dünyalk

kar

olmad

hayatlar da yok olabilir. Bu bakmdan baz filozoflar: «Farzedelim ki, ülkede bakan yok. O zaman halk perian düer ve Allah'n yer» Filozoflar yüzündeki emri dahi kalkabilir demilerdir. «Yeryüzünde bakann olmas Allah'n bir hikmeti, Allah'n varlna bir delil ve tek olduuna dair en açk bir belirtidir. Bu alemde büyük ve küçük ne varsa, bir yöneticinin tedbirine ve tek bir yaratcmm varlna muhtaç olduu hususu her akll insann kabul ettii bir zarumaietleri

iyi

gibi; belki

rettir» demilerdir.

Baz

bakam

yanan bir lâmbaya benzetiyorlar. Halk bu lâmbann etrafnda toplanr ve sanayi ile megul olurlar ve onun saçt aydnfilozoflar

bir

saraym

içinde

59

K

Devlet

—

Bakanlarna

lktan yararlanrlar. Böyle bir aydnlk içinde kimseden herhangi bir pislik kalmaz. Lâmbann ne kadar fazla olursa, etrafnda bulunanlar da o nisbette ilerini kollayp hisse sahibi olurlar. Fakat lâmba olur, tpk ölüyü beklemek için sönük bir ekilde yanan bir mum durumunda olursa etrafndaki bütün halk perian düer,

ksz

sanayi'i terkederler.

Her

tarafta

dümanlar

kendilerini

gösterirler, kitle rencide olur, sanayi' durur, hattâ elinde bulunan ahsî serveti bile yok olur.

baka-

nn

Hz. Fudayl: «Bir toplumun bakansz bir yl kalarak, birbirlerini mahvetmelerindense, bakann altm yl hal-

kna zülüm

Bakann

husustur.

mez.

ve ikence

Bunu

yapmas daha

zevalini

tercih edüecek bir

müslüman olan kimse

iste-

cahü ve bozguncu kimselerdir. Halk gece ve gündüz yönetici mevkide bulunan bakann selâhna dua etmelidir. Halkn ve ülkenin kurtuluisteyenler

u, bakann salam olmasna baldr. Ülkenin vö halkn bozulmas ileri

—bir

bakma— bakann

hatah tutumundan

gelmektedir» demitir.

Baz bilginler de öyle demilerdir: «Bakann ilerinde doru bir yolda bulunmas, Hz. Allah tarafndan kullarna sunulmu bir rahmettir. Böyle ni'metten dolay Allah'a ükretmek lâzmdr. ayet durum böyle olmaz, devlet bakan icraatnda dürüst davranmaz ve halkn

holanmad

eyleri meydana getirirse o zaman halk bu kusurlar kendilerinden bümeli günâhlarndan dönmeli ve tevbe etmelidir.

Hikâye Beni

ne gelip

:

:

peygamberlerinden birinin milleti kendisi«Allah elçisi Bizden önce ölüp aramzdan ayrlîsrail

!

:

lmam-

Gazali '

dn zaman Allah'n bizden raz olup olmadn nasl öreneceiz» diye sorduklarnda, Peygamber

«ayet bakannz

nz sizlerden

razdr.

adil

Eer

davranrsa

:

biliniz ki; Allah'-

zalimce hareket ediyorsa, Rab-

bnz sizlerden honut olmayp Allah'n gazabna uramsmzdr. Hemen tevbe ediniz» demitir. Jjf

U DÖRT EY BAKANLARA GEREKLDR I

— Tiynetlerinde

dan uzaklatrmak, kimseleri

kendine

II

adilik

bulunan kimseleri yurdun-

— Akll,

yaklatrp

san'atkâr ve meharetli memleket i'mar etmek,

— Kalbinde dünyalk bir arzu bulunmayan yal kimsenin görüüne ve tedbirine uymak IV — Kötü sözlü ve

III

kötü ilerle uraan kimseleri ülkesinden çkartp önem arzetmeyen sözlerinden kurtulmaktr.

Bakan, bavekillik (Vezir-i A'zam) mevkiini ve memleketin dier idarî ilerini ehil olmayan insanlara teslim etmemelidir.

ayet

naehil kimselere memleketin ile-

brakrsa, onlar bakann aklna gelmeyen yollarla ileri bozarlar, memleketi harap ve halkn ilerini altüst rini

büyük

kargaalk ortaya çkar. slâmm düstûrlarm deitirirler, kendi arzularna uygun ederler. Neticede

bir

aslsz eyler ortaya korlar, kötü faaliyetlerde bulunan

muasr

bilginleri

kendi taraflarna çekerler, bu sayede

yllarca çalarak meydana getiremedikleri kötü bid'at-

larn bir anda

Hikâye

çkmasna

ön-ayak

olurlar.

: I*

Ömer

Abd-ül-Aziz bakanlk devresinde Hasan-: Basri'ye: «Deerli örentilerinizden bize bir kaç tane gönb.

61

Devlet

Bakanlarna

deriniz ki; öütlerinden yararlanalm,

anlamnda

bir

mek-

tup yazar, H. Basri cevap olarak: «Mü'minlerin Bakan! Bizim örencilerimiz iki grupDünyay tur: Biri dünyay dierleri ahireti isterler. isteyen grup, ahretine lâzm olacak sözü konumazlar, ahireti arzulayanlar ise size önem verip meclisinizde sohbet etmeyi uygun görmezler» eklinde yazmtr: Zülkarneyn, Aristo'ya: «Bakanlarda mevcut olan adalet ve ecaat hasletlerinden hangisi daha üstündür.» sorusunu sorunca, Aristo «Bakanda adalet varsa bu sa-

yede dier bütün hükümdarlara gaüp olabilir» der. Anlatldna göre bir gün Zülkarneyn büyük bir askerî kuvvetle bir yerden geçerken öncü grupta bulunan özel yardmclarndan biri «ya Zülkarneyn! Allah size dengi olmayan bir lütûfta bulunmutur. lunan kadnlarnzn d ouraca erkek

anl adnz kyamete

Nikâhnzda

bu-

çocuklarla

da,

kadar anlacaktr» deyince Zül-

karneyn: «Güzel ve hayrl bir anl çocuklarm çokluuna göre deil, güzel gidi ve adü davranladr. Adaleti sayesinde dünyada bulunan bakanlara galebe çalm bir bakana çok kadnn ve çocuun ne faydas olur? O'na güzel gidii yeterlidir» der.

Hikâye

:

Zülkarneyn yardmclarndan birini, bulunduu görevden azlederek daha alt kademedeki bir görevi tayin eder. Bir gün görev dönüünde Zülkarneyn'in yanma gelir, memleket ilerini görütükten sonra, Zülkarneyn: «Görevli bulunduun vazifede nasl bir yol takip ediyorsun» diye sorunca, O: «Olgun adam görevli bulundu-

u iten

dolay bir eref kazanmaz. Belki görev olgun insanla deer kazanr. Yalnz eref Güzel hareket etmek, insafl ve adîl bir ekilde davranmak bir de israftan kaç:

maktadr»

bu söz bakann

deyince,

onu eski mevkiine

jjok

houna

gider ve

getirir.

Sokrat: 2 «Bu dünya adaletten mürekkep bir binektir. Onun üzerine zulüm ve ikence yükletile yükletile sükûneti

kalmam

bu yüzden

bir

gün yok olmas mukarer-

dir» der.

Anlatldna

göre Nuirevan halkn denemek bir gün kendisini hasta gösterir. Doktorlar ziyaretine

zaman

man

git-

hizmetçilerin

«Taraya çktnz senden durumumu soracaklar o za-

«Hastal

önemsizdir. Gayet eski ve üzerinden

zaman Nuirevan

tikleri

için

sen

ba

tabibe:

çok zaman geçmi harap bir yerden, bir tula getirip onunla tedavi etmek lâzmdr» de. Doktorun azndan bunu duyan hizmetçiler bu tula parçasn bulabilmek için her tarafa adam gönderirler, onlar Nuirevan'n hakimiyeti altnda bulunan bütün ehir ve köyleri tararlar, fakat hiç bir yerde öyle bir tula bulamazlar. Bir kaç ay sonra bakana:

«Doktorun tenbihine uyarak idarenizde bulunan bütün köy ve ehirlere adamlar gönderdik. Aratrmaclar o tulay bulmak için gayret gösterdiler. Fakat bütün gönderdiimiz adamlar eli bo dönüyorlar ve öyle diyorlar: «Bakanmzn idaresinde bulunan topraklarda bir tula alabilmek için bile harap bir yer bulamadk». Bunu duyan Nuirevan çok sevinir «Allah'a hamdolsun, adaletim sayesinde yeryüzü mamur ve halkm mes'ut bir hayat yayor». Hizmetçilerine: «Bundaki gayem ülkemdeki du-

rumu

tetkik ettirmekti» der.

83

Bakanlarna

Devlet

Büzür Cümhûr'a3 «Bir balkann iktidarda kalmas, ülkesinin bamsz bir hayata sahip olmas neye baldr» diye sorarlar. Filozof öyle cevap verir: «Üç eye baldr: Filozof

— Sahip olduu ülkeyi korumak ve dümanlara kar savunmak, — Ne ekilde olursa halkna zülüm yapmaktan son derece saknmak, m — lim ve sahibi kimselere son derece I

olsun,

II

fazilet

sayg

gösterip, mertebelerini yüceltmektir.»

«Egemenliiniz altna aldnz ülkesevinçlilik veren nedir» diye sorarlar. O öyle

Zülkarneyn'e: lerde size

cevap verir:

eydir ve bunlar bence dünya ve dünyada bulunan eylerden daha üstündür: I Adalet, insaf ve merhamet, II Biri bana bir iyilikte bulunursa ben buna kar«îki

— —

lk olarak

iki

Bu yüzden letten

kü

kat

yardmda bulunmay sevmem

Ibn-i

der.»

Ömer: «Hz. Allah yeryüzünde ada-

daha üstün ve deerli

hiçbir

adalet Allah'n ahiretteM

ey yaratmamtr. Çün-

mizandr. ayet

biri

bu

öl-

çüye sarlp adaleti yerine getirirse Allah o'nu Cennete kavuturur» demitir. Hz. Musa Sina Da'nda Allah'a yalvarr: Rabbm bana adaletini ve insafm göster» Hz. Allah ise: «Belki tabiatna

aykr

bir

eyi görüp sabredemez-

sin» buyurur.

Hz. Musa: Hz. Allah: ya bak.»

64

«Yardmnla sabrl olabüeceim» «Ya Musa!

der.

u dan arkasnda akan su-

tmamHz.

Musa

suyun

bir yere gizlenir: Bir atl

Gazali

bana

su içer ve yine atma binip gider, îçinde bin dinar paras bulunan kesesi oraya düer. Biraz sonra ayn yere bir çoban davarlarn getirir, keseyi bulunca kapp gider. Daha sonra oraya gözleri kör bir ihgelir,

atndan

iner,

tiyar varr, istirahata çekilir.

Atl adam

yolda,

parasn

varr, dönüp su içtii yere gelir. Birde görür ki su içtii yerde bir ihtiyar oturuyor. O'na «Ben burada içinde bin dinar para bulunan bir kese dü-

düürdüünün farkna

ürmütüm» «Ben

der. ihtiyar:

bir ihtiyarm, üstelik

körüm, senin keseni na-

sl bulabilim» cevabn verir. Atl sinirlenir, klcn çeker, ihtiyar öldürür, üzerinde kesesini arar. Fakat üzerinde hiç bir ey bulamaz ve çekip gider. O zaman Hz.

Musa: «Rabbim! paray çoban ald. Bu ihtiyar yersiz öldürüldü» deyince Hz. Allah:

«Musa! ihtiyar adam gencin babasn öldürmütü, bununla ksas4 yerine getirdim, fakat gencin babas da çobann babasmdan bin dinar para almt ve ödemeden ölmütü, böylece genç hakkm ald. Gördüün gibi adaletim ve insaf

m dakiktir» buyurur.

Hz. Peygamber: «Hz. Allah her eyin güzel olann sever. Hattâ koyun keserken bile». «Yardmda bulunanlar için Cennette evler vardr. Hattâ bu yardm evine ve

yardmclarna yapsa bile» buyurur. Katade 5 «Artk tartda tecavüz etmeyin» ;

tefsirinde

(açklamasnda)

âyetinin

:

«Bununla Allah adaleti istedi. Yani Ademolu! Allah'n sana kar adil davranmasn istediin, gibi sen de insanlara kar adl ol» der. Devlet

Bakanlar

5

66

:

Devlet

Bakanlarna

Ibn-i

Ömer'in

anlattna göre Hz. Peygamber öyle

buyurmu «Allah-ü Teala Adem'i yeryüzüne indirdii dört kelimeyi vahyetmitir:

«Ey Ademî Senin ve bütün

zaman

zürriyetinin ilmî

u

u dört

kelime üzerinedir: Benim, senin, benimle senin ve seninle insanlar arasndaki kelime.

Benim kelimem: Bana

kulluk

yapman ve irk

(ortak)

Senin kelimen: Bilginle seni mükâfatlandracam. Benimle senin arandaki kelime: Senden dua benden kabul seninle insanlar arasndaki kelime; onlara kar adl davranman ve insafl olmandr.

ZULÜM «Zülüm iki ksmdr. Biri bakann halkna, güçlünün zayfa ve zenginlerin fakirlere, kincisi: Kiinin kendine olan zulmüdür» Katade: «Zülüm üç ksmdr» demitir: I Asla aff olunmyacak olan, Bilginler:

— — Yapan affolunabilir, — Devaml olmayan. — Allah'a ortak komak, — Günâh ilemek suretiyle kulun kendine zülüm yapmas. (Tevbe edip kendini kurtarabilir) — Kullarn birbirlerine yaptklar zulümler.» Ahnaf Kays: «Din bakanlk birbirleriyle kaynam olduklarndan, tpk ayn batndan domu II

III

I

II

III

b.

7

ile

ikiz

kardelerdir» demitir. Bu bakmdan, bakann din ilerine önem vermesi farzlar vaktinde eda etmesi, bo istek

66

üpheli eylerden ve slâm'n dnda kalan her eyden saknmas gerekir. Yönetimi altnda bulunan bid'at kötü,

yerlerde dinini ve meznebini tahkir eden biri varsa,

onu çarmal, durumu bildirmeli tedbirlere ba vurup cezalandrmaldr. a-

rumlar görümek gerekirse zecri

yet

yapt

böyle

bu du~

için

hatadan

piman

yapmaz da hatasnda

olup

dönerse

direnirse

balamal

bulunduu

bölgeyi

onun saçaca kötü hezeyanlardan temizlemek için cezalandrmak ve ülkesinden dar atmaldr. Bakann ta-

honut olmas, insanlarn kalplerinde bir heybet meydana getirmesi, otoritesinden dümann çekinmesi ve dostlarnn yannda yüce bir derecekip ettii yoldan Allah'n

yolye erimesi için peygamberin sünnetinden ve plânl bir

dan ayrlmamaldr. Halkn kurtuluunun bakann güzel gidiatna göre olacan bilmelidir. Halkm iine eilip çok, önemli ve önemsiz gibi görünen her eye eilaz melidir. Kötü i ve eylerle halkma ortak olmamaldr.

—

hürmet etmeli, iler üzerinde durmal kötülüe vasta olacak eylerden alkoymak, kötülük yapanlar cezalandrmak, herkesi hayra ve iyilie sevketFaziletli insanlara

meye uramaldr.

Bakan ksr bir

olduu

takdirde kitle anarist bozguncu faahyetlerden alkonamaz ve bu ruhsürece ülkenin bütün itaki insanlar serbest politikaya sahip

brakld

«Halkm tutumu bakanm tutumuna baldr» demilerdir. Nuirevan öyle bir poli-

leri alt

üst olur. Filozoflar:

tika güderdi

:

Biri bir yere bir altn

koysayd, sahibi ha-

kimse onu yerinden depretemezdi, Yunan ki yardmcs bir gün Nuirevan'a:

riç hiç

«Ey Bakan! erli

kimselerle

Böyle yaparsanz ülkeniz harap

olur,

8

isminde-

düüp kalkmaynz.. halknz

fakir düer,

67

1

Devlet

Bakanlarna

o zaman siz harap bir ülkenin bakan ve dükün bir kitlenin hakimi olursunuz. Dünyada isminiz kötü kalr» dedii zaman biri Nuirevan'n yanna girer ve «Bakanm! Bize gönderdiiniz vaü bütün ilerimizi durdurdu» der. Nuirevan bunu duyar duymaz hemen görevliyi yerinden alr ve öyle bir genelge yaynlar :

bulunduunuz

«Vali

eyaletlerde, ziraat

mine elverili olmayan yerleri imar den uzak kalmaynz» der. Filozoflar

u

iki

:

ediniz,

ve bahçe eki-

bu

faaliyetler-

«Bu yeryüzünün harap olmasna sebep

olan

faktördür: darecinin acizlii ve zulmüdür.»

Nusirevan'n

muasr

olan bütün devlet

bakanlar

kendi ülkelerini i'mar etmekle iftihar ederlerdi.

Hikâye

:

Hint meliki, Nuirevan'a bir elçi göndererek; «Bakanlk bakmndan ben sizden üstünüm, bu yüzden kadar haraç, gönderiniz, yoksa karmam» eklinde bir

u

mektup

Nuirevan elçinin misafir edilmesini emreder. kinci gün hükümet ricalini ve memleketin ileri gelenlerini toplar, bu toplantda gelen elçinin hazr olmasna izin verir. Elçi meclis salonuna girince Nuirevan O'na hitaben: «Mektubun cevabma iyice kulak ver» Bir yollar

sandn

onu açarlar, içinde bir avuç buday ve arpa alarak bunlar elçiye gösterir. Nuirevan: «Bu sandkta bulunan hububat ülkenizde olur

getirilmesini emreder,

mu?» Elçi:

«Evet bizde bu çoktur.»

Nuirevan: «Dön ve Hint melikine öyle öyle: Önce ülkeni ma'mur et Çünkü harap durumdadr On-

—

68

—

dan sonra ma'mur ülkeye gözünü dik» diye haber gönderir.

Bakan, kendinden önce geçmi bulunan bakanlarn yollarn takip etmeli, onlarn iledikleri hayrl ileri yapmaldr. Çünkü onlarn ömürleri daha uzun, tecrübeleri daha çoktu, iyi ve kötüyü birbirinden ayrmlar ve gizlilik içinde sakl bulunan açkl tanmlard. Nuirevan tutumu iyi olmasna ramen yine de seleflerinin braktklar kitaplar okur, onlarn hayat hikâyelerini dinler, onlarn program ve gidilerine balanrd. imdiki bakanlarn da ayn metodu takip etmeleri çok yerinde olur. Filozoflar:

Bakan

bir ticaret

pazarna benzer.

a-

gda madelerinin burada bulunduunu herkes bilirse buraya akm ederler. ayet mallar sürüm yapmayan bir cinste ise hiç kimse bu pazara doru yol almaz. Pazarm önem kazanmas bakann adîl politikasna bayet önemli

ldr. Adalet olmaynca her tarafta emniyet kalkar, hattâ pazara bir mal geldii zaman herkes zorluklarla kar

karya

kalr».

«Halkn ileri ve yaptklar, idarecilerin tutum ve davranlarna baldr» demilerdir. Bir ülke ma'mur olarak niteleniyor ve halk emniyet, rahat ve gpta edilecek bir yaay seviyesinde ise, halkn bunda pay olmakla beraber bakann akll davranna ve güzel niyyetine apaçk bir delil deilmi? Bazlar

Hikâye

ise:

:

gün yardmcs Yunan' a «Beni geçmi bakanlarnn tutumlarndan haberdar et» der.

Nuirevan devlet

bir

69

'

Yunan

— Ben onlarn üç eylerini yahut

iki

veya bir

eylerini öveyim mi?

—

Nuirevan Onlar üç meziyetle öv. Yunan Uratklar eylerde ve yaptklar ilerde bir yalan bulamadm. Onlarda bir cehalet eseri, hangi durumda olursa olsun bir kzgnlk belirtisi görmedim. Nuirevan iki eylerini öv Yunan Hayrl eylere koarlard, ebedi olarak

—

—

§

ç

—

—

^

Nuirevan Yunan leri bakalar üzerindeki otorite ve cüretten daha fazla idî. Nuirevan Onlar Adem oullar deilmiydi? Onlar da Adem oullariydi. Fakat yaptklar Yunan hayrl iler her taraf sarm bulunduundan kyamete

—

—

Bir meziyetlerini öv Kendileri üzerindeki otoriteleri ve cüret-

—

kadar hayrla anlacaktr... 00O00 Hikâye:

Birgün Nuirevan gayet kymetli talardan yaplm bir su barda almak ister. Yardmcs Yunan: «Bir kaç günlük ömür için böyle bir ey almaya teebbüs etmemiz akil kâr deildir. Biz bizden önce geçmi bulunan

bakanlar hakknda konutuumuz gibi, bizden sonra gelenler de bizim hakkmzda konuacaklardr Bu bakmdan onlar sevindirecek eyler yapmalyz. unu unutmyalm ki; insanlarn en ahma dünya saltanatiyle gurur- lanp, günden güne kederlenen ve kzgnla tutunandr. Bunlar dünyalarn yorgunluk ve meakkatla deitirirler. Siz, dünyay ma'mur etmeye ve böylece

uram

unutulmaz isimler 70

brakm

olan seferlerinizin

yoluna

tutunuz» deyince Nuirevan manlk duyar ve kendisini dua eder. Yunan devamla:

«unu

yapt uyartt

tekliften için

biliniz ki; bir idarecinin ülkesi

dolay pi-

yardmcsna ma'mur

u zaman halk O'na dua ederler ve minnettar

oldu-

kalrlar»

Durum

böyle olunca. îslâm filozoflarnn belirttii bakanla, olur: Dinin bekas gerçek ortaya bakann bekas askerle, askerin bekas malî güçledir.

der.

u

çkm

Ayn

ekilde malî güç ülkenin ma'mur olmasiyle, ülkenin ma'mur olmas ise adil davranmakladr.

Nuirevan dünyada benzeri bulunmayan bir bahçeÇin f a'fur'u 10 ve ye sahipmi. Bir gün Rum Kayser'i Hint meliki Nuirevan'nm verdii bir ziyafette bir araya gelirler. Her biri hikmetli bir söz söyler: Kayser: Bu dünyada hayrl faaliyet göstermekten, temiz bir isimden ve iyi bir antan daha üstün bû ey yoktur. Çünkü bu gibi meziyetler sahibini daima ha-

—

yrla

yadettirir.

—

Nuirevan: Benim eskidenberi adetim hayr ilemek ve hayr düünmektir. Hayr düündüünüz ve onu ilediiniz zaman, bütün gayenize kavuursunuz. Çin Fafur'u: Allah bizlerden kötü fiilleri uzak latrsn, ayet kötü fiil ortaya çkarsa utanrz, anlrsa mahçup oluruz, yaparsak sonunda pimanlk duyarz. Kayser Nuirevan'a hangi eyin kendisine daha se-

—

vimli

olduunu

sorar.

— Nuirevan: Bana gidermeyi çok severim. — Kaysere Sonunda yi

ihtiyacn arzedenin ihtiyacn

korkacama günah ilememe-

daha çok severim. Bakanlar adlar geçen bu hükümdarlarn konuma71

Devlet

Bakanlarna

larn

ve sözlerini iyice dinlemelidirler. Milletlerine ne gibi bir tutuma sahip olduklarna iyi bakmaldrlar.

Müslümanlarn Bakan! Siz bu bakanlarn sözlerine kulak vermelisiniz, faaliyetlerine dikkat etmelisiniz, halkn dilinden kyamete kadar dümiyecek olan menkbelerini kitaplarda okumalsnz. Hz. Ömer adalet yönünden o kadar hassas davranyorduki; oluna had cezas ölümüne sebep oldu.

yapt

Zeyd

b.

Elem

1

öyle anlatyor:

«Bir gece Hz. Ömer'in

dolatn

dan gittim ve size arkadalk yapmama müsaade edermisiniz» dedim «evet» dedi. Medine'nin çktmzda, uzaklarda bir ate gördük «Belki orada bir misafir vardr» dedik ve atein bulunduu yere doru gittik. Orada ihtiyar bir kadm ve üç çocuk gördük çocuklar alyor o ise atein üstüne bir tencere koymu ve «Allah'm! Ömer'e insaf ver, hakkm ondan al, o tok biz aciz» diye söylenip duruyordu. Ömer O'nun bu sözlerini iitir iitmez ilerledi ve kadna selâm verdi, «yanma girmeme müsaade edermisin» dedi. O da hayrla gelirsen buyur» dedi. Ömer ilerledi, kadnn ve çocuklarnn durumlarndan sordu. Kadn:» Ben bu çocuklarla uzak yerlerden geliyorum, ben ve çocuklar aciz, yorgun ve açlktan uyuyamyoruz» dedi. Ömer: «Bu atein üstünde bulunan tencerede ne

dna

var» diye sordu.

Kadn: «Bir ey yok, yalnz onlarn bunun içinde yemek olduunu zannedip sabretmeleri için su koydum» Bunun üzerine Ömer Beyt-ül-mala geldi, bir çuval ald, içine un ve

72

ya

koydu, srtlayp onlara

f

Bakan!

mam-

Gazali

zahmet olmasn ben alaym» dedimse de o «ayet sen onu tarsan günahm kim benden tayacak, benimle bu kadnn yapt beddua arasna kim girmeye teebbüs edecek» diyerek kouyor ve kadnn yanna varnca kadar alyordu. Kadn: «Allah seni çokça mükafatlandrsn» dedi. Ömer hemen biraz un ve ya ald, onu tencereye koydu, atei yakt. Her atei üfleyiinde, ate külleri onun yüzüne sçryordu. Yemek piirince onu çanaa koydu, çocuklaland. Ben «mü'minlerin

ra: «Yeyiniz» dedi.

Kadn

Size

ve çocuklar o

yemei yerken

Ömer:

«Ey kadn! Ömer'e beddua dan haber deildi»

«Ey hiyle

sizin

durumunuz-

hutbede:

insanlar! Hz.

insanlarn

O

dedi.

Ömer birgün

Hz.

etme.

peygamber zamannda gelen va

dlaruu-içlerini,

iyilerini-kötülerini

Vahiy bizden kesildi. Biz imdiki vaziyette her insann niyyetine bakyoruz. O'nun gidiatn en iyi bilen Allah'tr. Benim bütün çalanlara tavsiyem Hak sz bir ey almamalar ve haksz yere bir ey vermemeleri dir» ekünde konuur. biliyorduk.

Hz.

Ebu Bekr müslümanlarn

ilerini üzerine alnca,

müslümanlar O'na halife dediler yerine geçen Hz. Ömer'e de ayn ünvan vermek istedikleri zaman Hz. Ömer: «Mü'minler! Beni mü'minlerin emiri 12 olarak çarnz ben mü'minlerin e miriyim, ben Hattab'm oluyum demitir. ;>

Bir vali tayin ettii zaman onlara: «htiyaç içinde kaldnz zaman, bunu gidermek için hayvanlarnz ve

silâhlarnz satnz. Fakat

ellerinizi

«müslümanlarn ma73

Devlet li

Bakanlarna

uzatmaynz. htiyaç sahiplekar kaplarnz kitlemeyiniz» demitir Abdurrahman bin Avf 13 öyle anlatmtr: «Ömer

evine»

rine

(Beytü-l-Mal'e)

Hattab (R.A.) bir gece beni çard. Ve «Medinenin giri kapsnda bir kafile konaklam, korkuyorum ki; uyuduklar zaman mallar çalnsn» dedi. O'nunla yürüdüm. Kafilenin yanma varnca O «Sen yat ben beklerim» dedi ve sabaha kadar kafilenin etrafnda dolap durdu* Medine'nin semtlerine kadar gider ve: «Müslümanlarn ihtiyaçlarm gidermem için buralara kadar b.

ky

gitmem gereklidir. Çünkü buralar hükümet konana uzak olduundan, takatsiz kimseler buraya kadar gelip ihtiyacn arzedemezler. Çalanlarn durumlarn bizzat görmem, tutumlarn kontrol etmem ve halkn ihtiyaçlarn gidermem için vilâyetleri ziyaret etmem gerekir» dermi. am'a girince, önüne yemek getirirler. Yemek çeidi fazla olduu için bu O'nun tabiatma aykryd «Bu sofrada bu kadar çeitli yemek bulunuyor, acaba fakirlerin durumu nasl?» deyince Halid b. Velid 154 «Ya Ömer! fakirler cennette faydalansnlar» der, bunun karsmda Hz. Ömer öyle konuur: «Bizler iki günlük dünya meta'na aldanp cenneti fakirlere verirsek, neye yararz.» Oradaki yemei yemez,

—

:

74

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEVLET HAZNES VE VERG POLTKASI Bakan, raiyyesinden rünün 3 ne keyfiyette

1

ve arazi öüve alnan vergilerin ne

alaca haracn 2

alnaca

gibi yerlere sarf edileceini bilmelidir.

Alimler ve

müctehit imamlara göre bütün

halk

imaretme bakann bahçesidir, meyvesi emanettir ve sonucu adalettir. Adalet bakann kalesidir. Mal ve mülk, dümana kar koymak için en güçlü asker ve bakann zahiresidir. Durum böyle olunca, bakann adil bir ekilde halkndan öür ve haraç almas, gereken yerlere bunlar sarf etmesi ve israftan saknmas gereklidir, perian olan halktan vergi almaktan çekinmelidir. Bakan, arzn i'marn zülümsüz yapmaya Öür al-

bakann

mak

kuvvetidir, araziyi

olan tahsildarlarn dindar olmalarna dikkat etmelidir. Bunlar vergi toplarken halka kargayet yumuak davranmaldrlar. Sülük, insana eziiçin gönderilecek

yet vermeden kan emdii için, insanlar baz hastalklarnda onu bizzat elleriyle getirip vücutlarna brakrlar,

baz haereler kanndan yararlanmak

halbuki sinek ve emsali gibi

gürültülü bir

isterler. Vüekilde gelip insan cuda konduklar zaman insan hiç vakit kaybetmeksizin onunla savaa giriir.

75

Devlet

Bakanlarna

Bu

yüzden, vergi tahsil etmeye gelen memur bu durumu göz önünde bulundurarak, tahsil etme esnasnda gayet yumuak davranmal ve kötü davranmaktan ka-

çnmaldr.

VERGY

ARTTIRMA:

Hz. Ömer'in Msr'a Vali tayin ettii Amr b. As' 4 Hz. Osman vazifesinden alr, yerine bakasn tayin eder. Hz. Osman yeni ta'yin ettii valinin Hz. Ömer'in takdir ettii haraçtan daha fazla tahsil etmesini emreder. Bunun karsmda Hz. Ah; «Osman! Ömer'in koyduu harac niçin arttrdm» deyince Hz. Osman: «Msr'daki halkm ve topran durumu Ömer'in zamanndaki gibi deildir. Toprak daha çok mamur edil-

mi

ve

istihsal

de o derece artmtr. Harac arttrmann

sebebi budur» der,

Demek

oluyor ki; devlet

bakan

herhangi bir bölgede istihsal artnca buna paralel olarakta onlarn gücüne göre vergiyi arttrabilir. Menur-ül-ffikem'de belirtildiine göre: «Süt veren hayvandan sahibi haddinden fazla süt almak isterse süt yerine san bir kanla karlar» Harun Reid'in veziri Ca'fer b. yahya öyle demitir:

«Araziden alman öür ve haraç bakann mülkünün direidir. Yalnz üretimin artmas, bereketin çoalma-

s bakann

davranmasna baldr. Harap olmas üretimin dümesi ise Onun zülmündendir. Topran veadil

iletilmemesinden ve ziraatcüarm azlndan bakann zulüm ve ikence ile halk yoklua doru yöneltip, onlar ilerinden alkoymasndan dolaydr. Bu duruma bir halk kitlesinden vergi almak ac rimsizlii

yeterince

dümü

76

olan birinin vücudundan bir parça et alp

yemek

gibi-

dir.

«Bakann

halka haddinden fazla vergi çkayüklemesi, duvarm temelinde bulunan harç ve rp bunlarsz duvarn yükseltmeye teebbüs etmesi gibidir. Bu deersiz vergüemeden dolay ziratçüarm topFilozoflar:

ta

raklar verimsizleir, bu yüzden ziraattan vazgeçerler. Ziraat ve toprak imarna güçleri kalmayan halk, devlet hazmesinin kat kat isteklerini karlyamazlar. Bu yüzden bizzat devlet ve askeri gücüne de bir zayf hk sirayet eder. Bu durumu bir frsat olarak gören açk gözler, ülkeyi ykmaya göz dikerler. Bakan halktan çeitli eyler ald için buna kar-

ük

olarak onlara fazla sevgi göstermelidir.

Çünkü dü-

ey

eksilmez, bozgunculukla hiç rüst bir hareketle hiç bir bir ey baki kalmaz* demilerdir.

Hikâye:

Endülüs

lermi. Adetlerine

rn malup adetleri

yollarm takip ederolduklarndan dolay dümanla-

yöneticileri, dedelerinin

bal

ederler ve onlara göz

açtrmazlarm. Bir

de öyle imi:

Devlet

bakam

rak ve köyler

sipahi olan islâm askerlerine

top-

Bunlar da kendilerine ait bulunan topilerler, imarna çokça önem verdikleri için çokça üretim elde ederlermi. Ibni Amir isminde biri ülkenin bana geçince sipahilerin ellerinde bulunan tarlalar alr, verir.

ra

bunun yerine geçimlerinin devlet hazinesinden karlanmasn emreder. Sipahilerden alman topraklar kârclar

nsan kâr yapmaya dükün olduundan orada satlmadk bir arazi kalmaz. Halk

icar eder ve ticarete balarlar.

77

Devlet

Bakanlarna

gündengüne perian düer, devletin askerleri de buna paralel olarak zayflamaya balar. Sonunda etrafta bulunan dümanlar oraya hücum ederler ve hakimiyetleri al-

tna

alrlar.

BEYT-ÜL-MAL: Bilginler

öyle demilerdir:

insana müphem kalm ve keyfiyeti izah edilmemitir. Bu, hububat istihsalinin mahalline göre onda bir veya bete birini alp, toplanan yerdeki fakirlere datmak, artan devlete vermektir. Ürünün topland mahalle, Beyt-ül-mal denir. Cizye ve haraç alnan yerlerde toplanan mal, yalnz slâm askerlerine, yolda kalm yolcuya ve ilim adamlarna sarfedilir. Geriye kalan gereken yerlere ve îslâmn izin verdii hayrl ilere harcamak için Beyt-ül-mal'a konulur» demilerdir. Devlet bakam bu statüyü takip etmeli harcamalar kendi yararna yapmaktan ve halkn umumî teammülü«Beyt-ül-mal sistemi

ne

çou

aykr düen davranlardan saknmaldr. Zülkarneyn, mavereünnehiri geçip Çin ülkesine gir-

dikte

yardmcs:

«Ya Zülkarneyn! Beyt-ül-maldan alarak özel hazine nizde bu kadar mal dikkatli olarak korumann sebebi nedir?» diye sorunca O: «Bir gün seferde ihtiyaç hasl olur» der. rine

yardmcs öyle

Bunun

söyler:

«Bunlar dümanlarnza azk olsun diye topluyorsunuz. ki hiç bir

Bu

bir

yere

iiniz en kötü bir itir. Sizden önce-

hükümdar bu çeit

Kendi ilerinizde kullanmak 78

üze-

bir kâre heves etmemitir. için

bu mallar halknzdan

mam-

Gazalt

tophyacaksmz, toplasanz dahi ancak bunlar onlarn ilerinde kullanabilirsiniz, Bunlar depolayp brakmak

hükümdarlk

annza yakmaz»

Zülkarneyn

piman

kn bakanndan raz

olur ve «Beyt-ül-mal ancak hal-

olmasdr,

beyt-ül-mal olmasa da

halk yeterlidir» der. Filozoflar

öyle demilerdir;

«Bakann

halkiyle

olan muamelesi, bahçesinin içinde tertemiz bir su akan bahçivan gibidir. Bahçivan bahçesini yerli yerince tan-

zim eder, etrafna meyve veren aaçlar diker ve onlar sularsa bahçe geliir, meyveleri nefis olur ve o da fakirlikten korkmaz. ayet bahçivan böyle bir çalmay yapmazsa, bahçenin içinde akp giden o berrak suyun ne faydas vardr? Bakm olmadktan sonra aaçlarn yok olmas beklenilen bir eydir. Bunun gibi bakan da iyi hareket eder ve halkn durumlarn iyi bir ekilde kontrol ederse

halk da O'na

itaat eder, sevinciyle sevinçlenir,

kederiyle kederlenir. 4

krallarndan birinin yardmcs, kraln mal toplamasn ve kendine ait bir gizli hazine kurmasn teklif ederek der ki: «Bir gün etrafmzda toplanm bulunan adamlar dalr ve biz açkta kalabiliriz. Fakat paramz olduktan sonra dünyann her tarafndaki askerleri kendimize asker yapabiliriz» Bunun üzerine Kral; «Bu hususta arzedebüecein bir delilin varm?» diye soSasani

rar. O'da:

«Evet

bakanm, imdiki durumda etrafnzda

hiç

varm?» der. Kral: «Hayr» diye cevap verir.

sinek

Yardmc rilir

Ttir

tabak bal getirilmesini

getirilmez sinekler

baln üzerine

ister, bal geti-

üümeye

balarlar,

79

Devlet

Bakanlarna

bunun üzerine yardmc: «Kralm! Görülüyorki; bu gibi

paramz olduktan sonra bütün

bal

insanlar askerimiz

olur» der.

Kral: «Bavezirle bir görüeyim» der. Kral, bavezire bal meselesini anlatr, fakat bavezir bunu benimse-

mez

ve:

askeriniz

Kral: «Bu hususu teyit eder mahiyette bir bir dez

varm?»

Bavezir: «Akam olunca bunu sizlere arz ederim» Akam olunca, bavezir bir tabak bal bakann huzuruna

getirir.

Bavezir: «Kraln!

varm?»

Bu baln

üzerinde hiç bir sinek

diye sorar.

«Hayr» der. vezir: «ayet idarenizde bulunan halkn

Kral:

Ba

ri

kalple-

—zülümden dolay— karanlkta kalrsa devlet hazine-

sinin bir

faydas olmaz. Fayda getiren tek ey: halkn r-

zas ve devlet memurlarnn honutluudur» der. Nuirevan: «Halkma fazlasiyle müfik olmayan bakan, kanatlarm yaralyarak, orada akan kanlar emen ve sonunda uçmak için çrpnrken yere çaklp kalan ve dier hayvanlara böylece yem olan kular gibidir» demitir.

Hz.

Ömer am'a varnca,

am

valisi

Hz.

Ubeyde 5

O'nu karlar. Hz. Ömer: «Ya Ubeyde, bizi evine götür relim» der.

80

ki, evini

gö-

— Ubeyde: «Ya Ömer, evimi görürseniz kendinize saolmaz,

alarsnz»

«Görülmesi gerekir» diyerek Hz. Ömer, Hz. Ubeyde'nin evine girer. Bakar ki: Birkaç parça keçe, yemek için bir kaç çanak ve abdest için bir ibrikten baka hiç bir ey yok. «Ya Ubeyde! Malzemelerin nerede?» diye sorar.

Ubeyde: «Gördüklerinizden hip olmadm bütün aml'lar

«Açl giderecek

hazrda

baka

hiç bir

eye

sa-

Hz. Ömer: varn?.» Hz. Ubey-

bilir» der.

bir

ey

kaç gündenberi kalm ekmek parçalarn getirip Hz. Ömer'in önüne kor. Bunu gören Hz. Ömer kendini tutamyarak alaynca Hz. Ubeyde: «Ben bu durumu size açklamtm. Fakat mü'minlerin Bakan! Topraklardan size gelen cizyenin belâs size yeter» deyince Hz. Ömer: «Ya Ubeyde, senden sonra dünya bizleri marur

de, bir

etti» der.

O, halifelii

zamannda hacca

memuruna: «Yolculuumuzda

gider.

Dönüünde,

Beyt-ül-maldan ne kadar

para sarf ettik» diye sorunca memur: «Onsekiz dirhem sarfedilmi» der. Hz. «Beytül mal telef ettiin için helak olasn» —eklinde kzgnln belirtir.

Ömer

b.

Abd-ül-Aziz

grup Arab O'nu ziyaret içlerinde bulunan bir alimi seçerler. O:

olur. Bir

üne

büyük bir ktlk ederler. Grup sözcülü-

zamannda

«Müminlerin

Bakan!

Biz içinde

bulunduumuz

bü-

yük bir zaruretten dolay size geldik, açlktan bir derikemik kaldk. Kurtuluumuz Beyt-ül-mala kald. Aslnda

u

Beyt-ül-Maldaki erzak üç gayeden biri içindir: Bu mal ya Allah'n, ya O'nun kullar veya sizin içindir.. ayet Allah'n ise Allah'n buna bir ihtiyac yokDevlet

Bakanlar 6

81

:

Devlet

Bakanlarna

eer O'nun

kullarna aitse, siz onlara vermelisiniz. Bu size aitse bizlere tasadduk ediniz. Allah tasadduk edenleri mükâfatlandrr» der. Ömer b. Abd-ül-Aziz bunu duyunca gözleri dolar ve ziyaretçilerin ihtiyaçlarn tur,

giderir.

Bakan

Beyt-ül-mal'

dikkatlice

kullanmal, harca-

malarda israftan kaçnmaldr. Çünkü bakann yükselmesine ve dümesine sebep Bey-ül-Mal'dr.

bu hususa çok dikkat

Selef

olmayanyapmazlarm. Hatta Ömer eder, ihtiyac

yardm b. Abd-Aziz bir gece mum yakp gda defterlerini tetkik ederken, o anda olu yanma girer, ev ihtiyaçlarm babasna arzeder o zaman Hz. Ömer (II) oluna: «Mumu söndür, çünkü bu mum Beyt-ül-Mal'ndr. Biz imdi halkla ilgili bir ey deil, bizimle ilgili bir ey konuacaz. Bu durum için bunu kullanmaya Allah'n izni yoktur.»

lara Beyt-ül-Mal'dan

der.

bakan»

adil

Hikâye J;

Ömer

karm.

devlet mazemesini

ahsi ilerinde

:

Abd-ül-Azizln bir olu Beyt-ül-mal'a baHz. Ömer'in (II) üç kz Arafe günü babalarna b.

gelerek

«Yarn bayram,

halknzn kadnlar ve kzki: «Siz mü'minlerin Bakan'

bizleri

lar ayplyor ve diyorlar

kzlarsnz, böyle olmasna ramen giydikleriniz, bizim elbiselerimizden daha kalitelidir» derler ve alamaya balarlar. Babalar kzlarnn bu durumuna üzülür ve Beyt-ül-mal'a bakan olunu çarr: olan birinin

82

lmam«Önümüzdeki ayn sin?» der.

ayln

Gazali

imdi bana veremezmi-

Olu:

«Gelecek aya kadar yaayabileceinize dair bize se-

cevabm verir. Bunun üzerine halife: gün ömrümün olduunu bile bilmem olum!

net veriniz»

«Bir

Allah seni mübarek etsin» der, sonra kzlarna

döner

ve öyle söyler:

«Arzularnz gemleyiniz. meden cennete girilemez»

Bakan,

unu

alelade bir insanla,

biliniz ki

tannm

zorluk çek-

bir

mevki

sa-

arasndaki davada ikisine de ayn nazarla bakmal yalnz birine önem vermemelidir. Ayn ekilde davallar dan biri fakir dieri zengin olabilir. Fakat unutulmamaldr ki; cevher ve toprak ahirette ayn fiatadr. Bu ba-

hibi

kmdan

zengine

yaranmak

için kendinizi

atee atmama

lsnz. Alelade birinin devlet

vas

olursa,

bakan

bakam

kendisini bir

ile

herhangi bir da-

vatanda

derecesinde

hükmettii ekilde hükmetmeli ve bu zayif kimseye insaf etmelidir. Utanmay bir tarafa brakp adaletin verecei karara raz olmal ve bu hususta üphesiz ayetiyle hareket etmelidir; «Allah Allah'n adaleti, iyilik yapmay, yaknlara bakmay emreder; hayaszl, fenal ve haddini amay yasak eder. Tuta-

tutup, Allah'n

u

siniz diye size

öüt

verir.»

Hz. Peygamber: «Her çobana sürüyü otlatt yerden sürüye nasl davrandndan» ve her bakandan ise halkna nasl muamelede bulunduundan sorulacaktr» buyuruyor.

83

Bakanlarna

Devlet

•

Hikâye:

Anlatldna

göre smail b. Ahmet, Horasan'a emir olarak gider, Merv'de konaklar. Her askeri mevziye emrin bildirilmesini emreder: «Askerlerden biri azda olsa, halka zulüm yaparsa

u

elleri kesilir»

Askerlerden biri 7 bir evin mutbana girer, oradan biraz yiyecek alr, ev sahibi bunu görür ve onu emrinin ,

kapma

götürür.

Emiri: «Haberi duymadn Asker: «Duydum»

m?»

Emir: «Neden halkna eziyet ettin» Asker: «Hata iledim»

Emir: «Hatan yüzünden atee girmek istemem» der ve gereken cezay verir. Hikâye:

Nuirevan

devlet

bakan

olunca,

Babakan

O'na

sunu vazar: de olmaldr:

— Özel hazinenizde mevcut olan eyleri halknza vermeniz ve onlardan bir ey beklememeniz, n — Onlardan vergi aldnzdan dolay —buna karlk— onlara davranmanz, m — Onlarn kazançlarna ortak olduunuz halde I

adil

(vergi vs. olarak) onlara

zülüm yaparsanz,

akll kimselerin bakan demeleri

kendilerine

verir.

Siz

84

bu üç esasa tutunmahsmz»

böylelerine

utançlük

ÖÜT: Abbasi idarecilerinden Mehdi'nin yanma birgün devrin bilginlerinden

eybe

girer ve:

— Mü'minlerin

vermitir. Sizde

aytan

Bakan! Allah size dünya buna karlk olarak halknza

ni'metini

tatl ya-

bir hisse veriniz.

Bakan — Halka verilmesi gereken nedir? eybe — Adalet. unu biliniz ki halknz sizden emin ;

olarak uyurlarsa, siz de kabirde emin olarak uyursunuz. Mü'minlerin Bakan!

Kendisinden sonra gün olmayan geceden ve kendiGücünüz sinden sonra gece olmayan günden saknnz. nisbetinde adîl davrannz. Çünkü, ahirette adlinizle mükafatlanacak ve zülmünüzle cezalanacaksnz. Nefsinizi tekva ile süsleyiniz. Zira ahirette size kimse süs vermez, ahiretin süsü dünyadan gider.

Rum

Kayseri Mekkah'a: «Memleketin idaresi ne ile olur?» eklinde bir mektup yazar. O'da cevabmda unu yazar :

«Ben herhangi

bir

ey hakkmda

bilgi

almadan

bir

yapmam. Bir eyin yaplmasn emrettiimde, onu tamamlamaya çalrm. Korku ve yaplan ricalardan dolay o ii terketmem. Emrettiim eyi deitirmem.» Hz. Ömer am'a gidince, am'n etrafn ve nahiyedurumuna iyice vakf olur. Hulerini dolap halkm mus'a 6 girdii zaman «Humus fakirlerinin ve çauamyanlarnn listesini çkarp bana getiriniz» der. Görevliler hemen bunu tanzim ederler ve getirirler. Tetkik ettii esnada üstenin banda Said b. Amir 7 isminde birinin adn görür. Saidin kim olduunu sorar, halk bunun kendile-

ey

85

gönderilmi bulunan Vaü olduunu söyler. Hz. Ömer O'nun fakirliliine hayret eder. Humus'lular: «Mü'minlerin Bakan! kendilerine ödenen maam hepsini fakirlere veriyor» derler. Bunu duyan Hz. Ömer alar, baz zaruri ihtiyaçlarn gidermesi için bin dinar gönderilmesini memurlara söyler. Valinin eline para geçince evine döner, rine

«Mü'minlerin Bakan döndünüz» diye sorunca, O:

hanm

size

kzd

için

mi eve

bu yüzden eve döndüm» der. Hanm öyle söyler: «Nasl isterseniz öyle yapnz.» O, paray bir sraya kor, ertesi gün Humus'a giren slâm müfrezesine bunu harcar.

dünya bana

geldi,

Hanm:

rmz tir.

«Biraz

braksaydnz baz

zaruri ihtiyaçla-

giderirdik» der.

Vaü: «Allah bizleri yaratm, doru yolu bildirmiKabre dünyalk olarak götüreceimiz tek ey kefen-

lerimizdir»

cevabm

verir.

BAKANDA BULUNAN MEZYETLER Eski filozoflar: «Bakanda mas gerekir» demilerdir.

u

16

meziyetlerin bulun-

eyay

kavramas, ferasatl, yiit, müavere ve teenni ile hareket, güzel ahlâkh, bütün halka sevgi beslemesi, halkna hürmet etmesi, gerektii yerde halkna müdarada bulunmas, ilerinde görü ve tedbirli olmas, seleflerinin hatralarn çokça okumas, Akll,

bilgin,

zeki,

seleflerinden dürüst olanlarn yolunu takip etmesi, kendisini

tanmyan adamlardan

mas, asrnda yayan ve

öüt 86

istemesi.

soruturolan büginlerden

gizlice kendisini

ilmiyle

âmü

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BAKANA YAKLAMAKTAN Üç eyde kurtulu yoktur 1 Bakanla arkadalk,

KAÇINMAK;

:

— 2 — ve kapal eyleri kadnlara açtktan sonra akibetine emin olmak. etmez» diyerek bunu dene3 — «Vücuda zehir mek. Bütün ilerin çk noktas devlet bakandr. Akl Gizli

tesir

gururlabakaniyle görüünce nr. Aslmda bakann elinde bulunan imkânlar, almas zor bir daa benzer: Bu üzerinde türlü türlü meyveler hayvanlarn sard bir bulunan, fakat etrafn yrtc dadr. Böyle bir daa trmanmak hem zor ve hem de tehlikelidir. Bu bakmdan bakann ne yükseltmesine, ne düürmesine, ne de hayr ve errine balanamaz. (Büyüklerden birine niçin bakanlara sokulmad sorulur. O'da öyle cevap verir:) Devlet bakannn hiç lüzum olmayan yerlere para harcadn, fakat gerekli olan yerlere ise bir harcamada

tam

olmayan devlet

aa

bulunmadn çok görmüümdür. Ben hangi smf olacam bilmediim için bakanla görümekten dm.» Akl

olan,

içinde

sakn-

bakana arkadaük yapmaktan saknma87

Devlet

Bakanlarna

ldr. Çünkü bakanlar çocuklar gibi kzarlar ve çocuklarn holandklar basit eylerden de holanrlar, ama arslan gibi de kzarlar. Akll kimse > üç eye devam etmelidir1 Yanmda oturan birine arkasn dönüp oturmamaldr (Bu dümanlk dourtur.)

u

'

t

— 2 — Kendisinin yapmad ii bakasma memelidir. 3 — Devlet bakan istemedikten sonra kapma

teklif

et-

git-

memelidir.

Dört eyden kaçnmaldr

:

— Bakana bildirme» ve «kötülükten alkoyma» öüt verse dahi ona yaklamaktan, — Yabanc bir kadnla yalnz bana kalmaktan, ziyaret IV — Yaknlariyle ilikisini kesmi etmekten, IV — kinci gün piman olaca sözü konumak«iyiyi

I

için

II

birini

tan.

Daimi olarak bakanm hizmetinde bulunanlar, tamamen dünya lezzetlerinden yararlanamazlar, aksine mahrum kalrlar. Ayn ekilde bakanm Islâhna uramak gayesiyle ona yaklaan bilginler de, bir gün gelir onun yoluna girerler. Bu tpk bir tarafa meyletmi bir duvar düzeltmek için srtn dayayp «sonunda duvarn altnda kalan adamn durumuna benzer.

öyle görmüümdür: Bakanlarla sohbet etmek

talna

has-

kaplanlarn seadet erbetini içmeleri gayet zor olduu erbabmca bilinen bir eydir. Herkes te bilir ki; bakanlarda vefa yoktur ve dostluklarna güven olmaz. Onlar birinde bir menfaat görmedikten sonra herhangi bir ikramda bulunmazlar; menfaatlann elde ettikten 88

sonra tanm amazlktan gelirler. Onlarn yannda kazanlacak günah affedilecek cinsten bir günah olmad gibi, Ondan kaçnmak ta gayet zordur. Dünyada iki ey insan bozar :

I II

— Devlet Saltanat. — Dünya mal. — Din ve dünyasn

korumak

davasiyle ileriye atlan kimse olur olmaz eylerden nefret etmemeli, her ey üzerinde sabrla eilmeli, bir meseleden dolay kzartutmaldr. Böyle yaparsa gayesine eriir. sa I

kzgnln

Netekim; üzüm aaçlar meyve veren aaçlara deil, en çok meyvesiz aaçlara kol atar. Bunun gibi devlet kapsnda çalanlar da büyük insanlarla arkadalk kurduklar zaman geride kalanlar bu durumu hazmetmezler ve onlarn kollarn kesip atmak isterler. Bakann vefaszlna en iyi delil: yllarca memleket hizmetinde bulunan babakan küçük bir hadiseden dolay azletmesidir. Bakan idaresini çocuk mektebine benzetmemeli, salam karekterli babakann azletmekten ciddî surette saknmaldr. (Çocuk okulunda, çocua birazck eyler örettikten sonra onu mezun ederler.)

Araplarm

bir ata sözü

«Bakann

hafif

vardr

ri

eye hücum etmenfaatna aykr olan eyle-

merep

mesi, kendi ve memleketin

:

olmas, her

adet edinmesi yersiz davranlardr.»

Babakan, bakann icraatnda yardmc olmal, ve politikasm desteklemelidir. Bakan, her hangi bir naho hadise ile kar karya kaldnda, babakan daha fazbabakan Bakann kula, la feryat etmelidir. Çünkü :.

ve kalbi mesabesindedir. Bakan, dürüst babakanmdan

gözü,

dili

lanabilir

u

iki

noktada yarar-

:

89

Devlet I

II

Bakanlarna

1

— Bilmediklerini örenir, — babakann Bildiklerini

verdii

bilgilerle teyit

edip üphesini giderir.

ayet bakan, yapaca

babakanla görüüyor ve bilgili kimseleri yanndan uzaklatrmyorsa akll ve ilere vakf olan biridir. Babakan, bakana dostluk göstermedikten ve ona gereken yerde öüt vermedikten sonra tam bir babakan ileri

olamaz. Dostluk ve öütte, ancak tedbirli ve görü sahibi olan bir babakandan kabul edilir. Bakan ne yapacan bilmeyen ve dürüst olmayan Her eyden habersiz kimseyi babakan yapmamaldr. bir

babakan her eyin deerini

Netekim tb vücut teslim edüemiyecei gibi, kaybettirir.

yoksun birine ehü olmayan birine de babakanlk görevi verilemez. Bakan, halkn kendisine muhalefet edeceinden korkmamaldr. Çünkü halk: Kendi bakanlarndan bir sürü yakksz ey görmedikçe ona muhalefet göstermez-

bilgisinden

Bakan, kendi yaknlarndan korktuu kadar, uzaktakilerden korkmamaldr. Halkn ilerini asla ihmal etmemeli, halkn düzeltmeye kalkmadan önce kendi yaknlarnn Islâhna çalmaldr. ler.

BABAKANIN TAKP Bakann,

EDECE

adl, dirayetli ve dürüst bir

YOL babakandan

dolay kadri yükselir ve herkes tarafndan güzel anlr. Hiç bir bakan, babakansz devlet ilerini yürütemez, tek bama hareket ederse, üphesiz sapar. En üstün bir güce ve dereceye sahip olmasna ramen yine de bilgili ve akll eshabiyle müavere etmeyi Hz. Allah'n Hz. Muhammed'e emrettiini görmüyormusunuz? «î hakkmda 90

onlara dan, fakat karar verdin mi Allah'a güven, dorusu Allah güvenenleri Sever.» 8 Firavna giderken Hz. Musa: «Rabbim! Gösümü genilet, iimi kolaylatr, dilimin düümünü çöz ki sözümü iyi anlasnlar. Ailemden kardeim Harun'u bana vezir yap, beni O'nunla destekle, Onu görevimde ortak kl ki seni daha çok tebih edelim

ve çokça analm. üphesiz sen

bizi

görmektesin» dedi. 9 »

ayet devlet bakam bir bakana muhtaç olmasayd Hz. Musa olmazd. Babakan halkn ilerini görürken kusur etmemeye uramaldr. Bakan, halkn ilerini ve davranlarn bütünüyle kontrol edemezse, babakan bu hususta Ona yardmc olmal ve noksanlarn tamamlamaldr. Memkalmasna sebep olanlarn, bilgin ve kültürlü kimseler olduu apaçktr. Din ve dünya ileri bun lar sayesinde yürütülür. Bakan ne kadar akll olursa leketin ayakta

•

muhtaçtr. Dünyann en mesut devlet bakan: fakirlerin yararna olacak eyi unuttuu zaman hatrna getiren, hayrl bir projeden bahsettiinde bunun tahakkukuna yardmolsun yine de dürüst bir

babakana ve

c

sahip olandr.

babakana

olacak bir

Hikâye Hz.

bilginlere

:

Musa

fir'avn'a gelerek:

«Firavn!

Bu kadar yl

gösterdin. Eer Allah'a boyunca, iddetli bir azgnlk inanrsan devlet ve saltanatn elinde kalacaktr» deyince ,

bu durumu yardmcs Haman'a bildirir. Haman: «ayet inanp Musa'nm yolunu tutarsanz, imdiye

firavn

kadar bütün tab'an seni bir ilâh kabul ediyor ve sana secde yapyorlard. nanrsan bu sefer halk: «O da bizim basit bir

kulmu»

diyecekler.

ayet bunu

söyleme-

91

Devleti

Bakanlarna

uygun karlarsan Musa'nn bildirdii inanç sistemini kabullen» der. Firavn bu ikaz üzerine iman etmeklerini

ten vaz geçer.

Bu

sebepten,

bakan

Haman

tipli

yardmclardan

saknmaldr. Devlet bakannn kalbi pisliklerden uzak bir safiyet içinde olmazsa, bütün halk da doru bir gidi üzerinde toplanamazlar. Durum tamamen bunun aksine olur, devlet bakan dürüst bir karektere sahip olursa, buna bal olarak bütün halkta salam karekterli olurlar ve asla aralarnda herhangi bir ayrlk hadisesi meydana gelmez.

Dürüst bir devlet bakan ile kötü karekterli bir babakann durumlar; çinde timsah bulunan ve bu yüzden kimsenin yararlanamad temiz bir suya benzer. Böyle bir babakann korkusundan, halk isteklerini bakana iletemezler. Bu yüzden halk kitlesi yklmaya doru yüz tutar.

Dürüst bir babakann bir karekteri de bütün sözlerinde doru olmasdr. Çünkü bakan, hastann hastalmuayene eden doktor mevkiinde, babakan ise hastalara ifa veren vasta (ilâç) yerindedir. Hasta ile doktor arasmda vasta olan kimse, doktorun verdii ilâçtan baka bir ilâçla tedavi etmeye kalkrsa hastay ölüme doru sürükler. Babakan yalanc olursa, bakann verdii direktiflerin hilâfna hareket edecek ve dolaysiyle halkn perian bir duruma getirecektir. Bu bakmdan babakann dindar, sözünde doru, ahlâkndan emin ve halk ilerinde basiretle hareket eden birinin olmas art

n

koulmutur. Babakan, emanete 92

riayet etmelidir. Devlet

Bakan,

mamkötü karekterli

man münasip

birini bir

bir dille

bakanla getirmek

bakann

Gazali

istedii za-

dikkatini çekmelidir.

a-

yet kötü ahlâk ve davrana sahip biri herhangi bir bakanlk islerini üzerine alrsa, bakanlnda çalan ivi karekterü görevlileri temizleme yoluna gidecek, bunlarn yerine kendi karekterinde olanlar getirip yerletirecektir.

Böyle bir durumda devlet düzeninin sarslaca bir

gerçektir.

Süleyman

Haccac

11

Valilie getirmek istedii zaman, Ömer b. Abd-ül-Aziz «Mü'minlerin Bakan! Allah akna Haccac Valilik gibi önemli bir hizmette deil, uzak mntkalarda herhangi bir hizmette kullannz» deyince Bakan : b.

Abd-ül-Melik

1(

>,

—

neti

Ömer! bugüne kadar Haccac'n bir zerre hyagörülmümüdür. O'nun bu tutumu sedakatna bir

delüdir.

— Mü'minlerin

)

Bakam!

zerrece hiyanette bulun-

mam,

emanete riayet etmi fakat son durumuyla saysz insanlarn içlerine fitne sokmu birini arzedeyim mi? Bu bozguncu kimdir.? Bu yç kimseden, para istemeyen, fakat dünyay perian etmek isteyen iblistir.

— —

Bakan buna lece

yapt

kulak vermez, Haccac vali yapar. Böyzulüm herkese destan olur.

Babakan

daimî bir surette

bakana

tavsiyelerde bu-

lunmaldr. Selefin tutumu böyle idi. Bakam kzgn bulduklar zaman, altn suyu ile yazlm üç levha takdim ederlermi; Birinde: «Bakan! Siz bir ilâh deilsiniz, dier insanlar gibi siz de ölüm erbetini içecek ve toprak olacaksnz.» ikincisinde:

«Bakan!

Sizinle birlikte

yeryüzünde 93

Devlet

Bakanlarna

yaamakta bulunan halknza

insafl ve efkatli olunuz-

merhamet etsin.» Üçüncüsünde: «Bakan! Halknz arasnda insafl

ki; Allah'ta size

olarak hükmediniz.

münüz

Halknz

ancak

adîl

ve insafl hük-

islâh eder.»

Babakann

ya

:

Babakan

olgun bir yata olmaldr. Bakann huzurunda nasl hareket ediyorsa arkasndan da öyle hareket etmelidir. Babakan tertemiz bir ayna gibidir. Ba-

kan güzelliini babakann davraniyle görecektir. Babakan, otoriter olmaldr ki; akiler O'nun heybet ve satvetinden korkarak Allah' m hududundan da-

r çkmaya ;^

u

cesaret edemesinler.

alt

eyin alt kimse arasnda varl,

bir

mânâ

Her ne kadar bakalar

tara-

ifade etmez. I

— Gururlu

insan:

fndan övülürse de bu övgü yalan ve iftiradr. Güzellik ve övgünün itibar böyle bir adamdan zayi* olmutur.

— Tiyneti

bozuk: Böyle birinin dostlar çok ta olsa, bunlar onun etrafna tek bir gaye için toplanrlar ve bir maksattan ötürü de ayrlrlar. Böylece dostluun bir itibar kalmaz. Kötü ahlâkl olan birine, temiz bir sülaleye sahip olmas yücelik vermez. IV Aslnda cimri olmasna ramen halktan utaniçin yardmda bulunanlarn yardmna önem verilmez. II

m— —

d

V günah VI 94

— Dünyaya

kar

az da olsa i'tibar

— lerinde

fazla muhteris olan kimsenin

sarslmtr.

dikkatli olmayan,

bakanlar kendi-

sinden çekinmeyen ve otoriter bir barbakana sahip olmayan devlet bakannn ülkesine de önem verilmez. Böyle-

ve deerleri kaybolmutur. Babakan bütün insanlara kar merhametti olmal, halktan bir zerre mikdar bile bir ey kabul etmemeli ve yaralan uyarmalara kuiak vermelidir, i Devlet Bakanna be ey çok lâzmdr lerin haysiyet

:

— Görü ve tedbirine itimat edüen bir Babakan'a. — Stratejik donatmaya IH — Düman hücumunu durduracak askerî güce. IV — Askerî bir çkarma yapt zaman, hiç bir

I

yerleri kalelerle

II

(x.)

kimseye ihtiyaç brakmyacak mühimmata.

V

—

Evinde kederini datacak, sevdii kendisine piirecek bir hanma,/ Karekteri

yemei

:

Babakan, vakarl

olup,

hafif

merep olmamaldr.

Hafif mereplik, babakan halkn gözünden devlet ilerine de halel getirir.

düürür ve

bakan

düzenli bir havekanyla birlikte yat yaarsa, bütün halk ona bakarak düzenli bir hayat yaar. Babakan dürüst biri olursa, bakanda böyle bir karektere sahip olur. husus unutulmamaldrki her ey için bir afet vardr, akim afeti: Arzularn arkasna taklp gitmek, bakann helâkiyse; kötü bir babakana sahip olmaktr. Böyle bir durum bütün ileri alt üst et-

Devlet

u

;

tirir.

x Gazaü'nin asrnda en

iyi

savunma vastas.

95

BÖLÜM SIR

4f Sr saklama

IV.

SAKLAMA

ahlâkllktr. Bu, devlet bakanlarna ve dier kademelerde çalanlara farz klnmtr. Birinin srr kendi esiri iken bunu yaydnda kendisi

iyi

esiri

olaca

Akll

kimse,

onun

tecrübeli kimselere

srlarn

açk

olan bir ger-

emanet etmenin çokça zor olacan bilmelidir. Srlan bilip te muhafaza eden pek azdr. Paray muhafaza etmek srr muhafaza etmekten daha kolaydr. Paray bir sanda koyup kitlemek kolaydr, fakat srlar aikârdr, her an konuan dil onu kolayca yayabilir. Bir adam yükü utlayp istenilen yere götürebilir, fakat srra gücü yetmez. Bu sebepten sr, birinin kalbinde olduu sürece, yükten daha fazla zorluk verir. Tamayp bunu yayd zaman, sanki üzerinde bir yük atm kadar hafifler. Kalb srm kab, dudaklar kalbin kilidi ve dil onun anahtardr. Akll inçektir.

birine

ar

srrn anahtarm korumaya

san,

Baz kannn

dikkat etmelidir.

srlar vardr ki; açan kimsenin yok olmasna ve akmasna sebep olur. Neticede istedii gayeye varamaz. Halbuki onu açklamasayd iki ey elde edecekti; Gayesi-

ne kavuur, satvet ve ehvetten kurtulurdu. Hikâye

Osman'n Hemran isminde bir kâtibi varm. Abdurrahman b. Avf vali tayin edeceini söyler.

Hz. O'na,

96

:

îmam-

Gazali

Kâtip bunu duyar duymaz hemen gidip AMurr^^cnan'a bildirir. Abdurr anman ise Hz. Osman'a gelerek durumu anlatr. Bunun üzerine halife kâtibe kzar ve «Bundan sonra devlet hizmetinde kullamlmamasm ve Basra'ya

atlmasn» vasiyet eder. Bütün akll olan kimselere re srr saklama: akim üstünlüüne delalet eder. Ibni

Abbas hazretlerine

gün babas

bir

gö-

:

Hz. Ömer senden fazla tecrübe sahibi kimseleri bir tarafa brakarak seni müslümanlarn ileri hakknda sn* sahibi yapt, korkarm ki; bir gün mü'minlerin

«Olum!

bakannn kzgnlna urayp hakszla

uryasn...»

deyince O:

u

«Babacm! Ben

de üç haslet olunca ve bunlarn icabna göre hareket ettiim müddetçe, korkum olmaz I Ben O'nun srrn yaymam. Dilime yalan alp, onunla dilimi kirletmem. II çekitirmem. Halifenin huzurunda bakasn IH Babakan, dört eye devam etmeli ve onlarla kenjj

:

— — —

u

dini bezemelidir.

— Bakanla konuurken dikkatli olmal, konutuu eyin gayesini düünerek konumak. — Arkadama kar alçak gönüllük gösterip büI

iyi

II

yüklenmeden saknmal. III

—

Dümanlarna

termemeli, gayet

iyi bir

kar

çalma

açkça

ile

dümanlk

gös-

onlar darmadaan

et-

meli.

IV

—

Bütün halka güzel muamele yapmal, bakadeil, iyilik ve eserlerini halka övmeli, halkn

nn ahsm baklarm bakann meydana

getirdii eserlere çekmeli-

dir.

Bakan, Babakann Devlet

Bakanlar

7

yapt

icraat

duydua zaman 97

Bakanlarna

Devlet

bunu

yalanlar,

ederse,

söylemedii eyleri «m<

halkn nazarnda

Bakanla görüme

i'tibar sarslr.

:

Babakan, Bakan'n huzuruna vard zaman ayet o nazik bir ifade ile Babakan' karlarsa O'nun da Bakan hakknda duada bulunmas iyi olur. Yapmack ifadelerden her ikisi de kaçnmaldr. Gayesi Bakan'a itaat olmayan, Babakanlk mertebesini idrak edemiyen, dünya malm elde etme pah asma, devletin kanunlarn düünmeyen, halkn menfaatim hiç aklna getirmiyen, günden güne fitne ve fesada girien

babakann

böyle faaliyetleri çok geçmeden

ayana

do-

lar.

Babakan, bakann her sözüne karlk dua etmemelidir. Bu durum Onun görgüsüz olduu hissini verir. Fakat memleketin ileri gelenleri ve devlet adamlar bir araya geldikleri zaman, bütün halkn karsmda bakan için dua yapmakta bir saknca yoktur.

K Babakan V

u üç zorlukla kar karyadr.

— Birinin rzasn gözetmek, — Bakann honutluunu gözetmek. HI — Bütün halkn rzasn göz önünde

i

II

bulundur-

mak.

Bu üç

esasa kendini verip

çalan Babakan

her

iki

dünyann seadetini elde etmi olur. Babakan; Bakann tebessümüyle gururlanmamaldr. unu unutmamak gerekir ki; Bakanlarda yaknlk ve sedakat yoktur. Menfaatlar olmadan bakasma sayg ve hürmette bulunmazlar. lminden dolay bir alime yahut 98

kahramanlndan dolay

bir

Fakat

istekleri

hasl olduu zaman onlardan uzaklar-

lar.

Bakanlarn çou

dayanr. Kendi kabahatlarm küçük bulmalarna ramen, halkn iledii en küçük kusuru çok görürler. J$ Eski devlet bakanlarndan biri, babakan seçecei ahs iyice aratrp uygun bulduktan sonra yine de üç

art

ileriye

sürmütür

(desinlere)

ileri riyaya

:

Bakanlk perdemi rzam

I

etme.

olmadkça

tahrik

_

Devletimin namus ve rz üzerinde önemle dur, dünyaya rüsvay etmekten sakn.

II

Onu

__ Ülkemde birinin çkan varsa, bunu bana bildirmeden ve benimle istiare etmeden ona izin verme. Babakan da bunun karsnda: «Bakanm! Benimde sizden üç isteim var. ayet bunlar kabullenirseniz arzettiiniz hizmeti devletinizde yerine getirmek kolaydr. Buna müsaade etmezseniz bu hizmete ehil deilim» edeceine söz verir, deyince, bakan isteklerini kabul III

O'da

:

— Srrnz hiç kimseye açmyacam. sunacam. n — Hatrma gelen nasihatlar — Görüümde bamsz olacam. — yalnz kim üzeri bu hususta ortak olmamak artiyle — i

size

III

se

sizin

ile

nize hiç kimseyi tercih

-

etmiyeceim.

Bakan olduu gibi kabul eder. Bakan Allah'n emrine aykr bir direktif verirse buna itaat etmemeli ve balanm amalidir. uras unutulmamaldr ki; Allah'n ihsan Bakan'n ihsanndan üstün,

gadab O'nun gadabmdan daha

fazladr.

KULA

ÎTA99

Devlet

Bakanlarna

AT EDP TE YARADANINA SYAN ETMEDE BR FAYDA YOKTUR. Babakan bir anda devlet bakannn önünde olanca ma'rifet ve

zekâsn ortaya

sermemeli, müteaddit görümeler yaptktan sonra kendi seviyesini göstermelidir. Böyle olursa günden güne O'nun sevgisini kazanr.

uras lâkl

iyice bilinmelidir ki;

ayet Babakan kötü

ah-

kötü yollarla gayesine eriir, ortaya serdii çirkin davranlardan dolay kendisini kurtarr. Bu karekterdeki babakan daima yapt en'i ilere önem verir; kendisine yakn olanlar bama toplar ve günden güne yaptklarn bakana güzel göstermeye çalr. Böylece bütün halk düzenü hayattan çkarr. Halk ve devlet memurlar hiç bir meseleye vakf olmayan ve gayet ahmak olan babakandan kskanmazlar, bunu hayvan mertebesine indirirler. Böyle biri bulundugörevde devaml olarak kalr. biri olursa,

u

Fakat

Babakann

düzenü bir hayat

olur,

doruluk

tan ayrlmaz, daimî surette bakana öüt verir ite böyle biri ayet bakan akll ve dindar olmazsa çok geçmeden bulunduu makamdan azledilir. Bakan akll, uyank ve dürüst olursa Babakan hakkmda ne söylenirse söylensin buna kulak asmaz.

Yol gösterici Babakann dümanlar ve çekemiyenleri O'nun bakana en yakn bir ite çalmasn çekemediklerinden, hergün yapacaklar düzenbazlklarla bakann gözünden onu düürmeye çalrlar. Bu sebepten bakanlara dürüst ve yol gösterici Babakanlar yaramaz. Kendi tabiatlarna uygun bir babakan isterler.

Akll

kimseler,

Bakanlarn

bir

grup hayasz kim-

selere sevgi göstermelerini garipsemesinler.

100

Çünkü ken-

,

îmam-

Gazali

de ayn gruptan olduklarndan onlara muhtaçtrlar. Bunlar erlilere önem verdikleri zaman akll kimseler köelerine çekilmeli ve kendi dünyalarm yaamaldrlar. Çünkü alçak kimselerden hilim (yumuak huyluluk) ve kötü Bakan'dan doruluk beklenemez. Böyle bir Bakan'la terik- mesaide bulunan devlet adamlar, halkn durumunun ne olduunu unuturlar, yalnz ferclerine ve karnlarna hizmet ederler. Hepsinin ortak yaps: Hrszlk ve yamaclktr. Böyle bir günde Allah halka yardm

dileri

etsin.

u dört eyin

^ kir

anlalmas

iyice

için

açklamak

gere*

:

— Birinin yalnz aklna güvenmemen, ayn zamanda deneye tabi tutulmal. _ «slâm'n bu meseledeki hükmü udur.» ekI

II

lindeki birinin

mücerret

bir de bildiini

yayan

— Bir

ifadesine güvenilmemeli,

bunu

bilginden sormal.

kervannn yolunda bulunan tehlikenin nerede ve nasl bir tehlike olduu bütün detaylariyIII

le

ticaret

olmyaca

izah edilmeden kurtuluun

—

bilinmeli.

Bakann görüünü babakan hiç tahrif etIV meden halka bildirmeli. Bakan'a lâyk olmayan bir hareket sadr olduu zaman, Babakan büyüklenmeden Onu reddetmeli, bunu en iyi bir yolla düzetmeye çalmaldr. ayet sinirli bir kaTekten varsa Babakan Onu müdara etmelidir. Hikâye

:

Marip Bakanlarndan gün gayr- kanunî

biri

bir direktif

gayet diktatörmü. Bir

vermi.

«Memurlara, kendilerine tahsis edilmi

maan

üs-

101

Devlet

Bakanlarna

tünde verilecek bir para yoktur.

raz tir,

olur, devlet ilerinde

çalr,

steyen bu durumuna istemiyene izin verilmi-

çekip gitsin.»

Babakan: «Bu tutumunuzun sebebi nedir?» Bakan: «Mehur bir atasözü vardr; «Köpeini acktr ki; sana bal olsun.» Babakan: «Bir atasözü daha var: «Sahibi köpeini doyurmazsa, bir gün köpek sahibini yer» der.»

Bakan vazgeçmez, daha fazla tazyik eder, bir gün gelir Bakann taraftarlariyle halk birleir ve Onun hakimiyetine son verirler.

102

BENC BÖLÜM Bakan

oyunlar oynamam aldr. Çünkü bu çeit oyunlar, oynyanna çok kötü alkanlklar verir ve bakan halkn gözünden düürür. *4s îki

hayrn

satranç, tavla v.s. gibi

eyin oluunda halk

hissedar

olmayp o iteki

kesilmesine sebep olur:

— mamlna

cemaatn raz olmad kimsenin imaml abestir. Cemaat istemiyerek camiye girer. Devlet Bakanna halk bal olmasna ramen, II o halkm genel teamülüne aykr hareket ederse, halkn I

—

nefretini üzerine çeker ve

bütün didinileri bir sonuç ver-

mez.

Bakan

alkollü içkilerden

sakumaldr. «Bütün

kö-

anas olduu» herkes tarafndan bilinen içkiyi devlet bakan ayet içerse halk ta bu duruma bakarak içmede bir saknca görmiyecektir. Bu gibi durumlar Bakan'm faaliyetlerini engeller ve onu megul eder. Her iin tülüklerin

zaman

vardr, vakit kaybedilince, fayda görülecek yerde zarar, sevinç yerine üzüntü getirir.

bir

Eski Devlet Bakanlar günlerini öyle plânlard Allah'a ibadet. 1 2 Devlet ilerine bakmak, hakly haksz ayrmak, ilerin planlanmas, devletin politikas, resmî kabullerin yaplmas, mektuplarn yazlmas ve elçilerin gön/

:

— —

103

Devlet

Bakanlarna

derilmesi için dirayetli ve bilgili kimselerle oturup istia re etme.

— Yeme, yatma ve dünyann megul olma. 4 — Gezinti ve çevresini

dier

3

lezzetleriyle

tetkik.

Bakan, halkn durumunu iyice anlamas için önem göstermelidir. Nuirevan bir Mecusi olmasma ramen evlerde yemek piip pimediini anlamak için baz memurlarn yüksek evlerin üstüne çkartr, bunlar tütmeyen bir baca gördükleri zaman bunu gelip bakana bildirirlermi. Bakan bundan sonra o evin sahibiyle görüür, ayet darlk içinde bulunuyorsa ihtiyaçlarn giderilmi.

Bakan, çocuklarnn haksz olarak halktan bir ey al m alarma raz olmamaldr. Halktan aldn olduu gibi tekrar halka vermelidir. Devlet ilerinde çalan memurlarnn maa durumlarn farkl bir ekilde birbirinden fazla olarak arttrmamaam maldr. —Ayn hizmeti yerine getirenlerin

—

eit seviyeye getirmelidir. Devlet Bakan maa durumuyükseltirnu böyle yapmaz, baz idarî emirlerinin ken bazlarn eksiltirse bir kargaaln domasna sebep olur, dolaysiyle devlet ileri de sarsür.

maan

Hikâye

Me'mun

:

1

dört kiiyi dört

ayr

vilâyete tayin ettii

zaman, her birine üç bin dinar para ve rir. Valileri huzuruna çarr ve

valilik

kaftan ve-

:

«Duyduuma

göre,

eski

îran

Bakanlar

valilere

kaftann deeri dört bin dirhemmi» der. Valilerden biri: «Allah ömrünüzü uzun yapsm,

verdikleri

104

yal-

— tmamnz

îran

meziyet vard

Bakanlarnda üç

ki;

Gazali

bunlarn

içinden biri sizde yoktur.

Me'mun: «O bende olmayan vali

hangisidir?» deyince

:

— Onlar halkn gücüne göre alrlard, gerekli yerharcama yaparlard. — Almmas caiz olan yerlerden alrlar ve verilmegereken yerlere — Ancak içlerinde bulunan günahkârlardan korI

lere

II

si

verirlerdi.

III

karlard» der.

Me'mun: «Doru söyledin» eklinde tasdik eder. Me'mun bu yüzden Nuirevan'n kabrini ziyaret eder, kabrini açar, tabutunu çkarr ve onu kontrol eder. Vücudunun ve elbisesinin çürüdüünü görür. Parmanda yakuttan yaplm gayet kymetli bir yüzük bulur. Yüzü-

ün

«Bin, mih, neh, mih, bih» yani: «Cömertlik en büyüklüktür, yoksa büyüklenmek cömertlik deildir.»

kanda:

yazldr.

Bakan ldr. Çünkü

Bakan

kalbine kötü bir

bakanm

ve

dümanlk sokmama-

ismi gibi kalbi de

kalbini vezir

üzere olmaldr.

ey

Müavere

bakandr.

yapmal, faaliyetlerinde etmeksizin bir

içtihat

ie balamama-

ldr. Adaletinde ve insafnda hiç kimseye muhabbet göstermemelidir. Böyle durumlarda gösterilecek en küçük muhabbet ve dostluk, halk tarafndan bakann adalet kurallarna riayet etmedii eklinde yorumlanr.

Vakur ve

hilim sahibi olmal, aceleci ve hafif

rep olmaktan çekinmelidir.

Dünyada çok

vardr. Bu çirkinliklerden üçü daha çok çirkin olur

u

çirkin

me-

eyler

üç kimsede bulunursa

:

I

— Bakanlarda

hiddet,

105

Bakanlarna

Devlet II

III

— Bilginlerde dünya ihtiras, — Zenginlerde cimrilik.

Babakan Yunan Nuirevan'a unu yazyor «Sizde daimi olarak ridir

u

dört

:

eyin bulunmas

zaru-

:

— Adalet, — Akü, — Sabr, IV — Haya. Dört eyi kendinizden uzaklatrnz — Haset, — Gururlanmak, m — Nekeslik, IV — Haksz yere dümanlk. nsanlar içinde u üç grup sadk kimselerdir: PeyII

I

III

:

I

II

gamberler,

iyi

yola

tutunmu

devlet

Bakanlar, Akimi

kaybetmi mecnunlar. Bakanm sarholuk belirtisi ve delilik keyfiyeti öylece anlalr: Bir Babakan seçer, bütün ilerini ona teslim eder, babakan bu frsattan yararlanarak zenginliin zirvesine ular. ayet bu raddeye gelmi babakan tutup azlederse onun deliliine hükmedilir. Böyle bir bakann durumu, bir çocua gereken terbiyeyi verip ondan tam yararlanacak srada öldüren ve onun yerme bakasyeniden alp yetitirmeye uraan adama benzer.

n

Bakan,

altnda bulunan halkn, kendi politikasn benimseyip benimsemediini iyice anlamaldr. idaresi

hsanlarn

çou

çirkin fiilleri ileyip

dünya

gafletiy-

Devrimizde Bakanlar da dünya sevgisi ve mal elde etme kaygusuyla dolmulardr. Bakan, tabiatlarnda kötülük bulunan kimselerin davranlarndan gafil olmamaldr. Tarihte baz ?.nlar olmu, bir insan herkesi kendisine balatmtr. Hz. Ömer devrinde mevcut olan adalet, huzur emniyet ve iç bale

kendilerini kirletmilerdir.

çkm

106

mam-

Gaz alî

temin etmitir. Hz. Ömer'in yapü muamele bugünde olsa yine toplumun düzelmesi mümkündür. Zamanmzda Bakan tam bir politika ve otoriteye sahip deildir. Halkn kendi iiyle megul olmas ve insanlarn bir-

r§

ebirlerinden emin olarak kalplerine

yaamas

bakan halknn

için

korku sokmaldr.

Hz. Ali'ye sorulur: «Hangi sebepten insanlara öüt fayda vermiyor?» O öyle cevap verir «Hz. Peygamber vefatna yakn, tavsiyede bulunurüçten sonra ken üç parmaiyle iaret etti ve «ya Ali! gelen halkn durumunu soruturma» buyurdu.» Baz sahabe bu üç parmaktan gayenin üç ay, bazlar üç yü bazlarda üç yüz yla iaret ettiini söylemilerdir. :

u

Bu

ekildeki

baka

bir soruya

da öyle cevap

veril-

mitir «O zamanda insanlar uykudayd bilginler uyankt, bugün bilginler uykuda halk ise ölü vaziyettedir. Ölünün yannda uyuklayan dirinin ona ne faydas olur?.» 4

:

Bakan müavereyi, kalbinde adalet duygusunu toplam, görü ve plân bilginlerinkine uymu görü sahipleri ve tecrübe görmü kimselerle yapmas uygun olur. Dinî meselelere bütünüyle saygl olmaldr. Hasan' Basri'nin de belirttii gibi: «Dinî ileri yücelten her bakann

halknn yannda ii

yücelir»

Allah'n

bilen kimseye Hz.

baka kullarnn durumunu bildirir. Bu bakmdan bakanlarn deeri ve erefi üç eye baldr: Allah

—

I

Allah'a itaat üzere bulunmaldr. Böyle olursa

Allah kullarn ona II

—

insanlarn

dana

Bakann ileri

yardmc

yapar.

esas itaati ve kulluk

gelenleri olan bilginlere

kvam

ancak

muhabbetle mey-

gelir.

107

1

Devlet

Bakanlarna

,

— Halkn

hepsine ve bütün dükünlere adalet göstermekle, ereflenir ve yükselir. III

Bütün insanlarn

u

dört

eyi muhafaza etmesi

gereiyle hareket etmesi gerekir

—

ve

:

hakknda dümanlk beslerseniz bunu deruhte etmeye aklnz ermiyorsa, dümanlnz açklayp kendinizi dümann karsna çkarmaynz. II Fayda vermeyen ii braknz. I

Birinin

— — Hiç kimse kendi hanuniyle gururlanmasn. IV — Ne kadar çok olursa olsun malnza itimat III

et-

meyiniz.

Bakanda

u dört

karakterin

bulunmas ve

bunlara

riayet etmesi zaruridir:

— Direktiflerinde aka yapmaktan saknmaldr. — Yalan vaadlarda bulunup, kendisinden idareve halk soutmamaldr. IH — Kanatkâr ve halkn gözünde ayplanmyan bir Babakan seçmelidir. IV — Suçlu ve gayr- ahlâki hayat yayanlara ahI

II

cileri

si

arzu ve

mek

kzgnln

gidermek

için deil,

onlar islâh

et-

için vermelidir.

— Bütün halkn kalplerine sevgisini yerletirip onlar kendisinden honut etmelidir. VI — Halkna korku vermeksizin, ülke politikasn yürütmeli ve otoriter idaresini onlara kabul VII — Daima kendisine güç ve otorite salyacak V

ettirmelidir.

eylerle

megul

olmal, fayda vermeyen eylerden yüz çe-

virmelidir.

VIII

mekten

—

Babakann

görülmedikçe

azlet-

çekilmelidir.

Bakan uyank 108

hiyaneti

olmal, arzusunu uyutmal, eyaletle-

nram-

Gazali

rin kendilerine seçtikleri valileri kabullenmeli, vilâyetle-

brakmal, müfettiler göndertip davran ve tutumlarn kontrol etmelidir. Zaman gelmeden babakanna bile srrn vermemelidir. Bu davraniyle bakanlar dikkatli hareket ederlerken, halk ta onu gözlerine büyütür. Böyle bir durumda rin ilerini onlara

kendi hallerinde ileriyle babaa bulunan kimseler huzur içinde ilerine devam ederler, gayr meru bir hayat

yaayanlar

En

iyi

ise

korku içinde bulunurlar.

bakan, karekter

minden dolay rahat

yaadklar

içinde

ettii,

kimsedir.

sahibi kimselerin, yöneti-

karaktersizlerin ise

Kötü

Bakan

ise

korku

bunun ak-

sinedir: iyi karekterli insanlar korkulu bir hayat içinde bulunurlarken, kötüler ise istedikleri gibi yaarlar.

Üç kimseden uzak durmak gerekir iyilik gördüü zaman gizleyen, fakat küçük bir I hata görür görmez onu hemen yayan komudan. Kocas yannda bulunduu zaman çeitli cilII velerle onu kendisine çeken, kocas yannda bulunmad :

— —

III

— Kendisine

sedakatla hizmet edildii

zaman

karlk

vermeyen, küçücük bir kusur görünce onu hemen görevden uzaklatran Bakan'dan. insanlar üç kimseden tamamiyle saknmaldr : Kendisinde zerrece Allah korkusu bulunmayan I

bir

u

— dümanndan. — Arkada olmasna ramen, bazan kendisine kar gaddarca davranmaktan saknmayan kimseden. — Hiç faydas olmayan, üstelik faydasn ve zaII

III

rarn anlamayan Bakan'dan. Dünyann en zor eyi, kötü bir

karekterli ve

anlaysz

bakanla dostluk yapmaktr. 109

Bakanlarna

Devlet

Büzür Cümhür: «Bakan dr.

bir

bahçvan

gibi

olmal-

Bahçvan diktiini

raf eder.

Bakan

korur, yok edici unsurlar bertada idare ettii halkn korumal, kitle-

nin düzenini sarsc bulunan mütecaviz, hrsz v.s. gibi kimseleri terbiye etmeli ve bunlarn faaliyetlerini engel-

Bunlarn içinde bulunan anarist tabiatl kimdevlet hudutlarnn dna çkarp atmadr.

lemelidir. seleri,

Bakan

kalpleri

enlendirmek istiyorsa

subaylara ve din ilerini deruhte eden

idarecilere,

kimselerle dost-

yaknlk kurmal, savalardan uzak durmamaldr. Halkn dilinde övgüye mazhar olmak istiyorsa, örencilerden yardm ksmaman, akll kimselerden olluk ve

mak

istiyorsa fazilet sahibi ve bilgili kimselerin toplan-

tlarndan uzak bulunmamaldr. Geçen örneklerde de

be-

zulümle zafer elde edilemez, zorla nefes alan kimseden hayat ümit edilmez. lirtildii gibi

Bir maddenin temeline

varmadan hüküm yürüten

kimse alim olarak deil, cahil olarak

Yaplan kötülüe

kar

iyilik

nitelenir.

yapmayan, üstün

in-

san olmaya lâyk deildir. Ülkesine

bakmayan bakann yönetimi devaml

ola-

maz.

îüm ve anlama gücü olmayan

biri,

babakanlk mer-

lâyk deildir. Maddî güçle dümanna galebe çalamayan bakan, hasmmda bulunmayan güzel bir ahlâkla ahlâklanrsa onu tebesine

malûp etmi olur. Birinin bakasna

dünyevî ve uhrevî bir fayda temin etmesi, onun dostluunu, zarar vermesi onun dümanlkazanr.

n 110

Bir

bakann dürüst hareketleri,

Emanete

riayet etmesi,

dierlerinin ona itaat

bakalarnn ondan emin

ol-

masn, Adil

davran, bütün

kalplerin kendisine yönelme-

sini,

Zulüm yapmas, halkn kendisinden nefret edip uzaklamasn, cömertçe davran: halkn övgüsünü, cimrilik, yerilmesini,

hmalkârlk: lerin aksamasn, Gayret: lerin meydana gelmesini, Tevazu: ahiretteki sevinci, Tedbirli olmak, ni'metin bekasm, Yerinde susmak, otoriteyi, temiz ahlâk güzel

i

yap-

masn, Sefihlerin

lar

malûp

davranlarna,

hilimle

kar

koyma, on-

etmeyi,

Yumuak

davranma, üstün insan olarak adlandrl-

may, Payda vermeyen eyi brakmak,

masn

fazüetli

ve akll

ol-

dourtur.

Bakanm

gerekeni yapmas, bütün halkn sevgisini kazandrr. Bunu ihmal etmesi, deerini, otoritesini sarsar.

Dostunun elinde bulunan eye haset, basitliktir. lerin sonucunu düünen ve gören kimse kurtulua erer.

Kendisine

yapan baz

ilere

kar yumuak

davran-

mayan, sonunda piman.

Her eye sabrla

Çou

kar

koyan, kazançl.

durumlarda susan, bütün tehlikelerden salim

olur.

111

Bakanlarna

Devlet

Bir eyden korkan ondan korunur. Bir ite ibret almak, dier ilerde basiretle hareket

etmeyi kazandrr. Nefsinin arzusuna uyan, hüsranda kalr. ilerinde aceleci olan, sonunda piman, teenni ederse kurtulur.

Akll ve

zeki kimselere

Cahili dost

çou

insan haset eder.

yapan kimse, kendisini meakkata

atm

Olgun akim semeresi, bilmedii eyleri örenmektir. Zillete düen, kötü ilerinden dönmelidir. Bakasna kötülük yapan kimse piman olup, kötülük yapt kimse ile dostluk kurmaldr. lerinden, tedbirinden ve aklmdan dolay, bakalarna tercih edilen kimse, susup zekâsm ve akimi halk topluluunda yaymamahdr. Bakan böbürlenme ve gururu kendisinden uzaklatrmandr. Çünkü bu iki sfat sahibini faziletlerden yoksun brakr, kötülükleri kazandrr, bir dierinin görüünü kabul etmekten mahrum brakr, müavere ve lerle görümeyi terk ettirir, sonunda bozukluk eserinin görülmesine sebep

olur.

Dört eyin düzeltilmesi imkânszdr I

kn

— Devlet

ilerinde tedbirsiz hareket eden ve haldurumundan habersiz olan bakann durumunu, II

meyi. III

— Akrabalar — Vekilin

arasmda olan dümanlk ve didi-

vekile, bilginin bilgine,

cara, hakimin hakime, yani birlerini çekememelerini.

112

:

ayn

tüccarn

tüc-

meslekte olanlarn bir-

mam-

Gazali

—

Akü zayfl birinde görülmeye balaynca, IV onun bütün ileri bir tarafa kalr. Bu durum alelade bir insanda olursa, bir zarar vermez. Fakat devlet hizmetinde bulunan birinde bulunursa, bir çok büyük zararlara sebep olur. îte bu gibi eyleri düzeltmek çok zordur. olan Eflatun: 2 «Dümann malûp etmek arzusunda

bakan, çok konumaktan çekinmeli, içkiden alaca halkn kalbine birleri düünmeüdir. Akll, erefli ve

mi

babakaniyle,

yapaca

konumal,

gir-

kendisine

Bu

has-

toplam bulunan bakan dümannn gözünü

kor-

ulatrlan haberler letleri

ileri

ted-

üzerine, onunla eilmelidir.

demiür. kutur, hiç kimse de onda bir kusur göremez» Bakan devletin temelini dört kimse ile kuvvetlendirmelidir I

:

— Bildiini

myarak

Allah

n— tiflerini

-

yayan

rzas

için

ve üstelik yerilmekten kork-

slâm'

bildiren bilgine.

Fakirlerle zenginleri bir tutan,

bakann

direk-

yerine getirmekte kusur etmeyen ve insaf elde

brakmayan bir dürüst babakanla. Taradaki cizye, 3 öür ve baka Vergileri âdilce alan müfik tahsildarla. Çaltrd memurlarn durumunu olduu IV

m— —

gibi rapor edip bildirecek, lilerle

sözlü ve

akül görev-

(müfettilere).

Bakann eydir

doru

otoritesini

günden

güne arttran

u

alt

:

— Kötü tabiatl ve kozmopolit kimseleri, n — üpheli bir inaca sahip olanlar parlemento-

I

dan ve baka devlet ilerinden uzaklatrrsa, Devlet

Bakanlar 8

113

.

Devlet

Bakanlarna

Ü — Her an

an

eyler koparmak gayesiyle yaklakimseleri huzurundan def ederse, bir

— Bulunduu i hakknda hiç olmayan kimseleri — Bunlar devlet hizmetinde kullanmak kabirdekilere komuluk yapp ihtiyacn onlara arzetmek dir — Meclisinden uzaklatrmak. V — Ahmak ve (rz ve namustan uzak hayat yayanlar) IV — Halkn durumunu bakana iletmedikleri IV

bilgisi

gibi-

sefihleri

hal-

de, leri

bakandan duyduklarn hemen onlara ileten kimseparlementodan ve dier devlet ilerinden uzaklatr-

mak. Sokrat:

«Bakanln devamllna

nürdeki faktörler

u dört esastr

— Bakan din ilme sevgisini kazanr. — Ülkesinin ilerinde I

ile

II

sebep olan görü-

:

gözünü

dikerse

çaltrmak

için

halknn

memur

kadrosunu yahut babakan deerli kimselerden seçer ve akll kimseleri kendisine yaklatrrsa,

m—

Bir eyler örenebilmek

olmay anlmas için renci

IV

için bilginlere

ö-

ve kendisinin iyi bir ekilde bir hayat yaamaya devam ederse.

kabullenirse faziletli

—

Dürüst babakanndan bilgi, hocasndan ma'rifet alrsa devlet ileri daimî surette ileri gider ve bir karklk meydana gelmez» demitir.

Bakan

adil

olmal, emrettii eyin mahiyetine ve

durumlarna vakf olmaldr. Çünkü bakann yürüttüü politika, adalete bak ve gayesi yaknlarnn tarafndan verilir. Bu sebepten bakann bunlar

etrafndakilerin

iyi

114

seçmesi gerekir.

I

mamHikâye

:

îran devlet

isminde bir

ald

Gazali

bakanlarndan Getaseb'u Rast

bakan varm. Bakann

Ruen

yaknlar, baba-

ve faaliyetlerini sitayile bahsederlermi. Bir gün gelir, halktan bir grup bakana O'nu ikâyet ederler. Fakat bakan bunlar duymamazlktaa

kann

tedbirleri

Bizim çokça adil davranmz, halka az ceza veriimiz onlar azdrmtr. öyle bir ey iitmiimdir: «Bakan adil olduu zaman, halk akp gider». Bugün de durum öyledir, fesat kokusu onlar ko*

Babakan: «Bakanm

î

kutmutur, onlarn terbiyesini vermeliyiz, zecri tedbirler almalyz, mütecaviz ve bozguncular uzaklatrmanyz.» der.

Bakan halk onun

O

da rüvetle Halk günden güne zayflar,

eline teslim eder,

onlar soymaya devam eder. durumlar ve hazine bombo kalr. Hiç beklenilmeyen bir zamanda bakann bir

skr

n

Bakan

düma-

donatmak için hazineye bakar. Fakat oray bombo bulur. Çok endielenir, atma binip yola koyulur, uzaklarda bir koyun sürüsü görür oraya doru yollanr. Orada bir çadr, uykuya dalm koyunlar ve aslm bir köpek görür. Çadra yaklat belirir.

askerlerini

zaman, içinden bir genç çkar, ona selâm verir, geliinin sebebini sorar ve gereken ikramda bulunur. Bakan: «u asl bulunan köpein durumunu bana anlatmadan yemeini yemem» der. Çoban: «Bu koyun sürüsü köpee teslim edilmitir. Köpek bir gün bir kurtla karlar, onunla arkadalk kurar. Artk köpek onunla geziyor ve onunla yatyordu. Bir gün mer'ann sahibi geldi, hakkn istedi, bende otu115

Devlet

Bakanlarna

rup koyunlar hesaplamaya baladm. Hesap eksik çkü. Bir de baktm ki; kurt bir koyun kapyor, köpek onun

yanmda hiç sesini çkarmyor. Koyunlarn azalmasna sebep köpein olduunu anladm. Böylece o emanete hiyanetlik yapmt, onu asmak zaruri olmutu» eklinde anlatr.

Bakan bu

hikâyeden ibret alr ve «Biz çobanz, halk

bizim koyunlarmzdr. Onlarn dunmlarm iyi anlamak için onlardan sormamz gerekir» der. Babakan ne kadar srar ederse de o hiç onun srarna kulak vermez ve onu astrr.

Ürdüir 4 öyle demitir

«Bakan

:

önce kendi etrafmdakileri islâh etmeli ve

dürüst olan kimseleri etrafna toplamaldr. Bunu yapmaya gücü yetmiyen bakann, halka yönelmeye ne hakk

vardr»

der.

Hz. Allah: «Önce en yakm hsmlarm uyar, sana uyan mü'minleri kanatlarn altna al» 5 buyuruyor.

Bakann yanma

güç belâ girmek, perde arkasmdan görümek ülkenin durumunu bozan ve bakam düüren bir eydir. Kolayca görüme, halkn kalbinde bir sevgi

meydana getirir. Görümenin kolaylamas neticesinde devlet memurlar halka zülüm yapamaz. Halkta birbirlerine zulüm yapmaktan çekinir. Bakanla direk görüme, onun bütün ilere vakf olmasn salar. Hikâye

:

öyle anlatlr: Urduir zekâ ve uyanklndan dolay bütün devlet ilerine vakfm. Yardmclar sabahleyin kendisine geldikleri zaman, bir gün önce her birinin ne

116

yaptn

onlara söylermi. Meselâ: «Sen dün ge-

lmam-

Gazaiî

yaptn, unu yedin, filân hanmnla yahut cariyardmclar, babakana yenle yattn» dermi. Öyleki; bir melein gelip onlarn ne yaptklarm bildirdiini zannederlermi. Bu yüzden herkes dürüstçe bir i yaparm. Aristo: «Bakanlarn en hayrls dier kular kenkartal gibi olan deildir. di etrafna toplam bulunan Yani bakan ilerin varaca sonuç, hakknda son derece uyank ve görü sahibi olursa kendi yannda veya devçalanlar da onun gibi olurlar. letin dier hizmetinde Böylece bakan ülkesinin durumunu düzene sokar ve vace

unu

ileri de yolunda olur» der.

tandalarnn

öyle demitir: «Bakanlarn en üstünü

skender 6 kötü yolu

iyi yolla,

en erlisi

ise iyi yolu

kötü yolla

dei-

tirendir.»

Hikmet Perviz

larm

:

7 :

«u

üç kiiyi

balamas doru

bakann

affetmesi ve kusur-

deildir» der.

— Ülkesinin iini sarstan, — erefini bozmaya çalan, Ü — Bakann srrm yayan.

I

II

Süfyani Sevri:

«En hayrl bakan,

toplantsnda bulunandr»

öyle denilmitir

ilim

adamlarnn

der.

:

Bütün eya insanla, insan metleri; akü ve anlaylariyle akl ve ilimden daha hayrl bir

ise ilimle güzelleir.

yücedir.

Bakanlar

Kyiçin

ey

yoktur. zzetin ve beakalakann devamll ilimle, sevincin ve düzenin dr. limle akl birletiren kimse on iki meziyeti kendisin-

kal

de

toplam 1

olur:

— Fkh

(dini

anlama), 2

— Edep, 3 — Allah kor117

.

Devlet

__

———

Bakanlarna

— Emniyet, 5 — Shhat, 6 — Haya, 7 — efkat, 8 — Güzel ahlâk, 9 — Vefa, 10 — Sabr, 11 — Hi12 — Müdara (güzel muamele) kusu, 4 lim,

Bakann

iyi

bir politika yürütebilmesi

için

bütün

bunlara muhtaç olduunu iyi bilmelidir. Aküla ilmin, eeaatla sabrn, ni'metle ükrün ve çalmakla devletin beraber olmas zaruridir.

Hikâye

Yakup

:

Leys'n 8 hakimiyeti geliip ismi her tararafta duyulmaya balaynca zamann halifesi ona bir ^mektup yazarak: «Sen alalâde bir insandn. Ülkeyi yönetme hususundaki bu plânlar nereden aldn» diye sorar. Ya'kup ona cevap olarak b.

:

«Tedbiri bana veren mevlâdr. Ürdüir'in resmi belgesinde unlar yazldr: «ilim sevgisi üzerine

ayan koymam

her erefin sonu zillettir. Tam da olsa, kendisinde Allah korkusu bulunmayan her adaletin varaca sonuç pimanlktr».

Hikâye

:

Abdullah b. Zahir 9 babasna: «Bu devlet kaç yl devam edebilir ve idaresi ne kadar elimizde kalabilir» eklinde sjorunca,

babas

:

«Bu sarayda adalet ve detçe» cevabn verir.

'

insaf

sergisi serildii

müd-

Eb-ül-Hasan el-Ehvazi 10 «Kitab-ül-Ferayîd vel-Kalayid» adl kitapta öyle yazar: «Dünya saf bir su olarak tasvir edilemez ve kimseye kalmaz. Bu sebepten bugünden yarn için bir azk al.» 118

fmamHikâye

:

Emevüerin son kerlerini

Gazali

meydanda

bakan toplar.

Mervan 300.000 mevcutlu AsBabakan «Ne büyük ordu!»

diye hayret eder. Mervan: «Sus, müddet bitince hazrlk fayda vermez. Süren dolunca büyük bir ordun da olsa yine de dümeye doru

Soru ve Cevap

Bakanl

:

elinden

gitmi

bir

bakana: «Yönetimin

neden elinden alnd ve ülke neden elinden çkt» eklinde bir soru sorulunca, O: ve

«Devlet

kuvvete

müavereden

gururlanmam,

uzaklamam, ehliyetsiz kimseleri önemli ilere tayin etmem, ihtiyaç anmda gereken çarenin ne olduu hususunyerde acele etmemem, da, fikrimin azl, acele istenen frsat çknca deerlendiremem ve halkn ihtiyacn karlamak için az çaba göstermem...» cevabn verir. Sakt bakana: «insanlarn en erlisi kimdir» diye sorulur: O da «Hrslarndan dolay gönderilen mektuplara hiyanetlik yapan elçiler memleketin harap olmasma sebep olur:

lar» der.

Hikâye

:

skender Marip çi gönderir. Elçi

bakam

olan

Dar

b.

gider bir cevapla döner.

Dar'a

11

bir el-

skender cevap-

tan üphelenir ve «bu ifadeler mektupta yok» der. Elçi «Efendimiz ben onlar kulaklarmla duydum.» iskender,

masn

elcinin

aynen yazügönderilmesini emreder. Yeni

söyledikleri

ve dier bir elçiyle

•

sözlerin

Devlet

Bakanlarna

cevab marip bakanna sunar. Bakan gelen bu ikinci mesaj okur. Belirtilen eylere dikkatla eilir. skender'e mektup yazar. Elçi mektubu getirince skender elçi

alp okur ve o

sözleri sarfetmediini anlar.

Hemen

eski

çarr, kendisine kzar. Elçi: «Bakan beni iyi karlamadndan bunlar

elçiyi

kendi kendime uydurdum» der. skender: «Sübhanellah! Demek ki biz seni ilerini düzene sokman, bizimkilerini bir tarafa atman için göndermiiz. ayet o bakan sana itibar etseydi, yanl hareketlerini bize iyi olarak anlatacakta» der

kesilmesini emreder.

120

ve boynunun

ALTINCI

BÖLÜM

DARLII GDERME Bakan, halk bir

ktlkla

kar

sinden onlara

bir darlkla, bir zorlukla ve bilhassa

karcya bulduu zaman, devlet hazine-

yardm

edip onlar kurtarmaldr. dareci-

halk bir afetle kar karya bulduu zaman, bunu hemen devlet bakanna bildirmelidir. Haber alr almaz devlet Bakan'da hemen gereken tedbiri alrsa, lerden biri

artar. Aks halk yanmda prestiji fazlasiyle olursa halk memnuniyetsizliini izhar eder ve bakana

bakann

beddua ederler. Üst kademedeki devlet memurlarnn alt kademede bulunan devlet memurlarna bask yapmamalar gerekir. Hak olan eyleri göstermelidirler. Balkanlarna itaat edip isyandan kaçnmaldrlar. Hz. Allah: «Ey inananlar! Allah'a itaat edin, peygambere ve sizden buyruk sahibi olanlara itaat edin»

Hz. Allah bir

12

adam bakanlk

gibi

üstün bir merte-

beye getirir o da O'na ve Hz. Peygambere itaat ederse ismi yücelir. Bakan bu ni'mete ükretmeli, Rabbma itaat etmeü, emredilen adalete ve ihsana balanmal, ve mazlumlarn iniltisinden korunmaldr. Hz. Peygamber:

«Mazlumun duasndan saknn. Çünkü mazlumun du asiyle Allah arasnda perde yoktur» buyuruyor. 121

Bakanlarna

Devlet

tKÎNCt KISIM:

Bakan yardmcsna ldr

üç eyle muamelede bulunma-

:

— Onda kötü ey ca ceza vermede acele etmemelidir. n — Zengin olduu ve ülkedeki I

alana

bir

yayld

belirince, bir

sürçme bulun-

hizmeti

geni

zaman bakan onun hizmetine ve

bir

serveti-

ne göz dikmemelidir. III

— htiyacm

bildirdiinde

hemen onu giderme-

üdir.

Bakan Babakan

üç eyden alkoymamaldr

:

— stedii an kendisini görmek ve görümekten. — Bozguncu kimselerin babakan hakknda söylediklerine kulak vermemek. — Dürüst babakanndan srlarn gizlememek. I

II

III

Babakan, bakanm srlarnn muhafz,

iç ilerinin

tedbircisi, ehirlerin

ve hazinelerin imaretcisi, memleketin süsü ve asayiin koruyucusudur.

Bakan etmemelidir I II

u alü grupla herhangi bîr hususu müavere :

— Bir hususta ihtisas olmayan kimselerle, — Kadn grupuyla çok oturup onlarla har neir

olanlarla,

— Zaman zaman ahsî ihtiyaçlarm bakana IV — Toplantlarda pek hafif çkanlarla, V — Homoseksüellerle, VI — Cevap vermeye cesaret edemiyenlerle. III

direnlerle,

sesi

122

bil-

Bakanlarla

görüme

:

bulunacak olursa, onlar teker teker dinlemeli, ayr ayr görülerini almaldr, îran bakanlarndan biri vekillerini huzuruna toplar ve

Bakan,

vekilleriyle istiarede

«u

hususta görüünüz nedir?» diye sorar. Vekillerden biri ayaa kalkarak «Allah shhatlar versin. Siz bakanlk usulünü bozdunuz. Bu sebepten bakanlarnzn görülerinde isabet :

etmiyecekleri

apaçktr»

«Bakanlk usulünü diye sorunca bakan:

der.

Bunun

üzerine

bakan

ihlâl ettiimizin sebebi

«Bakanm!

:

nedir?»

Size gerekli olan bizle-

sormakt. Bize düende akllarmzn erdii kadar söylemekti. Fakat imdiki

ri

birer birer

durumda cevap

çartp görüümüzü

biz

aydnlatc

bir

ey

ekünde

verir.

Bakan bakann uyarmasna lun.

söyliyemeyiz.»

göre hareket eder.

Nuiveran oluna: «Olum! Babakana ikramda buÇünkü O, sana uygun olmayan ie rza göstermez»

demitir.

kaçnmaldr. Bakan güzel inançl, halkna kar efkatli olduu zaman her hususta ona yardmc olmal ve hayrl faaliyetlerini arttrmasn söylemelidir. Bakan kindar ve efkatsiz ise, babakan tatllkla onu azar azar yola koymaya çalmal ve onu tertemiz bir yola koymaya uramazdr. Babakan, dünyann devamllnn bakanla olacaonun hayrsz eylere önem vermiyeceini ve her insann ona muhtaç olduunu bilmelidir. «Bakann idaresini tamamlamas ve Behram'a: bakanlk süresini sevinçle geçirmesi için kaç eye muhtaç olduu sorulur. O da

Babakan

hayre

yönelmeli,

n,

:

erden

Devlet

Bakanlarna

«Yedi arkadaa muhtaçtr»

:

— Srrn kendisine açacak, bir mesele hakknda görüebilecek ve ilerini yürütebilecek bir babakana, — htiyaç annda onu kurtaracak sür'atl Ü — Kesici bir klca, IV — Koruyucu V — Yükü hafif pahas çok mala, VI — Kederini giderecek, yalnzlnda arkada olacak güzel ahlâkl bir kadna, VII — Stok edilmi aza.» I

II

bir ata,

silâha,

Hikmet Ürdüir: «Bakan yanma :

metini bilmelidir» der

ald

u dört

kiinin ky-

:

— Emîn bir babakana. — kâtibe. Ü — efkatli muhafza. IV — Öüt veren bir nedime. — Babakan emîn I

II

Bilgili

biri olursa,

I

ülkenin bekasna ve

selâmetine.

— Kâtip vekarma. Ü — Muhafz II

bilgili biri

bakann aklna

olursa bu

ve

— halkn bakanla görümesine imkân salyacandan — halkm bakana kzmam asma. IV — Nedim öüt veren olursa bu durum iim efkatli

biri

olursa,

biri

intizamna ve yararna

Hikmet

delâlet eder.»

:

Mubed Mubezan

öyle demitir «Saltanatn muhafazas, ancak öüt veren ve ilerde yardmc olan hayrl arkadalar sayesindedir. Hayrl 124

1

:

arkada, bakan muttaki olduu zaman fayda verir. Çünkü önce asim (kökün) sonra daim iyi olmas zaruridir.» Bakann mütteki olmasnn anlam: Doruluu ve salamldr. Bu da bakann dier ilerinin doru olmas yanmda çalanlar ve halk düzeltmesi için i ve sözünde doru olmasdr. Kalbinin Allah'a güvenmesi, gücünün, takatinin, dümanlarna kar kazand zaferin gayesine eritirir. Bu zaferlerin Allah'tan olduunu bilmeli ve kendini beenmemelidir. ayet kendini beenir ve gururlanrsa aadaki hikâyede de anlatld gibi helâkndan korkulur.

Hikâye

:

Hz. Süleyman, saltanat tahtnn üzerinde oturmu, rüzgâr o'nu havada sevkediyormu. Gururla ülkesine insanlarn, cinlerin itaatma, büyük siyaset ve heybetinden böbürlenerek bakar. Taht birdolay onlarm

ballna

denbire sarslr

*

ve devrilmeye

man' tahta «dorul»

der.

doru

yönelir. Hz. Süley-

Tath konuur ve «Sen

do-

ru olunca bizde doru oluruz.» Ayn ekilde Hz. Allah: «Bir millet kendini bozmadkça Allah onlarm durumunu deitirmez. Allah bir milletin fenaln dileyince artk durdurulamaz. Onlar için Allah'tan baka hami de bulunmaz 2 ». Babakan akl, bilgili ve ihtiyar olmaldr. Çünkü genç akllda olsa ihtiyar gibi tecrübeli olamaz. htiyar yalnz birinden deil, bir çok insanlardan zamanla tecrübeler

almtr.

Babakan, bakann ve idarenin süsüdür. Süsün pisliklerden arnm, temiz ve düzgün olmas gerekir. Bütün ilere bakabilmesi faaliyetlerinin övülmesi ve

iyi bir

125

Bakanlarna

Devlet

tutuma sahip olabilmesi

u

için

be eye

muhtaçtr.

— Güzel eylerin kendisine belirlenmesi — Hiç bir eyden korkmamas ecaat, m — Doru olmayan hiç bir ii yapmamas sedakat, IV — Ölünceye kadar bakann srrn saklamas, I

için ilim,

için

II

için

(Ürdüür: «Babakan, susan,

yumuak

kalpli,

yiit ge-

ni

tabiatl, güzel sözlü, güleç yüzlü; utanan, susmas gereken yerde susabilmeli ve yeri geldiinde konuabil-

melidir» demitir.

V

— Bunlarla

—

Tutumunun beraber temizlenmesi için mütteki olmal ve inanç güzel olmayan her eyi nefsinden atmaldr. Bütün bakanlara, babakanlar

Babakann dümanlar

iyi,

nefsinin

bakmndan

sevimli onlara

ef

dostlarndan

daha çoktur. Dostlarnn çekememezliine, dümanlarnn onu harcamak için yaptklar çalmalara ve hakknda çkartlan dedikodulara bakan kulak vermemelidir. Zeki kimseler öyle demilerdir: «Birine bir ey verdiinde, yaptn sayp dökersen, bu yaptn melanet, verdiin er olur.» Babakan ve bilhassa bakan yaptklar her iyi eyin bakanln erefini yükselteceini ve hakimiyeti gelikatldrlar.

tireceini iyi bilmelidirler.

Bakann

ülkesinde en büyük

lay doar: Hain babakandan, I II

iki

iten do-

— — Bakann niyyetinin bozuk ve kötü olmasndan.

Sulh Yolunu Tercih:

Nuirevan öyle demitir: 126

karklk

«Babakanlarn en kötüleri bakan harbe çeken ve durum harpsiz halledileceine ramen onu sava alanna sürükleyendir.

men yamur

bakana

sahip bakan, görünmesine getirmiyen bulut gibidir.»

Bilgisiz bir

ra-

zorlamakszm yerine getirdii her i, harp ve kzgnlkla yerine getirmesinden daha hayrldr» der. Aristo: «Birinin harpsiz ve

Bir yerde herhangi bir

düman

kendisini gösterdii

zaman, ayet diplomatik yazmalar ve baz hal çevreleri bir sonuç vermezse o zaman devlet bakan askerî gücünü kullanmaldr. Askerleri hezimete zaman hemen onlar muahaza etmemeli ve onlar öldürmede acele etmemelidir. Çünkü diriyi öldürmek mümkündür. Fakat öldürüleni diriltmek kabil deüdir. Bir insann olgun bir hale gelmesi en azndan krk yla baldr.

urad

Babakan, harp meydannda korkusuzca harp eden askerlerini kendisine yaklatrmal ve onu dier askerlerin önünde mükâfatlandrmaldr. Askerî mühimmat depolamak, silâhlar kahramanlara vermelidir. Onlara en güzel bir ekilde hitap etmeli, sertlikten kaçnmal, ütifatl cevaplar vermelidir. Çünkü, geçmite bir çok babakanlar askerler öldürmülerdir. Allah'n bakana, dürüst, öüt verici, yol gösterici bir babakan vermesi onun erefinin yücelmesine ve seadetine sebeptir. Hz. Peygamber :

bakana hayr düedii zaman ona dürüst ve öüt verici bir yardmc verir: Unuttuu zaman hatrlatr, yardm istedii zaman ona yardm eder» buyu«Allah bir

ruyor.

Babakan,

fakirlerin,

tüccarlarn ve dier sanayi kol-

127

Devlet

Bakanlarna

lannda çalan kimselerin durumunu olduu gibi bakana bildirmeli ve mükül durumda bulunanlarn durum-

larm

arzetmelidir.

BABAKANLIIN KADRN BLME: Hikâye: Biri Mansur'a 3 gelir ve «Babakannz filân mahalle de bulunan bahçemi gasbetti. imdiki durumda perian

Mansur babakana döner: «Kalk bu davaya burada baklsn» der. Gayet zeki ©lan babakan hemen: «Müminlerin Babakan! Bu adamn zerrece bahçede bir ilgisi varsa, bahçeyi ona brakyorum, ayet benimse ona balyorum. Ben mahkemede bu davacyla beraber durmak istemem. Çünkü bana tevbir vaziyettedir» der.

babakanlk görevini, yüzbinlerce bahçeye deitirmem» eklinde müdafaasn yapar. Mansur: «Babakan! ayet bir bahçe için babakankadrini düürseydin seni öldürtürdüm. Gayem seni tecrübe etmekti. Demek ki babakanlk görevini ^müddi ettiiniz

ln

;

rik insanlar

yönetimimde

varm»

der.

ÜÇÜNCÜ KISIM Kâtipler ve onlarn takip edecei yol

daha üstün bir ey yoktur.* demilerdir. «Çünkü onunla geçmiin ve geçenlerin sunulmas kabil olur». Bizzat Allah'n O'nun üzerine yemio etmesi onun üstünlük ve eref indendir: «Nun; kalem ve onunla yazlanlara and olsun!» «Oku! kalemle öreten, insana bilmediini bildiren Rabbn en büyük kerem sahibidir» 2 Bilginler,

«kalemden

.

128

Hz. Peygamber: «Allah'n ilk yaratt kalemden» buyuruyor. Abdullah ibni Abbas, Hz. Yusuf'un «Beni memleke-

memur

çünkü ben korumasn ve yönetmesini bilirim» 3 ayetinin tefsirini Yeryüzünün hazineleri üzerine beni vekil yap, ben kâtip ve hesapçym» eklinde yapar. tin hazinelerine

öyle

et,

denilmitir:

«Kalem sözün kuyumcusudur» ibni mu'tez: «Kalp madendir,

akl cevherdir. Kalem

kuyumcudur ve hat sanattr» demitir. Calinos 4 öyle der: «Kalem sözün doktorudur.» skender: «Dünya iki eyin üstündedir: Klç ve kalem. Klç kalemin altndadr. Kalem öretmenlerin sermayesidir. Uzak ve yaknda bulunan bütün insanlarn görüü, onunla bilinir. însanm zaman dardr. Kitaplara bakmazsa olgun bir akla sahip olamaz. Çünkü insan ömrü bellidir. Yine uras da bir gerçektir: insan kalbinde her eyi muhafaza edemez. Klç ve kalem bütün eyada hakimdir. ayet klç ve kalem olmasayd dünya ayakta kalmazd. Kâtibin bir hizmeti deruhte etmesi için her eyi mesi art deildir. Eski filozof ve devlet bakanlar: «Katip 10 ey bilmelidir: I

—

Suyun

bil-

uzakln yer altndaki sularn yer üstüne

yaknln,

— K ve yaz aylarnda, gece-gündüzün uzamas ve ksalmasn, güne, ay ve yldzlarn seyir durumlar — Toplama, karlama, hesap, takvim ve çlara uygun olan eyleri, IV — Tb ve II

III

ziraat-

ilaçlar,

129

Bakan arn a

Devlet

l

— Rüzgarlarn imal ve cenup rüzgarla nn, VI — iir ve kafiye VII — Temiz ruhlu, ho karüayc olmak, Vm — Kalemin yapüd maddeyi, yontulmasn ve yazmay IX — Hangi harfi uzatacan, hangisini birletireceini X — Hatlarn arasm açk brakmal ve her harfin V

esiini,

bügisini,

iyi

bilmelidir.

bilmelidir.

hakkn

vermelidir.

DÖRDÜNCÜ

KISIM:

Filozoflarn hikmetlerini bildirmeye dairdir:

Hikmet; Allah'tan bir atiye ve kudretinin bir esen olup düedii kullarna verir. Sokrat öyle der:

—

«Allah'n hikmet verdii kimse, ayet bunun kadrini bilirse kendini korur. Hikmetin meyvesi, rahat ve yüceliktir. Mala dükün olmann meyvesi ise yorgunluk ve belâdr»

—

Mukaffa «Hint meliklerinin çokça vard. Öyleki; bunlar fil üzerinde tarlard. îbni

1

:

özetlenmesini filozoflarna emrettiler.

kitaplar

Bunlarn

Bilginler

özetlemek için toplandlar ve onlar dört kelime

onlar içinde

özetlediler:

— Melikler n — Halk IH — Nefs IV — an I

için:

Adalet

için: itaat için:

için..

130

Çok ackmadan yememek Kendisinden bakasna bakmamak.

1

Hikmet:

mara-

Gazali

2

Baz

filozoflar

I

Bilir,

öyle demilerdir:

— ona uyunuz. bildiini yapar. Bu — bildiini yapmaz. Buna uyulmas doru olmaz. irat Bilmedii UT — Bilmiyor fakat stiyor. Onu irat IV — Bilmiyor ve üstelik dinlemiyor. Bu II

bilgindir,

Bilir,

için

dinliyor.

ediniz.

cahildir,

ondan saknnz. Birine sorarlar: «Hangi

ey

— Ölüm — Hangi ey en uzaktr? — Arzu. Ahnef

b.

ey Bir i

«iki

a)

en yakndr?»

Kays öyle demitir: vardr ki; çaresi mümkün olunca,

onu

deildir.

geriye,

b) Geride kalnca ileriye döndermenin çaresi yoktur.

Lokman Hekim3 oluna: eyi koruyunca, sonunda kaypl çkmazsn Yaayn için param

«îki

a)

b) Ahiretin için dinini

Hikmet:

Nuirevan Büzüm Cümhürden

sorar.

«Hangi sebepten dolay dostun, dost olmas

düman

dümann

mümkündür.

öyle cevap verir: «Binay harap etmek, harab ta'mir etmekten, salam cam krmak, krld zaman onu yapmaktan daha 181

—

Devlet Bakanlarna

.

kolaydr. Cismin shhata kavumas ilâçlar gerei gibi kullanmaktan, sarslmas ilaçlar, tevbeyi terkedip ehvete ve üzüntüye tutunmaktandr. Nefsin arzularna muhalefet ve onu krmak atee girmekten daha hayrldr.

Hikmet: Filozoflardan biri

dünyay gezerek

insanlara

cümleyi öretirmi.

u

— lmi olmayann dünya ve ahirette erefi, — Sabr olmayann dinde selâmeti, IH — adam IV — Takvas olmazsa Allah'n yanmda deeri, V — Cömert olmayann malndan VI — Nasihati olmayann Allah'n yanmda

alt

I

II

Bir

olursa,

bir nasibi,

delili

yoktur.

Hikmet:

Büzür cumhüre sorulur: Hangi

izzet zilletle bitiik

olur?» C6VaP V6rr: <
fk^t^

hrsta ve

hizmette »

«Ülkenin geümesi nasl olur?» diye sorulur. «Faal çalmalarn çoalmasn emretmekle»

«Cömert kimdir?» «Verdiini hatrlamyandr.» Soru: nsanlar mal için neden kendilerini yok eder ler?.

Cevap: Çünkü onlar mal eyann en hayrls zannederler. Malm yalnz hayr için istenilebileceini bilmezler. Soru: Ruhtan daha üstün bir ey varm ki insanlar ;

132

ruhlarn

bu uurda verirler? ruhtan daha üstündür Din, kin ve

hiç çekinmeden

Cevap: Üç

ey

zor-

luklardan kurtulma.

Soru: Hangi

ey

ilmin,

keremin ve

ecaatin

zineti

olur?.

Cevap: lmin süsü doruluk, keremin süsü güler yüzlülük ve ecaatin süsü kudretli olduu anda affetmektir.

Yunan öyle der: Uç ey belâlarn büyüklerindendir: Az malla birlikte aile fertlerinin çokluu, kötü komu, namus ve vekar olmayan kadm. Dünya ehli, dünya ilerinin yirmibe ksm olduuna ittifak etmilerdir:

Be ksm Kadm,

baldr: bakanlk ve mevki

kaza ve kadere

çocuk, mal,

Bei çalma ve

kazanca: tlim, yazma, binicilik, cennete girme ve ateten kurtulma.

Bei

insan tabiatna:

Vefa, müdara, tevazu, cömertlik ve

Bei

adete

doruluk

baldr:

Yolda yürüme, yeme, uyku, cima, küçük ve büyük abdest yapma.

Bei

irsidir:

Güzellik, güzel ahlâk, ülûvvü

öyle denilmitir: Üç çetin ey vardr

mas doru

ki;

himmet, gurur, denaet

akll kimselerin onlar unut-

olmaz.

— Dünyann n — Sonunun geleceini — Zamann mihnetlerini

I

faniliini,

III

133

Devlet

Bakanlarna

Hikmet:

Hekim öyle demitir: Be eyin deeri kaybolur: I Günein douundan sonra Lâmbann II Çorak topraklarda yamurun, Körün yannda güzel kadnn IV Tokun yannda tatl yemein V Zalimin karsnda Allah kelâmnn.

— — m— — —

iskender'e «hocana niçin babandan fazla ikram ediyorsun» diye sorduklarnda, o öyle cevap verir: «Ba-

bam

hocam ise bakideki hayatmn sebebidir, istediin ekilde zaman seninle yürü mezse, sen onunla yürü. insan zamann kölesidir. Zaman fani hayata

gelmemin

sebebi,

insann dümandr, insann ald her nefes onu o miktar hayattan uzaklatryor, ölüme ise yaklatryor.» ise

Hikmet: Filozoflardan bir grup Büzür Cfömhür'e

unu

söyler-

ler:

«Ruhlarmzn ve cesetierimizin faydalanaca hikmet kapüarm bize tant ki; onlara göre hareket edelim, bize zarar verecek eylerden de o sayede uzaklaann. Allah söyliyecein eylerden dolay seni mükafatiandrsn»

0 öyle konuur: «Bilin ve

inannz

Bakn

ki; dört

ey

aydnln araydnln azal-

gözün

trr. tr. Dört

sonsuzlatnr. Dört eyde ey vücudu yalatr ve imanlatr. Dört kalbi diriltir ve dört ey de onu öldürür.

Gözün 1

134

—

aydnlm

Yeillik

arttran dört ey:

ey

— Akan su EH — Tertemiz su IV — Dostlarn yüzlerine bakmak Aydnln azaltan: I — Tuzlu yemek yemek — Scak su baa dökmek — Günein ziyasna bakmak IV — Dümann görmek. Vücudu shhatli yapan: I — Yumuak — Kalbi üzüntüden uzaklatrmak m — Güzel koku yatmak IV — Sert yatakta Vücudu zayflatan: — Günete kurutulmu yemek münasebet n — Çokça m — Hamamda fazla kalmak IV — Akam namaz vaktinde uyumak

n

II

TTT

elbise

II

et

I

cinsî

bise giymek.

Vücudu shhatli yapan: Vaktinde yemek yemek I

— n — Eyann ölçüsünü muhafaza m — Zor eylerden çekinmek IV — Gereksiz üzüntüyü brakmak Vücudu ypratan: — Zor yollarda yürüme — Hain ata binme — Yorgun yorgun yürüme münasebet IV — htiyar kadnla I

II

III

cinsi

Kalbî dirilten: I

— Faydal

akü

ve

Devlet

Bakanlarna

— üstad m — Emin ortak IV — Yardmc dost Kalbi öldüren — iddetli souk — Zehirin harereti — Kötü duman IV — Düman korkusu. Sokrat «Be ey insan helâka götürür» — Dostlarn aldatmas ~ Bilginlerden yüz çevirme — Kiinin kendine hakaret etmesi IV — Seviyesinde olmayanlara kar böbürlenme ihtimali V — Arzuya uyma.» II

Bilgili

I

II

III

der.

I

II

III

Hipokrat

4

öyle demitir:

«Be ey be eyden doymaz: I — Kadn erkekten II

Ut IV

V

—

Göz bakmaktan

—

Bilgin bilgiden

— Kulak haberden — Ate odundan

Hikmet: Bir filozofa sorulur.

— —

din

Dünyada en ac ve en tatl eyler

En ac eyler: Sert ve el darldr. En tatl eyler: Çocuk,

söz iitmek,

136

mahkum'

*

*

edici

güzel söz ve kolaylk göster-

mektir.

Soru:

nelerdir? A'

Ölüm ve uyku nedir?

:

lmamCevap:

Uyku

Gazali

ar bir uyku-

hafif bir ölüm, ölüm ise

dur.

Soru: Zenginlik nedir?

rr

.

-.

.

Cevap: Kanaat ve Rzadr. Soru:

Ak

,

{

nedir?

Cevap: Ruhun hastal, ve insann hasret içinde '

ölmesidir.

Aristo'ya «Hangi dost daha itimada gisi daha müfiktir diye sorulur.

ayan

ve han-

«Köklü arkadalk daha itimatl, eski dost daha üstündür.»

cevabn

Calinos

öyle

verir.

der:

ey unutmay

«Alt

getirir:

— Sert söz iitmek — Durgun suya iemek in — Eki ve ac ot yemek IV — ölünün yüzüne bakmak I

II

— Çok uyumak ^oV VI — Harap yerlere fazla bakmak. V

,

,

; J

•

lâç kitaplarmda unlar yazldr

Unutma alt eyden doar:

— Balgam — Kahkaha gülme IH — Tuzlu ve yal et yeme IV — Çokça münasebet V — Yorgunlua ramen uyumamak VI — Rutubetli eyler. I

II

ile

cinsî

Hikmet:

Eb-ül-Kasm el-Hekim öyle

Dünyann

fitneleri

der:

üç kimseden doar: 137

Devlet

I II II

—

Bakanlarna

— Haberi verenlerden — Haberlere kulak kabartanlardan — Haberlerin arkasnda hemen koanlardan

Bu üç grup melâmetten

kurtulamazlar.

Hikmet:

öyle «Üç

denilmitir:

ey

üç eyle bir arada bulunmaz Arzulara taklmakla beraber helâl yeme, Kzgnlkla efkat,

— H— m — Çok konumann yansra doru sözlülük» I

Büzür Cümhür öyle der: «Bütün skntlardan kurtulmak istiyorsan ahlâkn çocuklarn ahlakna Filozof

tahvil et.»

«Onlarn ahlâklar nasldr!» diye sorulunca o öyle cevap verir: «Çocuklarda be haslet vardr: gayet bunlar büyüklerde bulunsayd, bir skntlar kalmazd. Çocuklar rzk için endielenmezler, hastalandklar zaman Rab'larna ikayette bulunmazlar, topluca yemek yerler, kavga yap-

tklar zaman birbirlerine kin tutmazlar, korkarlar, bunu az bir korku ve gözyalariyle gösterirler» Hikmet:

Vehb dr»

b.

Münebbih- ^«Tevratta yazl dört söz var-

«Kendisinde vera' (Haramdan sankmma) bulunmayan her alim hrsz gibidir. Akl olmayan kimse der.

hayvanla denktir.»

Ahnef

Kays: «Bakanlarda dostluk, yalanclarda vefa, haset edende rahat alçak kimselerde mürüvvet [*] ve kötü ahlâklda büyüklük yoktur.» der. b.

:

Hikmet Bûzûr Cumhur öyle der:

«Shhat dörttür:

Din, mal, beden ve ailenin shhati»

eyden ibarettir: Arzuna uymaman,

Dinin shhati üç

— n — Allah'n emirlerini yapman, — Bakasna haset etmemen. Maln shhati üç eye baldr. — Dikkatli olarak muhafaza etmek, — Emaneti vermek, in — Zekatn hakkiyle vermek. Bedenin shhati üç eydedir I — Az yemede n — Az konumada, m — Az uyumada I

III

I

II

:

Ailenin shhati üç eydedir:

— Kanaatda, geçinmede, n — Ü — Allah'a

I

îyi

itaati

muhafaza etmek.»

Hatem-ül-îsam'a «Bizden öncekilerin bulduklar seadeti bizim bulamamamzn sebebi nedir?» diye sorulur. O'da öyle cevaplandrr:

be eyi

Öüt

veren öretmen, uygun arkada, devaml hamd, helâl kazanç ve müsait zaman.» «Siz de

yerine getiriniz:

Hikmet:

arasnda hangi eyin daha büyük olduu» sorulur. Onlar da «Çokça tedbir, büyük ölçüde ihtiyaç gidermesine raFilozoflara «Halk

:

139

:

Devlet

Bakanlarna

men deeri

baka

her eye dükündür, fakat hiç kimse fakir olmay arzulamaz. Çünkü insanlarn hepsi zengin olmak isterler. Hiç kimse keder istemez, hepsi sevinç isterler, refaha dükündürler. Hiç yoktur. Kul, fakirlikten

kimse ölüme

dükün

cevabm

kündürler.»

deildir. Zira hepsi verirler.

Eb-ûl-Kasm el-Hekim laydr» der.

:

«Kulun helaki

— Alimlerin görülerinden

H

yaamaya düiki

eyden

do-

yüz çevirmek.

Hikmet:

Halkn belaya uramas üç kimse Sapk bilginler, I

— H — Ahmak HI — Hiç kimseyi

yüzündendir.

idareciler,

Aslen bekleme.

cimri

çekemiyenler.

olandan vefa, tama'kârdan

Hekîm öyle der «Bu zamanda

salamlk

:

M ey tuhaf olmu:

Dîn ve fakirlik.»

Hikmet

Üç eye ayn

tarzda bakmak gerekir. Fakire kibir gözüyle deil, tevazu gözüyle, Zenginlere çekememezlik gözüyle deil, öüt

— n— verme gözüyle, m — Kadnlara ehvet gözüyle deil, efkat gözüyle. I

Hikmet:

Münebbih «Tevrat'ta günahn anasnn üç olduunu okudum» der. Vehbi.

ey 140

b.

:

tmam«Kibir,

hrs ve

Bunlar da

be

Gazali

haset.

eyin

neticesinden

meydana

gelir.

— Çok uyuma, n — Çok yeme, m — Vücut rahatl, V — insanlarn övgüsü. IV — Dünya Üç eyden kurtulan kimsenin yeri cennettir — Minnetten. (Verdiine minnet etmez), n — Zahmet (Halka zahmet vermekten m — Rüsvaylk (Birinde bir kötülük gördüü zaman I

sevgisi,

I

çekinir.)

onu knamaz.) Hikmet: Ibn-ül Kary'e

Hoccac'n yanma gittii zaman Hoccac

O'na unlar sorar: Küfür nedir? S Ni'mete fazla sevinmek, C

— — S — Rza nedir?

re sabr.

— Sabr nedir? C — Kzgnl tutma. S — Hilim nedir? C — Güçlü anda evkatli davranmak, S — Kerem nedir? C — Dostluu koruma ve haklar yerine getirmek S — Kanaat nedir? C — Açla ve elbisesizlie sabr S — Zenginlik nedir? C — Basit vastasyla, küçük olan eyi büyütme S

141

Devlet

Bakanl arna

— Hamiyet nedir? C — Kendinden aada bulunan ba üstünde durdurmak. S — ecaat nedir? C — Dümanlarn, yüzüne hamle yapmak ve sava mevznnde sebat etmek. S — Akü nedir? C — Doru konumak ve insanlar sevindirmek S — Adalet nedir? C — steini bir tarafa atp, gidi ve inancn salaml atrmak S — nsaf nedir? C — Davalüar arasnda eitlik S — ZiUet nedir? C — Eü boken hastalanmak ve rzkn azlndan dövünmek S — Emanet nedir? C — Gerekeni yerine getirmek S — Hiyanetlik nedir? C. — Güçlü olmakla beraber gevek davranmak S — Anlamak nedir? C — Düünmek ve eyann hakikatim anlamaktr. S

,

kafirlerin

Hikmet:

Hekim öyle «Sekiz

ey

der:

sahibine

zillet verir:

— Çarlmayan sofraya oturmak — Ev sahibine emretmek IH — Dümanlarndan yardm beklemek IV — Konuan kiinin arama sokulmak, V — Bakana hakaret yadrmak I

II

iki

142

tm&ra- Gazali

— Rütbesinin götürmedii mevkide oturmak, VII — Kimse dinlemedii halde konumak VI

VIII

— Yaknlarndan

olmayanla dost olmak.

Hikmet:

Bûzûr Cumhür'e sorarlar: «Hangi ey-doruluuna

ramen — söylese

kötü bir duruma düürür?» «Kiinin kendini övmesi. Çünkü bakasn çekemiyenin övüldüünü, kzgnn müfik olduunu, bulamazsn. Haset edici bir cömert, ümitsiz bir zengin ve dostu olan bir

bakan

—

de, sahibini

göremezsin.

«Bilginlerin kalplerini

«Kalbine

mal sokan

mal bürür mü?»

bilgin deildir»

cevabn

verir.

Hikmet:

Hekim: «Dtaki

zorluk, içteki kinden

daha

iyidir»

der.

Bûzûr Cumhür'e: «Dünyada gaml ve kederli olanlar

u üçüdür» der. I — Sevgilisinden ayrlan ak, — Çocuunu kaybeden anne ve baba> m — Zenginken fakir olan kimse. II

Hikmet:

Amr

b.

Ma 'di «Yumuak

olan kalpleri

yumuak

:

söz,

yumuatr. Fakat

kayalardan daha sert

sert söz,

ipekten daha

olan kalpleri sertletirir» der.

Hekim öyle

Ar, sz

der:

cesedin

hastal olduu

gibi,

hüzün de ru-

hun hastaldr. 143

Devlet

Bakanlarna

Yemek, cesedin gdas olduu

gibi,

sevinç te

ruhun

gdasdr.»

BENC KISIM. AKLIN VE AKILLILARIN ÜSTÜNLÜÜ HAKKINDADIR:

an

yüce olan Allah akl en güzel ekilde yaratmtr. O'na: «Herle» diyor. O'da hemen ilerliyor, «gerile» diyor, O'da geriliyor. öyle buyurmutur: «zzetime ve celâlime yemin ederim ki senden (akldan) daha üstün bir ey yaratmadm. Seninle alyorum, seninle veriyorum, seninle hesaplyorum ve seninle cezalandryorum».

Bunun doruluuna delil udur: Allah kullarna iki eyle emretmitir: Yap ve yapma. K. Kerîmde belirtildii gibi, bunlarn

ikisi

de akl üzerine mevkuftur:

«Akl sahipleri». «Ey akl sahipleri

Allah'tan korununuz.» Akü kelimesinin itikak olan «Ukkal» dan «ma'kl» snlacak, saknlacak yer, tepenin bama kurulmu ve zorla kale anlamna gelir. Hiç bir güç onu

snlan

aamaz, O'nu ykamaz ve ezemez. Hikmet:

îran'l bir filozofa akllya «niçin akll denildiini» sorarlar, O da:

«Akll kimseyi tantan I.

Kendisine zulmeden kimseyi

tarafa brakmak,

144

u dört

belirtidir.

günahndan dolay

bir

tmam-

Gazali

aa

bulunanlara tevazu göstermek, n. Kendinden m. Hayr yolunda birisi, kendisini geçtii zaman,

O'nu geçmek için yarmak, IV. Allah'n daima anmak; ilim hakknda konumak, sözün fayda verecei yeri bilmek ve bir zorlukla kar-

lat

zaman Allah'a snmak.»

CAHLNDE AKETLEBÎ

VARDIK:

nsanlara zorluk çkarmas, zülüm yapmas, kendi du-

rumunda bulunanlara kibirli

eziyet vermesi, ileri gelenlere

olmas, bilgisizce

konumas, hatadan dolay

kar sus-

mas, bir zorlukla karlat zaman kendisini yok etmesi ve hayrl bir i gördüü zamn ondan yüzünü çevirmesi. Hikmet:

Cübeyr öyle der: «nsann akldan daha üstün bir ey giydiini görmedim: O, krhrsa düzeltir, yklrsa kaldrr, zelil olduu Said

zaman

b.

azizlendirir, fakirleirse zenginletirir.»

—

aadaki hikâyede önce muhtaç olduu ey Aklla kaynam ilme ulamasdr: de görülecei gibi lk

—

Hikmet:

Babakan Yunan Nuirevan'a akl iler

hakknda bir mektup

ve akln

yapaca

yazar. Nuirevan'da O'na teek-

ikür eder ve:

Akl hakknda takdim

ettiin mektup cidden güzeldi. Ben ve benden önce geçen Devlet bakanlar yalnz aklla sü^lenmiizdir. O'na aykr hareket etmek bize nasl mümkün olur? Çünkü Allah'a en yakn

«Ey

Devlet

filozof!

Bakanlar 10

145

Bakanlarna

Devlet

Akü dünyada güne

olan akldr.

gibidir, güzelliklerin kal-

Her insandaki güzellik, akldan dolaydr. însan vücudundaki akl aaçtaki rütubet gibidir. Bu rutubet aaçta olduu müddetçe aaç yeillenir, büyür ve meyve ve-

bidir.

rir.

ayet

rütubet olmazsa

insan da böyledir: detçe

Akl

aaç

kurur, dolaysiyle kesilir, tam, bedeni salam oJduu müd-

arkadal, yolculuu

ve faydal olur. Fakat akl olmaz, cehalette ona galip gelirse bu durum hayat için iyi olmaz, ölümden baka hiç bir ey onu temiz çkartmaz. Akla aykr ve onun emrettii eküde hareket etmezsem nasl yardm alabilirim? Çünkü bakan ve halk için

akldan daha kin

—

iyi bir

—

güzel, iyi

iyi

ey

yoktur. O'nun kötü, hak batü,

—

aydnlyla,

doru

çir-

— yalan

tefrik edilir.

Buzür Cumhûr öyle demitir:

u

iki

ey

birinde bulunmazsa, kii olgun olamaz:

ecaat ve akl. Hikmet:

Lokman Hekim öyle demitir: «Ününden yararlajnlmyan, aklm mayan alim olamaz.»

ilmine

arkada yap-

Nuirevan Büzur Cumhûr'den: «nsanlar içinde en aküh olmasn isteyen kimdir?» diye sorunca, o'da öyle cevap verir:

— Bana dümanlk yapmak isteyen dümandr. — Niçin? — Kötülükten emin olmak için.

Çoalan her

ey

o nisbette tehlike

getirir,

gelitikçe dostu artar.

—

146

nsan

için

en lüzumlu

ey

nedir?

fakat akü

—

Akldr. Bütün filozoflar öyle demilerdir: «Bütün eya akla, akl ise deneye muhtaçtr. Akldan daha üstün bir zenginlik, cehaletten daha iddetli bir fakirlik yoktur. lmi çok olann akla ihtiyac daha fazladr./ Bilginler «Akl bakandr, askerleri vardr: Temyiz, hfz, düünce, anlama, ve ruhun aklla sevinci. Çünkü vücudun durmas akl sayesindedir. Ruhun aydnlk lâmbadalr. Akll s odur. Oradan vücudun her tarafna kimse hiç bir zaman kederlenmez. Çünkü o üzüntüyü gerektiren eyi yapmaz * ve akim önem vermediine o önem :

k

vermez.

Hikmet:

I

bni Abbas'a öyle sorulur Akl yoksa edep mi daha hayrldr? Akl. Çünkü akl Allah'tan, edep ise kuldan

— —

:

m

bir tek-

liftir.

Abdullah

b.

Mubarek'e de

ayn soruyu

sorarlar.

— Akl — Akü nedir? — lmi örenmek ve onunla amel etmek.

O

da:

Hz. Peygamber öyle buyurmutur:

«Allah kullarna akldan daha

hayrl

bir

ey

verme-

mitir.» Oklidese biri öyle der:

«Ruhumu mahv etmede rahat etmem.» O'da: «Kalbimden kini çkarmadan rahat etmem» der. Hekim öyle der: «Lâeden kötü koku geldii gibi, cahilden de cehalet kokusu kokar. Dolaysiyle komu ve yaknlarn rahatsz eder.» 147

Devlet

——

Bakanlarna

Hikmet:

Hekime «Akl nedir» diye sorulur. «u yirmi üç eyi birbirine balayan düümdür. Bu düüm olmasayd iyi ile kötü birbirine

karrd»

«Tevhitle-irki, islâmla-gafleti,

der.

imanla-küfrü,

tedbirle-tedbirsizlii,

yakinle-ekk, kurtulula-belây, cömert-

Hkle-cimrilii, güzel ahlâkla-kötü ahlak, tevazu ile-guru-

dümanhkla-dostluu, övgü ile-yermeyi, sehv üe-cehli haya ile - hayaszl, hakla-bath, vakarla - hafifmereplii, aydmlkla - karanl, keremlikle - devleti, taatla masiyeti, Allah' zikirle - gafleti, rza ile - hasedi, sünnetle - bid'at, rahmetle - kasaveti ve hikmetle - ahmakl. Kitabn sahibi öyle der: «nsanlarn bütün güzellii akldadr, ilimler ve ru,

ameller akla racidir.»

Tercümenin bittii tarih 22 Austos 1969 Süleymaniye

148

t

NOTLAR VE ZAHLAR Birinci

Kaynak:

brahim

1

K. Kerim,

2

Cuma hakknda

suresi A. 24

.'

ler

ve fakihler,

cuma

bir için

çok hadisi erifler vardr: Muhaddiskitaplarnda hususi bölümler ayrm-

lardr.

K. Kerimde geçen bu iki kelime (ar ve kürsi) hakknda kelâmclar ve müfessirler çeitli açklamalarda bulunmulardr. Kürsi Arapça bir isimdir, taht mânasna gelir. (Bak. îslâm Ans. 6/1088) Bu kelime K. Kerimin iki yerinde geçmektedir. 3-4

(2/256, 34/33)

Birinci ayeti kerimede kürsi kelimesi geçtii için

buna ayet-el-Kürsî denilmektedir. kinci ayetteki kürsi kelimesi Hz. Süleyman'n tahtn ifade etmektedir (a. g. y) Bu kelimenin «Ar'm» bir müteradifi olduunu iddia edenler de vardr (HasanBasri)

Arap

dilinde bir çok

deiik manalar

tad

bu milletle kültürel balar kuvvetli olan dier milletler de, deiik ekillere bu ismi vermilerdir (îran'llar, üstüne keçe örtüp altna ate mangal koymak suretiyle snmay temin ettikleri tahtadan yaplm bir çerçeveye bu ismi vermilerdir. Dou illerimizde de bunu yer yer görmek kabildir) Daha geni malumat için Cl. Huart'm îslâm Ansiklopedisindeki «Kürsü» maddesine (V/1085) gibi,

kn

baknz. 5

Ayet

6

Ayet-i kerime (tktibas)

i

kerime (ktibas)

149

Bakanlarna

Devlet

Münker ve Nekir:

7

ölüyü kabirde sorguya çeken iki melein ismi. Kaynaklarn bildirdiine göre, mü'minler kolaylkla onlarn suallerini cevaplandrabilecekler, günahkârlar ve inkârclar ise zor cevap verebileceklerdir. Ayn ekilde mü'min kabirde ceza ile tazyike çarptrlmaya-

cam

fakat inkarcnn bir tazyikle karlaacan -bu kaynaklarbildirerek kabirdeki sorgu ilemini bir ayrma tabi tutmulardr, bk. al-Nesafi,

ark Ebu

hanife,

Haydarabad

1321, S. 22)

Kerim bu azaptan bahsederken, «Melekleri onlarn yüzleve arkalarna vura vura canlarm alrken, nasl olacak, ba-

K. rine

kalm» (VI / 93) Münker ve Nekir

isimleri

Kerimde açkça geçmektedir*

K.

Hadiste Tirmizi'de (cenaiz bab: 70) geçer. 8

tbnl

Ab has:

Abdullah b. Abd-ül-Muttalib b. Hiam büyük sehabilerden olup Hz. peygamberin amcazadesidir. Hicretten üç yü önce Mekke'de domu, 68 tarihinde Taif'te vefat etmi, cenaze namazn Muhammed b. Hanife eda etmitir. Îim ve anlagelimesi için Hz. Peygamber dua etmitir. Devrinde ki îslâm cemaat her hangi bir mesele ile kar karya bulunduklar zaman O'na müracaat ederler ve gereken cevab O'nda bulurlarcm. K. Kerimi tefsir eden ilk sahabedir.

Eb-ül-Abbas

ynn

Hzr:

9

El-Hadr (bozulmu ekli

Hzr)

yeillik

anlamnadr. Bunun

hakkndaki malumat K. Kerim'in, (XVIH/59-81)

ayetlerine

ba-

ldr. Hz.

Musa yanndaki

mecma'al-Bahreyn'e doru yol alr. Buraya geldikleri zaman yanlarnda bulunan -eytan eseri- unutmu olduklarn görürler. Halbuki balk frlayp, suya atlar ve kaybolur. îki seyyah ararlarken Allah'n bir kulunu (Hzr') bulurlar. Hz. Musa' kendisini irad etmesini ister. O'da kendinin yapacana Musa'nm tahammül edemiyeceini delikanl

ile

bal

bal

söyler.

Bu husus için baknz. K. Kerim XVIII/59-81, 11/261 1

—

150

(Bunlarla

ilgili

tefsirler)

— Buhari «ilm» Bölüm: 3 — Müslim, fezail'ül-Hadis 170-174 4 — El-Trmizi, Tefsir XVTII/I, 5 — Taberi 10 — Öür: 2

16,

19, 44,

Enbiya, 27

vs.

Lügat manas «Ondan bir» olup, içtimaî yardm için maldan alman onda bir nisbetindeki verginin addr. Bu tabir ekseriya zekât ve sadaka manasma da kullanlmaktadr, (b.k Is. Ans. DC/482 den Ebu Yusuf s. 31, yahya b. Adem, s. 78, 83, 121, 123) Bu ifade K. Kerimde bulunmamaktadr. Hukuk kitaplarnda da zekât ile öür vergileri arasnda ayr bir hususî bölüm yoktur, (a.g.y) Bununla beraber, K. Kerimde (VI, 141) ile O'nda bir vergi arasmda bir münasebet kurulmutur. Daha fazla bilgi için

kub

baknz: Yahya b. Adem el-Kurei Kitab-ül-Harac. Ebu Yusuf b.

brahim:

Ya'-

Kitab'ül- Haraç al- Maverdi; Kitab-ül- Ahkam as-

Sultaniye. 11

HAM):

Snr, hudut anlamnadr, çoulu «Hudud» gelir. Çeitli ilim dallarnda hususi bir mana almaktadr (meselâ: Felsefede hadd: Tarif; Astronomide 12 ourcun, her birine ait sahalarn, 5 seyyareden birine nisbet edilen, muayyen bir ksmna delalet eder. Ta-

Allah'n snrszl slâm. Ans. V-l/41) savvufta:

karsnda

kulun

snrll.

(Bk.

K. Kerimde: Allah tarafndan tayin edilmi, olan hududa, yani eriatin hükümlerine, emir ve nehiylerine delalet eder.

Orucun farz olduunu bildiren ayette: «îte bunlar Allah'n hududur; öte taraf ma geçmekten kendinizi korumak için, sakn bunlara

Bu

yaklamayn ceza islâm

(11/183)

eriat tarafndan

itirilmesi caiz olmayan

bir ceza

kesin olarak belirtilmi, de-

manasna

gelir.

Bu

cezalar

un-

lardr:

— Kadnla erkein dayak, 2 — iftira (bunun 1

ya

gayr-

için

meru

dayak)

münasebeti; talama, ve-

Bakanlarna

Devlet

— Alkollü içküer 4 — Hrszlk 12 — Huzeyfe: 13 — Davud (A.S.) 3

(dayak)

(ellerin

kesilmesi)

srail peygamberlerinden

Zebur gönderilinitir. K. Kerimde bu peygamber hakknda bir çok kssalar vardr. «Ya Davud! Dünyada insanlar arasnda hak ile hüküm etmee seni vekil kldk» (XXXVIII/25) Taberi Hz. Davut hakknda mufa3sal bilgi vermektedir (Terceme-i Taberi 373-375) 14

—

biri

olup, kendisine

Kayser.

Arapça'da Bizans imparatorluu

için

kullanlan bir tabirdir.

Hz. Peygamberden önce, Araplar. Bizans'la münasebet kurmulard. Bu sebepten airler (özellikle îmr-ülKays) sk sk Kayser') zikrederler.

Hz. Peygamber devrindeki Bizans imparatorluunun banda bulunan Heraclius'a mektup gönderdiini biliyoruz. (Dana ge-

ni

bilgi için

saym hocamz

«îslâm Peygamberi» adl önemli 15

—

Muhammed Hamidullah'n eserinin birinci cildine baknz»

Prof. Dr.

Melik.

«Hükümdar anlamna

gelen bu kelimeyi, müslümanlar kullanmaktan bazan çekinmilerdir. Çünkü K. Kerimin birçok yerlerinde (meselâ Allah yüce hükümdar ve haktr. XX/133) bu kelimenin Allah'n kudretini ve mutlak hakimiyetini bildirmesi,

müskalan bir kelimeyi kullanmaya yöneltmitir. Bu sebepten Muaviye'nin «malik» (tavann almasn iyi karlamamlardr. (tsl. Ans. vn/664) Bu ünvan etrafnda Melik'm politika ve tutumunu ortaya seren çou da öüt mahiyeticde bulunan birçok eserler vardr, (meselâ: îbn-i Abi-l-Rab'-nm «Suluk-ül-malik fi-tedbir-l-Memalik) adl eseri.

lümanlarm bu kelimenin

6

—

dnda

Emir:

«Emr», «îmar» ve «Amire» buyurmak manasmadr. Bu kökten gelen «Emîr» bir millet üzerinde hüküm ferman olan kimse (bk. Firuzabadi, Kamusta. 11/132), reis ve kumandan (ist. Ans.

tmamEmir mad. IV/260) anlamna gelir. Bu kelime mürekkep kelimelere bakalm.

u

—

1

Emir-ül-mü'minin

:

(Müminlerin

ile

Gazal!

tekil edilmi

Babuu) Bu

unvan

ilk

defa olarak halife Ömer'e (R.A.) verilmitir. (a.g. yer s. 263) Emir-ül-Müslimin: 2 ( müslümanlarn Babuu) Evvela

—

murabitler tarafndan kullanlmtr.

—

Emir'ül-Umera: (Emirlerin emiri, ordunun bakumandan) Abbasiler devrinde askeri vazifeleri deruhte edene verilirdi. Osmanl devletinin eski tekilâtmda eyalet valileri demek olan beylerbeyine ait lakaplarn banda Emîr-el-Umera tabirini 3

görüyoruz, (feridun Bey, Müna'at-es-Selatin, ist. 1274, 1, 9, 462, 542) XIX. asrda mülkiye rütbeleri ihdas ve tevsî edilirken, amir'el-Umera'lk rütbe-i saniye snf- sânisi derecesinde, bir mülkiye rütbesi addedilmi, daha sonra bu iki rütbe miralay ve nihayet kaymakam rütbesine muadil ve fakat terifattan onlara mute-

kaddim tutulmutur, bu vaziyet mülkiye rütbelerinin ilgasna kadar devam etmitir. (Devlet Salnamesi sene 1269, 1278, 1328. slâm Ansk. IV/264)

ekik

17

Mehur

Belhi:

Sofi ve airlerden olup, ibrahim

Tekva ve arifane

sözleriyle

Edhem'in mürididir.

mehurdur. Hicrî 153 tarihinde vefat

etmitir.

18

Hann

(tbni silerin

Musa

Reid:

Muhammed-el-Mehdi

beinci

halifesidir.

Ebu Cafer el-mensur) Abba147 de domu, 170 de büyük karde: b.

Hadi'nin yerine Badat'ta tahta geçmitir.

Baa

geçmeden

önce Rumlara kar yapt savala, mehur olmu Bu giritii savalarla Üsküdar'a kadar gelmitir. Baa geçince ülkenin snaî yönünden gelimesi için gayret göstermi, arlman'la dostluk münasebetleri kurmutur. Hicrî 193 tarihinde Tus'ta ölmü, türbesi bugün mevcuttur. (Kamus-ül-A'lamdan ksaltlarak. VI (4722) 19

20

(

?

—

Abbas: Harun Reid'in

veziridir.

Fudayl b. lyaz: Abû. «Ali el-Fündînî et-T ALAKAN I 803) Eski devrin en mehur sofilerinden olup. Harun Re-

153

Devlet id'in

Bakanlarna

muasrdr. Künyesinde Horasan'l olduu anlalyorki,

genç-

liinde Abivard ve Sarahs arasnda yol kesen bir ekiya efradn dan olmas da bununla tevafuk etmektedir. Bir gün naslsa K. Kerîm'in: «îman edenler için Allah'n zikri önünde kalplere huu gelmek zaman gelmedi mi?» (LVII/15) âyeti okunurken iitmi ve bunun üzerine hidayete kavumutur. (ÎSL Ans. IV/6S1) ilk tahsilini Ebîverd'te yapm, Kûfe'ye gitmi züht, tekva, irad ve mevize ile ömrünün son Mekke'de geçirmitir. Harun Reid'le bir çok konumalar vardr. (Kamus-ül-A'lam V/3416).

uram,

21

ksmn

K. Kerîm el-Casiye

S A.

21

Ömer b. Abd-ül-Aziz. (682-720) b. Mervan b. el-hakem, Abu Hafs e-aec, Emevî halifesidir. Babas Abd-ül-Aziz uzun yllar Msr'da valilik yapmtr, annci taraf ndan Hz. Ömer (I) den gelmektedir. Küçük yatan itibaren adalete dükünlüü ile dikkatlar çek22

—

mi, baa getirilince bunu icraatmda göstermitir. Giritii Islama bal olarak îç ilerindeki reformlarla, devlet mekanizmasn tslâm'm rayna oturturken, bir yandan da îslâm kültürünün ikinci kayna olan hadislerin toplatlmasn valilere bir mektupl-

—

bildirmitir.

23 24

Ebu

Kulabe-i

Rekka

(Abdül-Melik

hur muhadislerden olup, ittikasiyle

olduu

bin hadisin

fat etmitir.

25

Emevî

Ezberinde

altm

Badat'ta

ve-

(b.

Mervan

b.

Hekim)

Mervanoullarnn dördüncüsüdür.

domu,

kardei Velid'in ölümü üzerine 96 tarihinde yl 8 ay bata bulunmu, 99 da vefat etmitir.

baa

geçmi,

Ömrü

harple

geçmi

26

Ebu

Hazm

27

Ebu Musa

154

tannmtr.

1755)

I

Abdül Melik

b.

Meliklerinin yedincisi,

Hicrî 54 te

Muhammed). Me-

rivayet edüir. Hicrî 276 tarihinde

(Kamus-ül-A'lam.

Süleyman

b.

iki

adîl bir melîkdir.

(Kamus'ül A'îam, IV/2618)

:

ei-A'ari: (Abdullah b. Kaya)

(?

—

663 ?)

mam-i

Gazali

Sehabeden olup hicretten önce Yemen'den Mekke'ye gelerek îslâmiyeti kabul etmi, Habeistan'a hicret etmi, Hayber fethe-

dönmütür. Peygamberimiz zamanmda Aden ve Yemen'in sahil bölgelerinde valilik yapm. Hz. Ömer zamanmda ise Küfe ve Basra valiliklerinde bulunmu, îsfehan ve Nuseybini fethetmitir Sffn vak'asmda Hz. Ali'nin hakemliini yapm; hadiseden sonra Mekke'ye dilince Medine'ye

gitmi, en eski rivayete göre 42 (662/663) yahut 52 senesinde vefat etmitir. (Bak. Kamus'ül A'lam 1/764) îsl. Ans. IV/392; îbni Sa'd Ya'kûbi Belazuri)

satmak (Kamus C. HI/194), satel skmakla tamamlanmasdr. (Lisan-ül Arab. DC/374) Halifenin baa geçmesiyle birlikte onu tasdik etme gayesiyle eli üzerinde yaplan sadakat yeminine denir.

n

28

Biat: «Bey'» ve «Mebi'»

Bu husus Sakîfe gönünde, halife Ömer tarafndan tesbit edilmitir: «Ömer «— Ey Ebu Bekr, elini aç-dedim; o elini açt ve ben O'na biat ettim» demitir. (îbni Hiam' S. 1013 den îsl. Ans11/582).

29

Mansur; (Ebu Ca'fer Ahd-ul-lah

b.

Muhammed)

Abbasî'lerin ikinci halifesidir. Hicrî 95 tarihinde

domu,

lnda tahta geçmi. Anadolu'nun garp cihetlerinden fethetmi, 145 tarihinde Badat' tesis oraya kaydrm 158 tarihinde, Hac için

mede ölmütür. (Ya'kubî 80

Mübarek

31

Hasan-

Hicretin ilk

b.

11/409, 420, 425,

136

y-

çok yeri ederek hilâfet merkezini gittii Mekke-i Mükerre 430 v.s.) bir

-

Fudayl

Basri: (el-Hasan b. Eb-l

asrnda

Hasan

el-Basri) (642-728)

yaam

büyük bir tabi'dir. Sehabeden Osman b. Af fan ve Abdullah b Abbas (R.A.) gibi önemli sehabelerle görümütür. (Kamus-el- A'lam III/1944). Babas fütuhat esnasnda esir edilerek Maysan'dan Medine'ye götürülmü idi. Orada mehur Zeyd b. Sabit'n azadllar arasna girerek. Ummu Salame azadllarmdan Hayre adnda bir kadmla Ans. V-I/314). Hasan- Basri er'i ahkam,

evlenir.

en

(îsl.

mümtaz

fkh

ve hadis zamannda devril simas olur. ders halkasna bir çok bölgelerden gelen

155

Devlet

Bakanlarna

Örenciler devam ederler.

Yapt

büyük hizmetlerden sonra 110

tarihinde vefat etmitir.

32 Zeyn'ül Abîdin: (Ali b. Hüseyn, b. Ali b. Ebu Talib) Oniki imann dördüncüsüdür. Hicrî 46 da dünyaya gelmi. 15 yanda iken Kerbelâ hadisesiyle karg karya gelmi, am'a götürülmü oradan kurtulduktan sonra Medine'ye çekilmi ve kendini ibadete vermitir. 94 te Medine'de ölmü ve amcas Hz. Hüseyin'in yanma defnedilmitir. (tbn-i Hallkan. vefayat s. 320) 33

Ibn-i Mes'ud:

Büyük

(?

—

Sehabilerdendir.

625)

Gözde

bir

aileye

mensup

deildi.

Gençliinde çobanlk yapard. îslâmiyeti nasl kabul ettii hususunda deiik rivayetler varrivayeti kaydedelim. Hz. Peygamber Hz. dr. Bunlar arasnda

u

Ebû

Bekr'ile birlikte

müriklerden kaçarken koyunlar otlatmakta

bulunan Abdullah ile karüarlar. Süt isterler, O'da vermez. Bunun üzerine Hz. Peygamber hiç yavrulamam bir koyunu çarr, memesini svazlar, süt akmaya balar, daha sonra memeyi eski du-

rumuna

getirir.

tslâmiyete büyük bir gönülle

metten

baka

hiç bir

bal

ey düünmiyen

Kur'an O'nun okuduu rivayet

ve Hz.

Peygambere

bir sehabidir.

edilir.

Açkta

ilk

hiz-

defa

Hemen hemen bütün sava-

larda bulunmutur.

K. Kerîme ve hadise olan vûkufuyla mehurdur 848 hadis rivayet etmitir. (Bunun için bak: îbn-el-Haceri (îsabe, tbn-i Sa'd: Tabakat). 34

Hiam

Emevî

i Ömer

b.

Abd-ül-Melik

:

(?

—

743)

halifelerindendir. 724 tarihinde halife oldu. tik

yapt

Yezîd b. Hübeyre'yi Irak valüiindcn azledip yerine Halid b. Abdullah el-Kasr'yi tayin etmek oldu Ez-Terceme-i Taberi HI/435). b.

Muaviye: Ebu Süfyan'm olu olup. îlk Emevî saltanatn kurmutur. Mekke'nin fethinde müslüman olduktan sonra Hz. Peygamberin yanma katip olarak girer, dört halife zamannda önemîi 35

görevlerde bulunur, Hz.

156

Osman ehid

edilince

o'nun

intikamnn

alnmasn

ister.

htilâflar

alp yürür. Hz. Ali'nin ehadetindeu

sonra kendini yegâne halife ilân eder. craat ve politikas hakknda «Asr- Seadet» adl eserin onuncu cildine, îslâm Ansiklopedisinin «Muaviye» maddesine baknz. 36

Harut ve

M ant:

Bu

hususta K. Kerîm' de geçen ifade öyledir: «ki melek:...» ve Süleyman küfre sapmad. Babilde'ki iki melee, Harut ile Ma-

rufa bildirilmi olan eyler

ile

insanlara sihri

öreten

bu suretle insanlar bunlardan kar ile sna ayrlk sokmann yolunu Örendiler» (Bakare Sûresi A. Çeitli rivayetlerin

yansra

u

rivayeti alalm: Melekler insan-

olunun yaptklar kötü fiillere bakarak, onlar küçümserler. Hz. Allah ise «sizde ayn durumda bulunsaydmz, öyle yapardnz» der. Ama melekler «biz onlarn durumunda olsak dahi böyle eylere teebbüs etmiyeceimizi» söylerler. Allah'tan gönderilmesini isterler. O'da aralarnda Harut ile Marut'u yeryüzüne gönderir. Büyük günâhlardan saknmalarn söyledi. Fakat baktklar bir dâvâda (kan koca arasndaki bir ihtilâf sebebiyle) kadn güzel bulunca, haksz karar verirler. Suç ilerken yakalanrlar. «Dünyada yoksa ahirette mi ceza çekmek istediklerini» sordular. Onlarda dünyada çekmeyi kabullendiler. Böylece Babü'de hapsedildiler. (Bu hususta yukarda verilen Ayet-i Kerîme'nin tefsirlerini yapan tefsir kitaplarna ve Sa'lebinm Ksas-ül-Enbiyasna baknz.)

m

ÎKÎNCÎ 1

—

Velid (Velid

b.

KAYNAK Mervan b. Hakem). Hicrî 48 de dünyaya gelmi, 68

Abd-ül-Melik

b.

Emevîlerin altnc melikidir. de babasnn yerine geçmi, Endülüs, Portekiz ve Türkistan'n bir çok yerlerini fethetmi. Harem erifi (Medine'de) ve Mescid- Aksa'y (Kudüs'te) tamir etmi, büyük para harcyarak amda Cami'i Emeviyye'yi tesis etmitir. 96 da vefat etmitir. A'lam VI/4692)

157

Bakanlarna

Devlet 2

— Abd-ül-Melîk:

(b.

Mervan)

Emevlîerin beinci melikidir. Babas Mervan 1. annesi Alge binti Muaviye'dir. Hicrî 26 (646/647) domu. Babas sa iken kendisine biat edilmi, halife olduu zaman islâm devletinin yars Abdullah b. Zübeyr'in hakimiyeti altnda yirmi bir sene hüküm sürmü H. 86 de ölmütür.

— Bakara Sûresi A. 247 4 — Ali mran A. 269 5 — Ardûsir: Arapça tereemede 8

S.

(Nasiha'nn) bu isim «tizduir» olarak geçtii halde tarih kitaplar bu ismi yukarda verdiimiz ekilde zikretmektedirler. (Baknz: el-A'lam 1/106-7, ez Terceme-i Taberi H/162-63, Firdevsi, ehname). Gazali' Nasiha'dâ bu isimden çokça zikretmesine ramen, bunun hangi Ardûir olduunu belirtmiyor.

«Bu

ran'da

kaç hükümdar geçmitir, Bunlarn üçünün Sasanî Sülâlesinden olduklar tarihen sabittir. Kiyaniyan sülâlesine mensup bir Ardüir'in olduu ran ve slâm tarihleri isimle

belirttikleri halde

Avrupa

tarihleri

bir

Yunan kadim

tarihlerinde ve onlardan

üç tane gösteriyor. (Geni malûmat

için

alnm ad

ge-

kaynaklara baknz).

—

—

Behram. (Behram Gür) (421 438 veya 439) Yezdgird I. nn oludur. Kardei (ahpur) ve kabilenin baka bir kolundan olan Husravla yapt savatan sonra baa geçti. iddetli bir mizac olduundan O'na «Gûr» (yaban merkebi) demilerdir. 16-17 senelik saltanattan sonra eceliyle ölmütür. Nuirevan' (Enuirevan) dan sonra en öhretli bir hükümdardr. 6

TM,

ehname. Hikmet

îlydm, Behram- Gun menkbeleri, V, 275-290. si. Ans. II/452-3 de Ahmet Ate'in makalesi).

(Firdevsi:

7

— Hz.

Nuirevan Enuirevan

Muhammed: «Ben Nuirevan

nnda dodum»

zamagetirmitir. Ha-

gibi adil bir melikin

diyerek bu melikin adaletini dile dis için bak: Taberi H/265)

Eski ran Meliklerinden, Sasanîler, sülâlesinin yirmincisi olup Araplarca «Kisra» Rumlar'ca «Chosroes» ismiyle mehurdur. (El-

li»

:

mam

Gazalî

Alam

VI/4621) 531 tarihinde babasnn yerine geçmi, Hint'lilerle. Rumlar'la ve Turanîlerle harp ederek ülkesinin hudutlarn geniletmitir. 579 ylnda vefat etmi, adaleti dillere destan olmutur.

(Geni bilgi için ehnameye'ye baknz) BurhanNuirevan- Adil denilirdi. (si. Ansk IX/370).

K&t'i, kendisine

Dehhak: Mitolojiyle Jîark eski îran tarihine göre, ranllara hücum etmi kahraman oir Arap'tr. Zerdüt'ün kitab olan Zend Avesta'da buna benzer bir efsane vardr. (El-A'lam V/2977 ve

ehname). Ef rasiyab

ehname

ve dier

ran

Turanllarn büyük ran destanlarnda mü-

geleneklerine göre

ve kahraman kaânmm farsça ad olup, him bir rol oynar (Bak. îsl. Ans. n/192. ehname M.E.B. Klasikleri arasnda Necati Lugal çevirisi. Ü/170, 230, 425, 431, 438 v.s.)

— Yezdicurd: Sasanî krallndan üç kraln ismidir. — Sasanî'lerin XIII. kral olan IV. Behram'n oludur, n — XV. kraldr. Zerdütligin yaylmas için çalmtr. III — XXIX. kraldr. Sa'd ibni Ebu Vakkas ordusuyla sava10 I

m

ve neticede 11

— Tabiî:

malup

olmutur.

Hz. Peygâmberin sehabesiyle

görümü

kimseye

denir.

12

—

13

—

Süfyan- Sevrî (Ebu Abdullah b. Saîd) Müctehit imamlardandr. 95 de Küfede dünyaya gelmi, 161 de Basra'da vefat etmitir. Mezhep sahibidir. Süfyan b. Uyeyne (108-198) «Ben helâl ve haram tefrikte bundan daha bilgin kimse görmedim» demitir. :

Marib: Arap

müelliflerinin Berberistan

rika denilen (Trablus, Tunus, Cezayir ve Fas)

veya küçük Af-

ksmna

verdikleri

isimdir.

—

14 Feridun-: îran efsanelerine göre Dahhak'm istilasiyle dalara kaçp, Dahhak'm ykln asiyle ran tahtna geçmi Pidadiyan :

sülâlesinin V.

hükümdardr.

159

)

—

Bakanlarna

Devlet

»

—

15 Zülkarneyn: K. Kerîm'de XVÜ/59 (ve. devamn) da ad geçen Zülkarneyn büyük bir Cihangir adalete tutkun ve her türlü savunma vastalarn bilen bir hükümdardr. (Bu hususta yukarda verilen sûreye baknz.) îbn- Esir K. Kerîm'de geçen Zülkarneyn'in Büyük iskender olduunu belirtiyorsa da, müfessirler bu görüü kabul etmeye yanamamlardr. (Fazla bilgi için baknz: si. Ansk. V-II/1078 skender Mad. Hzr, Md., Ta'lebi: Kises'ül Enbiya, Kahire 1310 v.s.) -

ÎKNCl BÖLÜM 1)

Aristo:

slâm

(

:

ARtSTUT

AL

felsefecilerinin iyi

tand

ve

tantt

bir

Yunan

fey-

lesofudur.

domu

M.Ö. 384'te Makedonya'nn stajire ehrinde ve 322 senesinde Halki'de kasabasnda ölmütür. Eflatun'un derslerine yirmi yl devam etmi, sonra skender'in

hocalmi yapmtr. 2)

Sokrat:

[470-400]

(Socrate)

Eski Yunan'n

mehur

fi-

lozofudur.

Eski Yunan'n binlerce Tanr anlayna lJar çkt, tek Tanrj fikrini savundu. Dümanlar gençlie dinsizlik alyor diye it-

ham

ettiler.

Mahkeme

zehir içerek ölmesine karar verdi. O'da

mah-

kemenin kararma uydu. 3)

Büz ur £ Mihr

4)

Ksas: Kelime lügat bakmndan, müsavat mânasma

Bahtagon) Merv'li olup Sasanî hükümdar Anuirevan'n mehur veziridir. Rivayete göre, darb- mesel olmu bir çok hakimane sözleri vardr. (îsl. Ans. U/846) Kitapta Büzûr Cümhur olarak geçmektedir.

«cinayette

ödeme>

(b.

«misli

olup,

üe cezadr».

Bu

husustaki ayet-i kerimeler: n/178, n/179 «Ksas'ta sizin için hayat vardr» (Bu konu için fkh kitaplarna balanz.) 5)

Katade: (Ebu

ez-Zeferi)

160

Amr

Katade

b.

en-Nu'man

el -En sari

el-Evsî

tmam-

Gas&a3

Ebu Said el-Hudri'nin kardeidir. Bedir ve diter savalarda bulunmu, Uhut savanda bir gözünden yaralanmtr Çokça hadis rivayet etmi, hicrî 23 de ölmütür. 6)

Rahman

7)

Ahnef

Beni

Sûresi: 8

b.

Tamim

Kay» (?

— 687) mensup

slâmiyet! cabul etmelerine ön-ayak olmutur. (Çocukluunda geçirdii bir hastalk sebebiyle bacaklar çarpk kalm, bu yüzden «çarpk bakabilesine

olup, Tamimlilerin

cakl» mânasnda «Ahnef» denilmitir.» 8)

Yunan.

9)

Kayser: (Yukarda bilgi

10)

verildi)

Fafur:

geçmi bir tabir olup Çin mparatoru matien-tsâ (göün og;lu) nun tercümesidir. (Ibn-

Fergana'dan ran'a

nasna

gelir ve Çin'ce

al-Esr, VII/221 den si. Ans. IV/446). 11)

Zeyd

b.

Elem:

Hz. Peygamberin eshabndandr. Z. Sabit desi olup, Bedir savama itirak etmitir. 12)

b.

Akrem'in amcaza-

Emir (yukarda izah edilmitir)

Abdurrahman b. Avf. Eshab- Kiramdan ve Aare-i mübeereden (cennetle müjdelenmi on kii) olup, künyede ismi Abd- Amr ve bir dier rivayete göre Abd-ül-Ka'be imi. Hz. Peygamber bu ismi vermitir. 13)

Hicretin 31 inde 75 14)

Halid

b.

yamda

iken vefat etmitir.

Velid:

Sehabenin ileri gelenlerinden olup büyük bir slâm kumandandr. lk önce mürik ordularna kumanda ederken (Uhut taki rolü büyüktür) daha sonra Hicretin altmc senelerine doru Amr b. elAs ile beraber müslüman olmutur. Büyük savalar vermi bulunan bu ünlü kumandan hicretin 21 inde Humus'ta (dier bir rivayette Medine'de) ölmütür. Devlet

Bakanlar

11

16J

Devlet

Bakanlarna

BÖLÜM: 1)

nasna

III

bakmndan stlah bakmndan

Raiyye: Dil ölüp,

bu kelime «otlayan hayvanlar mâ«yöneticinin yönetiminde bulunan

bütün halk» mânasmadr. (bk. firuzabadi,

Kamus

IV/983).

Haraç: Lügat mânas yerin haslatndan veya içi olarak çaltrlan kölelerin ve çocuklarn emeinden elde edilen ey» olup sonralar, toprak mülkiyetinden dolay, devletçe fertlerden alman resme tlak olunmutur. er*i lisanda gayr- müslim tebadan alman resimleri ifade eder» (Geni bilgi için bk. îsî. Ansk. V-I/222, Bb-ül2)

A'la Mardi'nin makalesine) S)

Öür: (Yukarda

4)

Sasanîler: îran hükümdarlar sülalesi,

izah edilmitir.

Mehdi: (el-Mehdi, Ebu Abd-ul-lah Muhammed) Abbasî halifesidir. Cömert ve hilmiyle tanmmtr. 5)

6)

Humus:

Suriye'de Asî nehrinin

meydana getirdii geni

kurulmu bir ehirdir 50,000 nüfusludur. Osmanl zamanmda am vilâyetine bal bir sancakt. vadide

7)

Said b. Ömer:

8)

Al-i

9)

Tana

10)

mran

idarest

sûresi A. 159

sûresî: 29

Süleyman

b.

Abd-ül-Melik

(bilgi verildi)

Haccac: (Haccac b. uYsuf: 661-714) Devlet adamdr. Emevîler zamannda çeitli valiliklerde bulunmu, birçok isyanlar bastrmtr. craat hakknda bir çok eyler söylenir. Hssî feveranlara eilmeden o'nu tetkik etmek yerinde olur. 11)

BÖLÜM: rV 1)

Me'mun

(786

-

833)

halifelerinin yedincisidir.

162

(Abdullah

b.

Harun el-Reîd) Abbasî

mam-

Gazali

Eflâtun (M.ö. 429-347). «Platon» isminin Arapçalatrlm eklidir. Eserleri slâm düünürlerine tesir etmitir. Bu eserler üzerine gereken erhler yaplmtr. Eflatunun brakt eserler, bu sayede korunmu ve Bat'ya takdim edilmitir. 2)

snrlar içinde kalmay isteyen gayrmüslimin, hukukunun korunmas için hükümete verdikleri verginin addr. (Bütün fkh kitaplarnda bu husus «cihad» bölümünde ilenmitir. Bilhassa: Ebû Yusuf. «Kitab-ül-Harac» maverdi: «Ah3)

Cizye: îslâm devleti

kam-üs-Sültaniyye» afî': Kitabül-TJmm» 4)

Üzdüir.

(Ardeir)

Eski

fars

v.s.)

Artahasra Yukaçmn adddr. îs-

dilinde

ran hükümdarlarndan bir ancak bu ismi tayan muahher

nan: Artaxerxes.

lâm âleminde Sasanîler hakknda doru malûmat vardr. Ardair I. (226-241) Ardair II. (379-383) ve Ardair m. (628-629) Isl. Ans. IV/306. 5) 6) 7)

e-uara skender

-

Sûresi: 214-215 (bilgi verilmitir.)

Perviz. (Hüsrev Perviz)

XXII. kraldr. Adaleti ile mehur Nuirevan'n (mânas: tatl ruhlu, si. Ansk. 3X/370) torunudur. (El-A'lam, III/ Sasanîlerin

3045).

sürmü

Ya'kub b. Leys. (es-Sfar) Horasan taraflarnda hükün* bulunan «Beni Leys» devletinin kurucusu ve ilk hüküm-

dardr

(el-A'lam, VI/4801).

8)

9)

Abdullah

b.

Zahir:

—

Irak, Ehvaz: Abbasî devletinin bir eyaleti olup, garpta Cibâl eyaleti ve huark ve cenupta fars eyaleti ve imalde susiyle bu eyaletin bugün Lûristan denilen ksm üe çevrilmitir (si. Ans. IV/210, Streck'm hazrlad madde) kitapta geçen ebül-Hasan el-Ehvez ismine kaynaklarda rastlyamadm.

10)

—

—

Dara: (Darayavahu) (Darius) adnn Arapçalatrlm eklidir. Darob ve Dârâv eklindeki yazllarna da rast gelinir. 11)

163

Bakanlarna

Devlet

îslâm müellifleri iki Dâr& tanr: I tsfendiyar'n olu Bahman'n

— H—

olu Kadim Dârâ,

Kadim Dârâ'nn olu Daradr

(Kitapta geçen bu ikin-

cisidir.)

ehname

—

12

sahibi firdevsi her ikisi için de bir

bölüm

ayrmtr.

en-Nisâ sûresi A. 12

KNC KISIM

:

Mubed Mubezan (F.) Arapça'ya «Mubez» eklinde geçmiMobezan, çouldur. Mânas: Mecusilerin reisi, demek olan peh1)

tir.

magupat'tan gelmektedir. Bunlarm kralln muhtelif yerlerinde görev görürler, ruhani smf tekilâtlandrrlar. (Bunun için baki Ya'kubî Tarih 1/207, Mes'udi VII/103, ehname v.s. tsl. Ansk. Vni/394) levî'dekî

2)

er-Ra'd sûresi A.

S)

Man sur (Ebu

Abbas) Abbasî ölmütür.

H

Ca'fer b.

Muhammed

halifelerinin ikincisi olup

ÜÇÜNCÜ KISIM

Ali b. Abdullah

H. 95 te

domu

b.

158 de

:

1)

Kalem

2)

Alak

3)

Yusuf

4)

Calinos (Gailen, Galenus).

sûresi A. I

sûresi:

A:

3-5

sûresi A. 55

Mehur Yunan Bergama'da

b.

domu,

filozofu ve doktorudur.

Milâdn 131 tarihinde

200 tarihinde ölmütür. Bir çok eserleri vardr.

mam DÖRDÜNCÜ 1)

Gazali

KISIM:

tbn- Mukaffa»

edebiyatçlardan olup, önceleri iranl bir mecusi iken, Abbasî halifelerinden Seffah'n amcas îsa b. Ali'ye müracaat ederek islâm'a giriyor ve O'nun kâtibi oluyor. Nuirevan zamannda pehleviye terceme edilmi bulunan «Kelile ve Dimne» yi Arapça'y

Mehur

Süfyan b. Muaviye ile istihza ve ettiinden o tercemeye garaz balar, dinsiz olarak itham edilir bu durum O'nun kzgn bir frn içinde yaklmasna sebep olur. çeviriyor.

2)

Daha sonra Basra

valisi

Hikmet:

iradilk nazil olan âyeti kerimelerde Hz. Peygamberin vaaz ve j. lar mânasna kullanlmaktadr, (bk. K. Kerim XVI/126, LTV/4 Bundan baka «mukaddes vahyolunmu kitab» (bk. K. Kerîm

Ü/

43,75 158; V/110;

XVÜ/41;

incil'i

ifade eder. XLII/63) Bizzat K.

Kerimin müradifi olarak alnmtr, (bk. K. K. ü/231; IV/113; XXXni/34; LXH/2) U/252; XXXVIII/19 da Davud (A.S.) V3 XXXI/II de hakim Lokman için geçer. Bu son Ayet-i Kerimedeki tabir Taberî (Tefsir XXI39) tarafndan «din ilmi (fkh), akl, doru sözler eklinde ve Beyzavi (ner) Fleischer, 11/113) tarafndan «Hikme, ulamaya göre nazarî ilimleri iktisap etmek ve yapabildii kadar iyi, mustahsen ameller ilemek itiyad- tamn kazanmak sayesinde, insan ruhunun kemalim ifade eder» eklinde izah olun-

«En

iyi

vastas ile, en iyi eyin bilinmesi» (Lisan, XV/30) «Kazaî hükümde adü olmak, eyann hakikatim oldua gibi bilmek ve tizasna -öre, hareket etmek T ne-el- As, VII/253) mevzuun

bir

Lugatcüar Hikme'yi

aadaki

ekillerde tarif ederler:

ilim

ikse-

be^^TlSSSR^IRebildiri kadar, haddi zatnda olduklar gibi aramak olan 'ÎM^^âtip Çelebi filhakka bu kelime ibtidâ Arap dilinde Yunan Sophia'smda delalet eden falsafa beplerini,* Hakikatini,

)

müradif olmutur, (bk. tbn-i Haldun, Mukaddine, Bulak 1/399; Kâtip Çelebî, m/89; islâm Ansiklopedisi V-l/481'den) Hakknda birçok rivayet bulunan ve halk tarafndan isabetli kelimesi

ile

olarak en çok hikmetiyle bilinen daki yazy veriyoruz

Lokman Hekim hakknda

aa-

:

165

Bakanlarna

Devlet

Lokman

3)

:

Hangi yemin? K. Kerîm'deki

Hipokratn

Lokman Hekimin mi?

m?

Hipokrat yemininin

sansnm

Bat tb

okullarna girii Avrupa Röne-

balad

srada idi ki Sicilya'daki müslüman Arap tb okullarnn direkt nüfuzunun bir sonucu olarak Palermo ehrinde; ilk modern tb okulu kurulmutur. Lâkin o günlerin Hristiyan âleminin, faydalandklar müslüman tb otoritelerini zikrederek onlarn düünce ve kültürlerine olan borçlarn belirtmekten kaçnmalar karekterleri icab bulunuyordu. Katolik kilisesi bu sebeple

tb öretimini eski putperest okullarndan almay tercih etmiti. Hristiyan dünyasnn frsat dükünü (Optonist) siyasetine o günlerin ileri müslüman bilginlerine tercihan, tb alannda putperest hekimleri otorite olarak tutmak daha uygun geliyordu. Palermo Tb Okulunun ve ondan sonra Avrupa'da kurulolan, bütün dier Arap. müesseselerinin eski dinsiz Yunan

te

mu

filozof ve tabibi

Hipokratn (M.Ö. 460

—

ad

Hipokratik Tb Okullar diye adlandrlmasnn tarihî gerçei budur. da kayda deerki; Hipokrat yazmalarnda (Asklepiadis yemini) diy 377)

ile

u

:

anlan

tören, eski dinsizler törenlerinden bir parça olup

bugünüa

tb çalmalarnda hekimlere yaptrlan «Hipokrat yemini» diye bilinmiti. Bu yeminin gerçekçi olmayp modas geçmi bulunan baz meslekî ahlâk unsurlar tada nadiren düünülmütür. Bundan maâda bu unsurlar slâmî bakmdan hattâ noksan ve kusurludur da. (Lokma yemini) ise hasta ile hekim arasndaki gerçek psikolojik iliki ile ilgilidir. Hipokrat yemininde ise durum böyle deldir. Lokman, modern maddeci hekimlerin kaba ve gayr ahsî davranlarn mahkum eder ve kendilerine daha insanî ruhî bir yaklama empoze ed^^^„. ,

II

u KRAT YEMNNN METN:

imdi Hipokrat

yeminini birlikte okuyalm:

«Kendilerini ahit

bütün

tuttuum Hekim

Apollon, Asklepios, «Hy-

yemin ederimki bu yemini v± içindeki taahhütleri yerine getirmee söz veriyorum: 1. Bana tb hükümlerini öretmi olan kimseye ebeveynim, gicia»

166

ile

ilâh ve

ilâhelere

-tmamçocuklarna da kardelerim onlarla

paylaacam

gibi

Gazali

muamele yapacam. Kazancm

ve tb hünerini ücretsiz olarak onlara

ö-

reteceim. Konferanslar vereceim ve kendi oullarma yapm olacam gibi onlara öütler vereceim. Tb teminatn verip zorunlu yemla yapmadkça dardakilere tbbn esrarn vermiyeceim. hastaya sadece fayda getirmek ve zarar vermemek olacaktr. Hiç kimseye kendi isteiyle de olsa, zehir vermiyeceim ve o yolda tavsiyede bulunmayacam. Çocuk düürmeyi tevik edici öüt vermiyeceim. 2.

Öüdüm

3.

Hayatm

ve

mesleim

kutsal ve temiz olacaktr.

Evlere

sadece hastalarmn hatr için gireceim. Onlara hiç bir suretle zarar vermiyeceim. Kadnlar, erkekleri, hürleri veya köleleri kendi

kullanmyacam. Muayene esnasmda veya tesadüfen, insanlarn hayat ile ilgili eittiklerimi bakalarna söyemyeceim, onu bir sr olarak saklyacam, yeminimi yerine getirirsem daima baarl olacam ve hayatmda mesleimde erefli olup bütün olahalktan sayg göreceim. Yeminimden dönersen hakszlk zevkim

için

caktr.» Montpellier okulundan bize geldii muhtemel olan dier bir yemin metninde bir ek yemin vardr: «Mesane talarn asla kaldramayacama ve onlar daha ehil olanlara brakacama yemin ederim» (o zaman cerrahî iini yapan berberler vard.)

ALKMEON'un

ÖRETM ÎLE K. KERÎMDEK LOKMANIN

ÖRETTKLER ARASINDA

GÖZE ÇARPAN BERABERLK:

dier filozof ve hekim domutur. Bu, Güney talya'da Kroton Yunan kolonisinin bir üyesi olan Peiritoos'un olu Alkmeon (M.Ö. 511-497) idi. Avrupa literatüründe se Alsimon, Almon, Alcimon, Lokman gibi çeitli adlarla anlmakHipokrat'tan 100 yl önce bir

tadr. Kendisi Pitagoras'n bir akirdi ve Sokrat öncesi ünlü filozoflardan biri idi ve âaha ziyade profesyonel olarak örencilerine tb Botinos, Leon ve Batilüzerim» dersler veriyordu. Bunlardan üçü los— eserlerinin kalntlarnda geçmemktedir. Alkmeon hakknda en

—

167

Bakanlarna

Devlet

fazla bilgi, bize Diogen Lertios'un vakayinamesi

ile

ulamaktadr,

süresindeki ayetlerine benzemektedir. Bu sure Mekke'de nazil tek ve ayn olduu hükmettirmektedir.

olmu

ahs

ALKMEON'UN DERSLER: Alkmeon'un 1

—

Alah'n

— —

esaslarda özetlenmektedir.

birlii, Bilinmezlii her

olma sfat, snrsz 2

aadaki

dersleri

eyden haberdar (HabirV

ilmi.

insan ruhunun ölümsüzlüü.

Sezilerimizle haber, bilgi ve tahminlerimizin yegâne sebep ve kaynan tekil eden aksiliklerle zddiyetlerin sonsuz te3

valisi,

4

—

Yükselmi

insann en

bir

iyi

vasflan,

namus ve teva-

zu'dur.

5

—

insan bilgisinin

karaszl

ve bundan elde edilen faydalan

Alkmeon (Lokman) tevhid akidesine gelince, kendisi bir pitagoreon olduuna göre buna almaz. Alkmeon salam bir vahdet-i vücudcu olup politeizm ve polipragmatizm diye bilinen tabiatn «müteaddit yaratc kuvvetleri bulunduu» inancnn müthi düman idi.

Alkmeon'un birçok

çadalan

bir Allah'a inanyorlard.

O çada ca sahip

Tek Allah'a inanan yalnz Alkmeon deüdi. Ayn inanfilozoflar arasnda Miletli Anaksimandros (M.Ö.: 610-545)

hereyin Apeiron tarafndan yaratldn beyan etmitir. (Apeiron: «Belli olmayan sonsuz» anlamna gelir). Bu filozofa göre Apeiron'-

un

ya

yoktur, ölümsüzdür,

balangç

ve sonu yoktur. Bir dier filozof, Kolofon'lu Ksenofoni (M. Ö. 580) Politeizmin büyük idi. «Elegien» eserinde yalnz bir Allah bulunduunu, dierlerinin Homer ile Hesiod'un artistik hayalerinde yara-

düman

tüm

olduunu

Burada «Bir her eyden, herey Bir'den> demi olan Efes'li Heraklitos'u da zikredebiliriz. Alkeon'un inancna göre güne, ay ve yldzlar da insan ruhu gibi bir tek ilâhî

168

söyler.

tmam-

Gazali

kuvvetle hareket ederler. K. Kerîm'de öyle diyor: «Görmez misin kî: Allah geceyi gündüze ve gündüzü geceye çevirir, günei ve ay

mukadder

âli

bir

zamana kadar

herbiri yolunda hareket halinde

yaratmtr. Ve Rabbn her yaptndan haberdardr»

keza: «Yerde ve göklerde ne varsa Allah'ndr, üphesiz Allah kendi kendine yeterdir ve Hamd O'na mahsustur» demektedir. Alkmeon, Diogen Lertios'a göre, sonraki nesillere «Peri Fisesos»

hakknda) adl bir eser brakmtr. Bu eserden ancak baz parçalar kalmtr: «Ey benim olum» sözleri ile balyan bu eserdeki sözler, K. Kerîmde Lokman'n oluna ana babasna minnettar olmasna dair verdii öütlerindeki sözlerin ayndr: 31 nci sûrenin 15 nci âyetinde öyle devam ediyor: «... Ve onlar seni Alah'a erik komaya zorlarlarsa onlara taat etme» Alkmeon'un bununla kendi oluna deil, kendi olu gibi sayd halkn, müridlerini, kastettii anlalyor. (tabiat

LOKMAN'IN

K.

KERÎMDE YAZILI ÖÜTLER:

Alkmeon, insann dünyadaki durumunu sistematik olarak inceleyen Pitagorcu'larn ilkidir. O'na göre insan zekâs (bilgisi) ile Al&h'n bilgisi (ilmî) öyle farkldrki: Allah yaratc sf atiyle hereyi katiyetle bildii halde insan zekâs tahmin ve ihtimalle bilir Hayvanlar ise daha az gelimi, bir farketmeye sahiptirler. Onlar görüp geçirirler ve sadece tepki gösterirler. K. Kerîmde Lokman öyle der: «Olum!. Küçük bir hardal tohumu bile, yerde, gökte veya bir kaya üzerinde olsun, Allah'n izniyle yeerir, zira Alah bütün .

incelikleri büendir.»

«Saat ilmi Allah'tadr. Yamuru gönderir, rahimdekini bilir, hiç htr injan yarn ne kazanacan veya bama ne geleceini ve nerede öleceini bilemez. Ancak Allah hereyi kesin olarak bilir.» akirtlerinden Brotinos'tan unu öreniyoruz: «Peyritoos'un olu Kreton'lu Alkmeon, Brotonos ile Leon ve Batillosa öyle demitir:

Alkmeon'un

«Dtan

si

ve içten eyler hakkmda yalnz Allah'n kesin bilgivardr; insan onlar hakknda ancak tahminde bulunabilir.» bir ceninin -gerçek cinsiyetinin tesbiti ve karakte"

Domam

169

Devlet

Bakanlarna

ristiklerinin tarifi,

insanlarn

bilgisi dahilinde

olmadna

dair K.

Kerîmdeki ayetlerle Alkmeon'un eserinde bu konudaki Lâtince metin arasndaki benzerlikte yukardaki misâllerle birlikte mütalaâ edildiinde Alkmeon ile Lokman arasnda bir çeit manevî ve idelojik bir ba: olduu ve her ikisinin de ayn ve tek kii olduu hakkndaki kanaat kuvetlenmektedir.

Alkmeon Alkmeon'dan

çann

tb

ile

bir

Hipkrat arasnda

yüz yl sonra

bilgisinin bir allamesi

nan) âleminde Alkmeon'dan fazla

Bu da Alah'n

bir

kyaslama:

domu

olan Hipokrat, sadece daha ziyade Helen (Yu-

O tannm

idi.

ve popüler olmutur.

birliine

(monoteist) inanan filozoflarn, ister demokratik ister diktatörlük olsun, Helen müesseseleri tarafndan

uymadndan ho

görülmedii ve Hipokrat'n Politeist ve Konformist olduu sebeblerine balanabilir. Bu görü, Sokrat zamannda resmî politeist akidesine hücum ederek Monoteizmi va'zetmi olan Sokrat'n idam ile de desteklenebilir. Maruf ve mehur bir hekim ve terihç (Anotomist) olan Alkmeon, insan azas tahlil ve terihlerini yapp tarif ederek kendi duygu ve bulu teorisini gelitirmitir. O'na göre: ve ses hzlar gözlerden ve kulaklardan küçük sinir mesanat ile ruhun maddî merkezi olan beyine aktarlr. Duygu ve bilgimiz kartlar üzerine kurulmutur. Ancak karanlk mevcut olduu' için görebiliriz. O'nun kartlar sistemi, Pitagor faraziyesi gibi yalnz 4 uc noktadan ibaret olmayp, dünyadan görüp not ederek bilgi devlet dinine

Ik

d

alabildiimiz sonsuz tamamlayc bir kartlar silsilesine (devamna) de maliktir. Fizikî hayatmz süresince elde ettiimiz izlenimler bu prensibe dayanmaktadr. Hastalk veya salk kartlar sayca ahenkli olmasma baldr ve tedavi ile kartlarn kay-

bolmu

tabiî ahengini (Harmonisini) tekrar

mi

olur.

sibi

Hipokrat'tan yüzyl önce, Alkmeon

Bu demek tirki;

kurmaya yardm

edil-

(Contraria Contraribus Curan tur) pren-

tarafndan

ileri

sürül-

mütür.

d

Alkmeonu'un ruhun ölümsüz olduu ve fizikî ölümle yok olmainanc yukarda belirtilen eserlerde geçmektedir. Ayn ey Lokman'm tasavvufu ile ilgili olarak Kur'an'da da açklanmtr. «Yaratlnz veya yetitirilmeniz ruh gibidir» âyetinde tslâm tasav.

170

.

îmam-

Gazali

vufun «Nefs-ül-Küllî, Vahdet--Vücud» esasn Hint'li islâm düünürü ah Veüyulah'n Apparentizm'inin balca hükmü olarak iz-, leyebiliriz.

Alkmeon

diyorki:

ölümünün derhal yeni bir doua dönecei hayat devresinin nasl kapanacan hâlâ kefedemediimiz için fizikî ölüm vukubuluyor» Lokman, Alah'tan ilham alm bir filozof ve hekimdir. O'nun tarihî ahsiyeti müslümanlar için, bir imansz Ansiklopedist olan Hipokrat'n ahsiyetinden çok daha mühimdir. K. Kerîm, dereceinsann ruhî gelimesini önemli sosyolojik anlam tayan lere ayrmaktadr. «Birisinin

u

1)

Allah'n Elçileri (Resulleri),

2)

Enbiya (Nebîler)

3)

Hükema

4)

Rasihûn fil-îlm (tümde derinleenler).

(Filozoflar),

LOKMAN 'DAN BAKASI OLMAYAN BÜYÜK filozof ve Hekim ALKMEON'UN HATIRASINI MUHAFAZA EDEN YEGANE LÂHÎ VAHYDR: Kur'an,

Lokman

bir filozof ve

aratrc

olarak bir

tb

otoritesi idi.

yaam

ve ün yapmtr. K. Kerîm'de : «Muhakkak biz Lokman'a hikmet verdik» eklinde bahsedilmitir. Müslümanlar ayn eyi Hipokrat için söyleyemezler. Hz. Muhammet kendi dili Arapça'y bile okuyup yazamayan bir ümmî olduundan eski Yunan perâmenlerini okuyamyaca tabiî idi ve yine iyi bilinmektedirki; Alkmeon'un hatras Hipokrat tarafndan gölgelenmigtir. Sokrat öncesi büyük Yunan (?) filozofu ve hekimi Hipokrat' tan yüzyl önce

çan

Lokman'n (Alkmeon) hatrasm anan yegâne ilâhî kitap Kur* andr. Eski çan bu oüyük ahsiyeti hakknda yahudi ve Hrisolan

'

tiyan edebiyatnda sükût etmitir.

üphesiz Hz. Allah K. Kerîm'de Lokman' beürli bir maksatla zikretmitir. Bu bakmdan, bir müslüman hekîm için «Asklepid veya Hipokrat yemini» yapmann uygun olmamas gerekir. O'nun yerine K. Kerîm'de sözü edilen

«Lokman yemini»

ninin

aadaki

metni kabul edilmelidir.

171

.

:

Devtot 1)

Bakanlarna verip rehberlik eden ve pek az kiinin bildii

Bana hayat

örenim imkân vermi olan Ulu Tanrya ükredelim. ükreden kendi ruhu için ükretmi olur.

bir

devama, iyilii öfttleyip kötülükten alkoymaya ve karlaacam her olay sabrla karlamaya söz veririm. 2) Kullukta

Benden yardm isteyen herhangi meyeceim. 3)

bir

hastay asla reddet-

Asla marur, kibirli ve kendimi beenmi bakalarma üstün bir tavr taknmayacam.

4) gfibi

5)

dal

ile

olmayacam

Asla kimseyi tahkir etmiyeceim ve daima tevazu ve

iti-

konuacam.

Domam

çocuk hakknda herhangi bir ön mütalâa, tavsiye veya kötü bir el ilemi yapmyacagm. Herhangi bir insann hastal ve yaama ihtimali hakknda asla bir ön hükümde bulunmayacam, yarn ne olabileceini ancak Allah'n bildiine inan6)

bir

1

yorum.

MÜSLÜMAN ÜNVERSTELERNN SNDE LOKMAN YEMN YAPILMALIDIR NÎÇÎN

TTB FAKÜLTE-

Yukardaki Lokman yemininin tb örenimine balyacak her örenciye kabulünden önce, yaptrlmas gerekli Ve yararldr. Bir hekimin millî, rkî, sosyal, mezhebî ve ahs, bütün etkilerin üstünde olmas gerektii Kur' anda belirtilmitir. Bu demektir ki, bir hekim kendinebavuran herkesin yardmma komaldr.

nc

maddesi pek ilginç olup üzerinde durulmaya deer, Rahmin içinde ne olduunu yalnz Allah bilir ve bizim ona müdahale etmeye, ana-babas ve belki de bütün insanlk için faydal olabilecek bu yeni hayat yok etmeye hakkmz yoktur. Hekim, hastasn veya akrabalarn, ya da herhangi birisini hastann durumunun ümitsiz olduu veya ölüme mahkûm oldu^ hakknda haberdar etmemelidir Bu gibi telkinler çou defa bir ihtimalden öteye geçmedii halde hastann durumunu daha da kötüBilhassa yeminin 6

172

Böyle ihtimallerle bir hekim, hastay ne kadar ihtiyar, zayf, itibarsz ve kötürüm de olsa; ümitsizdir» diyerek tedaviden ve ona her yardm yapmaktan kaçnmamaldr. He** ite Allah'n takdiri olduuna göre, son dakikada bile yeni metod veya ilâç ilham ile hastay kurtarmak ümidim kaybetmiyerek onu terketmemelidir. Hekîm hastaya yalnz maddî imkânlarla deil, moralini de takviye suretiyle yardm etmelidir. letirir.

Müslüman hekimler bu yemin öretilimi izah edilmekle yalnz profesyonel mahir hekimler deü, ayn zamanda slâm ideolojisine göre büyük moral ve faziletli ahsiyetler de yetitirilmi olacaktr. «Çünkü Allah Hak'tr. Ondan gayrisine

çarma

batldr. Allah

ulu ve güçlüdür.)

(Bak. 64,

îslamic

Rewlew*den kalkman Dünya mec.

(S.K.)

S.

65-66).

—

—

4 Hipokrat: (M.Ö. 460 377 Istanköylu, Eski Yunanisanatomi tan'n ünlü hekimidir. Demokritos'tan felsefe okumu, üzerindeki deneyleriyle herkesi hayrete düürmü. lâçtan ziyade perhize önem verirmi. 5)

Vehb.

b.

Münebbih.

BENC KISIM: 1)

Said

b.

Cübeyr. (Ebu Abdullah yahut

Ebu Muhammed

el-

Esedi) Tabi'lerin

gelenlerindendir. Kûfeli'dir. Abdullah b. Abbas Ömer'den ilim alm, fkh ve tefsir sahasnda asr-

ileri

ve Abdulah b. nn en ileride olan 2) ökiid

idi.

(Eueiide)

95 tarihinde ehit olmutur.

Yunan

matematikçisidir. Matematik ilmi-

nin mûcidi ve piri saylr. 16 Eylül 1969

Süleymaniye

173

t

Ç

1

NDE

KLER

Sahife

Hakknda umumi

Kitap

Bilgi

...

BRNC BÖLÜM

lk Mektup imann Temeli

olan itikad

Allah' Tenzih

etme

...

KUDRET

5

17 19 19

20 20

îlim

RADE

Sayfa

BAKANA YAKLAMAKTAN KAÇINMAK BABAKANIN TAKP EDECE YOL BABAKANIN YAI KARAKTER SR SAKLAMA BABAKANLA GÖRÜME DÖRT EYN DÜZELTL MES MKANSIZDIR BAKANIN OTORTESN

EF'AL AHÎRETÎ ÖVME

MA HAKKINDA

24

KELÂM

ve

görmesi

ÎMAN AACININ DALLARI-

BLDRME

BLGNLERLE OTURMA YARDIMCILARIN DURUMU KIZMAMA MERHAMETL OLMA HTYAÇLARI GDERME

...

EFKAT HALKI SEVNDRME SLÂM'IN PRENSPLERN EMR KENDN BLME

KNC BÖLÜM EY BAKANLA-

ADALET VE

SYASET

DÖRT U RA GEREKLDR

ZULÜM

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DEVLET

HAZNES VE

G POLTKASI

VERGY

u

113 117 119 121

BAKANDA BULUNAN

eyden 122

u

alt gurupla herhan32 Bakan 37 gi bir hususu müavere etme39 melidir. 43 Bakanlarla görüme ... 44 SULH YOLNDA 45 46

TERCH BABAKANLIIN KADRN BLME KÂTPLER VE ONLARIN ta-

47 kip edecei yol 51 52 Filozoflarn Hikmetlerini bildir-

.

122 123 126

128 128

DÖBDÜCÜ BÖLÜM

meye 61 66

130

dairdir

BENC

BÖLÜM

AKLIN VE AKILLARIN ÜSTÜNLÜ HAKKINDADIR 78

ÖÜT

DARLII GDERME

Bakan, Babakan üç 25 alkoymamaldr

75 76

BEYT-ÜL-MAL

174

arttran

SORU CEVAP

VER-

ARTIRMA

ZYETLER

GÜNE

112

HKMET

HAZRETt PEYGAMBER ANNI

90 94 95 96 98

'..

21 21 22 GÜNDEN 22 alt eydir 23

itme

87

85

ME-

CAHLNDE

0O0

VARDIR

ARETLER

NOTLAR VE ZAHLAR kaynak Münker ve Nekir Birinci

86

144

145 149 149 150

Sayfa

Sayfa

Abbas

Ibni

Hzr

ÖÜR

HADD HUZEYFE DAVUD (A.S.) KAYSER :

BELHÎ

RED

HARUN Abbas Fudayl.

Ömer.

Ebu

ÎYAZ

b.

b.

Süleyman

b.

Ebu Musa

...

AZZ

Abdül

Rekka

Kulabe-i

Abdül Melik

El-As'eri

Biat

Mansur Hasan- Basri Zeyn'ül Abidin îbni Mes'ud

Hiam

b.

Abd-ül-Melik

Muaviye

HARUT VE MARUT t

KtNC

1

(b.

Mervan)

Ardüir Behram (Behram Gür) Nuirevan Dehhak Efrasiyab Yezdi curd Tabii

Süfyan- Sevri

Marib Ferudin Zülkarneyn

ÎKtNCÎ ARSTO SOKRAT Büzurg Mihr.

Ahnef

b.

Kays

152 153 153 153 153 154 154 154 154 155 155 155 156 156 156 156 157

Sasaniler

Zeyd

Elem

b.

Abdurrahman Halid

161 161 161

b.

Avf

61

Velid

b.

m.

BÖLÜM 162 162 162 162 162 162

BÖLÜM

Mehdi

Humus Haccac IV.

BÖLÜM

Me'mun

162 163 163 163 163 163 163 163

Eflâtun Cizye

Üzdiir Hüsrev Perviz (Perviz) Ya'kub b. Leys Ehvaz Dârâ: (Darius)

KNC

Mubed Mubezan

KISIM 164

(F)

ÜÇÜNCÜ KISIM

KAYNAK

Velid

Abdül-Melik

Fafur

Raiyye 152 Haraç

MELK EMR

EKK

150 150 151 151 152 152 152

157 158 158 158 158 159 159 159 159 159 159 159 160

164

Calinos

DÖBDÜCÜ KISIM bn-i Mukaffa

Lokman Hipokrat yemininin Metni

ALKMEON'un öretimi K. Kerimdeki Lokman' tikleri arasnda göze

n

...

ile

öretçarpan

beraberlik:

ALKMEONUN DERSLER

...

Lokman (A.S.) m K. Kerimde yayl öütleri Niçin Müslüman Üniversitelerinin TIP FAKÜLTESNDE ...

LOKMAN

YEMN

165 166 166

167 168 167

172

YAPILMA-

160 LIDIR:

160 Hipokrat 160 Beinci 160 Said b. Cübeyr (Euelide) 161

ksm

ÖKLD

173 173 173 173

175

iyi

cjft

bakan,

karekter sahibi

kimselerin, yö-

|

netiminden dolay rahat ettii,

korku içinde

yaadklar

J

ar ekt er sizlerin

ise

Kötü bakan

ise

kimsedir.

buri/un aksinedir: !yi karekterli insanlar

hayat içinde

bulunurlarken, kö

korkulu bir

iiler ise

istedikleri

gibi yasarlar.*

*Ziftwr,\le

zafer elde edilemez, zorla nefes alan kim-

seden hayat ümit edilmez»

Fiat 7,5

lira