Rehiyon 1 &2

REHIYON I

NAGMULA ANG SALITANG ILOKOS

1. Ang mga taong nakatira sa bayan na ito ay matatagpuan sa maliit na baybayin na “look”. Ang unlaping “I” nangangahulugang “mula sa” o “ilog”. 2. Nagmula sa “loko” na ang ibig sabihin ay “bayan sa kapatagan” at dinagdagan na lamang ng “I”. 3. Nagmula sa salitang tagalog na “iloc”. ILOKANO  Ang tawag sa lipi ng naninirahan sa nasabing lugar. SAMTOY  Ang taguri ng mga ilokano sa kanilang salita.  Mula sa salitang “saomi datoy”  Isang austronesian KURDITAN  Tawag sa kanilang panitikan.  KURDIT – “sumulat”

KABUUANG LUPAIN: 21, 945.49 KILOMETRONG PARISUKAT IKINABUBUHAY NG MGA ILOKANO: AGRIKULTURA – TABAKO, PALAY, MAIS BULAK, KAMOTE, KAMATIS, BAWANG SIBUYAS, TUBO AT NIYOG. PANGUNAHING ISDA – TILAPIA KABUHAYAN – PAG-AALAGA NG HAYOP TULAD NG KALABAW, BAKA, KAMBING, MANOK AT KABAYO. KABUHAYAN – PAGGAWA NG SANDOK, BASKET, TAPAYAN, PALAYOK, SALAKOT, ABEL/KUMOT, LUSONG (STONE MORTAR), TSINELAS, GULOK, LINGKAW AT MGA UPUAN

ILOCOS NORTE

SUKAT – 3,399.3 kilometrong parisukat KABISERA – Lungsod ng Laoag MGA BAYAN – Bacarra, Badoc, Bangui, Batac, Burgos, Currimao, Espiritu-banna, Dingras, Marcos, Nueva Era, Pagudpud, Pacay, Pasuquin, Piddig, Pinili, San Nicolas, Sarat, Salsona, Vintar At Laoag. PANLALAWIGANG BULAKLAK – Kakawate HANAPBUHAY – Pagtatanim ng tabako

LAOAG – 1580

PAOAY – 1593

SIMBAHAN SAN NICOLAS – 1584

SARAT - 1724

ILOCOS SUR

KABISERA – Ciudad Fernandina kilala sa tawag na Vigan. MGA BAYAN – Alilim, Banayoyo, Bantay, Burgos, Cabugao, Candon, Cabayan, Cervantes, Lealimuyod, Gregorio del Pilar, Lidlidda, Magsunga, Nagbukil, Narvacan, Qurino-Angaki, Salcedo-Bangen, San Emilio, San Esteban, San Juan, San Ildefonso, San Vicente, Sta. Catalina, Sta. Cruz, Sta. Lucia, Sta. Maria, Santiago, Sto. Domingo, Sinait, Suyo, Tagudin at Vigan

MAGAGANDANG TANAWIN -Tirad Pass - Bessang National Park Cervantes - Heroes Hill - Centuries Old Spanish Architecture sa Vigan WIKA - Iloko - Tagalog - Ingles

LA UNION KABUUANG SUKAT – 1,493 kilometrong parisukat KABISERA – San Fernando MGA BAYAN – Agoo, Aringay, Bacnotan, Bagulin, Balaoan, Bangar, bauang, Burgos, Caba, Luna, Naguillan, Pugo, Rosario, San Fernando, Sudipen, at Tubao. BULAKLAK – Poinsettia MAGAGANDANG TANAWIN – Sta. Rita White Beach, Freedom Park, Poro Point, Imelda Children’s Park at Imelda Garden

SIMBAHAN Saint William Cathedral Our Lady of Charity Sanctuary

WIKA - Iloko - Tagalog - Ingles

PANGASINAN KABUUANG SUKAT – 5,368 kilometrong parisukat KABISERA – Lingayen MGA BAYAN – Agno, Aguilar, alaminos, Alcala, Anda, Asingan, Balungao, Bani, Basista, Bautista, Bayombong, Binalonan, Binmaley, Bolinao, Bugallon, Burgos, Calasiao,Dasol, Infanta, Labrador, Lingayen, Mabini, Malasiqui, Manaoag, Mangaldan, Mangatarem, Mapandan, natividad, Pozorrubio, Rosales, San Fabian, San Jacinto, San Manuel, San Nicolas, San Quintin, Sta. Barbara, Sta. Maria, Sto. Tomas, Sison, Sual, Tayu, Umingan, Urbiztondo, Urdaneta at Villasis.

BULAKLAK – dilaw na santan HANAPBUHAY – paggawa ng asin, bagoong at bukayo MAGAGANDANG TANAWIN – Simbahan ng Dagupan – 1570 Simbahan ng Nuestra Senora de Mananoag – 1605 San Jose Hillside Resort sa Alaminos Holiday Village Resort at Hundred Islands Resort WIKA – Panggalatok, tagalog at ingles

PANITIKAN

BUGTONG (Burburtia sa Ilokano) 1) Langit ngato, langit baba, danum agtinga Salin: Langit sa itaas, langit sa ibaba, tubig ang nasa gitna. Sagot: niyog 2) Ania ti pinarusa ti Dios nga ipagnana ti bukol. Salin: Ano ang nilikha ng Diyos na ang inilalakad ay ang bukol? Sagot: bangka

BUGTONG (pabitla sa Pangasinan) 1) Abong nem Donya Maria Aliber na Espada Salin: The house of Madame Maria Is surrounded by swords Sagot: pinya 2) Akas-akar no ipagor ko Ag onalis no ibulos ko Salin: It walks when I tie It does not move when I release it. Sagot: sapatos

KAWIKAAN (Pagsasao sa mga Ilokano) 1) No agmulaka iti unas Dina ka pay taliawen lumabas Ngem no adda basi mon a naiman Sarungkarandaka uray ania ti oras. Salin: Kung ikaw ay magtatanim ng tubo Di man lang lumingon ang dumaan sa iyo Pero pag may alak ka na, mas masarap Bibisitahin ka ano man ang oras.

2) Amusam iti ulmog ti manok No kaya’t mot agsida iti itlog. Salin: Tiisin mo lang kuto ng manok Kung gusto mong mag-ulam ng itlog. 3) Ti nakersang a dakulap Isu’t dalan ti pirak. Salin: Ang magaspang na kamay Ay daan ng pilak.

KASABIHAN SA PANGASINAN

1) Ada topakey mangga No anngapoy bunga Salin: They won’t throw stones at the mangoe tree If there are no fruits. 2) Agka masyadon kapasiguro Ta anggan kuaresma walay bagyo. Salin: Don’t be too certain For even during Lent there could be storm.

A. Mga Kaugalian sa Pag-aasawa 1) Kasunduan sa pag-aasawa 2) Panunuyo 3) Pagkatapos ng Kasal 4) Regalo sa Magandang Kapalaran B. Mga Paniniwala sa Burol C. Paniniwala Tungkol sa Paglilibing sa Silong ng Bahay D. Mga Kaugalian sa Panganganak E) Upang Mapadali ang Panganganak F) Pagpapausok sa Ina G) Mga Kaugalian sa Pagbibinyag

AWITING BAYAN (ILOCANO) DUNGDUNGWEN (Awit ng Pagliligawan) Dungdungwen canto la unay-unat Indayonen canto a naalumanay Ilele daa canto cas mays nga ubing Pagammuanen inca to mailibay Apaman ngan ncanto macaturog Tyabbong conto kenca daytoy panyoc Tapno ti casta dina canto cagatin ti lamok Ket Maimas monto ti maturog Annay! Pusoc! Annay! Annay! Nasaem naut-ut la unay It dem caniac ti panna ranay Ta caasiac nga maidasay

SALIN: Itinatanggi kita sa lahat Iduduyan kita nang malumanay Ipaghehele kitang parang isang paslit Walang anu-ano’y ika’y maiidlip At kung ikaw ay tulog na Kukumutan kita ng panyolito Upang hindi ka kagatin ng lamok At mahihimbing ka sa pagtulog Aray! Puso! Aray! Aray! Mahapdi makirot talagang-talaga Kailangan ko ang kalinga mo Upang hindi ako gumulapay

AWITING BAYAN (PANGASINAN) BABA-BABA ILA Baba-baba ila, ugip ka la Ta nitan laray babaka Ag taka met niawa Ta pati siak so siraen da.

Rock-a-bye little one, sleep now For here come the cows I cannot protect you (from them) For they will eat me too.

SARAY BIBITEWEN Niramay bitewen ed baybay Labindua ran nanaabay Saksakey so agko labay Si Rosing ya lampay

Niramay bitewen ed bukig Labindua ran nadrasig Saksakey so apilik Si Pasing ya masimpit

STARS Wonder are stars on the shore There are twelve beside each other Only one I do not like It’s Rosing who is a crazy baby Wonder are stars in the east There are twelve in a row Only one have I picked It’s Pasing who is demure and shy.

EPIKO – Biag ni lam-ang ni Pedro Bukaneg

 Pagsasao – salawikain sa tagalog, may-aral at binibigkas ng patula. Halimbawa: 1) ti adda siniglot na isu ti adda bukraen na 2) Ti usto nga napanglaw ket ti tao nga awan ammo iti napintas nga adal.  Arasaas – katumbas ito ng bulong sa tagalog Halimbawa: 1) Umaykan, dika agbatbati 2) Puwera dildilaw 3) Kaasiam apo 4) Dayo dayo, bari bari apo

ALAMAT

 Bakit Umakyat sa Damo ang mga Suso? Ni Jose E. Tomeldan ng Binalonan, Pangasinan  Ang Kauna-unahang unggoy ni Sotero Albano ng Dingras Ilocos Norte  Ang alamat ng bigas  Alamat ng pinaupon bangkay

KWENTONG-BAYAN

     

Ang tatlong magkakapatid na Lalaki Ang tatlong magkakapatid na masuwerte Si Juan Tamad Ang gintong tuntunin Cochinango Si Andres, ang mambibitag

MGA AKDANG UKOL SA PANANAMPALATAYA AT KAGANDAHANG ASAL

1) Doctrina christiana ni Cardinal Bellamine na isinalin ni P. Francisco (1621) 2) Pasion de nuestra senora jesuchristo (1621) ni P. Antonio Mejia 3) Vida de san Barlaan y Josaphat (1700) ni P. Agustin Mejia MGA AKDANG UKOL SA WIKANG ILOKO 4) Arte de le legua iloca (1627) ni P. Francisco Lopez 5) Vocabulario de lengua iloco, isinulat ni P. Lopez at inayos ng 1800 at muling inayos ni P. Andres Carro.

MAIKLING KUWENTO SARITA – ang tawag ng mga ilokano sa kanilang maikling kuwento. Ito’y nangangahulugang kuwento sa tagalog. Ti langit iti innamnamatayo (ang langit ang pag-asa) Pinakadagdag ng pulyento na biag ni aida

NOBELA Matilde de sipangan (1872) ni P. Rufino Redondo - kauna-unahang nobela na nailimbag. - Umani ang akda ng gintong medalya noong 1892

DULA

NENA CRISOLOGO – ang masasabing pinakadakilang pangalan sa larangan ng dulang ilokano. Ang kanyang akdang municipal at takneng a panangsalisal ang sinasabing kaniyang obra maestra.

REHIYON II

MUNISIPALIDAD: 93 PRODUKTO: Tabako, palay, mais, gulay, niyog tubo (sugar cane) at mga bungangkahoy. INDUSTRIYANG PANTAHANAN: paggawa ng suka, asin, alak, sumbrero at silya (furniture) MAGAGANDANG TANAWIN: Magat Dam, Salinas Salt Spring, Cagayan Museum, Mt. Iraya, Dalton Pass, Mt. Didicas, Valugan Beach at Fuji Island.

MGA MANUNULAT

HALA, KULIGLIG, KANTA! – Greg Laconsay ANG GAMUGAMO SA LAMPARA NI JULIO MADARANG –Reynaldo A. Duque ANG MGA LAWIN – Benjamin Pascual SUGAT SA DIBDIB NG LUPA – Rogelio A. Aquino

MGA BUGTONG Ang Palavvuh ng mga Ibanag (Bugtong ng mga Ibanag, isang anyong pang-kasiyahan o kung sa ibang kaso, maaari rin itong isang anyo ng tagisan ng talino. Ito ay itinuturing na pangprelaks kung pagod). Egga’y tadday nga ulopa Funnuan ng kanna’y baggui na Tabaggan - Kandela Salin: Mayroon isang bagay Na kinakain ang kanyang sarili. Sagot - Kandila

MGA BUGTONG (GADDANG) (Lallagunut) Baston y San Jose Ammena masissidun Irao St. Joseph’s cane Cannot be tamed. Snake

Iraw yo bgguina Pusit yo ulu na. Iyog Its body is snake Its head, octupus Coconut

MGA SALAWIKAIN (Gaddang o “unoni” sa lokal na dyalekto ay

pwedeng isang prosa o maaari rin itong tula. Ito ay paturo at kinapupulutan ng aral. 1) Ino ammena mallangni). So naggabbualanna Mena macadatang so angan na He who never looks back to Where he comes from never Reaches his destination

2) Confrome so aggalangua Antu accacua You are made According to your environment

AWITING BAYAN

Manang Biday (Ilocano)

KASABIHAN

Ti makatunog, makamukat Ti nasalukog, agbiag Ang makatulog ay magkamuta Ngunit ang paspas ng galaw ay mabuhay

KUWENTONG BAYAN

Alamat ng Lakay-Lakay

EPIKO – Ang isa sa pinaka tanyag na epiko sa Cagayan ay ang kuwento ni Biuag at Malana o “Biuag anni Malana” sa lokal na dayalekto.  SOLOMON – ito ay isang epikong inaawit kasabay ng “cinco-cinco” o instrumentong may limang kuwerdas tuwing pasko sa harap ng altar. Anni I ibini wagi? (What are you sowing, brother?) Said the farmer: Batu I paddag gunak ku ibini. (I am sowing pebbles.) Said Mary: Batu nga imulam, batu nga emmu gataban. (Pebbles that you sow, pebbles that you reap.)

Maraming salamat po