Türkçede "çeviri"yle Ilgili Terim Ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Boğaziçi Üniversitesi Çeviribilim Bölümü Semineri 16 Kasım 2011

Türkçede “Çeviri”yle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Yrd. Doç. Dr. Cemal Demircioğlu Okan Üniversitesi, Çeviribilim Bölümü [email protected] http://personals.okan.edu.tr/cemal.demircioglu

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Temel

bir soru: Bugün “çeviri”den ne anladığımız ile geçmişte anlaşılan aynı şey miydi? ►Çeviri, kültüre ve zamana bağlı bir kavramdır (Paker 2002, 2004; Demircioğlu 2005). ►Kavramların kapsadıkları anlam alanları ile o kavramın işaret ettiği işlev(ler), zamanla değişebilir; kaymalar gösterebilir. ►Kültürümüzün geçmişteki çeviri etkinliği ve uygulamalarına, bugünün çeviri kavramı ve tanım(lar)ından bakarak değil, onları, üretildikleri zamanın çeviri kavram(lar)ı, anlayışları ve beklentilerini yeniden kurgulayarak değerlendirmek gerekir (Demircioğlu 2005, 2006).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Temel

bir soru: Bugün “çeviri”den ne anladığımız ile geçmişte anlaşılan aynı şey miydi? Çeviri

O kültürde, o dönemde düzenli davranışlar olarak karşımıza çıkan “norm”ları çalışırız (Toury 1995)

Çeviri üzerine söylemler

Çeviri uygulamaları

örtüşmeyebilir

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Temel

bir soru: Bugün “çeviri”den ne anladığımız ile geçmişte anlaşılan aynı şey miydi? Geçmiş

Günümüz Çeviride gözlemlenen düzenli davranışlar değişim değişim Terim ve kavramlar

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Turkish from the Pre-Ottoman to Ottoman Periods

Batı Türkçesi

Doğu Türkçesi

Eski Anadolu T. 13-15.yy Osmanlı T. 15-20.yy

Karahanlı T. 11-12. yy Arapça Farsça

Türkiye Türkçesi 1923-

Harezm T 12-13. yy

Eski Türkçe

Çağatay T. 13-15.yy

Göktürk Dönemi 6-8.yy

Uygur T. 8-13.yy

K Kıpçak

Sibirya

B

D

Oğuz

Uygur

G Akalın, Mehmet (1988) Tarihi Türk Şiveleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü; “Türk Dili” İslam Ansiklopedisi, MEB. Johanson, Lars (1998) The Turkic Languages, London: Routledge.

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış



Doğu Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: Uygur Türkçesi Eski Türkçe

Sanskritçe (Hintçe) Budizm’e ait parçalar

Göktürk Dönemi 6-8.yy

Mani dinine ait parçalar Budizm’e ait parçalar

Maytrisimit Körünç Nom Bitig (Bud.) (8. yy sonu – 9. yy)

Uygur T. 8-13.yy Sanskritçe Toharca Sogdca Çince Tibetçe Pehlevice

Toharca

Uygur dizgesi Turfan ve Tarim bölgesi (Toharlar, Sakalar, Hintliler, Çinliler)

Eserin türü: Nataka (Toh.) Körünç (Uyg.)

(Budizm, Maniheizm, Hristiyanlık)

Sakaca

Altun Yaruk Bişbalıklı Şinku Seli Tutung (Bud.) (10.yy)

Çince (Tavgaç dili) (10.-11.yy) Altun Yaruk: Uygurların çeviri stratejilerine ışık tutan önemli bir eser. İkilemeler (sinonim kompozitum): “xyz [yani] abc” örn.: nom (Soğ.) bitig (Uyg.); bur (Çin.) kan (uyg.); ilig (Uyg.) kan (Uyg.) Tekin, Şinasi (1995) “Eski Türklerde Tercüme Faaliyetleri”: an inaugural paper presented in the Ph.D. seminars arranged by Saliha Paker in 1995 on “History of Translation in Ottoman/Turkish Society”, Department of Translation and Interpreting, Boğaziçi University (unpublished).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış



Doğu Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: Uygur Türkçesi

Maytrisimit Körünç Nom Bitig (Bud.) (8.yy sonu veya 9. yy?) Toh. - Uyg. Tekin, Şinasi (1995) “Eski Türklerde Tercüme Faaliyetleri”.

Eserin Ketebe kaydından: “Aryaçintri Bodhisattva Kşi Açarı Enetkek tilintin Tohrı tilince yaratmış, Pratnarakşiti Açari Tohrı tilintin Türk tilince evirmiş Maytrisimit nom bitig”. (Aryaçintri Bodhisattva Kşi Açarı created it in Tohri from Sanskrit, and Pratnarakşiti Açari translated it into Turkish from Tohri)

An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Sir Gerard Clauson (1972)

Uyg.: “enetkek tılıntın tavğaç tılınça evirmiş” (s/he translated from Sanskrit into Chinese) (Clauson 1972: 14).

“tavğaç tılıntın ikileyu türk tılınça axtarmış” (in the second place translated it from Chinese into Turkish) (Clauson 1972: 81).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Doğu

Türkçesinde (Uygurca) “Çeviri”yi tanımlamak

Mensur eserlerin “paratext”lerinde “Çeviri”: 8 – 13. yüzyıllar

aktarmak (axtarmak)

evirmek (tevürmek) “Çeviri”

yaratmak

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Küçük Asya’da Türkçenin “kültürlerarası örtüşük alanı” (Pym 1998; Paker 1998)

Grekçe (Bizans İmp.)

Türkçe Farsça

Arapça

Süryanice Grekçe

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış



Batı Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Mensur eserlerin paratext’lerindeki bulgular: 

Çeviri: Döndermek (14, 15, 16. yy’lar)

Kısas-ı Enbiya (14.yy) “...kitabın Tâzi dilinden Türk diline döndürem” (Let me translate the book from Arabic into Turkish) (TTS 1965, vol. 1: 1238).

Tezkiretü’l-Evliya [Tercümesi] (14. yy) “Kısas-il-Enbiya kitabın Arap dilinden Türki diline döndürdüğümden sonra ben zaife işaret olundu kim Tezkiret-ül-Evliya kitabın dahi Farisi dilinden Türkiye döndürdüm” (After I translated Kısas-il-Enbiya from Arabic into Turkish, it was suggested that I, a humble man, translate Tezkiret-ül-Evliya from Persian into Turkish.) (1965, vol. 1: 1238).

Cevahirü’l-Ahbar (15 -16. yy) “Arabiden Türkîye döndermeklik Resûl Aleyhisselâmın işaretiyle olundu (Its translation from Arabic into Turkish was done in the sign of the prophet) (T.Tarama Söz. 1965, vol. 2: 1238).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış



Batı Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası 

Çeviri: Nakl, Terceme/tercüme (14, 15. yy’lar)

Marzubân-nâme [Tercümesi] (14.yy) (Şeyhoğlu Mustafa, Germiyanoğlu Beyliği, Farsça – Türkçe, Süleyman Şah’ın isteğiyle) “Parsî kitâblardan ki pâdişâhlar içün idüb-dururlar ve bu kitâbdan yig kitâb görmedüm. Her çend Kelîle meşhûr ve mukaddemdür, lîkin himmet ve fâ’ide bunda artukdur; ammâ ibâret derin, degme kişi andan fâ’ide dutmaz, pes bu za’îf revâ görmedüm kim bu nâzânî (?) fâ’idelerden bu zemâne pâzişâhları mahrûm kala. Pes ol müşkilliginden Türkî diline nakl eyledüm ki fâ’idesi dükeline irişe.” (Korkmaz 1973: 71) Tarih-i İbn-i Kesîr [Tercümesi] (15. yy başı) (Mahmud-ı Şirvani, Osmanlı Beyliği (Sultan II. Murat, Arapça – Türkçe)

“Lâkin merhamet-i ‘âmmesinden ve şafakat-ı şâmilesinden emr itdi kim Türkî diline tercüme olına… Pes emr-i şerîfe imtisal idüp mümkin oldukça ahzar-ı ‘ibârat-ıla tercüme olundı.” (Yelten 1998: 125).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış



Batı Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası 

Çeviri: Tasnif (14, 15. yy’lar)

Kitab-ı Güzide (14.yy) (Muhammed bin Bali, Harezm Türkçesi – Eski Anadolu Türkçesi; lehçeler arası çeviri) “Sakim ibaretlerden sarîh ve fasîh ve rûşen türkiceye dönderdüm… ümiddür kim tasnif ideni ve bu ibareti tagyir ideni unutmayalar kim mutâlaasından hidâyet ve kerâmet bulalar” (Tekin 2000: 167)

Gülistan (15. yy) (Mahmûd bin Kâdî-i Manyâs, muhtasar mensur terceme, Farsça – Türkçe)

“… bir Gülistan tasnîf idem ki, bâd-ı hazân anun varakına el uzatmaya ve gerdiş-i zamâne anun ‘ıyş-ı rebî΄in mübeddel kılmaya (Özkan1993: 4a-7) … Beytler ki her hikâyetün münâsebeti-le Hoca Sa´dî getürmişdür, fikr itdüm ki ber vech-ile tercüme idem. Gördüm ki Türkî dili galîz dildür, ebyât-ı ‘Acem katında bârid düşer, nesr vechi-le tercüme kılmagı evlî gördüm” (Özkan 1993: 5b-8)

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış



Batı Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası 

Çeviri: Tasnif (14, 15. yy’lar)

TEZ: Tasnif çeviri yollu metin üretiminin [o dönemlerde “telif” veya “terceme” olarak sunulan] önemli bir kavramı ve uygulamasıdır. Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ (14.yy sonu) (Şeyhoğlu Mustafa, Germiyan Beyliği) “Mütâla’a kılanlar bileler ki bu kitâb egerçi Türk Dili’nce te‘lifdür ve illâ garîb tasnîfdür. Zînhâr ma‘rifet ‘âşıkları… bu surete ikrâh-ıla nazar bırakmayalar” (Yavuz 1991: 150) *Bu eserin, Necmeddin Razi’nin Mirsadü’l-İbad’ı (Farsça) ile çevrimsel ilişkisi bulunuğu ileri sürülüyor (Çetin Varlık 1979: 547; Orhan Şaik Gökyay 1979: 37-51)

Cevher-name (15. yy başları) (Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Aydınoğlu Beyliği) “Bende bir ‘arabî cevher-nâme-ı kitâb vardur, dilerüz sizden ol kitâbı bizüm-içün türkîye döndüresiz” “Bir kaç kerre bunun bigi kitâb yazmaga ikdâm itdüm, yine ‘avârız mâni’ oldu. Lîkin ol tatvîlât ve tekrârlar ve fâyidesüz hikâyetler kim asılda var-ıdı, cemî’sin tarh idüp giderdüm, yirine mu’teber kitâblardan ve bu kitâbumuza envâ’-ı fevâyide ve letâyif derc itdüm” (Argunşah 1999: 13-14).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Mensur eserlerin “paratext”lerinde “Çeviri”: 14 – 16. yüzyıllar

tercüme olunmak / itmek / kılmak

döndermek “Çeviri”

nakl eylemek

tasnif itmek

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Manzum eserlerin (“Mesnevi”ler) “paratext”lerinde “Çeviri”: 14 – 18. yüzyıllar

Mütercem itmek

Rumi libası geymek

Be-tazmin getürmek

Diba-yı Rumi giyürmek Nazm nakl eylemek

“Çeviri”

Türki suretinde söylemek

Türkice dibac giyürmek

Arap dilinden ihraç itmek

Türkiye dönmek

Türkice şerh eylemek

Türkiye getürmek

Türkçe kılmak Türkçe nazm inşa eylemek

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Manzum – Mensur eserlerin “paratext”lerinde “Çeviri”: 14 – 18. yüzyıllar tercüme olunmak/itmek/kılmak

tasnif itmek Mütercem itmek

Rumi libası geymek

Be-tazmin getürmek

Diba-yı Rumi giyürmek Nazm nakl eylemek

“Çeviri”

nakl eylemek Türki suretinde söylemek

Arap dilinden ihraç itmek

Türkiye dönmek

Türkice şerh eylemek

Türkiye getürmek döndermek

Türkice dibac giyürmek

Türkçe kılmak Türkçe nazm inşa eylemek

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Sözlüklerde “Çeviri”: 18. – 19. yüzyıllar

Vankulu Lügati, Mehmed Vani Efendi (Cevherî’s Arabic dictionary, el-Sihah) “ala-vezn el-derceme bir kelamı lisan-ı aherle tefsir etmek” (1755-1756: 408) El-Okyanûs el-basît fi tercemeti’l-kâmûs el-muhît, Mütercim Asım (Ebu Tahir Muhammed b. Yakub Firuzabadi)

“dehrece vezninde bir lisanı âheriyle tefsir ve beyan eylemek manasındadır” (1817-1818)

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Sözlüklerde “Çeviri”: 18. – 19. yüzyıllar Arapça’dan Osmanlıca’ya tercüme edilen sözlüklerde: Vankulu Lügati, Mehmed Vani Efendi (Cevherî’s Arabic dictionary, el-Sihah) “ala-vezn el-derceme bir kelamı lisan-ı aherle tefsir etmek” (1755-1756: 408)

El-Okyanûs el-basît fi tercemeti’l-kâmûs el-muhît, Mütercim Asım (Ebu Tahir Muhammed b. Yakub Firuzabadi)

“dehrece vezninde bir lisanı âheriyle tefsir ve beyan eylemek manasındadır” (1817-1818)

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Osmanlıca sözlüklerde:

18. – 19. yüzyıllar

Kâmus-ı Türkî, Şemseddin Sami “bir lisandan diğer bir lisana çevirme; nakl. Harfiyyen terceme: Hiçbir kelimesini bırakmaksızın. Mealen terceme: Yalnız mealini alıp, diğer tabiratla ifade” (1899-1900 : 395)

Lügat-i Ebüzziya, Ebüzziya Tevfik “bir lisanı aheriyle tefsir ve beyan etmek; bir lisandan aher lisana nakl olunan makal ve meal.” (1888-1889: 319)

Kâmus-ı Osmânî, Mehmed Salahi “bir lisanı diğer lisan ile beyan etmek; bir lisana ait kelam ve makali âher lisana nakl” (1895-1896: 66, vol. II)

İlaveli Müntehabat-ı Lügat-ı Osmaniye, Hüseyin Hüsnü “kelimenin mealini diğer lisan üzere ifade etmek” (1880-1881: 121).

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Sözlüklerde “Çeviri”: 18. – 19. yüzyıllar

tefsir etmek

tefsir ve beyan etmek

tefsir ve beyan eylemek

çevirme

ifade etmek

“Çeviri”

diğer tabiratla ifade

beyan nakl eylemek

nakl terceme / tercüme

suretini çıkarmak

başka lisana çevirme

tebdil etmek aher yere geçirmek

bir mevzie iletmek

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

İç kapak, önsöz, başlıklarda… “Çeviri”:

19. yüzyıl

Galatât-ı Terceme, Kemal Paşazade Saîd, 1888-1889, 2nd Notebook. “Terceme demek ‘harf zarfest ve meâni hemçü âb’ [harf kılıftır ve mana su gibidir] medlulunca âb makamında olan manayı, bir lisanın elfazı tarafından diğer lisanın zurûf-ı elfâzına nakl etmek demek olup tecviz olunan tezyinât, zarf-ı cedidin suyı bozması ihtimaline mebnî muhafazaten bazı eczâ-yı kimyevîye katmak kabilindendir.”

Müntehabat-ı Teracim-i Meşahir, (Kemal Paşazade Saîd) içinde İbrahim Fehim and İsmail Hakkı 1889-1890: 3. “Suver-i gunagun ile arz-ı cemal-i kemal edegelen terakkiyat-ı garbiyeyi bize nakl ve isal eden şey tercemedir. Darbe-i eyd-i sütunları bir zamanlar cihanı lerzenak eyleyen bahadıran-ı asakirimizi maarif-i cedide-i askeriye ile arayişyab-ı celal eden şey tercemedir. Tarik-i maarifperveride tay-yı mesafat ettirerek yevmen-fi-yevmen esbab-ı temeddünümüzü istikmal eden şey tercemedir. Zuhurat-ı yevmiyeden halkımızı külliyevmin haberdar eyleyen, telgrafları lisanımıza nakl ile umuma malumat istihsal eden şey tercemedir. Ulum ve fünun-ı hazıranın vesait-i tatbikiyesini mülkümüze tamim ile şu’bat-ı umur-ı devlet ve memlekette ıslah-ı ahval eden şey tercemedir. Gazetelerin havadis ve mebahisi yüzde doksan nisbetinde mahsul-ı himem-i mütercemin olup halkımızı siyasiyat ve ilmiyat ve fenniyata meyyal eden şey tercemedir.”

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

İç kapak, önsöz, başlıklarda… “Çeviri”:

19. yüzyıl

Üç Yüzlü Bir Karı, mütercimler Ahmed Midhat, Ebüzziya Tevfik (1877) [La Femme aux troix jupons, Paul de Kock] “Bu hikâye, müellifin bu isimdeki hikâyesinin harfiyyen tercümesi değildir. Çünkü lisan aşina olanlar bunun muhal derecesinde müşkil olduğunu teslim ile beraber harfiyyen edilen tercümede --bahusus bir lisana mahsus her türlü şiveyi başka bir lisana naklde eskisindeki gibi-- letafet olamayacağını dahi itirafa mecbur olmaları tabiidir. Mealen dahi tercüme etmedik. Çünkü Pol dö Kok’un eserinde olan letafeti, rumuzu, nukatı Paris’te yaşamış olanlardan maadası çok temyiz edemez. Binaenaleyh biz hikâyenin hükmünü Türkçe yeniden kaleme aldık. Aczimizi itiraf ederiz. Dava eylemekte selahiyetimizi kâil olduğumuz maharet aza-yı vak’anın tavır ve mişvarlarını asla bozmayıp ebna-yı beşerde renk renk cilveger olan tecelliyat-ı fıtratı bu hikâyenin dairesini ... Pol dö Kok’un göstermek istediği yolda gösterebilişimizden ibarettir.”

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

İç kapak, önsöz, başlıklarda… “Çeviri”:

19. yüzyıl

Nedamet Mi? Heyhat!, muktebes roman Ahmed Midhat (1888-1889) [L’Aventuriere, Guillaume Victor Emile Auiger] Ya ne kadar hikemiyâne! ne derecelerde ibret-bahş bir hikâye… Şunun tercümesi hevesine düştük. Fakat tercüme hususundaki mesleğimiz de kârilerimizin malûmudur ya?...Fransızca bir cümleyi bir kelâmı hatta bir sahifeyi okuruz. Ne anlar isek onu müstakillen yani yeniden Osmanlıca yazarız. İşte bunun için bizim tercümelerimiz resen Osmanlıca yazılmış gibi olur. Haydi Emil Öjye’nin Serseri’sini de böyle tercüme edelim.

Haydut Montari, Ahmed Midhat (1887-1888) [Simon et Marie, ST Author?] “Biz ki gah Aleksandır Düma’ya gah oğluna gah Oktav Föyye’ye gah Rişburg gah Gaboryö hatta Pol dö Kok’a varıncaya kadar birçok Avrupalı eazıma peyrev ola ola ve eserlerini gah tercüme ve gah tanzir ede ede romancılık sanatındaki çalışkanlığımızı karilerimiz efendilerimize epeyce beğendirmişiz.

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

İç kapak, önsöz, başlıklarda… “Çeviri”: Çeviri stratejileri, işlevler ve metin türleri bağlamında “Çeviri” kavramının yapısı

tanzir (emulation)

Nakl (conveying)

İktibas (borrowing)

Hulasa (summary)

Muhavere (conversation / dialogue)

aynen (literal)

“Çeviri”

Şerh ve tefsir (commentary and exegesis)

Müsterak (stolen)

Taklid (imitation)

Tahvil (conversion)

tevsien (expansion)

serbest (free)

haşiye (annotation)

tasvir (description) İzah (explanation)

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Batı

Türkçesinde “Çeviri”yi tanımlamak: EAT ve sonrası

Günümüzde “Çeviri”: Yeni araştırmalara duyulan ihtiyaç!!!

Günümüzde “çeviri” kavramının işaret ettiği “tam çeviri”, “kaynak metne sadakat”, “kaynak metni koruma” gibi işlev ve beklentilerin birer göstergesi olarak yine bazı güncel çeviri tartışmalarına bakılabilir: Örneğin, 2006 yılının ilk aylarında gerek Leyla Roksan Çağlar’ın Noel Baba’dan Mektuplar (2005) adıyla J.R.R. Tolkien’in Letters From Father Christmas isimli kitabından gerekse Cemal Yardımcı’nın Kayboluş (2005) adıyla Georges Perec’in La Disparition isimli romanından yaptığı çeviriler üzerine ileri sürülen görüşler, “tam çeviri”, “sadakat” gibi normların günümüzde “çeviri” kavramının tanımıyla yakından ilişkilendirildiğini göstermekte; çevirmenin, “yorumcu”, “yaratıcı”, “yeniden-yazan kişi” vb. olarak kaynak metne yaptığı müdahaleler “çeviri”den uzaklaşma olarak algılanmakta ve değerlendirilmektedir.

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

Bulgular ve sonuçlar:

■ Kültürümüzde “Çeviri”yle ilgili çok çeşitli terim ve kavramlar bulunmakta… ■ Çeşitlilik, “telif-tercüme”, “muharrir-mütercim”, “aynen-serbest” gibi “Çeviri”yle ilgili ikili-karşıtlıkları sorunlu hale getirmekte… ■ “Çeviri”yle ilişkili tanımlar da, genişleyebilmekte veya daralabilmekte… ■ Yani; “Çeviri”yle ilgili işlev, beklenti ve uygulamalar da, tarihsel süreklilik / süreksizlik ilişkisi bağlamında değişmekte...

Türkçe’de Çeviriyle İlgili Terim ve Kavramlara Tarihsel Bir Bakış

TEZLER, HİPOTEZLER… 

“Çeviri” kavramının kendisi, Türkiye-odaklı araştırmalar bakımından kültüre (culture-bound) ve zamana bağlı (time-bound) bir kavramdır (bkz. Paker 2002, 2004; Demircioğlu 2005).



Türkiye-odaklı çeviri [tarihi] araştırmalarında, öncelikle “çeviri” kavramının kendisi sorunsallaştırılmalıdır!!! (Paker 2002, 2004; Demircioğlu 2005)



Dolayısıyla, kültürümüzün geçmişteki çeviri etkinliğine ve uygulamalarına, bugünün çeviri kavramı ve tanım(lar)ından bakarak değil, onları, üretildikleri zamanın çeviri kavram(lar)ı, anlayışları ve beklentilerini yeniden kurgulayarak değerlendirmek gerekir (Demircioğlu 2005, 2006).



Bu bağlamda, Türk dizgesinde günümüzün modern kavramı olan “Çeviri” (translation proper) ile modern Türkiye’nin “öteki kültürel geçmişi” Osmanlıdaki “Terceme” kavramı (imitatio, rewriting-?-) bütünüyle aynı uygulamalara işaret etmiyorlar. O halde bunlar, birbirinin yerine geçen, tamamiyle örtüşen eşdeğer kavramlar olarak düşünülmemelidir. (Paker 2002; Demircioğlu 2005, 2006)

TEŞEKKÜRLER Sunum için bakınız:

http://personals.okan.edu.tr/cemal.demircioglu