μακεδονικη τεχνη-πανσεληνοσ-αγια σοφια.doc

ΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ Ο Μανουήλ Πανσέληνος είναι ένα μυθικό πρόσωπο, με την έννοια του μεγαλείου, στο χώρο της βυζαντινής ζωγραφικής και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία . Είναι ο κορυφαίος ζωγράφος την εποχή των Παλαιολόγων (1263-1330) και ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες ολόκληρης της βυζαντινής ζωγραφικής. Το μεγάλο και αξεπέραστο καλλιτεχνικό έργο του είναι η αγιογράφηση στην εκκλησία του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους. Στη Θεσσαλονίκη έργο του Πανσέληνου θεωρείται από τους αρχαιολόγους η τοιχογράφηση του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Ο μεγάλος όμως αυτός καλλιτέχνης , που τον συγκρίνουν με τους σπουδαίους αναγεννησιακούς ζωγράφους της Δύσης, τον Τζιόττο κιαι τον Ραφαήλ δεν άφησε κανένα ενυπόγραφο έργο, ούτε διασώθηκαν έμμεσες πληροφορίες για τη ζωή του και την καλλιτεχνική του δράση. Οι βιογραφικές πληροφορίες είναι ανύπαρκτες και την ύπαρξή του ουσιαστικά καταδεικνύει το σπουδαίο έργο του που διασώθηκε. Η τέχνη του Πανσέληνου Πέρα από τα βιογραφικά στοιχεία του Πανσέληνου, το ίδιο το έργο του μιλάει για την καλλιτεχνική προσωπικότητα του μεγάλου ζωγράφου. Σήμερα αποδίδονται στο Μανουήλ Πανσέληνο και το εργαστήριό του οι τοιχογραφίες του Πρωτάτου (γύρω στα 1290), του νάρθηκα στο καθολικό της μονής Βατοπαιδίου (1312), στη μονή Μεγίστης Λαύρας (τέλος 13ου αιώνα) του Αγίου Όρους και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στη Θεσσαλονίκη (1302-1303). Ποια είναι τα καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά της δουλειάς του; Οι αρχαιολόγοι σημειώνουν ότι οι μορφές του Πανσέληνου έχουν ένα ρεαλισμό με δραματική έκφραση στα πρόσωπα και μια βαθιά πνευματικότητα. Δίνει στα σώματα πλαστικότητα, ένα χαρακτήρα γλυπτού, ενώ γενικά ο καλλιτέχνης υιοθετεί πρότυπα από την αρχαία ελληνική τέχνη. Η μνημειακότητα των συνθέσεων με το αρχιτεκτονικό βάθος και η απόδοση προσωπικών χαρακτηριστικών είναι γνωρίσματα του καλλιτέχνη του Πρωτάτου. Τέλος τα εκπληκτικά χρώματα με τις φωτοσκιάσεις του πράσινου τόνου είναι σημαντικό στοιχείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Πανσέληνου. Η αγιογράφηση του Πρωτάτου, της κεντρικής εκκλησία του Αγίου Όρους στις Καρυές, αποτελεί το καλύτερο έργο του ζωγράφου της Θεσσαλονίκης, ο οποίος αποτυπώνει με εξαιρετική ευαισθησία τη γόνιμη επαφή του χριστιανικού κόσμου με την κλασική αρχαιοελληνική παράδοση. Ο Ιερομόναχος και αγιογράφος Διονύσιος εκ Φουρνά των Αγράφων της Ευρυτανίας ( 1670-1744) στην «Ερμηνεία της Βυζαντινής Ζωγραφικής Τέχνης» (2) αναφέρεται στον Πανσέληνο με άκρατο ενθουσιασμό χαρακτηρίζοντας τον μάλιστα σαν τον μεγαλύτερο των ζωγράφων, αρχαίων και νεώτερων και παρομοιάζοντας τον με την «πασιφαή Σελήνην». Ο συγγραφέας της Ερμηνείας σε διάφορα μέρη του Βιβλίου παραπέμπει τον αναγνώστη να μελετά τα έργα του μεγάλου διδασκάλου του Όρους Μ. Πανσέληνου. ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΙΟΣ ΑΣΤΡΑΠΑΣ Αστραπάς, Μιχαήλ (14ος αι.). Αγιογράφος από τη Θεσσαλονίκη. Είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της αποκαλούμενης Μακεδονικής σχολής της υστεροβυζαντινής περιόδου, η οποία χαρακτήρισε την τέχνη του 14ου αι. Ο Α. ζωγράφισε

μεγάλες τοιχογραφικές συνθέσεις σε εκκλησίες της Μακεδονίας, που σήμερα βρίσκονται στο έδαφος της ΠΓΔΜ (Αχρίδα, Ναγκορίτσινο, Λέσνοβο) και της Σερβίας (Γκρατσάνιτσα). Τα έργα του χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό και έντονα χρώματα. Μαζί με τον μοναχό Ευτύχιο, ο οποίος υπήρξε βοηθός του και σε άλλα έργα, φιλοτέχνησε το καθολικό της μονής Χιλανδαρίου στο Άγιον Όρος. Η εποχή της «Μακεδονικής Αναγέννησης» Στα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας στη βυζαντινή αυτοκρατορία, τον 10ο και τον 11ο αιώνα, παρατηρείται στη Θεσσαλονίκη η λεγόμενη Μακεδονική Αναγέννηση με κύρια χαρακτηριστικά την αναβίωση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και την άνθηση των τεχνών, ιδιαίτερα των εικονογραφημένων χειρογράφων. Κυριότεροι εκπρόσωποι από τους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής είναι ο Μιχαήλ Χούμνος και ο Ευστάθιος Κατάφλωρος, που διατέλεσαν και μητροπολίτες της Θεσσαλονίκης. Από αυτήν την εποχή σώζονται στη Θεσσαλονίκη τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας και η εκκλησία της Παναγίας των Χαλκέων. Την περίοδο αυτή η Θεσσαλονίκη αλώθηκε και καταστράφηκε τρεις φορές, από τους Σαρακηνούς το 904, από τους Νορμανδούς το 1185 και από τους Φράγκους Σταυροφόρους το 1204. Στον πολιτικό και στρατιωτικό τομέα κυριαρχούν οι προσωπικότητες των αυτοκρατόρων Ιωάννη Τσιμισκή και Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου και ο πολυετής αγώνας τους κατά των Βουλγάρων. ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ Ο ναός της του Θεού Σοφίας μιμείται τον διάσημο ομώνυμο ναό της Κωνσταντινούπολης. Η «Μεγάλη εκκλησία», όπως ονόμαζαν την Αγία Σοφία οι Θεσσαλονικείς, ήταν ο μητροπολιτικός ναός της «συμβασιλεύουσας» πόλης ως τον 16ο αιώνα που μετατράπηκε σε τζαμί. Ο μεγάλος αυτός σταυροειδής ναός είναι ο πρώτος με τρούλο στη Θεσσαλονίκη. Οι κίονες και τα κιονόκρανα που σώζονται στην εκκλησία είναι του 5 ου-6ου αιώνα και προέρχονται από κάποιο παλαιότερο μνημείο της πόλης. Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του ναού ανήκουν σε τέσσερις διαφορετικές εποχές. Στην καμάρα του ιερού βήματος διατηρούνται τα παλιότερα ψηφιδωτά. Ανήκουν στον 8 ο αιώνα, στην περίοδο της Εικονομαχίας, όταν απαγορεύτηκε στη βυζαντινή αυτοκρατορία η ζωγραφική παράσταση θρησκευτικών μορφών. Της ίδιας εποχής είναι και ο μεγάλος σταυρός μέσα σε έναστρο κύκλο και τα μονογράμματα του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΣΤ΄ (780788), της μητέρας του Ειρήνης της Αθηναίας και του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Θεόφιλου. Στην κόγχη του ιερού σώζεται η ψηφιδωτή ένθρονη Θεοτόκος που χρονολογείται πιθανώς στον 12ο αιώνα, η οποία αντικατέστησε μια παλιότερη ψηφιδωτή παράσταση με σταυρό. Ο τεράστιος θόλος της Αγίας Σοφίας καλύπτεται από τη μεγαλειώδη ψηφιδωτή σύνθεση με θέμα την Ανάληψη του Χριστού, που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα ολόκληρης της βυζαντινής τέχνης. Η θαυμάσια αυτή παράσταση φιλοτεχνήθηκε στο τέλος του 9 ου αιώνα και αποτελεί το κορυφαίο δείγμα της λεγόμενης αναγέννησης της αυτοκρατορικής δυναστείας των Μακεδόνων. Στο κέντρο του τρούλου, μέσα σε δόξα, παριστάνεται ο Χριστός καθισμένος σε ουράνιο τόξο, ενώ γύρω του εικονίζονται η Παναγία με υψωμένα χέρια σε στάση δέησης

και οι Απόστολοι του Χριστού σκαρφαλωμένοι σε βράχους του Όρους των Ελαιών. Η παράσταση είναι δοσμένη με δεξιοτεχνία, συναρπάζει με τη χρωματική μαγεία και τη ζωντάνια των ανθρώπινων μορφών που δίνονται με ρεαλιστικά χαρακτηριστικά, αποτέλεσμα του γόνιμου κλασικισμού που αναπτύχθηκε κατά τα χρόνια της αυτοκρατορικής δυναστείας των Μακεδόνων στη βυζαντινή τέχνη. Οι τοιχογραφίες που έγιναν τον 11ο αιώνα στους τοίχους και τα παράθυρα του εξωνάρθηκα της Αγίας Σοφίας εικονίζουν μοναχούς και τοπικούς αγίους όπως την Αγία Θεοδώρα την εν Θεσσαλονίκη. Στην Αγία Σοφία υπήρχαν τάφοι πολλών μητροπολιτών και άλλων εκκλησιαστικών προσώπων, όπως του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, λόγιου μητροπολίτη της Θεσσαλονίκης τον 14ο αιώνα. Ένα τέτοιο τοιχογραφημένο ταφικό μνημείο του 12 ου αιώνα, που αποδίδεται στον λόγιο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ευστάθιο, αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αναστήλωσης του ναού μετά τους σεισμούς του 1978. Η Παναγία των Χαλκέων Η Παναγία των Χαλκέων, γνωστή ως «Κόκκινη εκκλησία» από το χρώμα των τούβλων της, ανεγέρθηκε στη περιοχή, νότια της Αρχαίας Αγοράς, όπου υπήρχαν από την Βυζαντινή εποχή εργαστήρια και καταστήματα χάλκινων ειδών. Χτίστηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο (αξιωματούχο της βασιλικής αυλής) Λογουβαρδίας Χριστόφορο, σε μια περίοδο ειρήνης και ακμής της πόλης και της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετά τις νίκες του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ κατά των Βουλγάρων. Ο τάφος του δωρητή βρίσκεται στο βόρειο τοίχο μέσα στο ναό. Σύμφωνα με την επιγραφή, η εκκλησία χτίστηκε σε «πριν βέβηλο τόπο», όπου οι αρχαιολόγοι τοποθετούν τη Χαλκευτική στοά της Ρωμαϊκής αγοράς, που είχε πολλά εργαστήρια χαλκωματάδων. Η εκκλησία είναι βυζαντινό κομψοτέχνημα, πλινθόκτιστη με τρεις τρούλους και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο των σταυροειδών ναών με τρούλο. Από την αγιογράφησή της που έγινε σε μια περίοδο ακμής της ζωγραφικής στην πόλη, σώθηκαν αρκετές παραστάσεις που δεν διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση. Τον 14ο αιώνα η εκκλησία τοιχογραφήθηκε ξανά. Από αυτήν την περίοδο διασώζονται μερικές συνθέσεις στον δυτικό τοίχο, όπως ο Ακάθιστος Ύμνος. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα Καζαντζιλάρ τζαμί (τζαμί των Χαλκωματάδων). Η συνέχεια της επαγγελματικής παράδοσης επεξεργασίας και πώλησης χάλκινων ειδών στην περιοχή διατηρείται ως τις μέρες μας. Το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου Στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου, μια μικρή τρίκλιτη βασιλική, που είναι ενσωματωμένη στη ΝΑ πλευρά του ναού του Αγίου Δημητρίου, διατηρούνται θαυμάσια δείγματα της παλαιολόγειας ζωγραφικής, που εντυπωσιάζουν για το ύφος των μορφών, τη χρήση του χρώματος και τη ζωγραφική δεινότητα. Η τοιχογράφηση έγινε το 1303 και αποδίδεται στο μεγάλο ζωγράφο Μανουήλ Πανσέληνο και το εργαστήρι του, που εργάστηκε και στην εκκλησία του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, το παρεκκλήσι τοιχογραφήθηκε με δαπάνες του πρωτοστάτορα (αξιωματούχου της αυτοκρατορικής αυλής) Μιχαήλ Δούκα Γλαβά Ταρχανιώτη.