136197413 Muthos Kai Noema Claude Levi Strauss

Μύθος καί νόημα Άπό τήν κυριάρχηση της έπιστήμης τόν δέκατο Ιβδομο αΙώνα καί μετά, εχουμε άπορρίψει τή μυθολογία σάν δη­ μιούργημα ένός δεισιδαίμονα καί πρωτόγονου νου, Μό­ λις τώρα πλησιάζουμε σέ μιά πληρέστερη έκτίμηση τής φόσης καί τού ρόλου τού μύθου στήν {στορία τ06 άνθρώ­ που. Μέ τίς πέντε διαλέξεις πού περιέχονται σέ αύτό τό

βιβλίο ό διακεκριμμένος Γάλλος άνθρωπολόγος Claude Levi-Strauss προσφέρει τή γνώση μιας όλόκληρης ζωής άναλωμένης στην έρμηνεία των μύθων καί στήν προσπά­

θεια άνακάλυψης τής σημασίας πού autoi εχουν γιά τή νοητική δύναμη τ06 άνθρώπου.

Μέ τόν τίτλο 'Μύθος καί Νόημα', ο{ διαλέξεις αύτές άρχι­

ιcά μεταδ,όθηκαν τόν Δεκέμβριο τού 1977 στόν -Καναδά άπό τό Ραδιόφωνο τού CBC ατή σειρά ΠΌύ εχει τ6 γενικό

τίτλο 1δέες. Άπαρτίστηκαν άπό μιά σειρά μακρων συζη­

τήσεων άναμεσα στόν Καθηγητή Uvi-StrauS5 κα{ τήν

Ca,role Orr .Terome, παραγωγό τού Παρισινού γραφε{ου

τού CBC. ΟΙ -διαλέξεις στή μαρφή πού δημοσιεύονΊαι -έδώ εχουν συμπληρωθεί καί έπεκ-ταθεί ώστε νά περιλά­ βουν ύλικό πού γιά λόγους στενότητας χρόνου δέν ύπήρ­ ξε δυνατό νά χρησιμοποιηθεί στrς άρχικές έκπσμπές.

ISBN

960-354-131-1

Claude Levi-Strauss ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

Μετ.άφραση Βαγγέλης Άθαvασόποt>λος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ

ΔΥΟ

'Πρωτόγονη' Διανόηση καί 'Πολιτισμένος' Νοϋς

Ό τρόπος σκέψης τών λαών πο6 συνήθως, άλλά καί λανθασμένα, όνομάζουμε

'πρωτόγο­

νους' -ιiς το6ς περιγράψουμε καλύτερα σάν λαο6ς 'χωρίς γραφή', γιατί-νομίζω πώς αότός εΙ­ ναι

ό παράγοντας π ο ύ τούς διακρίνει άπό έμας­

εχει έρμηνευθεί μέ δύο διαφορετικούς τρόπους, πού καί οΙ δύο κατά _τή γνώμη μου είναι έξίσου λανθασμένοι, Ό πρώτος τρόπος ηταν I:JEΕίνος πού θεώρησε

ενα τέτοιο τρόπο σκέψης σάν μιά

χονδροειδέστερης ποιότητας σκέψη, καί στή σύγχρο νη άνθρωπολογία τό παράδειγμα

μού ερχεται άμέσως στό

μυαλό είναι

πού

τό εργο

τού ΜaΙίnοwskί,"ΠΡέπειάμέσως νά πώ ότι δια­ τηρώ γι' αύτόν τόν μεγακ6τερο σεβασμό

καί

τόν θεωρώ ένα πολύ μεγάλο άνθρωπολόγο, καί

46

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

δέν ΠεΡιφρονω καθόλου τή συμβολή του. Άλλά παρόλα αύτά ύπηρχε στόν Malinowski τό αι­ σθημα πώς ή σκέψη των λαων πού μελετουσε -καί, μιλώντας γενικά, ή σκέψη όλων των λαων πού δέν εχουν γραφή καί οΙ όποίοι ά,ποτε­ λουν τό θέμα της άνθρωπολογίας_· καθοριζό­ ταν, ή καί καθορίζεται, άπό τίς βασικές άνάγκες της ζωής. Άν γνωρίζετε πώς ενας λαός, ό1fοιοσδήποτε καί αν είναι αύτός, καθορίζεται άπό τίς στοιχειώδεις άνάγκες τής έπιβίωσης -τήν έξασφάλιση τα)ν μέσων συντήρησης, τήν ίκανοποίηση των σεξουαλικων όρμων καί 06τω καθεξής- τότε μπορείτε νά έξηγήσετε τούς κοι­ νων ικούς θεσμούς αύτου του λαου. τίς πίστεις του. τή .μυθολογία του, καί δλα τά σχετικά. Αύ­ τή ή πολύ διαδομένη άντίληψη στήν άνθρωπο­ λογί α τοποθετείται κι;τω άπό τό δνομα του φον­ ξιοναλισμοϋ (λειτουργισμοϋ). Ό άλλος τρόπος έρμηνείας δέν θεωρεί τόσο πολύ τή σκέψη των λαων έκείνων ένα κατώτερο είδος σκέψης, άλλά ενα θεμελιωδως διαφορετι­ κό είδος σκέψης. Ιlαράδειγμα αύτης της προ­ σέγγισης άποτελεί 'ιό εργο του Levy-BruIll, ό

41

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

6 ποίος θεώρησε πώς ή βασική διαφορά ανάμεσα στήν 'πρωτόγονη' σκέψη -βάζω πάντα τή λέξη

'πρωτόγονος'

μέσα

σέ είσαγωγικά- καί στ ή

σύγχρονη σκέψη είναι δτι ή πρώτη καθορίζεται

εντελώς από συγκινησιακές καί μυστικέ ς παρα­ στάσεις. Έτσι, ενώ του Malinowski ή αντίληψη βασίζεται στή λειτουργικότητα, ή άλλη αντίλη­ ψη βασί ζετα ι

στή συγκίνηση καί τό συναίσθη­ μα· καί αύτό πού εγώ προσπάθησα νά τ ονίσω εί­ ναι πώς στήν πραγματικότητα ή σκέψη των λαων πού δέν lxouv γραφή ε1ναι, fί μπορεί σ έ πολλές περιπτώσεις νά ε1ναι, από τό ενα ·μ έρος ανιδιοτελής καί αύτό απ οτελεί μιά διαφορ ά σέ σχέση μέ τήν αντίληψη του Malinowski -καί, ά πό τό Ιίλλο μέρος, διανοητική- πράγμα πού αποτελεί μιά διαφορά σέ σχέση μέ τήν"άποψη -

του Levy-BruW.

/

Αύτό πού π ροσπ άθη σα νά δείξω στόν TδΤ'ε{rιίj

,σρό qήμεραιKαί τήν 'Α γρια Σκέψη εΙναι δτι εκεί: νοι οΙ λαοί πού συνήθως τούς θεωρούμε δέ­ σμιους της άνάγκης νά μή πεινάσουν 'καί νά έξακολουθούν νά μπορούν νά έπιβιώνουν μέσα σέ πολύ σκληρές ύλικές συνθηκες, αύτοί οί λαοί

48

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

είναι απόλυτα Ικανοί νά σκεφτούν ανιδιοτελώς παρακιν ήθη καν , δηλαδή, από μιά ανάγκη η έπι

­

θυμlα νά κατανοήσουν τόν κόσμο πού τούς πε­ ριέβαλλε, ηΊ φύση καί τήν κοινωνία τους. Άπό τήν iίλλη μεριά, γιά νά πετύχουν αύτόν τό σκο­ πό, άκολουθουν διαδικασίες καί χρησιμοποιουν μέσα νοητικά, ακριβώς δπως ένας φιλόσοφος, η άκόμη, μέχρι ένα βαθμό, ενας έπιστήj.ιOνας θά χρησιμοποιούσαν. Α6τή είναι ή βασική μου ύπόθεση.

Θά ηθελα-νά διαλύσω μιά παρεξήγηση τώρα άμέσως. Λέγοντας δτι ένας τρόπος τού σκέπτε­ σθαι είναι ανιδιοτελής καί διανοητικός, δέν εν­ νοώ καθόλου δτι Ισοδυναμει μέ τό επιστημονι­ κό σκέπτεσθαι. Φυσικά παραμένει διαφορετικός από μιά αποψη καΙ κατώτερος από μιά άλλη. Παραμέν ει διαφορετικός γι ατί ό σκοπός του εί­ ναι νά πετύχει μέ τά ·συντομότερα δυνατά μέσα

μιά γενική κατανόηση του σύμπαντος

-

'καί οχι

μόνο μιά γενική, άλλά μιά όλική κατανόηση. Ει­ ναι, δηλαδή, ένας τρόπος του σκέπτεσθαι πού άναγκαστικά -συνεπάγεται δτι εάν δέν κατα­ νοούμε τά πάντα τότε δέν έξηγουμε τίποτε.

ΕΙ-

49

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

ναι άκριβώς τό άντίθετο άπό αυτό πού Χάνει τό έπι στημ ονικ ό σκέπτεσθαι πού προχωρδ. βήμα πρός βήμα π ροσπαθώντ α ς νά δώσει έξηγήσεις γ ιά π ολ ύ περιορισμένα φαινόμενα, καί μετά συ­ νεχίζοντας μέ άλλα είδη φαινομένων, καί οϋτω καθεξής, Όπως ε χε ι πει ηδη ό Ντεκάρτ, τό έπι­ στημονικό σκέπτεσθαι εΙχε ώς σκοπό νά διαιρέ­ σει τή δυσκολία σέ τόσο πολ λά μέρη δσο ηταν ά παραίτητο Υιά νά β ρ ε θεί ή λύ ση 'Έτσι, αυτή ή φιλοδοξία του πρωτόγονου νου γιά τό ό λοκλη ρ ωτικ ό εlναι έντελώς διαφορετική άπό τίς δια δ ικασ ίες τοϋ έπιστημονικοϋ σκέπτε­ σθαι. Φυσικά, ή μεγάλη διαφορά βρ ίσκε ται στό γεγονός, δτι αύτή ή φιλοδοξία δέν πραγματο ποιείται. Γινόμαστε Ικανοί μέσω του έπιστημο­ νικοϋ σ κέπ τεσθαι νά πετύχουμε μιά KuptapJ:ia .

­

πάνω στή φύση -δέν χρειάζεται νάέπιμείνω σ' αύτό τό σημείο, εΙναι άρ κε τά προφανές-ένώ άντίθετα ό μύθο ς δέν κατορθώνει νά δώσει στόν άνθρωπο περισσότερη υλική δύναμη πάνω στό περιβάλλον. Έντούτοις δίνει στόν ανθρωπο,

καί τούτ ο εΤναι σ η μαντικό τήν ψευδαίσθηση δ1'Ι ,

μπορει νά κατανοήσει τό σύ μπα ν καί δτι πράγ-

50

O= Σ�K�AI ΝΟΗΜΑ M�γ�� Θ� �

_ __ _____ ______ ____ _

ματι τό κατανοεί. Πρ6κειται, φυσικά, μόνο γιά μιά ψευδαίσθηση. Θά 'πρεπε, δμως, νά σημειώσουμε δτι ώς επι­ στήμονες χρησιμοποιουμε �να πολύ περιορι­ σμένο

ποσό

της

Χρησιμοποιουμε

διανοητικης μας δύναμης. δ,τι άπαιτείται άπό τό

πάγγελμά μας, τήν απασχόλησή μας,

η

τήν

ε­ εΙ­

δική κατάσταση στήν όποία εχουμε εμπλακεί σέ μιά δεδομένη στιγμή. Έτσι, εάν κάποιος εμπλα­ κεί έπί εικοσι καί περισσότερα χρόνια στόν τρό­ πο πού οί μ6θοι καί τά συγγενικά συστήματα λειτουργο6ν, τότε χρησιμοποιεί αύτό τό μέρος τ-ης νοητικης του δύναμης. Άλλά δέν μπορουμε νά ζητάμε καθένας από εμάς νά δείχνει ένδιαφέ­ ρον Υιά τά ιδια άκριβώς πράγματα' ετσι, καθέ­ νας από- εμάς χρησιμοποιεί �να όρισμένο ποσό της νοητικης του δ6ναμης ανάλογα καί μέ αύτό τό όποίο χρειάζεται

η

τόν ενδιαφέρεr.

Σήμερα χρησιμοποιούμε καί λιγότερη καί πε­ ρισσότερη από

τή

δrανoητικ:ή μας (κανότητα

από δ,τι κ:αναμε στό παρελθόν·.καί δέν πρόκει­ ται, επίσης, άκριβώς γιά τό ιδια εΤδος διανοητι­ κής

(κανότητας.

Γιά

παράδειγμα,

χρησιμο-

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

51

ποιουμε σέ σ ημαντικό βα θμό λιγότερο μέρος άπό τίς αΙσθητηριακές μας άντιλήψεις. ·Οταν ε­ γραφα τήν πρώτη μορφή τών Μυθολογικώv, άν­ τιμετώπισα [να πρόβλημα πού γιά μέν α

ηταν

έξαιρετικά μυστηριώδες. Φαίνεται δτι ύπήρξε μιά συγκεκριμένη φυλή πού μπορουσε νά δεί τόν πλανήτη 'Αφροδίτη μέ τό φώς τής μέρας, κάτι πού γιά. μένα θά ηταν έντελώς άδύνατο καί άπίστευτο. Ρώτησα τούς έπαΥΥελματίες άστρο­ νόμους' μου άπάντησαν, φυσικά, δτι δέν είναι δυνατό, άλλά, δμως, δταν ξέρουμε τήν ποσότη­ τα του φωτός πού έκπέμπεται άπό τήν 'Αφροδί­ τη κατά τή διάρκει α τής ημέρας, δέν μας φαίνε­ ται άκατανόητο πού μεΡΙKoίίiνθρωπoι μπορο6σαν κάτι τέτοιο. 'Αργότερα κοίταξα σέ παλιές πραγματείες περί ναυσιπλοίας πο ύ άνήκουν στόν δικό μας πολιτισμό καί δχι στήν π ε ρ ιοχή τής «πρωτόγονης» σκέψης, καί άπό κεί μέσα φαίνεται δτι ναυτικοί έκείν.ων τών καιρών μπο­ ρο-υσαν μέ τέλειο τρόπο νά δουν τόν .πλανήτη μέσα σ έ πλήρες φώς τής μέρας. Πιθανώς θά μπορούσαμε καί έμείς έπίσης νά τό καταφέρου­ με αν εϊχαμε έξασκημένο μάη.

52

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

Τό ι'διο άκριβώς συ μβαί νει μέ τή γνώση μας γ ιά τά φυτά η τά ζώα. Λαο ί πού δέν εχουν ι'ινα­ πτύξει τή γραφή κατέχουν μιά-φαντα σ τικά άκ ρι­ βή γ νώση τού περιβάλλοντ ός τους καί τών π λουτοπαραγωγικών τους πηγών. 'Όλες αότ ές τίς Ιδιότητες τίς εχουμε χάσει, άλλά δέν τί ς ε­ χ ουμε χάσει γιά τό τίποτα· τώρα, γιά παρά δειγ­ μα, είμαστε Ικανοί ν ά όδηγοϋμε αύτοκίνητο χω­ ρίς νά συγκρου όμαστ ε κάθε στιγμή, η είμαστε Ικανοί τό βράδυ ν ' άνοίξο\.)με τήν τηλεόραση η τό ραδιόφωνο. Αύτό συνεπάγεται μι άν έξάσκη­ ση τ ών διανοητικών Ικανοτήτων πού ο Ι «πρω­ τό γο νοι » δέν διαθέτουν γιατί δέν τ ή ν χρε ιάζον ­ ται. Νομίζω πώς, μ έ τί ς δυνατότητες πού Εχουν, θά μπορούσαν νά άλλάξο υν τή ν πο ιότητα τού νοϋ τους, άλλά αύ τό δέν θά τούς χρειαζόταν γιά τ ό εΙδος τής ζωής πού εκαναν καί τή σχ έση πού ε Ιχ αν μέ τή φύση. Δέν μπορούμε νά άναπτύξου­ μ ε δλες τίς διανο η τ ικές Ι κανότητες πού άνή­ κουν στ ό άνθρώπινο εΤδος μο νομιας . Μπορούμε

ν ά χρησιμοποι ήσουμε μόνο ενα τμήμα, καΙ α�­ τό τ ό τμ ήμα π οικίλλ ει ά ν άλογα μέ τόν ποΛ:ιτι­ σμ ό.

53

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

Ε(ναι πιθανώς �να από τά πολλά συμπερά­ σματα της ανθρωπολογικης ερευνας δτι παρ' ό­ λες τίς πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στά διά­ φορα τμήματα του ανθρωπίνου ειδους, ό ανθρώ­ πινος νοi5ς εΙναι παντου �νας καί

ό αύτός καί

Αύτό

νομίζω ε\ναι

διαθέτει τίς ιδιες ίκανότητες. κοινά αποδεκτό.

Δέν νομίζω δτι οί πολιτισμοί προσπάθησαν

συστηματικά η

μεθοδικά νά διαφοροποιηθοϋν ό

ενας από τόν άλλον. Τό γεγονός εΙναι δ:ι γιά έκατοντάδες χιλιάδες χρόνια οΙ ανθρωποι δέν

η­

ταν πολυαριθμοι πάνω στή γη . μικρές όμάδες ζούσαν σέ απομόνωση, ετσι

ώστε

ηταν

φυσικό

νά αναπτύξουν δικά τους Ιδιαίτερα χαρακτηρι­ στικά καί νά διαφοροποιηθουν μεταξύ τους. Αύ­

τό

δέν ηταν ό σκοπός τους. Ήταν μάλλον τό

άπλό αποτέλεσμα τών συνθηκων που επικρα­ τουσαν γιά �ναέξαιρετικά μεγάλο χρονικό διά­ στημα. Τώρα, δέν θά 'θελα νά νομίσετε ότι τoi5t()

εΙ­

ναι αύτό -καθαυτό έπιζήμισ καί ΟΤΙ αυτές οΙ δια­ φορές θά επρεπε νά έξαφανιστούν. Γεγονός, βέ­ βαια, ε(ναι δη οί διαφορές ε(ναι έξαιρεΤΙΚά γόνι-

54

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

μες. 'Ακριβώς μέσω της διαφοράς είναι π06 11 πρόοδος εχει επιτελεστεί. Αύτό πού μάς άπειλεί άκριβώς τώρα είναι πιθανώς αύτό π06 μπορού­ με νά όνομάσο\)με ύπερεπικοινωνία - δηλαδή ή τάση νά γνωρίζο\)με σέ �να σημείο του κόσμο\) μέ άκρίβεια τί συμβαίνει σέ δλα τά άλλα μέρη του κόσμο\). Ένας πολιτισμός γιά νά αποκτήσει ίδιαιτερότητα καί νά δημιουργήσει κάτι, πρέπει αύτός καί οΙ φορείς του νά πεrστoυν γιά τήν πρωτοτυπία τους κι ακόμα, μέχρι ένα βαθμό, γιά τήν ύΠεΡοχή τους πάνω στούς άλλους άλλ' δμως κάτω άπό συνθήκες ύΠOεπικoινωνlας είναι πού ένας πολιτιαμός μπορεί νά δημιουργήσει ότιδήποτε. Σήμερα άπειΛούμαστε από τήν ΠΡΟΘπτική νά-γίνουμε μόνο καταναλωτές, ίκα­ νοί νά καταναλώνουμε ότιδήποτε από όποιοδή­ ποτε σημείο του κόσμου- καί από όποιονδήποτε πολιτισμό, χάνοντας δμως κάθε πρωτοτυπία. Μπορουμε εύκολα τώρα να φανταστούμε μιά εποχή πού θά ύπάρξει μόνο ένας τεχνικός καί πνευματικός πολιτισμός πάνω σέ όλόκ'ληρη τήν επιφάνεια της γής. Έγώ δέν πιστεύω δτι CLύτό θά -συμβεί, γιατί ύπάΡΧΟΌν πάντα σέ λειτουργία

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

55

αντιθετικές τάσεις - απ ό τή μιά πρός τήν όμοιο­ γένεια κι άπό τήν Ιίλλη πρός νέες διακ ρίσεις. ·Οσο περισσότ ερο ενας πολιτιρμός γίνεται 6μοιογενής, τόσο πιό πολύ γίνονται εμφανείς εσωτερικές τ άσεις διαχωρισμοσ καί 6,τι κερδίζε­ ται στό ε να ε π ί πεδο χάνεται αμέσω ς στό άλλο.

Αύτό άποτελει μιά προσωπική γνώμη, μ έ τό νόημα δτι δέν εχω καμιά σαφή απόδειξη γιά τη λειτουργία α ύτή ς τής διαλεκτικής. Άλλά δέ ν μπορώ νά καταλάβω π ώς ή ανθρωπότητα μπο­ ρεϊ: πραγματικά νά ζήσει χωρίς κάποια εσωτερι­ κή ανομοιότητα. έξετάσουμε τώρα ενα μύθο .από τόν δυτι­ κό Καναδά μέ θέμα τό σαλάχι πού προσπαθεϊ: νά δα μάσει η ν ά εξουσιάσει τόν Νότιο Άνεμο καί πού τό κατορθώνει, Ε(ναι μιά Ιστορία γιά μιά εποχή πού προηγ ήθηκε τής έμφάνισης τοσ άν­ θρώπου πάνω στή γή, δηλαδή γιά μιά έποχτl κ α­ τά τήν όποία ζώα καί άνθρωποι στήν π ραγ ματι κότητα δέν διακρίνονταν' τά ζωντανά πλάσ:μα­ τα ηταν μισοανθρώπινα καί μισοζωώδη, ·Ολα η­ ταν φοβερά ενοχλημένα από τούς άνέμους, Άς

­

56

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΛ

έπειδή οΙ ιiνεμοι, καί είδΙ κά οΙ δυσμενείς άνεμοι, φυσούσαν δλο τόν καιρό, κάνοντας γι' αύτά άδύνατο τό ψάρεμα καί τό μάζεμα των όστρακό­ δερμων στίς άκτές. Έτσι, άπ.οφάσισαν πώς επρεπε νά πολεμήσουν τ06ς άνέμους καί νά τούς άναγκάσουν νά φέρονται περισσότερο κό­ σμια. Έγινε μιά έκστρατεία στήν όποία διάφορα άνθρωπόζωα η ζωοάνθρωποι έλαβαν μέρος, άνάμεσα στά όποια καί τό σαλάχι πού επαιξε ε­ να σημαντικό ρόλο στή σύλληψη τού ΝόΤΙΌυ 'Ά νεμου. Ό Νότιος 'Άνεμος έλευθερώθηκε μό­ νο αφού ύποσχέθηκε νά μή φυσά δλο τόν καιρό, άλλά μονάχα πότε-πότε, η σέ όρισμένες περιό­ δους. Άπό τότε μόνο σέ όρισμένες περιόδους τοσ ετους, ii μιά μέρα άπό τίς δ.ύο, φυσά ό Νό­ τιος Ά νεμοζ' καί κατά τό ύπόλοιπο διάστημα οΙ άνθρωποι μποροσν νά άφοσιωθούν στίς δρα­ στη ριότητές τους. 'Η Ιστορία αύτή, φυσικά, δέν συνέβη ποτέ. Άλλά αύτό πού πρέπει νά-Kάνoυιtε δ{:ν εΤναι νά Ικανοποιηθούμε μέ τήν ίδέα πώς αότό εΤναι κα­ θαρά παράλογο ii πώς εΤναι μόνο ενα φαντασιω­ τικό πλάσμα τού μυαλού μέσα σέ ενα εΤδος πα-

57

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

ραληρήματος. Πρέπει ν ά τό αντιμετωπίσουμε μέ σοβαρότητα καί νά θέσουμε στόν έαυτό μας τά έ ρ ωτή μ ατ :

α γιατί τό

σ αλάχ ι καί για τί ό Νό­

τιος Άνεμος ;

Άν παρατη ρήσετε μέ π ολλή

προσοχή τό μυ­

θικό ύλικό ακριβώς ετσι όπως εχ ε ι παρουσια­ στεί, τότε θά διακρίνετε πώς τό σ αλ άχι ένεργεί

α πολ6 συγκεκριμένα χαρακτηρι­ στικά,.τά όποία εiναι 660 εΙδών. Τό πρώτο εΤναι χάρη σέ κάποι

πώς τό σαλά χ ι ε{ναι fva ψάρι όπως όλα τά έπ ί­ πεδα ψάρια, λείο από κάτω ιωί αδρό

στή ράχη, Καί ή άλλη !κανότητα, πο6 τ06 έπιτρέπει να διαφεύγει μέ nολλή έπιτυχία δταν πρέπει νά άν­ τιμετωπίσει άλλα ζώα, εΤναι πώς τό σ αλάχι φαί­

νεται πολ6 πλ:ατύ-δταν τό βλέ πο υ μ ε άπό π νω

ά

η

άπό κάτω, κα ί έξαιρετικά λεπτό δταν τό βλέπου­ με άπό τό πλάι. Κάποιος

νομίζει

πώς

π06 τό

κυνηγά ισως

εΤναι πολύ εύκολο νά ρίξει ενα βέ­

λος καί νά σκο τ σε ι

ώ

ενα σα-λάχι έπειδή εΤναι τό­

σο πλατύ · άλλά μόλις τό βέλος κατευθυνθεί

π ρός αύτό, τό σ αλ άχ ι μπορεί ξαφνικά νά οτρα­ φεί η νά γλιστρήσει καί νά δείξει μόνο τήν πλά­

ι

γ α όψη του n06,-φυσικά, εΤναι ά66�ατo νά τή\'

58

ΜΎΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

σκοπεύσει κανείς καί μέ αι\τό τόν τρόπο δια­ φεύγει. Έτσι, ό λόγ ος πού εχει έπιλεγεί σέ α ύ ­ τ όν τ ό μύθο τό σαλάχι εΙναι γιατί αύτό άποτελει ενα ζώο πού, θεωρημένο ειτε άπό τή μιά ειτε άπό τήν άλλη άποψη, εΙναι Ικανό νά δίνει -άς

τό πούμε μέ τούς δρους τής κυβερνητικης- μό­ νο μιά 'ναί' ή μιά 'οχι' άπάντηση. ΕΙναι Ικανό YIq δύο καταστάσεις πού εΙνα ι άσυνεχείς, καί ή μιά εΙναι θετική, καί ή άλλη είναι άρνητ ική. Ή λειτουργία πού εχει τό σαλάχι μέσα στό μύθο εΙ­ ναι -αν καί, φυσικά, δέν θά ήθελα νά επεκτείνω ύπερβολlκά τήν παρομοίωση- δμοια μέ τών στ οιχείων στούς σύγχρονους ύπολογιστές πού μπορούν νά χρησιμοποιηθουν γιά νά λύσουν

πολύ δύσκολα προβλήματα άθροίζοντας μιά σειρά άπό 'ναί' ή 'OXI' ά-παντήσει ς Ένώ, λοιπόν, εΙναι φ((νερά λανθασμένο καΙ άδύνατο άπό εμπειρική αποψη ενα ψάρι νά μπο­ ρεί νά τά· βάλει μέ.:Ιναν ανεμο, άπό μιά λογική αποψη μπορουμε νά �αταλάβoυμε γιατί ε/κόνες δανεισμένες άπό τήν έμπειρία εΊναι δυνατό νά χρησιμοποιηθούν μέ ένα τέτοιο τρόπο. Αι\τ.ή εί­ .

ναι ή πρωτ οτυπία της μυθικης σκέψης - νά παί-

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

59

ζει τό ρόλο της έννοιακης σκ έψη ς : ενα ζώο πού μπορεί νά χρησιμοποιηθεί δπως αύτό πού θ ά άποκαλοσσα δυαδικός τελεστής', μπορεί νά ε­ χει, άπό μιά λογική αποψη, μι ά σχέση μέ εν α πρόβλημα πού είναι επίσης πρόβλη μα δυαδικό. "Αν δ νότιος άνεμος φυσα κάθε μέρα τοσ ετους, τότε ή ζωή εΤναι άδ6νατη γιά τόν άνθρωπο. Άλ

­

λά αν φυσά κάθε δεύτερη μέρα -'ναί' ή μιά μέ­ ρα, 'οχι' ή Iiλλη μέρα, καί ούτω καθεξης- τότε γίνεται δυνατό ενα είδος συμβιβασμού άνάμεσα στίς άνάγκες τού άνθρώπου καί στίς συνθήκες πού επικρατούν σ τό φυΩικό κόσμο. Έτσι, άπό μιά λογική αποψη,ύπάρχει μιά

άνάμεσα σέ ενα ζώο σάν τό σαλάχι καί στό είδος τού τφοβλήματος πού ό μύθος προσπαθεϊ νά λύσει Ή Ιστορία αύτ ή δέν είναι άληθής άπό έπιστημονική αποψη, άλλά θά μπο­ ρούσαμε νά καταλάβουμε αύτή -την Ιδιότητα τού μύθου μόνο σέ μιά έπ οχή πού ή κυβε ρνητι­ κή καί οί ύπ ο λ ογιστ ές εκαναν τήνέμφάνισή τους στόν κόσμο της επιστήμης καί μας έδωσαν συγγένεια

.

* "Ορος των μαθηματικών.

60

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

τή δυνατότητα νά κατανοήσουμε τίς δυαδικές λειτουργίες πού ε{χαν ήδη τεθεί σέ χρήση μέ ε­ να πολύ διαφορετικό τρόπο σέ σχέση μέ συγκε­ κριμένα άντικείμενα ή aντα άπό τή μ υθική σκέ­ ψη. Σύμφωνα μέ αυτά δέν υπάρχει στήν πραγ­ ματικότητα ενα εfδος διάστασης άνάμεσα στή μυθολογία καί στήν έ πιστήμη. Efvat ή παρούσα κατάσταση της έπιστημονικης σκέψης αυτή πού μας δίνει τήν Ικανότητα νά κατανοήσουμε τί όπάρχει μ έσα σέ αυτό τό μύθο καί πού στεκόμα­

_

σταν μπροστά του έντελώ ς τυφλοί 11ρίν έξοικειωθούμε μέ τή"ν Ιδέα των δυαδικών λειτουρ­ γιών. Δέν θάήθελα, βέβαια, νά νομίσετε πώς βάζω τήν έπιστημονική έξήγησ'll στήν ϊδια θέση μέ τή μυθική έξήγηση. Αυτό πού θά ελεγα είναι πώς τό μεγαλείο καΙ li όπεροχή της _έπιστημονικης ι έξήγησης δέν βρίακεται μ όνο στίς πρακτικού καί διανοηΤΙ1Cού χαρακτήρα έπιτεύξεις της έπι­ στήμης, άλλά, στήν πραγματικότητα -γεγονός /'ιλλωστε τού όπο ίο υ δλο καί πιό πολύ γινόμ α­ στε μάρτυρες - βρίσκεται στό δτι ή έπιστήμη γί­ νεται Ικανή νά έξηγήσει aχι μόνο τήν ϊδια τήν

'ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ' ΔΙΑΝΟΗΣΗ

61

εγκυρότητά της άλλά έπίσης καί δ,ΤΙ ύπfjρξε μέ­ χρις ένός βαθμού εγκυρο στ'ή μυθολογική σκέ­ ψη, Αύτό πού εΙναι ση μα ν τι κό είναι τό γεγονός πώς δλο καί περισσότερο έ νδ ιαφ ερόμαστε γιά τήν ποιοτική αποψη, καί πώς ή επιστή μη ποu εΤχε μιά καθαρά ποσοτική προοπτική άπό τόν δέκατο εβδομο μέχρι τόν δέκατο ενατο αΙώνα, α ρχίζει νά ενσωματώνει καί τίς ποιοτικές από­ ,

ψεις της πραγματικότητας, Αυτό, αναμφίβολα, θά μας

κάνει ίκανοuς νά κατανοήσουμε πολλά στοιχεια ποuύπά ρχουν στή μυθολογική σκ έψη καί πού στό παρελθόν εϊχαμε τήν τάση νά τά διαγράφουμε μέ τήν α Ιτιο λ ο γία πώς δέν είχαν νόη μ α η πώς ηταν παράλογα. Αύτή ή νέα τάση της επιστή μης Οά μας όδηγήσει στήν πίστη πώς ανάμεσα στή ζφή καί στή σκέψη δέν ύπάρχει τό απόλυτο χάσμα πού είχε γίνει δεκτό σάν γεγο­ νός από τόν φίλοσοφικό δ υϊσ μό τού δέκατου εβδομου αίώνα. Άν φτάσουμΕ στό σημΕίο νά πιστέψουμε πώς δ,τι λαμβάνει χώρα μέσα στόν νου μας δέν ε/ναι κάτι ούσιωδως. καί θεμελιω­ δώς διαφΟΡΕτικό άπό τό βασικό φαινόμΕνο της ίδιας της ζωης, καί αν μετά όδηγηθούμε στό αί-

ΜΥΘΟΣ -"' _ _____ 2___ 6:.:

ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ

σθημα πώς δέ ν ύπάρχει έκείνου του είδους τό χάσμα, πού εΙναι άδύνατο νά Υεφυρωθεί, άνάμε­ σα στόν άνθρωπο άπό τό Ινα μέ ρος καί σέ δλα τά άλλα ζωντανά πλάσματα -οχι μόνο ζωα, άλ­ λά έπίσης καί φυτά- άπό τό άλλο, τότε ίσω ς θά έ πιτύχου με πολύ περισσότερη σοφία, άπό όση νομίζουμε πώς εί μαστε {κανοί νά μποκτήσουμε.

ΤΡΙΑ

Λαγωχειλίες καί Δίδυμοι:

ή Σχάση ένός Μύθου

Τό σημείο άπό δπου θά ξεκινήσουμε αύτή τή φορά θά είναι μιά παρατήρηση πού γεννα άπο­ ρίες, ή όποία καταγράφηκε άπό �ναν Ίσπανό Ιε­ ραπόστολο ατό Περού, τόν πατέρα P.J. de Ar­ riaga, στό "Τέλος τού δέκατου �Kτoυ αΙώνα, καί πού δη μοσιεύτηκε στό εργο του Extirpαcion de Ια Idolαtria del Peru (Lima, 1621). Σημείωσε, λοιπόν, έκεί πώς τήν έποχή έκείνη σέ μιά όρι­ σμένη περιοχή του Περού, δποτε έπnφατοΗσε δριμύ- ψύχος ό Ιερέας καλούσε δλους τούς κ α­ τοίκους πού ήταν γνωστό πώς είχαν γεννη θεί βγάζοντας πρωτα τά πόδια, ii δσους είχαν λα­ γω.χειλία, ή δσοι ηταν δίδυμοι. Όλοι αύτοί κα­ τηγΟΡΘυντο πώς ηταν ύπεύθυνοι γιά τό ψύχος έπειδή, δπως λεγόταν είχαν φ άει άλάτι καί πι-

,