Aristotelis

ο βιβλίο Ομηρικά έπη – Οδύσσεια Α΄Γυμνασίου είναι ένα πλήρες και εύχρηστο βοήθημα για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Όλες οι ενότητες του σχολικού βιβλίου αναλύονται και περιλαμβάνουν

• Εισαγωγικά σχόλια σε κάθε ραψωδία • Περίληψη των ενοτήτων για τις ραψωδίες που διδάσκονται σε ανάλυση • Δομή κάθε ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) • Περίληψη του κειμένου κάθε ενότητας • Γλωσσικά και ερμηνευτικά σχόλια • Πραγματολογικά σχόλια • Πολιτιστικά στοιχεία • Τεχνική της Οδύσσειας • Ιδεολογικά σχόλια (βασικά θέματα - μοτίβα της Οδύσσειας) • Χαρακτηρισμό – σκιαγράφηση των ηρώων του έπους • Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου (παράλληλα κείμενα, θέματα για συζήτηση – εργασίες, ανακεφαλαιωτικές ασκήσεις) • Πρόσθετες ασκήσεις (ανοικτού και κλειστού τύπου) Ευελπιστούμε ότι το βιβλίο αυτό, που γράφτηκε με υπευθυνότητα και σεβασμό στον αναγνώστη, θα επιβεβαιώσει τις προσδοκίες μας. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΟΛΟΝΑΚΗ

Ομήρου Οδύσσεια • A΄ Γυμνασίου

T

Οδύσσεια

Μαρία Σπυρογιάννη Χρυσάνθη Μάγκα

ΣYΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝEΟ ΠΡOΓΡΑΜΜΑ

Ομήρου

A΄ Γυμνασίου

Οδύσσεια Ομήρου

Α΄ Γυμνασίου

ÊÜèå ãíÞóéï áíôßôõðï öÝñåé ôç óöñáãßäá ôùí åêäüóåùí ÂÏËÏÍÁÊÇ

ISBN: 978-960-381-402-3 © 2009 Åêäüóåéò ÂïëïíÜêç Ìáõñïìé÷Üëç 41

&

Âáëôåôóßïõ, ÁèÞíá,

Ôçë.: 210 3608065, Fax: 210 3608197 www.volonaki.gr, mail: [email protected]

Èåùñßá: Ìáñßá ÓðõñïãéÜííç ÁðáíôÞóåéò óôéò åñãáóßåò: ×ñõóÜíèç ÌÜãêá Ó÷åäéáóìüò - Äçìéïõñãéêü åîùöýëëïõ - ÇëåêôñïíéêÞ óåëéäïðïßçóç ÈåìéóôïêëÝïõò 72, ÁèÞíá, ôçë.: 210 3623701

Ìáñßá ÓðõñïãéÜííç ×ñõóÜíèç ÌÜãêá

Οδύσσεια Ομήρου

Α΄ Γυμνασίου

T

ï âéâëßï ÏìÞñïõ Ïäýóóåéá Á´ Ãõìíáóßïõ åßíáé Ýíá óýã÷ñïíï êáé ðëÞñåò âïÞèçìá, ðïõ ó÷åäéÜóôçêå ìå âÜóç ôç äïìÞ ôïõ ó÷ïëéêïý âéâëßïõ. ÊÜèå åíüôçôá ðåñéëáìâÜíåé äéáßñåóç óå õðïåíüôçôåò ìå ôï ðåñéå÷üìåíü ôïõò óå ôßôëïõò, ðåñßëçøç ôùí óôß÷ùí ðïõ äéäÜóêïíôáé óå áíÜëõóç, ãëùóóéêÜ, åñìçíåõôéêÜ êáé ðñáãìáôïëïãéêÜ ó÷üëéá, ðïëéôéóôéêÜ óôïé÷åßá, ôå÷íéêÞ ôçò Ïäýóóåéáò, éäåïëïãéêÜ ó÷üëéá ìå ôá âáóéêÜ èÝìáôá êáé ìïôßâá, óêéáãñÜöçóç ôùí ðñùôáãùíéóôþí ôïõ Ýðïõò. ÅðéðëÝïí, äßíïíôáé áðáíôÞóåéò óôéò åñãáóßåò ãéá ôá ðáñÜëëçëá êåßìåíá, ôá èÝìáôá ãéá óõæÞôçóç êáé ôçí áíáêåöáëáßùóç êÜèå åíüôçôáò ôïõ ó÷ïëéêïý âéâëßïõ, êáèþò êáé ðñüóèåôåò áóêÞóåéò åëåýèåñçò áíÜðôõîçò êáé áíôéêåéìåíéêïý ôýðïõ ãéá ôçí åìðÝäùóç ôçò ýëçò êáé ôçí áîéïëüãçóç ôïõ ìáèçôÞ.

Åêäüóåéò ÂïëïíÜêç

7

Εισαγωγή Ερωτήσεις στην εισαγωγή του σχολικού βιβλίου Α. Βασικά θέματα της επικής ποίησης και, ειδικότερα, της Οδύσσειας ......... 18 Β. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................... 27 Γ. Ανακεφαλαίωση ....................................................................................................... 30

Μέρος πρώτο: «Τηλεμάχεια» (α 109/ <96> − δ) Ραψωδία α ................................................................................................................ 34 1η Ενότητα α (περίληψη) – α 1-25 (ανάλυση) Α. Κείμενο Προοίμιο: α 1-25 .................................................................................................... Β. Παράλληλα κείμενα .............................................................................................. Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες .......................................... Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................... Ε. Πρόσθετες ασκήσεις .............................................................................................

35 43 44 47 48

Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ...................................................................................................................... 49 Παράλληλο κείμενο ............................................................................................. 59 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες .......................................... 60 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................... 67 Πρόσθετες ασκήσεις ............................................................................................. 68

3η Ενότητα (α 109-173) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ..................................................................................................................... Παράλληλα κείμενα ............................................................................................. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες .......................................... Ανακεφαλαίωση .................................................................................................... Πρόσθετες ασκήσεις .............................................................................................

69 75 77 81 83

4η Ενότητα (α 174-360) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ..................................................................................................................... 84 Παράλληλα κείμενα .............................................................................................. 95 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες .......................................... 96 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 101 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 103

Περιεχόμενα

2η Ενότητα (α 26-108)

5η Ενότητα (α 361-497) Α. Κείμενο ................................................................................................................... 104

9

Β. Γ. Δ. Ε.

Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 111 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 112 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 115 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 116

Ανακεφαλαίωση της α ραψωδίας Α. Απαντήσεις στις ανακεφαλαιωτικές εργασίες – ασκήσεις – δραστηριότητες ............................................................................. 117 Β. Απάντηση στην εργασία για το σπίτι .............................................................. 118

6η Ενότητα β, γ, δ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Α. Κείμενο Οι αναδρομικές διηγήσεις της Ελένης και του Μενέλαου: δ 259-315, 627-632 .......................................................... 121 Β. Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 125 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 125 Δ. Ανακεφαλαίωση ................................................................................................... 129 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 130

Μέρος δεύτερο: «Νόστος» (ε – ν 209/ <187>)

Περιεχόμενα

Ραψωδία ε ............................................................................................................... 134

10

7η Ενότητα ε (περίληψη) – ε 1-165 (ανάλυση) Α. Β. Γ. Δ.

Κείμενο ................................................................................................................... 135 Παράλληλα κείμενα .......................................................................................... 140 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 141 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 145

8η Ενότητα (ε 165-310) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 146 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 152 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 153 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 156 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 158

9η Ενότητα (ε 311-420) Α. Β. Γ. Δ.

Κείμενο ................................................................................................................... 159 Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 164 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 165 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 169

10η Ενότητα (ε 421-552) Α. Β. Γ. Δ.

Κείμενο ................................................................................................................... 171 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 174 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 175 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 178

Ραψωδία ζ 11η Ενότητα ζ (περίληψη) – ζ 139-259 (ανάλυση) Α. Β. Γ. Δ.

Κείμενο ................................................................................................................... 180 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 185 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 186 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 190

12η Ενότητα η, θ, ι 1-41 (περίληψη) – θ 102-302, 434-461 (ανάλυση)

13η Ενότητα (θ 550-688, ι 1-41) Α. Κείμενο Α.α. θ 550-688 ....................................................................................................... 200 Α.β. ι 1-41 ............................................................................................................... 204 Β. Παράλληλο κείμενο .......................................................................................... 205 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 206 Δ. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 210

14η Ενότητα ι 42 κ.ε (περίληψη) – ι 240-512 (ανάλυση) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 211 Παράλληλα κείμενα .......................................................................................... 215 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 216 Ανακεφαλαίωση ................................................................................................. 221 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 222

Περιεχόμενα

Α. Κείμενο Ο Οδυσσέας στα ανάκτορα και στην αγορά των Φαιάκων: θ 102-302, 434-461 .............................................................................................. 191 Β. Παράλληλο κείμενο ............................................................................................ 194 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 195 Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 198 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 199

15η Ενότητα (ι 513-630) Α. Κείμενο ................................................................................................................... 223

11

Β. Γ. Δ. Ε.

Παράλληλο κείμενο .......................................................................................... 226 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 227 Ανακεφαλαίωση ................................................................................................. 230 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 231

16η Ενότητα κ, λ (περίληψη) – λ 99-249 (ανάλυση) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 233 Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 237 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 239 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 242 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 243

17η Ενότητα (λ 376-433, 522-604) Α. Κείμενο Α.α. Η απήχηση της αφήγησης του Οδυσσέα: λ 376-433 ........................... 244 Α.β. Συνομιλία του Οδυσσέα με τον Αχιλλέα: λ 522-604 ............................ 246 Β. Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 250 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 251 Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 255 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 256

Περιεχόμενα

18η Ενότητα μ, ν 1-209 (περίληψη) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 257 Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 261 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 262 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 264 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 266

Μέρος τρίτο: «Μνηστηροφονία» (ν 210/ <187> – ω) 19η Ενότητα ν 210-494 (περίληψη) – ν 210-464 (ανάλυση) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 270 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 274 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 274 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 277 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 279

20ή Ενότητα ξ, ο, π (περιληπτική αναδιήγηση) Α. Κείμενο ................................................................................................................... 281

12

Β. Γ. Δ. Ε.

Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 281 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 282 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 286 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 287

21η Ενότητα (π 1-172) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 288 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 292 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 293 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 296 Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 297

22η Ενότητα (π 185-336) Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 298 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 301 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 301 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 304 Πρόσθετη άσκηση .............................................................................................. 305

Α. Β. Γ. Δ. Ε.

Κείμενο ................................................................................................................... 306 Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 309 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 309 Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 312 Πρόσθετη άσκηση .............................................................................................. 313

24η Ενότητα τ, υ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Α. Κείμενο Α.α. Απόσπασμα υ 375-397 ............................................................................... 314 Α.β. Συνομιλία Οδυσσέα – Πηνελόπης τ 112-632 ........................................ 315 Β. Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 319 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 319 Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 323 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 325

25η Ενότητα φ (περίληψη) – φ 303-473 (ανάλυση) Α. Κείμενο Το τόξο στα χέρια του Οδυσσέα: φ 303-473 ................................................. 326 Β. Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 330 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 331 Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 333 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 334

Περιεχόμενα

23η Ενότητα ρ, σ (περίληψη) – ρ 331-376 (ανάλυση)

13

26η Ενότητα χ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Α. Κείμενο Ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται και επιτίθεται στους μνηστήρες: χ 1-446 .. 335 Β. Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 340 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 340 Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 343 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 344

27η Ενότητα ψ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Α. Κείμενο Η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και ο «Μικρός Απόλογος»: ψ 89-381 ............................................................... 346 Β. Παράλληλα κείμενα ........................................................................................... 350 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 352 Δ. Ανακεφαλαίωση .................................................................................................. 354 Ε. Πρόσθετες ασκήσεις ........................................................................................... 355

Περιεχόμενα

28η Ενότητα ω (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων)

14

Α. Κείμενο Α.α. Αναγνώριση του Οδυσσέα από το Λαέρτη: ω 265-377 ...................... 356 Α.β. Θεϊκή παρέμβαση αποτρέπει τη σύγκρουση και επιβάλλει συμφιλίωση: ω 501-580 ............................................................ 359 Β. Παράλληλο κείμενο ........................................................................................... 361 Γ. Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση-εργασίες ........................................ 362 Δ. Πρόσθετες ασκήσεις .......................................................................................... 365

Ανακεφαλαίωση της Οδύσσειας Απαντήσεις στις εργασίες- δραστηριότητες των μαθητών Κύρια θέματα για μια συνολική θεώρηση της Οδύσσειας ............................... 368 Ποιήματα εμπνευσμένα από την Οδύσσεια ........................................................ 383 Απαντήσεις στις ερωτήσεις των εικόνων του σχολικού βιβλίου

Βιβλιογραφία

...................

385

........................................................................................................

389

15

Eισαγωγή

Ερωτήσεις στην εισαγωγή του σχολικού βιβλίου Α. Βασικά θέματα της επικής ποίησης και, ειδικότερα, της Οδύσσειας 1. Έπος: έννοια – περιεχόμενο – βασικά γνωρίσματα του ηρωικού έπους > Τι σημαίνει έπος, ποιο είναι το περιεχόμενο και τα βασικά γνωρίσματα του ηρωικού έπους;

Εισαγωγή

Η λέξη έπος (< ρ. ἔðù = λέγω) σημαίνει: λόγος, διήγηση και, ειδικότερα, αφηγηματικό ποίημα με περιεχόμενο μυθολογικό, διδακτικό, ηρωικό. Το ηρωικό έπος, στο οποίο ανήκουν και τα ομηρικά ποιήματα, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, αφηγείται κατορθώματα ηρώων αλλά και θεών, οι οποίοι συχνά συνυπάρχουν με τους ανθρώπους και κατευθύνουν τη δράση τους. Tα βασικά γνωρίσματα του ηρωικού έπους είναι τα εξής: α. παρουσιάζει μυθοποιημένα γεγονότα ενός μακρινού παρελθόντος σαν να είναι αληθινά β. έχει αντικειμενικό χαρακτήρα· δεν εκφράζει, δηλαδή, το έπος τις υποκειμενικές / προσωπικές απόψεις του ποιητή, αλλά όλη την κοινωνία μέσα στην οποία δημιουργείται.

18

2. Ο επικός κύκλος και, ιδιαίτερα, ο τρωικός > Ποια είναι τα κύκλια έπη και ποιο το περιεχόμενό τους; Εκτός από τα δύο ομηρικά έπη, μας έχει παραδοθεί και ένας αξιόλογος κύκλος επών (σε περιλήψεις και μικρά αποσπάσματα) με έντονα τα χαρακτηριστικά της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, ο λεγόμενος επικός κύκλος ή κύκλια έπη, που αρχίζουν από τη δημιουργία του κόσμου και τελειώνουν με το θάνατο του Οδυσσέα. Όσα από αυτά τα έπη σχετίζονται με τον Τρωικό πόλεμο αποτελούν, ειδικότερα, τον τρωικό κύκλο – και είναι τα εξής: α. Tα Κύπρια, που διηγούνταν την προϊστορία του Τρωικού πολέμου και τα πολεμικά γεγονότα μέχρι την αρχή της Iλιάδας· ο τίτλος τους τα συνδέει άμεσα ή έμμεσα με την Κύπρο (όπου πιθανόν συντέθηκαν από το Στασίνο τον Κύπριο) και με την Κύπριδα Αφροδίτη, που λατρευόταν στη μεγαλόνησο,

3. Ο χρόνος, ο χώρος και ο κόσμος των ομηρικών επών σε σχέση με την Ιστορία Πότε εκτυλίσσονται και πόσο χρόνο διαρκούν τα γεγονότα που περιγράφουν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια; Η Ιλιάδα, που έχει κεντρικό θέμα το θυμό του Αχιλλέα, διαρκεί 51 μέρες, ο ποιητής όμως περιέκλεισε σ’ αυτές ολόκληρο το δεκαετή πόλεμο της Τροίας, ο οποίος διεξήχθη κατά τη μυκηναϊκή εποχή (πιθανότατα στις αρχές του 12ου αιώνα π.X.), καθιστώντας έτσι το έπος του αληθινή Ιλιάδα και όχι Αχιλληίδα. Η Οδύσσεια εξιστορεί το δεκαετή αγώνα που κάνει ο Οδυσσέας με σκοπό την επιστροφή στην πατρίδα του, όμως ο ποιητής ενέταξε όλες τις μεταπολεμικές περιπέτειες του ήρωα (και όχι μόνο) σε 41 μέρες.

Εισαγωγή

τη θεωρούμενη ιδιαίτερη πατρίδα της· στην Πάφο υπήρχε ναός της θεάς, ονομαστός σε όλο τον ελληνικό χώρο. [H Ἰëéὰò (< Ἴëéïí = Τροία) εξιστορεί τον Τρωικό πόλεμο μέχρι το θάνατο του Έκτορα.] β. Η Áἰèéïðὶò (< Αιθίοπες), που παρουσίαζε κυρίως τις νικηφόρες μάχες του Αχιλλέα εναντίον του βασιλιά των Αιθιόπων Μέμνονα (συμμάχου των Τρώων), αλλά και το θάνατο του ίδιου του Αχιλλέα. γ. Η Ìéêñὰ Ἰëéὰò, που αναφερόταν στη διαμάχη του Οδυσσέα και του Τελαμώνιου Αίαντα για τα όπλα του Αχιλλέα, μέχρι και την είσοδο του Δούρειου Ίππου στην Τροία. δ. H Ἰëßïõ ðÝñóéò (< ρ. πέρθω = εκ-πορθώ > πορθητής), που περιέγραφε όσα διαδραματίστηκαν κατά την άλωση της Τροίας. ε. Oι Νόστοι (νόστος < νέσομαι > νέομαι = επανέρχομαι, επιστρέφω στην πατρίδα), που εξιστορούσαν τις περιπέτειες των τρωικών ηρώων (εκτός του Οδυσσέα) κατά την επιστροφή στις πατρίδες τους. [H Οδύσσεια αναφέρεται, ειδικά, στο νόστο του Οδυσσέα.] στ. H Τηλεγόνεια ή Τηλεγονία (< ôῆëå + γον– > τηλέγονος = ο γεννημένος μακριά από το γονέα του), που εξιστορούσε τα γεγονότα μετά την Οδύσσεια· τις περιπέτειες δηλαδή του Οδυσσέα μετά το νόστο και μέχρι το θάνατο από το γιο του, τον Τηλέγονο, τον οποίο, κατά το μύθο, είχε αποκτήσει από την Κίρκη. O Τηλέγονος, όταν μεγάλωσε, αναζητούσε τον πατέρα του, σε μια σύγκρουση όμως τον σκότωσε εν αγνοία του. Tα έξι έπη του τρωικού κύκλου θεωρούνται, κατά την επικρατέστερη άποψη, μεταομηρικά, και μαζί με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια συμπληρώνουν το μύθο του Τρωικού πολέμου.

19

Ποιος είναι ο χρόνος δημιουργίας και ποιος ο κόσμος των ομηρικών επών;

Εισαγωγή

Tα ομηρικά έπη δημιουργήθηκαν στη γεωμετρική εποχή, ειδικότερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αιώνα π.X. (η Οδύσσεια πιθανόν στις αρχές του 7ου αιώνα), στη δυτική Μικρά Aσία, όπου οι Αχαιοί (που δεν ονομάζονταν ακόμη Έλληνες) είχαν ιδρύσει αποικίες από τον 11ο αιώνα π.X., όπως και στα νησιά του Αιγαίου. Στις νέες αυτές πατρίδες οι άποικοι τραγουδούσαν με νοσταλγία και περηφάνια τα κατορθώματα των μεγάλων παλαιών ηρώων του ελλαδικού χώρου· τα συνέδεαν, μάλιστα, και με νεότερους θρύλους για τις περιπέτειες των ναυτικών, που αφθονούσαν κατά την εποχή του αποικισμού. Για παράδειγμα, ο Οδυσσέας, εκτός από πολεμιστής και πρωταγωνιστής στον πόλεμο της Τροίας, είναι και εκπρόσωπος των ναυτικών που ταξίδευαν για να πλουτίσουν και να γνωρίσουν νέους τόπους και πολιτισμούς, είναι και ο ξενιτεμένος που επιστρέφει κ.λπ. Τα ομηρικά έπη αντλούν στοιχεία από τη μακραίωνη αυτή ποιητική παράδοση, αλλά και από την εποχή στην οποία ζει ο ποιητής τους, η οποία τον επηρεάζει άμεσα. Υπάρχουν έτσι στα ποιήματά του πολιτισμικές διαστρωματώσεις αιώνων και αναχρονισμοί. Γενικεύοντας, μπορούμε να πούμε ότι τα ομηρικά έπη αναφέρονται σε μυθοποιημένα γεγονότα της μυκηναϊκής εποχής (στον Τρωικό πόλεμο κυρίως), προβάλλουν, ωστόσο, και την εποχή κατά την οποία γράφονται (τη γεωμετρική), που είναι στραμμένη σε έργα ειρηνικά (ναυτιλία, εμπόριο, ανάπτυξη πόλεων), χαρακτηρίζεται όμως και από πολιτικές συγκρούσεις (κλονίζεται κυρίως ο θεσμός της βασιλείας).

20

4. Οι αοιδοί, οι ραψωδοί και ο Όμηρος Τι γνωρίζουμε για τους αοιδούς; Αοιδοί [< ἄäù / ἀåßäù = τραγουδώ (> ἀïéäÞ, ᾠäὴ = τραγούδι)] ονομάζονταν οι παλαιοί επικοί ποιητές, της προομηρικής κυρίως εποχής, γιατί τραγουδούσαν τα έπη τους, με τη συνοδεία μάλιστα κιθάρας/φόρμιγγας. Τα τραγούδια αυτά τα συνέθεταν αυτοσχεδιάζοντας προφορικά, βοηθούμενοι –όπως πίστευαν– από τη Mούσα, η οποία τους υπαγόρευε τα θέματα που επέλεγαν να τραγουδήσουν. Οι αοιδοί τραγουδούσαν σε συμπόσια –κυρίως ανακτορικά– ή σε εορταστικές εκδηλώσεις της κοινότητας. Έγιναν έτσι επαγγελματίες περιζήτητοι, και κάθε ανάκτορο ήθελε να έχει τον αοιδό του. Η αλήθεια είναι ότι οι αοιδοί μπορούσαν να αυτοσχεδιάζουν γιατί, εκτός από το ταλέντο που σίγουρα διέθεταν, εκπαιδεύονταν για το έργο τους, και οι

παλαιότεροι (γονείς ή δάσκαλοι) δίδασκαν τους νεότερους. Μάθαιναν δηλαδή τους θρύλους για τα σημαντικά γεγονότα και τους ήρωες του λαού τους, και απομνημόνευαν τυποποιημένα στοιχεία, όπως συνδυασμούς επιθέτων και ουσιαστικών, φράσεις και στίχους ή ακόμη και ολόκληρες σκηνές· τους βοηθούσε στην απομνημόνευση και ο εξάμετρος στίχος, που είχε καθιερωθεί ως στίχος του έπους. Με τον τρόπο αυτόν, είχαν πρόχειρο ένα απόθεμα, το οποίο προσάρμοζαν στο τραγούδι που επέλεγαν κάθε φορά να πουν.

Οι ραψωδοί (< ῥÜðôù + ᾠäὴ), που εμφανίστηκαν αργότερα (προς το τέλος του 8ου αι. π.X.) και διαδέχτηκαν εξελικτικά τους αοιδούς, δεν αυτοσχεδίαζαν. Φαίνεται πως αρχικά έκαναν συρραφή ποιημάτων (τα συναρμολογούσαν), κατέληξαν όμως να απομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ρυθμικά έτοιμα καταγραμμένα έπη (δικά τους ή άλλων) κρατώντας ραβδί, σύμβολο εξουσίας δοσμένης από τους θεούς. Οι ραψωδοί δε ζούσαν σε ανάκτορα, αλλά ανήκαν σε επαγγελματικά σωματεία, ταξίδευαν από τόπο σε τόπο και παρουσίαζαν τα έπη (κυρίως τα ομηρικά) σε χώρους ανοιχτούς, στις μεγάλες προπαντός γιορτές των Ελλήνων, όπου γίνονταν και ραψωδικοί αγώνες. Έτσι, τα έπη ακούγονταν παντού όπου υπήρχαν Έλληνες. Ο Όμηρος φαίνεται ότι ταξίδευε για να απαγγέλλει τα ποιήματά του, τα οποία πρέπει να συνέθεσε χρησιμοποιώντας και τη γραφή· ίσως να είναι και ο πρώτος που κράτησε ραβδί εγκαινιάζοντας το είδος των ραψωδών. Πιστεύεται ότι έζησε κατά τον 8ο (ίσως μέχρι και τις αρχές του 7ου) αιώνα π.X. στην Ιωνία, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε ποια ακριβώς ήταν η πατρίδα του· εφτά πόλεις τον διεκδικούσαν, με πιθανότερες τη Σμύρνη και τη Xίο. Σύμφωνα με την παράδοση ο Όμηρος ήταν τυφλός, ωστόσο κάτι τέτοιο θεωρείται απίθανο. 5. Το ομηρικό ζήτημα – Οι πηγές της Οδύσσειας – Η σύνθεση των ομηρικών επών Τι είναι το ομηρικό ζήτημα; Το ομηρικό ζήτημα συνίσταται σε μια σειρά ερωτημάτων που έθεσαν οι φιλόλογοι και οι μελετητές των ομηρικών επών σχετικά με τη σύνθεση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Πιο συγκεκριμένα: στην αρχαιότητα ο Όμηρος θεωρούνταν ποιητής και των δύο ποιημάτων (και όχι μόνο). Για το πρόσωπό του υπάρχουν πολλές

Εισαγωγή

Τι γνωρίζουμε για τους ραψωδούς και, ειδικότερα, για τον Όμηρο;

21

πληροφορίες, μυθοποιημένες όμως και συχνά αντιφατικές. H έλλειψη αυτή εξακριβωμένων στοιχείων για τη ζωή, το έργο και την πατρίδα του ποιητή, καθώς και ορισμένα προβλήματα που γεννούσε η εξονυχιστική μελέτη των ομηρικών επών, δημιούργησαν τους τελευταίους δυο τρεις αιώνες το ομηρικό ζήτημα, τα κυριότερα σημεία του οποίου είναι: • ο Όμηρος υπήρξε πράγματι ή είναι πρόσωπο πλαστό/φανταστικό; • αν υπήρξε, είναι ο ίδιος ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας; • η Ιλιάδα και η Οδύσσεια συντέθηκαν με βάση ένα ενιαίο σχέδιο ή δημιουργήθηκαν από έναν αρχικό πυρήνα, που επεκτάθηκε με προσθήκες από τους ραψωδούς ή με ένωση μικρότερων επών;

Εισαγωγή

Ποιες είναι σήμερα οι επικρατέστερες απόψεις σχετικά με το ομηρικό ζήτημα;

22

Στα ερωτήματα που αφορούν στη σύνθεση των ομηρικών επών δεν έχει δοθεί οριστική απάντηση, κι έτσι η ομηρική έρευνα συνεχίζεται. Στη σημερινή, πάντως, εποχή επικρατέστερες απόψεις σχετικά με το ομηρικό ζήτημα είναι οι εξής: α. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αποτελούν έργα ενός ποιητή (όχι οπωσδήποτε του ίδιου και για τα δύο έπη – ίσως ο ποιητής της Οδύσσειας να υπήρξε αντάξιος μαθητής του ποιητή της Ιλιάδας, δηλαδή του Ομήρου), ο οποίος χρησιμοποίησε γραφή και μπόρεσε έτσι να δημιουργήσει εκτεταμένα ποιήματα, αντλώντας όμως στοιχεία από πολλές πηγές. Τέτοιες πηγές για την Οδύσσεια είναι: • η μακραίωνη ηρωική επική παράδοση, η σχετική κυρίως με τον Τρωικό πόλεμο· • η λαϊκή μυθιστορία του γυρισμού του ξενιτεμένου, καθώς και η μυθιστορία της κόρης που δοκιμάζει σε αγώνα όσους ζητούν να την παντρευτούν, για να διαλέξει τον καλύτερο· • μυθοποιημένες περιπέτειες ναυτικών και πολλά στοιχεία παραμυθιών· • στοιχεία από την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτική και την πολιτισμική κατάσταση της γεωμετρικής εποχής, ιδιαίτερα του 2ου μισού του 8ου αιώνα π.X. (δηλαδή της εποχής του ποιητή). β. Tα στοιχεία που αντλεί ο ποιητής από τις παραπάνω πηγές τα μεταπλάθει και τα προσαρμόζει σε ένα δικό του σχέδιο, όπου, χωρίς να αλλάζει τις βασικές παραδόσεις για τους ήρωες, τα βλέπει όλα υπό νέο πρίσμα (από μια άλλη οπτική γωνία), πιο ηθικό και πιο ανθρώπινο. Ακόμη, τα συνδέει όλα με τον κεντρικό του ήρωα, τον Οδυσσέα, και με την οικογένειά του, και τα περιορίζει χρονικά σε 41 μέρες. Δημιουργεί έτσι ένα προσωπικό ποίημα

που το χαρακτηρίζει ενότητα και, σε τελική ανάλυση, φέρει τη σφραγίδα της μεγαλοφυΐας του ποιητή και της εποχής του. 6. Βασικές ενδείξεις για την αξία των ομηρικών επών Ποιες είναι οι βασικές ενδείξεις για την αξία των ομηρικών επών; Βασικές ενδείξεις για την αξία των ομηρικών επών είναι οι εξής: • Το γεγονός ότι νίκησαν το χρόνο, δηλαδή διασώθηκαν ολόκληρα, σε αντίθεση με τα κύκλια έπη. • Επί πολλούς αιώνες ψυχαγωγούσαν και δίδασκαν τους αρχαίους Έλληνες στις γιορτές τους και αποτελούσαν μάθημα για τα παιδιά τους στα σχολεία· από αυτά μικροί και μεγάλοι μάθαιναν την ιστορία και τη θρησκεία τους, γνώριζαν τον άνθρωπο από την καλή και από την κακή πλευρά του, και έπαιρναν διδάγματα ζωής, ώστε να παρατηρήσει ο Αθηναίος φιλόσοφος Πλάτων (427-347 π.X.): «όλη την Ελλάδα έχει μορφώσει αυτός ο ποιητής». Και στα νεότερα χρόνια τα ομηρικά έπη διδάσκονται (και όχι μόνο στα ελληνόπουλα), διαβάζονται και σχολιάζονται σε όλο τον κόσμο. • Άσκησαν τεράστια επίδραση στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή λογοτεχνία και τέχνη (κυρίως στην αγγειογραφία αλλά και στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στη μικροτεχνία), και συνεχίζουν να εμπνέουν λογοτέχνες, καλλιτέχνες, σκηνοθέτες (π.χ. V. Petersen, F. F. Coppola), καρτουνίστες (Έλληνες και ξένους) κ.λπ.

Πότε έγινε η καταγραφή των ομηρικών επών; Τι γνωρίζουμε για τη διαίρεσή τους σε ραψωδίες; Επίσημη καταγραφή των ομηρικών επών φαίνεται ότι έγινε στην Αθήνα τον 6ο αιώνα π.X., πιθανόν την εποχή που κυβερνούσε την πόλη ο τύραννος Πεισίστρατος ή ο γιος του Ίππαρχος (560-510 π.X.). Η καταγραφή έγινε, για να υποχρεώνονται οι ραψωδοί να απαγγέλλουν τα έπη στη γιορτή των Παναθηναίων με βάση το κείμενο της «επίσημης έκδοσης», ώστε να αποφεύγονται έτσι παρεμβολές. Όσον αφορά στο μέγεθος των επών, η Οδύσσεια αποτελείται από 12.110 στίχους, ενώ η Ιλιάδα από 15.693. Από τον 3ο αιώνα π.X. κάθε ένα από τα δύο ποιήματα παρουσιάζεται χωρισμένο σε 24 ραψωδίες, στα μέρη δηλαδή που απαγγέλλονταν το ένα μετά το άλλο από τους ραψωδούς. Οι ραψωδίες διακρίνονται με τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου (με τα μικρά η

Εισαγωγή

7. Η επίσημη καταγραφή των ομηρικών επών και η διαίρεσή τους σε ραψωδίες

23

Οδύσσεια, α-ω, και με τα μεγάλα η Ιλιάδα, A-Ω) και με τίτλους ανάλογους με το περιεχόμενό τους. 8. Τα βασικά θέματα και προβλήματα της Οδύσσειας Ποια είναι τα βασικά θέματα – προβλήματα της Οδύσσειας; Κεντρικό θέμα της Οδύσσειας είναι ο αγώνας που κάνει ο βασιλιάς της Ιθάκης, ο Οδυσσέας, προκειμένου να επιστρέψει με τους συντρόφους του από την Τροία στο νησί του και να ξαναπάρει τη θέση που είχε στο σπίτι και στο λαό του πριν φύγει για να λάβει μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Συμπληρωματικό θέμα είναι η αναζήτησή του από τη γυναίκα του, την Πηνελόπη, και, κυρίως, από το γιο του, τον Tηλέμαχο· η πολύχρονη απουσία του από την Ιθάκη είχε δημιουργήσει πολλά προβλήματα και στους δύο. Έτσι, η δράση διεξάγεται τόσο στην ξενιτιά όσο και στην πατρίδα. H Οδύσσεια μπορεί να χαρακτηριστεί μεταπολεμικό έπος, καθώς αναδεικνύει τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν μετά τον Τρωικό πόλεμο, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις της εποχής του ποιητή, κατά την οποία αποκτούν δύναμη οι «ευγενείς» και αμφισβητούν την κληρονομική βασιλεία. Γι’ αυτό και το ηρωικό στοιχείο της Οδύσσειας διαφέρει από εκείνο της Ιλιάδας· ο ηρωισμός της Οδύσσειας δεν είναι κυρίως πολεμικός αλλά αγώνας καρτερικός, για να επιβιώσει κανείς και να επιτύχει τους στόχους του.

Εισαγωγή

9. Διαίρεση της Οδύσσειας σε 3 μέρη

24

Η Οδύσσεια, με βάση τον Οδυσσέα και την Ιθάκη, χωρίζεται σε τρεις μεγάλες ενότητες: α. «Τηλεμάχεια»: περιλαμβάνει τις ραψωδίες α-δ και αφηγείται γεγονότα που συμβαίνουν στην Ιθάκη χωρίς τον Οδυσσέα, και στα οποία πρωταγωνιστεί ο Τηλέμαχος. β. «Νόστος»: περιλαμβάνει τις ραψωδίες ε-ν 209/ <187> και περιγράφει τον αγώνα που κάνει ο Οδυσσέας για το νόστο του, δηλαδή για την επιστροφή του στην Ιθάκη. γ. «Μνηστηροφονία»: περιλαμβάνει τις ραψωδίες ν 210/ <187> - ω και περιγράφει την εξόντωση των μνηστήρων από τον Οδυσσέα, με τη βοήθεια της Αθηνάς και του Τηλέμαχου.

Hμέρα

Γεγονότα

Ραψωδίες

1η

Προοίμιο. Πρώτο συμβούλιο των θεών. Μετάβαση της Αθηνάς στην Ιθάκη. Ενθάρρυνση του Τηλέμαχου.

α

2η

Συνέλευση των Ιθακησίων. Αναχώρηση του Τηλέμαχου για την Πύλο το βράδυ.

β

3η-5η

O Τηλέμαχος στην Πύλο. Διήμερο οδικό ταξίδι για τη Σπάρτη.

γ

6η

O Τηλέμαχος στη Σπάρτη. Στην Ιθάκη οι μνηστήρες δ τού ετοιμάζουν ενέδρα φονική κατά την επιστροφή του.

7η

Δεύτερο συμβούλιο των θεών. Μετάβαση του Ερμή ε στην Ωγυγία και ανακοίνωση στην Καλυψώ της απόφασης των θεών για το νόστο του Οδυσσέα.

8η-11η

O Οδυσσέας κατασκευάζει /πλοιάριο.

12η-28η

Αναχωρεί από την Ωγυγία και ταξιδεύει άγρυπνος σε ήρεμη θάλασσα.

29η-31η

O Ποσειδώνας σηκώνει τρικυμία που διαλύει τη σχεδία, ο Οδυσσέας όμως παλεύοντας με τα κύματα βγαίνει ναυαγός στη χώρα των Φαιάκων, τη Σχερία.

32η

O Οδυσσέας συναντά τη Ναυσικά και συνομιλεί μαζί της. Tο βράδυ φιλοξενείται στα ανάκτορα των Φαιάκων.

ζ-η

33η

Oι Φαίακες διευρύνουν τη φιλοξενία τους στον Οδυσσέα (με επίσημα γεύματα, αγώνες και πολλά δώρα).

θ

Tο βράδυ ο Οδυσσέας διηγείται τις περιπέτειές του στα ανάκτορα των Φαιάκων.

ι-μ

34η προς Ετοιμάζεται ο νόστος του Οδυσσέα και το βράδυ ν 1-209/ 35η το γοργό καράβι των Φαιάκων τον μεταφέρει κοιμι- <1-187> σμένο και τον αποθέτει σε μια παραλία της Ιθάκης. 35η προς Ξυπνά στην Ιθάκη και συναντά την Αθηνά, που τον 36η συμβουλεύει, τον μεταμφιέζει σε ζητιάνο και τον στέλνει στο καλύβι του Εύμαιου, ενώ η ίδια πηγαίνει στη Σπάρτη και παροτρύνει τον Τηλέμαχο να επιστρέψει.

ν 210/ <187> κ.ε., ξ, ο <1-43>

Εισαγωγή

10. Ημερολόγιο της Οδύσσειας

25

36η-38η

O Τηλέμαχος ταξιδεύει προς την Ιθάκη, ενώ ο Οδυσσέας παραμένει στο καλύβι.

ο <44> κ.ε.

38η

Φτάνει και ο Τηλέμαχος στο καλύβι, αναγνωρίζει τον πατέρα του και σχεδιάζουν μαζί τη μνηστηροφονία. Οι μνηστήρες ανησυχούν από την επιστροφή του.

π

39η

Ο Τηλέμαχος και ο Οδυσσέας-ζητιάνος πηγαίνουν ρ στο παλάτι. O Οδυσσέας-ζητιάνος δέχεται προσβολές από μνηστήρες και υπηρέτες. O Οδυσσέας-ζητιάνος πυγμαχεί με το ζητιάνο Ίρο. σ Η Πηνελόπη εμφανίζεται στους μνηστήρες και τους δίνει ελπίδες για γάμο. Εκείνοι της στέλνουν δώρα.

Εισαγωγή

40ή

26

Το βράδυ, πατέρας και γιος κρύβουν τα όπλα που βρίσκονταν στο «μέγαρο». Η Πηνελόπη συνομιλεί με τον Οδυσσέα, χωρίς να τον γνωρίζει. Η παραμάνα του, η Ευρύκλεια, του πλένει τα πόδια και τον αναγνωρίζει.

τ

Ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη ξυπνούν ταραγμένοι. Στο παλάτι ετοιμάζεται συμπόσιο εορταστικό, ενώ οι μνηστήρες συμπεριφέρονται προκλητικά.

υ

Προκηρύσσεται και διεξάγεται αγώνας τόξου με νικητή τον Οδυσσέα.

φ

Ο Οδυσσέας στρέφεται εναντίον των μνηστήρων και τους εξοντώνει.

χ

40ή προς H Πηνελόπη αναγνωρίζει τον Οδυσσέα και συνομι41η λεί μαζί του.

ψ

41η

ω

O Ερμής οδηγεί τις ψυχές των μνηστήρων στον Άδη. O Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος πηγαίνουν στο κτήμα του Λαέρτη και όλοι μαζί αντιμετωπίζουν τους συγγενείς των μνηστήρων, που ζητούσαν εκδίκηση, επεμβαίνουν όμως οι θεοί και επιβάλλουν συμφιλίωση και ειρήνη.

Β. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στις σελ. 15-16 του σχολικού βιβλίου 1. Τι γνωρίζουμε για τον Όμηρο; Στην αρχαιότητα ο Όμηρος θεωρούνταν ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (και όχι μόνο). Για το πρόσωπό του υπάρχουν πολλές πληροφορίες, μυθοποιημένες όμως και συχνά αντιφατικές, με αποτέλεσμα να αμφισβητείται ακόμη και η ύπαρξή του. Σύμφωνα με το πρότυπο των ραψωδών, φαίνεται ότι ο Όμηρος ταξίδευε, για να απαγγέλλει τα ποιήματά του, που πρέπει να τα συνέθεσε χρησιμοποιώντας τη γραφή. Ίσως να είναι και ο πρώτος που κράτησε ραβδί εγκαινιάζοντας το είδος των ραψωδών. Πιστεύεται ότι έζησε κατά τον 8ο (ίσως μέχρι και τις αρχές του 7ου) αιώνα π.Χ. στην Ιωνία, χωρίς ακριβή προσδιορισμό της πατρίδας του. Εφτά πόλεις τον διεκδικούσαν, με πιθανότερες τη Σμύρνη και τη Χίο. Η παράδοση τον ήθελε τυφλό, γεγονός που θεωρείται απίθανο. [σελ. 10-11 σχολικού βιβλίου]

Στην εικόνα 6 παρατηρούμε (αριστερά) ένα δάσκαλο μουσικής, ο οποίος διδάσκει άρπα σε ένα νεαρό μαθητή. Διδάσκαλος και μαθητής κάθονται αντικριστά και δείχνουν αφοσιωμένοι στην ενασχόλησή τους. Δεξιότερα βλέπουμε έναν άλλο δάσκαλο που διδάσκει ποίηση σε νεαρό μαθητή. Κρατά ανοιχτό ένα γραμμένο κύλινδρο στραμμένο προς το μαθητή, ο οποίος στέκεται απέναντί του όρθιος. 3. Προσέξτε το 6ο θέμα, «Βασικές ενδείξεις για την αξία των ομηρικών επών», –με τα σχετικά σχόλια 8, 9, 10 και τη 10η εικόνα παρακάτω– και γράψτε μια παράγραφο με θέμα: η επίδραση που άσκησαν τα ομηρικά έπη από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Χιλιάδες άνθρωποι από όλες τις γωνιές του πλανήτη μελετούν και θαυμάζουν τα ομηρικά έπη. Η επίδρασή τους ανιχνεύεται στα έργα καλλιτεχνών όλων των εποχών, Ελλήνων και ξένων (ποιητών, πεζογράφων, γλυπτών, ζωγράφων κ.λπ.). Από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αξιοποιούνται στην εκπαίδευση των νέων. Δεν μπορεί να είναι τυχαία η

Εισαγωγή

2. Παρατηρήστε την 6η εικόνα και περιγράψτε τα θέματα που παρουσιάζει.

27

επιλογή τους ως διδακτικού αντικειμένου από ανθρώπους διαφόρων εθνικοτήτων και εποχών. Επί πολλούς αιώνες, εκτός από πηγή γνώσης αποτελούσαν και μέσο ψυχαγωγίας. Παρείχαν πληροφορίες για την ιστορία και τη θρησκεία των Ελλήνων, αλλά και συνόδευαν κάθε διασκέδασή τους. Ακόμη και σήμερα προκαλούν το θαυμασμό και την εκτίμηση των αναγνωστών τους. Η απήχησή τους αυξάνεται με τα χρόνια αντί να φθίνει και γι’ αυτό τα σχόλια όλων των μελετητών, από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, είναι πάντα διθυραμβικά.

Εισαγωγή

4. Ποια είναι τα βασικά θέματα της Οδύσσειας και ποια προβλήματα αναδεικνύουν;

28

Κεντρικό θέμα της Οδύσσειας είναι ο αγώνας του βασιλιά της Ιθάκης, του Οδυσσέα, να επιστρέψει με τους συντρόφους του από την Τροία στο νησί του και να ξαναπάρει τη θέση που είχε στο σπίτι του και στο λαό του. Συμπληρωματικό θέμα είναι η αναζήτησή του από τη γυναίκα του, την Πηνελόπη, και κυρίως από το γιο του, τον Τηλέμαχο. Η πολύχρονη απουσία του από την Ιθάκη είχε δημιουργήσει πολλά προβλήματα και στους δύο. Έτσι η δράση διεξάγεται τόσο στην ξενιτιά όσο και στην πατρίδα. Η Οδύσσεια, επομένως, μπορεί να χαρακτηριστεί μεταπολεμικό έπος, καθώς αναδεικνύει τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν μετά τον Τρωικό πόλεμο, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις της εποχής του ποιητή, κατά την οποία αποκτούν δύναμη οι «ευγενείς» και αμφισβητούν την κληρονομική βασιλεία. Για το λόγο αυτό το ηρωικό στοιχείο της Οδύσσειας διαφέρει από εκείνο της Ιλιάδας· ο ηρωισμός της Οδύσσειας δεν είναι κυρίως πολεμικός αλλά καρτερικός αγώνας του ανθρώπου να επιβιώσει και να επιτύχει τους στόχους του. [σελ. 12 σχολικού βιβλίου] 5. Αφού διαβάσετε τα παρακάτω αποσπάσματα από το διάλογο του Πλάτωνα Ίων, όπου συνομιλούν ο φιλόσοφος Σωκράτης και ο ραψωδός Ίωνας, να απαντήσετε στα εξής: α. Πώς παρουσιάζεται ο ραψωδός και ποια επίδραση ασκεί στους ακροατές του; Στο απόσπασμα αυτό ο Σωκράτης εκφράζει το θαυμασμό του για το ραψωδό και την τέχνη του. Όμως, για να υπηρετεί σωστά την τέχνη του, ένας ραψωδός πρέπει πάνω απ’ όλα να συμμετέχει με την έκφραση και με το σώμα του εκφράζοντας τα λόγια που απαγγέλλει. Ο ραψωδός παρουσιάζεται ως ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον ποιητή και στους ακροατές. Απαγγέλλει τα ποιήματα με τέτοιον τρόπο, ώστε να συγκινεί τους ακροατές και να τους μετα-

δίδει οποιοδήποτε συναίσθημα. Όπως κάθε καλλιτέχνης, έτσι και ο ραψωδός οφείλει να χρησιμοποιήσει όλα τα εκφραστικά μέσα που διαθέτει, προκειμένου να αποδώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα ποιήματα. Ένας ραψωδός που θα απήγγειλε τα ποιήματά του με ψυχρό τρόπο δε θα μπορούσε να κερδίσει το κοινό του. Αντίθετα, ο καλλιτέχνης που δείχνει με την απαγγελία του ότι βιώνει όσα περιγράφονται στο ποίημα, οδηγεί τους θεατές σε συναισθηματική ένταση και χαίρει της εκτίμησης και του θαυμασμού τους. Με τον τρόπο αυτό ο ραψωδός ενώνει τον ποιητή με το κοινό, αφού μεταδίδει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. β. Τι ανάλογο μπορείτε να αναφέρετε σήμερα;

Εισαγωγή

Την έκσταση του ραψωδού κατά τη διάρκεια της απαγγελίας των ποιημάτων μπορούμε να την παραλληλίσουμε με την κατάσταση που βιώνει ένας ηθοποιός, μουσικός, χορευτής και γενικά κάθε καλλιτέχνης. Ο καλλιτέχνης δεν είναι απλώς εκτελεστικό όργανο, αλλά έχει πολύ πιο σημαντικό ρόλο και υποχρέωση από αυτή της απλής εκτέλεσης. Οφείλει να εμβαθύνει στο έργο, να νιώσει τα βαθύτερα νοήματά του και να τα εκφράσει με κάθε τρόπο. Η έκσταση, δηλαδή το να βγει από τον εαυτό του και να βιώσει μια διαφορετική κατάσταση, είναι προϋπόθεση κάθε καλλιτεχνικής δράσης.

29

Γ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 16 του σχολικού βιβλίου Συμπληρώστε τα κενά με βάση τις γνώσεις που αποκτήσατε από την Εισαγωγή.

Εισαγωγή

Έπος γενικά σημαίνει: λόγος, διήγηση και ειδικότερα αφηγηματικό ποίημα με περιεχόμενο μυθολογικό, διδακτικό, ηρωικό. Το ηρωικό έπος αφηγείται κατορθώματα ηρώων αλλά και θεών, που συχνά συνυπάρχουν με τους ανθρώπους και κατευθύνουν τη δράση τους. Τα ομηρικά έπη αναφέρονται στη μυκηναϊκή εποχή (1600-1100 περίπου π.Χ.), δημιουργήθηκαν όμως κατά τη γεωμετρική εποχή (1100-700 περίπου π.Χ.). Βασική διαφορά μεταξύ των αοιδών και των ραψωδών είναι η εξής: οι αοιδοί τραγουδούσαν με τη συνοδεία κιθάρας/φόρμιγγας και συνέθεταν τα έπη τους αυτοσχεδιάζοντας προφορικά. Οι ραψωδοί δεν αυτοσχεδίαζαν, αλλά συναρμολογούσαν ποιήματα, τα απομνημόνευαν και τελικά απήγγελλαν ρυθμικά έτοιμα καταγεγραμμένα έπη. Τα γεγονότα της Οδύσσειας διαρκούν περίπου 10 χρόνια, ο ποιητής της όμως τα εντάσσει σε 41 μέρες. Στην Οδύσσεια διακρίνουμε τρία μεγάλα μέρη: α. την «Τηλεμάχεια», β. το «Νόστο» και γ. τη «Μνηστηροφονία».

30

31

Ενότητα η

12

στ. 1-53

Μέρος πρώτο

«Τηλεμάχεια Τηλεμάχεια»» (α 109/ < 96 > − δ)

33

Ραψωδία α Ραψωδία α

Èåῶí ἀãïñÜ. Ἀèçíᾶò ðáñáßíåóéò ðñὸò ÔçëÝìá÷ïí. ÌíçóôÞñùí åὐù÷ßá

Εισαγωγικά στη ραψωδία α ΤΟΠΟΣ: Ιθάκη, η πατρίδα του Oδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 1η μέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Τηλέμαχος, Αθηνά-Μέντης, Δίας, Πηνελόπη, μνηστήρες

Περίληψη των ενοτήτων της ραψωδίας α α. Ενότητα 1η (στ. 1-25): Προοίμιο Επίκληση του ποιητή στη Μούσα Παρουσίαση του κεντρικού ήρωα Πληροφορίες για τον ίδιο και τους συντρόφους του Τα συναισθήματα των θεών για τον Οδυσσέα β. Ενότητα 2η (στ. 26-108): Η πρώτη αγορά των θεών (= συνέλευση) Η απουσία του Ποσειδώνα Ο Δίας συνομιλεί με την Αθηνά Η Αθηνά αποφασίζει να κατεβεί στην Ιθάκη γ. Ενότητα 3η (στ. 109-173): Η Αθηνά από τον Όλυμπο στην Ιθάκη Η Αθηνά μεταμορφωμένη σε Μέντη πηγαίνει στην Ιθάκη Ο Τηλέμαχος φιλοξενεί την Αθηνά-Μέντη Το γλέντι των μνηστήρων δ. Ενότητα 4η (στ. 174-360): Διάλογος Αθηνάς – Τηλέμαχου Ο Τηλέμαχος εκφράζει τα παράπονά του Η Αθηνά-Μέντης τον ενθαρρύνει και τον συμβουλεύει ε. Ενότητα 5η (στ. 361-497): Στο παλάτι του Οδυσσέα μετά το διάλογο – Πρώτη εμφάνιση της Πηνελόπης Η εμφάνιση της Πηνελόπης Διάλογος του Τηλέμαχου με τους μνηστήρες Ο Τηλέμαχος αποσύρεται

34

1η Ενότητα: α (περίληψη) - α 1-25/ <1-21> (ανάλυση)

Ενότητα η

1η

a 1-25 Κύρια θέματα • Tο κυρίως προοίμιο: Παρουσίαση του Oδυσσέα (α 1-13/<1-10>) • Tο 2ο προοίμιο: H αρχή της ιστορίας του ήρωα (α 14-25/<11-21>)

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Προοίμιο (στ. 1-25) Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 1-13:

Επίκληση στη Μούσα – Παρουσίαση του Οδυσσέα – Η τύχη των συντρόφων του – Δεύτερη επίκληση Στίχοι 14-19: Η παραμονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς Στίχοι 20-25: Η επιστροφή του ήρωα στην πατρίδα του – Ο ρόλος των θεών Περίληψη Ο ποιητής αρχίζει το έπος παρακαλώντας τη Μούσα να του εξιστορήσει τις περιπέτειες του κεντρικού ήρωα, του οποίου η ταυτότητα αποκαλύπτεται σταδιακά. Πληροφορούμαστε λοιπόν για τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα σε διάφορους τόπους και για την τύχη των συντρόφων του που χάθηκαν από δική τους απερισκεψία, όταν έφαγαν τα βόδια του θεού Ήλιου. Στη συνέχεια, ο Όμηρος αναφέρει ότι η Καλυψώ κρατάει τον Οδυσσέα «αιχμάλωτο» στο νησί της, θέλοντας να τον κάνει άντρα της. Οι θεοί αποφασίζουν να επιστρέψει στην Ιθάκη· εκεί όμως θα αντιμετωπίσει νέες περιπέτειες. Τέλος, ο ποιητής κάνει λόγο για τη συμπάθεια των θεών προς τον Οδυσσέα, με εξαίρεση τον Ποσειδώνα που είναι οργισμένος με τον ήρωα. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 1

στ. 1

«τον πολύτροπο»: πολύτροπος, –η, –ο = αυτός που μηχανεύεται πολλούς τρόπους για να αντιμετωπίσει δυσκολίες, πολυμήχανος, εύστροφος / κοσμογυρισμένος «να μου ανιστορήσεις»: ρ. ανιστορώ = διηγούμαι, εξιστορώ

35

Ραψωδία

στ. 2

α

στ. 4 στ. 10 στ. 11

στ. 14 στ. 24

«ως τα πέρατα»: (το) πέρας = το σημείο στο οποίο τελειώνει κάτι Τα πέρατα του κόσμου = η άκρη του κόσμου «τις βουλές»: (η) βουλή = θέληση, απόφαση, γνώμη, σκέψη (εδώ: ο τρόπος σκέψης) «νήπιοι και μωροί» = ανόητοι, άμυαλοι, με μυαλό μωρού «του γυρισμού τη μέρα»: στο πρωτότυπο υπάρχει η φράση íüóôéìïí ᾖìáñ = η μέρα του γυρισμού (ᾖìáñ = ημέρα, νόστιμος = σχετικός με την επιστροφή < νόστος = επιστροφή) «άθλιον όλεθρο»: (ο) όλεθρος = χαμός, αφανισμός, καταστροφή, θάνατος «σφοδρό»: σφοδρός, –ή, –ό = ορμητικός, βίαιος / πολύ δυνατός, ισχυρός, έντονος

Πραγματολογικά σχόλια «Τον άντρα τον πολύτροπο» (στ. 1): είναι ο Οδυσσέας, βασιλιάς της Ιθάκης, γιος του Λαέρτη και της Αντίκλειας, σύζυγος της Πηνελόπης και πατέρας του Τηλέμαχου. Ένα από τα στοιχεία της προσωπικότητάς του είναι η ευστροφία. Πρόκειται για έναν πολύ έξυπνο άνθρωπο, ο οποίος εφευρίσκει τρόπους για να αντιμετωπίζει τις δύσκολες καταστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σύλληψη του σχεδίου του Δούρειου Ίππου. Το επίθετο πολύτροπος δηλώνει ακόμη τον πολυταξιδεμένο, αυτόν που έχει γνωρίσει πολλούς τόπους. «Μούσα» (στ. 1): πρόκειται για τη θεά Καλλιόπη. Είναι η Μούσα της επικής ποίησης που εμπνέει τον αοιδό και προστατεύει τους επικούς ποιητές. Αυτού του είδους οι επικλήσεις στη Μούσα εμφανίζονται σε όλη την επική ποίηση. Οι ποιητές γνωρίζουν τη δυσκολία του έργου τους και γι’ αυτό ζητούν τη βοήθειά της. Οι Μούσες ήταν κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, της θεάς της μνήμης. Σύμφωνα με την παράδοση, χόρευαν και τραγουδούσαν στην κορυφή του Ελικώνα (Ελικωνιάδες). Ήταν προστάτιδες των τεχνών. Αυτές συνόδευαν τους βασιλείς και υπαγόρευαν τις κατάλληλες λέξεις για να καταπραΰνουν τις φιλονικίες των θνητών. Από την κλασική εποχή καθιερώθηκε ο αριθμός εννιά (9 Μούσες) και υιοθετήθηκε ο παρακάτω κατάλογος: Καλλιόπη (της επικής ποίησης) Κλειώ (της ιστορίας) Πολύμνια (της μιμικής τέχνης) Ευτέρπη (του αυλού και της μουσικής) Τερψιχόρη (της ελαφράς ποίησης και του χορού) Ερατώ (της χορικής λυρικής ποίησης)

36

Μελπομένη (της τραγωδίας) Θάλεια (της κωμωδίας) Ουρανία (της αστρονομίας) «Τροία» (στ. 2): πόλη της Μικράς Ασίας, χτισμένη στην πεδιάδα του ποταμού Σκάμανδρου. Η περιοχή γύρω από την Τροία ονομαζόταν Τρωάδα. Η Τροία λεηλατήθηκε από τους Αχαιούς γύρω στο 1184 π.Χ., ύστερα από μακροχρόνιο πόλεμο.

Ενότητα η

1

a 1-25

«Το κάστρο το ιερό» (στ. 3): η ακρόπολη της Τροίας ονομάστηκε Ίλιο, από τον Ίλο, μυθικό ιδρυτή της πόλης. Είχε ισχυρότατη οχύρωση από δυνατά τείχη και θεωρούνταν απόρθητο κάστρο. Σύμφωνα με μια παράδοση, τα τείχη της πόλης είχαν χτίσει ο Απόλλωνας και ο Ποσειδώνας και γι’ αυτό το λόγο τη θεωρούσαν ιερή πόλη. «Τα βόδια του υπέρλαμπρου Ήλιου» (στ. 10-11): πρόκειται για το θεό Ήλιο, γιο του Τιτάνα Υπερίωνα και της Τιτανίδας Θείας. Παντρεύτηκε την Περσίδα αλλά ενώθηκε και με πολλές άλλες γυναίκες. Από τις ενώσεις αυτές απέκτησε πολλά παιδιά μεταξύ των οποίων και την Κίρκη. Τον Ήλιο τον απεικόνιζαν σαν ένα νέο όμορφο άντρα που περιβαλλόταν από ακτίνες, πάνω σε πύρινο άρμα που διασχίζει τον ουρανό. Μερικές φορές το όνομα του πατέρα του (Υπερίων) χρησιμοποιείται και για τον ίδιο τον Ήλιο και σημαίνει «αυτός που πηγαίνει πάνω από τη γη». Ο Ήλιος ζήτησε εκδίκηση από τους θεούς για την προσβολή που του έκαναν οι σύντροφοι του Οδυσσέα, όταν σκότωσαν κι έφαγαν ένα μέρος από τα κοπάδια του στο νησί της Θρινακίας (που βρισκόταν πιθανόν στη Σικελία). «Του Δία» (στ. 12): ο Δίας ή Ζευς ήταν γιος του Κρόνου και της Ρέας, ο βασιλιάς των θεών. Σύμφωνα με το μύθο, ο πατέρας του, Κρόνος, είχε προειδοποιηθεί από ένα χρησμό πως κάποιο από τα παιδιά του επρόκειτο να του πάρει την εξουσία. Για να το αποφύγει, καταβρόχθιζε τους γιους και τις κόρες του, αμέσως μετά τη γέννησή τους. Η Ρέα όμως κατόρθωσε με ένα τέχνασμα να γλιτώσει το μικρό Δία. Τον γέννησε τη νύχτα κρυφά και το πρωί έφερε στον Κρόνο μια πέτρα τυλιγμένη με φασκιές, κι έτσι ο Κρόνος έφαγε την πέτρα. Όταν ο Δίας μεγάλωσε, εκθρόνισε τον πατέρα του κι έγινε βασιλιάς των θεών και κυρίαρχος των φυσικών φαινομένων. Είναι ο τηρητής της τάξης και της δικαιοσύνης στον κόσμο. Σύμβολά του είναι η βροντή και ο κεραυνός. «Νεράιδα Καλυψώ» (στ. 17-18): η Καλυψώ είναι Νύμφη, κόρη του Άτλαντα και της Πλειόνης. Σύμφωνα με άλλο μύθο είναι κόρη του Ήλιου και

37

Ραψωδία

α

της Περσίδας. Ζούσε στο νησί Ωγυγία στη Δυτική Μεσόγειο. Το όνομά της σημαίνει «αυτή που καλύπτει», καθώς προσπάθησε να κρύψει, να «καλύψει» τον Οδυσσέα και να τον κρατήσει για πάντα κοντά της, νέο και αθάνατο. Οι Νύμφες κατοικούν στην ύπαιθρο, στα δάση και στα νερά. Μένουν σε σπηλιές όπου περνούν τη ζωή τους κλώθοντας και τραγουδώντας. Νύμφες είναι και οι υπηρέτριες της Καλυψώς. Υπάρχουν πολλές κατηγορίες Νυμφών, ανάλογα με το πού κατοικούν: Μελιάδες (των μελίων = δέντρων) Ναϊάδες (που ζουν στις πηγές και στα νερά) Νηρηίδες (της θάλασσας) Ορεάδες (των βουνών) Αλσηίδες (των ιερών δασών) «Ποσειδώνας» (στ. 23): γιος του Κρόνου και της Ρέας. Είναι ο θεός που εξουσιάζει τη θάλασσα και σύμβολό του είναι η τρίαινα. Η δύναμή του επεκτείνεται στα τρεχούμενα νερά και στις λίμνες. Αρχικά ο Ποσειδώνας συνδεόταν με τη γη, καθώς ήταν αυτός που την εξουσίαζε και προκαλούσε τους σεισμούς, όπως δείχνουν τα ομηρικά επίθετα ἐíïóß÷èùí και ἐííïóßãáéïò (= σείστης της γης < ἔíïóéò = κούνημα, τράνταγμα + ãῆ, ἔíïóéò + ÷èὼí = γη) και γαιήυχος < ãáῖá + ἔ÷ù (= αυτός που συνέχει, που συγκρατεί τη γη).

Πολιτιστικά στοιχεία • «Το κάστρο το ιερό» (στ. 3): σε εποχές συχνών πολεμικών συγκρούσεων, η οχυρωματική τέχνη ήταν πολύ αναπτυγμένη.

Τεχνική της Οδύσσειας Κυκλικό σχήμα ή κύκλος Κυκλικό σχήμα ή κύκλος ονομάζεται το σχήμα λόγου που χρησιμοποιείται στη λογοτεχνία, κατά το οποίο μια πρόταση, ένας στίχος, μια περίοδος, ένα ποίημα ή πεζό κείμενο αρχίζουν και τελειώνουν με την ίδια λέξη (ή άλλη λέξη που έχει το ίδιο νόημα). Στο στίχο 1 («τον άντρα, Μούσα, τον πολύτροπο να μου ανιστορήσεις...») και στους στίχους 12-13 («Από όπου θες, θεά, ξεκίνα...») ο ποιητής επικαλείται τη Μούσα. Το κυκλικό σχήμα τονίζει το ρόλο που παίζει η Μούσα στην αφήγηση της ιστορίας.

38

Προϊδεασμός Προϊδεασμός, προειδοποίηση ή προσήμανση: ο αφηγητής μάς δίνει μια γενική ιδέα για κάτι που πρόκειται να συμβεί αργότερα. Δεν πρέπει να συγχέεται με την προοικονομία, με την οποία ο ποιητής προετοιμάζει μέσα στην πλοκή της υπόθεσης κάτι που θα συμβεί αργότερα με τρόπο ώστε αυτό να φανεί απολύτως λογικό και φυσικό.

Ενότητα η

1

a 1-25

Στους παρακάτω στίχους του προοιμίου, ο ποιητής μάς πληροφορεί για γεγονότα που θα συμβούν αργότερα: στ. 7-11: Στο νησί του Ήλιου χάνονται οι σύντροφοι του Οδυσσέα εξαιτίας της προσβολής προς το θεό Ήλιο (ραψωδία μ) στ. 16-19: Η Καλυψώ κρατάει στο νησί της τον ήρωα παρά τη θέλησή του (ραψωδία ε) στ. 20-21: Οι θεοί αποφασίζουν να επιστρέψει τελικά ο Οδυσσέας στην πατρίδα του (ραψωδία ν) στ. 22: Οι περιπέτειες του Οδυσσέα θα συνεχιστούν και στην Ιθάκη (ραψωδία χ). In medias res In medias res: αφηγηματική τεχνική, κατά την οποία τα γεγονότα δεν εξιστορούνται με τη χρονολογική τους σειρά, αλλά επιλέγεται ως αρχή το πιο κρίσιμο σημείο της ιστορίας· στην πορεία της αφήγησης, ο ποιητής δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες και αναφέρει και όσα προηγήθηκαν. Η φράση in medias res προέρχεται από τα λατινικά και κυριολεκτικά σημαίνει «στο μέσον της υπόθεσης ή της πλοκής». Ο ποιητής δεν αφηγείται τα γεγονότα με τη χρονική σειρά που έγιναν. Ξεκινάει από τη μέση της ιστορίας, όταν ο Οδυσσέας έχει φτάσει στο νησί της Καλυψώς. Το προοίμιο της Οδύσσειας μπορεί να χωριστεί σε δύο τμήματα. Στο πρώτο ο ποιητής: α. επικαλείται – παρακαλεί τη Μούσα· β. δίνει τα κύρια γνωρίσματα του κεντρικού ήρωα· γ. μιλάει για τις συνέπειες των ανθρώπινων λαθών· δ. υπονοεί ότι δε θα διηγηθεί τα γεγονότα με τη χρονολογική τους σειρά («από όπου θες, θεά, ξεκίνα την αυτήν την ιστορία»)· Στο δεύτερο μέρος του προοιμίου ο ποιητής μάς πληροφορεί για: α. την επιστροφή των πολεμιστών του Τρωικού πολέμου στην πατρίδα τους εκτός από τον Οδυσσέα·

39

Ραψωδία

α

β. τον ακούσιο εγκλεισμό του ήρωα στο νησί της Καλυψώς· γ. το αίσιο τέλος του έπους (οι θεοί θα επιτρέψουν το γυρισμό του στην πατρίδα)· δ. τους νέους αγώνες που θα δώσει εκεί· ε. το θυμό του Ποσειδώνα· στ. την ταυτότητα του ήρωα. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «άντρα τον πολύτροπο» (στ. 1) • «κάστρο ιερό» (στ. 3) • «(σύντροφοι) νήπιοι και μωροί» (στ. 10) • «υπέρλαμπρος Ήλιος» (στ. 11) • «του γυρισμού τη μέρα» (στ. 11) • «άθλιον όλεθρο» (στ. 14) • «Καλυψώ, θεά σεμνή κι αρχοντική» (στ. 18) • «θολωτές σπηλιές» (στ. 18) • «θεϊκό Οδυσσέα» (στ. 24)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Τον άντρα μούσα... να μου ανιστορήσεις» (στ. 1): Πρόκειται για επίκληση στη Μούσα, τυπική έναρξη των επικών ποιημάτων. Ο αοιδός ζητάει τη βοήθεια της Μούσας γνωρίζοντας πόσο δύσκολο είναι το έργο του. Οι άνθρωποι θεωρούσαν τους ποιητές θεόπνευστα άτομα (= που εμπνέονται από κάποιο θεό). Πίστευαν πως ένας θνητός μόνο με τη βοήθεια μιας θεότητας μπορεί να συνθέσει κάτι τόσο όμορφο και σπουδαίο, όπως είναι ένα ποίημα. Οι αοιδοί με την επίκληση στη Μούσα έδιναν κύρος στο έργο τους, καθώς οι Μούσες γνώριζαν το παρόν και το μέλλον και έλεγαν την αλήθεια. • «Γνώρισε πολιτείες πολλές, έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές» (στ. 4): Ο ποιητής αναφέρεται στις περιπλανήσεις του ήρωα. Λέει ότι ταξίδεψε σε πολλούς τόπους και ότι γνώρισε τον τρόπο σκέψης πολλών λαών, δηλαδή τα ήθη, τα έθιμα και τις αντιλήψεις τους. Στο στίχο αυτό έχουμε το ιδανικό του πολυταξιδεμένου ανθρώπου. Στην εποχή του ποιητή αρχίζει η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας, η ίδρυση αποικιών και τα μακρινά ταξίδια. Ο στίχος εκφράζει την αγάπη των αρχαίων για τις περιπλανήσεις και την εκτίμηση που έδειχναν στους ναυτικούς, πράγμα φυσικό για ένα λαό θαλασσινό, όπως ήταν οι Έλληνες.

40

• «Γιατί εκείνοι χάθηκαν απ’ τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα» (στ. 9-11): Ο ποιητής αφιερώνει τρεις στίχους από το προοίμιο στο επεισόδιο της Θρινακίας, όπου οι σύντροφοι του Οδυσσέα πρόσβαλαν το θεό Ήλιο τρώγοντας τα ιερά βόδια του. Εδώ τίθεται το ζήτημα της ατομικής ευθύνης του ανθρώπου, ένα από τα βασικότερα της Oδύσσειας, που επαναλαμβάνεται σε όλο το έργο. Όταν ο άνθρωπος κάνει μεγάλα σφάλματα, είναι ο ίδιος υπεύθυνος γιατί έχει την ελευθερία να επιλέξει τις πράξεις του (ελεύθερη βούληση). Έτσι, αν σφάλει, θα υποστεί τις συνέπειες των επιλογών του και θα τιμωρηθεί. Τα προσωπικά λάθη είναι η αιτία για τις συμφορές και την ταλαιπωρία των ανθρώπων.

Ενότητα η

1

a 1-25

• «Κι αυτός τους άρπαξε του γυρισμού τη μέρα» (στ. 11): Αρχικά φαίνεται ότι ο θεός Ήλιος εξουσιάζει τη ζωή των συντρόφων του Οδυσσέα και ότι είναι απόλυτα υπεύθυνος για την τύχη τους. Προηγουμένως, όμως, ειπώθηκε ότι ο ίδιος ο άνθρωπος έχει την ευθύνη των πράξεών του. Στην ουσία δεν υπάρχει αντίφαση, αφού οι σύντροφοι του Οδυσσέα ήξεραν από πριν ότι, επιλέγοντας να φάνε τα ιερά βόδια, η τιμωρία τους θα ήταν σίγουρη και προκαθορισμένη, καθώς οι θεοί δε συγχωρούν την ασέβεια. • «Τον παίδευε πόθος διπλός, του γυρισμού και της γυναίκας του» (στ. 16): Στο σημείο αυτό προβάλλονται δύο κυρίαρχα ιδανικά της εποχής του Ομήρου: η πατρίδα και η οικογένεια. Ο ήρωας φλέγεται από την επιθυμία να επιστρέψει στην Ιθάκη και στην οικογένειά του. Δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις θεμελιώδεις αυτές αξίες ούτε ακόμη και με την αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ. Η επιστροφή στην πατρίδα και στην οικογένεια, στο δικό τους δηλαδή κόσμο, ήταν από τις μεγαλύτερες επιθυμίες των ανθρώπων που ταξίδευαν σε άγνωστους τόπους. • «Γιατί τον ήθελε δικό της άντρα» (στ. 19): Εδώ συναντούμε το θέμα των ερωτικών σχέσεων θνητών και αθανάτων. Για τους αρχαίους, η σύναψη ερωτικών σχέσεων ανάμεσα σε ανθρώπους και θεούς ήταν κάτι συνηθισμένο. • «Ωστόσο τώρα τον συμπαθούσαν οι θεοί, όλοι εκτός του Ποσειδώνα» (στ. 23): Ο ποιητής παρουσιάζει τους θεούς να έχουν συναισθήματα παρόμοια με αυτά των ανθρώπων. Νιώθουν συμπάθεια, αντιπάθεια, οργή κ.λπ. Η τάση αυτή να αποδίδονται στους θεούς ανθρώπινα χαρακτηριστικά ονομάζεται ανθρωπομορφισμός. Με τον τρόπο αυτό οι άνθρωποι πλάθουν τους θεούς παρόμοιους με τους θνητούς, τους προσαρμόζουν στα ανθρώπινα μέτρα.

41

Ραψωδία

α

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Η παρουσίαση του κεντρικού ήρωα γίνεται σταδιακά στο προοίμιο, μέχρι την τελική αποκάλυψη του ονόματός του στο στίχο 24. Ο ποιητής αρχικά χαρακτηρίζει τον ήρωα πολύτροπο. Πρόκειται για έναν άνθρωπο πολυταξιδεμένο, πολύπαθο και ευφυέστατο. Ο Οδυσσέας γίνεται σύμβολο του αρχαίου ανθρώπου, καθώς συγκεντρώνει στο πρόσωπό του τα ιδανικά της εποχής του: έχει αποκτήσει γνώσεις ταξιδεύοντας σε πολλούς τόπους και γνωρίζοντας διάφορες ανθρώπινες συμπεριφορές (στ. 4), έχει πλούσιες εμπειρίες από τη ζωή (στ. 5). Ταυτόχρονα, παρουσιάζεται φιλεύσπλαχνος και αλληλέγγυος προς τους συντρόφους του, πραγματικός φίλος, άνθρωπος που υπολογίζει και αγαπά το συνάνθρωπό του, αφού έκανε καθετί για να τους σώσει (στ. 6-8). Ακόμη είναι φιλόπατρις (στ. 15) και πιστός στην οικογένειά του, καθώς δεν υποκύπτει σε όσα του υπόσχεται η Καλυψώ (στ. 16), αλλά ονειρεύεται μόνο την επιστροφή. Στις εξαιρετικές ικανότητες και αρετές του οφείλεται ο σταθερός χαρακτηρισμός θεϊκός που του αποδίδει ο Όμηρος. Ο Οδυσσέας αποτελεί μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας που ενέπνευσε πολλούς μεταγενέστερους συγγραφείς και καλλιτέχνες. Έγινε σύμβολο του πανέξυπνου ανθρώπου που βρίσκει τρόπους να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες. Σύντροφοι: Χαρακτηρίζονται νήπιοι και μωροί, δηλαδή ανόητοι και άμυαλοι. Ήταν άνθρωποι που λειτούργησαν παρορμητικά τρώγοντας τα ιερά βόδια, χωρίς σύνεση και λογική. Υπέπεσαν σε ένα αμάρτημα που θα μπορούσαν να είχαν αποφύγει. Ήλιος: Εμφανίζεται ως ο θεός-τιμωρός των ανθρώπων που πέφτουν σε σφάλματα. Παρουσιάζεται οργισμένος, απειλητικός, εκδικητικός. Καλυψώ: Ο ποιητής τη χαρακτηρίζει σεμνή κι αρχοντική. Είναι ερωτευμένη με τον Οδυσσέα και το μεγάλο της πάθος γι’ αυτόν την οδηγεί στη σκέψη να τον κρατήσει για πάντα κοντά της και να τον κάνει αθάνατο. Ποσειδώνας: Παρουσιάζεται πολύ οργισμένος με τον Οδυσσέα. Δεν ξέρουμε ακόμη την αιτία του θυμού του, αλλά καταλαβαίνουμε ότι αυτός ευθύνεται για τα βάσανα του ήρωα, καθώς εμποδίζει την επιστροφή του στην πατρίδα. Υπόλοιποι θεοί: Εδώ υπάρχει απλώς αναφορά της συμπάθειάς τους προς τον Οδυσσέα.

42

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 19 του σχολικού βιβλίου • Προοίμιο της Θεογονίας του Ησίοδου • Προοίμιο του έπους του Γκιλγκαμές

Ενότητα η

1

a 1-25

Να συγκρίνετε τους 5 πρώτους στίχους του προοιμίου της Οδύσσειας με το απόσπασμα από το έπος του Γκιλγκαμές και να αναζητήσετε ομοιότητες. (Δείτε και ένα άλλο απόσπασμα του έπους αυτού στη σελ. 15 του βιβλίου Αρχαία Ιστορία της Α΄ Γυμνασίου). Παρόλο που ο χρόνος και ο τόπος σύνθεσης των δύο επών διαφέρουν κατά πολύ, τα προοίμιά τους παρουσιάζουν σαφείς ομοιότητες και αναλογίες. Κάθε ένας από τους δύο ποιητές αναλαμβάνει να μας πληροφορήσει για ένα σπουδαίο άντρα, τον οποίο θαυμάζει και εκτιμά. Ο βασιλιάς-πρωταγωνιστής του ασσυροβαβυλωνιακού έπους «όλα τ’ αγνάντεψε» και «κάθε τι δοκίμασε», όπως και ο πολύτροπος Οδυσσέας «έζησε καταμεσής στο πέλαγος» και «πάθη πολλά τον σημάδεψαν». Οι δύο πρωταγωνιστές, λοιπόν, παρουσιάζονται ως άνθρωποι που έχουν παλέψει με τη μοίρα, έχουν περάσει πολλά βάσανα και έχουν αποκτήσει μεγάλη εμπειρία ζωής. Ως εκ τούτου, οι δύο ήρωες γνωρίζουν πολύ περισσότερα από τους υπόλοιπους θνητούς, καθώς ο βασιλιάς της Ουρούκ «όλα τα γεύτηκε και γνώσην απόχτησε πολλήν» και ο Οδυσσέας «έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές». Κύριο γνώρισμα και των δύο είναι η εμπειρία των πολλών ταξιδιών. Όπως ο Γκιλγκαμές «χώρες πολλές ερεύνησε» και «σε τόπους μακρινούς ταξίδεψε», έτσι και ο Οδυσσέας «βρέθηκε ως τα πέρατα του κόσμου να γυρνά» και «γνώρισε πολιτείες πολλές». Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ξεκάθαρες ομοιότητες μεταξύ των προοιμίων των δύο επών με βασική, όμως, διαφορά την επίκληση στη Μούσα, η οποία απουσιάζει από το έπος του Γκιλγκαμές.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 20 του σχολικού βιβλίου 1. Ποια θέματα καλύπτει το πρώτο προοίμιο και ποια το δεύτερο; Από την πρώτη κιόλας λέξη του προοιμίου γίνεται σαφές ότι κεντρικό θέμα της Οδύσσειας είναι ο «άντρας ο πολύτροπος» και, όπως φαίνεται στη συνέχεια, ο τελευταίος αγώνας του για το νόστο (από την Ωγυγία ως την

43

Ραψωδία

α

44

Ιθάκη). Στο προοίμιο του έπους ο ποιητής ηθογραφεί τον ήρωα και δίνει το διάγραμμα όλου του έργου, η πλοκή του οποίου διαφαίνεται κυρίως μέσα από τις σχέσεις του Οδυσσέα με τα υπόλοιπα πρόσωπα (σύντροφοι, Καλυψώ, Ποσειδώνας, μνηστήρες, άλλοι θεοί). Όλα αυτά τα θέματα, όμως, δεν καλύπτονται στο πρώτο προοίμιο, που αναφέρεται στους αγώνες του Οδυσσέα για το νόστο από την άλωση της Τροίας μέχρι το ναυάγιο μετά τη Θρινακία. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο ένα δεύτερο προοίμιο, που θα συμπληρώσει το πρώτο. Συγκεκριμένα, στο πρώτο προοίμιο, στο οποίο μιλάει ο ποιητής: − Εισάγει το θέμα («τον άντρα τον πολύτροπο»). − Επικαλείται τη βοήθεια της Μούσας ασπαζόμενος την −κοινή μάλλον− πεποίθηση της εποχής ότι τα λόγια του ποιητή προέρχονται από θεία έμπνευση. − Παρουσιάζει τον Οδυσσέα πολύτροπο, καστροκατακτητή, κοσμογυρισμένο, πολύπαθο και πολύπειρο (είναι καστροκατακτητής, επειδή είναι πολύτροπος, και είναι πολύπειρος, επειδή είναι κοσμογυρισμένος και πολύπαθος). − Επιμένει ιδιαίτερα στην ιδιότητα του φιλέταιρου, που χαρακτηρίζει τον Οδυσσέα (θέλει να επιστρέψει στην πατρίδα μαζί με τους συντρόφους του), όπως αντίστοιχα και ο Αχιλλέας (στην Ιλιάδα) παρουσιάζεται απόλυτα αφοσιωμένος στο φίλο του Πάτροκλο. Γι’ αυτό τονίζει ότι ο Οδυσσέας δεν ευθύνεται για το χαμό των συντρόφων του. Έτσι, η ηθική ανωτερότητα του ήρωα του εξασφαλίζει την τελική δικαίωση σε αντίθεση με την ανοησία των συντρόφων, που προκάλεσε το χαμό τους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του και ο ίδιος με τη συμπεριφορά του προκαλεί την οργή ή τη συμπάθεια των θεών. − Αναφέρει το χαμό των συντρόφων, για να μας προετοιμάσει να δούμε τον Οδυσσέα ολομόναχο στη συνέχεια. Στο δεύτερο προοίμιο, στο οποίο υποτίθεται ότι μιλάει η Μούσα: − Δίνεται ο χρόνος και ο τόπος (αόριστα) απ’ όπου θα ξεκινήσει η εξιστόρηση («τότε... τον έκρυβε κοντά της μια νεράιδα, η Καλυψώ... στις θολωτές σπηλιές της»). Ένας μύθος χρειάζεται πάντα συγκεκριμένο χώρο και χρόνο σε αντίθεση με το παραμύθι, όπου ο χρόνος και ο τόπος είναι απροσδιόριστοι (Μια φορά κι έναν καιρό...). − Επισημαίνεται ο διπλός πόθος του Οδυσσέα, για την πατρίδα του και για τη γυναίκα του. − Διευκρινίζεται ότι ο νόστος του Οδυσσέα είναι απόφαση των θεών και, επομένως, είναι βέβαιος. − Αναφέρεται ότι ο ήρωας θα επιστρέψει τελικά στην Ιθάκη, όπου όμως θα συνεχιστούν οι περιπέτειές του. − Αναφέρεται η έχθρα του Ποσειδώνα προς τον ήρωα. Η έχθρα αυτή είναι σημαντική, παρόλο που έρχεται σε αντίθεση με τη συμπάθεια όλων των άλλων θεών, καθώς ο Ποσειδώνας είναι θεός της θάλασσας και αυτή τη

θάλασσα πρέπει ακριβώς να κατανικήσει ο Οδυσσέας, για να επιστρέψει στην πατρίδα του.

Ενότητα η

2. Ποιοι εμποδίζουν το νόστο του Οδυσσέα και ποιοι αποφάσισαν να τον βοηθήσουν;

a 1-25

1

Στον αγώνα του για το νόστο ο Οδυσσέας έχει βοηθούς αλλά και αντίμαχους. Αρχικά τον αντιμάχονται οι νήπιοι σύντροφοι, που δρούσαν επανειλημμένως χωρίς σύνεση και γι’ αυτό χάθηκαν, ενώ ο Οδυσσέας επιθυμούσε να επιστρέψει στην πατρίδα μαζί τους. Ως αντίμαχός του επίσης παρουσιάζεται η Καλυψώ, που τον κρατά δέσμιο στο νησί της εξαιτίας του έρωτά της (παρόλα αυτά, αργότερα ο ρόλος της Καλυψώς θα αλλάξει και από αντίμαχος του Οδυσσέα θα γίνει βοηθός του). Ως αντίμαχοί του επίσης αναφέρονται και οι μνηστήρες (στ. 22), αν και η αναφορά αυτή είναι έμμεση. Πάντως, κορυφαίος εχθρός του Οδυσσέα είναι ο θεός Ποσειδώνας, η συμπεριφορά του οποίου αποτελεί εξαίρεση σε σχέση με αυτή των άλλων θεών. Είναι αυτός που θέτει τα μεγαλύτερα εμπόδια στον Οδυσσέα, αφού ως θεός της θάλασσας είναι εκείνος που χωρίζει τον ήρωα από την πατρίδα του. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τον Ποσειδώνα όλοι οι άλλοι θεοί τρέφουν συμπάθεια προς τον Οδυσσέα και δρουν ως βοηθοί του. Όπως σε κάθε αφήγηση, έτσι κι εδώ ο ήρωας παλεύει να πετύχει το σκοπό του, άλλοτε λαμβάνοντας βοήθεια και άλλοτε έχοντας να αντιμετωπίσει εχθρούς. Μέσα από αυτήν την πάλη αναδεικνύεται το ήθος του. Εκείνο που τελικά καθορίζει την έκβαση των πραγμάτων είναι το ψυχικό σθένος του ήρωα και η δύναμη του πόθου του, αφού ο άνθρωπος έχει την ευθύνη των πράξεών του και των συνεπειών τους. 3. Ποιες λέξεις ή φράσεις του κειμένου αυτής της ενότητας έχουν μεταφορική σημασία; Μεταφορές

Κυριολεξίες

στ. 2:

τα πέρατα του κόσμου

πολύ μακριά

στ. 3:

πάτησε το κάστρο

κυρίευσε το κάστρο

στ. 6:

σηκώνοντας το βάρος για τη αναλαμβάνοντας τη μεγάλη [...] ζωή ευθύνη για τη ζωή

στ. 11:

τους άρπαξε του γυρισμού τη μέρα

τους στέρησε βίαια του γυρισμού τη μέρα

στ. 24:

κρεμούσε το θυμό του

ξεσπούσε ανελέητα και ακατάπαυστα το θυμό του

45

Ραψωδία

α

4. Εντοπίστε στην περιληπτική αναδιήγηση των γεγονότων της Οδύσσειας με χρονολογική σειρά (9ο θέμα της Εισαγωγής) το σημείο από το οποίο η Μούσα αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα και σκεφτείτε τι πετυχαίνει ο ποιητής με αυτήν την αρχή (την αρχή in medias res). Η Μούσα (μέσω του ποιητή) ξεκινά την αφήγηση των γεγονότων από τη στιγμή που ο Οδυσσέας βρίσκεται δέσμιος στο νησί της Καλυψώς, ενώ όλοι οι άλλοι τρωικοί ήρωες έχουν επιστρέψει στις οικογένειές τους. Ξεκινάει, δηλαδή, την αφήγηση από τη μέση της υπόθεσης, ενώ έχουν προηγηθεί πολλές άλλες περιπέτειες του ήρωα, πριν αυτός φτάσει στην Ωγυγία. Αυτή η αφηγηματική τεχνική λέγεται in medias res (λατινικός όρος που σημαίνει «στη μέση των πραγμάτων», «στη μέση της υπόθεσης»). Ως χρόνος αφετηρίας της αφήγησης επιλέγεται η πιο κρίσιμη στιγμή της ιστορίας. Έτσι ο ακροατής/αναγνώστης αγωνιά για το τι θα ακολουθήσει, ενώ συγχρόνως του γεννιούνται απορίες για το πώς έφτασε ο ήρωας σε αυτή την κατάσταση, οπότε εντείνεται το ενδιαφέρον του να παρακολουθήσει την αφήγηση. Στην πορεία της αφήγησης δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε να αναφερθούν όσα παραλήφθηκαν στην αρχή. Η τεχνική αυτή αποτελεί τη μεγάλη καινοτομία του Ομήρου και προκαλεί το έντονο ενδιαφέρον του ακροατή/αναγνώστη, ο οποίος νιώθει αμέσως μεγάλη συμπάθεια για τον ήρωα, που βρίσκεται ήδη σε δυσχερή κατάσταση, και συγχρόνως επιθυμεί να λύσει το «γρίφο» που περιβάλλει το πρόσωπο του Οδυσσέα. Έτσι, ενώ η αφήγηση ξεκινά από τον τελευταίο αγώνα του Οδυσσέα για το νόστο, μόλις οι συνθήκες είναι κατάλληλες, επιβραδύνεται η εξέλιξη της πλοκής, για να γίνει αναφορά στους παρελθόντες αγώνες. Επομένως η αφήγηση γίνεται σε δύο χρόνους: στο ποιητικό παρόν της Οδύσσειας, που είναι σύντομο χρονικά (σαράντα μία ημέρες) αλλά εκτεταμένο αφηγηματικά, και στο ποιητικό παρελθόν, που είναι εκτεταμένο χρονικά (περισσότερο από χρόνια) αλλά σύντομο αφηγηματικά. 5. Στα ομηρικά έπη συναντούμε συχνά αντιθέσεις, που βοηθούν το μάτι και το νου να συλλαμβάνει καθαρότερα τα πράγματα, ακριβώς επειδή τα αντιπαραθέτει βάζοντας το ένα απέναντι στο άλλο: π.χ. στους στίχους 7-11 ο Οδυσσέας αντιπαρατίθεται προς τους .................................. ..........., ενώ στους στίχους 14-19 προς τους .............................................. και στο στίχο 23 ο Ποσειδώνας αντιπαρατίθεται προς τους .................. .................................................... Στα ομηρικά έπη συναντούμε συχνά αντιθέσεις, που βοηθούν το μάτι

46

και το νου να συλλαμβάνει καθαρότερα τα πράγματα, ακριβώς επειδή τα αντιπαραθέτει βάζοντας το ένα απέναντι στο άλλο: π.χ. στους στίχους 7-11 ο Οδυσσέας αντιπαρατίθεται προς τους συντρόφους, ενώ στους στίχους 14-19 προς τους άλλους τρωικούς ήρωες και στο στίχο 23 ο Ποσειδώνας αντιπαρατίθεται προς τους άλλους θεούς.

Ενότητα η

1

a 1-25

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 20 του σχολικού βιβλίου Συμπληρώστε τα κενά βάζοντας στη σωστή τους θέση τις λέξεις ή φράσεις: καστροκατακτητής, πολύπαθος, πολύπειρος, έξυπνος, του γυρισμού και της γυναίκας του, κοσμογυρισμένος, φιλέταιρος, ήρωας (δύο λέξεις περισσεύουν). Στο πρώτο προοίμιο ο Οδυσσέας παρουσιάζεται .............................................. ..................................................................................................................................................., η Μούσα εξάλλου στους στίχους 16-17 κάνει λόγο για το διπλό πόθο του Οδυσσέα: ..................................................................... Στο πρώτο προοίμιο ο Οδυσσέας παρουσιάζεται: πολύτροπος, κοσμογυρισμένος, καστροκατακτητής, πολύπειρος, πολύπαθος, φιλέταιρος, η Μούσα εξάλλου στους στίχους 16-17 κάνει λόγο για το διπλό πόθο του Οδυσσέα: του γυρισμού και της γυναίκας του.

47

Ραψωδία

α

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Γιατί ο ποιητής επικαλείται στο προοίμιο τη Μούσα; Για ποια Μούσα πρόκειται; Τι γνωρίζετε για τις Μούσες; Βλ. 1η Ενότητα, Πραγματολογικά και Ιδεολογικά σχόλια, Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας, στ. 1. 2. Να σημειώσετε τη σωστή πρόταση: Σωστό α. Η Καλυψώ είναι Νύμφη β. Οι Μούσες κατοικούν στην ύπαιθρο, στα δάση και στα νερά γ. Ο Ποσειδώνας συμπαραστέκεται στον Οδυσσέα στο ταξίδι της επιστροφής δ. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα χάθηκαν από δικό τους σφάλμα ε. Ο προϊδεασμός ονομάζεται επίσης προσήμανση ή προειδοποίηση Σωστό: α, δ, ε, λάθος: β, γ

48

Λάθος

2η Ενότητα: α 26-108/ <22-95> Κύριο θέμα

Ενότητα η

2

α 26-108

• Πρώτο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο, όπου λαμβάνονται σημαντικές αποφάσεις

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 26-30: Ο Ποσειδώνας βρίσκεται στους Αιθίοπες για να πάρει μέρος σε θυσία Στίχοι 31-51: Ο Δίας κατηγορεί τους ανθρώπους για την ανευθυνότητά τους – Το παράδειγμα του Αίγισθου Στίχοι 52-72: Η Αθηνά μιλάει για τα βάσανα του Οδυσσέα Στίχοι 73-92: Ο Δίας απαντά πως θυμάται τον Οδυσσέα – Αναφέρει την αιτία της οργής του Ποσειδώνα και ότι η έχθρα πρέπει να σταματήσει Στίχοι 93-108: Η Αθηνά αναπτύσσει το σχέδιό της για την επιστροφή του Οδυσσέα Περίληψη Οι θεοί εκμεταλλεύονται την απουσία του Ποσειδώνα, ο οποίος βρίσκεται στη χώρα των Αιθιόπων, και συνεδριάζουν. Αρχικά μιλάει ο Δίας, που απορεί γιατί οι άνθρωποι κατηγορούν τους θεούς για τις συμφορές τους, αφού υπεύθυνοι είναι οι ίδιοι και η απερισκεψία τους. Φέρνει ως παράδειγμα τον Αίγισθο και το φοβερό θάνατο που βρήκε από τον Ορέστη. Στη συνέχεια παίρνει το λόγο η Αθηνά. Συμφωνεί με όσα είπε ο πατέρας της, αναφέρει όμως την περίπτωση του Οδυσσέα, ο οποίος ταλαιπωρείται άδικα στο νησί της Καλυψώς, ενώ είναι και γενναίος και ευσεβής. Τελειώνει τα λεγόμενά της ρωτώντας το Δία γιατί είναι τόσο θυμωμένος με τον ήρωα. Ο Δίας τής απαντά ότι δεν έχει ξεχάσει τον Οδυσσέα, και υποδεικνύει ως μοναδικό υπαίτιο για τα βάσανά του τον Ποσειδώνα. Αναφέρει το λόγο της οργής του, δηλαδή το ότι ο Οδυσσέας τύφλωσε το γιο του, τον Πολύφημο. Έπειτα λέει ότι είναι καιρός, τώρα που λείπει ο Ποσειδώνας, να αποφασίσουν για το γυρισμό του Οδυσσέα.

49

Ραψωδία

α

Η Αθηνά ξαναπαίρνει το λόγο και ανακοινώνει το σχέδιό της. Ο Ερμής θα πάει στην Ωγυγία και θα μεταφέρει στην Καλυψώ την απόφαση των θεών να αφεθεί ελεύθερος ο Οδυσσέας. Η ίδια η Αθηνά θα κατέβει στην Ιθάκη, για να πείσει τον Τηλέμαχο να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες και να ταξιδέψει στην Πύλο και στη Σπάρτη όπου θα πάρει πληροφορίες για τον πατέρα του.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια «εκατόμβη»: ἑêáôὸí + âïῦò (= βόδι) = θυσία εκατό βοδιών / πολύ πλούσια θυσία στ. 30 «ευφραίνονταν»: ρ. ευφραίνομαι = ευχαριστιέμαι, απολαμβάνω στ. 30 «στις τάβλες»: (η) τάβλα = τραπέζι στ. 31 «συνάχτηκαν» = συγκεντρώθηκαν στ. 49 «του μηνούσε»: ρ. μηνώ και μηνάω = στέλνω μήνυμα, ειδοποιώ στ. 51 «ακέριο»: ακέριος, –ια, –ιο = ακέραιος, ολόκληρος στ. 51 «άνομο»: άνομος, –η, –ο = παράνομος, αντίθετος προς τους νόμους στ. 51 «κρίμα»: (το) κρίμα = άδικη πράξη, φταίξιμο, αμάρτημα, λάθος στ. 54 «αφανίστηκε»: ρ. αφανίζομαι = καταστρέφομαι, χάνομαι στ. 55 «κριματιστεί»: ρ. κριματίζομαι = αμαρτάνω στ. 57 «δύσμοιρος»: δυσ- (που εκφράζει κάτι κακό) + μόρος (= μερίδιο, μοίρα, θάνατος) = αυτός που έχει κακή μοίρα, άτυχος στ. 58 «περίβρεχτο»: που βρέχεται από παντού, από όλες τις πλευρές στ. 59 «ομφαλό»: (ο) ομφαλός = κεντρικό σημείο στ. 64 «οδυρόμενο»: οδυρόμενος, –η, –ο = αυτός που θρηνεί σπαρακτικά στ. 66 «τον θέλγει»: ρ. θέλγω = ελκύω, σαγηνεύω, γοητεύω στ. 73 «συνάζει»: ρ. συνάζω = μαζεύω, συγκεντρώνω στ. 73 «αντιμίλησε»: εδώ = απάντησε, αποκρίθηκε στ. 89 «νόστο»: (ο) νόστος = η επιστροφή στην πατρίδα στ. 95 «συγκλίνει... των μακαρίων η γνώμη» = συμφωνούν οι θεοί μεταξύ τους στ. 98 «καλλιπλόκαμη»: αυτή που έχει ωραίους πλοκάμους, δηλαδή ωραία μαλλιά (τυπικό επίθετο των γυναικών, θνητών και αθανάτων) στ. 100 «του καρτερικού Οδυσσέα»: καρτερικός, –ή, –ό = αυτός που αντιμετωπίζει με υπομονή δύσκολες καταστάσεις (τυπικό επίθετο του Οδυσσέα) στ. 103 «κόμη»: (η) κόμη = τα μαλλιά στ. 29

50

Πραγματολογικά σχόλια «Αιθίοπες» (στ. 27): μυθικός λαός που ζει στα δύο άκρα της γης. Οι μισοί κατοικούν στην Ανατολή και οι άλλοι μισοί στη Δύση. Είναι από τους αγαπημένους λαούς των θεών και κυρίως του Ποσειδώνα. Η λέξη Áἰèßïø παράγεται από τις λέξεις áἴèù (= καίω, ψήνω) + (η) ὂø = (όψη, βλέμμα, μάτι, πρόσωπο). Άρα Áἰèßïø = αυτός που έχει καμένο, δηλαδή μελαμψό πρόσωπο. Από το ρ. áἴèù προέρχεται και η λέξη αίθουσα (= ζεστός χώρος).

Ενότητα η

2

a 26-108

«Αίγισθος» (στ. 33): γιος του Θυέστη και της Πελοπίας, ξάδερφος του Αγαμέμνονα και του Μενέλαου. Όταν ο Αγαμέμνονας έφυγε για την Τροία, ο Αίγισθος σύναψε ερωτικές σχέσεις με την Κλυταιμνήστρα, τη γυναίκα του Αγαμέμνονα. Μόλις ο Αγαμέμνονας γύρισε στις Μυκήνες, ο Αίγισθος τον δολοφόνησε και ανέβηκε ο ίδιος στο θρόνο. Έπειτα από εφτά χρόνια, ο Ορέστης –ο γιος του Αγαμέμνονα– πήγε στις Μυκήνες και σκότωσε τον Αίγισθο και τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα, για να εκδικηθεί το φόνο του πατέρα του. «Ορέστης» (στ. 34): γιος του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Η αδερφή του Ηλέκτρα τον έσωσε από τα δολοφονικά σχέδια της μητέρας του και του Αίγισθου και τον οδήγησε στη Φωκίδα. Εκεί τον μεγάλωσε ο Στρόφιος μαζί με το γιο του τον Πυλάδη, και έτσι πλέχτηκε η μνημειώδης φιλία που ένωσε τον Ορέστη και τον Πυλάδη. Ο Ορέστης, όταν ανδρώθηκε, πήρε χρησμό από τον Απόλλωνα στο μαντείο των Δελφών να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα του. Μετά το φόνο της μητέρας του και του Αίγισθου, ο Ορέστης κυνηγήθηκε από τις Ερινύες. «Αγαμέμνονας» (στ. 34): βασιλιάς των Μυκηνών και αρχιστράτηγος της εκστρατείας στην Τροία. Ήταν γιος του Ατρέα και της Αερόπης και αδερφός του Μενέλαου. Δολοφονήθηκε από τον εραστή της γυναίκας του, τον Αίγισθο. «Ατρείδης» (στ. 41) = ο γιος του Ατρέα. Εδώ εννοείται ο Αγαμέμνονας. «Αργοφονιάς Ερμής» (στ. 44): γιος του Δία και της Μαίας. Από την ημέρα της γέννησής του, ο θεός έδωσε δείγματα ασυνήθιστης εξυπνάδας και πονηριάς. Έκλεψε τα βόδια του Απόλλωνα και τα οδήγησε στην Πύλο, όπου θυσίασε δύο από αυτά στους θεούς. Όταν επέστρεψε στην Κυλλήνη, έφτιαξε από το καβούκι μιας χελώνας την πρώτη λύρα. Μόλις ο Απόλλωνας ανακάλυψε όσα είχε κάνει ο Ερμής, ζήτησε πίσω τα κλεμμένα ζώα, όταν όμως τον άκουσε να παίζει τη λύρα, γοητεύτηκε τόσο, ώστε αντάλλαξε τα

51

Ραψωδία

α

κοπάδια του με το όργανο αυτό. Ο Ερμής ήταν ο αγγελιαφόρος των θεών, ο θεός του εμπορίου και της κλεψιάς. Ήταν ο οδηγός των ταξιδιωτών στους δρόμους. Ακόμη, προστάτευε τους βοσκούς και ήταν ψυχοπομπός, δηλαδή οδηγητής των ψυχών στον Κάτω Κόσμο. Συνήθως απεικονίζεται φορώντας φτερωτά πέδιλα, πέτασο (είδος πλατύγυρου καπέλου) και κρατάει το κηρύκειο (σκήπτρο), σύμβολο της ιδιότητάς του ως κήρυκα των θεών. Ο Όμηρος τον ονομάζει αργοφονιά, επειδή είχε σκοτώσει τον Άργο τον Πανόπτη, ένα τέρας που είχε μάτια σε όλο του το σώμα. «Αθηνά» (στ. 52): γεννήθηκε πάνοπλη από το κεφάλι του Δία. Ως πολεμική θεά, απεικονίζεται με δόρυ, περικεφαλαία και αιγίδα (δερμάτινος θώρακας). Στον πόλεμο της Τροίας πήρε το μέρος των Αχαιών. Το ιερό πουλί της θεάς ήταν η γλαύκα (κουκουβάγια) και φυτό της η ελιά. «Κρονίδη» (στ. 53) = γιε του Κρόνου. Εδώ εννοείται ο Δίας (γιοι του Κρόνου ήταν επίσης ο Ποσειδώνας και ο Πλούτωνας). Οι τρεις αδερφοί, μετά την εκθρόνιση του πατέρα τους, μοίρασαν τον κόσμο. Ο Δίας πήρε τον ουρανό, ο Ποσειδώνας τη γη (αργότερα η εξουσία του περιορίστηκε στη θάλασσα) και ο Πλούτωνας τον Άδη (τον Κάτω Κόσμο). «περίβρεχτο νησί» (στ. 58): είναι η Ωγυγία, το νησί στο οποίο κατοικούσε η Καλυψώ. «Άτλαντας» (στ. 61): γίγαντας, γιος του Τιτάνα Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυμένης, αδερφός του Προμηθέα, του Επιμηθέα και του Μενοίτιου και πατέρας της Καλυψώς. Πήρε μέρος στον αγώνα των γιγάντων εναντίον των θεών (Τιτανομαχία) και η τιμωρία που του επιβλήθηκε από το Δία ήταν να κρατάει πάνω στους ώμους του το θόλο του ουρανού. Η κατοικία του τοποθετείται άλλοτε στη χώρα των Εσπερίδων και άλλοτε στη χώρα των Υπερβορείων. Από τον Άτλαντα «που ξέρει των θαλασσών τα βάθη», πήρε το όνομά του ο Ατλαντικός Ωκεανός. «Κύκλωπας» (στ. 80): οι Κύκλωπες στην Οδύσσεια είναι δαίμονες, κατώτερες θεότητες. Πρόκειται για γιγαντιαία άγρια μονόφθαλμα όντα, προικισμένα με εξαιρετική δύναμη. Ζουν σε σπήλαια απομονωμένοι, χωρίς κοινωνικές σχέσεις και χωρίς νόμους. Τα κοπάδια τους είναι η μοναδική τους περιουσία. Είναι ανθρωποφάγοι. «Πολύφημος» (στ. 82): ο πιο άγριος από τους Κύκλωπες, γιος του Ποσειδώνα και της Νύμφης Θόωσας. Ήταν βοσκός και κατοικούσε σε σπηλιά.

52

Τον τύφλωσε ο Οδυσσέας με πονηριά κι έτσι κατόρθωσε να διαφύγει από τη σπηλιά του Πολύφημου.

Ενότητα η

«μνηστήρες» (στ. 104): αρχοντόπουλα που πολιορκούσαν την Πηνελόπη με σκοπό να την παντρευτούν, ώστε να ανεβούν στο θρόνο της Ιθάκης. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του Οδυσσέα έμεναν στο παλάτι κατασπαταλώντας την περιουσία του.

a 26-108

2

«Σπάρτη» (στ. 106): πρωτεύουσα της Λακωνίας και ισχυρό πολεμικό κράτος της αρχαιότητας. Βασιλιάς της ήταν ο Μενέλαος, αδερφός του Αγαμέμνονα. «Πύλος» (στ. 107): η δεύτερη σημαντικότερη μυκηναϊκή πόλη, μετά τις Μυκήνες. Βασιλιάς της ήταν ο Νέστορας.

Πολιτιστικά στοιχεία • «Πήγε να πάρει μέρος στη θυσία, μιαν εκατόμβη με ταύρους και κριάρια» (στ. 29), «που θυσίες σου χάριζε» (στ. 70): οι θυσίες ζώων στην αρχαιότητα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της θρησκευτικής ζωής. Οι θνητοί πρόσφεραν θυσίες στους θεούς και ζητούσαν από αυτούς διάφορες χάρες ως αντάλλαγμα. Τα πιο συνηθισμένα ζώα που θυσιάζονταν ήταν ταύροι, πρόβατα, χοίροι, διάφορα πτηνά ή και ψάρια. Η θυσία ήταν ένα είδος γιορτής (εορταστικού θεσμού) και είχε συγκεκριμένο τυπικό: στην αρχή οι συμμετέχοντες σχημάτιζαν κύκλο γύρω από το βωμό και έριχναν νερό στα χέρια τους και στο ζώο. Έπαιρναν στο χέρι τους κριθάρι ή πέτρες, ο θύτης απήγγειλλε προσευχές και έριχναν αυτά που κρατούσαν στο ζώο. Έπειτα ο θύτης έκοβε τρίχες από το μέτωπο του ζώου, τις έριχνε στη φωτιά και ακολουθούσε η σφαγή του. • «στις τάβλες καθισμένος» (στ. 30): στοιχείο της επίπλωσης του σπιτιού. • «πλάι στ’ αργίτικα καράβια» (στ. 71): τα ελληνικά καράβια. Ο ποιητής εννοεί το στρατόπεδο των Αχαιών στην Τροία, το οποίο ήταν οργανωμένο γύρω από τα καράβια τους. • «την καλλιπλόκαμη» (στ. 98), «τους Αχαιούς, που τρέφουν πλούσια κόμη» (στ. 103): ο καλλωπισμός της κόμης αποτελούσε αντικείμενο φροντίδας και των δύο φύλων, αφού στην αρχαία Ελλάδα και οι άντρες είχαν μακριά μαλλιά.

53

Ραψωδία

α

Τεχνική της Οδύσσειας Διάλογος Στην ενότητα αυτή, ο Όμηρος χρησιμοποιεί το διάλογο βάζοντας το Δία και την Αθηνά να συνομιλούν, ενώ οι άλλοι θεοί παρακολουθούν ως βουβά πρόσωπα. Έτσι, σπάει η μονοτονία της αφήγησης, υπάρχει ζωντάνια και έντονη θεατρικότητα. Ο διάλογος των δύο θεών έχει τη μορφή λόγου-αντίλογου, ώστε να τονίζεται η αντίθεση των απόψεών τους. Ο Δίας μιλάει για τη δίκαιη τιμωρία του Αίγισθου (λόγος) ενώ η Αθηνά για την άδικη τιμωρία του Οδυσσέα (αντίλογος). Επιρρίπτει στον πατέρα της ευθύνες για όσα συμβαίνουν στον Οδυσσέα (λόγος) ενώ ο Δίας αρνείται τις ευθύνες και τις μεταθέτει στον Ποσειδώνα (αντίλογος). Ο διάλογος κλείνει με τη δευτερολογία της Αθηνάς στην οποία δεν υπάρχει αντίλογος, σημάδι της συμφωνίας των δύο θεών. Ο διάλογος εναλλάσσεται με άλλες αφηγηματικές τεχνικές, την τριτοπρόσωπη και την πρωτοπρόσωπη (διαλογική/δραματική) αφήγηση. Τριτοπρόσωπη αφήγηση έχουμε όταν αφηγείται ο ίδιος ο ποιητής σε τρίτο πρόσωπο τα γεγονότα, ενώ όταν μιλούν οι ήρωες του έργου σε πρώτο πρόσωπο έχουμε πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Προϊδεασμός στ. 40–51: Το παράδειγμα του Αίγισθου μας προετοιμάζει για την τιμωρία των μνηστήρων (ραψωδία χ). στ. 97-100: Η Αθηνά μάς προϊδεάζει για το ταξίδι του Ερμή στο νησί της Καλυψώς και τη φυγή του Οδυσσέα (ραψωδία ε). στ. 101-108: Η Αθηνά μάς προϊδεάζει για την επίσκεψή της στην Ιθάκη, τη συνάντηση με τον Τηλέμαχο, τη σύγκληση συνέλευσης (ραψωδία β) και τα ταξίδια του Τηλέμαχου στην Πύλο (ραψωδία γ) και στη Σπάρτη (ραψωδία δ). Εικόνες α. (στ. 29–30): Ο Ποσειδώνας απολαμβάνει τις θυσίες προς τιμήν του β. (στ. 31–32): Η συνέλευση των θεών γ. (στ. 60): Το νησί Ωγυγία Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «ολύμπιος Δίας» (στ. 31, 69) • «αργοφονιάς Ερμής» (στ. 44) • «τα μάτια λάμποντας, η γαλανή Αθηνά» (στ. 52) • «Πατέρα μας των αθανάτων, Κρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος» (στ. 53, 94) • «ευρύχωρη Τροία» (στ. 70)

54

• • • • • • • •

«ο Δίας που τα σύννεφα συνάζει» (στ. 73) «θεϊκός Οδυσσέας» (στ. 75) «Ποσειδών, της γης κυρίαρχος» (στ. 79) «κοσμοσείστης Ποσειδών» (στ. 86) «Ερμής ψυχοπομπός κι αργοφονιάς» (στ. 92) «καλλιπλόκαμη νεράιδα» (στ. 98-99) «καρτερικός Οδυσσέας» (στ. 100) «οι Αχαιοί που τρέφουν πλούσια κόμη» (στ. 103)

Ενότητα η

2

a 26-108

Αισθητικά σχόλια: επίθετα Τα ομηρικά έπη χαρακτηρίζονται από τη συχνή χρήση επιθέτων, που αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα ουσιαστικά που συνοδεύουν (πρόσωπα και πράγματα). Ανάλογα με τη λειτουργία τους, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: α. χαρακτηριστικά, δηλαδή επίθετα που τονίζουν μια χαρακτηριστική ιδιότητα των ουσιαστικών που συνοδεύουν (π.χ., τον άντρα τον πολύτροπο, καρτερικός Οδυσσέας, ξακουστός Ορέστης)· β. περιγραφικά, δηλαδή επίθετα που προβάλλουν μια εικόνα των ουσιαστικών που συνοδεύουν (π.χ. θολωτές σπηλιές, καλλιπλόκαμη νεράιδα).

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Αλίμονο είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν στους θεούς τα βάρη τους· έρχεται λένε το κακό από μάς – κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους πάσχουν και βασανίζονται, και πάνω απ’ το γραφτό τους» (στ. 36-39): Στους στίχους αυτούς θίγεται το θέμα της ατομικής ευθύνης του ανθρώπου, η οποία αποτελεί βασική ηθική αρχή της Οδύσσειας. Ο Δίας κατακρίνει τους θνητούς που αποδίδουν τις συμφορές τους στους θεούς και τονίζει ότι υπεύθυνοι για τα βάσανά τους είναι οι ίδιοι. Παράλληλα μιλάει και για το «γραφτό» τους. Πρόκειται για τη μοίρα, το μερίδιο δηλαδή του καθενός στη ζωή. Την εποχή του Ομήρου πίστευαν ότι η μοίρα κάθε ανθρώπου, δηλαδή το πώς και πόσα χρόνια θα ζήσει κάποιος, είναι προκαθορισμένη· παρόλα αυτά η μοίρα μπορεί να αλλάξει με ευθύνη των ανθρώπων. Για παράδειγμα, αν κάποιος παραβιάσει το πεπρωμένο του, η μέρα του θανάτου του θα έρθει νωρίτερα από ό,τι ήταν γραφτό του. Η μοίρα, λοιπόν, έχει την ισχύ νόμου που πρέπει να είναι σεβαστός από θεούς και ανθρώπους. Άλλωστε, ούτε οι θεοί μπορούν να αλλάξουν τις αποφάσεις της μοίρας, αλλά πρέπει όλοι να ενεργούν σύμφωνα με το σχέδιό της και όχι αντίθετα, γιατί οι συνέπειες θα είναι φοβερές.

55

Ραψωδία

α

• Το παράδειγμα του Αίγισθου (στ. 40-46): Ο Δίας, για να ενισχύσει την άποψή του σχετικά με την ανθρώπινη ευθύνη, φέρνει ως παράδειγμα τον Αίγισθο. Οι θεοί, στέλνοντας τον Ερμή, τον είχαν προειδοποιήσει να μη συνάψει ερωτικές σχέσεις με την Κλυταιμνήστρα, ούτε να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα. Αυτός όμως, ενώ γνώριζε τις συνέπειες των πράξεών του, επέλεξε να παραβιάσει τη μοίρα. Έτσι, η τιμωρία του (τον σκότωσε ο Ορέστης, γιος της Κλυταιμνήστρας), ήταν αναπόφευκτη και δίκαιη. Ο ποιητής αναφέρεται στον Αίγισθο και τη φοβερή του τιμωρία για να προβάλει τη μεγάλη αντίθεση με τον Οδυσσέα, ο οποίος χωρίς να έχει διαπράξει κάποιο σφάλμα, βασανίζεται άδικα. • «αλλιώς θα πέσει στο κεφάλι του η εκδίκηση» (στ. 46): Σ’ αυτόν το στίχο προβάλλεται η αντίληψη που είχαν στην εποχή του Ομήρου για το δίκαιο. Καθώς δεν υπήρχε οργανωμένη δικαιοσύνη όπως σε μεταγενέστερες εποχές, εφαρμοζόταν η αυτοδικία. Με τον όρο αυτοδικία εννοείται η τιμωρία του δράστη από το θύμα ή από ανθρώπους του περιβάλλοντος του θύματος (για παράδειγμα, από τους συγγενείς). Ενώ σήμερα η αυτοδικία είναι παράνομη, στα χρόνια του Ομήρου ήταν συνηθισμένη πρακτική και η διάθεση για εκδίκηση ήταν αποδεκτή, τόσο από τους ανθρώπους όσο και από τους θεούς. • «καλά κι όπως του ταίριαζε, εκείνος αφανίστηκε και πάει – την ίδια μοίρα να ’χει όποιος ανάλογα κριματιστεί» (στ. 54-55): Αν και στα χρόνια του Ομήρου δεν υπάρχει οργανωμένη δικαιοσύνη, η κοινωνία δεν επιτρέπει την ατιμωρησία. Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν το σωστό και δε δέχονται την αδικία. • «βυθισμένος στον καημό του, να δει καπνό της πατρικής του γης ψηλά να ανηφορίζει, απελπισμένος εύχεται το θάνατο» (στ. 67-68): Εδώ ο ποιητής εκφράζει τη μεγάλη αγάπη του ήρωα για την πατρίδα του. Ο πόθος για την επιστροφή είναι τόσο ισχυρός που προτιμά το θάνατο από τα αγαθά που του προσφέρει η Καλυψώ. Ο Οδυσσέας, παρά τα ταξίδια και τις περιπλανήσεις του σε πολλούς τόπους, επιζητεί την πατρίδα του. Είναι η εποχή που η ελληνική πόλη είναι το κέντρο δράσης, η βάση των ανθρώπων. Κάθε φυγή από την πόλη ισοδυναμεί με έξοδο από τον πολιτισμένο κόσμο προς έναν εξωανθρώπινο, βαρβαρικό κόσμο. • «Τότε κι ο Ποσειδών θα σταματήσει την οργή του· δε γίνεται να αντιταχθεί στους άλλους αθανάτους, παρά τη θέληση όλων των θεών, μόνος εκείνος να αντιμάχεται» (στ. 90-92): Μολονότι στην ομηρική εποχή έχουμε το θεσμό της κληρονομικής βασιλείας, στους στίχους αυτούς διαφαίνεται

56

η αρχή της πλειοψηφίας, που συνιστά τη βασική αρχή της δημοκρατίας. • «έτσι θα κατακτήσει φήμη στους ανθρώπους που λαμπρή θα μείνει» (στ. 108): Στον τελευταίο στίχο της ενότητας θίγεται το σημαντικότατο θέμα της καλής φήμης και της υστεροφημίας. Για τον ομηρικό άνθρωπο η μεγαλύτερη επιδίωξη είναι η εκτίμηση και ο σεβασμός από τον κοινωνικό περίγυρο. Ο άνθρωπος εκτιμάται περισσότερο ως μέλος της κοινωνίας παρά ως μεμονωμένο άτομο. Ακόμη μεγαλύτερη σημασία έχει η υστεροφημία, δηλαδή η διατήρηση της καλής φήμης και μετά το θάνατο. Η Αθηνά στους στίχους 106-108 σχεδιάζει να παροτρύνει τον Τηλέμαχο να αναζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του, ώστε να κατακτήσει λαμπρή φήμη. Η αναζήτηση πληροφοριών και η απόκτηση καλής φήμης συνδέονται στενά μεταξύ τους, καθώς ο Τηλέμαχος θα δοξαστεί αναζητώντας τον πατέρα του.

Ενότητα η

2

a 26-108

• Ανθρωπομορφισμός των θεών Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους με ανθρώπινη μορφή, συναισθήματα, σκέψεις, ομιλία και δράση αντίστοιχη με των ανθρώπων, αλλά πιο λαμπρούς, δυνατούς, ανώτερους και, βέβαια, αθάνατους. Οι θεοί επικοινωνούσαν με τους θνητούς είτε παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου (μεταμόρφωση) είτε –σπανιότερα– παρουσιάζονταν αυτοπροσώπως στους ανθρώπους (θεϊκή επιφάνεια) ή πρόσφεραν τη βοήθειά τους (αθέατη θεϊκή βοήθεια), ως θεία φώτιση, συμπαράσταση κ.λπ. Η κοινωνία των θεών ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης ομηρικής κοινωνίας, με πατριαρχικό χαρακτήρα (ο Δίας κρατά το ρόλο του αρχηγού της «οικογένειας» και ταυτόχρονα είναι ο γεννήτορας πολλών από τους ολύμπιους θεούς). Ο ανθρωπομορφισμός των θεών φαίνεται στους παρακάτω στίχους: α. (στ. 26-30): Ο Ποσειδώνας συμπεριφέρεται ως άνθρωπος και ταξιδεύει στη χώρα των Αιθιόπων για να πάρει μέρος στις θυσίες προς τιμήν του. Κάθεται στο τραπέζι μαζί τους και ευχαριστιέται το φαγητό. β. (στ. 49-50): Ο Ερμής, ο αγγελιοφόρος των θεών, πηγαίνει στον Αίγισθο και τον προειδοποιεί για τις συνέπειες των πράξεών του. Προσπαθεί να τον πείσει να μην πέσει στα αμαρτήματα που έχει σχεδιάσει. Ο Ερμής συμπεριφέρεται σαν ένας άνθρωπος φιλικός, εξοικειωμένος με τις συνήθειες των ανθρώπων. γ. (στ. 64-66): Η Νύμφη Καλυψώ συμπεριφέρεται στον Οδυσσέα σαν θνητή γυναίκα. Προσπαθώντας να τον κρατήσει κοντά της του μιλάει με γλυκά λόγια, απαλά σαν χάδια. δ. (στ. 72): Η Αθηνά ρωτάει το Δία γιατί νιώθει τόσο θυμό για τον Οδυσσέα, δηλαδή του αποδίδει ένα ανθρώπινο συναίσθημα.

57

Ραψωδία

α

ε. (στ. 90-92): Ο Δίας λέει ότι, αν όλοι οι θεοί πάρουν μια απόφαση, ο Ποσειδώνας δε θα πάει ενάντιά τους, σεβόμενος την πλειοψηφία. Κι εδώ αποδίδονται ανθρώπινες αντιλήψεις στους θεούς (ο σεβασμός στην απόφαση των περισσοτέρων – η συνέλευση των θεών).

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Δίας: Ο βασιλιάς των θεών μπορεί να χαρακτηριστεί αυστηρός, όταν μιλάει για την ευθύνη που έχουν οι θνητοί για τα βάσανά τους (στ. 36-39) και για την περίπτωση του Αίγισθου (στ. 40-51). Είναι δίκαιος αφού αναγνωρίζει ότι ο Οδυσσέας ταλαιπωρείται χωρίς να έχει κάνει κάτι κακό (στ. 75-78) και ειλικρινής γιατί αναφέρει τον υπεύθυνο για τα βάσανα του ήρωα, τον Ποσειδώνα (στ. 79-88). Παρουσιάζεται συμπονετικός και συμφωνεί πρόθυμα με την Αθηνά ότι είναι καιρός ο Οδυσσέας να επιστρέψει στην πατρίδα του (στ. 89-90). Αθηνά: Η θεά δείχνει την εξυπνάδα και τη διπλωματία της στον τρόπο με τον οποίο κατευθύνει τη συζήτηση με το Δία. Εκμεταλλεύεται το παράδειγμα του Αίγισθου για να αντιπαραβάλει σε αυτό τον αθώο Οδυσσέα (στ. 53-57, 66-71). Παίρνει συνεχώς το μέρος του ήρωα, γεγονός που δείχνει τη μεγάλη της αγάπη για τον Οδυσσέα. Αυτό όμως μερικές φορές την κάνει να συμπεριφέρεται άδικα, όπως όταν κατηγορεί την Καλυψώ (στ. 64-66) ή όταν ρίχνει τις ευθύνες για την κατάσταση του Οδυσσέα στον ίδιο το Δία (στ. 72). Στο τέλος παρουσιάζεται δυναμική και αποφασισμένη να εφαρμόσει το σχέδιό της (στ. 101-108). Ποσειδώνας: Ο θεός της θάλασσας και των σεισμών είναι θυμωμένος με τον Οδυσσέα (στ. 79). Αιτία της οργής του είναι ότι ο Οδυσσέας τύφλωσε το γιο του Πολύφημο (στ. 80-81). Συμπεριφέρεται λοιπόν εκδικητικά, αφού δεν τον αφήνει να επιστρέψει στην πατρίδα (στ. 87-88). Οδυσσέας: Σ’ αυτή την ενότητα, ο Οδυσσέας σκιαγραφείται κυρίως μέσα από τα λόγια της Αθηνάς. Τον αποκαλεί γενναίο αλλά δύσμοιρο που βασανίζεται με τόσα πάθη (στ. 57). Συνεχίζει χαρακτηρίζοντάς τον δύστυχο κι οδυρόμενο (στ. 64) επειδή είναι «φυλακισμένος» στο νησί της Καλυψώς. Μιλάει για τη φιλοπατρία και τον πόθο του για επιστροφή (στ. 67-68). Θυμίζει τέλος την ευσέβεια του Οδυσσέα, ο οποίος πάντοτε φρόντιζε να προσφέρει τις κατάλληλες θυσίες (στ. 70). Ο Δίας συμφωνεί με την Αθηνά και για την ευσέβεια του ήρωα (στ. 77-78) και για τη σύνεσή του (στ. 76).

58

ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 23 του σχολικού βιβλίου

Ενότητα η

• Οι Μοίρες

a 26-108

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

2

Να συσχετίσετε όσα σχετικά με τη μοίρα/«το γραφτό» λέγονται στους στίχους 36-39 και στην παραπάνω λαϊκή παράδοση και να εντοπίσετε τις διαφορές. Προσέξτε και το διπλανό πίνακα με τη λεζάντα του. Στους στίχους 36-39 της Οδύσσειας συναντάμε τη βασική ηθική αρχή που διέπει όλο το έπος: ο άνθρωπος ως έλλογο και ελεύθερο ον είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Την ίδια ηθική αρχή σχετικά με την ευθύνη του ανθρώπου είχαμε συναντήσει και στους στίχους 9-11. Σύμφωνα με τα λόγια του Δία, ο άνθρωπος είναι αυτός που καθορίζει τη μοίρα του μέσω των επιλογών του. Το πνευματικά ελεύθερο άτομο οφείλει να γνωρίζει, ή τουλάχιστον να διερευνά, τις πιθανές συνέπειες των πράξεών του και να τις λαμβάνει πάντα υπόψη του. Τα έργα, όμως, των ανθρώπων προκαλούν τη συμπάθεια ή την οργή των θεών και την ανάλογη αντίδρασή τους. Ένας άνθρωπος που θα ήταν υποχρεωμένος να ακολουθεί την προδιαγεγραμμένη μοίρα του χωρίς δυνατότητα επιλογής, δε θα μπορούσε να θεωρηθεί ελεύθερος και, επομένως, υπεύθυνος για τις επιλογές του. Αυτό σημαίνει ότι οι θεοί, που πολλές φορές εμφανίζονται ως κριτές και τιμωροί, δε θα είχαν το δικαίωμα να κρίνουν και να τιμωρήσουν, αφού κάθε πράξη των ανθρώπων θα ήταν αποτέλεσμα αποφάσεων των ίδιων των θεών. Επιπλέον, φαίνεται ότι η μοίρα στον Όμηρο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στο βίο των ανθρώπων, αφού, καθώς είναι ανώτερη από τους θεούς, ορίζει μερίδιο συμφορών για τον καθένα. Οι θεοί μπορούν μόνο να τροποποιήσουν, αλλά όχι να ακυρώσουν αυτό που έχει προκαθορίσει η μοίρα. Από την άλλη ο άνθρωπος εξαιτίας των δικών του αδικημάτων μπορεί να αυξήσει τις συμφορές του υπερβαίνοντας έτσι «τον μόρον», δηλαδή τα όρια που έχει καθορίσει γι’ αυτόν η μοίρα. Για παράδειγμα, οι σύντροφοι, ο Αίγισθος και οι μνηστήρες προκάλεσαν την καταστροφή τους, αφού φέρθηκαν υβριστικά. Υβριστής γίνεται όποιος προσπαθεί να υπερβεί τα ανθρώπινα όριά του, παίρνοντας κάτι που δεν του ανήκει. Κάθε υβριστική συμπεριφορά τιμωρείται από τους θεούς, επομένως ο υβριστής γνωρίζει ότι με τις πράξεις του θα προκαλέσει την οργή των θεών και την τιμωρία του. Μάλιστα πολλές φορές υπάρχει προειδοποίηση εκ μέρους των θεών προς τον υβριστή και, αν αυτός δε συμμορφωθεί, επέρχεται τιμωρία. Παρόμοιο ρόλο φαίνεται πως διαδραματίζουν και οι τρεις Μοίρες στις λαϊκές παραδόσεις του τόπου μας. Η μακροβιότητα του κάθε ανθρώπου

59

Ραψωδία

α

εξαρτάται αποκλειστικά από το «γραφτό» του, που διαμορφώνεται αμέσως μετά τη γέννησή του. Βασική διαφορά είναι ότι εδώ εκλείπει η συμμετοχή και η ευθύνη του ατόμου. Οι τρεις Μοίρες (που στη λαϊκή παράδοση δεν έχουν ονόματα, αλλά το έργο τους είναι ανάλογο με αυτό που είχαν οι γνωστές από την αρχαιότητα τρεις Μοίρες, η Κλωθώ, η Λάχεση και η Άτροπος) γνέθουν, τυλίγουν και κόβουν το νήμα της ζωής. Τελικά, όμως, η τύχη είναι αυτή που αποφασίζει αν η κλωστή θα κοπεί νωρίτερα από το αναμενόμενο. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, ο άνθρωπος φαίνεται να είναι παγιδευμένος μέσα στις αποφάσεις της τύχης, χωρίς τη δυνατότητα να επιδράσει σε αυτές. Η ίδια αντίληψη καθρεφτίζεται και στη γνωστή παροιμία «όποιου του μέλλει να πνιγεί, ποτέ του δεν πεθαίνει»: ο χρόνος αλλά και ο τρόπος θανάτου του καθενός είναι προαποφασισμένος και δεν μπορεί να αλλάξει.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στις σελ. 24-25 του σχολικού βιβλίου 1. Ποια πρόσωπα πήραν το λόγο στο συμβούλιο των θεών και για ποιους μίλησαν; Στο συμβούλιο των θεών εμφανίζονται να μιλούν μόνο δύο πρόσωπα, ο Δίας και η Αθηνά, όμως στη σκηνή υπάρχουν (ως βουβά πρόσωπα) και όλοι οι άλλοι θεοί εκτός του Ποσειδώνα. Ο Δίας σκόπιμα αναφέρεται στον Αίγισθο και την οικογένεια του Αγαμέμνονα, η ιστορία της οποίας παρουσιάζει αντιστοιχίες με την ιστορία του Οδυσσέα. Έτσι, αμέσως μετά θα φανεί φυσική η μετάβαση στο θέμα του Οδυσσέα. Εκτός, λοιπόν, από τον Αίγισθο και τον Αγαμέμνονα, αναφέρει την Κλυταιμνήστρα, τον Ορέστη, αλλά και τον Ερμή ως αγγελιαφόρο των θεών. Αξίζει να αναφερθεί ότι σε όλη την Οδύσσεια οι θεοί εμφανίζονται ως προστάτες ή αγγελιαφόροι των ηρώων, αφού πρωταγωνιστές είναι οι άνθρωποι και όχι οι θεοί (ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας). Αμέσως μετά παίρνει το λόγο η Αθηνά, η οποία μεταφέρει το βάρος της συζήτησης στον Οδυσσέα προβάλλοντας τη διαφορά ήθους ανάμεσα σ’ εκείνον και στον Αίγισθο. Κατά την αναφορά της στον Οδυσσέα γίνεται λόγος για την Καλυψώ ως κόρη του Άτλαντα. Στο δεύτερο λόγο του ο Δίας αναφέρεται στον Ποσειδώνα και το γιο του, τον Κύκλωπα Πολύφημο, ενώ η Αθηνά στην απάντησή της αναφέρει πάλι τον Ερμή ως αγγελιαφόρο των θεών, το γιο του Οδυσσέα Τηλέμαχο και τους μνηστήρες.

60

2. Αν ο Ποσειδώνας παρευρισκόταν στο συμβούλιο των θεών, τι νομίζετε ότι θα υποστήριζε και με ποιο επιχείρημα ο Δίας θα μπορούσε να απορρίψει την ένστασή του; Αν ο Ποσειδώνας παρευρισκόταν στο συμβούλιο των θεών, θα ήταν ίσως πιο δύσκολο για την Αθηνά να πείσει το Δία για το νόστο του Οδυσσέα. Ο Ποσειδώνας είχε λόγο να μισεί τον Οδυσσέα και να καταφέρεται εναντίον του, αφού εκείνος είχε τυφλώσει το γιο του θεού, τον Κύκλωπα Πολύφημο, προκειμένου βέβαια να σώσει τους συντρόφους του. Σε αυτή την περίπτωση ο Δίας θα ήταν υποχρεωμένος να λάβει υπόψη του τη διαμαρτυρία του Ποσειδώνα, αφού, όπως είπαμε, κάθε συμπεριφορά που προσβάλλει τους θεούς πρέπει να τιμωρείται. Από την άλλη, όμως, ο Δίας θα μπορούσε να αντιπαραθέσει ως επιχείρημα ότι η συμπεριφορά του Οδυσσέα δεν ήταν ανήθικη, εφόσον βρισκόταν σε θέση άμυνας. Εξάλλου, ο Οδυσσέας έχει ήδη τιμωρηθεί αρκετά, ώστε να ικανοποιηθεί ο εγωισμός του Ποσειδώνα. Βασικό επίσης επιχείρημα, το οποίο ήδη χρησιμοποιεί ο Δίας, είναι η αρχή της πλειοψηφίας. Ο Ποσειδώνας δεν μπορεί να εναντιωθεί στην απόφαση όλων των άλλων θεών. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι το αίτημα για δημοκρατικό πολίτευμα υπήρχε ήδη στην εποχή του Ομήρου και καθρεφτίζεται στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι φαντάζονταν την κοινωνία των θεών.

Ενότητα η

2

a 26-108

3. Προσέξτε τη δήλωση του Δία για την ευθύνη του ανθρώπου σε σχέση με τη μοίρα του (στ. 36-39), το παράδειγμα του Αίγισθου (στ. 40-51) και το σχόλιο της Αθηνάς (στ. 54-55) και απαντήστε στις εξής ερωτήσεις: α. Ποια αντίληψη φαίνεται ότι έχουν οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής για τις συμφορές που τους βρίσκουν και τι δηλώνει ο Δίας σχετικά με αυτό το θέμα; Σύμφωνα με τα λόγια του Δία, στους στίχους 36-39 φαίνεται ότι οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής απέδιδαν τις συμφορές τους στους θεούς. Θεωρούσαν ότι αιτία οποιουδήποτε αδικαιολόγητου συμβάντος ήταν η θεία παρέμβαση. Αρνούνταν να παραδεχτούν τη δική τους ευθύνη στη διαμόρφωση της ζωής τους. Ο Δίας στους στίχους αυτούς με απολογητικό ύφος διευκρινίζει ότι υπεύθυνοι για ό,τι τους συμβαίνει είναι οι άνθρωποι και ότι είναι άδικο να κατηγορούν τους θεούς για ό,τι προέρχεται από δικές τους επιλογές. Την ίδια άποψη περί της ευθύνης του ανθρώπου είχαμε συναντήσει και στους στίχους 9-11 του προοιμίου, όπου ο ποιητής δηλώνει ρητά ότι οι σύντροφοι χάθηκαν εξαιτίας της δικής τους ύβρης, αφού έφαγαν τα βόδια

61

Ραψωδία

α

του θεού Ήλιου, και μάλιστα παρά τις προειδοποιήσεις του Οδυσσέα. Παρόλα αυτά ο Δίας φαίνεται να παραδέχεται ότι και η μοίρα ευθύνεται ως ένα βαθμό για τις συμφορές που θα συνοδεύσουν τον άνθρωπο στη ζωή του. Η λέξη «και» που χρησιμοποιείται επανειλημμένως (στίχος 38: «κι από φταίξιμο δικό τους», στίχος 39: «και πάνω απ’ το γραφτό τους») υπονοεί ότι η ευθύνη για τις συμφορές ανήκει και στη μοίρα και στον άνθρωπο. Η μοίρα ορίζει ένα μερίδιο συμφορών για κάθε άνθρωπο, ο άνθρωπος, όμως, μπορεί με τη συμπεριφορά του να αυξήσει αυτό το μερίδιο («και πάνω απ’ το γραφτό τους») και επομένως να προδιαγράψει τη δυστυχία του. β. Πού φαίνεται ότι ο ομηρικός άνθρωπος αποφασίζει ελεύθερα και έχει, άρα, την ευθύνη των πράξεών του; Όσα ισχυρίζεται ο Δίας σχετικά με την ευθύνη του ανθρώπου τα στηρίζει με το παράδειγμα του Αίγισθου. Για να μπορεί ο άνθρωπος να θεωρηθεί υπεύθυνος, πρέπει να ενεργεί βάσει δικών του συνειδητών επιλογών. Προκειμένου, όμως, να χαρακτηριστεί μια επιλογή συνειδητή, οφείλουμε να γνωρίζουμε τις συνέπειές της· τότε μόνο είμαστε πραγματικά ελεύθεροι να επιλέξουμε τον τρόπο δράσης μας. Για το λόγο αυτό οι θεοί πολλές φορές προειδοποιούν τους ανθρώπους και τους παροτρύνουν να σταματήσουν ή να αποφύγουν εξ αρχής την υβριστική τους συμπεριφορά, προκειμένου να αποφύγουν την τιμωρία. Αν οι άνθρωποι αδιαφορήσουν για τις προειδοποιήσεις και συνεχίσουν τις ανομίες, τότε επέρχεται η τιμωρία. Αυτό συνέβη και στον Αίγισθο, ο οποίος, παρά τις προειδοποιήσεις των θεών μέσω του Ερμή, σκότωσε τον Αγαμέμνονα και έσμιξε με τη γυναίκα του, την Κλυταιμνήστρα (ο ρόλος της οποίας εδώ αποσιωπάται, επειδή δεν υπάρχει αντιστοιχία με το ρόλο της πιστής Πηνελόπης). Με παρόμοιο τρόπο οι σύντροφοι αδιαφόρησαν για την προειδοποίηση του Οδυσσέα και έφαγαν τα βόδια του Ήλιου. Και στις δύο περιπτώσεις οι άνθρωποι γνώριζαν τις συνέπειες των επιλογών τους πριν ενεργήσουν. Επομένως, είχαν την πλήρη ευθύνη και άξιζαν την τιμωρία που τους επιβλήθηκε. γ. Ποιον υπονοεί η Αθηνά, όταν λέει «να έχει την ίδια τύχη»; Στο στίχο 55 η Αθηνά κάνει έμμεση αναφορά στους μνηστήρες, οι οποίοι θα τιμωρηθούν, όπως τιμωρήθηκε και ο Αίγισθος. Οι μνηστήρες υπήρξαν υβριστές και ανήθικοι, εφόσον προσπάθησαν να πάρουν κάτι που δεν τους ανήκε. Κατασπαταλούσαν την περιουσία του Οδυσσέα και διέπρατταν με πολλούς τρόπους αδικήματα εναντίον του. Επειδή, λοιπόν, κάθε υβριστική συμπεριφορά τιμωρείται, θα επέλθει αναπόφευκτα και σ’ αυτούς η οργή των

62

θεών. Πρέπει, όμως, να διευκρινιστεί ότι η Πηνελόπη δε συμμετείχε στη διάπραξη αυτών των αδικημάτων, και εδώ έγκειται η βασική διαφορά μεταξύ των δύο ιστοριών, του Αίγισθου και του Οδυσσέα. Για το λόγο αυτό μάλιστα η τιμωρία των μνηστήρων αναφέρεται ως αντίστοιχη προς την τιμωρία του Αίγισθου, ενώ δεν αναφέρεται καθόλου η τιμωρία της Κλυταιμνήστρας.

Ενότητα η

2

a 26-108

4. Ο Αίγισθος σκότωσε τον Αγαμέμνονα και παντρεύτηκε τη γυναίκα του, την Κλυταιμνήστρα. Ο γιος του Αγαμέμνονα, ο Ορέστης, πήρε εκδίκηση σκοτώνοντας τον Αίγισθο. > Αντιστοιχίστε την τελειωμένη αυτή ιστορία της οικογένειας του Αγαμέμνονα με την ανοιχτή ακόμη ιστορία της οικογένειας του Οδυσσέα και σχολιάστε την: ο Αίγισθος αντιστοιχεί στ...........................· η Πηνελόπη στ...........................· ο Οδυσσέας στ........................... και ο Τηλέμαχος στ............................ Οι αντιστοιχίες αυτές υποβάλλουν την ιδέα ότι όσα συνέβησαν στην οικογένεια του ........................... μπορεί να ................. ................................................................ Ο Αίγισθος αντιστοιχεί στους μνηστήρες· η Πηνελόπη στην Κλυταιμνήστρα· ο Οδυσσέας στον Αγαμέμνονα και ο Τηλέμαχος στον Ορέστη. Οι αντιστοιχίες αυτές υποβάλλουν την ιδέα ότι όσα συνέβησαν στην οικογένεια του Αγαμέμνονα μπορεί να συμβούν και στην οικογένεια του Οδυσσέα. Οι ιστορίες των δύο οικογενειών παρουσιάζουν πολλές αντιστοιχίες, τις οποίες διαπιστώνουμε σε όλη την έκταση της Οδύσσειας. Ο Οδυσσέας, όπως και ο Αγαμέμνων, αναγκάζεται να λείψει πολλά χρόνια από το σπίτι του, προκειμένου να πάρει μέρος στον πόλεμο. Κατά τη διάρκεια της απουσίας τους το παλάτι τους και η οικογένειά τους κινδυνεύουν από επιτήδειους. Οι μνηστήρες σφετερίζονται την περιουσία του Οδυσσέα και εποφθαλμιούν την Πηνελόπη και το θρόνο, όπως ο Αίγισθος προσπαθεί να οικειοποιηθεί τη γυναίκα και το θρόνο του Αγαμέμνονα. Η θέση της Πηνελόπης αντιστοιχεί σε αυτή της Κλυταιμνήστρας μόνο όσον αφορά στην πολιορκία που δέχονται οι δύο γυναίκες από τους επίδοξους σφετεριστές του θρόνου. Κατά τα άλλα, όμως, ο ρόλος τους διαφέρει, γιατί η Κλυταιμνήστρα συνεργάστηκε με τον Αίγισθο στη δολοφονία του Αγαμέμνονα, ενώ η Πηνελόπη έμεινε πιστή στον Οδυσσέα. Τέλος, ο Τηλέμαχος, όπως και ο Ορέστης, αναγκάζεται να ταξιδέψει για κάποιο χρονικό διάστημα και επιστρέφει αποφασισμένος να εκδικηθεί στο όνομα του πατέρα του. Λόγω αυτής της αντιστοιχίας που παρατηρείται ανάμεσα στις δύο οικογέ-

63

Ραψωδία

α

νειες, ο ακροατής/αναγνώστης συνδυάζει την τύχη του Αγαμέμνονα με αυτή του Οδυσσέα. Καθώς η Πηνελόπη πολιορκείται από τους μνηστήρες και ο Τηλέμαχος (όπως αρχικά και ο Ορέστης) δεν έχει αναλάβει ακόμη δράση εναντίον τους, είναι πολύ πιθανό ο Οδυσσέας κατά την επιστροφή του στην Ιθάκη (η οποία έχει ήδη αποφασιστεί από τους θεούς) να κινδυνεύσει, όπως κινδύνευσε και ο Αγαμέμνων. Βέβαια, και ο χαμός των μνηστήρων είναι ήδη δεδομένος (στ. 55), δεν έχει όμως διευκρινιστεί αν η μνηστηροφονία θα εκτελεστεί από τον ίδιο τον Οδυσσέα ή μόνο από τον Τηλέμαχο. Επομένως, μένει ανοιχτό το ενδεχόμενο δολοφονίας του Οδυσσέα. Με τον τρόπο αυτό εντείνεται η αγωνία των ακροατών. 5. Να διακρίνετε τα σημεία που δείχνουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους (θεϊκός ανθρωπομορφισμός). Αυτό δε σημαίνει μόνο ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και ότι σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και ενεργούσαν όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό· διαφορετική φαντάζονταν μόνο την τροφή τους (βλ. το σχόλιο 18 της 7ης Ενότητας, σελ. 54) και τους θεωρούσαν αθάνατους. Η κοινωνία τους ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής, που είχε χαρακτήρα πατριαρχικό. Επικοινωνούσαν με τους θνητούς παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου (μεταμορφώνονταν δηλαδή)· ή (σπανιότερα) παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, οπότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· συχνά όμως γίνεται λόγος και για αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση κ.τ.ό.). Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων ζούσαν οργανωμένοι σε πατριαρχική κοινωνία, όπως και οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής. Έτσι βλέπουμε το Δία να δρα ως βασιλιάς των θεών, με δημοκρατικές ωστόσο συνήθειες, αφού όλοι έχουν δικαίωμα λόγου στο συμβούλιο και όλοι μπορούν να εκθέσουν τις απόψεις και τα επιχειρήματά τους προκειμένου να πείσουν τους υπολοίπους (στ. 31-32, 52, 93). Επίσης, παρατηρούμε ότι οι θεοί δεν είναι πανταχού παρόντες αλλά ταξιδεύουν, προκειμένου να επισκεφτούν τους ανθρώπους (στ. 26-27, 44). Χαρακτηριστικό των ανθρώπων που αποδίδεται και στους θεούς είναι και τα συναισθήματα. Ο Ποσειδώνας είναι οργισμένος με τον Οδυσσέα και ζητά εκδίκηση (στ. 79-81). Ο Δίας είναι πικραμένος για την κατηγορία που δέχονται οι θεοί από τους ανθρώπους (στ. 36-39), ενώ στο στίχο 72 η Αθηνά τον κατηγορεί για άδικο θυμό εναντίον του Οδυσσέα. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι και οι θεοί εξαιτίας των συναισθημάτων τους μπορεί να ενεργούν άδικα (αν

64

και στην προκειμένη περίπτωση ο Δίας δε δέχεται την κατηγορία). Η Αθηνά δείχνει ιδιαίτερη συμπάθεια προς τον ήρωα και στενοχωριέται για τα βάσανά του (στ. 56). Η Καλυψώ παρουσιάζεται ερωτευμένη με τον Οδυσσέα και ενεργεί εγωκεντρικά εξαιτίας του πάθους της (στ. 64-66). Παρά τις αδικίες, όμως, που υπαγορεύουν τα πάθη τους, οι θεοί υπακούουν σε ένα αξιακό σύστημα όμοιο με αυτό των ανθρώπων. Εκτιμούν τη γενναιότητα (στ. 57) και τη φιλοπατρία (στ. 66-68) του Οδυσσέα, ενώ καταδικάζουν την άνομη συμπεριφορά του Αίγισθου (στ. 40-51) και των μνηστήρων (στ. 55). Δεν ξεχνούν να ξεπληρώσουν στους ανθρώπους τις θυσίες που έχουν δεχτεί (στ. 70-71), δημιουργώντας έτσι ανταποδοτικές σχέσεις, όπως ήταν και οι σχέσεις των ανθρώπων της ομηρικής εποχής και όχι μόνο. Ακόμη και όταν οι θεοί παρουσιάζονταν στους θνητούς, έπαιρναν τη μορφή κάποιου ανθρώπου (μεταμόρφωση), ή σπάνια παρουσιάζονταν με τη δική τους μορφή, που επίσης ήταν ανθρώπινη (επιφάνεια). Πάντως, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο κόσμος των θεών, ενώ καθρεφτίζει τον κόσμο των ανθρώπων, είναι εξωραϊσμένος. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι φαντάζονταν τους θεούς τους όμοιους με αυτούς φανερώνει ότι θεωρούσαν ιδιαίτερα αξιόλογη την ανθρώπινη φύση, ωστόσο με δυνατότητες βελτίωσης. Θεωρούσαν, δηλαδή, τον άνθρωπο σχεδόν ίσο με το θεό.

Ενότητα η

2

a 26-108

6. Ο ποιητής άλλοτε αφηγείται ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο και άλλοτε οι ήρωές του σε πρώτο πρόσωπο· ζωντανεύουν έτσι οι ήρωες μπροστά μας με το διάλογο (ή με μονόλογο) και δραματοποιούν την αφήγηση, σαν να δίνουν παράσταση. Οι δύο αυτές τεχνικές της αφήγησης (αφηγηματικές τεχνικές), η τριτοπρόσωπη και η πρωτοπρόσωπη/διαλογική/δραματική, εναλλάσσονται· επικρατέστερη είναι η δεύτερη. > Μετατρέψτε τον πρωτοπρόσωπο λόγο της Αθηνάς στους στίχους 101103 σε τριτοπρόσωπο αρχίζοντας με τη φράση: Η Αθηνά είπε ότι... Τι διαπιστώνετε; Ο λόγος της Αθηνάς στους στ. 101-103: «Η Αθηνά είπε ότι, όσο για ’κείνη, κατεβαίνει εκείνη τη στιγμή στην Ιθάκη, το γιο του να ερεθίσει, τόλμη θα βάλει στην καρδιά του, να συγκαλέσει σε συνέλευση τους Αχαιούς, που τρέφουν πλούσια κόμη». Παρατηρούμε ότι στην τριτοπρόσωπη αφήγηση τα γεγονότα παρουσιάζονται έμμεσα και επομένως χωρίς έντονα συναισθήματα. Αντίθετα στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση ο αφηγητής (αοιδός ή ραψωδός) αναγκάζεται να δραματοποιήσει το λόγο του, να αλλάξει ύφος, τόνο, έκφραση κ.λπ. Έτσι η αφήγηση γίνεται πιο ενδιαφέρουσα, αφού οι ήρωες «ζωντανεύουν» μπροστά στους ακροατές μέσω του αοιδού/ραψωδού. Ο αφηγητής τώρα εκτελεί

65

Ραψωδία

α

και χρέη ηθοποιού και η αφήγηση γίνεται σχεδόν θεατρική παράσταση. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η ζωντάνια και να διατηρηθεί έντονο το ενδιαφέρον των ακροατών, ο Όμηρος έχει χρησιμοποιήσει διάφορους αφηγηματικούς τρόπους. Ξεκίνησε με την τριτοπρόσωπη αφήγηση της Μούσας/ποιητή, για να συνεχίσει με διάλογο. 7. Ο Όμηρος προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν με διάφορους τρόπους: άλλοτε προγραμματίζει τη δράση, όπως με το ........................................... (στ. 97-107), άλλοτε προειδοποιεί για την εξέλιξη της δράσης, όπως για τον ........................................... (στ. 89-90), άλλοτε προϊδεάζει απλώς για την τύχη ορισμένων ηρώων, όπως για την τιμωρία των ........................................... (στ. 54-55) κτλ. Η συστηματική αυτή προετοιμασία για τα επόμενα λέγεται προοικονομία. Με την αφηγηματική αυτή τεχνική το βάρος δε δίνεται τόσο στο τι θα συμβεί, όσο στο πώς αυτό θα παρουσιαστεί. Ο Όμηρος προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν με διάφορους τρόπους: άλλοτε προγραμματίζει τη δράση, όπως με το διπλό σχέδιο της Αθηνάς (στ. 97-107), άλλοτε προειδοποιεί για την εξέλιξη της δράσης, όπως για τον Οδυσσέα με τις προσημάνσεις του Δία (στ. 89-90), άλλοτε προϊδεάζει απλώς για την τύχη ορισμένων ηρώων, όπως για την τιμωρία των μνηστήρων (στ. 54-55) κ.τ.λ. 8. Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα (είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης») και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους (είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα». > Ξεχωρίστε 2-3 χαρακτηριστικά επίθετα και άλλα τόσα περιγραφικά μαζί με τα ουσιαστικά που συνοδεύουν. Χαρακτηριστικά επίθετα (προσδίδουν μη ορατές ιδιότητες)

Περιγραφικά επίθετα (προσδίδουν ορατές ιδιότητες)

τον άντρα τον πολύτροπο

στις θολωτές σπηλιές

το φημισμένο Αίγισθο

περίβρεχτο νησί

γενναίος Οδυσσέας

κατάφυτο νησί

δύσμοιρος Οδυσσέας

την καλλιπλόκαμη νεράιδα

καρτερικός Οδυσσέας

κέρατα στριφτά

την απαράβατη εντολή

66

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 25 του σχολικού βιβλίου Γράψτε μία παράγραφο απαντώντας στις εξής ερωτήσεις: α. Τι αποφασίστηκε στο πρώτο συμβούλιο των θεών; β. Ποιο σχέδιο κατέστρωσε η Αθηνά για την εφαρμογή αυτής της απόφασης;

Ενότητα η

2

a 26-108

Στο πρώτο συμβούλιο των θεών, έπειτα από το διάλογο του Δία και της Αθηνάς και τη σιωπηρή συγκατάθεση των υπόλοιπων θεών, αποφασίστηκε ο νόστος του Οδυσσέα και η άμεση εφαρμογή του σχεδίου της Αθηνάς. Το σχέδιο της Αθηνάς είχε δύο κεντρικούς άξονες: το νόστο του Οδυσσέα και την αναζήτησή του από το γιο του Τηλέμαχο. Ο Ερμής θα ανακοίνωνε στην Καλυψώ την αμετάκλητη απόφαση των θεών, ώστε να απελευθερώσει τον Οδυσσέα, ενώ η Αθηνά θα πήγαινε στην Ιθάκη, για να παρακινήσει τον Τηλέμαχο να αναλάβει δράση και να αναζητήσει τον πατέρα του ταξιδεύοντας στη Σπάρτη και στην Πύλο. Έτσι, αρχίζει η διευθέτηση των πραγμάτων τόσο στην Ωγυγία όσο και στην Ιθάκη. Μέσω αυτού του σχεδίου διαγράφεται όλος ο σκελετός της Οδύσσειας.

67

Ραψωδία

α

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Γιατί ο ποιητής ονομάζει τον Ερμή αργοφονιά; Βλ. 2η Ενότητα, Πραγματολογικά σχόλια, στ. 44. 2. Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση: α. Ο εκφραστικός τύπος της γης κυρίαρχος συνοδεύει: i. Το Δία ii. Τον Ερμή iii. Τον Οδυσσέα iv. Τον Ποσειδώνα β. Στους στ. α 36-39 ο Δίας κατακρίνει τους θνητούς: i. Επειδή δεν προσφέρουν θυσίες στους θεούς ii. Επειδή κάνουν σφάλματα iii. Επειδή κατηγορούν τους θεούς για τα βάσανά τους, ενώ το φταίξιμο είναι δικό τους iv. Επειδή εφαρμόζουν την αυτοδικία α) iv, β) iii

68

3η Ενότητα: α 109-173/ <96-155>

Ενότητα η

3

α 109-173 Κύρια θέματα • Εφαρμογή του δεύτερου μέρους του σχεδίου της Αθηνάς • Φιλοξενία της θεάς από τον Τηλέμαχο

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 109-126: Η Αθηνά προετοιμάζεται να αναχωρήσει από τον Όλυμπο – Η άφιξή της στην Ιθάκη Στίχοι 127-140: Ο Τηλέμαχος υποδέχεται την Αθηνά-Μέντη Στίχοι 141-161: H φιλοξενία της Αθηνάς-Μέντη Στίχοι 162-173: Το γλέντι των μνηστήρων

Περίληψη Μετά τη συνέλευση των θεών, η Αθηνά φοράει τα σανδάλια της, εξοπλίζεται με το κοντάρι της και μεταφέρεται στην Ιθάκη, στο παλάτι του Οδυσσέα. Μεταμορφωμένη σε Μέντη, άρχοντα των Ταφίων, αντικρίζει στην αυλή τους μνηστήρες να παίζουν πεσσούς, ενώ διάφοροι υπηρέτες ετοιμάζουν τραπέζι. Ο Τηλέμαχος, που κάθεται παράμερα σκεπτικός, βλέπει πρώτος τον ξένο και τρέχει να τον υποδεχτεί. Στη συνέχεια, οδηγεί την Αθηνά-Μέντη στη μεγάλη αίθουσα του παλατιού και της προσφέρει φιλοξενία. Λίγο αργότερα έρχονται και οι μνηστήρες, τρώνε πλουσιοπάροχα και γλεντούν με τα τραγούδια του Φήμιου.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 109 «σαντάλια»: το σαντάλι και το σανδάλι = πέδιλο, καλοκαιρινό υπόδημα που αποτελείται από μία σόλα η οποία δένεται στο πλάι με λουριά στ. 110 «θεσπέσια»: θεσπέσιος, –α, –ο = θεϊκά ωραίος, εξαιρετικά όμορφος

69

Ραψωδία

α

70

στ. 112 «άλκιμο κοντάρι»: άλκιμος, –η, –ο = δυνατός < (η) ἀëêὴ = δύναμη, ισχύς, ανδρεία, τόλμη / βοήθεια, θεραπεία / πόλεμος στ. 113 «στιβαρό»: στιβαρός, –ή, –ό = δυνατός, ρωμαλέος στ. 115 «ακροπατώντας»: ρ. ακροπατώ = βαδίζω στις μύτες των ποδιών / (μτφ) περπατώ προσεκτικά κι αθόρυβα στ. 117 (η) «εξώθυρα» = η εξώπορτα, η πόρτα της εισόδου στ. 119 «αγέρωχους μνηστήρες»: αγέρωχος, –η, –ο = υπερήφανος, μεγαλοπρεπής / υπεροπτικός, αλαζόνας στ. 121 «παίζοντας τους πεσσούς»: (ο) πεσσός = πιόνι, πούλι σε ωοειδές σχήμα (από κόκαλο ή ξύλο), πετραδάκι. Με τους πεσσούς παιζόταν στην αρχαιότητα ένα επιτραπέζιο παιχνίδι που πιθανώς έμοιαζε με τάβλι ή ντάμα στ. 123 «κήρυκες»: (ο) êῆñõî = αγγελιοφόρος / δημόσιος υπηρέτης, υπεύθυνος διοργάνωσης συμποσίων και εορτών ή σύγκλισης του λαού σε συνέλευση στ. 124 «κρατήρες»: (ο) κρατήρας = είδος αγγείου στο οποίο ανακάτευαν το κρασί με νερό στ. 134 (η) «αυλόθυρα» = αυλόπορτα στ. 138 «και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά»: στο πρωτότυπο υπάρχει η φράση ἔðåá ðôåñüåíôá = φτερωτά λόγια < (το) ἔðïò = λόγος, πτερόεις, –εσσα, –εν = φτερωτός. Η φράση έπεα πτερόεντα χρησιμοποιείται και σήμερα για να χαρακτηρίσει λόγια χωρίς ιδιαίτερη βαρύτητα (που τα παίρνει ο άνεμος) στ. 139 «έλα να σε φιλέψουμε»: ρ. φιλεύω = προσφέρω φαγώσιμο ή ποτό σε επισκέπτη, κερνάω στ. 144 «καλοξυσμένη θήκη» = καλοφτιαγμένη στ. 145 «άνεργα» = αχρησιμοποίητα στ. 146 «σε θρόνο... λεπτουργημένο»: φτιαγμένο με μεγάλη μαστοριά, δεξιοτεχνία, με προσοχή στις λεπτομέρειες στ. 150 «ξιπασμένους»: ξιπασμένος, –η, –ο = αλαζόνας, υπερόπτης στ. 154 (η) «παρακόρη» = υπηρέτρια στ. 154 (το) «λαγήνι» = κανάτα στ. 156 «λεβέτι»: (ο) λέβης = αγγείο για μαγείρεμα / καζάνι / λεκάνη για πλύσιμο χεριών και ποδιών στ. 157 «κελάρισσα» = η οικονόμος, έμπιστη υπηρέτρια που είχε την ευθύνη για τα τρόφιμα και τα ποτά που βρίσκονταν συνήθως στο κελάρι του σπιτιού στ. 159 «τραπεζάρχης» = αυτός που είχε τη γενική ευθύνη για τη διοργάνωση ενός γεύματος στ. 168 «κόρεσαν»: ρ. κορεννύω = γεμίζω / χορταίνω

στ. 173 «έκρουσε... τις χορδές»: ρ. κρούω = χτυπώ μια επιφάνεια και παράγω ήχο

Πραγματολογικά σχόλια

Ενότητα η

3

a 109-173

«Μέντης» (στ. 119): γιος του Αγχίαλου, βασιλιάς των Ταφίων. «Τάφιοι» (στ. 119): κάτοικοι της Τάφου, ενός νησιού που βρισκόταν πιθανώς μεταξύ Ακαρνανίας και Λευκάδας. Ίσως πρόκειται για το σημερινό Μεγανήσι. «Φήμιος» (στ. 172): ένας από τους δύο αοιδούς που εμφανίζονται στην Οδύσσεια (ο άλλος είναι ο Δημόδοκος). Το όνομά του δηλώνει τη μεγάλη φήμη που είχε αποκτήσει.

Πολιτιστικά στοιχεία • «σαντάλια» (στ. 109): μαθαίνουμε για τη γνώση κατασκευής πέδιλων, στοιχείου υπόδησης. • «άλκιμο κοντάρι, ακονισμένο με χαλκό» (στ. 112), «με το χαλκό κοντάρι της» (στ. 118), «το δόρυ της» (στ. 143): πολεμικός εξοπλισμός. • «εξώθυρα... κατώφλι» (στ. 118), «πύλες του σπιτιού» (στ. 120), «αυλόθυρα» (στ. 134), «στο μεγάλο δώμα» (στ. 142), «ψηλή κολόνα» (στ. 143): στους στίχους αυτούς πληροφορούμαστε για την αρχιτεκτονική των ανακτόρων. Το παλάτι είχε περίφραξη και μια κεντρική πύλη που οδηγούσε σε αυλή, όπου βρισκόταν ένα κτίσμα στον τύπο του μεγάρου. Το μέγαρο ήταν ο επίσημος χώρος του συγκροτήματος. • «παίζοντας τους πεσσούς» (στ. 121): επιτραπέζιο παιχνίδι, πολύ διαδεδομένο στην εποχή που περιγράφει ο ποιητής (βλ. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια της 3ης Ενότητας). • «σε τομάρια βοδιών καθισμένοι» (στ. 121) • «κήρυκες και παιδόπουλα» (στ. 123), «μια παρακόρη» (στ 154), «η σεβαστή κελάρισσα» (στ. 157), «τραπεζάρχης» (στ. 159), «δούλες» (στ.

71

Ραψωδία

α

165), «έφηβοι» (στ. 166): στα ανάκτορα υπήρχε οργανωμένο σύστημα υπηρετικού προσωπικού με διαφορετικά καθήκοντα. • «άλλοι να σμίγουν σε κρατήρες με νερό κρασί» (στ. 124): ο κρατήρας ήταν αγγείο που χρησιμοποιούσαν για να ανακατεύουν το κρασί με νερό, ώστε να είναι πιο ελαφρύ και να πίνουν μεγάλες ποσότητες, χωρίς να μεθούν. Οι αρχαίοι δεν έπιναν σχεδόν ποτέ ανέρωτο κρασί (άκρατον οίνον). • «να πλένουν τα τραπέζια με σφουγγάρια τρυπητά» (στ. 125) • «κάποιοι να κομματιάζουν άφθονα τα κρέατα» (στ. 126) • «καλοξυσμένη θήκη» (στ. 144): πρόκειται για οπλοθήκη. • «Ύστερα την οδήγησε σε θρόνο να καθίσει, λεπτουργημένο κι όμορφο, πάνω του απλώνοντας ύφασμα μαλακό, και στήριγμα στα πόδια της έφερε το σκαμνί (στ. 146-148), «στολισμένο κάθισμα» (στ. 149), «σε θρόνους κι αναπαυτικά καθίσματα» (στ. 163): είδη επίπλωσης. • «χρυσό λαγήνι» (στ. 155): αγγείο με μακρύ στόμιο, είδος κανάτας (πρόχους), με το οποίο έριχναν νερό για να πλύνουν τα χέρια ή για να γεμίζουν με κρασί τα ποτήρια. • «αργυρό λεβέτι» (στ. 156): λεκάνη για το πλύσιμο χεριών και ποδιών. Συχνά ήταν τοποθετημένο σε τρίποδα και το χρησιμοποιούσαν σαν καζάνι ή κατσαρόλα. Τα μεταλλικά λεβέτια δίνονταν ως τιμητικά δώρα στους φιλοξενούμενους ή ως βραβεία αγώνων. • «γυαλιστερό τραπέζι» (στ. 156), «δίσκους με κρέατα κάθε λογής» (στ. 159-160), «κούπες χρυσές» (στ. 160), «κύπελλα» (στ. 161), «γέμιζαν με ψωμί πλεχτά πανέρια» (στ. 165): πληροφορίες για σκεύη και εδέσματα. • «κιθάρα» (στ. 171): η κίθαρις ήταν έγχορδο μουσικό όργανο.

Τεχνική της Οδύσσειας Αφήγηση Ο ποιητής αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο όσα συμβαίνουν στο παλάτι. Στους στίχους 139-140 διακόπτει την αφήγηση και παρεμβάλλει σε ευθύ λόγο την υποδοχή του Τηλέμαχου προς την Αθηνά-Μέντη.

72

Προοικονομία στ. 129-132: Ο Τηλέμαχος οραματίζεται την επιστροφή του πατέρα του και το διωγμό των μνηστήρων. Εδώ προοικονομείται η μνηστηροφονία (ραψωδία χ). στ. 152-153: Η επιθυμία του Τηλέμαχου να ρωτήσει για τον πατέρα του προοικονομεί τη συζήτηση που θα ακολουθήσει στην επόμενη ενότητα της ραψωδίας α.

Ενότητα η

3

a 109-173

Εικόνα Στη λογοτεχνία με τον όρο εικόνα εννοείται μια περιγραφή που δημιουργεί στον αναγνώστη (ή στον ακροατή) την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται. Οι εικόνες μπορεί να είναι οπτικές (όταν τα περιγραφόμενα είναι σαν να περνούν μπροστά από τα μάτια μας), ακουστικές (όταν περιγράφονται ήχοι), οσφρητικές (αν αφορούν μυρωδιές) κ.λπ. Στην ενότητα αυτή έχουμε πολλές οπτικές εικόνες, όπως στους στ. 134137, όταν ο Τηλέμαχος υποδέχεται την Αθηνά-Μέντη. Σκηνή Στη λογοτεχνία ο όρος σκηνή αναφέρεται σε έννοια ευρύτερη από την εικόνα και σημαίνει ένα μέρος της δράσης που χαρακτηρίζεται από ενότητα και, συχνά, περιλαμβάνει περισσότερες από μία εικόνες (όπως για παράδειγμα στους στ. 116-142). Βασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών (καταλαβαίνουμε, δηλαδή, ότι υπάρχει αλλαγή σκηνής όταν υπάρχει): α. αλλαγή τόπου β. αλλαγή προσώπων γ. αλλαγή τόπου και προσώπων δ. διαφοροποίηση του χώρου Στην ενότητα αυτή έχουμε εναλλαγή τεσσάρων σκηνών/εικόνων με κινηματογραφικό σχεδόν τρόπο: 1η σκηνή: στ. 109-114 2η σκηνή: 115-140 3η σκηνή: στ. 142-161 4η σκηνή: στ. 162-173 Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «άλκιμο κοντάρι, ακονισμένο με χαλκό» (στ. 112), «χαλκό κοντάρι» (στ. 118) • «αγέρωχοι μνηστήρες» (στ. 119-120) • «σαν θεός ωραίος» (στ. 127) • «πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά» (στ. 138)

73

Ραψωδία

α

• «Ξένε μου καλωσόρισες, έλα να σε φιλέψουμε, κι αφού το δείπνο μας χορτάσεις, τότε μας λες το λόγο της επίσκεψής σου» (στ. 139-140) • «η Αθηνά Παλλάδα, λάμποντας τα μάτια» (στ. 141)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «επήρε τη μορφή ενός ξένου / κι ολόιδια με το Μέντη, άρχοντα των Ταφίων» (στ. 118-119): εδώ έχουμε ενανθρώπιση της Αθηνάς. Οι μεταμορφώσεις των θεών είναι συνηθισμένο θέμα στα έπη και γίνονται για δύο λόγους: α. γιατί οι θεοί δεν μπορούν να εμφανιστούν με την πραγματική τους μορφή στους θνητούς, β. επειδή, με αυτό τον τρόπο βοηθούν και καθοδηγούν τους ανθρώπους, αφήνοντάς τους περιθώρια να επιλέξουν ελεύθερα τις πράξεις τους. • Η φιλοξενία (στ. 134-161): αποτελούσε ιερή υποχρέωση. Πίστευαν ότι τους ξένους τούς έστελνε και τους προστάτευε ο Ξένιος Δίας. Το τυπικό της φιλοξενίας: α. αυτός που φιλοξενεί (ξενιστής) πλησιάζει τον ξένο και τον καλωσορίζει (εγκάρδια υποδοχή: στ. 134-139)· β. φροντίζει να πλυθεί, να ξεκουραστεί και να φάει (ιδιαίτερη περιποίηση: στ. 143-161)· γ. του απευθύνει ερωτήσεις: ποιος είναι, από πού έρχεται και για ποιο σκοπό, πού πηγαίνει (στ. 139-140)· δ. συχνά διοργανώνει τελετές προς τιμήν του ξένου· ε. τέλος, του προσφέρει λαμπρά δώρα. • Η φιλοξενία δημιουργούσε ανάμεσα στον ξενιστή και τον ξένο στενούς δεσμούς, οι οποίοι περνούσαν και στα παιδιά τους. Ο θεσμός της φιλοξενίας αναπτύχθηκε στην αρχαιότητα για πρακτικούς λόγους: α. έλυνε το πρόβλημα της διαμονής των ταξιδιωτών· β. γινόταν ανταλλαγή πληροφοριών, καθώς ο ξένος έφερνε ειδήσεις από τους τόπους που είχε επισκεφτεί, σε μια εποχή που η επικοινωνία μεταξύ μακρινών περιοχών ήταν πάρα πολύ δύσκολη.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Τηλέμαχος: Ο γιος του Οδυσσέα εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά. Κάθεται απομονωμένος, σκεπτικός και προβληματισμένος. Συλλογίζεται τον πατέρα

74

του που λείπει και οραματίζεται την επιστροφή του και το διωγμό των μνηστήρων. Είναι ευγενικός και φιλόξενος προς την Αθηνά-Μέντη.

Ενότητα η

Μνηστήρες: Παρουσιάζονται ασύνετοι, ανάγωγοι και άσωτοι. Είναι θρασείς, αφού έχουν εισβάλει στο παλάτι και κατασπαταλούν την ξένη περιουσία. Ενδιαφέρονται για την καλοπέρασή τους και αδιαφορούν για τον Τηλέμαχο, θεωρώντας τον ανίκανο να αντιδράσει.

a 109-173

3

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στις σελ. 28 και 30 του σχολικού βιβλίου • Ραψωδία γ 34-78/ <31-70> • Ραψωδία δ 23/ <20> κ.ε. • Τραγούδι της ξενιτιάς Τα ακόλουθα αποσπάσματα δείχνουν την υποδοχή και τη φιλοξενία του Τηλέμαχου στην Πύλο και στη Σπάρτη. Αφού τα διαβάσετε, ερευνήστε αν επαναλαμβάνεται η ίδια περίπου εθιμοτυπία με εκείνη που είδαμε στην υποδοχή και στη φιλοξενία της Αθηνάς-Μέντη στην Ιθάκη. • εγκάρδια υποδοχή και πρόσκληση σε γεύμα (134-139), • εξαιρετικές περιποιήσεις (143-161), • μετά το γεύμα, ερωτήσεις για την ταυτότητα του ξένου (139-140), • λουτρό και ανταλλαγή δώρων, που θα προταθούν στο τέλος της φιλοξενίας (α 344-353). Στα τρία αυτά αποσπάσματα παρουσιάζεται η ίδια περίπου σκηνή φιλοξενίας. Κάθε οικοδεσπότης υποδέχεται με ευγένεια και με διάθεση φιλοξενίας οποιονδήποτε ξένο παρουσιαστεί στο σπίτι του. Μάλιστα, είναι αξιοσημείωτο ότι η φιλοξενία προσφέρεται πριν ακόμη ζητηθεί να γίνει γνωστή η ταυτότητα του ξένου. Όπως, λοιπόν, ο Τηλέμαχος υποδέχτηκε με προθυμία και γενναιοδωρία την Αθηνά-Μέντη στο παλάτι του στην Ιθάκη, έτσι θα υποδεχτούν και τον ίδιο στην Πύλο και στη Σπάρτη. Επειδή οι σκηνές αυτές επαναλαμβάνονται σε όλη την Οδύσσεια με τον ίδιο ή με παρόμοιο τρόπο, ονομάζονται τυπικές. Συγκεκριμένα η σκηνή του γεύματος Αθηνάς-Τηλέμαχου στην Ιθάκη (α 154-160) και στη Σπάρτη (δ 58-64) είναι πανομοιότυπες στο αρχαίο κείμενο. Αυτό σημαίνει ότι σε όλες τις τυπικές σκηνές φιλοξενίας που συναντούμε σε διάφορα σημεία του έπους επαναλαμβάνεται η ίδια εθιμοτυπία: α. ο οικοδεσπότης υποδέχεται με χειραψία τον επισκέπτη (στ. 136), μια

75

Ραψωδία

α

συνήθεια που έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα· β. προσφέρεται νερό, για να πλύνουν τα χέρια τους (στ. 155, 164)· γ. περιγράφονται με λεπτομέρειες οι περιποιήσεις και οι προετοιμασίες του γεύματος (στ. 143-161), ίσως για να τονιστεί η πολυτέλεια που χαρακτήριζε τα σπίτια στην ομηρική εποχή, αλλά κυρίως για να υπογραμμιστεί η τιμή που απέδιδαν στον ξένο· δ. αντίθετα το γεύμα καθαυτό περιγράφεται μόνο σε ένα στίχο (στ. 167)· ε. μετά το γεύμα ο οικοδεσπότης θα ζητήσει να μάθει την ταυτότητα του ξένου και το σκοπό της επίσκεψής του (στ. 140)· στ. τέλος, όπως φαίνεται από τα παράλληλα κείμενα, η τυπική σκηνή φιλοξενίας κλείνει με παροχή λουτρού στον ξένο και ανταλλαγή δώρων. Αναζητήστε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στην ψυχική κατάσταση του Τηλέμαχου και του ήρωα του δημοτικού τραγουδιού της ξενιτιάς. Ο ήρωας του δημοτικού τραγουδιού, όπως και ο Τηλέμαχος, δεν μπορεί να χαρεί και να γλεντήσει με τους συντρόφους του, γιατί η καρδιά του μαραζώνει εξαιτίας της απουσίας ενός αγαπημένου του προσώπου. Είναι απόμακρος και θεωρεί ανώφελο ακόμη και το να συζητήσει την αιτία του πόνου του, αφού ο άνθρωπος που θα μπορούσε να τον κάνει ευτυχισμένο βρίσκεται πολύ μακριά. Παρόμοια και ο Τηλέμαχος σκέφτεται πικραμένος τον πατέρα του και, παρόλο που κάθεται μαζί με τους μνηστήρες, ο νους του ταξιδεύει μακριά (στ. 128). Το μόνο που σκέφτεται και ελπίζει είναι η άμεση επιστροφή του αγαπημένου του προσώπου (στ. 130-132). Μια διαφορά ανάμεσα στους δύο ήρωες είναι ότι ο Τηλέμαχος αντιμετωπίζει επιπλέον την υβριστική συμπεριφορά των μνηστήρων. Επομένως, ο ερχομός του πατέρα του δε θα ικανοποιούσε μόνο την άσβεστη επιθυμία του να τον δει, αλλά και θα τον λύτρωνε από τα δεινά που βιώνει. Επίσης, ενώ ο ήρωας του δημοτικού τραγουδιού δε θέλει να μιλήσει σε κανέναν, ο Τηλέμαχος παρατηρεί αμέσως τον ξένο επισκέπτη και, αφού τηρήσει την εθιμοτυπία της φιλοξενίας, δε θα διστάσει να του μιλήσει για την κατάσταση που αντιμετωπίζει. Έτσι θα δικαιολογηθεί για την άσεμνη συμπεριφορά των μνηστήρων μέσα στο παλάτι του (που πιθανώς ενοχλεί τον επισκέπτη), αλλά και θα ζητήσει να μάθει οποιαδήποτε πληροφορία μπορεί να είναι σχετική με τον πατέρα του.

76

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στις σελ. 30-31 του σχολικού βιβλίου

Ενότητα η

3

a 109-173

1. Πώς παρουσιάζεται η κατάσταση στα ανάκτορα της Ιθάκης τώρα που ο Οδυσσέας απουσιάζει; Κατά την απουσία του Οδυσσέα οι μνηστήρες έχουν εισβάλει στο παλάτι και σφετερίζονται την περιουσία του. Στους στίχους 120-122 περιγράφεται η αναιδής συμπεριφορά των μνηστήρων, οι οποίοι απολαμβάνουν τα αγαθά του Οδυσσέα, παίζοντας και διασκεδάζοντας, χωρίς να ανησυχούν για το τι θα ακολουθήσει. Η φράση «σε τομάρια βοδιών καθισμένοι, που τα ’σφαξαν οι ίδιοι» υποδηλώνει την αλαζονική συμπεριφορά τους. Φέρονται σαν οικοδεσπότες, αφού αποφασίζουν ακόμη και για τη διαχείριση της περιουσίας (έσφαξαν τα βόδια). Συγχρόνως, η φράση αυτή μας θυμίζει τους συντρόφους που έφαγαν τα βόδια του Ήλιου και γι’ αυτό τιμωρήθηκαν, και μας προϊδεάζει για την επερχόμενη τιμωρία των μνηστήρων. Η ίδια αλαζονική συμπεριφορά αποτυπώνεται και στους επόμενους στίχους (123-126), καθώς φαίνεται ότι έχουν θέσει και τους υπηρέτες του παλατιού υπό τις διαταγές τους (αν και κάποιοι από τους υπηρέτες είναι άνθρωποι των μνηστήρων). Στους στίχους 162-170 γίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρη η αναίσχυντη συμπεριφορά των μνηστήρων που διασκεδάζουν, ενώ στο στίχο 172 παρατηρούμε ότι εκτός των άλλων ασκούσαν και καταπίεση στους ανθρώπους του παλατιού. Γι’ αυτό ο Φήμιος «τραγουδούσε στους μνηστήρες από ανάγκη». Ο Τηλέμαχος από την άλλη στέκεται ανάμεσά τους πικραμένος αλλά και αδύναμος. Παρόλου που τυπικά έχει ενηλικιωθεί, δεν εμφανίζεται ακόμη αρκετά ώριμος, ώστε να αναλάβει δράση εναντίον των μνηστήρων. Καταπιέζεται και ο ίδιος από τη συμπεριφορά τους, αλλά το μόνο που κάνει είναι να ελπίζει στην επιστροφή του πατέρα του και να τον περιμένει ως σωτήρα του. 2. Αντιστοιχίστε τα πρόσωπα που βοηθούν στα γεύματα Αθηνάς - Τηλέμαχου και μνηστήρων με τις υπηρεσίες που προσφέρει το καθένα: π.χ.: οι κήρυκες ετοιμάζουν και σερβίρουν το κρασί (στ. 123-124, 161), χύνουν νερό στα χέρια (στ. 164)· ένας κήρυκας δίνει την κιθάρα στο Φήμιο (στ. 171-172). • οι κήρυκες και τα παιδόπουλα: ανακατεύουν το κρασί με νερό, πλένουν και στήνουν τα τραπέζια (στ. 123-124), σερβίρουν το κρασί (στ. 161), χύνουν νερό στα χέρια (στ. 164), γεμίζουν με ψωμί τα πανέρια (στ. 165), ένας

77

Ραψωδία

α

• • • •

κήρυκας δίνει την κιθάρα στο Φήμιο (στ. 171) ο τραπεζάρχης κομματιάζει και σερβίρει τα κρέατα (στ. 126, 159-160) μια παρακόρη φέρνει νερό, για να πλύνουν τα χέρια τους (στ. 154) η κελάρισσα φέρνει ψωμί και φαγητό (στ. 157-158) ο Φήμιος τραγουδάει αναγκαστικά για τους μνηστήρες (στ. 172)

3. α. Πώς παρουσιάζονται οι μνηστήρες στην Ενότητα αυτή; (με βάση τους προσδιορισμούς που τους αποδίδονται και όσα λέγονται γι’ αυτούς στους στίχους 119-126, 150-151, 162-172). Η συμπεριφορά των μνηστήρων στο παλάτι του Οδυσσέα είναι αλαζονική και υβριστική. Χαρακτηρίζονται από τον ποιητή αγέρωχοι (στ. 119, 162), για να τονιστεί η εξουσιαστική στάση που επιδεικνύουν, παρόλο που δεν τους αρμόζει, αφού βρίσκονται σε ξένη περιουσία. Στους στίχους 119-126 εμφανίζονται να συμπεριφέρονται σαν οικοδεσπότες χωρίς κανέναν ενδοιασμό. Αποφασίζουν για τη διαχείριση της ξένης περιουσίας (έσφαξαν οι ίδιοι τα βόδια του παλατιού) και έχουν θέσει στην υπηρεσία τους τους κήρυκες και τα παιδόπουλα του ανακτόρου. Το γεγονός αυτό φανερώνει την καταπίεση που ασκούσαν στους ανθρώπους του παλατιού, και μάλιστα χωρίς να έχουν τέτοια δικαιοδοσία. Επίσης, στο στίχο 150 χαρακτηρίζονται από τον ποιητή ξιπασμένοι (υπερφίαλοι), λόγω της υπεροπτικής συμπεριφοράς τους, που συνοδεύεται από διάθεση για αλόγιστη διασκέδαση. Στους στίχους 162-172 περιγράφεται και πάλι ο τρόπος με τον οποίο κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα τρώγοντας και πίνοντας, ενώ δεν παραλείπουν να ολοκληρώσουν το γλέντι τους με μουσική, τραγούδι και χορό επιδεικνύοντας ακόμη μεγαλύτερο θράσος. Μάλιστα, στο στίχο 172 διαπιστώνουμε και πάλι την καταπιεστική συμπεριφορά τους, αυτή τη φορά προς το Φήμιο, ο οποίος αναγκάζεται να τραγουδήσει για το χατίρι τους. β. Ποια σημεία ενοχοποιούν τους μνηστήρες και μας προϊδεάζουν έτσι για την τύχη τους; Οι μνηστήρες στους στίχους 121-122 εμφανίζονται «σε τομάρια βοδιών καθισμένοι, που τα ’σφαξαν οι ίδιοι». Το γεγονός αυτό καταμαρτυρεί την αλαζονική συμπεριφορά τους, καθώς συμπεριφέρονται σαν οικοδεσπότες, κι επομένως μας προϊδεάζει για την τιμωρία που θα επέλθει. Συγχρόνως η φράση αυτή θυμίζει τους συντρόφους του Οδυσσέα, οι οποίοι διέπραξαν ύβρη τρώγοντας τα βόδια του Ήλιου (παίρνοντας κάτι που δεν τους ανήκε) και γι’ αυτό τιμωρήθηκαν. Η αντιστοιχία αυτή μας κάνει επίσης να σκεφτούμε ότι και οι μνηστήρες θα έχουν την ίδια τύχη.

78

Εξάλλου, η τιμωρία ήταν βέβαιη για όποιον διέπραττε ύβρη. Η συμπεριφορά των μνηστήρων είναι για πολλούς λόγους υβριστική, αφού κατασπαταλούν την ξένη περιουσία, δε σέβονται τους οικοδεσπότες, ούτε τους ξένους (Αθηνά- Μέντη), επιβάλλονται με αυταρχικό τρόπο στους υπηρέτες του παλατιού, τους καταπιέζουν και γενικότερα ενεργούν αλαζονικά και αυθαίρετα. Επομένως η οργή των θεών και η τιμωρία είναι αναπόφευκτες.

Ενότητα η

3

a 109-173

4. Πώς παρουσιάζεται ο Τηλέμαχος στους στίχους 127-153; Ο Τηλέμαχος, παρόλο που τυπικά έχει ήδη ενηλικιωθεί, δε φαίνεται ακόμη αρκετά ώριμος, ώστε να αναλάβει δράση εναντίον των μνηστήρων. Δέχεται παθητικά την κατάσταση, ενώ κι ο ίδιος υφίσταται αφόρητη καταπίεση από τους μνηστήρες. Είναι καθισμένος ανάμεσά τους, όμως δε γλεντάει μαζί τους. Πικραμένος σκέφτεται τον πατέρα του και ελπίζει ότι εκείνος θα έρθει και θα αποκαταστήσει την τάξη στο παλάτι, βγάζοντάς τον από τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκεται (στ. 129-133). Παρά την πίκρα του και τα βάσανά του, δεν ξεχνά τις υποχρεώσεις που έχει ως καλός οικοδεσπότης. Νιώθει ντροπή, όταν αντιλαμβάνεται ότι έχει αφήσει τον επισκέπτη (Αθηνά-Μέντη) να περιμένει στην πόρτα (στ. 135), και τώρα πρώτο του μέλημα γίνεται το καλωσόρισμα και η ευχαρίστηση του ξένου. Προσφέρει στον επισκέπτη τη φιλοξενία που ορίζει το έθιμο, με περίσσια προθυμία και ευγένεια (στ. 139-161). Η επιλογή του να συνομιλήσει με τον ξένο «παράμερα από τους μνηστήρες» (στ. 150) ήταν, βέβαια, μέρος της φιλόξενης διάθεσής του και της διακριτικότητάς του, ώστε να προστατεύσει τον ξένο από τη χυδαιότητα των μνηστήρων, συγχρόνως όμως θα έβρισκε και την ευκαιρία να μάθει ίσως κάποια πληροφορία σχετικά με τον πατέρα του. Αυτή η έγνοια τον βασανίζει κάθε στιγμή, όποια κι αν είναι η ενασχόλησή του, και τον κρατά πάντα σε εγρήγορση. Ενώ, λοιπόν, σε ορισμένα θέματα φαίνεται αρκετά ώριμος, όπως για να προσφέρει την κατάλληλη φιλοξενία και να αναζητήσει διακριτικά και ευγενικά πληροφορίες για τον πατέρα του, δε διαθέτει ακόμη την τόλμη και την αυτοπεποίθηση να πάρει την κατάσταση στα χέρια του και να φερθεί ως κυρίαρχος του παλατιού. Η μετάβαση από την εφηβική αυτή συμπεριφορά στην ουσιαστική ενηλικίωσή του θα συντελεστεί κατά τη διάρκεια της Οδύσσειας. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ο χαρακτηρισμός που του αποδίδει ο ποιητής «ωραίος σαν θεός» (στ. 127), που αποδίδεται συχνά στα αρχοντόπουλα. 5. Να διακρίνετε τις σκηνές της ενότητας (δίνοντας έναν τίτλο στην καθεμιά) και τις εικόνες μιας σκηνής.

79

Ραψωδία

α

Λάβετε όμως πρώτα υπόψη σας τα εξής σχετικά: Με τον όρο εικόνα, στη λογοτεχνία, εννοούμε την περιγραφή που προκαλεί στον αναγνώστη ή στον ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται (π.χ., την υποδοχή της ΑθηνάςΜέντη από τον Τηλέμαχο, 136-137). Εικόνες είναι κυρίως οι οπτικές, αυτές δηλαδή που περνούν από τα μάτια μας, όταν διαβάζουμε ή ακούμε ένα λογοτεχνικό κείμενο, εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν τις άλλες αισθήσεις μας (την ακοή, την όσφρηση κτλ), οπότε (αντίστοιχα) τις χαρακτηρίζουμε ακουστικές, οσφρητικές κτλ.· για παράδειγμα, από το στίχο 124 έχουμε και ακουστική εικόνα. Ο όρος σκηνή είναι έννοια ευρύτερη: παρουσιάζει ένα μέρος της δράσης που έχει ενότητα, μπορεί όμως να περιλαμβάνει περισσότερες από μία εικόνες, όπως, λόγου χάρη, ο αύλειος χώρος του παλατιού (116-142). Βασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών είναι: α. η αλλαγή τόπου, β. η αλλαγή προσώπων, γ. η αλλαγή τόπου και προσώπων, δ. η διαφοροποίηση του χρόνου. • 1η σκηνή: στίχοι 109-115: Η προετοιμασία της Αθηνάς στον Όλυμπο και η αναχώρησή της. Εικόνες: στίχοι 112-113 (οπτική εικόνα). Περιγράφεται ως χαρακτηριστική λεπτομέρεια το κοντάρι της Αθηνάς δίνοντάς μας έτσι πληροφορίες για τα δόρατα της εποχής. • 2η σκηνή: στίχοι 116-142: Ο αύλειος χώρος των ανακτόρων της Ιθάκης. Εικόνες: α. στίχοι 120-126 (οπτική εικόνα). Περιγράφεται η κατάσταση στο παλάτι. Τα άφθονα κρέατα και οι υπηρέτες ως χαρακτηριστικές λεπτομέρειες καταδεικνύουν την οικονομική άνεση των σπιτιών της εποχής. β. στίχοι 127-128 (οπτική εικόνα): Περιγράφεται ο Τηλέμαχος και η στάση του. γ. στίχοι 135-136 (οπτική εικόνα): Περιγράφεται η συνάντηση Τηλέμαχου – Αθηνάς. • 3η σκηνή: στίχοι 142-161: Ο Τηλέμαχος και η Αθηνά στο μεγάλο δώμα. Εικόνες: α. στίχοι 143-145 (οπτική εικόνα): Περιγράφεται η θήκη με τα δόρατα που περιμένουν απειλητικά τον Οδυσσέα να τιμωρήσει με αυτά τους μνηστήρες. β. στίχοι 146-149 (οπτική εικόνα): Περιγράφονται τα καθίσματα. γ. στίχοι 154-156 (οπτική εικόνα): Χαρακτηριστικές λεπτομέρειες αποτελούν τα εξής: «χρυσό λαγήνι», «έχυνε νερό από ψηλά», «σ’ ένα αργυρό λεβέτι» κ.λπ.

80

δ. στίχοι 156-161 (οπτική εικόνα): Περιγράφεται η προετοιμασία για το γεύμα. • 4η σκηνή: στίχοι 162-173: Οι μνηστήρες στη μεγάλη αίθουσα. Εικόνες: α. στίχοι 162-167 (οπτική εικόνα): Περιγράφεται το συμπόσιο των μνηστήρων. β. στίχοι 172-173 (οπτική και ακουστική εικόνα): Ο Φήμιος κρατά την κιθάρα και κρούει τις χορδές.

Ενότητα η

3

a 109-173

6. Διαθεματική δραστηριότητα: Η φιλοξενία διαχρονικά – Ενδεικτικές υποενότητες: α. Η φιλοξενία στο πλαίσιο της Οδύσσειας: θεσμός με ορισμένη εθιμοτυπία· εφαρμογές (στην Ιθάκη, στην Πύλο, στη Σπάρτη, στην Ωγυγία, στη Σχερία, στο καλύβι του Εύμαιου)· έπιπλα και σκεύη που χρησιμοποιούνται· σχέση ξενιστή και ξένου κτλ. β. Η φιλοξενία σε άλλα κείμενα (π.χ. Ζ119-236) και σε άλλα έθνη. γ. Η φιλοξενία στην καθημερινή ζωή: η παροιμιώδης ελληνική φιλοξενία αλλά και οι επιφυλάξεις απέναντι στον άγνωστο επισκέπτη, τις οποίες επιβάλλουν οι κοινωνικές εξελίξεις τα τελευταία χρόνια κτλ. Για την εργασία αυτή θα χρειαστεί να συνεργαστείτε με το/τη φιλόλογό σας, που θα σας υποδείξει πώς να εργαστείτε, ατομικά ή ομαδικά, πού θα βρείτε στοιχεία σχετικά με τη φιλοξενία, εκτός από την Οδύσσεια· να αξιοποιήσετε και δικές σας εμπειρίες, αλλά και γνώσεις που έχετε αποκτήσει από εξωσχολικά βιβλία, να ρωτήσετε τους δικούς σας κ.λπ.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 31 του σχολικού βιβλίου 1. Αναδιηγηθείτε με λίγα λόγια την υποδοχή και τη φιλοξενία της Αθηνάς-Μέντη από τον Τηλέμαχο, με βάση τους στίχους 133-161. Μόλις ο Τηλέμαχος αντιλήφθηκε τον ξένο που περίμενε στην πόρτα, αισθάνθηκε ντροπή και έσπευσε να τον καλωσορίσει. Υποδέχτηκε την Αθηνά-Μέντη με εγκαρδιότητα και, αφού της έσφιξε το χέρι, την οδήγησε στο μεγάλο δώμα, όπου της πρόσφερε φιλοξενία σύμφωνα με την εθιμοτυπία. Τοποθέτησε το δόρυ της στη θήκη, της πρόσφερε θρόνο να καθίσει, νερό να πλυθεί, φαγητό και κρασί. Φρόντισε ωστόσο να την απομακρύνει από τους μνηστήρες, τόσο για να την προστατεύσει από την ξιπασιά τους, όσο και για να της αποσπάσει ενδεχομένως πληροφορίες σχετικές με τον πατέρα του.

81

Ραψωδία

α

2. Δείτε στη σελίδα 33 του βιβλίου σας Αρχαία Ιστορία τον πυρήνα του μυκηναϊκού ανακτόρου, που επονομαζόταν μέγαρο, και εντοπίστε τον στο παραπάνω ανακτορικό συγκρότημα. Να διακρίνετε ακόμη την εξώθυρα, την αυλή και τις πύλες, που αναφέρονται στους στίχους 117-120. Στην εικόνα της σελ. 31 του σχολικού βιβλίου υπάρχει η κάτοψη του μυκηναϊκού ανακτόρου της Πύλου, που οικοδομήθηκε το 13ο αι. π.Χ. Πρόκειται για ένα μεγάλο συγκρότημα κτισμάτων, στο οποίο κατοικούσε η βασιλική οικογένεια και πλήθος αξιωματούχων, εργαζομένων και υπηρετών, καθώς εκεί συγκεντρώνονταν οι διοικητικές και αρκετές από τις οικονομικές δραστηριότητες του κράτους. Το μέγαρο είναι ένα τριμερές ορθογώνιο κτίσμα που αποτελείται από τον πρόδομο, το δόμο (κυρίως μέγαρο) και την αίθουσα. Αποτελούσε τον πυρήνα του μυκηναϊκού ανακτόρου και εντοπίζεται στο κέντρο της κάτοψης, εκεί όπου βρίσκεται η στρογγυλή εστία την οποία περιβάλλουν τέσσερις κίονες στήριξης της στέγης. Στην οροφή υπήρχε άνοιγμα για την έξοδο του καπνού της εστίας και, πιθανώς, πήλινη καπνοδόχος. Μπροστά από το κυρίως μέγαρο βρίσκεται ο πρόδομος, που επικοινωνεί με τη μεγάλη αυλή με μία δίφυλλη θύρα (εξώθυρα). Συνέχεια της αυλής προς τα νότια είναι η κεντρική είσοδος με τις πύλες του ανακτόρου.

82

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αποδώσετε περιληπτικά τους στ. 109-173.

Ενότητα η

3

a 109-173 Βλ. 3η Ενότητα, Περίληψη. 2. Οι ομηρικοί ήρωες ηθογραφούνται κυρίως με έμμεσους τρόπους. Βρείτε στο κείμενο τις φράσεις με τις οποίες ο ποιητής σκιαγραφεί το ήθος των μνηστήρων και του Τηλέμαχου. Στην ενότητα αυτή, το ήθος των προσώπων διαγράφεται μέσα από την αφήγηση του ποιητή. Οι θρασύτατοι μνηστήρες έχουν εισβάλει στο ανάκτορο του Οδυσσέα και κατασπαταλούν την περιουσία του. Τα τυπικά επίθετα αγέρωχοι και ξιπασμένοι που τους συνοδεύουν είναι χαρακτηριστικά, ενώ η διάθεσή τους για διασκέδαση (σε συνδυασμό με τα συναισθήματα του Τηλέμαχου γι’ αυτούς) υποδηλώνουν την εξουσιαστική τους στάση. Αντίθετα, ο Τηλέμαχος παρουσιάζεται ευγενικός και φιλόξενος προς την Αθηνά (ακολουθεί κατά γράμμα την εθιμοτυπία της φιλοξενίας), ωστόσο, μολονότι είναι πια ενήλικος, αντιμετωπίζει την άσχημη κατάσταση στο σπίτι του με εφηβική συστολή. Τα αποσπάσματα του κειμένου: στ. 119-120: «στους αγέρωχους μνηστήρες» στ. 120-121: «που εκεί, μπροστά στις πύλες του σπιτιού, έβρισκαν ευχαρίστηση παίζοντας με τους πεσσούς» στ. 128-132: «ήταν με τους μνηστήρες καθισμένος, κι όμως ταξίδευε ο νους του πικραμένος... και μέσα στα αγαθά του βασίλευε σαν πρώτα...» στ. 134-135: «Ευθύς προς την αυλόπορτα έτρεξε, γιατί τον έπιασε η ντροπή, να στέκει τόσην ώρα στην πόρτα του ένας ξένος» στ. 136-140: «Κοντά της στάθηκε, της έσφιξε το χέρι το δεξί, με τ’ άλλο πήρε το χάλκινο κοντάρι της... τότε μας λες τον λόγο της επίσκεψής σου» στ. 149-151: «Έφερε πλάι της και το δικό του στολισμένο κάθισμα, παράμερα από τους μνηστήρες, μήπως κι ο ξένος, με τους ξιπασμένους, χάσει το κέφι του και δε χαρεί το φαγητό» στ. 162-170: «Σε λίγο αγέρωχοι οι μνηστήρες μπήκαν κι αυτοί στην αίθουσα... συμπλήρωμα απαραίτητο σ’ ένα καλό τραπέζι» στ. 172: «στου Φήμιου τα χέρια, που τραγουδούσε στους μνηστήρες από ανάγκη»

83

Ραψωδία

α

4η Ενότητα α 174-360/ <156-324> Κύριο θέμα • Διάλογος του Τηλέμαχου με την Αθηνά-Μέντη, που προβάλλει: − τα προβλήματα του Τηλέμαχου − τις προσπάθειες της Αθηνάς να τον ενθαρρύνει και να τον πείσει να αναλάβει πρωτοβουλίες ως κύριος του σπιτιού

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 174-196: Ο Τηλέμαχος περιγράφει την κατάσταση στο παλάτι και ρωτάει για την ταυτότητα του ξένου Στίχοι 197-235: Ο ξένος συστήνεται ως Μέντης και μιλάει για τον Οδυσσέα Στίχοι 236-245: Ο Τηλέμαχος εύχεται να ήταν γιος ενός άλλου, καλότυχου πατέρα Στίχοι 246-255: Η Αθηνά-Μέντης ρωτάει για τη συγκέντρωση των μνηστήρων Στίχοι 256-279: Ο Τηλέμαχος μιλάει για τους μνηστήρες Στίχοι 280-340: Η Αθηνά-Μέντης συμβουλεύει τον Τηλέμαχο Στίχοι 341-348: Ο Τηλέμαχος προτείνει στον ξένο να καθυστερήσει την αναχώρησή του. Στίχοι 349-360: Η Αθηνά-Μέντης αρνείται ευγενικά και αποχωρεί

Περίληψη Ο Τηλέμαχος μιλάει στον ξένο για τους μνηστήρες που ρημάζουν την περιουσία του Οδυσσέα, τον οποίο θεωρεί νεκρό. Ζητάει να μάθει ποιος είναι ο ξένος, από πού έρχεται κι αν γνώριζε τον πατέρα του. Η Αθηνά συστήνεται ως Μέντης, γιος του Αγχίαλου και αρχηγός των Ταφίων. Λέει πως πηγαίνει στην Τεμέσα για εμπόριο και ότι υπήρξε φίλος του Οδυσσέα. Εκφράζει την αισιοδοξία ότι ο Οδυσσέας είναι ζωντανός, απολίτιστοι άνθρωποι όμως τον κρατούν φυλακισμένο σε κάποιο νησί, αλλά και ότι αυτός θα βρει τρόπο να

84

γυρίσει στην πατρίδα. Τελειώνει τα λόγια της ρωτώντας τον Τηλέμαχο αν είναι αλήθεια ο γιος του Οδυσσέα. Ο Τηλέμαχος απαντά πως κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την ταυτότητα του πατέρα του και προσθέτει με πικρία ότι θα προτιμούσε να ήταν γιος κάποιου άλλου, καλότυχου ανθρώπου, ο οποίος θα γερνούσε ανάμεσα στους δικούς του. Στη συνέχεια η Αθηνά-Μέντης τον καθησυχάζει και ρωτάει για την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι. Ο Τηλέμαχος μιλάει για τα βάσανά του: για τους μνηστήρες που σπαταλούν την περιουσία του πατέρα του και πολιορκούν τη μητέρα του. Η Αθηνά-Μέντης παίρνει το λόγο και λέει ότι ο Οδυσσέας, αν επέστρεφε, θα σκότωνε τους μνηστήρες. Ο γυρισμός του όμως είναι υπόθεση των θεών και γι’ αυτό συμβουλεύει τον Τηλέμαχο να καλέσει τους Αχαιούς σε συνέλευση και να διώξει τους μνηστήρες από το παλάτι και ύστερα να συζητήσει με τη μητέρα του αν θέλει να παντρευτεί ή όχι. Στη συνέχεια τον παροτρύνει να φύγει για την Πύλο και τη Σπάρτη, αναζητώντας πληροφορίες για τον πατέρα του. Αν μάθει πως ο Οδυσσέας ζει, να κάνει υπομονή ένα χρόνο. Αν όμως μάθει ότι πέθανε, να τον τιμήσει όπως πρέπει και να βρει τρόπο να σκοτώσει τους μνηστήρες, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ορέστη. Ο Τηλέμαχος, ευχαριστημένος, προσπαθεί να καθυστερήσει την αναχώρηση του ξένου. Όμως η Αθηνά φεύγει από το άνοιγμα της στέγης, πετώντας σαν πουλί. Ο Τηλέμαχος, συνειδητοποιώντας ότι τόση ώρα μιλούσε με κάποιο θεό, παίρνει θάρρος.

Ενότητα η

4

a 174-360

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 174 «γλαυκόματη» = με γαλανά μάτια / (ãëáõêῶðéò) με μάτια γλαυκά, που εκπέμπουν λάμψη, αστραφτερά όπως της γλαύκας (= κουκουβάγιας), που ήταν το σύμβολο της θεάς Αθηνάς στ. 177 (το) «μέλημα» = αντικείμενο ενδιαφέροντος, φροντίδα, έγνοια στ. 183 «μαλάματα»: (το) μάλαμα = το χρυσάφι / κάθε πολύτιμο μέταλλο στ. 184 «αφανισμένος... αφανίστηκε»: ρ. αφανίζομαι = χάνομαι στ. 202 «στο μπλάβο πέλαγος» = στο πέλαγος με το σκούρο μπλε, το μελανί χρώμα στ. 203 «σ’ αλλόγλωσσους ανθρώπους»: αλλόγλωσσος, –η, –ο = αυτός που μιλά διαφορετική γλώσσα, ξενόγλωσσος στ. 238 (το) «γέννημα» = παιδί στ. 241 «άμποτε» = μακάρι στ. 250 (η) «συνάθροιση» = συγκέντρωση, μάζωξη, σύναξη στ. 251-252 «γεύμα εταιρικό»: πρόκειται για συντροφικό γεύμα στο οποίο

85

Ραψωδία

α

στ. 255 στ. 265 στ. 265 στ. 267 στ. 269 στ. 272 στ. 283 στ. 308 στ. 320 στ. 323 στ. 324 στ. 328 στ. 329 στ. 344 στ. 346 στ. 353 στ. 359

όλοι οι συμμετέχοντες φέρνουν φαγητά και ποτά «συνετός» –ή, –ό = μυαλωμένος, φρόνιμος, γνωστικός «οι Παναχαιοί» = όλοι οι Αχαιοί «τύμβο υψώνοντας»: (ο) τύμβος = τεχνητός λοφίσκος από χώμα και πέτρες, που υψωνόταν πάνω από τάφους «τον έχουν αναρπάξει»: ρ. αναρπάζω = αρπάζω βίαια «οδυρμούς και οδύνες»: (ο) οδυρμός = θρήνος, (η) οδύνη = ισχυρός ψυχικός πόνος, μεγάλη θλίψη «αρχηγεύουν»: ρ. αρχηγεύω = είμαι αρχηγός «αναίσχυντους»: αναίσχυντος, –η, –ο = αδιάντροπος, αναιδής «θυγατέρα» = κόρη «μ’ όλη την παιδωμή σου» = παρά τα βάσανά σου «κτερίσματα» = νεκρικές προσφορές, επικήδειες τιμές «όσα του πρέπουν» = όσα του αξίζουν, του ταιριάζουν «με δόλο»: (ο) δόλος = κόλπο, παγίδα, τέχνασμα, πονηριά «αναφανδόν» (επίρρ.) = ολοφάνερα «ευφρόσυνος», –η, –ο = χαρούμενος, ευχαριστημένος «πάγκαλος», –η, –ο = πάρα πολύ όμορφος < ðᾶí + καλός (= όμορφος) (το) «αντιχάρισμα» = η ανταπόδοση χάρης, το αντίδωρο (το) «θάμβος» (και θάμπος) = γοητεία, ακτινοβολία, λάμψη «Έλαμψε ο νους του / τον συνεπήρε θάμβος» = κατάλαβε κι εντυπωσιάστηκε

Πραγματολογικά σχόλια «Αγχίαλος» (στ. 199): πατέρας του Μέντη. Πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο. «Τεμέσα» (στ. 203): πρόκειται μάλλον για την Ταμασσό της Κύπρου, που ήταν φημισμένη για τα ορυχεία χαλκού. «Ρείθρο» (στ. 205): λιμάνι της Ιθάκης. «Νήιο» (στ. 206): βουνό της Ιθάκης. «Λαέρτης» (στ. 208): γιος του Αρκείσιου και της Χαλκομέδουσας, εγγονός του Κέφαλου. Σύζυγος της Αντίκλειας και πατέρας του Οδυσσέα. Πικραμένος από τη μακρόχρονη απουσία του γιου του και από την κατάσταση που

86

επικρατούσε στο παλάτι εξαιτίας των μνηστήρων, ο Λαέρτης ζούσε στα χωράφια, έξω από την πόλη.

Ενότητα η

«Πηνελόπη» (στ. 248): κόρη του Ικάριου και της Ναϊάδας Περίβοιας, σύζυγος του Οδυσσέα και μητέρα του Τηλέμαχου. Η πίστη στον άντρα της, τον οποίο περίμενε είκοσι χρόνια, την έκανε πασίγνωστη στην αρχαία μυθική παράδοση και τη λογοτεχνία.

a 174-360

4

«Άρπυιες» (στ. 267): φτερωτές δαιμονικές θεότητες, κόρες του Θαύμαντα (γέροντα της θάλασσας) και της Ωκεανίδας Ηλέκτρας. Οι Άρπυιες είναι: η Νικοθόη ή Αελλώ (= θύελλα), η Ωκυπέτη (= γοργοπόδαρη) και η Κελαινώ (= σκοτεινή). Το όνομά τους άρπυιες σημαίνει «αρπακτικές». Όταν κάποιος χανόταν στη θάλασσα, έλεγαν ότι τον πήραν οι Άρπυιες. Πίστευαν ότι αρπάζουν παιδιά και ψυχές. Μερικές φορές τις απεικόνιζαν στους τάφους να μεταφέρουν την ψυχή του νεκρού στα χέρια τους. «Δουλίχιο» (στ. 273): νησί του Ιονίου που δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα (ίσως πρόκειται για τη Λευκάδα). «Σάμη» (στ. 273): ίσως ονομαζόταν έτσι η Κεφαλονιά (υπάρχει και σήμερα στο νησί πόλη με το όνομα Σάμη) ή τμήμα της Κεφαλονιάς ή κάποιο άλλο από τα Επτάνησα. «Νέστορας» (στ. 315): βασιλιάς της Πύλου, γνωστός για τη σοφία του. «Μενέλαος» (στ. 316): γιος του Ατρέα, αδερφός του Αγαμέμνονα και σύζυγος της ωραίας Ελένης. Ήταν ο βασιλιάς της Σπάρτης.

Πολιτιστικά στοιχεία • «κιθάρα και τραγούδι» (στ. 177), «με μαλάματα και ρούχα» (στ. 183) • «με ποιο καράβι εδώ μας ήλθες» (στ. 190), «καράβι σήκωσε το πιο γερό με είκοσι κωπηλάτες» (στ. 310), «γοργό καράβι» (στ. 337): Η ναυτιλία ήταν πολύ αναπτυγμένη στην εποχή την οποία εξετάζουμε. • «γυρεύω ν’ ανταλλάξω σίδηρο γυαλιστερό που φέρνω με χαλκό» (στ. 203-204): Την εποχή του Τρωικού πολέμου το εμπόριο γινόταν κυρίως με ανταλλαγή προϊόντων, όμως δεν ήταν γνωστή η χρήση του σιδήρου. Έτσι,

87

Ραψωδία

α

ο Όμηρος μεταφέρει ένα στοιχείο του πολιτισμού της δικής του (μεταγενέστερης) εποχής σε προγενέστερους χρόνους. Τη μεταφορά αυτή την ονομάζουμε αναχρονισμό. • «καμιά γιορτή; ή μήπως γάμος; πάντως δεν πρόκειται για γεύμα εταιρικό» (στ. 251-252): Η γιορτή (åἰëáðßíç) είναι το συμπόσιο, το γλέντι με πλούσιο φαγοπότι. Σε αυτά τα συμπόσια οι καλεσμένοι δεν είχαν καμιά υποχρέωση, καθώς ο οικοδεσπότης αναλάμβανε τα πάντα. Το ίδιο γινόταν και στους γάμους. Αντίθετα, στο εταιρικό γεύμα (ἔñáíïò) όλοι οι συμμετέχοντες έφερναν φαγητά και ποτά. • «τύμβος» (στ. 265): Κατά τη μυκηναϊκή εποχή, πάνω από τον τάφο ενός σημαντικού νεκρού ή πάνω από ένα σύνολο τάφων ύψωναν ένα λοφίσκο συσσωρεύοντας χώμα. Η κατασκευή αυτή ονομαζόταν τύμβος. • Πολεμικός εξοπλισμός: «με περικεφαλαία, την ασπίδα και τα δυο του δόρατα» (στ. 285), «φαρμάκια... να τα ’χει χρίσμα για τα χάλκινά του βέλη» (στ. 290-291): Χάλκινα δηλητηριασμένα βέλη. • «υψώνεις επιτάφιο σήμα, τιμώντας το νεκρό και με κτερίσματα πολλά» (στ. 323): Τα κτερίσματα (κτέρεα) ήταν οι διαδικασίες τιμής και λατρείας προς τους νεκρούς αλλά κυρίως ήταν τα νεκρικά δώρα που καίγονταν ή θάβονταν μαζί με το νεκρό. Συχνά τα κτερίσματα διαφοροποιούνταν ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και την ιδιότητα του νεκρού: π.χ. όπλα, κοσμήματα, παιχνίδια, αγγεία με τρόφιμα και ποτά. • «από το άνοιγμα της στέγης» (στ. 355): Στο μέγαρο, στη μεγάλη αίθουσα, υπήρχε ένα άνοιγμα πάνω από την εστία για να φεύγει ο καπνός.

Τεχνική της Οδύσσειας Στην ενότητα αυτή, μετά την προηγούμενη τριτοπρόσωπη αφήγηση, περνάμε στη διαλογική/δραματική περιγραφή, με τέσσερα ζευγάρια λόγων να κυριαρχούν στο σύνολο του αποσπάσματος (δύο εκτενή εναλλάσσονται με δύο σύντομα). Η εναλλαγή των δύο τρόπων αποτελεί βασικό στοιχείο της επικής τεχνικής, που ποικίλλει το λόγο ώστε να αποφεύγεται η μονοτονία. Πρώτο ζευγάρι λόγων α. O λόγος του Τηλέμαχου (στ. 174-196): Σύμφωνα με το τυπικό της φι-

88

λοξενίας, ο Τηλέμαχος, μετά το γεύμα, έπρεπε να ζητήσει από τον «ξένο» να εκθέσει το λόγο της επίσκεψής του. Παραβαίνει όμως το τυπικό, για να του δώσει πρώτα μια εξήγηση για την ασύδοτη συμπεριφορά των αντρών που βρίσκονται στο σπίτι του, αλλά και να εκφράσει τον πόνο του για την απουσία του πατέρα του. Δεν παραλείπει, ωστόσο, να υποβάλει στον επισκέπτη του τις συνηθισμένες ερωτήσεις, στο τέλος όμως ξαναγυρίζει στον πατέρα, ζητώντας εμμέσως να μάθει για τον Οδυσσέα. β. O λόγος της θεάς (στ. 197-232): Η Αθηνά συστήνεται ως Μέντης και απαντά με συγκεκριμένα στοιχεία στις ερωτήσεις του Τηλέμαχου σχετικά με την ταυτότητά του, το σκοπό του ταξιδιού και τη φιλία του με τον Οδυσσέα, για την οποία επικαλείται τη μαρτυρία του Λαέρτη. Έτσι η Αθηνά-Μέντης γίνεται πιστευτή και δημιουργεί κλίμα οικειότητας και εμπιστοσύνης. H αναφορά στο λόγο της επίσκεψής της («η φήμη μ’ έφερε / πως βρίσκεται ο πατέρας σου κιόλας στην πόλη»), με την αισιοδοξία που την χαρακτηρίζει αίρει την απαισιοδοξία του Τηλέμαχου. H διάψευση, βέβαια, της είδησης αυτής αναγκάζει την Αθηνά-Μέντη να αναδιπλωθεί αμέσως και να δώσει μια εξήγηση («φαίνεται όμως οι θεοί τού φράζουνε το δρόμο ακόμη»), αλλά και μερικές πληροφορίες, αόριστες αλλά κοντά στην αλήθεια, τις οποίες γνωρίζει ήδη ο ακροατής. Ακόμη, μαντεύει, σαν από θεία φώτιση, ότι σύντομα θα επιστρέψει ο Οδυσσέας χάρη στην εξυπνάδα και την εφευρετικότητά του. Ζητάει, τέλος, στοιχεία της ταυτότητας του Τηλέμαχου, δήθεν για να επιβεβαιώσει τις εντυπώσεις που της δημιούργησε η ομοιότητα με τον πατέρα του.

Ενότητα η

4

a 174-360

Δεύτερο ζευγάρι λόγων α. O λόγος του Τηλέμαχου (στ. 236-245): O Τηλέμαχος απαντάει με σκεπτικισμό, που υποδηλώνει τον καημό του παιδιού που δε γνώρισε τον πατέρα του, και εύχεται να ήταν «ενός άλλου ο γιος [...], που τα γεράματα τον βρίσκουν μέσα στ’ αγαθά του». Oι αισιόδοξες όμως διαβεβαιώσεις και οι προφητείες του πατρικού φίλου άσκησαν κάποια επίδραση πάνω του: η προηγούμενη απελπισία για τον πατέρα του μεταβάλλεται τώρα σε αόριστη απαισιοδοξία: «ο πιο δυστυχισμένος που γεννήθηκε σ’ αυτόν τον κόσμο, / αυτός μου λένε πως με γέννησε». β. O λόγος της Αθηνάς (στ. 246-255): Αόριστη αλλά και κολακευτική για τον Τηλέμαχο γίνεται τώρα και η αισιοδοξία της Αθηνάς-Μέντη, για να μπορέσει να τον προσεγγίσει. Με μια σειρά από ερωτήσεις και διαπιστώσεις, όμως, τον επιπλήττει για την ανοχή που δείχνει στην ξεδιάντροπη συμπεριφορά των μνηστήρων, η οποία θα προκαλούσε αγανάκτηση σε όποιον περνούσε από εκεί, ενώ ο ίδιος μένει αδρανής· με τον τρόπο αυτό του υποδεικνύει τις υποχρεώσεις του.

89

Ραψωδία

α

90

Τρίτο ζευγάρι λόγων α. O λόγος του Τηλέμαχου (στ. 256-279): O προηγούμενος λόγος της Αθηνάς-Μέντη κέρδισε περισσότερο τον Τηλέμαχο, αλλά και τον προκάλεσε· ξεσπά αποκαλύπτοντας με ιδιαίτερη ένταση τα προβλήματα που τον βασανίζουν: την απουσία του πατέρα και τις συνέπειες αυτής της απουσίας: • αναφέρεται στην ευτυχισμένη εποχή του βασιλικού οίκου και αποδίδει σε κακό σχέδιο των θεών την εξαφάνιση του πατέρα του· • θεωρεί λιγότερο κακό έναν τιμημένο θάνατο του Οδυσσέα, γιατί η εξαφάνισή του, πέρα από τον καημό που νιώθει, του πρόσθεσε «μεγάλα βάρη»: «όσοι τριγύρω στα νησιά αρχηγεύουν [...] έγιναν της μάνας μου μνηστήρες», «εκείνη μήτε τον [...] γάμο αρνείται, μήτε [...] δίνει τέλος στην υπόθεση», «στο μεταξύ οι μνηστήρες [...] ρημάζουν τα αγαθά μου», «σε λίγο θα κατασπαράξουνε κι εμένα» ως φυσικό κληρονόμο του Οδυσσέα. Με τις απαντήσεις αυτές ο Τηλέμαχος παρουσιάζεται αδύναμος να αντιδράσει στη δυσχερή κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι, δίνει ωστόσο λαβές στη θεά να οργανώσει έτσι τον επόμενο λόγο, ώστε να επιτύχει το σκοπό της. Τέτοιες αφορμές είναι: • ότι η απουσία του πατέρα τού στοιχίζει πολύ, αλλά μένει αδρανής· • η επιμονή όχι πλέον στο θάνατο του Οδυσσέα, αλλά στην εξαφάνισή του που οφείλεται σε θεϊκές δυνάμεις· • οι αναφορές σ’ έναν τιμημένο θάνατο του πατέρα του με τον τύμβο των Παναχαιών, αλλά και στην κληρονομημένη δική του δόξα· • η πίεση που ασκούν οι μνηστήρες στη μητέρα του και η αναποφάσιστη δική της στάση· • το ρήμαγμα της περιουσίας του και ο κίνδυνος για τη ζωή του. β. O λόγος της Αθηνάς (στ. 280-339): Η Αθηνά-Μέντης διαπιστώνει πόσο αναγκαίος είναι για τον Τηλέμαχο ο πατέρας του και προβάλλει μια ηρωική εικόνα του, που θα ήταν καταστροφή για τους μνηστήρες. Tην πραγματοποίηση όμως μιας τέτοιας υποθετικής εκδοχής την αφήνει στο χέρι των θεών· συγκλίνει έτσι προς τη θέση του Τηλέμαχου, αν και εκείνος μίλησε με άλλο πνεύμα για τους θεούς. Με μια αποστροφή («αποσπά τη σκέψη του από τον [...] πατέρα και τη στρέφει στον ίδιο [...] που είναι παρών και οφείλει να δράσει», «εσένα τώρα συμβουλεύω να σκεφτείς [...]. Άκου λοιπόν») τον συμβουλεύει: • να συγκαλέσει την επόμενη μέρα σε συνέλευση τους Αχαιούς και με μάρτυρες τους θεούς να απαιτήσει να φύγουν από το σπίτι του οι μνηστήρες (στ. 301304)· • αν η μάνα του επιθυμεί γάμο, ας γυρίσει στο σπίτι του πατέρα της (στ. 304-308)· • ο ίδιος, να φύγει για να μάθει νέα για τον πατέρα του (στ. 309-318)·

• και αν μάθει πως ζει, να κάνει «υπομονή γι’ αυτό το χρόνο» (στ. 319-320) περιμένοντας τον πατέρα του (αισιόδοξη εκδοχή με τον Τηλέμαχο όμως αδρανή)· • αν μάθει πως δεν ζει, να του αποδώσει νεκρικές τιμές (στ. 321-324): απαισιόδοξη εκδοχή, οπότε ο Τηλέμαχος πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλίες τόσο ως προστάτης της μητέρας του (να την παντρέψει) όσο και ως κληρονόμος του πατέρα του (να βρει τρόπο να σκοτώσει ο ίδιος τους μνηστήρες). Κλείνοντας το λόγο της η Αθηνά, διεγείρει τη φιλοτιμία του Τηλέμαχου προβάλλοντάς του το παράδειγμα του Oρέστη –σε συνάρτηση με το κίνητρο της υστεροφημίας– και υπογραμμίζει τη λεβεντιά του· τέλος, του συνιστά να μην ξεχάσει τις συμβουλές της.

Ενότητα η

4

a 174-360

Τέταρτο ζευγάρι λόγων α. O λόγος του Τηλέμαχου (στ. 340-347): O Τηλέμαχος διαβεβαιώνει την Αθηνά-Μέντη ότι ενστερνίστηκε τα λόγια της σαν να ήταν του πατέρα του και την παρακαλεί να καθυστερήσει λίγο, για να λουστεί και να δεχτεί το καθιερωμένο δώρο της φιλοξενίας. β. Ο λόγος της Αθηνάς (στ. 348-353): Η Αθηνά-Μέντης βιάζεται και προτείνει ν’ ανταλλάξουν δώρα «την επόμενη φορά». Η Αθηνά, τελειώνοντας το λόγο της, «σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγης» και ο ποιητής μάς πληροφορεί ότι ο Τηλέμαχος –«καταλαβαίνοντας»– ενθαρρύνθηκε και προσηλώθηκε ακόμη περισσότερο στον πατέρα του. Το αποδεικνύει πηγαίνοντας αμέσως προς τους μνηστήρες ως άντρας ισόθεος (στ. 354-360), δεν τολμά όμως να πιστέψει στην αρχική διαβεβαίωση της θεάς ότι ο Οδυσσέας ζει και σύντομα θα γυρίσει. Βεβαιώνεται μόνο για το τελικό συμπέρασμα της συζήτησης, την ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλιών από τον ίδιο. Η θεά, λοιπόν, πέτυχε το σκοπό της. Προϊδεασμός στ. 294-295: Η Αθηνά-Μέντης, μιλώντας υποθετικά, μας προϊδεάζει για τη μνηστηροφονία (ραψωδία χ). στ. 315-316: Η Αθηνά-Μέντης συμβουλεύει τον Τηλέμαχο και μας προϊδεάζει για το ταξίδι του στην Πύλο (ραψωδία γ) και τη Σπάρτη (ραψωδία δ). Επιβράδυνση στ. 208-213: Η Αθηνά-Μέντης κάνει μια παρένθεση και αναφέρεται στο Λαέρτη. Δίνει περιττές λεπτομέρειες και καθυστερεί να μιλήσει για τον Οδυσσέα. Σκοπός της επιβράδυνσης είναι να εκτονωθούν τα φορτισμένα συναισθήματα του Τηλέμαχου, που δημιουργήθηκαν με την αποκάλυψη ότι ο ξένος ήταν φίλος του Οδυσσέα.

91

Ραψωδία

α

Ειρωνεία Δραματική ειρωνεία στη λογοτεχνία (στο έπος, την πεζογραφία και το θέατρο) είναι η αντίθεση ανάμεσα σε μια πραγματική και μια φαινομενική κατάσταση, την οποία αγνοούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι ήρωες αλλά τη γνωρίζει ο αναγνώστης (ο θεατής ή ο ακροατής). Στην ενότητα την οποία εξετάζουμε, η Αθηνά ξέρει την αλήθεια για τον Οδυσσέα, αλλά πρέπει να προσποιηθεί την ανήξερη, ώστε να υπάρξει εξέλιξη της ιστορίας. Χρησιμοποιεί λοιπόν τις πλαστές (ψεύτικες) διηγήσεις που δημιουργούν την ειρωνεία, καθώς η θεά και οι ακροατές γνωρίζουν την αλήθεια ενώ ο Τηλέμαχος την αγνοεί. Η ειρωνεία φαίνεται στους εξής στίχους: στ. 201-206: Σκοπός του ταξιδιού της. στ. 214-216: Αιτία της άφιξής της. στ. 217-225: Αναφέρει τον εγκλεισμό του Οδυσσέα σε ένα νησί αλλά λέει ότι τον εμποδίζουν απολίτιστοι άνθρωποι. Προσποιείται ότι μαντεύει την επιστροφή του. στ. 243-244: Ο Τηλέμαχος θεωρεί τον πατέρα του τον πιο δυστυχισμένο άνθρωπο στον κόσμο και πιστεύει ότι είναι νεκρός (στ. 184-185). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «τα μάτια λάμποντας» (στ. 197, 246, 348, 354) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 217) • «της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση» (στ. 236, 256), • «γνωστικός Τηλέμαχος» (στ. 340) • «φριχτός γάμος» (στ. 276) • «αναίσχυντοι μνηστήρες» (στ. 283) • «σεβάσμιος Νέστορας» (στ. 315) • «ξανθός Μενέλαος» (στ. 316) • «ισόθεος άντρας» (στ. 360) Τυπικές ερωτήσεις • στ. 189-194: «ποιος είσαι και από πού; [...] με ποιο καράβι εδώ μας ήλθες; [...] ή μήπως είσαι φίλος πατρικός»

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα - Μοτίβα της Οδύσσειας • «ποιος είσαι και από πού; [...] με ποιο καράβι εδώ μας ήλθες; [...] έρχεσαι πρώτη φορά στα μέρη μας, ή μήπως είσαι φίλος πατρικός» (στ. 189-194): Εδώ ο Τηλέμαχος απευθύνει αλλεπάλληλες ερωτήσεις προς τον

92

ξένο για την ταυτότητα και τον προορισμό του, αφού τον έχει πρώτα φιλοξενήσει. Είναι ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται συχνά στο έπος.

Ενότητα η

• «αμοιβαίοι φίλοι, γονικοί κι ανέκαθεν» (στ. 207): Εδώ προβάλλεται το ιδανικό της φιλίας και των φιλικών οικογενειακών σχέσεων.

a 174-360

4

• «που τώρα ακούω δεν κυκλοφορεί... που τον υπηρετεί» (στ. 209-211): Οι στίχοι αναφέρονται στο Λαέρτη και μας δίνουν πληροφορίες για το θεσμό της βασιλείας. Ο Λαέρτης έχει αποσυρθεί από τη διακυβέρνηση της Ιθάκης γιατί δεν έχει πια την ισχύ να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του. Γι’ αυτό μεταβίβασε την εξουσία του στον Οδυσσέα. Ακόμη και τώρα όμως που ο Οδυσσέας λείπει, ο Λαέρτης είναι ανίκανος να διώξει τους μνηστήρες και να επιβάλει την τάξη στο παλάτι. • «Οι θεοί του φράζουνε το δρόμο ακόμη» (στ. 216), «Όχι, δεν το νομίζω, πως οι θεοί έχουν ορίσει τη γενιά σου ανώνυμη στο μέλλον» (στ. 247248), «Αλλά βουλήθηκαν αλλιώς κάποιοι θεοί, βάζοντας κακό στο νου τους» (στ. 260), «αφού μου ’δωσαν οι θεοί πρόσθετα και μεγάλα βάρη» (στ. 271), «Όμως αυτά, όπως και να ’ναι, οι θεοί τ’ αποφασίζουν» (στ. 296): Ο ποιητής επανέρχεται συχνά στο θέμα της επέμβασης των θεών στην ανθρώπινη τύχη. • «Άκουσε όμως τώρα τη μαντεία μου... τα σημάδια των πουλιών (στ. 222-225): Η μαντεία αποτελούσε ιδιαίτερη τέχνη και οι μάντεις ήταν μια ξεχωριστή ομάδα επαγγελματιών. Οι άνθρωποι πίστευαν πως οι μάντεις είχαν το χάρισμα (συνήθως κληρονομικό) να προμαντεύουν τι θα συμβεί στο μέλλον. Αυτοί γνώριζαν τη θέληση των θεών, είτε γιατί τους την αποκάλυπταν άμεσα οι θεοί είτε γιατί μπορούσαν να ερμηνεύσουν τα θεϊκά σημάδια. Ένα τέτοιο σημάδι ήταν και το πέταγμα των πουλιών. Η μαντική που ερμήνευε το πέταγμά τους ονομαζόταν οιωνοσκοπία (από το ουσ. ïἰùíὸò = πουλί και το ρ. óêïðῶ = παρατηρώ). • «η μάνα μου ισχυρίζεται πως είμαι γέννημα δικό του, όμως / εγώ δεν ξέρω» (στ. 238-239): Εδώ ο Τηλέμαχος εκφράζει αβεβαιότητα για τον Οδυσσέα. Λέει ότι κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για το ποιος είναι ο πατέρας του. Στόχος του δεν είναι να προσβάλει τη μητέρα του αλλά μιλάει έτσι εξαιτίας της άσχημης ψυχολογικής του κατάστασης. • «Άμποτε να ’μουν ενός άλλου γιος, καλόμοιρου, που τα γεράματα τον βρίσκουν μέσα στ’ αγαθά του» (στ. 241-242): Στους στίχους αυτούς θίγε-

93

Ραψωδία

α

ται το θέμα της ανθρώπινης ευτυχίας. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος που έχει καλό τέλος, καλό θάνατο. Ο Τηλέμαχος θεωρεί «καλόμοιρο» αυτόν που τα γεράματα τον βρίσκουν μέσα στα αγαθά του. Στην Οδύσσεια προβάλλεται το ιδανικό της ήρεμης οικογενειακής ζωής σε αντίθεση με την Ιλιάδα, όπου προβάλλεται ο ηρωισμός. • «Όχι, δεν το νομίζω πως οι θεοί έχουν ορίσει τη γενιά σου ανώνυμη στο μέλλον» (στ. 247-248), «και για κληρονομιά στο γιο του θα άφηνε μεγάλη δόξα» (στ. 266), «ή μήπως και δεν άκουσες πόσο μεγάλη δόξα, πανανθρώπινη... να σε δοξάσουν οι μελλούμενες γενιές» (στ. 331-335): Στους στίχους αυτούς προβάλλεται το θέμα της δόξας και της υστεροφημίας. • «τότε οι Παναχαιοί θα τον τιμούσαν τύμβο υψώνοντας» (στ. 265), «υψώνεις επιτάφιο σήμα, τιμώντας τον νεκρό και με κτερίσματα πολλά, όσα του πρέπουν» (στ. 323-324): Το μνήμα αποτελεί το σήμα διαιώνισης της μνήμης και της δόξας. Οι νεκρικές τιμές είναι το μέσο επικοινωνίας ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και στον Κάτω Κόσμο. Η ταφή των νεκρών είναι υποχρέωση των ζωντανών, καθώς πίστευαν ότι, αν ένας νεκρός μείνει άταφος, δε θα πάρει ποτέ τη θέση του στον Κάτω Κόσμο, αλλά θα περιπλανιέται αιώνια. • «με δώρο στο καράβι να κατέβεις... με φίλους ανταλλάσσουν» (στ. 345-347), «το δώρο σου όμως... κι εσύ θα πάρεις άξιο το αντιχάρισμα» (στ. 350-353): Στο πλαίσιο της φιλοξενίας, οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν δώρα. Ο ξενιστής (αυτός που φιλοξενούσε) χάριζε δώρο στον ξένο του για να επισφραγίσει τη φιλία που τους έδενε. Τα δώρα ήταν ιδιαίτερα πλούσια και θεωρούνταν προσβολή να αρνηθεί κάποιος το δώρο του. Η παράδοση απαιτούσε ο ξένος με την πρώτη ευκαιρία, να ανταποδώσει το δώρο με αντιχάρισμα (αντίδωρο) ίσης τουλάχιστον αξίας.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Τηλέμαχος: Ο γιος του Οδυσσέα παρουσιάζεται θλιμμένος και αδύναμος. Μελαγχολεί στη σκέψη του πατέρα του (στ. 238-243). Αναφέρεται σ’ αυτόν με θαυμασμό (στ. 181-182) αλλά ανησυχεί για την τύχη του (στ. 179180, 184-189, 260-269). Είναι βαθιά απογοητευμένος από την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι (στ. 177-178). Ο Τηλέμαχος μέχρι την άφιξη της Αθηνάς-Μέντη είναι ένα αδύναμο παιδί, ένας έφηβος που δεν έχει ακόμη ενηλικιωθεί. Ένα βασικό στοιχείο του χαρακτήρα του, που επαναλαμβάνει ο ποιητής, είναι η φρόνηση («γνωστικός Τηλέμαχος»).

94

Αθηνά: Σε ολόκληρη την ενότητα, η Αθηνά-Μέντης προσπαθεί να εμφυσήσει θάρρος και αισιοδοξία στον Τηλέμαχο, να τον συμβουλέψει και να τον κατευθύνει. Ανάμεσα στους δύο αναπτύσσεται σχέση δασκάλου και μαθητή.

Ενότητα η

4

a 174-360

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στις σελ. 37 και 38 του σχολικού βιβλίου Αποσπάσματα δημοτικών τραγουδιών με έκδηλα τυπικά στοιχεία: • [Από την αναγγελία ενός θλιβερού γεγονότος] • [Από τον αδιάκοπο πόλεμο του κλέφτη] • [Ο θάνατος στον πόλεμο] (κλέφτικο τραγούδι) 1. Εντοπίστε τυπικά στοιχεία από την αρχή της α ραψωδίας ως εδώ, καθώς και στα αποσπάσματα των ακόλουθων δημοτικών τραγουδιών, αφού λάβετε υπόψη σας τα εξής: Τυπικά λέγονται τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα. Μπορεί να είναι συνδυασμοί επιθέτων και ουσιαστικών ή άλλες φράσεις (όπως ãëáõêῶðéò ἈèÞíç/«η Αθηνά τα μάτια λάμποντας», ἔðåá ðôåñüåíôá/«και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά») ή στίχοι ολόκληροι (όπως «Της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση») ή θέματα/μοτίβα και σκηνές ολόκληρες (όπως η υποδοχή και η φιλοξενία του επισκέπτη). Δείτε και τα σχετικά με την αυτοσχεδιαστική ικανότητα των αοιδών στο 4ο θέμα της Εισαγωγής (σελ. 10). Τυπικά στοιχεία που εντοπίζονται στην Οδύσσεια από την αρχή της ραψωδίας α έως το στ. 360: – Λογότυποι: στ. 32 «πατέρας ανθρώπων και θεών», στ. 44 «τον αργοφονιά Ερμή», στ. 52 «αμέσως ανταπάντησε τα μάτια λάμποντας η Αθηνά», στ. 53 «πατέρα μας των αθανάτων, Κρονίδη», στ. 73 «ο Δίας που τα σύννεφα συνάζει», στ. 119 «στους αγέρωχους μνηστήρες», στ. 139 «πέταξαν τα λόγια του σαν πουλιά», στ. 141 «η Αθηνά Παλλάδα», στ. 235 «της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση» κ.ά. [βλ. 1η, 2η, 3η, 4η Ενότητα, Τεχνική της Οδύσσειας, «Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι)»]. – Τυπικές σκηνές: σκηνή φιλοξενίας (στ. 143-161). Τυπικό στοιχείο στα δημοτικά τραγούδια είναι η χρήση του δομικού μοτίβου των τριών (τριαδικότητα): – «Τρία πουλάκια [κάθουνται]... το ’να τηράει/ κοιτάει... τ’ άλλο» – «το τρίτο το καλύτερο μοιριολογάει και λέει»

95

Ραψωδία

α

– «Τρεις μέρες κάνει πόλεμο, τρεις μέρες και τρεις νύχτες» – «χωρίς/ δίχως ψωμί, χωρίς/ δίχως νερό» 2. Συσχετίστε τους στίχους 263-266 με το παραπάνω κλέφτικο δημοτικό τραγούδι και αναζητήστε τα κοινά τους σημεία. Ενώ νωρίτερα (στ. 241-242) ο Τηλέμαχος ευχήθηκε να ήταν γιος κάποιου που θα πέθαινε ήρεμα σε βαθιά γεράματα κοντά στους δικούς του ανθρώπους, προβάλλοντας έτσι το ιδανικό της ήρεμης και ειρηνικής ζωής, τώρα (στ. 263266) επιστρέφει στο ηρωικό ιδανικό, που το αντιμετωπίζει ως την καλύτερη δυνατή εναλλακτική λύση. Στη θέση της άγνοιας και του άδοξου χαμού του πατέρα του θα προτιμούσε έναν ένδοξο θάνατο, που θα εξασφάλιζε την υστεροφημία του νεκρού και τιμή για τα συγγενικά του πρόσωπα. Η «κληρονομιά» αυτή θα μπορούσε ίσως να μετριάσει κάπως τον πόνο των συγγενών. Την ίδια περίπου άποψη συναντάμε και στο δημοτικό τραγούδι για το θάνατο στον πόλεμο. Το κλέφτικο τραγούδι υποστηρίζει ότι ο θάνατος στη μάχη μόνο κέρδος μπορεί να θεωρηθεί, αφού ο νεκρός αφήνει πίσω του αθάνατο και τιμημένο όνομα. Το να πεθάνει κανείς πολεμώντας για αξίες και υψηλά ιδανικά είναι πάντα προτιμότερο από μια μετριοπαθή ζωή υποταγμένη στο φόβο.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 38 του σχολικού βιβλίου 1. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η ανθρώπινη μορφή της Αθηνάς στην αρχή του διαλόγου και η θαυμαστή αναχώρησή της στο τέλος; Αρχικά η Αθηνά παρουσιάζεται στον Τηλέμαχο έχοντας πάρει τη μορφή ενός ανθρώπου, του Μέντη, βασιλιά της Τάφου και φίλου του Οδυσσέα (μεταμόρφωση). Με αυτόν τον τρόπο η Αθηνά επιδιώκει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Τηλέμαχου, ώστε να ακούσει προσεκτικά τις συμβουλές της και να τις λάβει σοβαρά υπόψη του. Βέβαια, η τελική απόφαση για δράση ανήκει στον Τηλέμαχο, συνεπώς δε θέλει να τον εξαναγκάσει αλλά να τον πείσει. Γι’ αυτόν το λόγο δεν εμφανίζεται σαν θεός που διατάζει, αλλά ως έμπιστος φίλος που συμβουλεύει. Στη συνέχεια, όμως, αναχωρεί με θαυμαστό τρόπο αποκαλύπτοντας έτσι τη θεϊκή φύση της. Τώρα οι συμβουλές της, που είναι το τελευταίο σχεδόν πράγμα που άκουσε ο Τηλέμαχος από εκείνη, έχουν και τη θεϊκή επικύρωση.

96

Επομένως δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας στον Τηλέμαχο και τον ωθεί να αναλάβει δράση. Ωστόσο οι μαντείες της περί επιβίωσης και νόστου του Οδυσσέα έχουν ήδη ξεθωριάσει, γιατί ειπώθηκαν στην αρχή της συζήτησης, αλλά και γιατί τα επόμενα λόγια της θεάς δεν ήταν και τόσο ξεκάθαρα. Δεν επιβεβαίωσε, λοιπόν, στον Τηλέμαχο ότι ο Οδυσσέας είναι ζωντανός, γιατί αυτό θα πρέπει να το ανακαλύψει μόνος του. Αντικατέστησε, όμως, την απαισιοδοξία του βασιλόπουλου με την ελπίδα, που θα τον ωθήσει στην αναζήτηση του πατέρα του. Πάντως, η θαυμαστή αναχώρηση της Αθηνάς δε φαίνεται να εκπλήσσει τον Τηλέμαχο. Τέτοια περιστατικά συναντάμε συχνά στα έπη του Ομήρου και φαίνεται ότι οι ομηρικοί ήρωες αντιμετωπίζουν το μυθικό κόσμο ως μέρος της καθημερινότητάς τους.

Ενότητα η

4

a 174-360

2. Ποια προβλήματα αντιμετωπίζει ο Τηλέμαχος και με ποιους τρόπους κατάφερε η Αθηνά-Μέντης να μεταβάλει την αδρανή στάση του, ώστε να αναλάβει πρωτοβουλίες; Μετά το δεύτερο λόγο της Αθηνάς-Μέντη ο Τηλέμαχος νιώθει την ανάγκη να εκθέσει τα προβλήματά του στον έμπιστο φίλο του πατέρα του, προκειμένου να δικαιολογηθεί για την αδρανή στάση του. Εξηγεί ότι τα προβλήματα πηγάζουν από την εξαφάνιση του Οδυσσέα και είναι πολλά και δυσεπίλυτα: – οι ευγενείς των γύρω νησιών εποφθαλμιούν το θρόνο του πατέρα του και ως μέσο για την απόκτησή του βλέπουν την Πηνελόπη (στ. 272-275)· – η μητέρα του παραμένει αναποφάσιστη, αφού δεν είναι σε θέση να δώσει ένα αίσιο τέλος (η Πηνελόπη χειρίζεται επιδέξια την κατάσταση καθυστερώντας όσο μπορεί το γάμο της και περιμένοντας την επιστροφή του Οδυσσέα ή την ενηλικίωση και ωρίμαση του Τηλέμαχου (στ. 276-277)· – στο μεταξύ οι μνηστήρες κατασπαταλούν με θράσος την περιουσία του (στ. 277-278)· – κινδυνεύει να σκοτώσουν και τον ίδιο (στ. 278-279). Η Αθηνά πρώτα-πρώτα εμφύσησε αισιοδοξία στον Τηλέμαχο σχετικά με την επιβίωση του πατέρα του. Αμέσως μετά τον έλεγχο που του άσκησε στο δεύτερο λόγο της για την παθητική συμπεριφορά του προς τους μνηστήρες (στ. 252-255), όταν ξαναπαίρνει το λόγο, φαίνεται πιο συμπονετική προς τον Τηλέμαχο. Κατανοεί την ψυχική κατάσταση του νέου και αναγνωρίζει τον αποφασιστικό ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει ο Οδυσσέας, αν επέστρεφε (στ. 281-295). Συμφωνεί επίσης μαζί του αναγνωρίζοντας ως απόφαση των θεών την επιστροφή ή όχι του Οδυσσέα στην Ιθάκη (στ. 296298), παρόλο που δε μιλάει με πικρία για τους θεούς, όπως κάνει ο Τηλέμα-

97

Ραψωδία

α

χος. Τώρα, αφού του έχει δείξει κατανόηση και συμπόνια, είναι πιο εύκολο γι’ αυτόν να ακούσει και να ακολουθήσει ίσως τις συμβουλές της. Γι’ αυτό αμέσως μετά η θεά μετατοπίζει την ευθύνη δράσης από τον Οδυσσέα στον Τηλέμαχο και του δίνει πατρικές συμβουλές προτείνοντας λύσεις σε όλα τα προβλήματα που προανέφερε εκείνος. Με όλα αυτά η Αθηνά προαγγέλλει το δεύτερο μέρος του έπους, την εκδίκηση. Ωστόσο, με τις συμβουλές της η Αθηνά αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο του θανάτου του Οδυσσέα. Στόχος της δεν είναι να του δώσει έτοιμες απαντήσεις, αλλά να τον εμψυχώσει και να τον βοηθήσει να ωριμάσει. Αυτό που καταφέρνει, λοιπόν, είναι να διώξει την απελπισία από τον Τηλέμαχο και να την αντικαταστήσει με την ελπίδα. Την απάντηση στο ερώτημα που του έθεσε (ζει ή πέθανε ο Οδυσσέας;), πρέπει να τη βρει μόνος του. Τέλος, η θεά προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό του Τηλέμαχου μιλώντας για την παλικαριά του και με την αποκάλυψη της θεϊκής φύσης της (θεοφάνεια) δίνει μεγαλύτερη αξία στα λόγια της. 3. Οι θεοί αποφάσισαν το νόστο του Οδυσσέα. Από πού, όμως, τον εξαρτά η θεά Αθηνά και τι υποδηλώνει αυτό; (Βλ. το στ. 228 και το αντίστοιχο σχόλιο). Στο στίχο 228 η Αθηνά εξαρτά ξεκάθαρα το νόστο του Οδυσσέα από τη δική του πολυμηχανία και όχι από τους θεούς. Έτσι επανερχόμαστε στην ηθική αρχή που διέπει την Οδύσσεια: ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του και καθορίζει –ως ένα βαθμό– τη μοίρα του. Οι θεοί έχουν ήδη αποφασίσει ότι ο Οδυσσέας θα μπορέσει να γυρίσει στην πατρίδα του, αρκεί να το επιδιώξει. Η απόφαση ανήκει στον άνθρωπο και αυτός είναι που οφείλει να βρει τον τρόπο επίτευξης της επιθυμίας του. Οι θεοί στην Οδύσσεια βοηθούν, προστατεύουν, συμβουλεύουν, προειδοποιούν, αλλά δε διατάζουν και δεν εξαναγκάζουν. Η τελική απόφαση ανήκει στον άνθρωπο και γι’ αυτό μπορούν να τον κρίνουν και να τον τιμωρούν. Σε αντίθετη περίπτωση ο άνθρωπος δε θα επωμιζόταν την ευθύνη, άρα η τιμωρία του θα ήταν ανούσια. Η Οδύσσεια, λοιπόν, είναι ένα έπος με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα: η κεντρική δράση ανήκει στον άνθρωπο· οι θεοί έχουν μόνο συνοδευτικό ρόλο. Αυτός είναι και ο λόγος που η Αθηνά εμφανίζεται αρχικά στον Τηλέμαχο ως έμπιστος φίλος και όχι ως θεός. Στόχος της είναι να τον συμβουλεύσει και να τον βοηθήσει να ωριμάσει και όχι να τον αναγκάσει να αναλάβει δράση. Για το λόγο αυτόν επίσης τον προτρέπει να προβεί σε αυτοδικία σκοτώνοντας τους μνηστήρες. Σε μια εποχή που δεν υπάρχουν αυστηρά καθορισμένοι νόμοι, η αυτοδικία ενθαρρύνεται από ανθρώπους και θεούς. Ο άνθρωπος παίρνει την κατάσταση στα χέρια του και δεν περιμένει

98

παθητικά τη βοήθεια των θεών. Βέβαια, μια τέτοια συμπεριφορά δεν επιδοκιμάζεται στις οργανωμένες κοινωνίες, όπου οι γραπτοί νόμοι έχουν αναλάβει την αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Γι’ αυτό και ο Σωκράτης –πολύ αργότερα– προτείνει μια εντελώς διαφορετική στάση ζωής: εμπιστοσύνη και απόλυτη υπακοή στους νόμους της κοινωνίας.

Ενότητα η

4

a 174-360

4. Η φιλοξενία επικράτησε ως θεσμός στην ομηρική εποχή. Για ποιους λόγους; Σε πολλές κοινωνίες ο ξένος αντιμετωπιζόταν (και αντιμετωπίζεται ακόμη) με δυσπιστία, ενώ και ο ίδιος έτρεφε καχυποψία για τους οικοδεσπότες. Με το θεσμό της φιλοξενίας αίρεται αυτή η αμοιβαία καχυποψία, που δεν ωφελούσε κανέναν. Σε μια εποχή που τα ταξίδια και η διαμονή σε ξένο τόπο ήταν ιδιαίτερα δυσχερή, ο θεσμός της φιλοξενίας αποτελούσε ανάγκη για όλους. Η αμοιβαία φιλία που συνέδεε ανθρώπους μακρινών περιοχών και κληροδοτούνταν στα παιδιά τους, ήταν κατά κάποιον τρόπο ανταλλαγή φιλοξενίας. Όσοι ταξίδευαν με σκοπό να κάνουν εμπορικές συναλλαγές, στρατιωτικούς και πολιτικούς διακανονισμούς ή για άλλους κοινωνικούς λόγους, χρειάζονταν μια έμπιστη οικογένεια για να τους φιλοξενήσει, πράγμα που δεν ήταν πάντα εφικτό. Η φιλοξενία, λοιπόν, καθιερώθηκε, γιατί συνέφερε όλους και ο θεσμός ενισχύθηκε με την πεποίθηση ότι ο ξένος προστατεύεται από τον Ξένιο Δία. Έτσι, πέρα από το συμφέρον υπήρχε και ηθική-θρησκευτική υποχρέωση φιλοξενίας. 5. Στην ενότητα αυτή αναφέρονται πολλά πρόσωπα. Να τα κατατάξετε σε τρεις κατηγορίες ως εξής: αυτοί που συνομιλούν

Αθηνά-Μέντης, Τηλέμαχος

αυτοί που παρευρίσκονται

μνηστήρες, Φήμιος, υπηρέτες, δούλοι

αυτοί που απουσιάζουν αλλά ανα- Οδυσσέας, Αγχίαλος, Τάφιοι, Λαέρφέρονται από τους συνομιλητές της, γερόντισσα υπηρέτρια, Πηνελόπη, Παναχαιοί, Νέστορας, Μενέλαος, Ορέστης, Αίγισθος, Αγαμέμνων 6. Ζωγραφίστε τον Οδυσσέα όπως τον περιγράφει η Αθηνά στους στίχους 284-285. Σχεδιαστική δραστηριότητα.

99

Ραψωδία

α

7. Δραματοποιήστε με ένα δικό σας τρόπο το διάλογο του Τηλέμαχου με την Αθηνά. Για τη ζωντανή παρουσίαση του διαλόγου (δραματοποίηση), πρέπει να προσέξει κανείς τα εξής: – το ήθος των προσώπων, το οποίο πρέπει να φανεί από τον τόνο και τη χροιά της φωνής, τις κινήσεις, τη στάση του σώματος, τις εκφράσεις του προσώπου· – τα συναισθήματα των προσώπων, που θα φανούν με τους ίδιους τρόπους, αλλά μπορεί να εναλλάσσονται· – το κλίμα που επικρατεί γύρω από τα πρόσωπα του διαλόγου, το οποίο θα επηρεάσει επίσης την ένταση της φωνής, τη στάση του σώματος κ.λπ. 8. Στη συζήτησή του με την Αθηνά ο Τηλέμαχος αγνοεί κάποια πράγματα, που οι ακροατές τα γνωρίζουν. Η τεχνική αυτή στη λογοτεχνία ονομάζεται ειρωνεία. Ειρωνεία, γενικά, σημαίνει αντίθεση ανάμεσα σε κάτι που φαίνεται ή λέγεται και σε κάτι που πράγματι συμβαίνει ή εννοείται. Στη λογοτεχνία ειδικότερα (στο έπος, στην πεζογραφία, στο θέατρο), ειρωνεία σημαίνει συχνά αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και σε μια πραγματική κατάσταση, την οποία αγνοούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι ήρωες, τη γνωρίζει όμως ο ακροατής/αναγνώστης/θεατής και βρίσκεται έτσι σε πλεονεκτική θέση σε σχέση προς αυτούς. Αυτή η μορφή ειρωνείας σχετίζεται με την εξέλιξη της δράσης, γι’ αυτό χαρακτηρίζεται δραματική. Θα δούμε και άλλες μορφές ειρωνείας. > Τι πετυχαίνει ο ποιητής με την τεχνική της ειρωνείας; Στους στίχους 184-187 ο Τηλέμαχος είναι σίγουρος ότι ο πατέρας του έχει χαθεί για πάντα και δεν υπάρχει ελπίδα να επιστρέψει. Οι ακροατές/ αναγνώστες, όμως, γνωρίζουμε ότι ο Οδυσσέας ζει και σύντομα θα γυρίσει στην Ιθάκη. Στους στίχους 241-242 ο Τηλέμαχος εύχεται να ήταν γιος κάποιου ευτυχισμένου ανθρώπου, που θα πέθαινε ήσυχα στο σπίτι του στα βαθιά γεράματα, ενώ κατά τη γνώμη του είναι ο γιος του πιο δυστυχισμένου ανθρώπου. Αγνοεί αυτό που γνωρίζουμε οι ακροατές/αναγνώστες, ότι η ευχή του θα πραγματοποιηθεί, αφού ο Οδυσσέας θα γυρίσει στην πατρίδα του. Στους στίχους 260-261 ο Τηλέμαχος πιστεύει ότι οι θεοί εχθρεύονται και κρατούν τον Οδυσσέα μακριά από το σπίτι του, ενώ εμείς γνωρίζουμε ότι οι θεοί, εκτός του Ποσειδώνα, έχουν ήδη αποφασίσει το νόστο του και πρόκειται να τον βοηθήσουν.

100

Στους στίχους 267-268 ο Τηλέμαχος υποστηρίζει ότι οι Άρπυιες έχουν αρπάξει τον Οδυσσέα, ενώ εμείς γνωρίζουμε ότι ο ήρωας έχει άλλες θεότητες να αντιμετωπίσει (όπως την Καλυψώ) και άλλος είναι ο λόγος της εξαφάνισής του. Ακόμη, σε όλη τη διάρκεια της συζήτησης (μέχρι να αποκαλυφθεί η θεϊκή φύση της Αθηνάς), ο Τηλέμαχος νομίζει ότι συνομιλεί με το Μέντη, το φίλο του πατέρα του, ενώ εμείς γνωρίζουμε ότι πρόκειται για τη μεταμφιεσμένη Αθηνά. Όλα αυτά τα στοιχεία καθιστούν τη συζήτηση της Αθηνάς με τον Τηλέμαχο ειρωνική, καθώς υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στη φαινομενική κατάσταση, την οποία βιώνει ο Τηλέμαχος, και στην πραγματικότητα. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι ακροατές βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση έναντι του ήρωα (Τηλέμαχου), γιατί γνωρίζουν την πραγματικότητα και μπορούν να εκτιμήσουν καλύτερα όσα λέγονται ή γίνονται. Έτσι νιώθουν μεγαλύτερη συμπάθεια για τον ήρωα, που παιδεύεται άδικα, επειδή αγνοεί σημαντικές πληροφορίες, αλλά και εντείνεται το ενδιαφέρον τους για τις αντιδράσεις του. Υπάρχει, δηλαδή, κατά κάποιον τρόπο «συνεργασία» ανάμεσα στον ποιητή, που χρησιμοποιεί την ειρωνεία, και στον ακροατή, που γνωρίζει όσα οι ήρωες αγνοούν. Οι δύο αυτοί παράγοντες βρίσκονται στην ίδια πλευρά, ενώ ο ήρωας απέναντι. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο επικός ποιητής δε στοχεύει στην απρόσμενη εξέλιξη της πλοκής, που θα εκπλήξει τον ακροατή. Αντίθετα, ο ακροατής του έπους γνωρίζει σχεδόν όσα και ο ποιητής, ώστε να κατανοεί καλύτερα τις καταστάσεις που βιώνουν οι ήρωες και τις αντιδράσεις που αυτές προκαλούν.

Ενότητα η

4

a 174-360

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στη σελ. 38 του σχολικού βιβλίου Απαντήστε με συντομία στις παρακάτω ερωτήσεις: > Τι επιδίωξε η Αθηνά κατεβαίνοντας στην Ιθάκη; Μετά την απόφαση των θεών να επιστρέψει ο Οδυσσέας στο σπίτι του, η Αθηνά κατεβαίνει στην Ιθάκη, για να πείσει τον Τηλέμαχο να αναλάβει δράση. Ο Τηλέμαχος πρέπει να κατανοήσει τις υποχρεώσεις του και να αποφασίσει ο ίδιος πώς θα ενεργήσει. Γι’ αυτό η Αθηνά το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να του εμπνεύσει ελπίδα, να του τονώσει την αυτοπεποίθηση και να τον συμβουλεύσει. Στόχος της, δηλαδή, είναι να τον βοηθήσει στη μετάβαση από την εφηβική ηλικία στον κόσμο των ενηλίκων. Για το λόγο αυτό δεν του

101

Ραψωδία

α

φανερώνει ολόκληρη την αλήθεια (ότι ο Οδυσσέας ζει και ο νόστος του έχει προαποφασιστεί), αλλά μόνο όσα χρειάζεται, προκειμένου να τον ωθήσει να αναλάβει δράση και να ξεκινήσει την αναζήτηση του πατέρα του. > Σε ποιες ενέργειες έχει να προχωρήσει τώρα ο Τηλέμαχος, σύμφωνα με τις συμβουλές της θεάς; Η Αθηνά συμβουλεύει τον Τηλέμαχο να συγκαλέσει σε συνέλευση τους Αχαιούς, για να διώξει τους μνηστήρες από το παλάτι, και ύστερα να στείλει τη μητέρα του στον πατέρα της, για να την αποκαταστήσει επάξια. Αμέσως μετά εκείνος θα πρέπει να ξεκινήσει την αναζήτηση του πατέρα του και, αν μάθει ότι ζει, να κάνει υπομονή και να τον περιμένει. Αν μάθει ότι πέθανε, πρέπει να σκοτώσει ο ίδιος τους μνηστήρες, για να προστατέψει το σπίτι του και τη μητέρα του.

102

Ενότητα η

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της στήλης Α με τη σωστή απάντηση στη στήλη Β. Α

4

a 174-360

Β

1. Η εναλλαγή της αφήγησης με την περιγραφή

α. είναι η αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και μια πραγματική κατάσταση που αγνοεί ο άμεσα ενδιαφερόμενος, τη γνωρίζει όμως ο ακροατής/αναγνώστης.

2. Η δραματική ειρωνεία

β. αποτελούσε έτοιμο υλικό για τον αοιδό και βοηθούσε στον αυτοσχεδιασμό, στην προφορική σύνθεση και στη διάδοση των επών.

3. Κάθε επαναλαμβανόμενο (τυπικό) στοιχείο (προσδιορισμός, φράση, στίχος, σκηνή)

γ. είναι βασικό στοιχείο της επικής τεχνικής, που δημιουργεί ποικιλία στο λόγο, ώστε να αποφεύγεται η μονοτονία.

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-γ, 2-α, 3-β. 2. Να σκιαγραφήσετε το ήθος του Τηλέμαχου. Βλ. Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών).

103

Ραψωδία

α

5η Ενότητα: α 361-497/ <325-444> Κύρια θέματα • Tο έργο του αοιδού και η απήχηση των τραγουδιών του • H παρουσία και το ήθος της Πηνελόπης • O Τηλέμαχος μετά τη συνάντησή του με την Αθηνά

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 361-406: Ο Φήμιος τραγουδάει το νόστο των Αχαιών – Η εμφάνιση της Πηνελόπης Στίχοι 407-467: Ο διάλογος του Τηλέμαχου με τους μνηστήρες Στίχοι 473-497: Ο Τηλέμαχος αποσύρεται

Περίληψη Ο αοιδός Φήμιος τραγουδάει στους μνηστήρες την επιστροφή των Αχαιών στην πατρίδα. Η Πηνελόπη ακούει το τραγούδι, συγκινείται και κατεβαίνει στη μεγάλη αίθουσα, όπου ζητάει από το Φήμιο να σταματήσει γιατί το τραγούδι αυτό τη στενοχωρεί. Ο Τηλέμαχος παίρνει το λόγο και μαλώνει τη μητέρα του, λέγοντάς της ότι δε φταίει ο αοιδός που τραγουδάει τα βάσανα των ανθρώπων αλλά ο Δίας που τους στέλνει συμφορές. Της υπενθυμίζει ότι πρέπει να φροντίζει μόνο τις δουλειές του σπιτιού και να αφήσει τους άντρες να ασχοληθούν με τις ανδρικές υποθέσεις. Η Πηνελόπη αποσύρεται στην κάμαρά της. Στη συνέχεια ο Τηλέμαχος απευθύνεται στους μνηστήρες και τους προειδοποιεί ότι την επόμενη ημέρα θα συγκαλέσει συνέλευση και ότι θα τους διώξει από το παλάτι. Πρώτος τού επιτίθεται ο Αντίνοος και τον κατηγορεί ότι είναι θρασύς, ενώ τον καταριέται να μη γίνει ποτέ βασιλιάς της Ιθάκης. Ο γιος του Οδυσσέα τού απαντά ότι δεν τον ενδιαφέρει ο θρόνος αλλά η εξουσία μέσα στο σπίτι του. Ο Ευρύμαχος, με διπλωματία και προσπαθώντας να εκτονώσει την κατάσταση, αλλάζει το θέμα και τον ρωτά για τον ξένο. Ο Τηλέμαχος διηγείται την πλαστή διήγηση του Μέντη, κρύβοντάς τους την

104

αλήθεια για τη θεά Αθηνά. Έπειτα συνεχίζεται το γλέντι. Στο τέλος, ο Τηλέμαχος αποσύρεται στα διαμερίσματά του, όπου τον περιποιείται η γριά παραμάνα του, η Ευρύκλεια. Ο ίδιος, άγρυπνος, μελετά όλο το βράδυ το ταξίδι που τον συμβούλεψε να κάνει η θεά Αθηνά.

Ενότητα η

5

a 361-497

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 365 (το) «υπερώο» = το επάνω πάτωμα του σπιτιού όπου βρίσκονταν τα δωμάτια των γυναικών, ο γυναικωνίτης στ. 365 «συνάκουσε»: συν + ακούω = ακούω μαζί ή ταυτόχρονα με άλλους στ. 368 «βάγιες»: (η) βάγια = η παραμάνα / η υπηρέτρια στ. 374 «να θέλγεις»: ρ. θέλγω = ελκύω, γοητεύω, σαγηνεύω στ. 377 «παρακαθήμενος»: ρ. παρακάθημαι = κάθομαι δίπλα σε κάποιον / μετέχω σε συμπόσιο στ. 387 «φιλόπονος»: φιλόπονος, –η, –ο = αυτός που αγαπάει την εργασία < φίλος + πόνος (= κόπος, εργασία) στ. 392 «που τους φαντάζει» = που τους δίνει την εντύπωση, που νομίζουν στ. 399 (το) «μέλημα» = φροντίδα στ. 411 (η) «υπεροψία» = υπερβολική υπερηφάνεια, έπαρση, αλαζονεία στ. 424 «θα βρείτε το χαμό» = θα πεθάνετε στ. 428 «σε δασκαλεύουν»: ρ. δασκαλεύω = δίνω οδηγίες σε κάποιον για το πώς να φερθεί στ. 429 «αγορεύεις»: ρ. αγορεύω = βγάζω λόγο / (ειρωνικά) μιλώ σαν ρήτορας, ρητορεύω στ. 429 «επηρμένος»: καυχησιάρης στ. 442 «το αξιώνει» = το απαιτεί στ. 446 «εναπόκεινται» = εξαρτώνται στ. 449 «και να μη σώσει»: ως κατάρα σε κάποιον να μην προλάβει, να πεθάνει πριν κάνει κάτι στ. 450 «το βιος» = η περιουσία

Πραγματολογικά σχόλια «Ελλάδα... Άργος» (στ. 382-383): ως Άργος εννοείται η Πελοπόννησος, συνεπώς η Ελλάδα είναι ο υπόλοιπος ελλαδικός χώρος, ο οποίος στα ομηρικά χρόνια δεν είχε ακόμη ονομαστεί έτσι.

105

Ραψωδία

α

«Δαναοί» (στ. 390): σύμφωνα με το μύθο, βασιλιάς τους ήταν ο Δαναός. Με τη λέξη αυτή (και με τη λέξη Αχαιοί) ο Όμηρος δηλώνει τους Έλληνες γενικά. «Αντίνοος» (στ. 427): γιος του Ευπείθη και αρχηγός των μνηστήρων που πολιορκούν την Πηνελόπη. Στη μνηστηροφονία, ο Αντίνοος είναι ο πρώτος μνηστήρας τον οποίο σκοτώνει ο Οδυσσέας. «Ευπείθης» (στ. 247): πατέρας του μνηστήρα Αντίνοου. «Ευρύμαχος» (στ. 445): γιος του Πόλυβου. Είναι ο δεύτερος σε δυναμισμό μνηστήρας μετά τον Αντίνοο και ο πλουσιότερος ευγενής στην Ιθάκη. «Πόλυβος» (στ. 445): πατέρας του Ευρύμαχου, μνηστήρα της Πηνελόπης. «Ευρύκλεια» (στ. 478): η οικονόμος του παλατιού, η παραμάνα του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου (δηλαδή αυτή που τους ανέθρεψε). «Ώπας» (στ. 478): γιος του Πεισήνορα και πατέρας της Ευρύκλειας.

Πολιτιστικά στοιχεία • «από το υπερώο ψηλά» (στ. 365), «από το θάλαμό της κατεβαίνει την ψηλή του σκάλα» (στ. 367), «στήθηκε στην κολόνα εκείνη που κρατεί στέρεη στέγη» (στ. 370), «ψηλά στο θάλαμο» (στ. 403), «στον ίσκιο της μεγάλης αίθουσας» (στ. 407), «μια κάμαρη ψηλή... έβλεπε στην αυλή, πανέμορφη κι ολόγυρα προφυλαγμένη» (στ. 473-475): Στους στίχους αυτούς υπάρχουν πληροφορίες για την αρχιτεκτονική του παλατιού. Τα διαμερίσματα των γυναικών βρίσκονται ξεχωριστά από τα ανδρικά διαμερίσματα. Το δωμάτιο της βασίλισσας βρίσκεται στο υπερώο, στον πρώτο όροφο. Το υπερώο και η μεγάλη αίθουσα (το μέγαρο) επικοινωνούν με μια μεγάλη σκάλα. Το δωμάτιο του Τηλέμαχου είναι ένα υπερυψωμένο κτίσμα, απομονωμένο και προφυλαγμένο ολόγυρα. • «βάγιες» (στ. 368), «πιστές οι ακόλουθες» (στ. 372, 403), «παρακόρες» (στ. 398): υπηρετικό προσωπικό. • «αργαλειός, ρόκα» (στ. 398), «φλοκάτη» (στ. 496): Η οικοτεχνία στην ομηρική εποχή ήταν πολύ αναπτυγμένη. Ο αργαλειός ήταν ένα σύνθετο

106

εργαλείο με το οποίο ύφαιναν τα ρούχα τους οι αρχαίοι. Η ρόκα ήταν μια βέργα η οποία κατέληγε συνήθως σε σχήμα Υ ή Ψ στη μια άκρη της. Πάνω στην άκρη αυτή τοποθετούσαν μια τούφα μαλλί από όπου και τραβούσαν λίγο-λίγο το νήμα για να το κλώσουν.

Ενότητα η

5

a 361-497

• «την αντάλλαξε μ’ είκοσι βόδια» (στ. 481): Στην εποχή που εκτυλίσσεται η Οδύσσεια το νόμισμα δεν είναι διαδεδομένο και οι αγοραπωλησίες γίνονται με ανταλλαγή προϊόντων. • «δαδιά κρατώντας αναμμένα» (στ. 485) Τεχνική της Οδύσσειας Η είσοδος της Πηνελόπης Στην ενότητα αυτή ο ποιητής εισάγει ένα νέο πρόσωπο, την Πηνελόπη, με εντυπωσιακό, σχεδόν κινηματογραφικό τρόπο: όλοι βρίσκονται στη μεγάλη αίθουσα και ακούν το τραγούδι του Φήμιου. Η Πηνελόπη κατεβαίνει τη σκάλα αργά και γεμάτη μεγαλοπρέπεια, ενώ δύο υπηρέτριες τη συνοδεύουν. Η βασίλισσα στέκεται στη μεγάλη κολόνα και με μια χαριτωμένη και περήφανη κίνηση τακτοποιεί τη μαντίλα της. Ο Όμηρος περιγράφοντας με έντονη θεατρικότητα τις κινήσεις της Πηνελόπης, σκιαγραφεί την προσωπικότητα της ηρωίδας. Διάλογος Στο απόσπασμα που εξετάζουμε, εκτός από τις περιγραφές (του παλατιού, της εισόδου της Πηνελόπης, του δωματίου) κυριαρχεί ο διάλογος. Ο Τηλέμαχος μιλάει με τη μητέρα του και με τους δύο μνηστήρες ξεχωριστά (Αντίνοο και Ευρύμαχο). Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής κάνει το κείμενο πιο ζωντανό και ενδιαφέρον. Προϊδεασμός στ. 415-419: Ο Τηλέμαχος μας προετοιμάζει για τη συνέλευση των Ιθακησίων (ραψωδία γ). στ. 422-424: Ο Τηλέμαχος, προειδοποιώντας τους μνηστήρες, μας προϊδεάζει για τη μνηστηροφονία (ραψωδία χ). στ. 497: Οι σκέψεις του Τηλέμαχου μας προετοιμάζουν για το ταξίδι του (ραψωδία γ). Ειρωνεία στ. 438-441: Ο Τηλέμαχος, ενώ γνωρίζει ότι οι θεοί είναι με το μέρος του,

107

Ραψωδία

α

λέει πως υπάρχουν πολλοί άλλοι Αχαιοί εκτός από τον ίδιο για να πάρουν την εξουσία, αφού ο Οδυσσέας είναι νεκρός. στ. 449-451: Ο Ευρύμαχος εύχεται να μην πάρει ποτέ κανείς την περιουσία του Τηλέμαχου (τη στιγμή που γνωρίζουμε όλοι ότι ο ίδιος και οι άλλοι μνηστήρες κατασπαταλούν το βιος του Οδυσσέα). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «φημισμένος αοιδός» (στ. 361) • «πικρός γυρισμός» (στ. 362-363) • «Πηνελόπη, σκεφτική και φρόνιμη» (στ. 366) • «θεία γυναίκα» (στ. 369) • «λαμπερή μαντίλα» (στ. 371) • «θεϊκός αοιδός» (στ. 373) • «γνωστικός Τηλέμαχος» (στ. 384), «συνετός Τηλέμαχος» (στ. 410), «με σύνεση και γνώση του αντιμίλησε ο Τηλέμαχος» (στ. 459) • «του νόστου η μέρα» (στ. 395) • «η Αθηνά, τα μάτια λάμποντας» (στ. 405) • «ύπνο γλυκό σταλάζοντας» (στ. 406) • «θαλασσοφίλητη Ιθάκη» (στ. 439, 447) • «αθάνατη θεά» (στ. 467) Τυπικές ερωτήσεις • στ. 453-455 («ποιος είναι κι από πού; για ποια, δική του χώρα καμαρώνει; Ποια η γενιά του κι η πατρίδα του; ποιο χώμα τον ανάστησε; Ή μήπως φέρνει κάποιο νέο για τον πατέρα σου;»)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «τον τιμημένο μας αοιδό» (στ. 385), «αλήθεια βρίσκω τόσο ωραίο να ακούει κανείς τον αοιδό μας... θα ’λεγες πως η φωνή του μοιάζει με θεού» (στ. 413-414): Ο Τηλέμαχος αναφέρεται με τιμητικά λόγια στον τραγουδιστή Φήμιο. Οι αρχαίοι τιμούσαν τους αοιδούς, καθώς τους θεωρούσαν θεόπνευστους (πίστευαν, δηλαδή, πως εμπνέονται από κάποιο θεό ή Μούσα). Πολλοί αοιδοί ζούσαν στις αυλές των βασιλιάδων και είχαν μεγάλη φήμη. • «πικρόν όπως τον όρισε το γυρισμό τους απ’ την Τροία η Αθηνά Παλλάδα» (στ. 363-364), «ο Δίας ίσως είναι ο αίτιος, που δίνει στους φιλό-

108

πονους ανθρώπους, καταπώς θέλει εκείνος στον καθένα» (στ. 387-388), «θα το δεχόμουν, αν ο Δίας το χάριζε» (στ. 434), «αυτά εναπόκεινται στην κρίση των θεών» (στ. 446): Σ’ αυτούς τους στίχους θίγεται μία ακόμη φορά το θέμα του καθορισμού της ανθρώπινης τύχης από τους θεούς.

Ενότητα η

5

a 361-497

• «με τα δικά σου απασχολήσου έργα... εγώ ο κυβερνήτης» (στ. 397400): Η άποψη αυτή του Τηλέμαχου για τα ενδιαφέροντα και τις ασχολίες των αντρών και των γυναικών απηχεί τις αντιλήψεις για τη θέση των δύο φύλων στην εποχή του. Οι γυναίκες ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού, τον αργαλειό και τη ρόκα, ενώ οι άντρες είναι αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις. Οι γυναίκες στο σπίτι είναι περιορισμένες στο γυναικωνίτη και δε λαμβάνουν μέρος στα γλέντια και στα συμπόσια. • «παρόλ’ αυτά, υπάρχουν κι άλλοι... είναι νεκρός» (στ. 438-441): Στα χρόνια του Ομήρου ο θεσμός της κληρονομικής βασιλείας υπάρχει αλλά αρχίζει να εξασθενεί. • «το αξιώνω, ο ίδιος να ’μαι ο κύριος του σπιτιού μου, εγώ να κυβερνώ τους υπηρέτες – τη λεία που κέρδισε ο ξακουστός πατέρας μου» (στ. 442-444): Τα λάφυρα πολέμου (λεία) δεν ήταν μόνο υλικά αλλά και έμψυχα, οι αιχμάλωτοι δηλαδή που συλλαμβάνονταν, γίνονταν δούλοι και αποτελούσαν πλέον περιουσία του αφέντη τους. Στο απόσπασμα αυτό φαίνεται ακόμη ότι στα ομηρικά χρόνια η περιουσία κάποιου περνούσε αυτομάτως στους κληρονόμους του χωρίς αμφισβήτηση. Κατά συνέπεια, οι μνηστήρες που κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα θα τιμωρηθούν για την αδικία που διαπράττουν. • «Ανίσως όμως και νομίζετε... φάτε λοιπόν κι αρπάξτε» (στ. 420-422), «τα κτήματά σου είναι βέβαια δικά σου... από ανθρώπους» (στ. 448451): Στην ομηρική εποχή υπάρχει η έννοια της ατομικής ιδιοκτησίας και της συσσώρευσης πλούτου. Ο σφετερισμός της ξένης περιουσίας θεωρείται κάτι κακό και δίνει το δικαίωμα στον ιδιοκτήτη να τιμωρήσει σκληρά το σφετεριστή. • «αλλά ωραίε και γενναίε εσύ, θέλω να σε ρωτήσω... ανάγκη» (στ. 452456): Εδώ υπάρχει το μοτίβο των αλλεπάλληλων ερωτήσεων για να διαπιστωθεί η ταυτότητα ενός ξένου. • «Η Ευρύκλεια... την αντάλλαξε μ’ είκοσι βόδια» (στ. 478-481): Ο Λαέρτης, όταν ήταν νεότερος, αντάλλαξε την Ευρύκλεια με είκοσι βόδια. Την

109

Ραψωδία

α

πήρε στο παλάτι όχι για υπηρέτρια αλλά για παλλακίδα, δηλαδή ερωμένη του. Καταλαβαίνοντας όμως ότι η σύζυγός του θα αντιδρούσε, ανέθεσε στην Ευρύκλεια την ανατροφή του γιου του Οδυσσέα. Βλέπουμε εδώ το σεβασμό του συζύγου προς τη γυναίκα του αλλά και το θεσμό της παλλακείας. Η απόκτηση ερωμένης και νόθων παιδιών ήταν κάτι αρκετά συνηθισμένο στην αρχαιότητα. Η τιμή αγοράς της Ευρύκλειας (είκοσι βόδια) δείχνει την αξία που είχε ως η πιο έμπιστη υπηρέτρια του παλατιού, αφού το βόδι ήταν βασική μονάδα αγοραπωλησίας αγαθών εκείνη την εποχή. Για να κατανοήσουμε τα μεγέθη, αρκεί να γνωρίζουμε πως μια χρυσοστόλιστη πανοπλία στοίχιζε εκατό βόδια, μια χάλκινη εννιά, ενώ μια ειδικευμένη σκλάβα κόστιζε τέσσερα βόδια.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Πηνελόπη: Η παρουσία της Πηνελόπης είναι μεγαλόπρεπη κι επιβλητική. Είναι όμορφη, μυαλωμένη, διακριτική αλλά και υπερήφανη στις κινήσεις και στα λόγια της. Είναι ευαίσθητη, πιστή κι αφοσιωμένη στο σύντροφό της Οδυσσέα, γεγονός που φαίνεται από την ταραχή που της προκαλεί το τραγούδι του Φήμιου. Με το θρήνο της (στ. 404) εκφράζει τη μεγάλη αγάπη που τρέφει για το σύζυγό της. Ακόμη δείχνει έκπληξη αλλά και σεβασμό για τις απόψεις του γιου της. Είναι έξυπνη και νιώθει ότι ο Τηλέμαχος μεγαλώνει και ωριμάζει, γι’ αυτό και δεν αντιδρά στην απότομη συμπεριφορά του. Τηλέμαχος: Ο Τηλέμαχος μοιάζει σαν να βγαίνει από λήθαργο. Παρουσιάζεται θαρρετός και τολμηρός, ώριμος και δυναμικός. Με σταθερότητα εκφράζει τις απόψεις του, τόσο στην Πηνελόπη όσο και στους μνηστήρες. Η απάντηση προς τον Αντίνοο για το βασιλικό αξίωμα (στ. 433-444) καθώς και η απόκρυψη της πραγματικής ταυτότητας του Μέντη (στ. 460-467) φανερώνουν εξυπνάδα και ευελιξία. Σε όλη την ενότητα κυριαρχεί η μετάβασή του από την ανωριμότητα στην ενηλικίωση. Αντίνοος: Είναι ο πιο θρασύς από τους μνηστήρες, προσβλητικός και κυνικός. Φαίνεται παράλογος, όταν κατηγορεί τον Τηλέμαχο για έπαρση, τη στιγμή που αυτός και οι υπόλοιποι μνηστήρες σπαταλούν αναίσχυντα την ξένη περιουσία. Ευρύμαχος: Είναι ο δεύτερος σε σπουδαιότητα μνηστήρας μετά τον Αντίνοο. Είναι ύπουλος, γιατί μιλά στον Τηλέμαχο σε ήπιο τόνο, με διπλωματία,

110

προκειμένου να του αποσπάσει πληροφορίες για τον ξένο. Πίσω όμως από αυτή τη γλυκύτητα κρύβεται θράσος και ειρωνεία, όπως φαίνεται στο στίχο 452 όπου αποκαλεί τον Τηλέμαχο «ωραίε και γενναίε εσύ». Ευρύκλεια: Είναι η πιο ταπεινή και διακριτική φιγούρα αυτής της ενότητας. Φροντίζει τον Τηλέμαχο σιωπηλή, γεμάτη αγάπη και αφοσίωση (στ. 478, 485-487).

Ενότητα η

5

a 361-497

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 42 του σχολικού βιβλίου • Ραψωδία φ 378-393/ <344-358> Να συγκρίνετε τον τρόπο με τον οποίο ο Τηλέμαχος μίλησε στη μητέρα του στη ραψωδία φ και εδώ (α 385-405), καθώς και τις αντίστοιχες δικές της αντιδράσεις και να κάνετε τις διαπιστώσεις σας. Οι δύο σκηνές παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες και γι’ αυτό θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν τυπικές σκηνές. Στους στίχους α 385-405 φαίνεται ότι η παρέμβαση της Αθηνάς έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα, καθώς ο Τηλέμαχος τολμά πλέον να συμπεριφερθεί ως κύριος του σπιτιού τονίζοντας ότι ο ίδιος πρέπει να παίρνει τις σχετικές με το παλάτι αποφάσεις. Παρά την αποφασιστικότητα που επιδεικνύει, προσπαθεί να διατηρήσει ήπιο τόνο απευθυνόμενος στη μητέρα του, για να μην την προσβάλει. Παρόλα αυτά φαίνεται ότι ξεπέρασε τα όρια απέναντί της. Με παρόμοιο τρόπο απευθύνεται στη μητέρα του και στη ραψωδία φ (στ. 378-393). Αξιοπρόσεκτη είναι η συχνή χρήση πρώτου προσώπου (στ. 378: «μου ανήκει», «ανώτερός μου», στ. 379: «σ’ όποιον θέλω εγώ», στ. 382: «παρά τη θέλησή μου», στ. 383: «αν ήθελα εγώ» κ.λπ.), που φανερώνει την αυτοπεποίθηση του Τηλέμαχου. Από την άλλη πλευρά, και η Πηνελόπη αντιδρά με τον ίδιο τρόπο στις δύο σκηνές. Εντυπωσιάζεται από την αλλαγή της συμπεριφοράς του γιου της και γίνεται η πρώτη μάρτυρας της ουσιαστικής ενηλικίωσής του. Δέχεται το νέο ρόλο του και διακριτικά αποσύρεται, όπως τη συμβούλευσε ο Τηλέμαχος. Ακόμη και στη ραψωδία φ η έκπληξή της από την αποφασιστική συμπεριφορά του γιου της παραμένει ίδια, παρόλο που πλέον δεν είναι η πρώτη φορά που ο Τηλέμαχος αντιδρά με αυτόν τον τρόπο. Επιπλέον, οι στίχοι 392-393 αποτελούν λογότυπο, καθώς επαναλαμβάνονται πανομοιότυποι στο τέλος των δύο σκηνών.

111

Ραψωδία

α

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 43 του σχολικού βιβλίου 1. Τι νομίζετε ότι θα απαντούσε ο Φήμιος στην Πηνελόπη, αν δεν προλάβαινε να της απαντήσει ο Τηλέμαχος; Είναι πιθανό ο Φήμιος να προσπαθούσε να δικαιολογηθεί χρησιμοποιώντας παρόμοια επιχειρήματα με τον Τηλέμαχο, λέγοντας πως δε φταίει ο ίδιος για το χαμό των Δαναών, αλλά ο Δίας. Άλλωστε, τα τραγούδια του αποσκοπούν στην τέρψη των μνηστήρων και, εφόσον εκείνοι διασκεδάζουν ακούγοντας γεγονότα της σύγχρονης ιστορίας, είναι υποχρέωσή του να ψάλλει την κακή μοίρα των τρωικών ηρώων. Παρόλα αυτά δε θα επέμενε στη θέση του από σεβασμό προς τη βασίλισσα· σεβασμό που θα πήγαζε από την παιδεία και το ήθος που διέθεταν συνήθως οι αοιδοί. Εξάλλου, ο ρόλος του στο παλάτι ήταν να ψυχαγωγεί τους ακροατές, όποιοι κι αν ήταν αυτοί. Υπηρετούσε από ανάγκη τους μνηστήρες, αλλά η ψυχή του ήταν με το μέρος της βασιλικής οικογένειας. Επομένως, θα έδειχνε κατανόηση και θα συμπονούσε την πικραμένη Πηνελόπη. 2. Περιγράψτε ή ζωγραφίστε την Πηνελόπη, όπως παρουσιάζεται σ’ αυτή την ενότητα, και προσδιορίστε το ήθος της. Η Πηνελόπη παρουσιάζεται στη σκάλα συνοδευόμενη από δύο βάγιες. Είναι ήδη δακρυσμένη και αναζητά στήριξη στην κολόνα, καθώς η θλίψη την έχει καταρρακώσει. Μια λαμπερή μαντίλα σκεπάζει το κεφάλι και τα μάγουλά της. Οπωσδήποτε η παρουσία της είναι σεμνή και διακριτική, παρόλα αυτά όμως είναι αρκετά όμορφη, ώστε να την καθιστά ποθητή σε όλους τους μνηστήρες (στ. 408-409). Σκεφτική και φρόνιμη τη χαρακτηρίζει ο ποιητής (στ. 366), επιβεβαιώνοντας αργότερα αυτούς τους χαρακτηρισμούς. Το μυαλό της πλημμυρίζει από νοσταλγία για τον άντρα της, και το μόνο που σκέφτεται είναι πώς να καθυστερήσει το γάμο με κάποιον από τους μνηστήρες. Με έξυπνο τρόπο και σύνεση χειρίζεται την κατάσταση, καθυστερώντας την ανεπιθύμητη εξέλιξη μέχρι να ενηλικιωθεί ο γιος της (φαίνεται ότι η σύνεση χαρακτηρίζει όλα τα μέλη της βασιλικής οικογένειας). Έτσι δείχνει και την απεριόριστη συζυγική της αφοσίωση, αφού μένει πιστή ακόμη και σε ένα σύζυγο που θεωρεί νεκρό (πάντως η αισιοδοξία δεν την έχει εγκαταλείψει πλήρως, αφού συχνά καλεί μάντεις στο παλάτι και ρωτά για τον

112

Οδυσσέα). Ακόμη και ο τρόπος που μιλά στο Φήμιο καταδεικνύει τη σεμνότητα και τη διακριτικότητά της. Σ’ αυτές τις αρετές οφείλεται και η αντίδρασή της στα λόγια του Τηλέμαχου. Ωστόσο, η ανείπωτη θλίψη που της προκαλεί το τραγούδι, και το μοναχικό κλάμα της φανερώνουν την ειλικρίνεια των συναισθημάτων της κατ’ αντιστοιχία με το διακαή πόθο του Οδυσσέα για τη γυναίκα του. Τέλος, η κίνηση που περιγράφεται στο στίχο 371 υποδηλώνει τη σεμνότητά της, ενώ στο στίχο 369 ο ποιητής τη χαρακτηρίζει θεία, είτε λόγω των εξαιρετικών ικανοτήτων και αρετών της, είτε λόγω της εξαιρετικής ομορφιάς της.

Ενότητα η

5

a 361-497

3. Την αλλαγή του Τηλέμαχου δεν την περιγράφει ο ποιητής, τη δείχνει με έμμεσους τρόπους. Εντοπίστε τους με φράσεις του κειμένου. Παρόλο που ο ποιητής δεν περιγράφει την αλλαγή του Τηλέμαχου, αυτή είναι ξεκάθαρη μέσα από τα λόγια και τη συμπεριφορά του. Τολμά να αντιμιλήσει στη μητέρα του, αν και σε ήπιο τόνο, προσπαθώντας να μην την προσβάλει, ενώ υποστηρίζει το Φήμιο, δείχνοντας έτσι ότι είναι κύριος του σπιτιού και οι αποφάσεις είναι δικές του (το δηλώνει εξάλλου σαφώς στο στίχο 400). Η επιθετικότητα με την οποία απευθύνεται στους μνηστήρες (στ. 417-424) είναι σημείο της αυτοπεποίθησης που του ενέπνευσε η Αθηνά. Πέρα όμως από την τόλμη και την αυτοπεποίθηση, η ωριμότητά του φαίνεται και από τον έξυπνο τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τους μνηστήρες. Στην απάντησή του προς τον Αντίνοο εμφανίζεται ψύχραιμος και δε σχολιάζει την κατάρα που δέχτηκε, ενώ αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να αναλάβει κάποιος άλλος τη βασιλεία της Ιθάκης, γιατί δεν είναι τώρα η κατάλληλη ώρα για τέτοιες συζητήσεις, αφού προέχει να βάλει τάξη στο σπίτι του. Στη συνέχεια, στην απάντησή του προς τον ύπουλο και διπλωμάτη Ευρύμαχο φέρεται και ο ίδιος διπλωματικά. Δεν αποκαλύπτει τη θεϊκή φύση του επισκέπτη (στ. 464-466) αλλά εκφράζει και ψευδή απαισιοδοξία για τον ερχομό του πατέρα του (στ. 460-463), προκειμένου να μην αποκαλύψει τα σχέδιά του. Η αλλαγή του Τηλέμαχου φαίνεται επίσης από τις αντιδράσεις των άλλων προσώπων. Στο στίχο 401 η Πηνελόπη μένει κατάπληκτη, γιατί είναι η πρώτη που συνειδητοποιεί την ωριμότητα του γιου της. Παρόμοια, στο στίχο 426 οι μνηστήρες θαυμάζουν τον Τηλέμαχο και τα χάνουν με την αλλαγή της συμπεριφοράς του. Τέλος, ο ίδιος ο ποιητής προσθέτει σχόλια που φανερώνουν την αλλαγή του Τηλέμαχου (στ. 425: «έτσι τους μίλησε ωμά», στ. 459: «με σύνεση και με γνώση») και του αποδίδει προσδιορισμούς που τον χαρακτηρίζουν άμεσα (στ. 384: «ο γνωστικός Τηλέμαχος», στ. 410: «ο συνετός Τηλέμαχος»).

113

Ραψωδία

α

4. Ο Αντίνοος και ο Ευρύμαχος είναι οι πιο σημαντικοί μνηστήρες· έχουν κοινές επιδιώξεις, διαφορετικό όμως ήθος. Προσδιορίστε το ήθος τους με βάση τους λόγους που απευθύνουν στον Τηλέμαχο. Ο Αντίνοος και ο Ευρύμαχος μοιράζονται τους χαρακτηρισμούς που αντιπροσωπεύουν όλους τους μνηστήρες. Είναι υβριστές και αλαζόνες, εφόσον κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα και φέρονται σαν οικοδεσπότες σε ένα χώρο που δεν τους ανήκει. Ειδικότερα ο Αντίνοος μέσα από τους στίχους 428-431 φαίνεται αγενής και προσβλητικός προς τον Τηλέμαχο. Χλευάζει το θάρρος του νέου και δε διστάζει να εξαπολύσει εναντίον του κατάρες. Δείχνει δηλαδή τέλεια αγνωμοσύνη προς τον κύριο του σπιτιού στο οποίο τόσες μέρες τρώει και πίνει. Η αλαζονεία του δεν του επιτρέπει να σκεφτεί λογικά, ώστε να εξετάσει ως πραγματικό ενδεχόμενο την ανάληψη της εξουσίας από τον Τηλέμαχο. Είναι, λοιπόν, ιδιαίτερα εριστικός προς αυτόν και παρασύρεται από τα πάθη του χωρίς να κρατάει τα προσχήματα. Ο Ευρύμαχος πάλι, παρά την κοινή με τον Αντίνοο υβριστική συμπεριφορά, παρουσιάζει πολλές διαφορές ως προς το ήθος του. Μιλά με ψυχραιμία και αυτοέλεγχο και κολακεύει τον Τηλέμαχο προκειμένου να πετύχει το σκοπό του. Αν και οι στίχοι 446-447 κρύβουν κάποια επιθετική ειρωνεία προς το βασιλόπουλο, αμέσως μετά συμφωνεί μαζί του όσον αφορά στην κυριότητα του σπιτιού. Τον προσεγγίζει ύπουλα με κολακευτικά λόγια (στ. 452: «ωραίε και γενναίε»), που επίσης κρύβουν ειρωνεία, πριν του απευθύνει τις ερωτήσεις για τον ξένο. Φέρεται, λοιπόν, με διπλωματικό τρόπο, προκειμένου να αποσπάσει την αλήθεια από τον Τηλέμαχο. 5. Προσέξτε πόσο περίπλοκη είναι η πολιτική κατάσταση της Ιθάκης· η μακρόχρονη απουσία του βασιλιά έχει δημιουργήσει κενό εξουσίας· ο φυσικός κληρονόμος του θεωρείται ακόμη ανήλικος, αλλά και η διαδοχή της βασιλείας δεν είναι εξασφαλισμένη, όπως προκύπτει από τους στίχους 430-431, 434-441 και 446-447· η Πηνελόπη, που θα μπορούσε, φαίνεται, να δώσει λύση στο πρόβλημα, αν παντρευόταν έναν από τους μνηστήρες, δεν αποφασίζει να παντρευτεί, ενώ εκείνοι τρωγοπίνουν στο παλάτι ελπίζοντας. > Πώς εξυπηρετεί/βοηθάει τη σύνθεση της Οδύσσειας αυτή η κατάσταση; Η πολιτική κατάσταση στην Ιθάκη φαντάζει αδιέξοδη και τα προβλήματα οξύνονται με την πάροδο του χρόνου. Η κρίση αυτή επιδεινώνει την κατάσταση του Οδυσσέα και καθιστά ακόμη πιο επείγουσα την ανάγκη να

114

επιστρέψει. Όμως ήδη από την αρχή του έργου οι λύσεις έχουν αρχίσει να δρομολογούνται. Αποφασίστηκε ο νόστος του Οδυσσέα, ενηλικιώθηκε και ουσιαστικά ο Τηλέμαχος, ενώ η Πηνελόπη πιέζεται να ξεκαθαρίσει τη θέση της. Με τον τρόπο αυτό κεντρίζεται το ενδιαφέρον του ακροατή από τις πρώτες κιόλας στιγμές και θα διατηρηθεί αμείωτο μέχρι το τέλος. Όλες αυτές οι παράμετροι θα δεθούν επιδέξια από τον ποιητή. Το πλέξιμο όλων αυτών των παραγόντων που σχετίζονται μεταξύ τους, και η σύγχρονη εξέλιξή τους αποτελεί την πλοκή του έργου και απαιτεί την επιστράτευση όλης της τέχνης του ποιητή.

Ενότητα η

5

a 361-497

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 43 του σχολικού βιβλίου Ο Τηλέμαχος από την κατάσταση του α 128-133 (σελ. 26) προχώρησε στην κίνηση του α 360 (σελ. 36) και στην Ενότητα αυτή έφτασε να μιλήσει με παρρησία προς τη μητέρα του και προς τους μνηστήρες. > Γράψτε μία παράγραφο στο τετράδιό σας δικαιολογώντας την εξέλιξη αυτή του Τηλέμαχου. Στους στίχους 128-133 ο Τηλέμαχος εμφανίζεται αδρανής και παθητικός δέκτης μιας επιβαρυντικής κατάστασης τόσο για τον ίδιο όσο και για τη μητέρα του. Αδύναμος να αναλάβει δράση, περιμένει να εμφανιστεί ο πατέρας του ως σωτήρας, παρόλο που οι ελπίδες του είναι μηδαμινές. Αμέσως μετά την παρέμβαση της Αθηνάς, όμως, ο Τηλέμαχος αποκτά αυτοπεποίθηση, συνειδητοποιεί τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις του και αναλαμβάνει δράση. Αρχίζει, δηλαδή, να ωριμάζει, όχι μόνο επειδή η θεά τον ώθησε προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά επειδή αυτό θα συνέβαινε ούτως ή άλλως. Κάθε άνθρωπος αναγκάζεται να ωριμάσει όταν πιέζεται από το βάρος των ευθυνών και δεν έχει την επιλογή μετάθεσης των ευθυνών σε άλλο πρόσωπο. Έτσι, μια φυσιολογική αλλαγή, που συντελείται σε όλους τους ανθρώπους, εδώ παρουσιάζεται και ως αποτέλεσμα θείας παρέμβασης. Επομένως η άνδρωση του Τηλέμαχου, ενώ είναι δικαιολογημένη σε πραγματικό επίπεδο, ανάγεται και στη σφαίρα του μύθου.

115

Ραψωδία

α

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αντιστοιχίσετε τα πρόσωπα της στήλης Α με όσες λέξεις της στήλης Β τους χαρακτηρίζουν. Α 1. Πηνελόπη 2. Τηλέμαχος 3. Αντίνοος 4. Ευρύμαχος 5. Ευρύκλεια

Β α. επιθετικότητα β. σύνεση γ. αφοσίωση δ. συζυγική πίστη ε. υβριστική συμπεριφορά στ. σεμνότητα ζ. κυνισμός η. διπλωματία θ. αυτοσυγκράτηση ι. υποκρισία ια. αποφασιστικότητα

Η σωστή αντιστοίχιση είναι 1: β, γ, δ, στ, 2: α, θ, ια, 3: α, ε, ζ, 4: ε, η, ι, 5: γ. 2. Να συμπληρώσετε τα κενά με λέξεις του κειμένου: α. Τα διαμερίσματα των γυναικών βρίσκονταν στον επάνω όροφο του ανακτόρου, που ονομαζόταν ....................... β. Οι ....................... και οι ....................... ήταν οι πιστές ακόλουθες της βασίλισσας. γ. Οι βασικές ασχολίες των γυναικών, σύμφωνα με τα λόγια του Τηλέμαχου, ήταν ο ....................... και η....................... Οι σωστές απαντήσεις είναι: α. υπερώο, β. βάγιες, παρακόρες, γ. αργαλειός, ρόκα.

116

Ανακεφαλαίωση της α ραψωδίας Α. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Ραψωδία

α Ανακεφαλαίωση

στις ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ στη σελ. 44 του σχολικού βιβλίου Συμπληρώστε τα κενά με βάση τις γνώσεις που αποκτήσατε από τη μελέτη της α ραψωδίας: 1. Τα γεγονότα της α ραψωδίας διαρκούν μία μέρα και διαδραματίζονται στον Όλυμπο και στην Ιθάκη. Από τους θεούς πρωταγωνιστούν η Αθηνά και ο Δίας και από τους θνητούς ο Τηλέμαχος, η Πηνελόπη, ο Αντίνοος και ο Ευρύμαχος. 2. Το βασικό θέμα που απασχολεί θεούς και ανθρώπους είναι ο νόστος του Οδυσσέα. Και οι μεν θεοί αποφασίζουν να επιστρέψει ο Οδυσσέας, ενώ ο Τηλέμαχος και η Πηνελόπη, αλλά και οι μνηστήρες, θεωρούν ότι μάλλον ο Οδυσσέας έχει πεθάνει. 3. Η απόφαση των θεών για το νόστο του Οδυσσέα άρχισε να πραγματοποιείται με το διπλό σχέδιο της Αθηνάς, που προβλέπει: α. ο Ερμής να επισκεφτεί ως απεσταλμένος των θεών την Καλυψώ στο νησί της Ωγυγίας, για να της ανακοινώσει την απόφαση των θεών, και β. η Αθηνά να επισκεφτεί το παλάτι της Ιθάκης, για να παροτρύνει τον Τηλέμαχο να αναλάβει δράση και να αναζητήσει τον πατέρα του στην Πύλο και στη Σπάρτη. Από το σχέδιο αυτό εφαρμόστηκε ως τώρα το εξής: ο Τηλέμαχος απέκτησε αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία και αναλαμβάνει δράση και απομένει να συγκαλέσει σε συνέλευση τους Αχαιούς, για να διώξει τους μνηστήρες, να ξεκινήσει το ταξίδι του, και ο Ερμής να μεταβεί στην Ωγυγία. 4. Στο πρώτο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο (στ. 36 κ.ε., σελ. 21) ο Δίας έθεσε το θέμα της ευθύνης του ανθρώπου σε σχέση με το γραφτό/τη μοίρα του και δήλωσε ότι οι άνθρωποι έχουν και οι ίδιοι μερίδιο ευθύνης στην αύξηση των συμφορών τους, εφόσον ενεργούν πάνω απ’ το γραφτό τους. 5. Να περιγράψετε σε 3-4 σειρές την κατάσταση που επικρατεί στα ανάκτο-

117

Ραψωδία

α

ρα της Ιθάκης και να επισημάνετε τη βασική αιτία στην οποία οφείλεται: Στην Ιθάκη υπάρχει κενό εξουσίας λόγω της μακρόχρονης απουσίας του βασιλιά. Ο φυσικός κληρονόμος δεν είναι ακόμη ενήλικος, αλλά και ο θεσμός της κληρονομικής διαδοχής της εξουσίας δεν είναι παγιωμένος. Μόνο η Πηνελόπη θα μπορούσε να δώσει λύση, αν παντρευόταν έναν από τους μνηστήρες, αλλά εκείνη το καθυστερεί. Έτσι οι μνηστήρες συνεχίζουν να κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα. 6. Παρουσιάστε δραματοποιημένο το διάλογο Αθηνάς – Τηλέμαχου (βλ. εργασία 7, σελ. 38). Βλ. 4η Ενότητα, απάντηση στην εργασία 7.

Β. ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ στη σελ. 44 του σχολικού βιβλίου Διαβάστε από την επόμενη Ενότητα τις περιληπτικές αναδιηγήσεις των ραψωδιών β, γ, δ και προσέξτε τις ενέργειες στις οποίες προχωρεί ο Τηλέμαχος. Ραψωδία β Ο Τηλέμαχος, ακολουθώντας τις συμβουλές της Αθηνάς, συγκαλεί σε συνέλευση τους Αχαιούς, όπου καταγγέλλει την απρεπή συμπεριφορά των μνηστήρων εις βάρος του, εντούτοις δε βρίσκει συμπαράσταση. Απορρίπτει την πρόταση του Αντίνοου να στείλει την Πηνελόπη στον πατέρα της και θυμίζει ότι δεν έχει επιβεβαιωθεί ο θάνατος του Οδυσσέα. Στη συνέχεια καλεί τους μνηστήρες να φύγουν από το παλάτι, αλλά αντιμετωπίζει την άρνησή τους, παρά τα θεϊκά σημάδια. Αφού ο μάντης είχε αποκαλύψει όσα έπρεπε, ο Τηλέμαχος ζητά ένα καράβι, για να ταξιδέψει στην Πύλο και τη Σπάρτη σε αναζήτηση πληροφοριών για τον πατέρα του. Μετά τη συνέλευση κατεβαίνει στο ακρογιάλι, όπου προσεύχεται στην Αθηνά, και επιστρέφοντας στο παλάτι ζητάει από την Ευρύκλεια να ετοιμάσει όσα έπρεπε για το ταξίδι και να μην αποκαλύψει τίποτα στην Πηνελόπη. Ραψωδία γ Την τρίτη μέρα της Οδύσσειας ο Τηλέμαχος και η Αθηνά-Μέντορας φιλο-

118

ξενούνται στην Πύλο από το Νέστορα. Πληροφορίες για τον πατέρα του δεν μπόρεσε να αποσπάσει, αλλά δέχτηκε τη συμβουλή του Νέστορα να ζητήσει πληροφορίες από το Μενέλαο στη Σπάρτη. Την επόμενη μέρα ο Τηλέμαχος έφυγε για τη Σπάρτη. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού διανυκτέρευσε στις Φηρές και ύστερα συνέχισε το δρόμο του.

Ραψωδία

α Ανακεφαλαίωση

Ραψωδία δ Ο Τηλέμαχος φιλοξενείται στη Σπάρτη στο παλάτι του Μενέλαου και θαυμάζει την πολυτέλειά του. Μετά την αναγνώρισή του από την Ελένη, ο Τηλέμαχος ακούει τις διηγήσεις του Μενέλαου για τους τρωικούς ήρωες. Όταν ο Μενέλαος αναφέρεται στον Οδυσσέα, ο Τηλέμαχος δεν μπορεί να κρύψει τη συγκίνησή του και δακρύζει. Την επόμενη μέρα ζητά πληροφορίες από το Μενέλαο για τον πατέρα του και μαθαίνει ότι ο Οδυσσέας βρισκόταν πριν από μερικά χρόνια παρά τη θέλησή του στην Ωγυγία, το νησί της Καλυψώς. Τώρα ο Τηλέμαχος βιάζεται να επιστρέψει στην Ιθάκη.

119

Ραψωδίες

β, γ, δ

6η Ενότητα: β, γ, δ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Κύρια θέματα • O Τηλέμαχος πραγματοποιεί τις συμβουλές της θεάς Αθηνάς (συγκαλεί συνέλευση των πολιτών και ταξιδεύει στην Πύλο και στη Σπάρτη) • H τύχη των επώνυμων ηρώων του Τρωικού πολέμου • Πληροφορίες του Νέστορα, της Ελένης και του Μενέλαου για τη δράση του Οδυσσέα στην Τροία και για τη μετατρωική πορεία του

Ραψωδία β Ἰèáêçóßùí ἀãïñÜ. ÔçëåìÜ÷ïõ ἀðïäçìßá Εισαγωγικά στη ραψωδία β ΤΟΠΟΣ: Ιθάκη ΧΡΟΝΟΣ: η 2η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Τηλέμαχος, Ιθακήσιοι, Αντίνοος, Ευρύμαχος, μάντης Αλιθέρσης, Μέντορας, Λεώκριτος, Αθηνά-Μέντορας

Ραψωδία γ Ôὰ ἐí Ðýëῳ Εισαγωγικά στη ραψωδία γ ΤΟΠΟΣ: Πύλος ΧΡΟΝΟΣ: η 3η, 4η και 5η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Τηλέμαχος, Νέστορας, Αθηνά-Μέντορας, Πεισίστρατος

Ραψωδία δ Ôὰ ἐí Ëáêåäáßìïíé Εισαγωγικά στη ραψωδία δ ΤΟΠΟΣ: Σπάρτη

120

ΧΡΟΝΟΣ: η 5η και η 6η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Ελένη, Μενέλαος, Τηλέμαχος

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Οι αναδρομικές διηγήσεις της Ελένης και του Μενέλαου: δ 259-315, 627-632

Ενότητα η

6

β, γ, δ 259-315, 627-632

Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 259-293: Η διήγηση της Ελένης Στίχοι 294-315: Η διήγηση του Μενέλαου Στίχοι 627-632: Ο Μενέλαος αναδιηγείται τις πληροφορίες του Πρωτέα για τον Οδυσσέα Περίληψη Ο Τηλέμαχος και ο Πεισίστρατος βρίσκονται στη Σπάρτη, στο παλάτι του Μενέλαου. Η Ελένη διηγείται ένα κατόρθωμα του Οδυσσέα: ο ήρωας, μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, μπήκε στο κάστρο της Τροίας, σκότωσε αρκετούς Τρώες, έμαθε τα κατατόπια και ξαναβγήκε χωρίς να τον καταλάβει κανείς, εκτός από την Ελένη. Στη συνέχεια ο Μενέλαος διηγείται το τέχνασμα με το Δούρειο Ίππο και πώς ο Οδυσσέας έσωσε τους άντρες που είχαν κρυφτεί στην κοιλιά του αλόγου, όταν η Ελένη μιμούνταν τις φωνές των γυναικών τους, για να τους αναγκάσει να βγουν από το ξύλινο άλογο. Την επόμενη μέρα, ο Μενέλαος αναδιηγείται τις πληροφορίες που του έδωσε ο θαλάσσιος θεός Πρωτέας σχετικά με τον Οδυσσέα, και συγκεκριμένα ότι ο ήρωας βρίσκεται στο νησί της Καλυψώς η οποία τον κρατά κοντά της παρά τη θέλησή του. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 299 «καρτερόψυχος», –η, –ο = ο γενναίος, ο ανδρείος στ. 309 (οι) «αριστείς» = οι άριστοι, αυτοί που ξεχωρίζουν για την αξία τους, για τη γενναιότητά τους Πραγματολογικά σχόλια «του Τυδέα ο γιος» (στ. 311): ο Διομήδης, βασιλιάς του Άργους, που πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο με ογδόντα πλοία.

121

Ραψωδίες

β, γ, δ

Πολιτιστικά στοιχεία • «τον έλουσα, τον άλειψα με λάδι, τον έντυσα με ρούχα καθαρά» (στ. 280): στους στίχους αυτούς πληροφορούμαστε για τη χρήση αρωματικών ελαίων. • «μακρύ... κοφτερό σπαθί» (στ. 285): οπλισμός.

Τεχνική της Οδύσσειας Αναδρομή Αναδρομική διήγηση έχουμε όταν στη ροή της εξέλιξης του έργου εξιστορούνται γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν (αγγλ.: Flash back). Οι διηγήσεις της Ελένης και του Μενέλαου αναφέρονται σε γεγονότα του παρελθόντος που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου. Με την αναδρομική διήγηση ο ποιητής θέλει να τονίσει τον ηρωισμό και τις ικανότητες του Οδυσσέα, να συνδέσει την «Τηλεμάχεια» με την Οδύσσεια (πληροφορώντας τον Τηλέμαχο ότι ο πατέρας του βρίσκεται στο νησί της Καλυψώς) και να συνδέσει το νόστο του Μενέλαου με το νόστο του Οδυσσέα (όπως ο Μενέλαος κατάφερε να επιστρέψει στην πατρίδα του έπειτα από διάφορες περιπέτειες, έτσι θα συμβεί και με τον Οδυσσέα). Μοτίβα παραμυθιού Μοτίβο παραμυθιού ονομάζεται στη λογοτεχνία ένα θέμα που επαναλαμβάνεται σταθερά στα παραμύθια κι έχει αποκτήσει μια στερεότυπη μορφή μέσα από τη μακροχρόνια χρήση. Δεν πρέπει να συγχέεται με τα βασικά θέματα/μοτίβα της Οδύσσειας (leitmotiv), τα οποία είναι μοτίβα που επανέρχονται συνεχώς στο ίδιο λογοτεχνικό έργο (στη συγκεκριμένη περίπτωση στην Οδύσσεια). Στα αποσπάσματα που εξετάζουμε, μοτίβο παραμυθιού είναι η μεταμφίεση του Οδυσσέα σε ζητιάνο (στ. 270-279). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «Γιε του Ατρέα, ευγενικέ Μενέλαε» (στ. 259) • «ο Δίας παντοδύναμος» (στ. 261) • «ο αντρείος εκείνος» (στ. 267) • «άθλια κουρέλια» (στ. 271) • «όρκος βαρύς» (στ. 281) • «μακρύ, κοφτερό σπαθί» (στ. 285)

122

• «γλυκιά πατρίδα» (στ. 291) • «ξανθός Μενέλαος» (στ. 294) • «καρτερόψυχος Οδυσσέας» (στ. 299) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 311) O λειτουργικός ρόλος των ραψωδιών β, γ, δ και της «Tηλεμάχειας» Η «Τηλεμάχεια», η παρακαμπτήριος γραμμή της Οδύσσειας, που στοχεύει στην αναζήτηση του Οδυσσέα, λειτουργεί επιβραδυντικά ως προς την κύρια γραμμή του έπους, που είναι ο νόστος του ήρωα. [Η επιβράδυνση είναι βασική τεχνική της επικής ποίησης, που παίρνει τις εξής μορφές: α. αναβάλλεται μια προγραμματισμένη δράση, όπως για παράδειγμα ο νόστος του Οδυσσέα· β. διακόπτεται για λίγο η κύρια αφήγηση και παρεμβάλλεται ένα επεισόδιο σχετικό με την κύρια αφήγηση· γ. γενικά αργοπορεί ο ρυθμός της αφήγησης με αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα. Με αυτούς τους τρόπους, αποσπάται (για περισσότερο ή λιγότερο) η προσοχή του ακροατή από το κύριο θέμα, ο οποίος έτσι βρίσκεται σε αναμονή ή νιώθει αγωνία για όσα θα ακολουθήσουν, ενώ παράλληλα παίρνει διάφορες πληροφορίες που τον βοηθούν να παρακολουθήσει πιο εύκολα τη συνέχεια της ιστορίας].

Ενότητα η

6

β, γ, δ 259-315, 627-632

Οι ραψωδίες α-δ τίθενται στην αρχή του έπους, καθώς εξυπηρετούν ουσιαστικούς και αναγκαίους στόχους του ποιητή: • την έμμεση γνωριμία του ακροατή με τον Οδυσσέα (πριν ακόμη παρουσιαστεί ο ίδιος) και με όσους εμπλέκονται μαζί του (θεούς και ανθρώπους)· • την άνδρωση του Τηλέμαχου (αποσύρεται τώρα ο γιος από το προσκήνιο, μέχρις ότου επιστρέψει στην Ιθάκη ο πατέρας, οπότε θα ανασυρθεί έτοιμος πια να συνεργαστεί μαζί του από τη ραψωδία π και μετά)· • την κατάσταση που επικρατεί στην Ιθάκη: πόσο πιεστικοί είναι οι μνηστήρες για την Πηνελόπη και πόσο επικίνδυνοι για τον Τηλέμαχο, κι ακόμη ότι ενοχοποιήθηκαν τόσο οι ίδιοι με την υβριστική συμπεριφορά τους (που θα επιφέρει τη δικαιολογημένη τιμωρία τους), όσο και οι πολίτες της Ιθάκης με την παθητική στάση που κρατούν· • ο ακροατής/αναγνώστης παίρνει πληροφορίες για τα ανάκτορα της Πύλου και της Σπάρτης (που υποδηλώνουν πώς θα ήταν και τα ανάκτορα της Ιθάκης, αν ο Οδυσσέας είχε επιστρέψει στην πατρίδα του). O ποιητής δήλωσε στην αρχή του έπους αόριστα ότι ο Οδυσσέας είναι

123

Ραψωδίες

β, γ, δ

καθηλωμένος στην Ωγυγία· προγραμμάτισε αλλά δεν κίνησε αμέσως τη διαδικασία του νόστου, και άνοιξε ύστερα τη μεγάλη παρένθεση της αναζήτησης του ήρωα (την «Τηλεμάχεια», α 109-δ). Έτσι, όταν στην αρχή της ραψωδίας ε ο ακροατής ξαναβρίσκει τον Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς, έχει κιόλας πίσω του ένα μακρό αφηγηματικό χώρο (πάνω από 2.000 στίχους), που τον μετατρέπει σε αφηγηματικό χρόνο και γεμίζει με αυτόν το κενό της επτάχρονης καθήλωσης του ήρωα στην Ωγυγία, που δεν προσφερόταν για αφηγηματική διόγκωση. Αποφεύγεται με αυτόν τον τρόπο η απότομη μετάπτωση του Οδυσσέα από τη μακρόχρονη αναστολή στην προγραμματισμένη δράση. Η αναβολή αυτή, εξάλλου, αφήνει κάποιο περιθώριο προσαρμογής στις νέες συνθήκες τόσο για το θυμωμένο Ποσειδώνα όσο και για την ερωτευμένη Καλυψώ.

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «ορκίστηκα όρκο βαρύ» (στ. 281): Στο σημείο αυτό τονίζεται η ιερότητα του όρκου. • «μετανιωμένη για την τύφλα μου που μου τη φόρτωσε η Αφροδίτη» (στ. 289-290): Η Ελένη παρουσιάζει τη συζυγική της απιστία ως έργο της Αφροδίτης, λέγοντας ότι η θεά τής θόλωσε το μυαλό. Βλέπουμε εδώ την ικανότητα των θεών να αλλάζουν τη σκέψη και τη θέληση των ανθρώπων.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Ελένη: Η ωραία Ελένη είναι καλή οικοδέσποινα, ευγενική και περιποιητική (στ. 259-264). Παρουσιάζεται μετανιωμένη και απαλλαγμένη από επικρίσεις, καθώς αποδίδει τη σχέση της με τον Πάρη σε επέμβαση της Αφροδίτης (στ. 287-293). Μενέλαος: Στη ραψωδία δ ο Μενέλαος παρουσιάζεται ευγενικός με τη γυναίκα του (στ. 295). Μιλάει με θαυμασμό και αγάπη για τον Οδυσσέα (στ. 297-300).

124

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 49 του σχολικού βιβλίου • Το πάθημα του Αίαντα του Λοκρού (δ 560-575/ <499-511>) • Το πάθημα του κυρ Αντριά

Ενότητα η

6

β, γ, δ 259-315, 627-632

Αναζητήστε ομοιότητες στα παθήματα του Αίαντα του Λοκρού και του κυρ Αντριά. Όπως φαίνεται από το πρώτο παράλληλο κείμενο, ο Αίας ο Λοκρός έχαιρε της εύνοιας του Ποσειδώνα και γι’ αυτό το λόγο σώθηκε προσωρινά από την αγριότητα της θάλασσας. Όμως φέρθηκε αλαζονικά, όταν καυχήθηκε ότι είχε την αποκλειστική ευθύνη της σωτηρίας του, παραβλέποντας έτσι την ευνοϊκή δράση του θεού. Εξαιτίας αυτής της αγνωμοσύνης του, τον τιμώρησε ο Ποσειδώνας προκαλώντας το θάνατό του. Όμοια και ο κυρ Αντριάς αμφισβητεί τις δυνάμεις του (προσωποποιημένου) Βοριά και, επιδεικνύοντας υπερβολική εμπιστοσύνη στον εαυτό του, προκαλεί την τύχη του. Ενώ όλοι οι άλλοι ναυτικοί συνετίστηκαν με την προειδοποίηση του Βοριά, εκείνος αδιαφόρησε προκλητικά γι’ αυτά τα λόγια και ανοίχτηκε στο πέλαγος, όπου βρήκε την τιμωρία του. Και στις δύο περιπτώσεις οι ήρωες διαπράττουν ύβρη, γιατί τολμούν να ανταγωνιστούν ανώτερες δυνάμεις. Μάλιστα, και οι δύο έλαβαν προειδοποιήσεις αλλά δε συνετίστηκαν. Εξαιτίας της υπεροψίας τους τελικά θα ταπεινωθούν, αλλά θα είναι αργά για μετάνοια. (Κάτι αντίστοιχο θα συμβεί και στους μνηστήρες, οι οποίοι στη ραψωδία β δέχονται θεϊκές προειδοποιήσεις, για να σταματήσουν τη χυδαία συμπεριφορά τους, αλλά εκείνοι αδιαφορούν για όσα προβλέπει ο μάντης και διαπράττουν ύβρη εμμένοντας στην απρεπή στάση τους).

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 50 του σχολικού βιβλίου 1. Τι επιδίωξε και τι πέτυχε ο Τηλέμαχος στη συνέλευση των Ιθακησίων; Ο Τηλέμαχος, πιστός στις συμβουλές της Αθηνάς, συγκάλεσε συνέλευση με σκοπό: α. να ζητήσει τη συμπαράσταση των πολιτών να τον βοηθήσουν να απομακρύνει τους μνηστήρες από το παλάτι, και

125

Ραψωδίες

β, γ, δ

β. να του δώσουν καράβι, για να ταξιδέψει στην Πύλο και τη Σπάρτη σε αναζήτηση πληροφοριών για τον πατέρα του. Τον πρώτο στόχο δεν τον πέτυχε, αφού οι μνηστήρες διατήρησαν με θράσος την ίδια συμπεριφορά και οι υπόλοιποι πολίτες κράτησαν ανεκτική στάση απέναντί τους. Έγινε, όμως, δεκτό το αίτημά του για καράβι. Εξάλλου, η συνέλευση αποδείχθηκε σημαντική και για άλλους λόγους. Φανερώθηκε σε όλους η κρίσιμη κατάσταση που επικρατούσε στο παλάτι, γεγονός που σήμαινε ότι όλοι είχαν ευθύνη. Ακόμη, αποκαλύφθηκε το τέχνασμα της Πηνελόπης με το υφαντό, οπότε οι πιέσεις που θα της ασκούνταν πλέον θα ήταν πιο έντονες. Θα έπρεπε να πάρει μια απόφαση σύντομα, πράγμα που καθιστούσε ακόμη πιο επείγουσα την επιστροφή του Οδυσσέα. Επιπλέον, οι μνηστήρες έλαβαν θεϊκές προειδοποιήσεις για την επερχόμενη συμφορά αν δεν άλλαζαν στάση, αλλά αδιαφόρησαν προσβάλλοντας το μάντη. Έτσι, η τιμωρία τους από τον Οδυσσέα θα φαινόταν ως πράξη δικαίου. Εκτός αυτού, ενοχοποιήθηκαν και οι υπόλοιποι πολίτες, γιατί δεν αντιδρούσαν αλλά αποδέχονταν σιωπηρά τη συμπεριφορά των μνηστήρων. 2. Πώς εκδηλώθηκε η θεϊκή συμπαράσταση στον Τηλέμαχο (στη συνέλευση και στο ταξίδι); Κατά τη διάρκεια της συνέλευσης ο Τηλέμαχος επικαλέστηκε τους θεούς και ζήτησε από τους μνηστήρες να φύγουν από το παλάτι. Τότε ο Δίας έστειλε δύο αετούς δείχνοντας με τον τρόπο αυτό τη συμπαράστασή του. Η ερμηνεία του φαινομένου δε θα ήταν δύσκολη δεδομένης της παρουσίας του μάντη Αλιθέρση, ο οποίος αποδεδειγμένα ερμήνευε σωστά τα σημάδια των θεών. Εξάλλου ο αετός, ως βασιλιάς των πτηνών, συμβολίζει το Δία, το βασιλιά των θεών. Παρόλα αυτά οι μνηστήρες δεν έλαβαν υπόψη τους την προειδοποίηση. Αργότερα η Αθηνά-Μέντορας υποσχέθηκε συμπαράσταση στον Τηλέμαχο και φρόντισε να ετοιμαστεί ένα επανδρωμένο καράβι. Ενώ τον συνόδευσε στο ταξίδι ως την Πύλο, στη διάρκεια της φιλοξενίας τους από το Νέστορα αποκάλυψε ξανά τη θεϊκή φύση της με θαυμαστό τρόπο κατά την αποχώρηση, φανερώνοντας έτσι ότι ο Τηλέμαχος έχει θεϊκή βοήθεια. 3. Τι προέβλεψε ο μάντης Αλιθέρσης, τι συμβούλεψε και πώς αντιμετωπίστηκε; Ο μάντης έσπευσε να ερμηνεύσει τη «διοσημία» (τους δύο αετούς που έστειλε ως οιωνό ο Δίας) προβλέποντας το γυρισμό του Οδυσσέα και την καταστροφή των μνηστήρων, αλλά και πολλών άλλων Ιθακησίων. Διευκρινί-

126

ζει ωστόσο ότι υπάρχει ακόμη καιρός για μετάνοια, και γι’ αυτό συμβουλεύει όλους τους συμπολίτες του να ακούσουν προσεκτικά τη μαντεία του και να σκεφτούν πώς πρέπει να αντιδράσουν στη συμπεριφορά των μνηστήρων βοηθώντας τον Τηλέμαχο. Κυρίως, βέβαια, συμβουλεύει τους ίδιους τους μνηστήρες να αλλάξουν στάση, αφού κατανοήσουν ότι αυτό είναι το συμφέρον τους. Σε αντίθετη περίπτωση η τιμωρία τους είναι βέβαιη και δε θα αργήσει. Παρά τις προειδοποιήσεις των θεών, όμως, οι μνηστήρες δεν έδειξαν σύνεση. Ο Ευρύμαχος (η στάση του οποίου αντιπροσωπεύει όλους τους μνηστήρες) επιβαρύνει τη θέση του περιφρονώντας τις προφητείες και απευθύνοντας κατάρες και απειλές στο μάντη. Τώρα λοιπόν οι μνηστήρες δεν έχουν διαπράξει αδίκημα μόνο εναντίον του Οδυσσέα, αλλά και εναντίον των θεών.

Ενότητα η

6

β, γ, δ 259-315, 627-632

4. Σε ποια σημεία των ραψωδιών β και δ οι μνηστήρες συμπεριφέρθηκαν υβριστικά; (Θυμηθείτε: Υβριστής γίνεται κάποιος όταν, υπερβαίνοντας τα όριά του, προσβάλλει/αδικεί θεούς και ανθρώπους). Στη ραψωδία β οι μνηστήρες εμμένουν στην αλαζονική συμπεριφορά τους, αφού, παρά τις διαμαρτυρίες του Τηλέμαχου, δηλώνουν με θράσος ότι θα συνεχίσουν να κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα μέχρι η Πηνελόπη να πάρει μια απόφαση. Γίνονται, λοιπόν, υβριστές παίρνοντας κάτι που δεν τους ανήκει. Επιπλέον η περιφρόνηση προς τις προφητείες του Αλιθέρση και η προσβλητική συμπεριφορά προς το μάντη (που θεωρείται προστατευόμενος των θεών) αποτελούν ύβρη. Η αλαζονεία τους θα φέρει την ίδια τιμωρία που επιβλήθηκε στον Αίαντα Λοκρό και στον κυρ Αντριά των παράλληλων κειμένων. Η θέση τους επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο με τις απειλές που εκστομίζει ο Λεώκριτος εναντίον του Οδυσσέα, παρόλο που τόσο καιρό ζει σαν φιλοξενούμενος στο σπίτι του και απολαμβάνει τα δικά του αγαθά. Φαίνεται ότι η αναίδεια και το θράσος τους δεν έχουν όρια. Στη ραψωδία δ η ανηθικότητά τους αποτυπώνεται στο στήσιμο ενέδρας εναντίον του Τηλέμαχου. Δεν εμφανίζουν καμία συστολή, αλλά είναι έτοιμοι να διαπράξουν οποιοδήποτε έγκλημα προσβάλλοντας έτσι θεούς και ανθρώπους. 5. Ποιες πληροφορίες πήρε ο Τηλέμαχος από το Νέστορα, την Ελένη και το Μενέλαο για τη δράση του πατέρα του στην Τροία, αλλά και για τη μετατρωική του πορεία και κατάσταση; Ο Νέστορας αναφέρεται στο ήθος και τις αρετές που διακρίνουν τον

127

Ραψωδίες

β, γ, δ

Οδυσσέα. Κάνει λόγο για την εφευρετικότητα και την πανουργία του, που ωφέλησαν πολλές φορές τους Αχαιούς κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου. Δεν παραλείπει να αναφερθεί και στις σχέσεις φιλίας που τον συνέδεαν μαζί του. Σχετικά με το νόστο του γνώριζε μόνο τη μετάβαση του Οδυσσέα στην Τένεδο και από εκεί πίσω στην Τροία, για να συμπαρασταθεί στον Αγαμέμνονα, που ήθελε να προσφέρει θυσίες στην Αθηνά. Ωστόσο οι αφηγήσεις για τον τραγικό νόστο του Αγαμέμνονα αλλά και για τον αίσιο (αν και περιπετειώδη) νόστο του Μενέλαου ακούγονται στον Τηλέμαχο (αλλά και σ’ εμάς) σαν ενδεχόμενες ιστορίες για τον Οδυσσέα. Η Ελένη διηγείται το περιστατικό κατά το οποίο ο Οδυσσέας μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο εισχωρεί στην Τροία, όπου κατασκοπεύει, αλλά και σκοτώνει πολλούς Τρώες. Ο Μενέλαος από την άλλη αναφέρεται στην επιχείρηση «Δούρειος Ίππος», κατά την οποία η επιμονή και η υπομονή του Οδυσσέα (χαρακτηριστικές αρετές του ήρωα) έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Την επόμενη μέρα ο Μενέλαος φανερώνει στον Τηλέμαχο ότι, σύμφωνα με τα λόγια του Πρωτέα, ο Οδυσσέας βρισκόταν στην Ωγυγία, όπου τον κρατούσε παρά τη θέλησή του η νεράιδα Καλυψώ. Η πληροφορία, όμως, αυτή δεν είναι πρόσφατη, γιατί αυτό συνέβαινε πριν από τρία χρόνια. Επομένως ο Τηλέμαχος δε συνέλεξε ουσιαστικές πληροφορίες για το πού είναι ο Οδυσσέας, έμαθε όμως ποιος είναι ο πατέρας του. Συγχρόνως γίνεται και ο ίδιος γνωστός ως γιος ενός ήρωα, κερδίζοντας την εκτίμηση και το θαυμασμό όλων. 6. Οι επώνυμοι ήρωες του Τρωικού πολέμου είχαν την εξής τύχη: 1. σκοτώθηκαν στη Τροία

Πάτροκλος Αχιλλέας Αίαντας ο Τελαμώνιος Αντίλοχος

2. νόστησαν αμέσως

Διομήδης Νεοπτόλεμος Φιλοκτήτης Ιδομενέας Νέστορας

3. πνίγηκε στο ταξίδι του νόστου τιμωρημένος από τον Ποσειδώνα για την ύβρη του: ο Αίαντας ο Λοκρός

128

4. νόστησε αλλά τον σκότωσαν: ο Αγαμέμνονας 5. περιπλανήθηκε 7 χρόνια πριν νοστήσει: ο Μενέλαος 6. εκκρεμεί: ο νόστος του Οδυσσέα > Συμπληρώστε τα κενά της επόμενης παραγράφου με βάση τα δεδομένα του πίνακα: Ο αιωρούμενος ακόμη νόστος του Οδυσσέα παρουσιάζει αντιστοιχίες με τον περιπετειώδη νόστο τού ........................., ενώ ο πνιγμός τού ................. ........ και ο τραγικός νόστος τού ......................... ακούγονται σαν ενδεχόμενα και για το νόστο τού ..........................

Ενότητα η

6

β, γ, δ 259-315, 627-632

Ο αιωρούμενος ακόμη νόστος του Οδυσσέα παρουσιάζει αντιστοιχίες με τον περιπετειώδη νόστο τού Μενέλαου, ενώ ο πνιγμός τού Αίαντα του Λοκρού και ο τραγικός νόστος τού Αγαμέμνονα ακούγονται σαν ενδεχόμενα και για το νόστο τού Οδυσσέα.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 50 του σχολικού βιβλίου Συζητήστε στην τάξη την επιλογή του ποιητή να αναβάλει το «Νόστο», για να προτάξει την «Τηλεμάχεια». Παρόλο που από τους πρώτους κιόλας στίχους οι θεοί αποφάσισαν το νόστο του Οδυσσέα, ο ποιητής προγραμματίζει μεν αυτή την επιστροφή, αλλά δε θέτει αμέσως σε εφαρμογή το σχέδιο. Η τεχνική αυτή της επιβράδυνσης (καθυστέρηση της εξέλιξης του κύριου θέματος του έπους) κάνει πιο εκτενή την αφήγηση, αλλά εξυπηρετεί κι άλλους σκοπούς: − Όταν εμφανιστεί ο Οδυσσέας (ραψωδία ε) οι ακροατές θα γνωρίζουν ήδη το ήθος του και την κατάσταση που βιώνει, η οποία επιβαρύνεται από την απειλητική κατάσταση που επικρατεί στην πατρίδα του. − Παρακολουθούμε την άνδρωση του Τηλέμαχου, ο οποίος είναι πλέον έτοιμος να συνεργαστεί με τον πατέρα του στην εξόντωση των μνηστήρων και την αποκατάσταση της τάξης. − Έχουμε ήδη προετοιμαστεί για τη δράση του Οδυσσέα και δε φαίνεται απότομη η μετάβαση από την αδράνεια (εφτά χρόνια στο νησί της Καλυψώς) στη δράση.

129

Ραψωδίες

β, γ, δ

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να περιγράψετε την αναδρομή ως αφηγηματική τεχνική και να προσδιορίσετε για ποιους λόγους τη χρησιμοποιεί ο ποιητής στη ραψωδία δ. Βλ. 6η Ενότητα, Τεχνική της Οδύσσειας, Αναδρομή. 2. Να συμπληρώσετε τα κενά στο παρακάτω κείμενο, αφού διαβάσετε την περίληψη της ραψωδίας β στη σελ. 45 του σχολικού βιβλίου: Ο Τηλέμαχος συγκάλεσε ....................... των Ιθακησίων, με σκοπό να .............. .............................................................................. Οι πολίτες τον συμπόνεσαν, αλλά .............................................. Ωστόσο, στη συνέλευση παρουσιάστηκε η κρίσιμη κατάσταση που επικρατεί στο ....................... του βασιλιά της Ιθάκης, μετά την αποκάλυψη της απάτης της Πηνελόπης με το τέχνασμα ....................... Ο Δίας προειδοποίησε τους μνηστήρες στέλνοντας ......................., εκείνοι όμως ....................... τα θεϊκά σημάδια. Με τον τρόπο αυτό αποκαλύφθηκε σε όλους, ....................... και ......................., η αλαζονική τους συμπεριφορά. Τα κενά μπορούν να συμπληρωθούν με τις εξής λέξεις και φράσεις: συνέλευση να απαλλάξει το παλάτι από τους μνηστήρες δεν του συμπαραστάθηκαν (ή σιώπησαν) παλάτι του υφαντού δύο αετούς (ή οιωνούς) περιφρόνησαν ανθρώπους θεούς

130

131

Μέρος δεύτερο

«Νόστος Νόστος»» (ε - ν 209/ <187>)

Ραψωδία ε Ραψωδία ε ὈäõóóÝùò ó÷åäßá

Εισαγωγικά στη ραψωδία ε ΤΟΠΟΣ: Όλυμπος − Ωγυγία − πέλαγος − Σχερία ΧΡΟΝΟΣ: 7η-31η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Αθηνά, Δίας, Ερμής, Καλυψώ, Οδυσσέας, Ινώ (Λευκοθέη), Ποσειδώνας

Περίληψη των ενοτήτων της ραψωδίας ε α. Ενότητα 7η (στ. 1-165): Αποστολή του Ερμή στην Ωγυγία και συνάντηση του θεού με την Καλυψώ Η δεύτερη αγορά των θεών Ο Ερμής στην Ωγυγία Διάλογος Ερμή − Καλυψώς Ο τελευταίος λόγος και η αποχώρηση του Ερμή β. Ενότητα 8η (στ. 165-310): Ο Οδυσσέας στην Ωγυγία Συνάντηση Καλυψώς και Οδυσσέα Η τελευταία πρόταση της Καλυψώς και η απάντηση του Οδυσσέα Προετοιμασία και κατασκευή της σχεδίας Ο Οδυσσέας φεύγει από την Ωγυγία γ. Ενότητα 9η (στ. 311-420): Σύγκρουση Οδυσσέα και Ποσειδώνα Η συνάντηση με τον Ποσειδώνα – Η τρικυμία – Πρώτη φάση της σύγκρουσης του θεού με τον ήρωα Δεύτερη φάση της σύγκρουσης Ο Ποσειδώνας αποχωρεί ικανοποιημένος δ. Ενότητα 10η (στ. 421-522): Η επέμβαση της Αθηνάς Ο προβληματισμός του Οδυσσέα μέσα στην τρικυμία Ο Οδυσσέας φτάνει στις εκβολές ενός ποτάμιου θεού και ζητάει τη βοήθειά του Δεύτερος προβληματισμός του Οδυσσέα

134

7η Ενότητα ε (περίληψη) – ε 1-165/ <1-148> (ανάλυση)

Ενότητα η

7

ε 1-165 Κύριο θέμα • Δεύτερο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 1-24: Στίχοι 25-54: Στίχοι 57-80: Στίχοι 81-98: Στίχοι 100-161:

Οι θεοί συνεδριάζουν και παίρνει το λόγο η Αθηνά Η απάντηση του Δία και η εντολή προς τον Ερμή Ο Ερμής στην Ωγυγία Ο Ερμής θαυμάζει την ομορφιά του νησιού Η Καλυψώ προσφέρει γεύμα στον Ερμή και ανοίγει διάλογο μαζί του Στίχοι 162-165: Ο τελευταίος λόγος και η αποχώρηση του Ερμή

Περίληψη Στον Όλυμπο, οι θεοί συνεδριάζουν δεύτερη φορά. Η Αθηνά επαναφέρει το θέμα του Οδυσσέα, και έτσι ο Δίας διατάζει τον Ερμή να πάει στην Ωγυγία, να βρει την Καλυψώ και να της πει να τον ελευθερώσει. Ο Ερμής φτάνει στο πανέμορφο νησί όπου συναντά την Καλυψώ και της ανακοινώνει τις αποφάσεις των θεών. Η νεράιδα οργίζεται, στο τέλος όμως αναγκάζεται να υπακούσει στις εντολές του Δία. Δεσμεύεται ότι θα αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα και μάλιστα θα τον συμβουλέψει πώς να γυρίσει στην πατρίδα του χωρίς να πάθει κακό. Ο Ερμής λέει τα τελευταία του λόγια και αποχωρεί από το νησί της Καλυψώς.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 10 στ. 11

«νηφάλιος», –α, –ο = ήρεμος, ψύχραιμος, ο άνθρωπος που έχει πνευματική διαύγεια «φρένα»: (τα) φρένα: στον Όμηρο η λέξη (οι φρένες στο αρχαίο κείμενο) δηλώνει το κέντρο των διανοητικών και των συναισθη-

135

Ραψωδία

ε

στ. 35 στ. 40 στ. 57 στ. 65 στ. 67 στ. 69 στ. 69 στ. 69 στ. 72 στ. 72 στ. 78 στ. 79 στ. 105 στ. 107 στ. 116 στ. 118 στ. 120 στ. 125 στ. 126 στ. 145 στ. 147

ματικών δυνάμεων = νους, λογική / γνώμη / ψυχή, καρδιά «καλλίκομη» = με ωραία μαλλιά (η κόμη = τα μαλλιά) (η) «φύτρα» = γενιά, σόι «κρατερός», –ή, –ό = δυνατός, ισχυρός «μενεξελή»: μενεξελής, –ιά, –ί = βιολετής, αυτός που έχει το χρώμα του μενεξέ «κόρωνε»: ρ. κορώνω = πυρώνω, καίω (ο) «κέδρος»: είδος δέντρου «καλόσχιστος», –η, –ο = αυτός που σχίζεται εύκολα (η) «θούγια»: είδος δέντρου «θρασομανούσε»: ρ. θρασομανώ = φουντώνω, θεριεύω «σκλήθρες»: (η), σκλήθρα = είδος υδρόφιλου δέντρου «νιούτσικη»: νιούτσικος, –η, –ο = σε νεαρή ηλικία «κρήνες»: (η) κρήνη = πηγή νερού «αμβροσία και νέκταρ» = το φαγητό και το ποτό των θεών: αμβροσία < ἄìâñïôïò (= αθάνατος) ≠ βροτός (= θνητός) «ευφράνθη»: ρ. ευφραίνομαι = ευχαριστιέμαι (το) «σκουτάρι» = η ασπίδα «συφοριασμένος», –η, –ο = δυστυχισμένος «κούρσεψαν»: ρ. κουρσεύω = λεηλατώ, κυριεύω με βίαιο τρόπο «εντέλλεται»: ρ. εντέλλομαι = αναθέτω σε κάποιον να κάνει κάτι, διατάζω, παραγγέλλω, δίνω εντολή «να τον κατευοδώσεις»: ρ. κατευοδώνω = εύχομαι σε κάποιον «καλό ταξίδι» (η) «καρίνα» = το κατώτατο μέρος του σκελετού του πλοίου «πυρφόρος», –ος, –ο = αυτός που προκαλεί ή που μεταδίδει φωτιά

Πραγματολογικά σχόλια «Αυγή» (στ. 1): η θεά του πρωινού, προάγγελος της ανατολής του Ήλιου που ήταν ο θεός της ημέρας. «Τιθωνός» (στ. 1): γιος του Λαομέδοντα και της Στρυμώς (κόρη του θεούποταμού Σκάμανδρου), αδερφός του Πρίαμου. Ήταν εξαιρετικά όμορφος νέος. Τον ερωτεύτηκε η Αυγή και του χάρισε την αθανασία, παρέλειψε όμως να του δώσει και αιώνια νεότητα. Έτσι, ο Τιθωνός γερνούσε και ζάρωνε, ώσπου έφτασε να γίνει σαν μωρό παιδί, ωστόσο η φωνή του παρέμεινε αναλλοίωτη. Η Αυγή τον λυπήθηκε και τον μεταμόρφωσε σε τζιτζίκι.

136

«Σχερία» (στ. 39): το νησί των Φαιάκων. Κάποιοι το ταυτίζουν με την Κέρκυρα.

Ενότητα η

«Φαίακες» (στ. 39): μυθικός λαός που κατοικούσε στη Σχερία. Ασχολούνταν με το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Βασιλιάς τους ήταν ο Αλκίνοος και θεωρούνταν συγγενείς των θεών, γιατί ο γενάρχης τους, ο Ναυσίθοος, ήταν γιος του Ποσειδώνα.

ε 1-165

7

«Πρίαμος» (στ. 119): ο μικρότερος γιος του Λαομέδοντα, βασιλιάς της Τροίας.

Πολιτιστικά στοιχεία • «βασιλικό ραβδί» (στ. 9): το σκήπτρο ήταν το σύμβολο της θεόδοτης εξουσίας σε κάθε της μορφή: βασιλική, δικαστική, θρησκευτική. Σκήπτρο κρατούσαν επίσης οι κήρυκες όταν συγκαλούσαν τη συνέλευση των πολιτών, καθώς και οι ραψωδοί όταν απήγγελλαν τα έπη. Όποιος κρατούσε σκήπτρο είχε ιδιαίτερο κύρος και θεωρούνταν πρόσωπο ιερό κι απαραβίαστο. • «ξυλόδετη σχεδία» (στ. 38), «καρίνα» (στ. 145) • «ωραία σαντάλια» (στ. 51): υποδήματα. • «στη σχάρα μια φωτιά μεγάλη» (στ. 67), «υφαίνοντας στον αργαλειό με τη χρυσή σαΐτα» (στ. 71), «κάθισμα γυαλιστερό κι ωραίο» (στ. 97): είδη καθημερινής χρήσης.

Τεχνική της Οδύσσειας Λύση από τον ακροατή Στους στίχους 27-28 ο Δίας μιλάει σαν να άκουσε κι αυτός όσα είπε η Αθηνά στον Τηλέμαχο για το θέμα της εκδίκησης (ραψ. α 294-295), αναφερόμενη σε πιθανή επιστροφή του Οδυσσέα. Τα λόγια του Δία δικαιολογούνται, καθώς, σύμφωνα με το σχήμα της λύσης από τον ακροατή, τα πρόσωπα του έπους επιτρέπεται να γνωρίζουν ό,τι γνωρίζει και ο ακροατής. Προϊδεασμοί στ. 28-32: Τα λόγια του Δία μάς προϊδεάζουν για την επιστροφή του Οδυσσέα (ραψ. ν), τη μνηστηροφονία (ραψ. χ), καθώς και για τον ασφαλή γυρισμό

137

Ραψωδία

ε

του Τηλέμαχου στην Ιθάκη (ραψ. ο). στ. 36-49: Οι εντολές του Δία στον Ερμή μάς προετοιμάζουν για το ταξίδι του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψώς στο νησί των Φαιάκων (ραψ. ε, στ. 252-552), τη διαμονή και τη φιλοξενία του στη Σχερία (ραψ. η, θ, ν) και την άφιξή του στην Ιθάκη (ραψ. ν). στ. 159-161: Τα λόγια της Καλυψώς μάς προϊδεάζουν για το διάλογό της με τον Οδυσσέα στους στίχους 177-248 της ραψωδίας ε. Παρομοιώσεις στ. 15: Ο Οδυσσέας, ως βασιλιάς των Ιθακησίων, παρομοιάζεται με πατέρα που συμπεριφέρεται με γλυκύτητα στα παιδιά του. Σκοπός της παρομοίωσης είναι να αναδειχθεί το ανθρώπινο πρόσωπο του ηγέτη Οδυσσέα. στ. 59-61: Ο Ερμής παρομοιάζεται με γλάρο, καθώς πετάει πολύ κοντά στη θάλασσα. Η παρομοίωση δημιουργεί μια όμορφη εικόνα. Εικόνες Στους στ. 66-88 υπάρχει μια ωραία περιγραφή του φυσικού τοπίου που περιβάλλει τη σπηλιά της Καλυψώς. Ο ποιητής δημιουργεί τρεις ειδυλλιακές εικόνες: 1. στ. 66-71: Η Καλυψώ υφαίνει στον αργαλειό τραγουδώντας, δίπλα σε μια μεγάλη φωτιά. 2. στ. 72-80: Γύρω από τη σπηλιά υπάρχει δάσος με διάφορα δέντρα (λεύκες, σκλήθρες, κυπαρίσσια), όπου κουρνιάζουν πουλιά (γεράκια, κουκουβάγιες, κουρούνες). Ακόμη, απλώνεται μια κληματαριά και τέσσερις κρήνες με γάργαρο νερό. 3. στ. 81-84: Στις δυο πλευρές εκτείνονται λιβάδια με άγριες βιολέτες και άγρια σέλινα. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «ο Δίας που τα σύννεφα συνάζει» (στ. 25) • «Κόρη, τι λόγος βγήκε από το στόμα σου ανεμπόδιστος» (στ. 26) • «καλλίκομη νύφη» (στ. 35) • «τον νόστο του καρτερικού Οδυσσέα» (στ. 36) • «ωραία σαντάλια... θεσπέσια και χρυσά» (στ. 51-52) • «καλλίκομη νεράιδα» (στ. 66) • «η Καλυψώ, αρχοντική θεά» (στ. 89, 96) • «ψυχοπομπός κι αργοφονιάς» (στ. 106, 162) • «ο Δίας, που έχει σκουτάρι τη βροντή του» (στ. 116, 153) • «άκαρπο πέλαγος» (στ. 156) • «κρατερός Αργοφονιάς» (στ. 165)

138

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Είναι της μοίρας του... της πατρίδας του» (στ. 47-49): Οι θεοί καθορίζουν τις τύχες των ανθρώπων, όσο αυτοί ζουν. Το θάνατο των ανθρώπων τον καθορίζει η μοίρα.

Ενότητα η

7

ε 1-165

• «τον αναγνώρισε – γιατί οι θεοί δε μένουν μεταξύ τους άγνωστοι» (στ. 90). • «η θεά και του έστρωσε τραπέζι: άφθονη αμβροσία, νέκταρ κόκκινο» (στ. 104-105): Οι αρχαίοι πίστευαν ότι μόνο οι θεοί μπορούν να γεύονται την εξαιρετικά νόστιμη κι ευωδιαστή αμβροσία (το φαγητό των θεών) και το νέκταρ (το ποτό των θεών). • «αλλά το ξέρεις, την εντολή του Δία... άλλος θεός δεν τόλμησε να παραβεί ποτέ και να χαλάσει» (στ. 116-117): Ο Δίας έχει τη μεγαλύτερη δύναμη μεταξύ των θεών. Οι μικρότερες θεότητες είναι αναγκασμένες να υπακούουν στους ανώτερους. Έτσι δημιουργείται μια ιεραρχία: Μοίρα

πρέπει να τη σέβονται θεοί και άνθρωποι

Δίας

έχει τη μεγαλύτερη δύναμη από όλους τους θεούς

Ανώτεροι θεοί (Ολύμπιοι)

υπακούουν στο Δία και στη μοίρα

Κατώτερες θεότητες

σέβονται τις αποφάσεις των ανώτερων θεών

Άνθρωποι • Στην ενότητα υπάρχουν πολλά στοιχεία ανθρωπομορφισμού των θεών: – η αγορά των θεών (στ. 1-50) μοιάζει με τις ανθρώπινες συνελεύσεις (ο Δίας είναι ο απόλυτος μονάρχης και οι υπόλοιποι θεοί συμμορφώνονται στις εντολές του)· – η Καλυψώ υφαίνει τραγουδώντας, σαν να ήταν θνητή (στ. 70-71)· – η Καλυψώ φιλοξενεί τον Ερμή (στ. 96-107), σύμφωνα με το τυπικό της ανθρώπινης φιλοξενίας· – ο Ερμής εντυπωσιάζεται με το τοπίο στο νησί της Καλυψώς (στ. 85-87), σαν να ήταν άνθρωπος· – η Καλυψώ κατηγορεί τους θεούς (στ. 132-144) για ζήλια και φθόνο, τους αποδίδει δηλαδή ανθρώπινα συναισθήματα.

139

Ραψωδία

ε

• Γενικά, όλη η κινητοποίηση των θεών για να βοηθήσουν έναν άνθρωπο (τον Οδυσσέα, ο οποίος παρουσιάζεται πρόθυμος, νηφάλιος, δίκαιος, σπλαχνικός/πονόψυχος, φιλόπατρις και γλυκός σαν πατέρας) τονίζει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της Οδύσσειας.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Αθηνά: Μία ακόμη φορά, δείχνει την αγάπη και το ενδιαφέρον της για τον Οδυσσέα. Παρουσιάζεται τολμηρή και έξυπνη, καθώς χρησιμοποιεί νέα επιχειρήματα (στ. 14-15, 22-23) για να κινήσει την προσοχή του Δία. Δίας: Είναι ο απόλυτος άρχοντας μεταξύ των θεών και κανείς δεν τολμάει να παραβεί τις εντολές του (στ. 50, 111, 116-117, 163-164). Ερμής: Παρουσιάζεται πρόθυμος και υπάκουος στις εντολές του Δία (στ. 50, 111, 116-117). Είναι φιλικός απέναντι στην Καλυψώ και προσπαθεί να μην τη στενοχωρήσει (στ. 111-112). Γι’ αυτό χρησιμοποιεί τη διπλωματία μιλώντας της για τη μοίρα (στ. 127-129) και της δίνει συμβουλές (στ. 163-164). Καλυψώ: Η μεγάλη της αγάπη για τον Οδυσσέα φανερώνεται στο ξέσπασμά της εναντίον των θεών (στ. 132-144). Συμπεριφέρεται με πάθος, σαν ερωτευμένη γυναίκα.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στις σελ. 55-56 του σχολικού βιβλίου • [Από το μύθο της Αυγής και του Τιθωνού] • [Ο ξενιτεμένος παραγγέλλει στη γυναίκα του με τα χελιδόνια] 1. Προσέξτε στο παραπάνω απόσπασμα το λάθος της Αυγής (δείτε και το σχόλιο 2). Στο απόσπασμα από τον ομηρικό ύμνο παρατηρούμε ότι η Αυγή χαράμισε την ευκαιρία που είχε για παντοτινή ευτυχία, επειδή δεν ήταν αρκετά προσεκτική στο αίτημά της. Ζήτησε από τον Κρονίωνα να κάνει αθάνατο τον Τιθωνό, αλλά παρέλειψε να ζητήσει αιώνια νιότη, κι έτσι ο Τιθωνός γέρασε αλλά μόνο η εξαίσια φωνή του έμεινε αναλλοίωτη. Ο Δίας λυπήθηκε

140

τον Τιθωνό, που θα βασανιζόταν αιώνια από τα γεράματα, και γι’ αυτό τον μεταμόρφωσε σε τζιτζίκι. Το λάθος αυτό της Αυγής έρχεται σε αντίθεση με την προνοητικότητα της Καλυψώς, που επρόκειτο να ζητήσει από τους θεούς να μείνει ο Οδυσσέας αθάνατος αλλά και αγέραστος. Βέβαια, ούτε και σ’ αυτή την περίπτωση τα πράγματα πήγαν καλά, γιατί δεν μπορεί κανείς να υπερβεί τη μοίρα. Είναι ανώφελο, λοιπόν, να προσπαθεί να αλλάξει κάποιος τα δεδομένα από τη φύση πράγματα, γιατί πάντοτε υπάρχουν παράμετροι που δεν έχει υπολογίσει.

Ενότητα η

7

ε 1-165

2. Να συγκρίνετε το δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς με τους στίχους ε 16-18 και α 64-66 και να βρείτε τα κοινά τους σημεία. Στους στίχους ε 16-18 και α 64-66 περιγράφεται η κατάσταση του Οδυσσέα, ο οποίος χρόνια ζει ως αιχμάλωτος της νεράιδας Καλυψώς. Η ερωτευμένη Νύμφη διεκδικεί ανεπιτυχώς τη συμπάθεια και τον έρωτά του απευθύνοντάς του τρυφερά λόγια (α 65-66). Όμως ο Οδυσσέας μένει μαζί της μόνο από ανάγκη, ενώ η επιθυμία που κατατρώει τα σωθικά του είναι να επιστρέψει στην Ιθάκη. Παρόμοια και ο ήρωας του δημοτικού τραγουδιού μοιρολογεί πικραμένος για την κατάστασή του. Περιγράφει με απόγνωση τις μάταιες προσπάθειές του να γυρίσει στην πατρίδα και στην αγαπημένη του. Αιτία είναι και εδώ μια μάγισσα, που του φράζει το δρόμο και εμποδίζει κάθε είδους επικοινωνία με την πατρίδα.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 56 του σχολικού βιβλίου 1. Να συγκρίνετε το δεύτερο συμβούλιο των θεών (στ. 3-49) με το πρώτο (με τους στ. α 56-108 ειδικότερα) και να διακρίνετε: α. τα νέα στοιχεία που προέκυψαν από τις ενέργειες του Τηλέμαχου (τη συνέλευση και το ταξίδι) και β. εκείνα που προδιαγράφουν εξελίξεις. Στα δύο συμβούλια των θεών επαναλαμβάνονται κάποια θέματα όπως είναι το ενδιαφέρον της Αθηνάς για τον Οδυσσέα, που παραμένει δέσμιος στην Ιθάκη, και η απόφαση των θεών για το νόστο του ήρωα. Ωστόσο τα θέματα αυτά εμπλουτίζονται στο δεύτερο συμβούλιο με νέα στοιχεία, ενώ προστίθενται και μερικά ακόμη:

141

Ραψωδία

ε

α. Από τη συνέλευση των πολιτών προέκυψε ότι ο Ιθακήσιοι ξέχασαν τον τίμιο και ενάρετο βασιλιά τους (στ. 13-15) και επομένως υπάρχει κίνδυνος κατάλυσης των ηθικών ορίων. Κατά το ταξίδι του Τηλέμαχου προκύπτει ένα ακόμη νέο στοιχείο: η ενέδρα των μνηστήρων (στ. 22-23), που απειλεί το βασιλόπουλο. Τα δύο αυτά νέα στοιχεία καθιστούν αναγκαία την άμεση επιστροφή του Οδυσσέα. Ειδικά το δεύτερο στοιχείο, που αφορά στη σωτηρία του Τηλέμαχου, απαιτεί άμεση αντιμετώπιση. β. Στο δεύτερο συμβούλιο των θεών γίνονται γνωστά κάποια στοιχεία που μας προετοιμάζουν για τις εξελίξεις. Μέσα από τα λόγια του Δία προς τον Ερμή προοικονομείται η εικοσαήμερη ταλαιπωρία του Οδυσσέα στη θάλασσα (στ. 38-40) και η φιλοξενία του στη χώρα των Φαιάκων (στ. 41-42), πριν φτάσει στην Ιθάκη. Αποκαλύπτεται επίσης ότι ο Τηλέμαχος θα επιστρέψει σώος από τη Σπάρτη με τη συνδρομή της Αθηνάς (στ. 29-32). Τέλος, στο στίχο 28 προοικονομείται η μνηστηροφονία. 2. Ο ποιητής επιμένει στην περιγραφή του τοπίου της Ωγυγίας, που ο Ερμής στάθηκε και θαύμαζε την ομορφιά του. Η στάση αυτή του θεού αντιπαρατίθεται προς τη στάση του ......................, που ..................................... .............................................. (στ. 93). Η στάση αυτή του θεού αντιπαρατίθεται προς τη στάση του Οδυσσέα, που καθισμένος στην ακτή έκλαιγε και ατένιζε το πέλαγος με δάκρυα και στεναγμούς (στ. 93). 3. Ποια στοιχεία συνθέτουν το περιβάλλον της Καλυψώς (το εσωτερικό της σπηλιάς και το εξωτερικό του νησιού, στ. 66-82) και τι είδους εικόνες προβάλλουν; (π.χ. μοσκοβόλαγε το νησί: οσφρητική εικόνα). Ζωγραφίστε μία οπτική εικόνα που σας άρεσε. Στους στίχους 67-71 περιγράφεται η σύνθετη εικόνα της σπηλιάς και της νεράιδας. Συγκεκριμένα, στο στίχο 67 («Κόρωνε στη σχάρα μια φωτιά μεγάλη») δίνεται μια οπτική εικόνα. Αμέσως μετά ακολουθεί μια οσφρητική εικόνα (στ. 68: «και μοσκοβόλαγε ένα γύρο το νησί») και στο στ. 70 μια ακουστική εικόνα («να τραγουδά με την ωραία φωνή της»). Στη συνέχεια, οι στίχοι 70-82 είναι γεμάτοι οπτικές εικόνες, ενώ οι κρήνες που τρέχουν συνθέτουν και ακουστική εικόνα (στ. 79). Σύμφωνα λοιπόν με την περιγραφή, η όμορφη νεράιδα κατοικεί σε μια ευρύχωρη σπηλιά, στην οποία μια μυρωδάτη φωτιά χαρίζει ζεστασιά και αίγλη. Η Καλυψώ ασχολείται με τον αργαλειό τραγουδώντας με ωραία φωνή (στ. 66-71: εσωτερικό της σπηλιάς). Η σπηλιά είναι περιτριγυρισμένη από κατάφυ-

142

το δάσος με ψηλά κυρίως δέντρα και διαφόρων ειδών πουλιά. Έξω από την είσοδο της σπηλιάς σε καλωσορίζει μια μικρή κληματαριά, ενώ ακούγεται το γάργαρο νερό από τρεις κρήνες, που βρίσκονται στη σειρά. Δεξιά κι αριστερά της σπηλιάς απλώνονται λιβάδια με πράσινα και μοβ χρώματα (στ. 72-782: το εξωτερικό του νησιού). Ο ποιητής επιμένει τόσο πολύ στην περιγραφή του μαγευτικού τοπίου, για να καταδείξει την άσβεστη επιθυμία του Οδυσσέα να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μία από τις αρετές που τον διακρίνουν είναι ότι δεν ξεχνά την πατρίδα και την οικογένεια, όσο δελεαστικός κι αν είναι ο χώρος στον οποίο είναι εγκλωβισμένος. Όλη αυτή η ομορφιά δεν έχει αξία αν επιβάλλεται και αν ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος να κάνει τις επιλογές του. Η αρετή αυτή του ήρωα προβάλλει έντονα μέσω της αντίθεσης των στίχων 82-85: ακόμη κι ένας θεός θα χαιρόταν να ζούσε σ’ ένα τέτοιο μέρος. Γι’ αυτό ο Ερμής στέκεται και το θαυμάζει. Ο Οδυσσέας, όμως, θέλει να φύγει, γιατί έχει άλλες προτεραιότητες. Ανάλογη είναι και η αντίθεση μεταξύ του κλάματος του Οδυσσέα (στ. 93) και του τραγουδιού της Καλυψώς (στ. 70). Οι αντιθέσεις αυτές, επίσης, καταδεικνύουν τη διαφορά μεταξύ της θεϊκής μακαριότητας και του ανθρώπινου πόνου. Οι θεοί μπορούν εύκολα να βρουν την ευτυχία, ενώ οι άνθρωποι βασανίζονται και υποφέρουν.

Ενότητα η

7

ε 1-165

4. Να συγκρίνετε την εντολή του Δία στον Ερμή (στ. 35-49) με την ανακοίνωσή της από τον Ερμή στην Καλυψώ (στ. 109-129), να διαπιστώσετε τις διαφορές και να τις δικαιολογήσετε. Ο Ερμής δε μεταφέρει πιστά τα λόγια του Δία, αλλά τα διαμορφώνει ανάλογα με το σκοπό του, χωρίς βέβαια να αλλοιώνει το βασικό νόημα. Με τον τρόπο αυτό παρουσιάζονται και στοιχεία της δικής του προσωπικότητας. Παρατηρούμε ότι το κύριο μέρος της εντολής το ανακοινώνει προς το τέλος του λόγου του (στ. 125-126), ώστε να μην αφήσει περιθώρια αντίδρασης στην Καλυψώ. Της έχει θυμίσει ήδη ότι κανείς δεν μπορεί να παρακούσει την εντολή του Δία, που κρατά τον απειλητικό κεραυνό. Δείχνοντας ότι συμμερίζεται εν μέρει την κατάστασή της και δημιουργώντας έτσι οικειότητα ανάμεσά τους, αναφέρει ότι και για τον ίδιο ήταν δυσάρεστο το ταξίδι και η αποστολή που του ανατέθηκε, αλλά δεν είχε επιλογή, όπως δεν έχει τώρα ούτε η Καλυψώ (στ. 111-117). Μάλιστα, πριν ανακοινώσει την εντολή, αναφέρεται εκτενώς στον Οδυσσέα και στις μέχρι τώρα περιπέτειές του, θυμίζοντας ότι κανείς δεν μπορεί να αλλάξει τη μοίρα του (στ. 117-124). Έτσι και η Καλυψώ πρέπει να δεχτεί τη μοίρα που ορίστηκε γι’ αυτή. Χωρίς να αναφέρει το όνομα του Οδυσσέα, που θα ενέτεινε τη στενοχώρια της Καλυψώς, τον παρουσιάζει ταλαιπωρημένο και χτυπημένο από τη

143

Ραψωδία

ε

μοίρα περισσότερο από κάθε άλλο Αχαιό, υποδηλώνοντας ότι είναι αξιολύπητος και αξίζει να του δείξει συμπόνια. Ωστόσο δεν αποσιωπά όσα στοιχεία σχετικά με το νόστο του Οδυσσέα δεν αφορούν τη νεράιδα. Πριν, λοιπόν, ανακοινώσει την κυρίως εντολή, έχει προετοιμάσει όσο μπορεί την Καλυψώ να ακούσει και να δεχτεί το δυσάρεστο νέο. Τέλος, στους στίχους 163-164 τη συμβουλεύει την Καλυψώ και την προειδοποιεί για την τιμωρία που θα ακολουθήσει σε αντίθετη περίπτωση. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Ερμής δε μεταφέρει απλώς τα λόγια των θεών. Ο ρόλος του ως διαμεσολαβητή είναι πολύ πιο ουσιαστικός. Ανακοινώνει τις εντολές με τον κατάλληλο τρόπο, ώστε να μην υπάρξουν αντιδράσεις και αναστατώσεις. Στην περίπτωση της Καλυψώς εξαντλεί όλη του την ευγένεια και την ευαισθησία. 5. Να εντοπίσετε μερικά σημεία από τις αντιδράσεις της Καλυψώς (στ. 130-161) που επιβεβαιώνουν τον ανθρωπομορφισμό των ομηρικών θεών (βλ. και το Γ5 της 2ης Ενότητας, σελ. 24). Παρόλο που οι θεοί έχουν δυνάμεις πολύ ανώτερες από αυτές των ανθρώπων (σωματικές και πνευματικές), δεν είναι απαλλαγμένοι από τα πάθη και τα ηθικά ψεγάδια. Η Καλυψώ τούς αποκαλεί άσπλαχνους και ζηλόφθονους (στ. 130), χαρακτηρισμοί που εδώ πηγάζουν από το θυμό της, σε άλλες περιπτώσεις όμως επιβεβαιώνονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ανθρωπομορφισμού αποτελεί η ίδια η Καλυψώ. Ζει ερωτευμένη με ένα θνητό και ο έρωτάς της την κάνει να φέρεται εγωιστικά φυλακίζοντάς τον. Φαίνεται έτσι η παρέκκλιση της Καλυψώς από την ηθική της κοινωνίας των θεών: οι θεοί βοηθούν τον άνθρωπο (ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας), ενώ αυτή (λόγω του έρωτά της) δεν τον αντιμετωπίζει ως αυταξία αλλά ως μέσο για τη δική της ικανοποίηση. Τώρα που πληροφορήθηκε την εντολή των θεών, οργίζεται και τολμά να αντιδράσει προς το Δία (στ. 132-144). Όμως πρόκειται απλώς για ένα ξέσπασμα θυμού, αφού γνωρίζει και η ίδια ότι τελικά θα υποκύψει. Καταλαβαίνουμε έτσι ότι στην κοινωνία των θεών υπάρχει απαραβίαστη ιεραρχία, όπως και στην κοινωνία των ανθρώπων. Επίσης, διεκδικεί με επιχειρήματα –σαν να ήταν θνητή– αυτό που πιστεύει ότι της αξίζει (εκείνη νοιάζεται από καιρό γι’ αυτόν που τώρα σκέφτηκε ο Δίας: στ. 145-152). Πάντως, σύντομα καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να εναντιωθεί στην εξουσία του Δία και συμμορφώνεται (στ. 153-156). Παρά το θυμό της, η Καλυψώ δέχεται να βοηθήσει τον Οδυσσέα, και μάλιστα περισσότερο απ’ όσο της ζητήθηκε, δείχνοντας με αυτό τον τρόπο ειλικρινή αγάπη (στ. 156-161).

144

Ενότητα η

Δ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Σε ποιες περιπτώσεις τα λόγια του Δία μάς προϊδεάζουν για γεγονότα που θα συμβούν αργότερα; Για ποια γεγονότα μάς προϊδεάζουν;

7

ε 1-165

Βλ. Τεχνική της Οδύσσειας, Προϊδεασμοί, σχόλια για στ. 28-32, 36-49. 2. Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση: Σωστό

Λάθος

α. Στο στ. 59 ο Ερμής παρομοιάζεται με πατέρα που συμπεριφέρεται με γλυκύτητα στα παιδιά του. β. Τα λόγια της Καλυψώς στους στ. 159-161 μας προϊδεάζουν για το διάλογο με τον Οδυσσέα που θα ακολουθήσει. γ. Η αμβροσία καθόριζε το θάνατο των ανθρώπων. δ. Το σκήπτρο ήταν σύμβολο της θεόδοτης εξουσίας. Σωστό: β, δ, λάθος: α, γ, ε 3. Να επισημάνετε τα σημεία του κειμένου στα οποία φαίνεται ο ανθρωπομορφισμός των θεών. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Βλ. 7η Ενότητα, Ιδεολογικά σχόλια, Ανθρωπομορφισμός των θεών.

145

Ραψωδία

ε

8η Ενότητα ε 165-310/ <149-281> Κύρια θέματα • H ζωή του Οδυσσέα στην Ωγυγία • Διάλογος Καλυψώς – Οδυσσέα • Κατασκευή σχεδίας και απόπλους του ήρωα

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 165-220: Συνάντηση της Καλυψώς με τον Οδυσσέα Στίχοι 221-248: Η τελευταία πρόταση της Καλυψώς και η απάντηση του Οδυσσέα Στίχοι 249-310: Προετοιμασία και κατασκευή της σχεδίας Περίληψη Μόλις φεύγει ο Ερμής, η Καλυψώ βρίσκει τον Οδυσσέα κοντά στη θάλασσα να κλαίει και του λέει ότι είναι ελεύθερος να γυρίσει στην πατρίδα του. Ο Οδυσσέας την αντιμετωπίζει με δυσπιστία. Ακολουθεί δείπνο στη σπηλιά της Καλυψώς, όπου η νεράιδα προσπαθεί να τον μεταπείσει. Στην προσπάθειά της αυτή, του μιλάει για τις νέες περιπέτειες που θα συναντήσει, του προσφέρει την αθανασία και συγκρίνει τον εαυτό της με την Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας εμμένει στην απόφασή του να επιστρέψει στο σπίτι του. Ο ήλιος δύει και η νύχτα τούς βρίσκει αγκαλιασμένους. Την επόμενη μέρα αρχίζουν οι προετοιμασίες για την κατασκευή της σχεδίας. Η Καλυψώ βοηθάει τον Οδυσσέα, ο οποίος ετοιμάζει την αυτοσχέδια βάρκα του μέσα σε τέσσερις μέρες. Την πέμπτη μέρα, η νεράιδα τού δίνει τις απαραίτητες προμήθειες (φαγητά, νερό και κρασί) και ο Οδυσσέας αναχωρεί. Για δεκαεφτά μέρες πλέει στη θάλασσα και, τη δέκατη όγδοη μέρα, αντικρίζει τα βουνά της χώρας των Φαιάκων. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 169 «οδύρονταν»: (οδυρόταν) ρ. οδύρομαι = θρηνώ σπαρακτικά στ. 178 «θα σε κατευοδώσω»: ρ. κατευοδώνω = ξεπροβοδίζω, εδώ: βοηθώ

146

στ. 192 στ. 217 στ. 223 στ. 245 στ. 273 στ. 277 στ. 278 στ. 278

στ. 279 στ. 280 στ. 286 στ. 304 στ. 306

κάποιον να φύγει «αποτρόπαιος», –α, –ο = απεχθής, απαίσιος «οι βροτοί» = οι θνητοί, οι άνθρωποι «Λαερτιάδη διογέννητε»: Λαερτιάδης = ο γιος του Λαέρτη, διογέννητος = αυτός που κατάγεται από το Δία «μπλάβο πέλαγος» = μελανό, σκουρόχρωμο πέλαγος «τα σοφίλιασε»: ρ. σοφιλιάζω = συναρμόζω, συνταιριάζω, εφαρμόζω (η) «πλάβα» = η σχεδία «τα ίκρια» = σανίδες (τα οριζόντια δοκάρια) του καταστρώματος «στραβόξυλα» = κοίλα δοκάρια (τα οποία στη σχεδία του Οδυσσέα θα πρέπει να τοποθετούνταν κάθετα στην οριζόντια βάση). Τα ίκρια και τα στραβόξυλα αποτελούσαν το σκελετό της σχεδίας (η) «κουβέρτα» = το κατάστρωμα (η) «αντένα» = η κεραία του ιστού του πλοίου, στην οποία στερεώνονται τα πανιά του «τα ξάρτια» = καραβόσκοινα για τη στροφή της αντένας «τον είχε ορμηνέψει»: ρ. ορμηνεύω = καθοδηγώ, συμβουλεύω κάποιον «ζερβό»: ζερβός, –ή, –ό = αριστερός

Ενότητα η

8

ε 165-310

Πραγματολογικά σχόλια «στο κατακόρυφο νερό της Στύγας» (στ. 204): η Στύγα σήμερα ονομάζεται Μαυρονέρι· το νερό της πηγάζει από το Χελμό της Αχαΐας και σε κάποιο σημείο χύνεται σαν καταρράκτης σε χαράδρα, δίνοντας την εντύπωση πως περνάει στον Κάτω Κόσμο. Γι’ αυτό το λόγο οι αρχαίοι τη θεωρούσαν ποταμό του Άδη, στα νερά της οποίας οι θεοί έδιναν τον πιο μεγάλο όρκο. Όποιος τον παρέβαινε τιμωρούνταν από το Δία με εξορία από τον Όλυμπο. «Πούλια» (στ. 300): ο αστερισμός των Πλειάδων. Η Πούλια αποτελείται από εφτά αστέρια και είναι ορατή στον ουρανό από το Μάιο έως το Νοέμβριο, εποχή κατά την οποία έκαναν οι ναυτικοί τα ταξίδια τους στα ομηρικά χρόνια. «Βουκόλος» (στ. 301): ο αστερισμός του Βοώτη ή Αρκτούρου, που βρίσκεται στην προέκταση της ουράς της Άρκτου και δύει αργά τα ξημερώματα. Ο Βουκόλος θεωρούνταν φύλακας ή οδηγός της Άρκτου. «την Άρκτο που τη λεν κι αμάξι» (στ. 301»): πρόκειται για τον αστερισμό

147

Ραψωδία

ε

της Μεγάλης Άρκτου, που ονομαζόταν επίσης Άμαξα, λόγω του σχήματός της. Πίστευαν πως η Άρκτος δε δύει (γι’ αυτό το λόγο αποτελούσε για τους ναυτικούς σταθερό σημείο προσανατολισμού τη νύχτα), γιατί σκέφτεται διαρκώς τον Ωρίωνα. «Ωρίωνας» (στ. 303): εξαιρετικά όμορφος νέος και δυνατός, άφταστος κυνηγός. Τον ερωτεύτηκε η Αυγή, αλλά η Άρτεμη ζήλεψε. Μετά το φόνο του, οι θεοί τον έκαναν αστερισμό. «Ωκεανός» (στ. 303): ο μεγαλύτερος από τους Τιτάνες, γιος του Ουρανού και της Γαίας. Ως θεός είναι ο πατέρας όλων των ποταμών, ενώ από την Τηθύ απέκτησε πολλές κόρες, τις Ωκεανίδες. Ο Ωκεανός ήταν η προσωποποίηση του νερού. Τον φαντάζονταν σαν έναν τεράστιο ποταμό που κυλάει γύρω από τη γη, την οποία θεωρούσαν επίπεδη. Πίστευαν, ακόμη, ότι από τον Ωκεανό ανέτελλαν τα ουράνια σώματα και σ’ αυτόν έδυαν πάλι.

Πολιτιστικά στοιχεία • «πελέκησε μακριά μαδέρια, συνάρμοσέ τα με καρφιά και φτιάξε μια σχεδία πλατιά, στήριξε πάνω της ψηλά δοκάρια» (στ. 179-181): οδηγίες για την κατασκευή πλεούμενου. • «ψωμί, νερό και κόκκινο κρασί» (στ. 183): βασικά είδη διατροφής. • «χλαμύδα και χιτώνα» (στ. 253), «ρούχο κάτασπρο, μακρύ, χαριτωμένο, αραχνοΰφαντο και ζώστηκε στη μέση της ζώνη χρυσή κι ωραία, ρίχνοντας στο κεφάλι της μαντίλα» (στ. 254-256): πληροφορούμαστε για διάφορα είδη ένδυσης. Η χλαμύδα (÷ëáῖíá) ήταν ένα είδος κοντού πανωφοριού, φτιαγμένου από ένα τετράγωνο ή τριγωνικό κομμάτι υφάσματος που στερεωνόταν στον έναν ώμο (συνήθως το δεξιό) με μια πόρπη ή καρφίτσα. Ο χιτώνας φοριόταν κατάσαρκα χωρίς ζώνη και ήταν δύο ειδών: κοντός για τους εφήβους και όσους χρειάζονταν ελευθερία κινήσεων (αγρότες, κυνηγοί, τεχνίτες κ.λπ.) και μακρύς για τους ηλικιωμένους, τους ιερείς κ.λπ. • Στους στ. 258-287 παίρνουμε πληροφορίες για τη ναυπηγική τέχνη, καθώς παρακολουθούμε τον Οδυσσέα να κατασκευάζει μια ξύλινη σχεδία. • Στους στ. 300-306 μαθαίνουμε πώς υπολόγιζαν οι ναυτικοί της εποχής την πορεία τους, με βάση τη θέση των αστεριών.

148

• «ένα ασκί, μαύρο κρασί γιομάτο... νόστιμα όλα και πολλά» (στ. 293295)

Τεχνική της Οδύσσειας

Ενότητα η

8

ε 165-310

Tα αφηγηματικά-περιγραφικά μέρη της ενότητας εναλλάσσονται με τα διαλογικά: α. Περιγραφικό μέρος (στ. 165-176) Περιγράφεται η εικόνα-κατάσταση του Οδυσσέα: η Καλυψώ συναντάει τον Οδυσσέα και τον βρίσκει στην κατάσταση που μας είναι ήδη γνωστή από τη ραψωδία α (στ. 16-9), τώρα όμως δίνονται περισσότερα στοιχεία για τη συμβίωσή τους στο νησί και για την ψυχολογία του ήρωα. β. Διαλογικό μέρος (στ. 177- 211) Η Καλυψώ δεν αποκαλύπτει στον Οδυσσέα την εντολή του Δία ούτε την επίσκεψη του Ερμή, αλλά με γενναιόδωρη και τρυφερή διάθεση του ανακοινώνει αμέσως ως δική της την απόφαση «να τον κατευοδώσει». Μάλιστα, τον προτρέπει να αρχίσει αμέσως την κατασκευή σχεδίας και δηλώνει ότι θα του εξασφαλίσει εφόδια για το ταξίδι αλλά όχι και το βέβαιο νόστο («αν [...] το θελήσουν και οι [...] θεοί»: στ. 177-187), για τον οποίο πάντως ο Ερμής δεν είχε αφήσει αμφιβολίες στους στίχους 127-129. O νόστος δε χαρίζεται στον Oδυσσέα· θα τον κερδίσει με τον αγώνα του. Ο Οδυσσέας ρίγησε μόλις η Καλυψώ τού ανακοίνωσε την αναπάντεχη απόφασή της. Δικαιολογείται έτσι η δυσπιστία του για το κατά πόσο είναι εφικτό να επιστρέψει στην πατρίδα του με μια σχεδία, αλλά και η απαίτηση να ορκιστεί η θεά ότι δεν έχει κατά νου κάποιο άλλο κακό γι’ αυτόν (στ. 188-198). H δυσπιστία και η ενεργοποίηση του νου για αναζήτηση λύσης χαρακτηρίζουν τον Οδυσσέα στον αγώνα του· είναι ιδιότητες σύμφυτες με το βασικό χαρακτηρισμό που του αποδίδει ο ποιητής σε τρεις παραλλαγές: πολύτροπος, πολυμήχανος, πολύμητις. Η Καλυψώ δεν ενοχλήθηκε από την απαίτηση του Οδυσσέα, αντίθετα, του χαμογέλασε, τον χάιδεψε, απέδωσε σε εξυπνάδα και πονηριά τη δυσπιστία του και έδωσε αμέσως το μεγάλο όρκο των θεών διαβεβαιώνοντάς τον πως δε σκέφτεται κάτι κακό γι’ αυτόν (στ. 199-211). γ. Αφηγηματικό μέρος (στ. 212-222) Εδώ περιγράφεται η βουβή επιστροφή στη σπηλιά, η θέση του Οδυσσέα εκεί όπου πριν από λίγο καθόταν ο Ερμής, και το δείπνο: ανθρώπινο για το θνητό, με φροντίδα όμως της ίδιας της θεάς, θεϊκό για την αθάνατη με τις

149

Ραψωδία

ε

φροντίδες των υπηρετριών της· υπογραμμίζεται έτσι το χάσμα που χωρίζει το ζευγάρι. Η σκηνοθεσία αυτή προετοιμάζει τον ανεπανάληπτο διάλογο που ακολουθεί. δ. Διαλογική σκηνή (στ. 223-248) H Καλυψώ κάνει μια ύστατη προσπάθεια να κρατήσει τον Οδυσσέα κοντά της: τον προσφωνεί με τους επίσημους τίτλους του και με το όνομά του, ενώ απορεί με τη βιασύνη του να φύγει· ωστόσο, του εύχεται να πάει στο καλό. Βέβαια, αμέσως μετά παραθέτει τα επιχειρήματα που θα μπορούσαν να τον κλονίσουν: • θα συναντήσει πολλές δυσκολίες πριν φτάσει στην πατρίδα· • αν μείνει κοντά της, θα κερδίσει την αθανασία· • η Πηνελόπη δεν μπορεί να της παραβγεί «στην όψη και στο ανάστημα» (στ. 223-235). O Οδυσσέας –που εδώ χαρακτηρίζεται «πολύγνωμος»– αντιπαρέρχεται με ετοιμότητα και ευγένεια το μεγάλο δίλημμα που του έθεσε η Καλυψώ (έτσι ούτε τη θεά μειώνει ούτε όμως μειώνεται η λαχτάρα του για το νόστο). Λέει το μεγάλο «όχι» στη δελεαστική πρόταση της Καλυψώς επιλέγοντας χωρίς δισταγμό τα ανθρώπινα, αυτά που του ανήκουν, γνωρίζοντας φυσικά τις συνέπειες. Αναδεικνύεται εδώ το ήθος του ήρωα, καθώς αποφασίζει, βέβαια, αυτό που όρισε η μοίρα και καθόρισε ο Δίας, αλλά το κάνει υπακούοντας σε εσωτερική ανάγκη, ανεπηρέαστος από τις μεγάλες θεϊκές δυνάμεις. Η επιλογή του Οδυσσέα να ζήσει την ανθρώπινη ζωή, με τις ατέλειες και τα βάσανα αλλά και τους αγώνες για την υπερνίκησή τους, είναι η ανυπέρβλητη αξία της Οδύσσειας, που υπογραμμίζει, πάνω απ’ όλα, τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της. ε. Αφηγηματικό μέρος (στ. 249-251) Mε το τρίστιχο αυτό δίνεται λακωνικά το τέλος της μέρας και η τελευταία συνεύρεση του Οδυσσέα με την Καλυψώ. στ. Αφηγηματικό / περιγραφικό μέρος (στ. 252-310) Οι επόμενες μέρες περνούν με τον Οδυσσέα να εργάζεται ασταμάτητα και την Καλυψώ να προσφέρει βοήθεια, εκδηλώνοντας έμπρακτα το ενδιαφέρον της για τον ήρωα. Η κατασκευή της σχεδίας ξεδιπλώνεται σε τρεις φάσεις (α΄: στ. 258-271, β΄: 272-283, γ΄: 284-288) όπου περιγράφονται αναλυτικά τα εργαλεία, οι εργασίες και τα υλικά σε εικόνες που ζωντανεύουν στα μάτια του ακροατή/αναγνώστη. Ακολουθεί ο αποχαιρετισμός και το 17ήμερο ακύμαντο ταξίδι του ήρωα.

150

Συστολή του χρόνου Συστολή του χρόνου έχουμε όταν ο ποιητής αναφέρεται συνοπτικά σε γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια, όπως στα παρακάτω αποσπάσματα της ενότητας: στ. 258-289: σε τριάντα δύο στίχους ο ποιητής περιγράφει την κατασκευή της σχεδίας που κράτησε τέσσερις μέρες. στ. 300-307: σε οχτώ μόλις στίχους καλύπτεται ένα χρονικό διάστημα δεκαεφτά ημερών.

Ενότητα η

8

ε 165-310

Τυπικές εκφράσεις • «κρατερός Αργοφονιάς» (στ. 165) • «σεβαστή νεράιδα» (στ. 165) • «μεγαλόψυχος Οδυσσέας» (στ. 166) • «ουράνιοι θεοί» (στ. 186) • «πολύπαθος και θείος» (στ. 188) • «μίλησε ο Οδυσσεύς, και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά» (στ. 189) • «το μέγα κύμα της θαλάσσης, τόσο αποτρόπαιο και φοβερό» (στ. 192) • «ισόρροπα και γρήγορα καράβια» (στ. 193) • «η Καλυψώ, αρχοντική θεά» (στ. 199, 212, 222) • «Λαερτιάδη διογέννητε, πολύτροπε Οδυσσέα» (στ. 223) • «Ανταποκρίθηκε μιλώντας ο Οδυσσέας πολύγνωμος» (στ. 236) • «σεβαστή θεά» (στ. 237) • «μπλάβο πέλαγος» (στ. 245) • «στο κοίλο βάθος της σπηλιάς» (στ. 250) • «Μόλις πήρε να χαράζει, φάνηκε ροδοδάχτυλη η Αυγή» (στ. 252) • «ρούχο κάτασπρο, μακρύ, χαριτωμένο, αραχνοΰφαντο» (στ. 254-255) • «μεγαλόψυχος Οδυσσέας» (στ. 257) • «διπλό πελέκι κοφτερό, χάλκινο και μεγάλο» (στ. 258) • «Καλυψώ θεόμορφη» (στ. 267, 272, 284, 290, 304) • «μαύρο κρασί» (στ. 293) • «Όλος χαρά ο θείος Οδυσσέας κι αγαλλίαση» (στ. 297)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «μέγα όρκο να προσφέρεις» (στ. 197): Ο όρκος είχε δεσμευτική σημασία. Όποιος δεσμευόταν με όρκο, ήταν υποχρεωμένος να τηρήσει τις υποσχέσεις του. • «Έτσι κι αλλιώς, καθόλου δεν τους πρέπει, θνητές να ανταγωνίζονται

151

Ραψωδία

ε

θεές στης ομορφιάς τη χάρη» (στ. 234-235): Οι στίχοι είναι διατυπωμένοι με τη μορφή γνωμικού.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Καλυψώ: Η νεράιδα ανακοινώνει στον Οδυσσέα πως θα τον αφήσει ελεύθερο. Επειδή όμως είναι ερωτευμένη μαζί του, κάνει μια τελευταία προσπάθεια να τον κρατήσει κοντά της προσφέροντάς του την αθανασία (στ. 229-230). Παρά τον ψυχικό της πόνο, τον βοηθάει να κατασκευάσει τη σχεδία, του δίνει προμήθειες για το ταξίδι και τον συμβουλεύει, αποδεικνύοντας έτσι έμπρακτα την αγάπη που νιώθει γι’ αυτόν. Οδυσσέας: Στην αρχή (στ. 167-175) βρίσκεται σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Περνά τον καιρό του δίπλα στη θάλασσα, με κλάματα και θρήνους. Παρουσιάζεται αδύναμος (στ. 171-172) και δύσπιστος απέναντι στην Καλυψώ (στ. 190-198). Αντιδρά έξυπνα και δε συγκρίνει την Πηνελόπη με τη νεράιδα (στ. 238-241). Είναι υπομονετικός, επίμονος και με μεγάλη ψυχική αντοχή (στ. 244-248), προκειμένου να γυρίσει στην πατρίδα του.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 61 του σχολικού βιβλίου • Λ. Αλεξίου, Ο Οδυσσέας στην Καλυψώ (απόσπασμα) Αναζητήστε κοινά σημεία στην απάντηση που έδωσε ο Οδυσσέας στην Καλυψώ (στ. 237-248) και στο απόσπασμα από το ποίημα του Λ. Αλεξίου. Στους στίχους 237-241 ο Οδυσσέας αναγνωρίζει τη θεϊκή ομορφιά της Καλυψώς και την κατωτερότητα της θνητής γυναίκας του σε σχέση με τη νεράιδα. Όλος ο θαυμασμός του Οδυσσέα προς την Καλυψώ αποτυπώνεται σε ένα στίχο του ποιήματος του Αλεξίου: «Το σώμα σου ως ναός φεγγοβολάει». Όμως ο επόμενος στίχος μαρτυρά τον πόθο του θνητού Οδυσσέα να βρίσκεται ανάμεσα σε αγαπημένους θνητούς. Υπογραμμίζεται έτσι η σημασία της ανθρώπινης ζωής, καθώς ο Οδυσσέας δείχνει χωρίς δισταγμό προτίμηση στη ζωή που ταιριάζει σε ένα θνητό, έναντι της θεϊκής αθανασίας. Την ίδια παραδοχή διαπιστώνουμε και στους στίχους ε 242-243 της Οδύσσειας. Προκειμένου να μην προσβάλει τη νεράιδα, ο Οδυσσέας ξεκαθαρίζει ότι δεν

152

είναι η γυναίκα του που του λείπει τόσο, όσο η πατρίδα και η οικογένεια με την ευρύτερη έννοια. Οι επόμενοι στίχοι του ποιήματος βρίσκουν αντιστοιχία στους στίχους 244-248 της Οδύσσειας, όπου ο ήρωας είναι αποφασισμένος να υπομείνει τα πάντα, ακόμη και να διακινδυνεύσει την ίδια τη ζωή του, προκειμένου να επιστρέψει στην πατρίδα του. Έτσι και στο ποίημα του Λ. Αλεξίου ο ήρωας δεν μπορεί να απολαύσει την ομορφιά του θεϊκού τόπου και προτιμά να τον αφήσει, να παλέψει, ίσως και να πεθάνει κατά τη διεκδίκηση του νόστου.

Ενότητα η

8

ε 165-310

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 62 του σχολικού βιβλίου 1. Η Καλυψώ ανακοίνωσε ως δική της απόφαση το νόστο του Οδυσσέα, χωρίς καμιά αναφορά στον Ερμή, στο Δία ή στη μοίρα. Τι εξυπηρετεί ο χειρισμός αυτός τόσο για την Καλυψώ όσο και για τον Οδυσσέα; Με τα πρώτα κιόλας λόγια που απευθύνει η Καλυψώ στον Οδυσσέα (στ. 177-178), ανακοινώνει ως δική της την απόφαση για την απελευθέρωσή του. Παρατηρούμε ότι τα ευχάριστα νέα ανακοινώνονται αμέσως, σε αντίθεση με την αναβλητική διάθεση του Ερμή να ανακοινώσει μια δυσάρεστη εντολή. Η αποσιώπηση ότι πρόκειται για εντολή του Δία, καθώς και το γεγονός ότι δεν ανέφερε καθόλου τον Ερμή ή τη μοίρα, εξυπηρετεί διπλό στόχο: α. Ο Οδυσσέας δε γνωρίζει ότι ο νόστος του είναι θεϊκή απόφαση, ενώ ξέρει ότι θα χρειαστεί να παλέψει χωρίς σίγουρο αποτέλεσμα. Έτσι η απόφαση στο δίλημμα που θα του θέσει αργότερα η Καλυψώ θα είναι δική του, ανεπηρέαστη από την παρέμβαση των θεών. Μόνο ο άνθρωπος που αποφασίζει ελεύθερα μπορεί να είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του και να αξίζει έπαινο ή ψόγο για τις επιλογές του. β. Με τη συμπεριφορά αυτή η Καλυψώ δείχνει αληθινή αγάπη και παρουσιάζεται στον Οδυσσέα φιλεύσπλαχνη και ευαίσθητη, πιστεύοντας ότι ίσως και την τελευταία στιγμή κερδίσει τη συμπάθειά του και τον πείσει να μείνει μαζί της. Αλλά ακόμη κι αν δε μείνει κοντά της, τουλάχιστον δε θα είναι μισητή σ’ αυτόν που αγαπάει. 2. Ο Οδυσσέας χαρακτηρίζεται πονηρός από την Καλυψώ (στ. 201) και πολύγνωμος από τον ποιητή (στ. 236). Πώς μπορούν να αιτιολογηθούν οι χαρακτηρισμοί αυτοί του ήρωα;

153

Ραψωδία

ε

Ο χαρακτηρισμός τον οποίο απευθύνει η Καλυψώ στον Οδυσσέα (στ. 201: πονηρός) αναφέρεται στην καχυποψία και τη δυσπιστία του, ιδιότητες που δικαιολογούνται από την ξαφνική απόφασή της να τον αφήσει ελεύθερο έπειτα από τόσα χρόνια καταπίεσης. Είναι, λοιπόν, πονηρός ο Οδυσσέας, γιατί αντιμετωπίζει επιφυλακτικά κάθε νέα κατάσταση και εξετάζει αμέσως όλα τα ενδεχόμενα πριν ενθουσιαστεί στο άκουσμα της πολυπόθητης ανακοίνωσης, και κυρίως γιατί ζητάει από την Καλυψώ να δεσμευτεί με όρκο για όσα του υπόσχεται. Αντιδρά συγκρατημένα και δεν επιτρέπει στον εαυτό του να παρασυρθεί από τα συναισθήματά του. Ο χαρακτηρισμός πολύγνωμος, που αναφέρεται από τον ποιητή (στ. 236), αποδίδει μια άλλη ιδιότητα στον ήρωα, επειδή επιδεικνύει μεγάλη διακριτικότητα απέναντι στην Καλυψώ και αρνείται ευγενικά όσα του προσφέρει. Όπως φαίνεται στους στίχους 237-248, ο Οδυσσέας είναι πάντα ετοιμόλογος και ξέρει να χειρίζεται τις καταστάσεις από την πρώτη κιόλας στιγμή. Έχει την ικανότητα να αποφασίζει γρήγορα και σωστά, να αποφεύγει τις παγίδες και να επινοεί κάθε είδους τεχνάσματα για να πετύχει το στόχο του. Έτσι, στους στίχους αυτούς ο ήρωας εμφανίζεται πολύγνωμος, γιατί απαντά στο δίλημμα της Καλυψώς με πολύ εύστοχο τρόπο. Αναγνωρίζει την απαράμιλλη ομορφιά της και την ανωτερότητά της ως προς τη θνητή Πηνελόπη, ώστε να μην προσβάλει τη νεράιδα εμμένοντας στην αρχική του επιθυμία. Απορρίπτει έτσι το δίλημμα που του θέτει, άμεσα αλλά όχι απερίσκεπτα, αφού πολύ συνειδητοποιημένα επιλέγει τη θνητή ζωή έναντι της θεϊκής αθανασίας. 3. Ο Οδυσσέας κατασκεύασε μόνος του σε τέσσερις μέρες τη σχεδία του νόστου. Τι υποδηλώνει η ταχύτητα της κατασκευής; Και γιατί ενδιέφερε η λεπτομερειακή περιγραφή της; Αμέσως μόλις ο Οδυσσέας έμαθε ότι είναι ελεύθερος να επιστρέψει στην πατρίδα του, ξεκίνησε να δουλεύει ασταμάτητα για την κατασκευή της σχεδίας με την οποία θα διέσχιζε το πέλαγος. Ο ποιητής παρουσιάζει τον ήρωα να εργάζεται τέσσερα μερόνυχτα χωρίς ξεκούραση και ύπνο. Παρόλο που κάτι τέτοιο είναι ακατόρθωτο (και ακόμη περισσότερο εκείνη την εποχή, που το σκοτάδι της νύχτας εμπόδιζε μια τέτοια εργασία), ο ισχυρισμός αυτός είναι σημαντικός, γιατί καταδεικνύει τον πόθο του Οδυσσέα για το νόστο. Η αστείρευτη δίψα του για την επιστροφή στην πατρίδα του είναι αυτή που του δίνει δύναμη για αδιάκοπη δουλειά. Περνάει αμέσως στη δράση, προκειμένου να συντομεύσει όσο μπορεί το διάστημα παραμονής του στην Ωγυγία, παρόλο που γνωρίζει ότι θα αντιμετωπίσει πολλούς κινδύνους στο πέλαγος. Πάντως ο ποιητής φροντίζει να γίνει πιστευτός διευκρινίζοντας ότι δεν πρόκειται για κοίλο πλοιάριο, το οποίο θα ήταν βέβαια πιο χρήσιμο,

154

ωστόσο θα απαιτούσε περισσότερη και πιο δύσκολη εργασία. Ο ποιητής επιμένει στη λεπτομερειακή κατασκευή της σχεδίας, γιατί είναι ένα θέμα που ενδιέφερε τους ακροατές της ομηρικής εποχής, οι οποίοι κατασκεύαζαν μόνοι τους ό,τι χρειάζονταν. Άλλωστε, και σε επίπεδο ποιητικής τεχνικής κάθε στοιχείο σημαντικό για τον κεντρικό ήρωα πρέπει να περιγράφεται αναλυτικά και να μεταφέρεται ολοζώντανο στο μυαλό του ακροατή. Ακόμη, αν μπορέσουμε να φανταστούμε τη σχεδία με πολλές λεπτομέρειες, θα κατανοήσουμε καλύτερα τη σταδιακή διάλυσή της αργότερα, από την οργή του Ποσειδώνα, συμμετέχοντας έτσι πιο έντονα στα πάθη του Οδυσσέα.

Ενότητα η

8

ε 165-310

4. Κατασκευάστε μικρογραφία της σχεδίας του Οδυσσέα ή σχεδιάστε μια τέτοια με βάση την περιγραφή των στίχων 268-286 και την πιο κάτω αναπαράστασή της (εικ. 12· δείτε και την εικ. 8). Για την εκτέλεση της άσκησης, βλ. εικόνα 12 και εικόνα 8 στις σελ. 62 και 60 του σχολικού βιβλίου. 5. Σκιαγραφήστε την Καλυψώ από την όλη συμπεριφορά της στην ενότητα αυτή. Παρόλο που η Καλυψώ είναι απογοητευμένη από την απόφαση των θεών, στην οποία αναγκάστηκε να υπακούσει, η συμπεριφορά της προς τον Οδυσσέα δείχνει ειλικρινές ενδιαφέρον και αγάπη. Του ανακοινώνει χωρίς καθυστερήσεις την απόφαση που ξέρει ότι θα τον κάνει ευτυχισμένο (στ. 177-178) και του προσφέρει συμβουλές και ό,τι άλλο μπορεί, για να κάνει το ταξίδι του λιγότερο δύσκολο (στ. 179-185). Το γεγονός ότι παρουσιάζει την απόφαση σαν δική της και όχι των θεών πηγάζει από την ανάγκη της να κερδίσει έστω και την τελευταία στιγμή τη συμπάθεια του Οδυσσέα. Αυτή πάντως η φιλευσπλαχνία δεν είναι εντελώς υποκριτική, αφού δεν εξαντλείται στην ψεύτικη δήλωση περί της απόφασης, αλλά εκδηλώνεται και έμπρακτα. Μάλιστα στο στίχο 200 φανερώνεται η τρυφερή διάθεση της νεράιδας προς τον ήρωα, αφού, αντί να θυμώσει και να προσβληθεί από την καχυποψία του Οδυσσέα, δείχνει κατανόηση και στοργή. Δέχεται το αίτημά του να ορκιστεί με τον πιο βαρύ όρκο, για να τον πείσει (στ. 202-209). Γνωρίζει ότι, αφού το αποφάσισαν οι θεοί, εκείνη δεν μπορεί να περιμένει τίποτα άλλο πια πέρα από τη συμπάθεια και την εκτίμηση του Οδυσσέα. Παρόλα αυτά κάνει μια τελευταία προσπάθεια να τον πείσει (στ. 227-235) προμαντεύοντας φουρτούνες και κινδύνους, που έρχονται σε έντονη αντί-

155

Ραψωδία

ε

θεση με την αθανασία που θα του πρόσφερε εκείνη. Ωστόσο, σέβεται την απόφαση του Οδυσσέα και δεν επιμένει άλλο. Έπειτα από αυτό, τον βοηθάει συμμετέχοντας ενεργά στην κατασκευή της σχεδίας, αποκαλύπτοντας έτσι την πραγματική αγάπη που τρέφει για τον ήρωα. 6. Ο χρόνος μιας διαλογικής σκηνής ισούται σχεδόν με τον πραγματικό. Η περιγραφική αφήγηση όμως μπορεί να καλύπτει γεγονότα πολλών ημερών (ή ετών) σε ελάχιστο χρόνο. Με ποιον τρόπο καλύπτονται γεγονότα είκοσι δύο ημερών στους στίχους 289-307; Στους στίχους 289-299 περιγράφεται η αναχώρηση του Οδυσσέα από το νησί της Ωγυγίας και η έναρξη του ταξιδιού του. Οι υπόλοιπες μέρες, όμως, δεν αναφέρονται στην αφήγηση, μέχρι που ξεκινά ο διωγμός του ήρωα από τον Ποσειδώνα (στ. 311). Κατά την αφήγηση άλλοτε διαστέλλεται ο χρόνος (ο ποιητής αφηγείται με λεπτομέρειες κάτι που διαρκεί λίγο), άλλες φορές διατρέχει μεγάλο χρονικό διάστημα μέσα σε λίγους μόνο στίχους (όπως εδώ) και άλλες φορές πραγματικός και αφηγηματικός χρόνος ταυτίζονται (όπως συμβαίνει στις διαλογικές σκηνές). Στο ταξίδι του Οδυσσέα εφαρμόζεται η δεύτερη περίπτωση, γιατί ο ποιητής δεν ενδιαφέρεται τόσο για το ταξίδι όσο για το ναυάγιο. Η μόνη πληροφορία που μας δίνει για τις πρώτες δεκαεφτά μέρες του ταξιδιού είναι ότι ο Οδυσσέας έχει μείνει άγρυπνος. Η πληροφορία αυτή είναι σημαντική, γιατί τον καθιστά πιο αδύναμο να αντιμετωπίσει τη φουρτούνα του Ποσειδώνα.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 62 του σχολικού βιβλίου Η Καλυψώ προσπάθησε να κρατήσει κοντά της τον Οδυσσέα ορθώνοντας μπροστά του το δίλημμα: • ζωή σε ένα όμορφο νησί • επιστροφή στο «γιδότοπο» της Ιθάκης; • με μια πανέμορφη θεά ή • με τη θνητή Πηνελόπη; • και αθανασία • και βάσανα πολλά; > Αναπτύξτε προφορικά: α. τα επιχειρήματα με τα οποία η Καλυψώ στηρίζει την πρότασή της στον Οδυσσέα (στ. 223-235) και β. τα επιχειρήματα με τα οποία ο Οδυσσέας αρνείται την πρότασή της (στ. 237248).

156

α. Στους στίχους 223-235 η Καλυψώ κάνει μια τελευταία προσπάθεια να πείσει τον Οδυσσέα να μείνει μαζί της. Αφού πλέον δεν εξαρτάται από εκείνη, μόνο ο ίδιος θα μπορούσε να αλλάξει την απόφαση των θεών. Εκθέτει, λοιπόν, τα πιο ισχυρά της επιχειρήματα, για να πετύχει το στόχο της: − Προμηνύει βάσανα και πάθη για τον Οδυσσέα προτού φτάσει στην Ιθάκη (στ. 227-228). − Αντιτάσσει στο προηγούμενο την αθανασία και την άνετη και ξένοιαστη ζωή που θα του πρόσφερε στο ειδυλλιακό περιβάλλον του νησιού της (στ. 229-230). − Συγκρίνει τον εαυτό της με την Πηνελόπη, που τη βρίσκει πολύ κατώτερη σε ομορφιά, αφού είναι απλώς μια θνητή (στ. 230-235).

Ενότητα η

8

ε 165-310

β. Ο Οδυσσέας χωρίς πολλή σκέψη δείχνει έτοιμος να απαντήσει με σύνεση και διπλωματία: − Παραδέχεται την κατωτερότητα της γυναίκας του, αφού η σύγκριση μεταξύ μιας θεάς και μιας θνητής είναι αδύνατη (στ. 238-241). − Επιμένει στην απόφαση της επιστροφής του, τονίζοντας όμως ότι επιθυμεί να βρεθεί στο σπίτι του χωρίς να αναφέρεται ειδικά στη γυναίκα του, για να μην πληγώσει τη θεά (στ. 242-243). − Δηλώνει αποφασισμένος να υπομείνει οποιαδήποτε δοκιμασία τού επιβάλουν οι θεοί, αφού η καρτερικότητα και η υπομονή είναι μία από τις βασικές αρετές του (στ. 244-248). Παρατηρούμε ότι ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει ένα-ένα τα επιχειρήματα της θεάς (με την ανάποδη σειρά από ό,τι τα διατύπωσε εκείνη) απαντώντας πολύ προσεκτικά, ώστε ούτε τη θεά να προσβάλει ούτε το νόστο του να αρνηθεί. Μέσα από την επιμονή του και την απόρριψη όσων του προσφέρει η Καλυψώ, εξυμνείται η ανθρώπινη φύση (ο ήρωας προτιμά έναν ανθρώπινο θάνατο στο σπίτι του παρά μια αθανασία χωρίς νόημα), καθώς και η οικογενειακή ζωή και η αγάπη για την πατρίδα (προτιμά να βρίσκεται στην Ιθάκη παρά στην ειδυλλιακή Ωγυγία, προκειμένου να είναι με τους δικούς του ανθρώπους στο δικό του τόπο).

157

Ραψωδία

ε

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να καταγράψετε τις φάσεις κατασκευής της σχεδίας από τον Οδυσσέα με βάση τη συμβολή της Καλυψώς σε καθεμιά από αυτές. Ο Οδυσσέας, με τη συμβολή της Καλυψώς, κατασκευάζει το πλεούμενο μέσα σε τέσσερις μόλις μέρες, πράγμα που φαίνεται ακατόρθωτο, ωστόσο αυτό δεν έχει σημασία για την ποίηση, αφού ο ποιητής ενδιαφέρεται να τονίσει την λαχτάρα του Οδυσσέα να ξεκινήσει το ταξίδι του γυρισμού. Οι φάσεις κατασκευής της σχεδίας: α΄ φάση (258-271): H Καλυψώ δίνει εργαλεία στον Οδυσσέα (πελέκι και σκεπάρνι), τον οδηγεί στα «δέντρα τα ψηλά» και επιστρέφει στη σπηλιά. Ο Οδυσσέας κάνει τις ανάλογες εργασίες (κόβει τους κορμούς, τους πελεκάει, τους ξύνει και τους σταθμίζει, ώστε να είναι ίσοι). β΄ φάση (272-283): H Καλυψώ φέρνει τα τρύπανα και ο Οδυσσέας προχωρεί στις εξής εργασίες: τρυπάει και συνταιριάζει τα ξύλα με ξύλινα καρφιά, φτιάχνει μια σχεδία φαρδιά και τελειώνει «την κουβέρτα απλώνοντας μακριές σανίδες». Μπήγει «και το κατάρτι [...] στη μέση μ’ αντένα ταιριασμένη», ετοιμάζει και το τιμόνι, περιφράζει τη σχεδία με κλωνάρια ιτιάς και ρίχνει επάνω «φύλλα» (ύλην στο αρχαίο κείμενο: κλαδιά και φύλλα). γ΄ φάση (284-288): Η Καλυψώ φέρνει το λινό για τα πανιά και ο Οδυσσέας «κι αυτά τα μαστορεύει», δένει τα ξάρτια, και με φαλάγγια ρυμουλκεί τη σχεδία στη θάλασσα. 2. Στις παρακάτω προτάσεις να συμπληρώσετε τα κενά με την κατάλληλη λέξη από αυτές που δίνονται παρακάτω: συστολή

αθανασία

επέμβαση

αφήγηση

σκηνή

μεταβολή

α. Η ....................... στη στάση της Καλυψώς οφείλεται στην ....................... των θεών. β. Η Καλυψώ κάνει μια ύστατη προσπάθεια να κρατήσει τον Οδυσσέα κοντά της, προσφέροντάς του την ....................... γ. Σε μια διαλογική ......................., ο αφηγηματικός χρόνος είναι σχεδόν ίσος με τον πραγματικό, όμως στην περιγραφική ....................... μπορεί ο χρόνος να διαρκεί ελάχιστα σε σχέση με τον πραγματικό χρόνο (αυτό ονομάζεται ....................... του χρόνου). Οι σωστές απαντήσεις είναι α: μεταβολή / επέμβαση, β: αθανασία, γ: σκηνή / αφήγηση / συστολή.

158

9η Ενότητα ε 311-420/ <282-381>

Ενότητα η

9

ε 311-420 Κύρια θέματα • Επιστροφή του Ποσειδώνα – τρικυμία • Σύγκρουση Ποσειδώνα-Οδυσσέα – Παρέμβαση της Ινώς

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 311-347: Ο Ποσειδώνας βλέπει τον Οδυσσέα − Η πρώτη φάση της σύγκρουσης Στίχοι 348-366: Η δεύτερη φάση της σύγκρουσης Στίχοι 367-401: Παρέμβαση της Ινώς-Λευκοθέης Στίχοι 402-420: Η τρίτη φάση της σύγκρουσης − Ο Ποσειδώνας αποχωρεί ικανοποιημένος Περίληψη Καθώς πλέει στη θάλασσα ο Οδυσσέας, τον βλέπει ο Ποσειδώνας, και φοβερά οργισμένος, σηκώνει δυνατή τρικυμία. Ο Οδυσσέας παλεύει μέσα στη θαλασσοταραχή που συντρίβει το κατάρτι της σχεδίας, ώσπου τον βλέπει η Λευκοθέη. Η άθλια κατάσταση του ήρωα τη συγκινεί και αποφασίζει να τον βοηθήσει· του δίνει, λοιπόν, πολύτιμες συμβουλές για τη σωτηρία του καθώς κι ένα άφθαρτο μαγνάδι (μαντίλι), το οποίο θα τον προστατέψει ως φυλαχτό. Μόλις ο Οδυσσέας μένει πάλι μόνος του στο πέλαγος, ο Ποσειδώνας στέλνει νέο, φοβερό κύμα και, ικανοποιημένος με τα προβλήματα που δημιούργησε, φεύγει για το παλάτι του στις Αιγές. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 314 στ. 325 στ. 325 στ. 355 στ. 367 στ. 381

«χολώθηκε»: ρ. χολώνομαι = θυμώνω, νιώθω πίκρα ή οργή (ο) «λεβάντες» = ισχυρός ανατολικός άνεμος (ο) «πουνέντες» = δυτικός άνεμος «ανέβλεψε»: ρ. αναβλέπω = ξαναβλέπω / κοιτώ προς τα πάνω «καλλίσφυρη» = με ωραίους αστραγάλους / με ωραία πόδια (το) «μαγνάδι» = κάλυμμα της κεφαλής, μαντίλι

159

Ραψωδία

ε

στ. 391 «σε σκέψη δίβουλη μπλεγμένος» = αμφιταλαντευόμενος ανάμεσα σε δύο σκέψεις, γνώμες στ. 406 (η) «θημωνιά» = σωρός από θερισμένα στάχυα ή χόρτα χωρισμένα σε δεμάτια στ. 420 «σίμωσε»: ρ. σιμώνω = πλησιάζω, ζυγώνω Πραγματολογικά σχόλια «Αιθίοπες» (στ. 311): βλ. 2η Ενότητα, Πραγματολογικά σχόλια, σχόλιο για το στ. 27. «Ινώ... Λευκοθέη» (στ. 367-368): η Ινώ ή Λευκοθέη ήταν κόρη του Κάδμου, μυθικού ιδρυτή της Θήβας, και αδερφή της Σεμέλης (η μητέρα του Διόνυσου). Επειδή η Ινώ ανέθρεψε το Διόνυσο, που ήταν γιος του Δία από τη Σεμέλη, η Ήρα την τρέλανε, κι αυτή έπεσε στη θάλασσα, όπου τη δέχτηκαν ο Ποσειδώνας και οι Νηρηίδες και την έκαναν αθάνατη. Όταν απέκτησε θεϊκή ιδιότητα, ονομάστηκε Λευκοθέη και έγινε προστάτιδα των ναυτικών. Επίσης, η Ινώ είναι η κακιά μητριά στο μύθο του Φρίξου και της Έλλης (παιδιά της Νεφέλης και του βασιλιά του Ορχομενού, Αθάμαντα). «Κάδμος» (στ. 367): ο μυθικός ιδρυτής της Θήβας. «Αιγές» (στ. 420): σύμφωνα με μια άποψη, είναι νησί κοντά στην Εύβοια ή μεταξύ Τήνου και Χίου. Άλλοι την ταυτίζουν με την Κάρυστο της Εύβοιας ή με μια κωμόπολη της Αχαΐας. Μάλλον πρόκειται για φανταστική πόλη, αφού λέγεται ότι εκεί είχε το παλάτι του ο Ποσειδώνας.

Πολιτιστικά στοιχεία • «του τάφου τα κτερίσματα» (στ. 343): ταφικό έθιμο (βλ. 4η Ενότητα, Πολιτιστικά στοιχεία, σχόλιο για το στ. 323). • «σχεδία» (στ. 347), «τιμόνι» (στ. 348), «κατάρτι, πανί κι αντένα» (στ. 349-350)

Τεχνική της Οδύσσειας Εσωτερικός μονόλογος Ο μονόλογος είναι ένας διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες

160

στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Με το μονόλογο ο ποιητής αποκαλύπτει τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων, ώστε να αντιλαμβάνεται ο ακροατής καλύτερα τις ενέργειες και τις αντιδράσεις τους. Στην ενότητα υπάρχουν δύο μονόλογοι του Οδυσσέα στους στ. 329-345 και στους στ. 393-401. Καθώς ο Οδυσσέας συνομιλεί με τον εαυτό του, τα συναισθήματά του φαίνονται πιο αληθινά και οι σκέψεις του περισσότερο αυθεντικές.

Ενότητα η

9

ε 311-420

Παρομοιώσεις Η απλή παρομοίωση περιλαμβάνει δύο έννοιες, από τις οποίες η μία παρουσιάζει αναλογίες με μια άλλη πιο γνωστή ή πιο χαρακτηριστική· για παράδειγμα, στο στίχο 371 η Ινώ, καθώς πετάει και βγαίνει από το κύμα, παρομοιάζεται με πουλί, ενώ στους στίχους 407-408 ο κορμός του δέντρου παρομοιάζεται με άλογο κούρσας το οποίο καβαλικεύει ο Οδυσσέας. Οι σύνθετες (εκτεταμένες/διεξοδικές ή πλατιές) παρομοιώσεις, χαρακτηριστικές στην επική ποίηση, περιλαμβάνουν μια εικόνα η οποία παρομοιάζεται με κάποια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή (άρα γνωστή στον ομηρικό ακροατή). Μια διεξοδική παρομοίωση αναλύεται ως εξής: α. τι παρομοιάζεται (δεικτικό μέρος) β. με τι παρομοιάζεται (αναφορικό μέρος) γ. ποιο είναι το κοινό σημείο τους (κοινός όρος) δ. ποιος είναι ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης (π.χ. συμπληρώνει και εμπλουτίζει την περιγραφή, φωτίζει τη ζητούμενη εικόνα). Στην ενότητα που εξετάζουμε υπάρχουν οι εξής παρομοιώσεις: • στ. 362-366: Οι άνεμοι που πηγαινοφέρνουν τη σχεδία παρομοιάζονται με το χειμερινό βοριά που σαρώνει στον κάμπο αγκάθια. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «Πώς ο χειμερινός... ένα πράμα» (στ. 362-363) β. δεικτικό μέρος: «έτσι και τη σχεδία... ο πουνέντες» (στ. 364-366) γ. κοινός όρος: η ορμή και δύναμη του ανέμου. • στ. 405-406: Τα μαδέρια σκορπίζονται σαν τα άχυρα της θημωνιάς. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «Πώς άνεμος... της θημωνιάς» (στ. 405-406) β. δεικτικό μέρος: «έτσι σκορπίστηκαν και τα μακριά μαδέρια» (στ. 406) γ. κοινός όρος: η ισχύς του ανέμου και του κύματος.

161

Ραψωδία

ε

Το επεισόδιο της Ινώς Το επεισόδιο της Ινώς παρεμβάλλεται στο κυρίως σώμα της αφήγησης (όπου εναλλάσσεται η περιγραφική αφήγηση με το μονόλογο) και λειτουργεί σε δύο επίπεδα: α. ως ανάπαυλα για τον ακροατή/αναγνώστη β. προωθεί την εξέλιξη του μύθου σύμφωνα με το θεϊκό σχέδιο, αφού η Ινώ εμφανίζεται ως από μηχανής θεός και ενθαρρύνει τον Οδυσσέα με τη μορφή πουλιού (στ. 367-389): • του αποκαλύπτει τον αίτιο της συμφοράς του, αλλά και ότι δε θα μπορέσει να τον θανατώσει· • τον συμβουλεύει να ξεντυθεί, να αφήσει τη σχεδία και κολυμπώντας να προσπαθήσει να φτάσει στη χώρα των Φαιάκων, όπου η μοίρα του του γράφει να γλιτώσει· • του δίνει και το άφθαρτο μαντίλι της, που οι μαγικές του ιδιότητες αποτρέπουν το θάνατο «και τ’ άλλα πάθη», με αίτημα να της το επιστρέψει, όταν βγει στη στεριά − και βυθίζεται στη θάλασσα. Μοτίβο παραμυθιού Στους στ. 381-386 υπάρχει το μοτίβο του μαγικού αντικειμένου (μαντίλι) που δίνεται ως φυλαχτό στον ήρωα. Το μοτίβο αυτό έχει περάσει σε παραμύθια και λαϊκές διηγήσεις πολλών λαών. Τυπικές εκφράσεις • «μέγας Ποσειδών» (στ. 312) • «μαύρη μοίρα» (στ. 320) • «λεία ανήκουστου θανάτου» (στ. 345) • «ευρύχωρη Τροία» (στ. 338) • καλλίσφυρη Ινώ» (στ. 367) • «κοσμοσείστης Ποσειδών» (στ. 373, 403) • «μπλάβο πέλαγος» (στ. 385) • «ο Οδυσσέας πολύπαθος και θείος» (στ. 390) • «σκέψη δίβουλη» (στ. 391) • «θεία Καλυψώ» (στ. 410)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «όπου του μέλλεται πως θα ξεφύγει... συμφοράς» (στ. 318-319), «όπου η μοίρα σου σου γράφει να γλιτώσεις» (στ. 380): Στους στίχους αυτούς

162

βλέπουμε ότι ο ομηρικός άνθρωπος πίστευε ότι η μοίρα καθορίζει το θάνατο των ανθρώπων.

Ενότητα η

• «Ευτυχισμένοι... ανήκουστου θανάτου» (στ. 336-345): Στην Οδύσσεια συχνά συνδέεται η ανθρώπινη ευτυχία με τον ευτυχισμένο θάνατο. Καλότυχος θεωρείται όποιος έχει καλό τέλος, ηρωικό θάνατο. Εδώ ο Οδυσσέας εύχεται να είχε πεθάνει στην Τροία, ένδοξα, πάνω στη μάχη και να του είχαν αποδοθεί οι πρέπουσες τιμές.

ε 311-420

9

• Στην ενότητα υπάρχουν τα εξής παραδείγματα ανθρωπομορφισμού των θεών: − στ. 315-316: Ο Ποσειδώνας, αν και θεός, αγνοεί τις εξελίξεις σχετικά με το θέμα του Οδυσσέα, γιατί βρισκόταν σε ταξίδι. − στ. 320-418: Η εμπαθής και εκδικητική συμπεριφορά του Ποσειδώνα παραπέμπει σε ανθρώπινες αντιδράσεις. • Στο απόσπασμα που περιγράφει τη σύγκρουση του Ποσειδώνα με τον Οδυσσέα, ο ήρωας υφίσταται τεράστια ψυχική και σωματική ταλαιπωρία, φτάνει στα όριά του· εντούτοις δεν παραιτείται, αλλά συνεχίζει να παλεύει επιστρατεύοντας τις σωματικές και νοητικές του δυνάμεις. Με επιμονή, θάρρος και έντονη θέληση να κρατηθεί στη ζωή, ο Οδυσσέας αποδεικνύεται μία ακόμη φορά πολύτροπος και καρτερικός, τονίζοντας τη δύναμη την οποία έχει ο άνθρωπος να ξεπερνά τις δυσκολίες, που αποτελεί βασικό θέμα του έπους (ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας).

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Μόλις ξεσπά η τρικυμία, ο Οδυσσέας απελπίζεται κι εύχεται να είχε πεθάνει ένδοξα, στο πεδίο της μάχης. Η αντίδρασή του είναι φυσιολογική και ανθρώπινη. Γρήγορα όμως ξαναβρίσκει το θάρρος του κι αγωνίζεται μέχρι τέλους, με τη συνδρομή βέβαια της Λευκοθέης. Ποσειδώνας: Αρχικά νιώθει έκπληξη, καθώς βλέπει τον Οδυσσέα να ταξιδεύει (στ. 315-319). Έπειτα, γεμάτος οργή, στέλνει μια φοβερή τρικυμία. Ο θεός κάνει κατάχρηση της δύναμής του και παρουσιάζεται μικροπρεπής κι εκδικητικός μία ακόμη φορά μέσα στην Οδύσσεια. Λευκοθέη: Είναι συμπονετική (στ. 373-374), εμψυχώτρια (στ. 375, 380) και βοηθός (στ. 376-387) του Οδυσσέα. Παρουσιάζεται ως η αντίθετη προς τον Ποσειδώνα δύναμη.

163

Ραψωδία

ε

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στις σελ. 66-67 του σχολικού βιβλίου • Βιργιλίου Αινειάδα, στ. 81-119 [Ο Αινείας σε τρικυμία] • Ο άντρας της Ανεράιδας 1. Να συγκρίνετε την τρικυμία της ενότητας αυτής (321-366) με την τρικυμία από την Αινειάδα του Βιργιλίου και να εντοπίσετε ομοιότητες. Τόσο η περιγραφή της τρικυμίας που αντιμετωπίζει ο Οδυσσέας, όσο και το απόσπασμα από την Αινειάδα, παρουσιάζουν τη σφοδρή επίθεση της θάλασσας και των ανέμων προς τον άνθρωπο. Οι ομοιότητες μεταξύ των δύο κειμένων είναι τόσες, που μας ωθούν στο συμπέρασμα ότι ο Βιργίλιος έχει φανερά επηρεαστεί από τον Όμηρο. Όπως, λοιπόν, ο Ποσειδώνας χρησιμοποιώντας την τρίαινα αναταράζει τη θάλασσα (στ. 221-223), έτσι και ο Αίολος (προσωποποιημένος άνεμος) με το δόρυ του χτυπά το βουνό, από την οπή του οποίου ξεχύνονται οι άνεμοι και ξεκινά η τρικυμία (στ. 81-83). Τα πυκνά σύννεφα κάνουν τη μέρα να φαίνεται νύχτα (στ. 324// 88), ενώ άγριοι άνεμοι φυσούν από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (στ. 324-326// 85-86). Η αρχική αντίδραση του τρομοκρατημένου Οδυσσέα μοιάζει με αυτή του Αινεία, και μάλιστα αποδίδεται με παρόμοια έκφραση (στ. 327 // 92). Και η επόμενη αντίδρασή τους, όμως, είναι όμοια, αφού μακαρίζουν τους νεκρούς του πολέμου εξυμνώντας τον ηρωικό θάνατο σε αντίθεση με τον άδοξο δικό τους επικείμενο θάνατο (στ. 336-345 // 94-101), που δε θα τους προσφέρει καμία δόξα και υστεροφημία, καθώς δε μάχονται εναντίον ανθρώπων αλλά εναντίον της φύσης. Η άμεση επίθεση της φύσης εναντίον των ηρώων, πριν καλά-καλά ολοκληρώσουν το μονόλογό τους, είναι επίσης κοινή στα δύο κείμενα (στ. 346 // 102). Τέλος, σε ολόκληρο το απόσπασμα της Αινειάδας διακρίνουμε την κλιμακωτή επιδείνωση της κακοκαιρίας σε τρεις φάσεις (α. στ. 81-101, β. στ. 102-112, γ. στ. 113-119), όπως συμβαίνει και στην Οδύσσεια (α. στ. 321-345, β. στ. 346-366, γ. στ. 402-412) και γενικότερα τη συχνή χρήση του αριθμού τρία (3), που απαντά επίσης συχνά και στην αρχαία επική ποίηση (π.χ. τρεις χαρακτηρισμοί για το μεγάλο κύμα: άγριο, φοβερό και κατακόρυφο, στ. 403403). 2. Να διακρίνετε στην πιο πάνω λαϊκή παράδοση (από την Κύθνο) τη σχέση της νεράιδας με το μαγικό μαντίλι της και να επισημάνετε τη διαφορά του δικού της μαντιλιού από το μαντίλι της Ινώς.

164

Οι δύο νεράιδες στο αρχαίο κείμενο και στο νεότερο διαθέτουν μαντίλια στα οποία κρύβεται η δύναμή τους. Η νεράιδα της λαϊκής παράδοσης έχει ανάγκη το μαντίλι της και δεν το αποχωρίζεται ποτέ. Αυτό της εξασφαλίζει αυτονομία, αφού όποιος το αποκτά γίνεται κύριός της. Αυτό σημαίνει ότι το μαντίλι της νεράιδας έχει κάποιες μαγικές ιδιότητες, όπως και το μαντίλι της Λευκοθέης. Η διαφορά είναι ότι η Ινώ δεν εξαρτάται από το μαντίλι της. Το δίνει με τη θέλησή της στον Οδυσσέα, για να τον βοηθήσει, ενώ ο Μποφίλιο έκλεψε το μαντίλι της νεράιδας, για να την έχει κοντά του παρά τη θέλησή της. Η Ινώ ζητά από τον Οδυσσέα να της επιστρέψει το μαντίλι όταν θα είναι ασφαλής, όχι επειδή το έχει η ίδια άμεση ανάγκη, όπως η νεράιδα της Κύθνου, αλλά επειδή το μαντίλι αυτό έχει μαγικές ιδιότητες και δε δικαιούται ο Οδυσσέας, ένας θνητός, να το κρατήσει. Πάντως και αυτή η νεότερη εκδοχή της Κύθνου είναι επηρεασμένη από τους αρχαίους μύθους. Η συμπεριφορά της νεράιδας παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με εκείνη της Θέτιδας, της μητέρας του Αχιλλέα. Ο Πηλέας την κρατούσε κοντά του παρά τη θέλησή της και μαζί απέκτησαν τον Αχιλλέα. Η Θέτιδα κάποια στιγμή κατάφερε να φύγει από τον Πηλέα, αλλά ποτέ δεν ξέχασε το γιο της, τον οποίο πάντα φρόντιζε.

Ενότητα η

9

ε 311-420

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 67 του σχολικού βιβλίου 1. α. Ποια ανθρώπινα πάθη εκδηλώνει ο Ποσειδώνας στους δύο μονολόγους του; (314-320 και 413-418) Στον πρώτο μονόλογο ο Ποσειδώνας θυμώνει (στ. 314) με τους άλλους θεούς, που φαίνεται πως αθέτησαν την προηγούμενη συμφωνία να μην επιστρέψει ο Οδυσσέας στην πατρίδα του. Προφανώς οι θεοί έκριναν ότι ο ήρωας τιμωρήθηκε αρκετά, ενώ το μίσος του θεού της θάλασσας παραμένει άσβεστο και του προκαλεί δίψα για εκδίκηση (στ. 320). Στο δεύτερο μονόλογο ο Ποσειδώνας, έχοντας αποφασίσει ότι δεν μπορεί να αλλάξει την απόφαση των θεών, είναι ικανοποιημένος που ταλαιπώρησε όσο μπορούσε τον Οδυσσέα, έστω κι αν ήταν γραφτό του να σωθεί (στ. 413-418). Διαφαίνεται, λοιπόν, μία ακόμη φορά στην Οδύσσεια ο ανθρωπομορφισμός των θεών, οι οποίοι θυμώνουν, μισούν και εκδικούνται, όπως ακριβώς θα έκανε ένας απλός θνητός.

165

Ραψωδία

ε

β. Ποια προβλήματα απασχολούν τον Οδυσσέα στους δικούς του μονολόγους και πώς τα αντιμετωπίζει; (327-345 και 390-401) Ο μονόλογος είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του. Ο Οδυσσέας αλλάζει απότομα πρόσωπο, αφού ο γενναίος άντρας ξαφνικά φοβάται (στ. 327), απογοητεύεται (στ. 336) και σαστίζει (στ. 329) μπροστά στην τρικυμία, που, όπως πιστεύει, του στέλνει ο Δίας. Βέβαια η αντίδραση αυτή ενός ανθρώπου που βρίσκεται μόνος του να παλεύει με τα κύματα είναι απολύτως φυσιολογική. Τον τρόμο του έρχεται να εντείνει η ανάμνηση των προφητικών λόγων της Καλυψώς και βέβαια η άγνοια της θεϊκής απόφασης περί του νόστου του (στ. 330-332). Μέσα σε τέτοια απογοήτευση, και αφού θεωρεί ότι ο θάνατός του βρίσκεται πολύ κοντά, μακαρίζει τους Αχαιούς που χάθηκαν δοξασμένα πολεμώντας στην Τροία και κέρδισαν έτσι την υστεροφημία τους (στ. 336-345). Σ’ αυτή την εξύμνηση του ηρωικού ιδεώδους ο ποιητής χρησιμοποιεί ξανά την ειρωνεία, αφού ο Οδυσσέας, που παραπονιέται για έλλειψη δόξας και ανήκουστο θάνατο, έχει κερδίσει την αιώνια δόξα για τον αγώνα του. Στο δεύτερο μονόλογό του ο Οδυσσέας αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο γνώμες: Να υπακούσει στη συμβουλή της Λευκοθέης και να παρατήσει τη σχεδία του; Ή μήπως είναι κι αυτό άλλο ένα τέχνασμα των θεών, για να μείνει τελείως αβοήθητος; Η δυσπιστία προς την Ινώ μάς θυμίζει την αντίδρασή του όταν η Καλυψώ ανακοίνωσε την απελευθέρωσή του. Η διαφορά είναι ότι υπήρξε διάλογος με την Καλυψώ, ώστε να πεισθεί ο Οδυσσέας, ενώ με την Ινώ δεν πρόλαβε να συνομιλήσει κι έτσι μονολογεί εξετάζοντας όλα τα ενδεχόμενα. Η απόφασή του να εγκαταλείψει τη σχεδία μόνο όταν δε θα έχει άλλη επιλογή μαρτυρά ότι εμπιστεύεται μόνο τη δική του (ανθρώπινη) προσπάθεια και δεν επαναπαύεται στη βοήθεια των θεών. 2. Στην ενότητα αυτή παρατηρούμε κλιμάκωση της επιθετικότητας του Ποσειδώνα κατά του Οδυσσέα. > Να διακρίνετε τις φάσεις στις οποίες κλιμακώνεται η επιθετικότητα του θεού, καθώς και τις αντίστοιχες αντιδράσεις του ήρωα. Όπως συμβαίνει συχνά στην επική ποίηση, η επιθετικότητα του θεού και οι αντίστοιχες αντιδράσεις του ήρωα κλιμακώνονται σε τρεις φάσεις: • α΄ επίθεση του Ποσειδώνα (στ. 321-326): ο Ποσειδώνας με την τρίαινά του αναταράζει ουρανό, στεριά και θάλασσα και ξεσηκώνει όλους τους ανέμους.

166

α΄ αντίδραση του Οδυσσέα (στ. 327-345): ο ήρωας φοβάται και μονολογεί. Θυμάται τα προφητικά λόγια της Καλυψώς, θεωρεί υπαίτιο της συμφοράς του το Δία (επομένως πιστεύει πως δεν υπάρχει ελπίδα να σωθεί) και μακαρίζει τους Αχαιούς που βρήκαν δοξασμένο θάνατο στην Τροία σε αντίθεση με το δικό του άδοξο θάνατο. • β΄ επίθεση του Ποσειδώνα (στ. 346-354 και 361-366): εντείνεται η τρικυμία. Ένα μεγάλο κύμα κάνει τον Οδυσσέα να χάσει τον έλεγχο της σχεδίας. β΄ αντίδραση του Οδυσσέα (στ. 355-360 και 390-401): μέσα στον κίνδυνο ο ήρωας δεν μπορεί παρά να προσπαθήσει. Καταφέρνει να πιαστεί από τη σχεδία και να διατηρήσει την ψυχραιμία του, ώστε να μεθοδεύσει τις ενέργειές του. Μετά την παρέμβαση της Ινώς, την οποία αντιμετωπίζει με δυσπιστία, αποφασίζει με σύνεση και επιφυλακτικότητα να εγκαταλείψει τη σχεδία μόνο όταν τη διαλύσει το κύμα. • γ΄ επίθεση του Ποσειδώνα (στ. 402-406): κορυφώνεται η τρικυμία και η θάλασσα· η δύναμη της φύσης διαλύει τη σχεδία, το κατασκεύασμα του ανθρώπου. γ΄ αντίδραση του Οδυσσέα (στ. 407-12): ο Οδυσσέας πιάνεται από έναν κορμό (όταν καταστρέφεται αυτό που έφτιαξε με τα χέρια του, επιστρατεύει το μυαλό του για εναλλακτικές λύσεις), ζώνεται το μαντίλι της Ινώς και κολυμπάει ως τη στεριά. Παρατηρούμε ότι οι τρεις επιθέσεις, καθώς και οι τρεις αντιδράσεις, εξελίσσονται σε ανιούσα κλίμακα. Η τελευταία επίθεση, δηλαδή, αποτελεί την κορύφωση της τρικυμίας. Τελικά ο ήρωας βγαίνει νικητής στη μάχη του με τις δυνάμεις της φύσης. Βέβαια, έχει ως βοήθεια υπερφυσικά στοιχεία (το μαγικό μαντίλι), όμως είναι αξιοπρόσεκτος και συγκινητικός ο ανθρώπινος αγώνας του. Ο Οδυσσέας βασίστηκε στις δικές του δυνάμεις και αυτές τελικά τον έσωσαν, αφού κατάφερε να κολυμπήσει ως την ακτή.

Ενότητα η

9

ε 311-420

3. Αναλύστε την παρομοίωση των στίχων 405-406 και προσδιορίστε τη λειτουργία της. Λάβετεόμως πρώτα υπόψη σας τα εξής: [...] Στην παρομοίωση των στίχων 405-406 διακρίνουμε τα εξής στοιχεία: α. αναφορικό μέρος (κατονομάζεται εκείνο με το οποίο παρομοιάζεται η κατάσταση και αρχίζει συνήθως με το όπως ή το πώς): «Πώς άνεμος... της θημωνιάς»: ο δυνατός άνεμος σκορπίζει τα άχυρα από το σωρό· β. δεικτικό/τροπικό μέρος (ονομάζεται η κατάσταση που περιγράφεται και αρχίζει συνήθως με το έτσι): «έτσι... μαδέρια»: σκορπίστηκαν τα μαδέρια της σχεδίας· γ. όροι που παρομοιάζονται: τα άχυρα και τα μαδέρια της σχεδίας· δ. το κοινό τους σημείο: το σκόρπισμά τους·

167

Ραψωδία

ε

ε. λειτουργικός ρόλος: με την παρομοίωση αυτή γίνεται πιο ζωντανή η περιγραφή της διάλυσης της σχεδίας. Ο Όμηρος χρησιμοποιεί μια γνωστή στους ακροατές του εικόνα (τα άχυρα που σκορπίζονται από τον άνεμο), ανάλογη προς την οποία θα φανταστούμε την εικόνα που μας περιγράφει (διάλυση της σχεδίας). Στην προκειμένη περίπτωση μάλιστα η διάλυση της σχεδίας περιγράφεται μόνο σε αυτούς τους στίχους της παρομοίωσης. Η παρομοίωση, δηλαδή δε συμπληρώνει την περιγραφή (όπως συμβαίνει σε άλλες περιπτώσεις), αλλά αποτελεί η ίδια πλήρη περιγραφή. Μέσα σε δύο στίχους, λοιπόν, ο ποιητής κατάφερε να μας κάνει να φανταστούμε την εικόνα με ακρίβεια. 4. Ζωγραφίστε τον Οδυσσέα, όπως παρουσιάζεται στους στίχους 407408. Σχεδιαστική δραστηριότητα. 5. Με αφορμή τη σχεδία, τον προσανατολισμό και το ναυάγιο του Οδυσσέα, συζητήστε στην τάξη τις δυνατότητες που δίνει στον άνθρωπο η θάλασσα αλλά και τους κινδύνους που κρύβει. Σε όλες τις εποχές η θάλασσα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Καθώς αποτελεί πηγή εξεύρεσης τροφής, δεν είναι τυχαίο που οι άνθρωποι έχτιζαν συχνά τους οικισμούς τους κοντά σε αυτή. Εκτός από τα προϊόντα αλιείας που παρέχει (ψάρια και θαλασσινά), κάποιες φορές καθιστά εύφορα τα κοντινά εδάφη. Επιπλέον, η θάλασσα αποτελεί πηγή πλούτου και για έναν άλλο λόγο: οι άνθρωποι βρήκαν τρόπο να διασχίζουν τα πελάγη, και έτσι έγινε πιο εύκολη η επικοινωνία μεταξύ λαών και πολιτισμών. Έτσι, στις παραθαλάσσιες περιοχές αναπτύχθηκε το εμπόριο και ο τουρισμός. Σήμερα, παρόλο που η επικοινωνία και η μετακίνηση έχει γίνει πολύ εύκολη και με άλλους τρόπους, πολλοί επιλέγουν τα θαλάσσια ταξίδια για λόγους αναψυχής. Διασκέδαση εξάλλου προσφέρουν και τα θαλάσσια σπορ, που είναι πολύ δημοφιλή, ιδιαίτερα στις νεαρές ηλικίες. Πολλές φορές ο άνθρωπος έχει βρεθεί να παλεύει με τη θάλασσα, μολονότι σε κάποιο βαθμό κατάφερε να τη δαμάσει (όπως και άλλες δυνάμεις της φύσης), αλλά πάντα υπάρχουν περιστατικά που επιβεβαιώνουν ότι η φύση είναι απρόβλεπτη και δε δέχεται αφέντη. Για όλους αυτούς τους λόγους οι άνθρωποι αγαπούν τη θάλασσα, αλλά και νιώθουν δέος απέναντί της. Σε κάθε περίπτωση, η θάλασσα αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες (συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους, χορογράφους κ.λπ.), είτε για να την υμνήσουν είτε για να θρηνήσουν εξαιτίας της.

168

Δ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να χαρακτηρίσετε τον Ποσειδώνα από τη στάση που κρατά στην ενότητα αυτή, δικαιολογώντας τους χαρακτηρισμούς.

Ενότητα η

9

ε 311-420

Βλ. 9η Ενότητα, Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων, Ποσειδώνας. 2. Να διακρίνετε τις φάσεις της σύγκρουσης του Ποσειδώνα με τον Οδυσσέα (σε συνάρτηση με την παρέμβαση της Ινώς) και να προσδιορίσετε την κλιμακούμενη έντασή τους. Oι φάσεις της επιθετικότητας του Ποσειδώνα και της αντίδρασης του Οδυσσέα σε συνάρτηση με την παρέμβαση της Ινώς: α΄ επίθεση του Ποσειδώνα: Mε την τρίαινά του πλήττει ταυτόχρονα ουρανό, στεριά και θάλασσα και ξεσηκώνει όλους τους ανέμους που «σήκωσαν τεράστιο κύμα» (321-326). α΄ αντίδραση του Οδυσσέα: Η ψυχή του Οδυσσέα λύγισε και μονολογώντας αποκαλύπτει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του (327-345): − συνειδητοποιεί τη δύσκολη θέση του και θυμάται με τρόμο την πρόβλεψη της Καλυψώς στη ραψωδία ε (στ. 227-228)· − υποθέτει ότι ο Δίας προκάλεσε τη θαλασσοταραχή και δε βλέπει σωτηρία· − καλοτυχίζει τους συμπολεμιστές του που έπεσαν στην Τροία και εύχεται να είχε την τύχη τους, γιατί θα κέρδιζε έτσι τιμή και δόξα, ενώ ο άδοξος θάνατος τον τρομάζει («ανήκουστος θάνατος»). β΄ επίθεση του Ποσειδώνα: H τρικυμία επιτείνεται: ένα σαρωτικό κύμα πέφτει πάνω στον Οδυσσέα, ταρακουνάει τη σχεδία κι εκείνος βρίσκεται μακριά της. Η θύελλα συντρίβει το κατάρτι και στροβιλίζει το σκάφος όπως ο βοριάς τα αγκάθια στον κάμπο, ενώ ο Οδυσσέας «κεφάλι δεν μπορούσε να σηκώσει μπρος στην ορμή των φοβερών κυμάτων» (στ. 346-354 και 361-366). β΄ αντίδραση του Οδυσσέα: Κάποια στιγμή ο Οδυσσέας ανάβλεψε και, μολονότι ήταν αποκαμωμένος, κατάφερε να αρπαχτεί από τη σχεδία προσπαθώντας να σωθεί καθισμένος στη μέση της (στ. 355-360). Καθώς ο κίνδυνος είναι άμεσος, δεν έχει άλλη επιλογή από το να διατηρήσει την ψυχραιμία του, προβαίνοντας, παρά την εξάντλησή του, σε αποτελεσματικές ενέργειες. Το επεισόδιο της Ινώς: παρεμβάλλεται για να προωθήσει την εξέλιξη και συγχρόνως αποτελεί ανάπαυλα στην ένταση της σύγκρουσης Ποσειδώνα και Οδυσσέα. H Λευκοθέη, σαν από μηχανής θεά, ενθαρρύνει τον Οδυσσέα με τη μορφή πουλιού (στ. 367-389): − του αποκαλύπτει τον αίτιο της συμφοράς του, αλλά και ότι «δε θα μπο-

169

Ραψωδία

ε

170

ρέσει να τον θανατώσει»· − τον συμβουλεύει να ξεντυθεί, να αφήσει τη σχεδία και κολυμπώντας να προσπαθήσει να φτάσει στη χώρα των Φαιάκων· − του δίνει το άφθαρτο μαντίλι της, του οποίου οι μαγικές ιδιότητες αποτρέπουν τον θάνατο «και τ’ άλλα πάθη», ζητώντας να της το επιστρέψει, όταν βγει στη στεριά, και βυθίζεται στη θάλασσα. O Οδυσσέας, μονολογώντας μία ακόμη φορά, σκέφτεται όσα άκουσε και προσπαθεί να βρει την καλύτερη λύση: − η συμβουλή της Ινώς να εγκαταλείψει τη σχεδία και να κολυμπήσει τον κάνει να υποψιάζεται δόλο, γιατί βλέπει μακριά τη στεριά, όπου του είπε πως είναι της μοίρας του να σωθεί· − αποφασίζει, λοιπόν, να μείνει στη σχεδία και να πέσει στο νερό μόνο όταν το κύμα την καταστρέψει (στ. 390-401). γ΄ επίθεση του Ποσειδώνα: Η τρικυμία κορυφώνεται, καθώς ένα φοβερό κατακόρυφο κύμα διαλύει τη σχεδία, όπως ο σφοδρός άνεμος τα άχυρα της θημωνιάς (στ. 402-406). γ΄ αντίδραση του Οδυσσέα: Ο Οδυσσέας κρατήθηκε σ’ έναν κορμό, τον καβαλίκεψε, ξεντύθηκε, ζώστηκε το μαντίλι της Ινώς, έπεσε στη θάλασσα κι άρχισε να κολυμπάει (στ. 407-412).

10η Ενότητα ε 421-552/ <382-493>

Ενότητα η

10

ε 421-552 Κύρια θέματα • O αγώνας του Οδυσσέα για έξοδο στη στεριά και διανυκτέρευση • Oι θεϊκές επεμβάσεις

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 421-442: Η επέμβαση της Αθηνάς Στίχοι 443-492: Η θαλασσοταραχή επιμένει − Ο προβληματισμός του Οδυσσέα Στίχοι 493-519: Ο Οδυσσέας φτάνει στις εκβολές ενός ποταμοθεού και ζητάει τη βοήθειά του Στίχοι 520-552: Δεύτερος προβληματισμός − Ο Οδυσσέας στη στεριά

Περίληψη Την ώρα που ο Οδυσσέας παλεύει με τα κύματα, η Αθηνά βρίσκει την ευκαιρία να επέμβει. Ησυχάζει τους ανέμους και έτσι αναπτερώνεται το ηθικό του Οδυσσέα, ο οποίος μάλιστα βλέπει στεριά. Εντούτοις, η θαλασσοταραχή επιμένει, πράγμα που τον προβληματίζει. Τελικά, με τη βοήθεια της Αθηνάς, κατορθώνει να κολυμπήσει μέχρι τις εκβολές ενός ποταμού. Εκεί, ικετεύει τον ποταμοθεό να τον σώσει, εκείνος εισακούει την ικεσία του και ηρεμεί τα νερά του. Ο Οδυσσέας ρίχνει το μαγνάδι στο νερό και βγαίνει στη στεριά, προβληματισμένος για το πώς θα επιβιώσει στο άγνωστο μέρος. Η Αθηνά τού στέλνει λυτρωτικό ύπνο.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 422 (η) «ανάπαυλα» = προσωρινή διακοπή, ανάπαυση στ. 432 (η) «νηνεμία» = απόλυτη ηρεμία του καιρού, άπνοια στ. 441 «όλος σπουδή» = γεμάτος βιασύνη

171

Ραψωδία

ε

στ. 444 στ. 445 στ. 447 στ. 449 στ. 470 στ. 472 στ. 493 στ. 518 στ. 525 στ. 532 στ. 551

(ο) «γδούπος» = υπόκωφος και βαρύς θόρυβος «τα ύφαλα» = βράχια του βυθού (η) «αλισάχνη» = λεπτό στρώμα από αλάτι «κάβοι»: (ο) κάβος = απότομο και ψηλό ακρωτήριο (το) «κήτος» = κάθε θαλάσσιο θηλαστικό μεγάλου μεγέθους (π.χ. φάλαινα) (το) «μένος» = η μανία, η οργή «καλλίρροος», −η, −ο = αυτός που έχει καλό ρεύμα, που τα νερά του ρέουν κανονικά (ο) «σχοίνος» = είδος φυτού (το) «αγιάζι» = διαπεραστικό κρύο, υγρασία, πάχνη (το) «ξάγναντο» = σημείο απ’ όπου μπορεί κανείς να έχει πανοραμική θέα ενός τόπου (ο) «κάματος» = κούραση

Πραγματολογικά σχόλια «Φαίακες» (στ. 427): βλ. 7η Ενότητα, Πραγματολογικά σχόλια (στ. 39).

Πολιτιστικά στοιχεία • «κάποιος έκρυψε δαυλό μέσα στη μαύρη στάχτη... σώζοντας έτσι το σπέρμα της φωτιάς» (στ. 546-548): Ο δαυλός είναι ένα μισοκαμένο ξύλο, του οποίου η άκρη είναι ένα μεγάλο αναμμένο κάρβουνο. Αν ο δαυλός σκεπαστεί το βράδυ με στάχτη, το επόμενο πρωί μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ανανέωση της φωτιάς.

Τεχνική της Οδύσσειας Εκτεταμένες (πλατιές) παρομοιώσεις • στ. 435-441: Η αγαλλίαση που ένιωσε ο Οδυσσέας όταν αντίκρισε τη στεριά παρομοιάζεται με την αγαλλίαση που νιώθουν τα παιδιά όταν βλέπουν τον άρρωστο πατέρα τους να γίνεται καλά. Η παρομοίωση αναλύεται ως εξής: α. δεικτικό μέρος: «τόση αγαλλίαση... της δασωμένης» (στ. 440-441) β. αναφορικό μέρος: «Πόση... αγάλλεται» (στ. 435-440) γ. κοινός όρος: η ένταση των συναισθημάτων.

172

• στ. 546-549: Ο Οδυσσέας, καθώς είναι ολόκληρος σκεπασμένος με φύλλα, παρομοιάζεται με δαυλό κρυμμένο σε μαύρη στάχτη. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. δεικτικό μέρος: «με ένα δαυλό παρόμοιος... φύλλα» (στ. 549) β. αναφορικό μέρος: «Πώς κάποιος... ν’ ανάβει» (στ. 546-548) γ. κοινός όρος: η ολοκληρωτική κάλυψη του δαυλού και του σώματος του Οδυσσέα.

Ενότητα η

10

ε 421-552

Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «η Αθηνά, του Δία η κόρη» (στ. 421) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 426, 543) • «μ’ εκείνους που έχουν χαρά τους το κουπί, τους Φαίακες» (στ. 427) • «η Αυγή, με τους ωραίους πλοκάμους» (στ. 430-431) • «ψαροτρόφο πέλαγο» (στ. 467) • «η Αθηνά, τα μάτια λάμποντας» (στ. 477, 488) • «αθάνατοι θεοί» (στ. 500) • «στο δάσος το βαθύσκιωτο» (στ. 526) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 543) Ο λειτουργικός ρόλος της ραψωδίας ε στην Οδύσσεια Η ραψωδία ε έχει ιδιαίτερο ρόλο/λειτουργία στο πλαίσιο της Οδύσσειας: − Στη ραψωδία ε αποφασίζεται και αρχίζει να υλοποιείται ο νόστος του Οδυσσέα (η επιστροφή στην Ιθάκη), με την άφιξή του στη Σχερία, το νησί των Φαιάκων. − Καλύπτονται οι είκοσι πέντε από τις σαράντα μία μέρες της Οδύσσειας, ενώ συνοψίζονται τα εφτά και πλέον από τα δέκα χρόνια των περιπετειών του Οδυσσέα (με ελάχιστες αναφορές για τη ζωή του στην Ωγυγία). − Αναδεικνύεται σαφέστατα ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας: οι θεοί κινητοποιούνται για χάρη ενός δίκαιου θνητού, του Οδυσσέα, ο οποίος θυσιάζει την αθανασία που του χαρίζεται για τη ζωή του ανθρώπου, ενώ παράλληλα κερδίζει τη μοίρα του μαχόμενος ενάντια σε έναν ισχυρό θεό, τον Ποσειδώνα. − Το ναυάγιο στις ακτές της Σχερίας είναι η πρώτη θαλασσινή περιπέτεια που ακούγεται (αν και πρόκειται για την τελευταία του Οδυσσέα), ανήκει δηλαδή στο παρόν της Οδύσσειας και είναι η μόνη που διηγείται ο ίδιος ο ποιητής (σε αντίθεση με τις άλλες περιπέτειες, που ανήκουν στο παρελθόν και τις αφηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες). Μοιάζει, λοιπόν, η περιπέτεια αυτή με μια μικρή Οδύσσεια σφηνωμένη μέσα στη μεγάλη. − Η ραψωδία ε διακρίνεται επίσης για την ποιότητα των αφηγηματικών τεχνικών (π.χ. οι εσωτερικοί μονόλογοι του Οδυσσέα) και των εκφραστικών

173

Ραψωδία

ε

της τρόπων (πλούσια επίθετα και άλλα καλολογικά στοιχεία, εκτεταμένες παρομοιώσεις, εικόνες γεμάτες ένταση και ζωντάνια κ.λπ.).

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «επάκουσε... ποταμέ βασιλικέ μου» (στ. 497): Οι αρχαίοι Έλληνες θεοποιούσαν τους ποταμούς (ποτάμιοι θεοί) και γι’ αυτό το λόγο ο Οδυσσέας, μόλις βρέθηκε στις εκβολές του ποταμού, ζήτησε τη βοήθειά του. • «στα γόνατά σου πέφτω, ποταμέ μου, ζητώ να μ’ ελεήσεις, βασιλιά μου. Ικέτης σου είμαι, και το ομολογώ» (στ. 502-504): Οι ικέτες, προκειμένου να πετύχουν το στόχο της ικεσίας, ακολουθούσαν συγκεκριμένη εθιμοτυπία, η οποία μεταξύ άλλων περιλάμβανε να γονατίζει ο ικέτης μπροστά στον ικετευόμενο και να τον προσφωνεί με μεγαλοπρεπείς εκφράσεις.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Αθηνά: Είναι η συμπαραστάτις του Οδυσσέα, η προστάτιδα δύναμη που με τις επεμβάσεις της (στ. 421-424, 550-552) βγάζει τον Οδυσσέα από τη δύσκολη θέση. Οδυσσέας: Καθώς βρίσκεται στο μέσον της τρικυμίας, ο Οδυσσέας είναι προβληματισμένος σχετικά με τη θεϊκή θέληση, σκεπτικός, αμφιταλαντευόμενος για τις κινήσεις που πρέπει να κάνει. Είναι θαρραλέος, αγωνιστής αλλά και πανέξυπνος άνθρωπος, λογικός και συνετός, καθώς, ακόμη και σε τόσο δύσκολες συνθήκες, υπολογίζει τις συνέπειες που θα έχει κάθε ενέργειά του, ώστε να επιλέξει την καλύτερη δυνατή.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 71 του σχολικού βιβλίου • Καινή Διαθήκη, Πράξεις των Αποστόλων, 27, 13-44 [Η συμπεριφορά του Αποστόλου Παύλου σε τρικυμία] Προσέξτε τη συμπεριφορά του Οδυσσέα στην τρικυμία και στο ναυάγιο (στ. 321-552), καθώς και την ανάλογη συμπεριφορά του Αποστόλου

174

Παύλου στο απόσπασμα από τις Πράξεις των Αποστόλων, και συζητήστε πώς αντιδρούν οι άνθρωποι όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με τα στοιχεία της φύσης (τις τρικυμίες, τους σεισμούς κτλ). Κατά τη διάρκεια της τρικυμίας ο Οδυσσέας φοβάται και κάποιες στιγμές απελπίζεται, όμως δε σταματά να προσπαθεί για τη σωτηρία του. Πιστεύει, όπως και οι σύγχρονοι του Ομήρου, πως ό,τι του συμβαίνει σχετίζεται με τους θεούς. Η τρικυμία είναι σταλμένη από αυτούς και επομένως, κατά τη γνώμη του, δεν έχει πολλές πιθανότητες να σωθεί. Παρόλα αυτά όμως προσπαθεί, χωρίς μάλιστα να γνωρίζει την ευνοϊκή παρέμβαση της Αθηνάς. Τελικά η σωτηρία του προέρχεται κυρίως από τις δικές του δυνάμεις. Κολυμπά, σκέπτεται, βρίσκει τρόπους επίλυσης των προβλημάτων του. Ακόμη κι όταν τον βοηθάει η Αθηνά, δίνοντάς του «φώτιση» για να σκεφτεί και να βρει μόνος του πώς θα γλιτώσει, δεν του δίνει έτοιμη τη λύση. Έτσι φαίνεται ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας. Όλα εξαρτώνται από τον άνθρωπο· ακόμη και οι θεοί τίθενται στην υπηρεσία του και τον βοηθούν. Αντίθετα, ο Απόστολος Παύλος δε σκέφτεται νέες λύσεις. Στη δύσκολη στιγμή της τρικυμίας περιμένει τη βοήθεια του Θεού και με αυτό τον τρόπο καθησυχάζει και τους υπολοίπους. Η στάση του δεν είναι τόσο ενεργητική όσο του Οδυσσέα. Έχει εμπιστοσύνη στο Θεό και περιμένει τη βοήθειά του, ενώ ο Οδυσσέας δεν εμπιστεύεται κανέναν και στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις.

Ενότητα η

10

ε 421-552

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 72 του σχολικού βιβλίου 1. Ποια προβλήματα απασχολούν τον Οδυσσέα στους δύο μονολόγους του (453-472 και 521-529) και τι λύσεις βρίσκει; Είναι ουσιαστική η βοήθεια που του δίνει η Αθηνά; Στον πρώτο μονόλογο ο Οδυσσέας βρίσκεται σε δύσκολη θέση και εξετάζει τις επιλογές που έχει, καμία από τις οποίες δε φέρνει σίγουρο αποτέλεσμα. Παρόλο που βρίσκεται κοντά στη στεριά, μπροστά του ορθώνονται απόκρημνοι βράχοι, που δεν προσφέρονται για να πιαστεί. Αν κάνει πως πλησιάζει, τα κύματα θα τον συντρίψουν πάνω στα βράχια. Φαίνεται πως η θάλασσα δεν έχει ηρεμήσει ακόμη, παρόλο που η Αθηνά έχει σταματήσει τους ανέμους (αυτή είναι η λεγόμενη φουσκοθαλασσιά, που διαρκεί για λίγο

175

Ραψωδία

ε

μετά την κακοκαιρία). Εξάλλου δεν μπορεί να αντλήσει επιπλέον δύναμη στηριζόμενος στα πόδια του, γιατί δε φαίνεται να υπάρχει εκεί κοντά κάποιο ρηχό σημείο της θάλασσας. Από την άλλη, αν προσπαθήσει να κολυμπήσει κατά μήκος της ακτής, για να βρει το κατάλληλο σημείο εξόδου από το νερό, είναι πολύ πιθανό να χάσει τον προσανατολισμό του λόγω της παχιάς ομίχλης και να βρεθεί πάλι καταμεσής του πελάγους. Έτσι κι αλλιώς, όσο βρίσκεται μέσα στο πέλαγος υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο να γίνει τροφή κάποιου θαλάσσιου κήτους. Πριν ακόμη προλάβει να εκτιμήσει τις επιλογές του και να πάρει κάποια απόφαση, τα κύματα τον ρίχνουν πάνω στα βράχια, όπως είχε φοβηθεί ο ίδιος λίγο νωρίτερα, κι έτσι απορρίπτεται η πρώτη επιλογή. Η θεά Αθηνά τού δίνει φώτιση, ώστε να ξεφύγει από αυτή τη δύσκολη κατάσταση. Θέτει λοιπόν σε εφαρμογή τη δεύτερη επιλογή του, πάλι με τη φώτιση της Αθηνάς, και αποφασίζει να κολυμπήσει ψάχνοντας για φιλόξενο ακρογιάλι, το οποίο βρίσκει στις εκβολές ενός ποταμού. Στο δεύτερο μονόλογο, αφού έχει βγει πλέον από το νερό, αντιμετωπίζει νέο δίλημμα: αν μείνει κοντά στο ποτάμι να κοιμηθεί, θα πεθάνει από το κρύο· αν πάλι αναζητήσει ένα πιο ζεστό μέρος στο δάσος, μπορεί να τον κατασπαράξουν τα θηρία. Τελικά αποφασίζει να εφαρμόσει τη δεύτερη επιλογή, χωρίς θεϊκή φώτιση αυτή τη φορά. Αφού έφτιαξε το στρώμα του όσο καλύτερα μπορούσε, η Αθηνά τον βοήθησε να κοιμηθεί. Σε όλες τις περιπτώσεις παρέμβασης της Αθηνάς, η βοήθειά της δεν είναι ουσιαστική. Του δίνει φώτιση για να σκεφτεί (στ. 477, 488), όμως οι αποφάσεις και οι ενέργειες του Οδυσσέα πηγάζουν από τη δική του πολυμηχανία. Η θεά, δηλαδή, βοηθά τον ήρωα να κάνει αυτό που θα έκανε και μόνος του. Η επέμβασή της δεν εκδηλώνεται με μαγικό-υπερφυσικό τρόπο. Αφορά τις μεταβολές της φύσης (π.χ. ηρεμεί τους ανέμους) ή τη λογική του ανθρώπου (π.χ. του δίνει φώτιση), τελικά, όμως, ο Οδυσσέας στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις. Διαπιστώνουμε μία ακόμη φορά τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της Οδύσσειας, αφού οι θεοί βοηθούν τον άνθρωπο, ο οποίος όμως αγωνίζεται βασιζόμενος στον εαυτό του, και γι’ αυτό αξίζει τον έπαινο. 2. Ποιες συναισθηματικές καταστάσεις ζει ο Οδυσσέας και πώς μπορεί να δικαιολογηθούν; Στην ενότητα αυτή ο Οδυσσέας βιώνει ποικίλα συναισθήματα. Αρχικά νιώθει μεγάλη αγαλλίαση, όταν έπειτα από πολυήμερο ταξίδι και τόσες ταλαιπωρίες αντικρίζει τελικά στεριά (στ. 435-441). Μόλις όμως πλησιάζει στην ακτή και αντιλαμβάνεται τους απόκρημνους βράχους, φοβάται και χάνει προς στιγμήν το θάρρος του (στ. 450), αφού βρίσκεται αντιμέτωπος

176

με νέο ανυπέρβλητο πρόβλημα: πώς θα βγει στη στεριά. Κατά την αναζήτηση λύσης αναγνωρίζει την ευνοϊκή συμβολή του Δία (τον βοήθησε να βρει στεριά, στ. 453), αλλά φοβάται το μίσος του Ποσειδώνα (στ. 472). Παρόλα αυτά δε χάνει την αγωνιστική του διάθεση. Ακόμη και όταν γίνεται πραγματικότητα ένας από τους φόβους του (το κύμα τον ρίχνει πάνω στα βράχια), δεν απελπίζεται, αλλά διατηρώντας την ψυχραιμία του αναζητά άλλη λύση. Στον ποταμοθεό απευθύνεται ικετευτικά, καθώς η φιλοξενία των εκβολών του είναι η τελευταία του ελπίδα. Στους στίχους 508-512 αποτυπώνεται η εξάντληση του ήρωα, την οποία διαδέχεται η βαθιά συγκίνηση (στ. 519). Δεν παραλείπει, όμως, να δείξει την ευγνωμοσύνη του στην Ινώ επιστρέφοντάς της άμεσα το μαντίλι. Από τη συγκίνηση αυτή περνά και πάλι στην αγωνία, καθώς καινούργιο δίλημμα ορθώνεται: να κοιμηθεί στις εκβολές του ποταμού ή στο βουνό; Μετά τη λύση και αυτού του προβλήματος διακατέχεται από χαρά (στ. 544) και ανακούφιση, αφού πλέον μπορεί να ξεκουραστεί.

Ενότητα η

10

ε 421-552

3. Αναλύστε την παρομοίωση των στίχων 546-549. α. αναφορικό μέρος: «Πώς κάποιος... ν’ ανάβει»· β. δεικτικό μέρος: «με ένα δαυλό... με φύλλα»· γ. κύριοι όροι που παρομοιάζονται: ο δαυλός και ο Οδυσσέας· δ. το κοινό τους σημείο: κρύβουν για λίγο τη σπίθα της φωτιάς-ζωής, για να τη διατηρήσουν· ε. αντιστοιχίες σε δευτερεύοντες όρους: η μαύρη στάχτη αντιστοιχεί στο σωρό φύλλων// το απόμερο χτήμα αντιστοιχεί στο δάσος// η απουσία γειτόνων αντιστοιχεί στην απουσία συντρόφων// η φωτιά αντιστοιχεί στη ζωή· στ. υλικό για την παρομοίωση: αντλείται από την καθημερινή ζωή· ζ. αξιολόγηση της παρομοίωσης: με μεγάλη επιτυχία ο ποιητής αποδίδει την εξαντλητική κούραση του Οδυσσέα (η φωτιά του δαυλού είναι έτοιμη να σβήσει) και τη σωτηρία της ζωής του ακριβώς ένα βήμα πριν από το θάνατο. Συχνά η ζωή του ανθρώπου παρομοιάζεται με μια μικρή φωτιά (πρβλ. τη νεοελληνική φράση σβήνει το καντήλι του). Έτσι, ο Όμηρος με τη διατήρηση της σπίθας την τελευταία στιγμή μάς μεταφέρει με τον καλύτερο τρόπο τη συγκίνηση και την ανακούφιση του ταλαιπωρημένου ήρωα· η. η λειτουργία της: αυτή είναι η στιγμή κορύφωσης της ανακούφισης του Οδυσσέα έπειτα από τη μεγάλη του ταλαιπωρία. Αυτή την κορυφαία στιγμή ο ποιητής τη μεταφέρει στους ακροατές του με μια οικεία γι’ αυτούς (για τους συγχρόνους του) εικόνα. Με αυτή την εικόνα από την καθημερινή ζωή οι ακροατές απομακρύνονται για λίγο από τις μάχες και τα κατορθώματα των ηρώων, για να συνδέσουν όλα αυτά με την πραγματική ζωή και να κατανο-

177

Ραψωδία

ε

ήσουν καλύτερα την κατάσταση του ήρωα ως ενός απλού ανθρώπου, που θα μπορούσε να είναι ο καθένας από αυτούς. Παρουσιάζονται, λοιπόν, τα πράγματα (με έμμεσο τρόπο) πιο παραστατικά, προκαλώντας περισσότερο ενδιαφέρον. 4. Ζωγραφίστε τον Οδυσσέα, όπως παρουσιάζεται στους στίχους 518519 ή 544-545. Σχεδιαστική δραστηριότητα.

Δ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αναλύσετε την παρομοίωση των στ. 435-441. Βλ. 10η Ενότητα, Τεχνική της Οδύσσειας, Εκτεταμένες (πλατιές) παρομοιώσεις. 2. Να καταγράψετε την αποκλιμάκωση της τρικυμίας και τις αντιδράσεις του Οδυσσέα σε κάθε φάση χρησιμοποιώντας φράσεις του κειμένου. Η αποκλιμάκωση της τρικυμίας είναι αποτέλεσμα θεϊκής επέμβασης, αφού η Αθηνά «δένει το δρόμο στους ενάντιους ανέμους, τους προστάζει ανάπαυλα» (στ. 422). Η πορεία της αποκλιμάκωσης δεν είναι ομαλή, αλλά παρουσιάζει διακυμάνσεις: • «Κι ωστόσο δυο μερόνυχτα, δοσμένος στο μεγάλο κύμα, είδε πολλές φορές το χάρο με τα μάτια του» (στ. 428-429)· • την τρίτη μέρα «έπεσε ο άνεμος, γαλήνεψε, κι έγινε νηνεμία». Η αντίδραση του Οδυσσέα: αφού είδε στεριά, ένιωσε αγαλλίαση και άρχισε να κολυμπάει γρήγορα (στ. 435-441: «Πόση αγαλλίαση νιώθουν παιδιά που αναστήθηκε ο πατέρας τους – τον είχε βρει και τον κρατούσε στο κρεβάτι βαριά αρρώστια που τον παίδεψε πολύ... τόση αγαλλίαση δίνει στον Οδυσσέα η θέα της στεριάς της δασωμένης», στ. 441-442: «Όλος σπουδή κολύμπησε να φτάσει, για να πατήσει χώμα το ποδάρι του»). • Η τρικυμία επανακάμπτει: «Αλλά όταν πια τον χώριζε τόση μονάχα απόσταση, όσο που ν’ ακουστεί φωνάζοντας, τον πήρε ο γδούπος που τα ύφαλα της θάλασσας χτυπούσε. Το μέγα κύμα, σπάζοντας φοβερό πάνω στις ξέρες,

178

βόγκαε και ξερνούσε, σκεπάζοντας τα πάντα μ’ αλισάχνη... γκρεμοί και βράχοι» (στ. 443-449). Η αντίδραση του Οδυσσέα: ο Οδυσσέας τρομάζει και λιποψυχεί, προσπαθεί όμως να βρει λύση (στ. 450-472: «Τότε του λύθηκαν τα γόνατα, λύγισε κι η καρδιά του, βαρυγκομώντας ο Οδυσσέας μόνος του μιλούσε... το μένος του εναντίον μου»).

Ενότητα η

10

ε 421-552

• Την ώρα που ο Οδυσσέας σκέφτεται πώς θα σωθεί, «μεγάλο κύμα τον παρέσυρε, τον έριξε στα βράχια της ακτής» (στ. 475). Η αντίδραση του Οδυσσέα: ουσιαστικά πρόκειται για επέμβαση της Αθηνάς, αφού «τις σάρκες του θα ξέσχιζε, τα κόκαλά του θα συνθλίβονταν, αν η θεά Αθηνά [...] δεν έδινε τη φώτισή της· μαζεύοντας τη δύναμή του, και με τα δυο του χέρια πιάστηκε απ’ τον βράχο, κι εκεί κρατήθηκε στενάζοντας ώσπου το κύμα πέρασε» (στ. 476-480). • Ενώ όλα δείχνουν πως και η θάλασσα ηρέμησε και ο ήρωας έχει γλιτώσει, το κύμα «πίσω γυρίζοντας ορμητικό, τον έπληξε και τον επέταξε μακριά, ξανά τον πήγε στα βαθιά» (στ. 481-482). Η αντίδραση του Οδυσσέα: πάλι η Αθηνά επεμβαίνει δίνοντάς του φώτιση, ώστε «κατόρθωσε ν’ αναδυθεί απ’ το κύμα που έσπαζε στη στεριά, έστριψε προς τα έξω και λοξά κολύμπησε, κοιτάζοντας μη χάσει τη στεριά απ’ τα μάτια του... κολυμπώντας φτάνει στο στόμα ποταμού καλλίρροου – αυτός ο χώρος έκρινε πως ήταν ο καλύτερος, αφού του έλειπαν οι βράχοι, κι ο άνεμος δεν τον χτυπούσε» (στ. 487-495). Έτσι, ο Οδυσσέας φτάνει στο στόμιο ενός ποταμού που δεν το χτυπούσε ο άνεμος, ζητά τη βοήθεια του ποτάμιου θεού και τελικά σώζεται: «Ευχήθηκε κι ευθύς ο ποταμός ανέκοψε το ρέμα, σταμάτησε το κύμα, μπροστά του τα νερά γαλήνεψε, τον πήρε και τον έσωσε στις εκβολές του» (στ. 505-507).

179

Ραψωδία ζ Ραψωδία ζ

ὈäõóóÝùò ἄöéîéò åἰò Öáßáêáò

Εισαγωγικά στη ραψωδία ζ ΤΟΠΟΣ: η χώρα των Φαιάκων ΧΡΟΝΟΣ: η 32η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Ναυσικά, Οδυσσέας, Αλκίνοος

11η Ενότητα ζ (περίληψη) ζ 139-259/ <110-210> (ανάλυση) Κύριο θέμα • Συνάντηση του Οδυσσέα με τη Ναυσικά

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 139-149: Η Ναυσικά με τις ακόλουθές της ξυπνούν τον Οδυσσέα από τον ύπνο του Στίχοι 150-159: Ο Οδυσσέας αναρωτιέται σε ποια χώρα βρίσκεται Στίχοι 160-183: Ο Οδυσσέας εμφανίζεται γυμνός στη Ναυσικά και τις ακόλουθές της Στίχοι 184-227: Ο Οδυσσέας ικετεύει τη Ναυσικά Στίχοι 228-259: Η Ναυσικά ανταποκρίνεται στα αιτήματα του Οδυσσέα

Περίληψη Στη Σχερία, η Ναυσικά με τις ακόλουθές της βρίσκονται στο ποτάμι, εκεί όπου ο Οδυσσέας κοιμάται, και παίζουν με το τόπι. Η Αθηνά επεμβαίνει και φροντίζει να πέσει η μπάλα τους στο ποτάμι. Τότε, οι κοπέλες αρχίζουν να φωνάζουν, με αποτέλεσμα να ξυπνήσει ο Οδυσσέας. Προσπαθώντας να καταλάβει πού βρίσκεται, εμφανίζεται γυμνός μπροστά

180

τους και τις τρομάζει. Η Ναυσικά μένει ατάραχη. Ο Οδυσσέας την πλησιάζει και την ικετεύει να τον βοηθήσει. Η βασιλοπούλα, ανταποκρινόμενη στα αιτήματά του, προστάζει τις υπηρέτριες να του δώσουν φαγητό, ποτό, και να τον λούσουν σε απάνεμο μέρος στο ποτάμι.

Ενότητα η

11

ζ 139-259

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 149 «συλλογίστηκε στα φρένα»: τα φρένα (οι φρένες στο αρχαίο κείμενο) στον Όμηρο είναι το κέντρο των πνευματικών ιδιοτήτων και ενεργειών, αλλά και των συναισθημάτων στ. 161 (το) «σύδεντρο» = κατάφυτη έκταση γεμάτη δέντρα στ. 177 «διχογνώμησε»: ρ. διχογνωμώ = βρίσκομαι ανάμεσα σε δύο αντίθετες γνώμες στ. 179 «μειλίχια»: μειλίχιος, -α, -ο = γλυκός / ήπιος στ. 185 «δέσποινά μου»: τιμητική προσφώνηση για γυναίκα υψηλής κοινωνικής θέσης στ. 188 (το) «ανάρριμμα» = παράστημα στ. 190 «τρισμάκαρες» = τρισευτυχισμένοι στ. 206 «έκθαμβος», -η, -ο = έκπληκτος / θαμπωμένος στ. 209 «αέναος», -η, -ο = συνεχής, ασταμάτητος στ. 222 (η) «ομόνοια» = αρμονική συμβίωση / σύμπνοια στ. 222 «εύφημη» = φημισμένη, με καλή φήμη, με επαίνους στ. 224 «ομοφρονούν κι ομονοούν» = έχουν τις ίδιες απόψεις, συμφωνούν στ. 232 «επιφανείς»: επιφανής, -ής, -ές = διαπρεπής, λαμπρός, σπουδαίος, ονομαστός στ. 250 «στα έσχατα όρια» = στο τελευταίο σημείο στ. 250 «πολυκύμαντος», -η, -ο = με πολλά κύματα, τρικυμιώδης

Πραγματολογικά σχόλια «Ναυσικά» (στ. 145): κόρη της Αρήτης και του Αλκίνοου, του βασιλιά των Φαιάκων. «Νύμφες» (στ. 154): κατώτερες θεότητες, κόρες του Δία, γεννημένες από τη βροχή και γι’ αυτό το λόγο συνδεδεμένες με το νερό και τη βλάστηση. Για τις Νύμφες και τις Νηρηίδες, βλ. 1η Ενότητα, Πραγματολογικά σχόλια (α στ. 17-18, Νεράιδα Καλυψώ).

181

Ραψωδία

ζ

«Δήλος» (στ. 198): νησί των Κυκλάδων. Η Δήλος θεωρούνταν ιερός τόπος, επειδή εκεί γέννησε η Λητώ τον Απόλλωνα και την Άρτεμη, παιδιά του Δία. Ίσως ο Οδυσσέας με το στρατό του πέρασαν από τη Δήλο πηγαίνοντας στην Τροία, το πιθανότερο όμως είναι πως ο Όμηρος είχε επισκεφτεί το νησί ως ραψωδός στις γιορτές που οργανώνονταν εκεί προς τιμήν του Απόλλωνα. Σε αυτή την περίπτωση, ο θαυμασμός για το βλαστάρι της φοινικιάς πλάι στο βωμό του Απόλλωνα (στ. 198-204) είναι προσωπικό βίωμα του ποιητή.

Πολιτιστικά στοιχεία • «να διπλώσει τα ωραία της ρούχα» (στ. 141) • «σφαίρα... μπάλα» (στ. 145, 147) • «που με τα δώρα του θα σε κερδίσει» (στ. 195): εδώ ο γαμπρός προσφέρει δώρα (προίκα) στη νύφη, όμως στη ραψωδία α (α στ. 304-308) προίκα δίνει ο πατέρας της νύφης. Φαίνεται πως υπάρχουν διαφοροποιήσεις στην Οδύσσεια σχετικά με το θεσμό της προίκας, ανάλογες με την κοινωνική θέση των προσώπων.

Τεχνική της Οδύσσειας Εσωτερικός μονόλογος Στους στ. 150-159 ο Οδυσσέας ξυπνάει ταραγμένος και μονολογεί προσπαθώντας να καταλάβει πού βρίσκεται. Μονόλογος Στους στ. 185-227 ο Οδυσσέας: α. παρουσιάζεται στη Ναυσικά ως ικέτης (στ. 185-206)· β. της απευθύνει φιλοφρονήσεις (στ. 185-206)· γ. μιλάει για τα βάσανά του (στ. 207-214)· δ. διατυπώνει τα αιτήματά του (στ. 215-220)· ε. κλείνει το λόγο του με ευχές (στ. 221-224). Εκτεταμένες (πλατιές) παρομοιώσεις • Στους στ. 163-169 ο ποιητής κάνει μια πλατιά παρομοίωση, αναφερόμενος στον Οδυσσέα. Παρομοιάζει τον ήρωα με πεινασμένο λιοντάρι που ψάχνει

182

να βρει τροφή σε κοπάδια με άγρια και ήμερα ζώα. Με την ίδια τόλμη βγαίνει και ο Οδυσσέας μπροστά στα κορίτσια, γιατί τον πιέζει η ανάγκη. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «σαν το... σε μάντρα φυλαγμένη» (στ. 163-167) β. δεικτικό μέρος: «παρόμοιος... η ανάγκη» (στ. 168-169) γ. κοινός όρος: η ανάγκη για εξεύρεση τροφής

Ενότητα η

11

ζ 139-259

• Στους στ. 198-206 ο Οδυσσέας αναφέρεται στην ομορφιά της Ναυσικάς και στην έκπληξη που του προκαλεί η εμφάνισή της, παρομοιάζοντάς την με ένα πανέμορφο βλαστάρι φοινικιάς που είχε δει κάποτε στη Δήλο. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «ω ναι... ωραίος βλαστός» (στ. 198-204) β. δεικτικό μέρος: «έτσι και σένα... ν’ ακουμπήσω» (στ. 205-206) γ. κοινός όρος: η κατάπληξη που προκάλεσε στον ήρωα η θέα της ομορφιάς Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «τα μάτια λάμποντας, η θεά Αθηνά» (στ. 142) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 148) • «συλλογίστηκε στα φρένα και στο νου του» (στ. 149) • «κόρες καλλιπλόκαμες» (στ. 168), «καλλιπλόκαμες κοπέλες» (στ. 242) • «πεντάμορφη κόρη» (στ. 177) • «μειλίχια λόγια» (στ. 179, 182) • «μπλάβο πέλαγος» (στ. 208) • «κύμα αέναο» (στ. 209) • «θύελλες πυκνές» (στ. 209) • «γενναίος Αλκίνοος» (στ. 240) • «η Ναυσικά, τα χέρια της λευκά» (στ. 228) Τυπικοί στίχοι στ. 150-152: «Αλίμονό μου! Σε ποιων ανθρώπων έφτασα πάλι τη χώρα; είναι αλαζόνες, άγριοι και άδικοι; ή μήπως τη φιλοξενία γνωρίζουν κι ο νους τους σέβεται τα θεία;» Η λειτουργία της ραψωδίας ζ και ο ρόλος της Ναυσικάς στο έπος Η ραψωδία ζ έχει μεταβατικό ρόλο, γιατί βγάζει τον Οδυσσέα από το βαθύ του ύπνο, ώστε να συνεχίσει την πορεία του προς την Ιθάκη. Η Ναυσικά αναλαμβάνει να ξυπνήσει τον ήρωα και, παράλληλα, έχει άλλον ένα ρόλο: αυτόν ενός νέου πειρασμού για τον Οδυσσέα, που θα μπορούσε να καθυστερήσει ή ακόμη και να ματαιώσει το νόστο (αφού είναι η πιο γοητευτική μορφή της Οδύσσειας).

183

Ραψωδία

ζ

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Αλίμονό μου! Σε ποιων ανθρώπων έφτασα πάλι τη χώρα; είναι αλαζόνες, άγριοι και άδικοι; ή μήπως τη φιλοξενία γνωρίζουν κι ο νους τους σέβεται τα θεία;» (στ. 150-152): οι τυπικοί στίχοι υπογραμμίζουν την ανασφάλεια που αισθάνονταν οι άνθρωποι την εποχή που οι Έλληνες εξαπλώνονταν ιδρύοντας σε πολλά μέρη αποικίες, τόσο όσοι έφταναν σε μια άγνωστη χώρα, όσο και αυτοί που τους αντίκριζαν (οι γηγενείς, οι ντόπιοι), όπως οι ακόλουθες της Ναυσικάς (στ. 171-172). Η Ναυσικά κρατά διαφορετική στάση (στ. 173-175), πιο θαρραλέα, η οποία οφείλεται στην αριστοκρατική της καταγωγή αλλά και στην επέμβαση της Αθηνάς. • Το θέμα της ικεσίας (στ. 177-183, 185, 215, 254): ο ικέτης θεωρούνταν πρόσωπο ιερό κι απαραβίαστο, που προστατευόταν από το Δία. Υπήρχε συγκεκριμένο τυπικό: ο ικέτης καθόταν πάνω ή πλάι στις στάχτες της εστίας του σπιτιού και είτε γονάτιζε μπροστά σ’ αυτόν που ικέτευε και αγκάλιαζε τα γόνατά του, είτε με το ένα χέρι άγγιζε τα γόνατα και με το άλλο το πηγούνι αυτού στον οποίο απευθυνόταν. Συνόδευε τις παρακλήσεις του με ευχές. • «τρισμάκαρες ο κύρης σου κι η... μάνα, οι αδελφοί σου τρισμακάριστοι... πιο μακαρισμένος [ο σύζυγος]» (στ. 190-195): ο σύζυγος τοποθετείται στην κορυφή της κλίμακας των αγαπημένων προσώπων, γεγονός που καταδεικνύει τον πατριαρχικό χαρακτήρα της ομηρικής κοινωνίας. • «γιατί δεν είναι άλλο στήριγμα... καλό τους όνομα» (στ. 223-224): εδώ προβάλλεται το ιδανικό της ενωμένης κι αγαπημένης οικογένειας. • «ο ολύμπιος Δίας... να τα υπομείνει» (στ. 230-234): οι αρχαίοι πίστευαν ότι την ανθρώπινη τύχη την καθορίζουν οι θεοί και κυρίως ο Δίας. Γι’ αυτό το λόγο οι άνθρωποι πρέπει να υπομένουν καρτερικά τα βάσανά τους, σεβόμενοι τις αποφάσεις των θεών.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Ξυπνάει ταραγμένος και προσπαθεί να καταλάβει πού βρίσκεται, γρήγορα όμως ανακτά το θάρρος του και με αποφασιστικότητα πηγαίνει να δει από πού προέρχονται οι φωνές (στ. 148-159). Τον διακρίνει το αίσθημα της ντροπής, καθώς σκεπάζει τη γύμνια του (στ. 160-162). Με σύνεση, εξυ-

184

πνάδα και διακριτικότητα μιλάει στη Ναυσικά, προσπαθώντας να κερδίσει τη συμπάθειά της.

Ενότητα η

Ναυσικά: Αντιμετωπίζει με θάρρος και αυτοπεποίθηση τον εξαθλιωμένο και γυμνό Οδυσσέα (στ. 173-175). Είναι ευγενική (στ. 229), περιποιητική (στ. 254-259) και, παρά τη νεαρή της ηλικία, συμβουλεύει τον ξένο με μεγάλη ωριμότητα (στ. 230-234).

ζ 139-259

11

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 77 του σχολικού βιβλίου • [Από τη συνάντηση του Μενέλαου με την Ειδοθέα, δ 364-394/ <360390>] Να συσχετίσετε το ρόλο της Ειδοθέας με το ρόλο της Ναυσικάς στο νόστο του Οδυσσέα και να διακρίνετε ομοιότητες και διαφορές. Οι δύο γυναίκες παρουσιάζονται στους ήρωες σε κρίσιμη στιγμή και τους βγάζουν από το αδιέξοδο. Η Ναυσικά με το θάρρος που της ενέπνευσε η Αθηνά, το οποίο ταιριάζει σε μια βασιλοπούλα, δέχεται να ακούσει τον Οδυσσέα και τον καλοδέχεται ως ικέτη που προστατεύεται από τους θεούς. Απαντώντας, λοιπόν, στο αίτημά του θα τον οδηγήσει στην πόλη των Φαιάκων, όπου θα τύχει άριστης φιλοξενίας. Η συμβολή της Ναυσικάς είναι ιδιαίτερα σημαντική, επειδή βγάζει τον Οδυσσέα από μια δύσκολη θέση, καθώς, αν είχε μείνει στο δάσος, κινδύνευε από τα θηρία ενώ, αν είχε επιχειρήσει να πάει μόνος του στην πόλη, χωρίς τη συνδρομή της Ναυσικάς, η υποδοχή του δε θα ήταν η ίδια, αφού η γύμνια και το άγριο από τις ταλαιπωρίες παρουσιαστικό του θα τρόμαζε τους κατοίκους, που δε συναντούσαν συχνά ξένους λόγω της φυσικής απομόνωσης του νησιού. Το ίδιο σημαντική υπήρξε και η συμβολή της Ειδοθέας για το Μενέλαο. Η κόρη του Πρωτέα εμφανίστηκε μπροστά του και προσφέρθηκε να τον βοηθήσει υποδεικνύοντάς του τον τρόπο με τον οποίο θα μάθαινε το δρόμο της επιστροφής του στην πατρίδα. Οι δύο γυναίκες ωστόσο έχουν διαφορετικό κίνητρο. Η Ειδοθέα εμφανίζεται στο Μενέλαο με σκοπό να τον βοηθήσει, επειδή είναι ερωτευμένη μαζί του. Η Ναυσικά αντίθετα συναντά τυχαία (λόγω της παρέμβασης της Αθηνάς) τον Οδυσσέα και, μολονότι αρχικά είναι επιφυλακτική προς τον ξένο, δέχεται να τον βοηθήσει πριν ακόμη αποκαλυφθεί η ομορφιά του.

185

Ραψωδία

ζ

Το κίνητρό της, δηλαδή, είναι η διάθεση φιλοξενίας και η προστασία που παρέχει ο Δίας στους ικέτες. Παρόμοια συμβολή γυναικών σε κάποια κρίσιμη στιγμή της ιστορίας συναντούμε και σε νεότερα παραμύθια αλλά και σε άλλους αρχαίους μύθους, όπως στην περίπτωση του Ιάσονα. Η Μήδεια βοήθησε τον Ιάσονα να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας, παρόλο που με αυτό τον τρόπο εναντιωνόταν στον πατέρα της, τον Αιήτη.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 78 του σχολικού βιβλίου 1. Οι θεϊκές παρεμβάσεις στα ομηρικά έπη συντελούν συχνά στην εξέλιξη του μύθου, ιδιαίτερα όταν ολοκληρώνεται ένα επεισόδιο και χρειάζεται να αρχίσει κάποιο άλλο. > Σε ποιες περιπτώσεις η Αθηνά συντελεί στην εξέλιξη του μύθου σ’ αυτή την ενότητα; Η παρέμβαση της Αθηνάς σ’ αυτή την ενότητα δε στοχεύει άμεσα στη σωτηρία του Οδυσσέα αλλά στην εξέλιξη της πλοκής. Με ένα όνειρο στέλνει τη Ναυσικά στο ποτάμι και μάλιστα με τέτοιο σκοπό, ώστε να πάρει μαζί της ρούχα και φαγητό, τα οποία θα χρειαστεί αργότερα ο Οδυσσέας (στ. 219) (τεχνική οικονομία). Στη συνέχεια η θεά ελέγχει το παιχνίδι με την μπάλα. Οδηγεί την μπάλα μακριά (στ. 142), ώστε να ξυπνήσει ο Οδυσσέας από τις φωνές των κοριτσιών και να τις πλησιάσει. Τέλος, το θάρρος που επιδεικνύει η Ναυσικά μπροστά στον ξένο, παρόλο που αποτελεί την αναμενόμενη συμπεριφορά μιας βασιλοπούλας, στην πραγματικότητα της το έχει εμφυτεύσει η Αθηνά (στ. 174). 2. Να δείξετε αν ο λόγος του Οδυσσέα είναι οργανωμένος με τρόπο που εξυπηρετεί το σκοπό του. Ο Οδυσσέας, όταν ανέλπιστα συναντά τη Ναυσικά, επιδιώκει να κερδίσει τη συμπάθεια και την εκτίμησή της, ώστε να του προσφέρει προστασία και φροντίδα. Ο λόγος του, λοιπόν, είναι δομημένος με βάση αυτόν το σκοπό: − Ξεκινά με μια ικετευτική προσφώνηση και παίρνει στάση ικεσίας (στ. 185), για να καταστήσει αμέσως σαφείς τις προθέσεις του: είναι ένας ικέτης που ζητά φιλοξενία.

186

− Επαινεί την κοπέλα εκθειάζοντας εκτενώς την ομορφιά της (στ. 185-206) και κάνει διακριτική αναφορά στο σύζυγό της (στ. 194-195), ώστε να αγγίξει την καρδιά της. − Χωρίς να δείξει μεγαλαυχία, αναφέρει ότι υπήρξε αρχηγός μεγάλου στρατού και ότι έχει ήδη υποφέρει πολλά (στ. 200-201), ώστε να τονίσει ότι έχει σημαντική θέση στην κοινωνία και να κεντρίσει τον οίκτο της για τα πάθη του. − Στους επόμενους στίχους (στ. 207-214) εντείνεται η προσπάθεια να προκαλέσει τον οίκτο της με την αναφορά αφενός της πολυήμερης ταλαιπωρίας του στο πέλαγος μέχρι να φτάσει στη Σχερία και αφετέρου του φόβου του μήπως εκεί έρθει αντιμέτωπος με χειρότερους κινδύνους. − Προς το τέλος του λόγου του, και αφού έχει προετοιμάσει κατάλληλα το έδαφος διευκρινίζοντας ότι μόνο εκείνη μπορεί να τον βοηθήσει τώρα, φανερώνει το αίτημά του (στ. 215-220), το οποίο είναι ταπεινό: να του δείξει την πόλη και να του δώσει ένα κουρέλι, για να σκεπαστεί. Ζητά, δηλαδή, μόνο τα απαραίτητα και αφήνει τα υπόλοιπα (τροφή, φιλοξενία κ.λπ.) στην ευαισθησία της νέας γυναίκας. − Οι ευχές που ακολουθούν δείχνουν ότι την εμπιστεύεται και ελπίζει στην καταφατική απάντησή της. Από τις ευχές αυτές, η πρώτη είναι γενική (στ. 221), ενώ η δεύτερη είναι πιο συγκεκριμένη και αποτελείται από τρία μέρη: α. σπιτικό, β. οικογένεια και γ. ομόνοια μεταξύ των συζύγων (στ. 222). Αγγίζει έτσι τις πιο ευαίσθητες χορδές της ψυχής της Ναυσικάς, που αγωνιά για το γάμο της. − Στο κλείσιμο του λόγου του τονίζει πόσο σημαντική είναι η τελευταία ευχή που της απηύθυνε, ελπίζοντας έτσι να κερδίσει ως αντάλλαγμα τη βοήθειά της. Σχηματικά, λοιπόν, θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τη δομή του μονολόγου ως εξής: α΄ μέρος: στ. 185-206: ικεσία και έπαινος προς την κόρη με σύντομη αναφορά στοιχείων της ταυτότητάς του· β΄ μέρος: στ. 207-214: προσπάθεια να κερδίσει τον οίκτο της βασιλοπούλας με αναφορά στην ταλαιπωρία και στους φόβους του· γ΄ μέρος: στ. 215-227: μικρό αίτημα και μεγάλες ευχές.

Ενότητα η

11

ζ 139-259

3. Ο ικετευτικός λόγος του Οδυσσέα επιμένει στην εξωτερική ομορφιά της Ναυσικάς, ενώ οι δικοί της λόγοι αποκαλύπτουν την ψυχική ομορφιά της. Να το αποδείξετε με στοιχεία του κειμένου. Στο στίχο 185 ο Οδυσσέας αναρωτιέται αν η Ναυσικά είναι θνητή ή θεά εξηγώντας αμέσως πως γι’ αυτό ευθύνεται η εξαιρετική ομορφιά της. Την παρομοιάζει με την πανέμορφη Άρτεμη (στ. 187), ενώ μακαρίζει τους συγγενείς

187

Ραψωδία

ζ

και κυρίως το σύζυγό της (στ. 190-195), που σίγουρα θα καμαρώνουν για εκείνη. Στο στίχο 196 τονίζει τη μοναδικότητα της ομορφιάς της, αφού ο ίδιος τουλάχιστον δεν έχει ξανασυναντήσει παρόμοια. Στους στίχους 198-205 συγκρίνει την ομορφιά της με εκείνη ενός τρυφερού βλασταριού φοινικιάς, που είχε δει κάποτε στη Δήλο (πρόκειται μάλλον για προσωπική εμπειρία του ποιητή, που την εντάσσει στο επεισόδιο). Όσο θαυμασμό είχε νιώσει τότε γι’ αυτό το μοναδικό βλαστάρι, τόσο νιώθει και τώρα θαμπωμένος από την ομορφιά της Ναυσικάς. Λόγω μάλιστα του δέους που του προκαλεί η εμφάνισή της, ντρέπεται να αγγίξει τα γόνατά της (στ. 206), όπως απαιτεί η στάση ικεσίας. Ωστόσο ο ποιητής δε δίνει στοιχεία που να περιγράφουν την εξωτερική εμφάνιση της βασιλοπούλας, εκτός από τα λευκά της χέρια (στ. 228), αφήνοντας έτσι ελεύθερη τη φαντασία μας να την πλάσει όπως επιθυμεί. Πάντως η εξωτερική ομορφιά που επισημαίνει ο Οδυσσέας δεν είναι η μοναδική αρετή της Ναυσικάς, όπως υποδηλώνουν τα λόγια και η συμπεριφορά της. Καθώς ταιριάζει σε μια βασιλοπούλα, δεν το βάζει στα πόδια, όπως έκαναν οι υπηρέτριες, αλλά στέκεται με θάρρος μπροστά του και ακούει ό,τι έχει να της πει. Αμέσως διακρίνει τη φρόνηση του ξένου (στ. 229), δείχνοντας έτσι ότι άκουσε προσεκτικά τα λόγια του, και ανταποδίδει τις φιλοφρονήσεις. Με φιλεύσπλαχνη διάθεση προσπαθεί να τον παρηγορήσει θυμίζοντας ότι τα πάθη τού κάθε ανθρώπου στέλνονται από τους θεούς και γι’ αυτό οφείλει να τα υπομείνει (στ. 230-234). Αμέσως μετά δείχνει τη φιλόξενη διάθεσή της ικανοποιώντας το αίτημά του. Του προσφέρει ρούχα και, γενικά, τον περιβάλλει με περισσή φροντίδα (στ. 235-238). Για να τον απαλλάξει από τους φόβους του, τον πληροφορεί για το όνομα της πόλης και για τη δική της ταυτότητα (στ. 239-241), ενώ στο στίχο 254 φανερώνεται η ευσέβειά της. Τίποτα δεν της λείπει, λοιπόν, της Ναυσικάς. Εκτός από την αξιοθαύμαστη εξωτερική εμφάνιση χαρακτηρίζεται και από πλούσια εσωτερικά χαρίσματα, γεγονός που την καθιστά μία από τις πληρέστερες μορφές στην Οδύσσεια. Έτσι η Ναυσικά αποτελεί έναν ακόμη πειρασμό για τον Οδυσσέα. Όμως ούτε και αυτή η ιδανική για τα ανθρώπινα μέτρα μορφή θα απομακρύνει τον Οδυσσέα από το στόχο του. 4. Ποιες αντιλήψεις των ομηρικών ανθρώπων: α. για την ιδανική οικογένεια, β. για τη διανομή των αγαθών και γ. για τους ξένους, τους ικέτες, τους φτωχούς διαφαίνονται, αντίστοιχα, στους στίχους α. 221-224, β. 230-234 και γ. 235-237 και 252-256; α. Στους στίχους 221-224 ο Οδυσσέας τονίζει την αξία της ομόνοιας μεταξύ των συζύγων. Εκφράζει έτσι ο ποιητής την αντίληψη των συγχρόνων

188

του για την οικογένεια, σύμφωνα με την οποία ιδανική οικογένεια είναι αυτή που στηρίζεται στην καλή συνεννόηση των συζύγων. β. Οι σύγχρονοι του Ομήρου απέδιδαν τα πάθη και την ευτυχία τους στο Δία. Θεωρούσαν πως οτιδήποτε καλό ή κακό τούς συμβαίνει είναι σταλμένο από τους θεούς (γι’ αυτό το λόγο άλλωστε παραπονιόταν ο Δίας στο α 363). Αυτή η άποψη αποτυπώνεται και στους στίχους 230-234 διά στόματος Ναυσικάς, η οποία συμβουλεύει τον Οδυσσέα να υπομείνει τα θεόσταλτα πάθη του, αφού κανείς δεν μπορεί να πολεμήσει τη μοίρα του. γ. Στο στίχο 237 αναφέρεται η υποχρέωση κάθε ανθρώπου να φροντίζει και να περιποιείται τους ικέτες. Στο στίχο 254 οι φτωχοί και οι ξένοι παρουσιάζονται επίσης ως προστατευόμενοι των θεών. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής είχαν μετατρέψει τις κοινωνικές ανάγκες σε θρησκευτικές υποχρεώσεις. Εκείνη την εποχή κάθε ξένος αντιμετωπιζόταν με καχυποψία, ακόμη και με τρόμο (όπως δείχνει και η αντίδραση των υπηρετριών στους στ. 171-172), ενώ και ο ίδιος ένιωθε ανασφάλεια (όπως δείχνει η αγωνία του Οδυσσέα στους στ. 150-152), η φιλοξενία αποτελούσε αναγκαίο θεσμό για το συμφέρον όλων. Αυτή η ανάγκη, λοιπόν, καθιερώθηκε ως θεσμός με την αναγωγή της στη θεϊκή προστασία. Ο Ξένιος Δίας προστάτευε κάθε φιλοξενούμενο, καθιστώντας τον έτσι ιερό πρόσωπο. Το ίδιο συνέβαινε και με τους ικέτες, που προστατεύονταν από τον Ικέσιο Δία. Ανάμεσά τους προστίθενται εδώ και οι φτωχοί.

Ενότητα η

11

ζ 139-259

5. Ζωγραφίστε μια εικόνα της σημερινής ενότητας που σας εντυπωσίασε περισσότερο. Σχεδιαστική δραστηριότητα. 6. Με βάση την παρουσία, το χώρο διαμονής και τις ασχολίες της Πηνελόπης, της Ναυσικάς, της Αρήτης και των υπηρετριών τους, να συζητήσετε στην τάξη τη θέση της γυναίκας στην ομηρική εποχή και να τη συγκρίνετε με τη θέση της σε άλλες εποχές και, κυρίως, στη σύγχρονη. Προφορική ομαδική εργασία.

189

Ραψωδία

ζ

Δ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να περιγράψετε το τυπικό της ικεσίας. Βλ. 11η Ενότητα, Ιδεολογικά σχόλια, Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας, Το θέμα της ικεσίας. 2. Να αναλύσετε την παρομοίωση των στ. 163-169. Βλ. 11η Ενότητα, Τεχνική της Οδύσσειας, Εκτεταμένες (πλατιές) παρομοιώσεις.

190

12η Ενότητα η, θ, ι 1-41 (περίληψη) – θ 102-302, 434-461 (ανάλυση) Ραψωδία η ὈäõóóÝùò åἴóïäïò ðñὸò Ἀëêßíïõí

Ενότητα η

12

η, θ 102-302, 434-461, ι 1-41

Εισαγωγικά στη ραψωδία η ΤΟΠΟΣ: Σχερία, ανάκτορα των Φαιάκων ΧΡΟΝΟΣ: η 32η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Ναυσικά, Οδυσσέας, Αθηνά, Αλκίνοος, Αρήτη

Ραψωδία θ ὈäõóóÝùò σύστασις πρὸς Φαίακας

Εισαγωγικά στη ραψωδία θ ΤΟΠΟΣ: Σχερία, το νησί των Φαιάκων ΧΡΟΝΟΣ: η 33η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Αλκίνοος, Λαοδάμας, Ευρύαλος, Φαίακες, Δημόδοκος

Κύρια θέματα • O Οδυσσέας θρηνεί ακούγοντας τον αοιδό Δημόδοκο • Αθλητικοί αγώνες και χοροί στην αγορά των Φαιάκων

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ θ 102-302, 434-461 Ο Οδυσσέας στα ανάκτορα και στην αγορά των Φαιάκων: Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 102-116: Ο θρήνος του Οδυσσέα

191

Ραψωδίες

η, θ, ι

Στίχοι 123-159: Ο Αλκίνοος προτείνει να γίνουν αγώνες προς τιμήν του ξένου − Η διεξαγωγή αγώνων στην αγορά Στίχοι 176-220: Μεθόδευση της συμμετοχής του Οδυσσέα στους αθλητικούς αγώνες Στίχοι 221-275: Η διάκριση του Οδυσσέα στη δισκοβολία − Ο Οδυσσέας προκαλεί τους Φαίακες Στίχοι 276-440: Ο Αλκίνοος δικαιολογεί την πρόκληση του Οδυσσέα και προτείνει χορό και τραγούδι Στίχοι 441-455: Ο χορός των Φαιάκων Στίχοι 456-461: Ο Οδυσσέας εκφράζει το θαυμασμό του για τους χορευτές

Περίληψη Στο παλάτι του Αλκίνοου, ο αοιδός Δημόδοκος τραγουδάει για τη φιλονικία Οδυσσέα και Αχιλλέα. Ακούγοντάς τον ο Οδυσσέας συγκινείται και δάκρυα αρχίζουν να κυλούν από τα μάτια του. Μόνο ο Αλκίνοος αντιλαμβάνεται την αναστάτωση του ξένου και, για να εκτονώσει την κατάσταση, προτείνει να σταματήσει το τραγούδι και να διεξαχθούν αθλητικοί αγώνες στην αγορά. Εκεί συγκεντρώνεται πλήθος κόσμου και παρακολουθεί αγώνα δρόμου, πάλη, άλμα και δισκοβολία. Ο Λαοδάμας, γιος του Αλκίνοου, καλεί τον Οδυσσέα να αγωνιστεί, αλλά αυτός αρνείται. Τότε ο προκλητικός Ευρύαλος τον προσβάλλει, αλλά ο Οδυσσέας τού απαντά και ρίχνει τον πιο βαρύ δίσκο μακρύτερα απ’ όλους, ενώ τους προκαλεί και για τα υπόλοιπα αγωνίσματα. Ο Αλκίνοος επεμβαίνει και καλεί τους χορευτές. Ο Δημόδοκος τραγουδάει για την παγίδα που έστησε ο Ήφαιστος στη σύζυγό του Αφροδίτη και στον εραστή της Άρη. Γύρω χορεύουν νεαροί Φαίακες έναν εξαίσιο χορό, αποδεικνύοντας πως είναι αξεπέραστοι χορευτές, γεγονός που προκαλεί το θαυμασμό του Οδυσσέα.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 109 «κούπα δίδυμη»: ίσως πρόκειται για δύο κούπες με κοινή βάση (äÝðáò ἀìöéêýðåëëïí στο αρχαίο κείμενο) στ. 158 (η) «τέρψη» = ευχαρίστηση στ. 190 «εριστικός», –ή, –ό: προκλητικός, φιλόνικος, καβγατζής στ. 194 «πολύκωπο καράβι» = με πολλά κουπιά στ. 197 «τον κάρφωσε» = τον κοίταξε έντονα στ. 211 «άκοσμα λόγια» = λόγια αταίριαστα, απρεπή, προκλητικά

192

Πολιτιστικά στοιχεία • «και με μια κούπα δίδυμη στάλαζε στους θεούς σπονδή» (στ. 109): Η σπονδή ήταν μια τελετουργική πράξη κατά την οποία από ένα αγγείο έχυναν στο έδαφος κρασί ή άλλο υγρό, προς τιμήν των θεών (για να ζητήσουν βοήθεια ή για να τους ευχαριστήσουν για κάτι).

Ενότητα η

12

η, θ 102-302, 434-461, ι 1-41

• «πορφυρό πανωφόρι» (στ. 103), «κούπα δίδυμη» (στ. 109), «το πλούσιο γεύμα, η κιθάρα κι οι χοροί, ρούχα πολύτιμα, που να τ’ αλλάζουμε όταν πρέπει, λουτρά θερμά, και το κρεβάτι» (στ. 294-296): Πληροφορίες για διάφορα στοιχεία του πολιτισμού της εποχής. • «στην πυγμαχία, την πάλη, στο άλμα και στο δρόμο» (στ. 126), «στο δίσκο» (στ. 156), «πέτρινο δίσκο – τον πιο μεγάλο και παχύ» (στ. 222) • «καλοξυσμένο τόξο» (στ. 257), «βέλος» (στ. 258), «δόρυ... σαΐτα» (στ. 271)

Τεχνική της Οδύσσειας Εικόνες • στ. 102-113: με παραστατικό τρόπο ο ποιητής παρουσιάζει τη συγκίνηση και το βουβό θρήνο του Οδυσσέα, την ώρα που ακούει το τραγούδι του Δημόδοκου (οπτική ακουστική εικόνα). • στ. 221-230: εντυπωσιακή περιγραφή της δισκοβολίας, γεμάτη κίνηση και ένταση. • στ. 441-455: οι χορευτικές επιδείξεις του Άλιου και του Λαοδάμαντα αποδίδονται σε μια ιδιαιτέρως εκφραστική οπτική και ακουστική εικόνα, που δίνει στο κείμενο ζωντάνια και παραστατικότητα. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «φημισμένος αοιδός» (στ. 102, 434) • «το ωραίο του πρόσωπο» (στ. 104) • «ανελέητη πάλη» (στ. 153) • «Ευθύς του αντιμίλησε με την πολλή του γνώση ο Οδυσσεύς» (στ. 183) • «πολύκωπο καράβι» (στ. 194) • «οι Φαίακες, αυτοί που το μακρύ κουπί αγαπούν και καμαρώνουν για τα

193

Ραψωδίες

η, θ, ι

πλοία τους» (στ. 226-227) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 239) • «καλοξυσμένο τόξο» (στ. 257) • «γλυκόφωνη κιθάρα» (στ. 301) • «Αλκίνοε κραταιέ, περίβλεπτε σ’ όλη τη χώρα» (στ. 457)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Τώρα καιρός να βγούμε, να δοκιμαστούμε στα πολλά αγωνίσματα» (στ. 123): Οι αθλητικοί αγώνες των Φαιάκων έχουν χαρακτήρα παλλαϊκής γιορτής, αν και συμμετέχουν μόνο άντρες. Πρόκειται για μια συνήθεια των αριστοκρατών (αφού η ομηρική κοινωνία είναι αριστοκρατική) που έγινε κοινωνική ανάγκη, καθώς τους προετοίμαζε για τον πόλεμο, αλλά και για την καθημερινή προσπάθεια για επιβίωση και διάκριση. Μέρος στους αγώνες παίρνουν επώνυμα παλικάρια και κάθε αγώνισμα έχει τον πρωταθλητή του, ενώ δεν προκηρύσσονται έπαθλα ούτε υπάρχει άλλου είδους υλική αμοιβή· αρκεί η τέρψη μόνο αθλητών και θεατών.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 84 του σχολικού βιβλίου • Γιάννης Ρίτσος, Μαρτυρίες Β΄, «Κλιμάκωση» Να συζητήσετε στην τάξη την οπτική γωνία του ποιητή. Ο Ρίτσος θεωρεί ότι ο Οδυσσέας δε θα έπρεπε να οργιστεί με τα λόγια του Ευρύαλου, γιατί όφειλε πρώτα να εξετάσει τις προθέσεις του. Ο Ευρύαλος απηύθυνε προσβλητικά λόγια προς τον Οδυσσέα, προκειμένου να πετύχει το στόχο του. Σκοπός του ήταν να πείσει το μελαγχολικό ήρωα να σηκωθεί και να συμμετάσχει στους αγώνες, αφήνοντας πίσω του τις σκέψεις που τον έθλιβαν. Αφού, λοιπόν, οι προθέσεις του είναι αγαθές, οι προσβολές του Ευρύαλου δεν αξίζουν την οργισμένη αντίδραση του Οδυσσέα. Αυτό όμως που προκαλεί λύπη στον ποιητή είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι υπομένουμε πολύ χειρότερες προσβολές από τις οποίες εκλείπουν εντελώς οι αγαθές προθέσεις. Και το χειρότερο είναι ότι δε συνειδητοποιούμε την αδράνειά μας. Λυπόμαστε ή εξοργιζόμαστε για τις απρέπειες που δεχόμαστε, ενώ θα έπρεπε να εξοργιζόμαστε με τον εαυτό μας, που τις

194

υπομένουμε χωρίς την παραμικρή αντίδραση. Η αντίδραση επομένως του Οδυσσέα, έστω κι αν παραβλέπει τις αγαθές προθέσεις του Ευρύαλου, τουλάχιστον δείχνει την άσβεστη ορμή που έχει μέσα του.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Ενότητα η

12

η, θ 102-302, 434-461, ι 1-41

στη σελ. 84 του σχολικού βιβλίου 1. Για ποιο λόγο διοργανώθηκαν οι αγώνες των Φαιάκων, σε ποια αθλήματα αγωνίστηκαν και ποια χαρακτηριστικά παρουσιάζουν οι αγώνες τους; (Απαντήστε με βάση τους στ. 124-159). Ο Αλκίνοος προτείνει τη διοργάνωση αγώνων, όχι για να τιμηθεί κάποιος θεός ή για να εξυμνηθεί κάποιο γεγονός, αλλά μόνο για να ευχαριστηθούν οι παρευρισκόμενοι (στ. 158-159) και για να δοξαστούν οι Φαίακες, αφού ο ξένος θα άπλωνε τη φήμη τους στην πατρίδα του (στ. 124-126). Προκαλείται μάλιστα ο Οδυσσέας να συμμετάσχει σε αυτούς, ώστε τελικά από ταπεινός ικέτης να αναδειχθεί σε σημαντική προσωπικότητα και να προετοιμαστεί έτσι η αποκάλυψη της ταυτότητάς του. Ο Όμηρος, λοιπόν, βρήκε τον κατάλληλο τρόπο να «μεταμορφώσει» ξανά τον ήρωα, ο οποίος με φυσικό τρόπο ξαναβρίσκει την αγωνιστική του διάθεση. Τα αθλήματα στα οποία αγωνίστηκαν καταδεικνύουν την ειρηνόφιλη διάθεση των Φαιάκων, τη δύναμη και την ανδρεία των πολιτών σε μια χαρούμενη και ειρηνική ατμόσφαιρα. Τα αθλήματα τα οποία αναφέρονται είναι τα εξής: − στο τρέξιμο νίκησε ο Κλυτήνοος (στ. 152) − στην πάλη νίκησε ο Ευρύαλος (στ. 153) − στο άλμα νίκησε ο Αμφίαλος (στ. 155) − στο δίσκο νίκησε ο Ελατρεύς (στ. 156) − στην πυγμαχία νίκησε ο Λαοδάμας (στ. 157). Ήταν χαρά όλων των πολιτών να συμμετέχουν στους αγώνες αυτούς ή να τους παρακολουθούν. Αυτό μαρτυρά η συγκέντρωση του πλήθους (στ. 132-134). Παρατηρούμε πάντως ότι συμμετοχή ή παρουσία των γυναικών δεν αναφέρεται, ενώ παίρνουν μέρος επώνυμα παλικάρια, από την τάξη των αριστοκρατών. Στην κοινωνία των Φαιάκων η εξάσκηση σε αθλήματα που τους προετοίμαζαν για τις ανάγκες της ζωής είχε μετατραπεί σε διασκέδαση. Η απόλαυση δε των συμμετεχόντων είναι τόσο μεγάλη, που δεν κρίνεται απαραίτητη η θέσπιση επάθλων για τους νικητές· τους αρκεί η τέρψη που τους προκαλεί η

195

Ραψωδίες

η, θ, ι

παρακολούθηση των αθλητών. Εξάλλου, όπως διαπιστώνουμε από τα λόγια του Λαοδάμαντα (στ. 178-179), η δόξα της νίκης σε αγώνες είναι η μεγαλύτερη τιμή για κάθε άντρα. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι σε κάθε αγώνισμα αναδεικνύεται διαφορετικός νικητής, γεγονός που καταμαρτυρεί την ικανότητα όλων των Φαιάκων στα αγωνίσματα, για την οποία καμαρώνουν. 2. Πώς επέδρασε στον Οδυσσέα το πρώτο τραγούδι του Δημόδοκου (102113, βλ. και το σχόλιο 3) και η επιτυχία του στη δισκοβολία (221-275); Ο Οδυσσέας έχει αναλυθεί στο κλάμα ακούγοντας το τραγούδι του Δημόδοκου, που ξυπνά μνήμες από τον Τρωικό πόλεμο. Κάποτε αυτό το τραγούδι πρόσφερε χαρά στον Αγαμέμνονα, γιατί του θύμισε ένα χρησμό, ο οποίος προέβλεπε την άλωση της Τροίας σε συνδυασμό με τη φιλονικία του Οδυσσέα και του Αχιλλέα. Τώρα, όμως, τα συναισθήματα που γεννά το τραγούδι αυτό είναι τελείως διαφορετικά. Ο Οδυσσέας θυμάται τις περιπέτειές του στον πόλεμο και συγκινείται χωρίς να καταφέρει να κρύψει τα δάκρυά του από τον Αλκίνοο. Ξεκινά έτσι η διαδικασία με την οποία θα έρθει στο φως η ταυτότητα του Οδυσσέα. Η συναισθηματική κατάσταση του Οδυσσέα αλλάζει μετά τη θριαμβευτική νίκη του στη δισκοβολία. Ικανοποιείται και παίρνει χαρά, που τον κάνει να ξεχάσει όσα άσχημα του θύμισε το τραγούδι του Δημόδοκου. Έτσι, συνδέεται το παρελθόν και το παρόν στο νου του ήρωα. Θυμάται τις περιπέτειες και την αρχή των παθών του, αλλά και επιβεβαιώνει ότι παρά τις ταλαιπωρίες που έχει υποστεί δεν έχασε τις ικανότητές του. 3. Προσέξτε όσα λέει ο Αλκίνοος στους στίχους 125-126 και 291-293: Ποια διαφορά διαφαίνεται ανάμεσά τους και πώς εξηγείται; Μετά την αξιοθαύμαστη νίκη του Οδυσσέα, ο Αλκίνοος αναγκάζεται να μετριάσει τον κομπασμό του για τις ικανότητες των Φαιάκων. Έτσι, ενώ στους στίχους 125-126 υπερηφανεύεται για τη μοναδική ικανότητά τους στα αγωνίσματα, αργότερα, στους στίχους 291-293 παραδέχεται ότι οι Φαίακες δεν είναι ανίκητοι στα αθλήματα. Μεταφέρει όμως τη βάση της καυχησιολογίας του στο τρέξιμο και στη ναυσιπλοΐα, ενώ στους επόμενους στίχους καμαρώνει και για τη χορευτική ικανότητα των συμπολιτών του (την οποία αναγνωρίζει και ο Οδυσσέας). Με τον τρόπο αυτό ο Αλκίνοος δίνει τέλος στον προκλητικό κομπασμό του Οδυσσέα, αλλά και αναγνωρίζει την ανωτερότητα του φιλοξενούμενου στα αθλήματα, ώστε να κατευνάσει τα πνεύματα, που εντάθηκαν με τα προσβλητικά λόγια του Ευρύαλου. Επιπλέον, δίνεται αφορμή για χορό και τρα-

196

γούδι, ώστε να δημιουργηθεί ξανά εορταστική και εύθυμη ατμόσφαιρα. 4. Πώς εκτονώθηκε η ένταση που είχε δημιουργηθεί στους αγώνες από την πρόκληση του Ευρύαλου; Ο Οδυσσέας ικανοποιήθηκε με τη θριαμβευτική νίκη του στη δισκοβολία και απέδειξε ότι οι προσβολές του Ευρύαλου ήταν αβάσιμες. Η καύχησή του, όμως, που πήγαζε από το θυμό του, κόντευε να γίνει προκλητική και θα οδηγούσε σε νέα διένεξη των δύο αντρών (Οδυσσέα και Ευρύαλου), αν δεν τον σταματούσε ο Αλκίνοος, αναγνωρίζοντας την υπεροχή του και τονίζοντας άλλες αρετές των Φαιάκων. Έπειτα από αυτή την ένταση, η πρόταση του Αλκίνοου για χορό και τραγούδι είναι ευεργετική. Η εύθυμη ατμόσφαιρα αποκαθίσταται και οι δώδεκα συνάρχοντες έπειτα από πρόταση του Αλκίνοου προσφέρουν δώρα φιλοξενίας στον Οδυσσέα. Μάλιστα, ακόμη και ο Ευρύαλος τού προσφέρει δώρο συμφιλίωσης.

Ενότητα η

12

η, θ 102-302, 434-461, ι 1-41

5. Ζωγραφίστε μια εικόνα του Οδυσσέα από αυτή την ενότητα. Σχεδιαστική δραστηριότητα. 6. Διαθεματική δραστηριότητα: Παίρνοντας αφορμή από τη δήλωση του Λαοδάμαντα ότι «στον κόσμο δεν υπάρχει δόξα μεγαλύτερη» από τη διάκριση σε αγώνες (θ 178-179), μπορείτε, χωρισμένοι σε ομάδες, να μελετήσετε διαχρονικά τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων, με υποθέματα: α. πανελλήνιοι αγώνες και νεότερες ολυμπιάδες· β. ο λόγος, ο χώρος και ο χρόνος της διοργάνωσης· γ. τα κίνητρα των αθλητών και τα προβλήματα του πρωταθλητισμού· δ. τα αγωνίσματα και τα έπαθλα, η θέση των νικητών στην κοινωνία· ε. εικαστικές αποτυπώσεις κτλ. Χρήσιμα στοιχεία σχετικά τόσο με τους πανελλήνιους αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, όσο και με τις σύγχρονες ολυμπιάδες, μπορείτε να αντλήσετε και από άλλα βιβλία της Α΄ γυμνασίου, όπως από τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (σελ. 148 κ.ε.), τη Νεοελληνική Γλώσσα (σελ. 123-136), την Αρχαία Ιστορία (σελ. 54-56), τη Φυσική Αγωγή (σελ. 8-20), αλλά και από εξωσχολικά βιβλία και από το διαδίκτυο.

197

Ραψωδίες

η, θ, ι

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 84 του σχολικού βιβλίου Αναδιηγηθείτε με λίγα λόγια πώς «μεθοδεύτηκε» η συμμετοχή του Οδυσσέα στους αγώνες, τι πέτυχε ο ήρωας και για ποιες επιδόσεις του καυχήθηκε (με βάση τους στίχους 176-276). Ο ποιητής στην αρχή παρουσιάζει τον Οδυσσέα λυπημένο και αποστασιοποιημένο από τους αγώνες. Αρχικά απορρίπτει σχεδόν ικετευτικά την πρόταση συμμετοχής του από το Λαοδάμαντα. Αναλογιζόμενος τα ως τώρα πάθη του, δεν έχει διάθεση για καμιά δραστηριότητα εορταστικού χαρακτήρα. Η προσβλητική παρέμβαση του Ευρύαλου, όμως, αλλάζει αυτά τα δεδομένα. Ο Οδυσσέας προκαλείται να αποδείξει την αθλητική του γνώση και ικανότητα, ενώ η νίκη του αποδεικνύει ότι είχε λόγο να υπερηφανεύεται. Στην οργή που νιώθει οφείλεται και η καύχησή του για τις αθλητικές του επιδόσεις, κυρίως στην τοξοβολία και στον ακοντισμό, αθλήματα στα οποία θα αποδείξει αργότερα την υπεροχή του. Προοικονομείται, λοιπόν, η επιτυχία του στον αγώνα τόξου (ραψωδία φ) και στη μνηστηροφονία (ραψωδία χ). Μέσα από αυτή τη μεθοδευμένη συμμετοχή του στον αγώνα, ο Οδυσσέας ξαναβρίσκει σταδιακά τον εαυτό του. Επιβεβαιώνει ότι, παρά τις εξαντλητικές ταλαιπωρίες που έχει υποστεί, δεν έχει χάσει τις αθλητικές του ικανότητες, κι έτσι ξυπνά η αγωνιστική του διάθεση. Επιπλέον, κερδίζει δόξα και από ταπεινός ικέτης εμφανίζεται τώρα μπροστά στους Φαίακες ως σημαντική προσωπικότητα, που αξίζει δώρα και τιμές.

198

Ενότητα η

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις: α. Ο Οδυσσέας αρχικά δε δείχνει προθυμία να συμμετάσχει στους ....... ............................., ωστόσο παίρνει μέρος επειδή .................................... ....................................................................... Με αυτό τον τρόπο προετοιμάζεται η έκπληξη της απόδοσής του. β. Ο Αλκίνοος, για να σταματήσει την προκλητική καυχησιολογία του Οδυσσέα μετά τη νίκη του, προτείνει ...................................................... .................. γ. Ο Άλιος και ο Λαοδάμας άρχισαν ........................................................... ............., προκαλώντας το .................................... του Οδυσσέα.

12

η, θ 102-302, 434-461, ι 1-41

Τα κενά μπορούν να συμπληρωθούν με τις εξής φράσεις: α. αθλητικούς αγώνες / τον προκαλεί ο Ευρύαλος, ο νικητής στην πάλη, β. να αρχίσει ο χορός και το τραγούδι, γ. να χορεύουν με μια μπάλα / θαυμασμό. 2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις στην Α στήλη με αυτές στη Β στήλη. Α 1. Οδυσσέας – Ευρύαλος 2. φιλοξενία – αγώνες 3. ανάκτορα – αγορά

4. πρόκληση Ευρύαλου

Β α. στοιχεία πολιτισμού β. χώρος δράσης γ. προώθηση της δράσης (συμμετοχή του Οδυσσέα στους αγώνες) δ. σύγκρουση

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-δ, 2-α, 3-β, 4-γ.

199

Ραψωδίες

θ, ι

13η Ενότητα θ 550-688/ <454-571>, ι 1-41/ <1-38> Κύρια θέματα • Αποχαιρετιστήρια συνάντηση Οδυσσέα – Ναυσικάς • Tο τραγούδι για το Δούρειο Ίππο • Θρήνος του Οδυσσέα και αυτοπαρουσίαση

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Α.α. θ 550-688 Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 550-566: Αποχαιρετιστήρια συνάντηση Οδυσσέα και Ναυσικάς Στίχοι 567-600: Ο Οδυσσέας τιμά το Δημόδοκο και παραγγέλλει το τραγούδι για το Δούρειο Ίππο Στίχοι 601-627: Ο Δημόδοκος τραγουδάει για την άλωση της Τροίας με το τέχνασμα του Δούρειου Ίππου Στίχοι 628-688: Ο Οδυσσέας συγκινείται ακούγοντας το τραγούδι του Δημόδοκου − Ο Αλκίνοος παρεμβαίνει και ζητά από τον ξένο να αποκαλύψει την ταυτότητά του

Περίληψη Στο παλάτι του Αλκίνοου ο Οδυσσέας, μετά το λουτρό του, κατευθύνεται προς την αίθουσα του δείπνου, και τότε συναντά τη Ναυσικά, που στέκεται και θαυμάζει τον όμορφο ξένο. Ακολουθεί η σκηνή του αποχαιρετισμού, όπου ο Οδυσσέας τής υπόσχεται ότι δε θα την ξεχάσει ποτέ. Ο ξένος, καθισμένος πλάι στον Αλκίνοο, εκφράζει την τιμή και το σεβασμό του προς το Δημόδοκο με λόγια και με έργα, προσφέροντάς του ένα εκλεκτό κομμάτι κρέας. Παράλληλα, του ζητάει να τραγουδήσει για το τέχνασμα του Δούρειου Ίππου, με το οποίο οι Αχαιοί κατόρθωσαν να κυριεύσουν την Τροία. Ο Δημόδοκος ξαναπιάνει το τραγούδι και διηγείται την ιστορία, γεγονός που προκαλεί μεγάλη συγκίνηση στον Οδυσσέα. Τότε παρεμβαίνει

200

ο Αλκίνοος, διακόπτει τον αοιδό και απευθύνει ερωτήσεις προς τον ξένο, ζητώντας να μάθει την ταυτότητά του.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια

Ενότητα η

13

θ 550-688, ι 1-41

στ. 554 «παραστάτη»: (ο) παραστάτης = κάθε ένα από τα πλαϊνά ξύλα της θύρας, τα κουφώματα (εδώ παραστάτης ονομάζεται ένας από τους στύλους που στήριζαν τη στέγη) στ. 562 «Άμποτε» = μακάρι στ. 562 «να ενδώσει»: ρ. ενδίδω = κάνω παραχώρηση, υποχωρώ (εδώ: επιτρέπω, συμφωνώ) στ. 611 «να κεντήσουν το κούφιο ξύλο με τον άσπλαχνο χαλκό τους» = να τρυπήσουν το κούφιο ξύλινο άλογο με τα (άσπλαχνα) χάλκινα βέλη τους στ. 613 «εξιλαστήριο αφιέρωμα» = αφιέρωμα στους θεούς για να εξιλεωθούν οι άνθρωποι για τα αμαρτήματά τους στ. 639 «παρειές» = τα μάγουλα

Πραγματολογικά σχόλια «Επειός» (στ. 594): γιος του Πανοπέα από τη Φωκίδα, εξαιρετικός τεχνίτης. Ανέλαβε το τεχνικό μέρος της κατασκευής του Δούρειου Ίππου, με τη βοήθεια της Αθηνάς. «Δηίφοβος» (στ. 625): γιος του Πρίαμου, ο οποίος σύμφωνα με το μύθο πήρε γυναίκα του την ωραία Ελένη, μετά το θάνατο του Πάρη.

Πολιτιστικά στοιχεία • «τον άλειψαν με λάδι» (στ. 550): οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν μετά το λουτρό να αλείφουν το σώμα τους με αρωματικά λάδια. • «πλάι στον παραστάτη της καλοδεμένης στέγης» (στ. 554): βλ. παραπάνω Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια, στ. 554. • «κι ήταν η ώρα που το κρέας μοίραζαν και συγκερνούσαν το κρασί» (στ. 568), «κόβοντας απ’ την πλάτη ένα κομμάτι [...] από ένα χοίρο μ’ άσπρα δόντια» (στ. 574-575)

201

Ραψωδίες

θ, ι

• «Πώς μια γυναίκα... να την πάρουν σκλάβα τους, για να βουλιάξει στης δυστυχίας τον πόνο» (στ. 630-638): στην αρχαία Ελλάδα οι αιχμάλωτοι πολέμου συνήθως κατέληγαν σκλάβοι στους εχθρούς. • H κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική κατάσταση της Σχερίας (με βάση κυρίως τις περιλήψεις των ραψωδιών ζ, η, θ): Η κοινωνία των Φαιάκων είναι οργανωμένη με δικαιοσύνη και ευσέβεια και στραμμένη σε έργα ειρηνικά, όπως η ναυτιλία. Συνδυάζει υλική αφθονία, ανεπτυγμένη τεχνική και αξιοζήλευτη ποιότητα ζωής. Οι Φαίακες διακρίνονται για την ευγένεια και την ιδιαίτερα φιλόξενη συμπεριφορά, που αποδίδει βέβαια τιμή στους ξένους, εμμέσως όμως υποδηλώνει το υψηλό πολιτισμικό τους επίπεδο. Παίρνοντας ως παράδειγμα τις σχέσεις των μελών της βασιλικής οικογένειας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι την ίδια συνοχή είχαν γενικά οι οικογένειες των Φαιάκων. Όσον αφορά τη διακυβέρνηση της Σχερίας, η χώρα διοικείται από έναν εμπνευσμένο βασιλιά, που πλαισιώνεται από άλλους δώδεκα βασιλείς, ενώ οι πολίτες συμμετέχουν στη δημόσια ζωή (στη συνέλευση, σε ανοιχτά συμπόσια, στους αγώνες). Συγχωνεύονται, όπως φαίνεται, στο πολίτευμα των Φαιάκων στοιχεία μοναρχίας και αριστοκρατίας με κάποια ίχνη δημοκρατίας σε μια πρωτότυπη μορφή κράτους και διακυβέρνησης. Η «υπερπολιτισμένη», λοιπόν, για την ομηρική εποχή Σχερία μοιάζει σχεδόν ουτοπία, ενσαρκώνει όμως το όραμα του ποιητή για την ανθρώπινη κοινωνία.

Τεχνική της Οδύσσειας Προώθηση της δράσης Στους στίχους 593-597 ο Οδυσσέας παραγγέλλει στο Δημόδοκο να τραγουδήσει για το Δούρειο Ίππο, πράγμα που θα προκαλέσει βαθιά αναστάτωση και συγκίνηση στον ήρωα και θα οδηγήσει στην αποκάλυψη της ταυτότητάς του. Επιβράδυνση Στους στίχους 601-627 ο Δημόδοκος τραγουδάει για το τέχνασμα του Δούρειου Ίππου με το οποίο οι Αχαιοί κατόρθωσαν να κυριεύσουν την Τροία· με τον τρόπο αυτό ο ποιητής επιβραδύνει την εξέλιξη της δράσης, ώστε να ψυχαγωγηθεί ο ακροατής και να εκτονωθεί η ένταση από την κύρια αφήγηση των γεγονότων.

202

Μοτίβο παραμυθιού Στους στίχους 670-678 τα πλοία των Φαιάκων παρουσιάζονται αυτοματοποιημένα, δηλαδή έχουν κάποιου είδους ευφυΐα (στ. 670-671: «με τους δικούς τους λογισμούς», στ. 673-675: «Μόνα τους τα πλεούμενά μας ξέρουν τι λογαριάζουν και τι σκέφτονται οι άνθρωποι που ταξιδεύουν· γνωρίζουν πόλεις και χωράφια καρπερά»). Το θέμα διαφόρων αντικειμένων που σκέφτονται και κινούνται αυτόματα παρουσιάζεται συχνά σε παραμύθια όλων των λαών.

Ενότητα η

13

θ 550-688, ι 1-41

Προϊδεασμός Στους στίχους 679-685 αναφέρεται η παλιά προφητεία του Ναυσίθοου, πατέρα του Αλκίνοου («ο Ποσειδών μπορεί και να εξοργιστεί, που εμείς όλους τους ταξιδεύουμε δίχως βλάβη· πρόσθεσε μάλιστα πως κάποια μέρα το καλοτάξιδο καράβι, καθώς εκείνο θα γυρνά από ταξίδι γυρισμού, θα το συντρίψει ο θεός καταμεσής στο μαύρο πέλαγο, και πως την πόλη θα σκεπάσει μέγα βουνό»), η οποία μας προετοιμάζει για τη ραψωδία ν, όπου ο Ποσειδώνας θα πετρώσει το πλοίο που μεταφέρει τον Οδυσσέα στην Ιθάκη. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «θεόσταλτα κάλλη» (στ. 553) • «καλοδεμένη στέγη» (στ. 554) • «μεγαλόκαρδος Αλκίνοος» (στ. 561) • «πολύγνωμος Οδυσσεύς» (στ. 573) • «θείος Οδυσσεύς» (στ. 596) • «άσπλαχνος χαλκός» (στ. 611) • «φημισμένος αοιδός» (στ. 628) • «μαύρο πέλαγο» (στ. 684)

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: είναι ευγνώμων και ευγενικός απέναντι στη Ναυσικά (στ. 562566) και στον Αλκίνοο (στ. 561). Ευγενικός και γενναιόδωρος παρουσιάζεται και προς το Δημόδοκο, τόσο στα λόγια (στ. 577-580, 588-590) όσο και στα έργα (στ. 574-577). Ο θρήνος του Οδυσσέα κατά τη διάρκεια του τραγουδιού (στ. 628-629, 639-641) φανερώνει την ευαισθησία και τη μεγάλη συγκίνηση που νιώθει καθώς ακούει για τις περιπέτειές του στην Τροία.

203

Ραψωδίες

θ, ι

Ραψωδία ι Ἀëêßíïõ Ἀðüëïãïé: Ôὰ ðåñὶ Êßêïíáò, ËùôïöÜãïõò êáὶ Êýêëùðáò (Êõêëþðåéá) Εισαγωγικά στη ραψωδία ι ΤΟΠΟΣ: τα ανάκτορα του Αλκίνοου ΧΡΟΝΟΣ: η 3η ημέρα της παραμονής του Οδυσσέα στη Σχερία και η 33η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: ο Οδυσσέας ως αφηγητής και ο Πολύφημος ως κεντρικό πρόσωπο των αφηγήσεων

Α.β. ι 1-41 Περίληψη Η ραψωδία θ ολοκληρώθηκε με τα ερωτήματα που έθεσε ο Αλκίνοος σχετικά με την ταυτότητα του Οδυσσέα. Η ραψωδία ι ξεκινά με την απάντηση του Οδυσσέα, ο οποίος στην αρχή μιλάει γενικά για την απόλαυση που νιώθουν οι άνθρωποι οι οποίοι κάθονται στο ίδιο τραπέζι κι ακούν τον αοιδό να τραγουδάει. Έπειτα, αποκαλύπτει στον Αλκίνοο το όνομα και την καταγωγή του, ενώ μιλάει εγκωμιαστικά για την πατρίδα του, την Ιθάκη. Αναφέρει τις δυσκολίες που του δημιούργησε η Καλυψώ, όταν τον κρατούσε κοντά της παρά τη θέλησή του, και τονίζει ότι αυτό που τον έκανε να αντέξει ήταν η αγάπη για την πατρίδα και τους γονείς του.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 6 στ. 9

(η) «ευφροσύνη» = μεγάλη χαρά, ψυχική ευχαρίστηση (ο) «οινοχόος» = ο υπηρέτης που γέμιζε κρασί τα ποτήρια στα συμπόσια < ïἶíïò (= κρασί) + χέω (= χύνω) στ. 12 «η ψυχή σου ορμήθηκε» = επιθύμησες, θέλησες

Πραγματολογικά σχόλια «Νήριτο» (στ. 23): βουνό της Ιθάκης.

204

Τεχνική της Οδύσσειας Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «πολύγνωμος Οδυσσέας» (στ. 1) • «θολωτές σπηλιές» (στ. 32) • «θεά δαιμονική» (στ. 33) • «πολυδάκρυτος νόστος» (στ. 40)

Ενότητα η

13

θ 550-688, ι 1-41

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Κι ομολογώ... ό,τι πιο ωραίο υπάρχει» (στ. 5-11): ο Οδυσσέας προβάλλει το ιδανικό της ειρηνικής και χαρούμενης ζωής, του γλεντιού και των απολαύσεων, και έτσι υπογραμμίζεται ο αντιπολεμικός χαρακτήρας της Οδύσσειας. • «εγώ δεν ξέρω να ’χω δει κάτι γλυκύτερο απ’ τη γη της» (στ. 31), «τίποτε άλλο πιο γλυκό από πατρίδα και γονιούς» (στ. 37): Η αξία των δύο στίχων είναι διαχρονική. Ο Οδυσσέας τονίζει πόσο σημαντική είναι η πατρίδα και η οικογένεια.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Είναι ευγενικός απέναντι στον Αλκίνοο (στ. 2) και πρόθυμος να αποκαλύψει την ταυτότητά του (στ. 20). Δείχνει φιλοπατρία μιλώντας εγκωμιαστικά για την πατρίδα του (στ. 31, 37) και εξυπνάδα, καθώς αποκρύπτει την ύπαρξη συζύγου και γιου, αφού γνωρίζει ότι θα ήταν καλοδεχούμενος γαμπρός για τον Αλκίνοο. Ο ίδιος τονίζει την πονηριά του στους στ. 20-21, όπου υπερήφανος καμαρώνει για τα κατορθώματα που του χάρισαν φήμη και δόξα.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 89 του σχολικού βιβλίου • «Ο φιλόπατρις» του Ανδρέα Κάλβου Παραλληλίστε την αγάπη του Οδυσσέα για την Ιθάκη (ι 22-39) με την

205

Ραψωδίες

θ, ι

αγάπη του Κάλβου για τη Ζάκυνθο, όπως φαίνεται στα παραπάνω αποσπάσματα. (Λάβετε υπόψη σας ότι ο Κάλβος έζησε πολλά χρόνια ξενιτεμένος σε χώρες ευρωπαϊκές). Ο Κάλβος στο πρώτο απόσπασμα ευγνωμονεί την πατρίδα του, που τον προίκισε με τα χαρίσματά του, όπως αντίστοιχα ο Οδυσσέας λέει στο στίχο 30 ότι η Ιθάκη «τρέφει τα παλικάρια της λαμπρά». Το δεύτερο απόσπασμα, στο οποίο αναφέρεται η διαρκής ανάμνηση της πατρίδας, βρίσκει αντιστοιχία στην αδυναμία του Οδυσσέα να ξεχάσει την Ιθάκη, παρά τους πειρασμούς που του παρουσιάστηκαν (αθανασία, συμβίωση με μια θεά, ο έρωτας της πανέμορφης Ναυσικάς). Παρόμοια και ο Κάλβος, ενώ έζησε πολλά χρόνια σε ξένους τόπους, ποτέ δε λησμόνησε την πατρίδα του. Και παρόλο που βρέθηκε σε ωραίους και ένδοξους τόπους, όπως η Ιταλία, η Αγγλία και η Γαλλία (τρίτο απόσπασμα), πουθενά δεν ένιωσε την αγαλλίαση που του πρόσφερε η Ζάκυνθος. Κάτι αντίστοιχο συνέβη και στον Οδυσσέα, ο οποίος εγκατέλειψε χωρίς δεύτερη σκέψη το ειδυλλιακό νησί της Καλυψώς για την τραχιά Ιθάκη. Στους στίχους θ 22-25 ο Οδυσσέας εντοπίζει τις ομορφιές της Ιθάκης, όπως κάνει και ο Κάλβος για τη Ζάκυνθο στο τέταρτο απόσπασμα. Τέλος, ο ποιητής εύχεται να πεθάνει στην πατρίδα του ανάμεσα σε δικούς του ανθρώπους, ιδανικό που συναντάμε και στην Οδύσσεια διά στόματος Τηλέμαχου (στ. α 242). Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Κάλβος και ο Οδυσσέας έχουν κοινά βιώματα (μακρόχρονη ξενιτιά) και γι’ αυτό εκφράζουν κοινά συναισθήματα (βαθιά αγάπη για την πατρίδα τους).

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 89 του σχολικού βιβλίου 1. Σχολιάστε την αποχαιρετιστήρια συνάντηση Ναυσικάς - Οδυσσέα (θ 553-556) με όποιον τρόπο επιθυμείτε (δηλαδή με λόγο ποιητικό, με δραματοποίηση, με ζωγραφική κτλ. − δείτε και το σχόλιο 3). Η σκηνή του αποχαιρετισμού Ναυσικάς και Οδυσσέα προκαλεί δυνατή συγκίνηση και μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για οποιαδήποτε καλλιτεχνική έκφραση. Ο πίνακας του Βρετανού ζωγράφου Fr. Lord Leighton (στη σελ. 85 του σχολικού βιβλίου) αντικατοπτρίζει τα συναισθήματα της βασιλοπούλας. Είναι στενοχωρημένη και απογοητευμένη για την αναχώρηση του Οδυσσέα, ωστόσο στέκεται και τον κοιτάζει με θαυμασμό. Ο λόγος που

206

του απευθύνει είναι αρκετά συγκρατημένος και διακριτικός, όπως αρμόζει σε μια βασιλοπούλα. Είναι, όμως, σαφές ότι γνωρίζει πως ο ρόλος της έχει τελειώσει, αλλά δε λησμονεί και τη σημαντική συνδρομή που πρόσφερε στον ήρωα. Γι’ αυτό με κάποια μελαγχολία εκφράζει το αίτημά της να μην την ξεχάσει ο Οδυσσέας. Όσο για εκείνον, δείχνει τη βαθιά ευγνωμοσύνη προς τη σωτήρα του, αλλά με τρόπο που ξεκαθαρίζει ότι εκείνη δεν έχει να περιμένει τίποτα άλλο από αυτόν.

Ενότητα η

13

θ 550-688, ι 1-41

2. Μπροστά στο Δούρειο Ίππο η γνώμη των Τρώων μοιράστηκε στα τρία (βλ. τους στ. θ 611-614). Με ποια επιχειρήματα θα μπορούσε η κάθε πλευρά να υποστηρίξει την άποψή της; Στους στίχους 611-613 το τριαδικό σχήμα, που χρησιμοποιείται τόσο συχνά στην επική ποίηση, κάνει και πάλι την εμφάνισή του. Οι Τρώες αντικρίζοντας το ογκώδες δώρο των αντιπάλων τους καλούνται να αποφασίσουν ποια από τις τρεις απόψεις που διατυπώθηκαν είναι η πιο συνετή επιλογή. α. Σύμφωνα με την πρώτη άποψη, προτείνεται να τρυπήσουν το ξύλινο άλογο με τα χάλκινα όπλα τους. Έτσι θα σκοτώσουν οτιδήποτε έμψυχο υπάρχει ίσως μέσα σ’ αυτό. Αν η καχυποψία τους διαψευστεί, μπορούν να κρατήσουν το δώρο, αφού δε θα έχει καταστραφεί εντελώς. β. Η δεύτερη ομάδα προτείνει να σύρουν το ξύλινο άλογο ως την κορυφή των βράχων και να το ρίξουν στον γκρεμό. Τι τους χρειάζεται ένα δώρο από τους εχθρούς; Οτιδήποτε προέρχεται από τους πολιορκητές τους δεν μπορεί να αποσκοπεί σε καλό. γ. Η τρίτη άποψη συνίσταται στο να αφήσουν ανέγγιχτο το άλογο και να το προσφέρουν ως αφιέρωμα στους θεούς, αφού η καταστροφή ενός δώρου συμφιλίωσης θα αποτελέσει ύβρη, θα οργιστούν οι θεοί και θα τους τιμωρήσουν. Προκειμένου, λοιπόν, να ξεφύγουν από τη βέβαιη τιμωρία των θεών, καλύτερα να διακινδυνεύσουν τον αβέβαιο δόλο των ανθρώπων. Θα μπορέσουν έτσι να προσφέρουν το άλογο στους θεούς, ώστε να τους εξευμενίσουν. 3. Αναλύστε την παρομοίωση των στίχων θ 630-640. α. αναφορικό μέρος: «Πώς μια γυναίκα... και παρειές» β. δεικτικό μέρος: «έτσι κι ο Οδυσσέας... δάκρυ» γ. κύριοι όροι που παρομοιάζονται: η γυναίκα και ο Οδυσσέας δ. το κοινό τους σημείο: ο θρήνος ε. το υλικό της παρομοίωσης: λαμβάνεται από την ιστορία και μάλιστα την πρόσφατη (για τους ήρωες της Οδύσσειας), που σχετίζεται με τον Οδυσσέα (άλωση Τροίας)

207

Ραψωδίες

θ, ι

στ. η λειτουργία της: περιγράφεται πιο έντονα ο σπαρακτικός θρήνος του Οδυσσέα, ο οποίος προετοιμάζει την αποκάλυψη της ταυτότητάς του. Ο θρήνος αυτός παρομοιάζεται με τον απελπισμένο θρήνο της γυναίκας που κλαίει για το νεκρό της σύζυγό και για τη δική της επικείμενη δουλεία. Αυτή ακριβώς την κατάσταση δημιούργησε ο ίδιος ο Οδυσσέας στην Τροία. Σίγουρα εκεί πολλές γυναίκες έκλαψαν γι’ αυτούς τους λόγους, ακριβώς όπως περιγράφει ο ποιητής. Ο θύτης (Οδυσσέας), λοιπόν, ταυτίζεται τώρα με το θύμα του (γυναίκες της Τροίας) και αυτό σίγουρα αποτελεί ειρωνεία και προκαλεί έντονη συγκίνηση. 4. Στους στίχους ι 5-11 ο Οδυσσέας παραδέχεται πως ένα καλό συμπόσιο, πλαισιωμένο με τραγούδι, είναι ό,τι πιο ωραίο υπάρχει. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί αυτή η προτίμησή του; (βλ. και το σχόλιο 11) Ο Οδυσσέας είναι ένας ταλαιπωρημένος άνθρωπος, που έχει περάσει πολλά βάσανα. Έχει περιπλανηθεί πολλά χρόνια μακριά από το σπίτι του και τους δικούς του ανθρώπους, έχει παλέψει με θεούς και ανθρώπους, έχει ζήσει την εμπειρία ενός πολέμου. Όλα αυτά έχουν φαρμακώσει την ψυχή του, η οποία το μόνο που ζητά πλέον είναι ηρεμία και αγαλλίαση στην πατρίδα του, κοντά στην οικογένειά του. Το συμπόσιο που αναφέρει εδώ ο ήρωας παρουσιάζεται ως σύμβολο της ειρηνικής ζωής. Τι άλλο μπορεί να ζητά μια ψυχή βασανισμένη από πολυετή πόλεμο, αν όχι την ειρήνη; Έτσι ο Οδυσσέας προβάλλει το ειρηνικό ιδεώδες, σε αντιδιαστολή μάλιστα με το ηρωικό ιδεώδες που προβάλλει η Ιλιάδα. 5. Επαληθεύει ο Δημόδοκος όσα λέγονται στο 4ο θέμα της εισαγωγής του βιβλίου σας, σελ. 10, για τους αοιδούς; Ο Δημόδοκος, όπως φανερώνει και το όνομά του (Δημόδοκος < äῆìïò + äÝ÷ïìáé), έχαιρε της εκτίμησης του κόσμου και βέβαια του Οδυσσέα (στ. 577). Εξάλλου όλοι οι αοιδοί, όπως παραδέχεται ο Οδυσσέας (στ. 579-580), αξίζουν το σεβασμό και τις τιμές των ανθρώπων, αφού το έργο τους είναι θεόπνευστο και οι ίδιοι προστατεύονται από τους θεούς. Γι’ αυτό και ο Δημόδοκος κατέχει ιδιαίτερα τιμητική θέση στα συμπόσια και του αξίζει ένας κήρυκας ως βοηθός, αφού ο ίδιος είναι τυφλός (στ. 569). Η Μούσα τον επέλεξε για να του διδάξει την ποιητική τέχνη (στ. 589) και σ’ αυτή οφείλει τα συγκλονιστικά λόγια του. Τα θέματά του άλλοτε τα επιλέγει ο ίδιος και άλλοτε δέχεται παραγγελίες από τους παρευρισκομένους (στ. 593). Ωστόσο, ξεκινά το τραγούδι του από όποιο σημείο της ιστορίας επιλέξει ο ίδιος (στ. 602). Στο τρίτο τραγούδι του

208

κάνει λόγο για γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας, ενώ στο δεύτερο αναφέρεται στην κοινωνία των θεών. Συνοδεύει τα τραγούδια του με κιθάρα.

Ενότητα η

6. Συζητήστε στην τάξη τις αναλογίες που διαφαίνονται ανάμεσα στον αοιδό Δημόδοκο και σε φημισμένους σύγχρονους τραγουδιστές: η θέση και ο ρόλος τους στην κοινωνία όπου ζουν, η απήχηση των τραγουδιών τους στον κόσμο, η σχέση τους με τους ακροατές κτλ.

θ 550-688, ι 1-41

13

Προφορική ομαδική δραστηριότητα.

209

Ραψωδίες

θ, ι

Δ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της Α στήλης με αυτές στη Β στήλη. Α

B

1. Η κοινωνία των Φαιάκων

α. συνδυάζει στοιχεία μοναρχίας και αριστοκρατίας με κάποια ίχνη δημοκρατίας

2. Η Σχερία διοικείται

β. συμμετέχει στη δημόσια ζωή (στη συνέλευση, στα συμπόσια, στους αγώνες)

3. Κάθε πολίτης της Σχερίας

γ. είναι οργανωμένη με δικαιοσύνη και ευσέβεια και στραμμένη σε ειρηνικά έργα

4. Το πολίτευμα των Φαιάκων

δ. από έναν εμπνευσμένο βασιλιά που πλαισιώνεται από άλλους δώδεκα βασιλείς

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-γ, 2-δ, 3-β, 4-α. 2. Να συμπληρώσετε τα κενά στο παρακάτω κείμενο: Στη ραψωδία θ προετοιμάζεται μεθοδικά η αποκάλυψη της ....................... του ....................... Συγκινείται από τα ....................... του ......................., που του θύμισαν το ηρωικό παρελθόν του· διακρίνεται στη δισκοβολία και καυχιέται για τις επιδόσεις του στο ....................... και στο .......................· αρχίζει έτσι να ξαναβρίσκει τον εαυτό του, αλλά και να προκαλεί το ενδιαφέρον των ....................... για το πρόσωπό του. Όταν λοιπόν ο ....................... του ζήτησε να πει το όνομά του, να φανερώσει την πατρίδα του και να διηγηθεί σε ποιες χώρες ταξίδεψε, ήταν έτοιμος να αποκαλύψει την ταυτότητά του και να εξιστορήσει τις ....................... του. Τα κενά συμπληρώνονται με τις εξής λέξεις: ταυτότητας / Οδυσσέα / τραγούδια / Δημόδοκου / τόξο / δόρυ / Φαιάκων / Αλκίνοος / περιπέτειες.

210

14η Ενότητα ι 42/ <39> κ.ε. (περίληψη) ι 240-512/ <216-461> (ανάλυση)

Ενότητα η

14

ι 42 κ.ε. ι 240-512

Κύρια θέματα • Oι τρεις πρώτες περιπέτειες του Οδυσσέα • Αναμέτρηση του πολυμήχανου με τον Κύκλωπα • Οι σχέσεις του Οδυσσέα με τους συντρόφους του

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 240-316: Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του στη σπηλιά του Πολύφημου Στίχοι 317-339: Ο Πολύφημος καταβροχθίζει δύο συντρόφους Στίχοι 340-352: Την επόμενη μέρα ο Κύκλωπας τρώει άλλους δύο συντρόφους και βγαίνει από τη σπηλιά Στίχοι 353-512: Ο Οδυσσέας καταστρώνει το σχέδιο σωτηρίας: α. ετοιμάζει έναν πάσσαλο β. δίνει κρασί και μεθάει τον Πολύφημο (στ. 383-404) γ. τον παραπλανά με το όνομα Ούτις (στ. 405-415) δ. τον τυφλώνει (στ. 441-461) ε. οργανώνει την έξοδο από τη σπηλιά (στ. 485-512) Περίληψη Στη σπηλιά του Πολύφημου, οι σύντροφοι του Οδυσσέα τον παρακαλούν να πάρουν προμήθειες και να γυρίσουν στο καράβι, αυτός όμως αποφασίζει να μείνουν για να γνωρίσουν τον Κύκλωπα. Ο Πολύφημος φτάνει και αποδεικνύεται αφιλόξενος, ασεβής προς τους θεούς και ανθρωποφάγος. Την επόμενη μέρα, κι αφού έχει καταβροχθίσει τέσσερις συνολικά άντρες, φεύγει για τη βοσκή, φυλακίζοντάς τους στη σπηλιά, και έτσι βρίσκει ο Οδυσσέας την ευκαιρία να καταστρώσει το σχέδιο για την τύφλωση του Κύκλωπα. Μόλις αυτός επιστρέφει και τρώει άλλους δύο άντρες, ο Οδυσσέας τον μεθάει με κρασί. Ο Πολύφημος ζητά να μάθει το όνομα του ξένου κι ο Οδυσσέας

211

Ραψωδία

ι

απαντά πως τον λένε Ούτιν (δηλαδή Κανένα). Ο Κύκλωπας απειλεί ότι θα τον φάει τελευταίο και τον παίρνει ο ύπνος. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του τον τυφλώνουν με έναν πάσσαλο. Ο Πολύφημος καλεί σε βοήθεια τους άλλους Κύκλωπες φωνάζοντας πως τον σκοτώνει ο Κανένας. Εκείνοι τον περιγελούν και φεύγουν. Ο Οδυσσέας και οι άντρες του δραπετεύουν από τη σπηλιά δεμένοι κάτω από τις κοιλιές των κριαριών του Πολύφημου και γυρνούν στο καράβι τους. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 244 στ. 261 στ. 284 στ. 285 στ. 299 στ. 300 στ. 303

στ. 328 στ. 351 στ. 374 στ. 404 στ. 409 στ. 458 στ. 459 στ. 499

«ερίφια» = κατσίκια (ο) «ορυμαγδός» = δυνατός θόρυβος, κρότος, πάταγος, σαματάς «μολοντούτο» = όμως «μισεύοντας»: ρ. μισεύω = ξενιτεύομαι «μ’ άσπλαχνο φυσικό» = με την έμφυτη ασπλαχνία του «μωρός», -ή, -ό = ανόητος, άμυαλος, με μυαλό μικρού παιδιού «αιγίδα» = ασπίδα από δέρμα αίγας (= κατσίκας), η οποία μπορούσε να προκαλέσει τρόμο ή να παράσχει προστασία (από τη δεύτερη ιδιότητά της προέκυψε η έκφραση υπό την αιγίδα = υπό την προστασία, με την υποστήριξη) «άμεικτο γάλα» = γάλα που δεν αραιώθηκε με νερό «βυσσοδομούσα»: ρ. βυσσοδομώ = μηχανορραφώ, δολοπλοκώ «βοσκήματα»: (το) βόσκημα = ζώο που βόσκει «του ανέβηκε... στα φρένα το κρασί» = μέθυσε «Ούτις» = Κανένας «η νόσος του μεγάλου Δία» = κάποια μορφή ψυχικής ασθένειας που οι αρχαίοι πίστευαν ότι την έστελνε ο Δίας «δεσποτικός» = τυραννικός «πιλαλώντας»: ρ. πιλαλώ = τρέχω

Πραγματολογικά σχόλια «ο Δίας εκδικείται και τους ικέτες και τους ξένους» (στ. 297): οι αρχαίοι Έλληνες απέδιδαν στο Δία τα επίθετα Ξένιος και Ικέσιος, γιατί τον θεωρούσαν προστάτη των ξένων και των ικετών· μάλιστα, ο ίδιος ο θεός έπαιρνε εκδίκηση για λογαριασμό τους. «Κύκλωπας» (στ. 327): για τους Κύκλωπες και τον Πολύφημο βλ. ραψωδία α, 2η Ενότητα, Πραγματολογικά σχόλια, στ. 80 και 82.

212

Πολιτιστικά στοιχεία • Κτηνοτροφικές ασχολίες των Κυκλώπων: στ. 243-244, 263-264, 270-275, 373-375, 379, 485-487. Τεχνική της Οδύσσειας

Ενότητα η

14

ι 42 κ.ε. ι 240-512

Αναδρομική αφήγηση Όλες οι αφηγήσεις της ραψωδίας ι είναι αναδρομικές, αναφέρονται δηλαδή σε γεγονότα που έχουν συμβεί παλαιότερα, τα οποία διηγείται ο Οδυσσέας ενώ βρίσκεται στη Σχερία. Πρόκειται για flash back στο παρελθόν, τα οποία ωστόσο παρουσιάζονται στην κανονική χρονική τους διαδοχή. Ρεαλισμός Ο ποιητής με ωμό ρεαλισμό περιγράφει εικόνες που σοκάρουν τον ακροατή (στ. 318-321, 343). Σκοπός των περιγραφών αυτών είναι να νιώσουν οι ακροατές φρίκη για τον πρωτογονισμό και τη βαρβαρότητα του Πολύφημου και έτσι η τύφλωσή του να προκύψει ως φυσικό επακόλουθο, ως δίκαιη τιμωρία για τις απαίσιες πράξεις του. Επική ειρωνεία Στους στ. 496-511 ο Πολύφημος μιλάει στον μπροστάρη κριό του κοπαδιού για το κακό που τον βρήκε, αγνοώντας αυτό που γνωρίζουν οι ακροατές, δηλαδή ότι ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του είναι κρυμμένοι στις κοιλιές των κριαριών. Μοτίβο παραμυθιού Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του παραμυθιού του Κύκλωπα στην παγκόσμια μυθολογία, που από τα πανάρχαια χρόνια διασώζουν τον εξής βασικό πυρήνα: ένα έξυπνο παλικάρι εγκλωβίζεται στη σπηλιά ενός ανθρωποφάγου γιγαντόσωμου βοσκού (συχνά μονόφθαλμου), τον εξουδετερώνει όμως τυφλώνοντάς τον και δραπετεύει ντυμένος με μια προβιά ή γαντζωμένος στην κοιλιά ενός προβάτου. Πρόκειται για ένα θέμα ιδιαίτερα αγαπητό στον ακροατή, που καμαρώνει για την επιβολή της (πολιτισμένης) δύναμης του νου στην (πρωτόγονη) σωματική δύναμη. Ο ποιητής της Οδύσσειας προσάρμοσε δημιουργικά τον κεντρικό πυρήνα αυτού του παραμυθιού στις ανάγκες του δικού του έργου, τον πλούτισε με στοιχεία από παρεμφερή παραμύθια (αν δεν είναι δικές του επινοήσεις), όπως το όνομα Ούτις και το μεθύσι του Κύκλωπα, και του πρόσθεσε συναισθήματα.

213

Ραψωδία

ι

Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «πλωτοί δρόμοι» (στ. 278) • «ο Δίας με την αιγίδα του» (στ. 303) • «μακάριοι θεοί» (στ. 303) • «καλοχτισμένο καράβι» (στ. 308) • «κοσμοσείστης Ποσειδών» (στ. 313) • «φριχτός χαμός» (στ. 316, 335) • «άσπλαχνη καρδιά» (στ. 317) • «έργα φριχτά» (στ. 325) • γενναία ψυχή» (στ. 331) • «θεία Αυγή» (στ. 339) • «μαύρο κρασί» (στ. 384) • «κρασί φλογάτο» (στ. 401) • «φιλόξενο δώρο» (στ. 407, 413) • «σκληρή καρδιά» (στ. 411) Τυπικές ερωτήσεις • στ. 278-281 «Ξένοι ποιοι να ’στε; Κι από πού σας φέρνουν καταδώ οι πλωτοί σας δρόμοι; μήπως για εμπόριο; ή όπου λάχει τριγυρνάτε, καθώς το κάνουν οι ληστές στα πέλαγα, παίζοντας τη ζωή τους, στους άλλους όμως προξενούν κακό;»

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Ξένοι, ποιοι να ’στε;... κακό;» (στ. 278-281): Ο Πολύφημος απευθύνει τυπικές ερωτήσεις για την ταυτότητα των ξένων και παράλληλα αναφέρει τους δύο λόγους για τους οποίους συνήθως έκαναν μακρινά θαλασσινά ταξίδια οι άνθρωποι της εποχής: το εμπόριο και την πειρατεία. Οι στίχοι εκφράζουν την εύλογη καχυποψία με την οποία αντιμετώπιζαν οι ντόπιοι όποιον ξένο έφτανε στον τόπο τους. Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οι σύντροφοι του Οδυσσέα: Σ’ αυτή την ενότητα παρουσιάζονται πιο συνετοί από τον Οδυσσέα (στ. 248-249), αλλά υπάκουοι και με μεγάλο σεβασμό προς τον αρχηγό τους. Οδυσσέας: Αρχικά παρουσιάζεται μωρός και ασύνετος, αφού παρασύρεται

214

από την περιέργειά του να γνωρίσει τον Κύκλωπα (στ. 253). Στη συνέχεια όμως ξεδιπλώνει τις πραγματικές του αρετές: εξυπνάδα και πονηριά (στ. 404-410, στη σύλληψη του σχεδίου της τύφλωσης και της δραπέτευσης), ευσέβεια (στ. 293-298), θάρρος (στ. 282-286), ψυχραιμία και αυτοέλεγχος (στ. 331-339), προνοητικότητα (στ. 336-337, 406-410).

Ενότητα η

14

ι 42 κ.ε. ι 240-512

Πολύφημος: Ο Πολύφημος συμβολίζει έναν κόσμο βάρβαρο και πρωτόγονο, δημιουργώντας μεγάλη αντίθεση με τον πολιτισμένο κόσμο, τον οποίο αντιπροσωπεύει ο Οδυσσέας. Ο Κύκλωπας είναι τεράστιος, με υπερφυσική σωματική δύναμη, απολίτιστος και ακοινώνητος. Μοιάζει με άγριο θηρίο. Παράλληλα είναι αλαζόνας, καθώς δε σέβεται τους θεούς και τους άγραφους νόμους. Είναι ανόητος και κουτοπόνηρος, αφού προσπαθεί με αφέλεια να αποσπάσει πληροφορίες από τον Οδυσσέα (στ. 278-281).

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 95 του σχολικού βιβλίου • Παραμύθι από την Κυνουρία • Παραμύθι από τη Σερβία Αναζητήστε κοινά σημεία στο παραμύθι του Κύκλωπα και στα πιο πάνω νεότερα παραμύθια. Τα δύο αυτά παραμύθια φαίνονται εμπνευσμένα από το παραμύθι του Κύκλωπα, καθώς παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με αυτό. Ο μυλωνάς του πρώτου παραμυθιού χρησιμοποιεί ένα τέχνασμα εναντίον του Καλικάντζαρου, που μας θυμίζει το δόλο του Οδυσσέα. Στη γνωριμία του με τον Καλικάντζαρο φέρεται προνοητικά και συστήνεται ως «απατός», δίνει δηλαδή μια ψευδή πληροφορία, που θα του χρειαστεί αργότερα, παρόλο που ακόμη δεν έχει απειληθεί από τον Καλικάντζαρο. Έτσι, όταν του επιτίθεται, για να προστατεύσει το φαγητό του, εκείνος φωνάζει ότι τον καίει ο «απατός» (= ο εαυτός του), με αποτέλεσμα να μην τρέξει κανείς για βοήθεια. Όμοια και ο Οδυσσέας συστήθηκε στον Κύκλωπα ως Ούτις (= κανείς), ώστε, όταν τον τύφλωνε, ο Κύκλωπας να φωνάζει ότι τυφλώνεται από τον «κανένα». Το αποτέλεσμα και σ’ αυτή την περίπτωση ήταν το ίδιο: οι άλλοι Κύκλωπες θεώρησαν ότι ο Πολύφημος τρελάθηκε και επομένως δεν μπορούσαν να τον βοηθήσουν. Στο δεύτερο παραμύθι συναντάμε και πάλι ένα από τα τεχνάσματα του Οδυσσέα εκτελούμενο από ένα παιδί. Ένας παπάς με το παπαδοπαίδι του

215

Ραψωδία

ι

τριγυρνώντας χαμένοι μέσα στο δάσος συναντούν ένα μυθικό πλάσμα που μας θυμίζει τους Κύκλωπες. Εκείνο ύπουλα τους προσφέρει φιλοξενία, ενώ στόχος του είναι να τους φάει. Αφού τρώει τον παπά (όπως ο Πολύφημος έφαγε κάποιους συντρόφους του Οδυσσέα), ξαπλώνει να κοιμηθεί κρατώντας αιχμάλωτο το παιδί, το οποίο παίρνει ένα παλούκι και με το μαχαίρι του αρχίζει να ξύνει τη μία άκρη, ώστε να γίνει αιχμηρή. Στην ερώτησή του για ποιο λόγο ασχολείται με το ξύλο, ο γίγαντας δέχτηκε μια αφελή απάντηση, όπως και ο Πολύφημος δεχόταν με αφέλεια όλες τις απαντήσεις και τα κεράσματα του Οδυσσέα χωρίς να υποψιαστεί δόλο. Έτσι το παιδί μπόρεσε εύκολα να τυφλώσει τον ανόητο γίγαντα κατά τη διάρκεια του ύπνου του και να βγει από τη σπηλιά καλυμμένο με τη γούνα ενός κριαριού. Παρόμοια ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Πολύφημο ενώ ήταν μεθυσμένος, και βγήκε από τη σπηλιά χρησιμοποιώντας πάλι ένα κριάρι.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 95 του σχολικού βιβλίου 1. α. Πώς παρουσιάζονται οι σχέσεις Οδυσσέα - συντρόφων στις τρεις πρώτες περιπέτειες; Στα τρία πρώτα επεισόδια που αφηγείται ο Οδυσσέας, παρουσιάζεται ως ικανός αρχηγός μιας ομάδας. Εκείνος καταστρώνει σχέδια και μοιράζει τους ρόλους για την υλοποίησή τους επιλέγοντας κάθε φορά τους καταλληλότερους συντρόφους (τρεις στους Λωτοφάγους, δώδεκα στους Κύκλωπες κ.λπ.). Εκείνοι υπακούουν πρόθυμα και εκτελούν τις οδηγίες του. Όταν ξεχνούν το ομαδικό πνεύμα και την υπακοή στον αρχηγό (στην πόλη των Κικόνων το ’ριξαν στο φαγοπότι, στη χώρα των Λωτοφάγων έφαγαν τους καρπούς), η ομάδα δέχεται πλήγματα που βαρύνουν όλους. Επομένως οι σύντροφοι είναι υπεύθυνοι για το χαμό τους. Ο Οδυσσέας, πάντως, κάνει ό,τι μπορεί για να τους σώσει, ακόμη κι αν χρειάζεται να τους πάρει μαζί του με τη βία (όπως πήρε τους τρεις συντρόφους από τη χώρα των Λωτοφάγων). Ωστόσο ο Οδυσσέας δεν παρουσιάζεται εδώ εντελώς άμοιρος ευθυνών για το χαμό των συντρόφων του, όπως παρουσιάστηκε στο προοίμιο. Ο ίδιος αναγνωρίζει ως δική του λανθασμένη επιλογή την περαιτέρω παραμονή της ομάδας στη σπηλιά του Πολύφημου, που στοίχισε τη ζωή σε έξι συντρόφους. Δικαιολογεί, όμως, αυτή την επιλογή του λέγοντας πως ήθελε να γνωρίσει τον Κύκλωπα και την πιθανότητα να τους φερθεί φιλόξενα. Ας

216

μην ξεχνάμε ότι ο Οδυσσέας, εκτός από σύμβολο αγωνιστικότητας και πολυμηχανίας, είναι και σύμβολο του ερευνητικού και ανήσυχου πνεύματος, που διψά για γνώση. Πάντως η θέση του αρχηγού δεν τον ξεχωρίζει από την υπόλοιπη ομάδα. Αγωνίζεται και διακινδυνεύει μαζί τους, στην πρώτη γραμμή μάλιστα, μοιράζεται μαζί τους τα λάφυρα αλλά και τη θλίψη για τις ανθρώπινες απώλειες.

Ενότητα η

14

ι 42 κ.ε. ι 240-512

β. Πόσοι σύντροφοι χάθηκαν στις περιπέτειες αυτές και ποιοι ευθύνονται; (με βάση κυρίως την περίληψη της ραψωδίας ι) Κατά την εξιστόρηση των περιπετειών ο Οδυσσέας δεν παραλείπει να αναφέρει τις απώλειες των συντρόφων, που θλίβουν την ψυχή του. Στην πόλη των Κικόνων έξι σύντροφοι χάθηκαν, επειδή η ομάδα παράκουσε την εντολή του αρχηγού για άμεση αναχώρηση. Το λάθος όλης της ομάδας (εκτός από τον αρχηγό Οδυσσέα) πλήρωσαν έξι σύντροφοι με τη ζωή τους αλλά και όλοι οι υπόλοιποι ένιωσαν θλίψη για το χαμό των συντρόφων τους. Αργότερα στη σπηλιά του Πολύφημου χάθηκαν άλλοι έξι σύντροφοι. Υπαίτιος αυτή τη φορά είναι ο ίδιος ο Οδυσσέας. Το ερευνητικό πνεύμα του δεν του επέτρεψε να αναχωρήσει από εκεί προτού γνωρίσει τον Κύκλωπα και διερευνήσει τη συμπεριφορά και το χαρακτήρα του. Ως εκφραστής της έρευνας και της φιλομάθειας δε θα μπορούσε να γυρίσει τόσο εύκολα την πλάτη του στον άγνωστο κόσμο των Κυκλώπων. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Οδυσσέας δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις άμοιρος ευθυνών για το χαμό των συντρόφων του, όπως παρουσιάζεται στο προοίμιο. Ίσως γι’ αυτό το λόγο στην αρχή του έπους αναφέρεται μόνο το συγκεκριμένο γεγονός που σχετίζεται με τα βόδια του Ήλιου. Σχετικά με τον αριθμό των συντρόφων που χάθηκαν και που σώθηκαν σε κάθε περιπέτεια, είναι αξιοπρόσεκτη η συχνή χρήση του αριθμού τρία και των πολλαπλασίων του. Έξι σύντροφοι χάθηκαν στη χώρα των Κικόνων, τρεις έφαγαν το λωτό, έξι έφαγε ο Κύκλωπας σε τρεις δόσεις, δώδεκα είχε επιλέξει να πάρει μαζί του ο Οδυσσέας. Είναι ο αριθμός που χρησιμοποιείται συχνά στην επική ποίηση (και όχι μόνο), είτε ως ιερός αριθμός είτε για να δηλώσει την έννοια του υπερθετικού βαθμού (πρβλ. τρισμακάριστος, τρισευτυχισμένος κ.ά.). 2. Ποια στοιχεία των στίχων 259-266 δίνουν την εντύπωση ότι ο Πολύφημος είναι υπερφυσικά δυνατός; Ο Πολύφημος εμφανίζεται στους στίχους 259-261 να κουβαλά ένα υπερβολικά βαρύ δέμα ξύλων, το βάρος του οποίου αποδίδεται κυρίως από την

217

Ραψωδία

ι

ακουστική εικόνα του στίχου 261: «ξεσήκωσε ορυμαγδό». Στη συνέχεια στους στίχους 266-267 μετακινεί έναν τεράστιο και βαρύ βράχο, για να φράξει την είσοδο της σπηλιάς. Περιγράφονται, λοιπόν, ενέργειες που δε θα μπορούσαν να εκτελεστούν από έναν άνθρωπο, αλλά ούτε και από ομάδα οχτώ αντρών, όπως φαίνεται από τους στίχους 336-337. Για το λόγο αυτό οι υπερφυσικές δυνάμεις του Κύκλωπα τρομάζουν τους συντρόφους, που μαζεύονται στο βάθος της σπηλιάς (στ. 262). 3. Ποιο σχέδιο σωτηρίας σκέφτηκε πρώτα ο Οδυσσέας και γιατί το απέρριψε; (βοηθούν οι στίχοι 331-338) Αρχικά ο Οδυσσέας, έτοιμος να ριχτεί στη μάχη ακόμη και εναντίον κάποιου που τον ξεπερνά κατά πολύ σε σωματική δύναμη, πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα, σκέφτηκε να του επιτεθεί με το σπαθί του τρυπώντας το τεράστιο στήθος του. Όμως η ταχύτατη σκέψη του, η ìῆôéò, που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του, πρόλαβε την πράξη του. Το αρχικό σχέδιο εγκαταλείφθηκε πριν τεθεί σε εφαρμογή, γιατί μετά το φόνο του Κύκλωπα θα ανέκυπτε νέο πρόβλημα: πώς θα έβγαιναν οι σύντροφοι από τη σπηλιά, αφού την έξοδο έφραζε ο τεράστιος και ασήκωτος βράχος; Ο πολυμήχανος Οδυσσέας, λοιπόν, αποφασίζει να μην εξολοθρεύσει τον Πολύφημο, αλλά, αφού τον καταστήσει ανίκανο να τους αντιμετωπίσει και να τους βλάψει, ύστερα να χρησιμοποιήσει για όφελος δικό του και της ομάδας του τη δύναμη του εχθρού. Με αυτό το σκοπό τυφλώνει τον Κύκλωπα και περιμένει την αυγή, που ο Πολύφημος θα μετακινήσει το βράχο για να βγάλει τα ζώα του για βοσκή. Τότε θα βρουν την ευκαιρία ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι να φύγουν κρεμασμένοι κάτω από τις κοιλιές των κριαριών. 4. Τι όπλα διέθεσαν στη μεταξύ τους αναμέτρηση ο Οδυσσέας και ο Πολύφημος και ποιο υπερίσχυσε; Ο Πολύφημος παρουσιάζεται με υπερφυσικές σωματικές δυνάμεις, τις οποίες δε θα μπορούσε να ανταγωνιστεί κανένας θνητός. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι αρχικά φαίνονται να μην έχουν καμιά ελπίδα σωτηρίας. Με μεγάλη ευκολία ο Κύκλωπας αρπάζει, διαμελίζει και κατασπαράσσει τους συντρόφους, χωρίς κανείς να μπορεί να αντιδράσει ή να τους προστατέψει. Ο Οδυσσέας αναγνωρίζοντας την εξόφθαλμη υπεροχή του αντιπάλου σε σωματική δύναμη, δεν έχει άλλη επιλογή από το να εξαντλήσει κάθε ικανότητα λογικής που διαθέτει. Ως μοναδικό όπλο του, λοιπόν, έχει την ìῆôéí. Μηχανεύεται πολύ γρήγορα τα κατάλληλο σχέδιο, που θα σώσει αυτόν και

218

τους συντρόφους (όσους προλάβει) από τον υπερφυσικά δυνατό εχθρό. Στον τομέα της ευφυΐας η υπεροχή του Οδυσσέα είναι αδιαμφισβήτητη, οπότε τον συμφέρει να δοθεί σε αυτή τη βάση η μάχη. Ο Κύκλωπας δέχεται με αφέλεια οποιαδήποτε δήλωση του Οδυσσέα (σχετικά με το πού βρίσκεται το καράβι του, πώς τον λένε κ.λπ.), ακόμη και τα πρόθυμα κεράσματά του. Έτσι σύντομα βρίσκεται μεθυσμένος και ανήμπορος να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Μάλιστα ο πολυμήχανος Οδυσσέας δεν εξουδετερώνει τη σωματική δύναμη του εχθρού, αλλά τη χρησιμοποιεί προς όφελός του, αφού ο ίδιος και οι σύντροφοι δε θα μπορούσαν να μετακινήσουν το βράχο που φράζει την έξοδο της σπηλιάς.

Ενότητα η

14

ι 42 κ.ε. ι 240-512

5. Σχολιάστε τη σχέση του Πολύφημου με το κριάρι του (με βάση τους στίχους 496 κ.ε. και την εικόνα 8). Τα συναισθήματα που γεννά στους ακροατές η σκηνή στη σπηλιά του Πολύφημου ποικίλλουν. Αρχικά συμπάσχουμε με τους τρομαγμένους συντρόφους, απελπιζόμαστε σχεδόν με την ευκολία με την οποία κατασπαράσσονται κάποιοι από τον Κύκλωπα, αγωνιούμε μαζί με τον Οδυσσέα για την αναζήτηση μιας άμεσης λύσης, αλλά και κατά την εφαρμογή του σχεδίου του. Ενώ όμως ο Πολύφημος σε όλη τη σκηνή παρουσιάζεται κενός ψυχικά (δε φοβάται τους θεούς, δε συμπονά τους ανθρώπους), στο τέλος ο ποιητής παρουσιάζει την τρυφερότητα του άγριου –ως εκείνη τη στιγμή– Κύκλωπα. Τα λόγια που απευθύνει στο κριάρι του φανερώνουν ευαισθησία, η οποία μας συγκινεί. Το προσφωνεί με λόγια τρυφερά (στ. 496: «κριάρι μου καλό»), το αναγνωρίζει ακόμη και χωρίς την όρασή του (μόνο με την αφή), γνωρίζει τις συνήθειές του και παρατηρεί και την παραμικρή αλλαγή στη συμπεριφορά του (στ. 496-502). Ακόμη πιο συγκινητική είναι η ειρωνεία του στίχου 503. Ο Πολύφημος νομίζει ότι αιτία για την καθυστερημένη έξοδο του κριαριού είναι η προσπάθειά του να βοηθήσει το αφεντικό του, ενώ στην πραγματικότητα το κριάρι άθελά του βοηθά τον αντίπαλο. Με τον τρόπο αυτό μετριάζεται η απέχθεια του ακροατή προς τον απολίτιστο Κύκλωπα και ένα μέρος της αντικαθίσταται από τη συμπόνια. Ο Πολύφημος, ως σύμβολο του απολίτιστου και πρωτόγονου ανθρώπου, επικοινωνεί καλύτερα με τα ζώα, τα οποία συναναστρέφεται καθημερινά. Προς αυτά, λοιπόν, εκδηλώνει τα συναισθήματά του, αφού με αυτά μόνο έχει αναπτύξει ουσιώδεις σχέσεις. 6. Μπορείτε να διευρύνετε το θέμα της πάλης του ανθρώπου με στοιχεία υπερφυσικά, στην προσπάθεια να δαμάσει τον κόσμο που τον περιβάλλει, με αναφορές: α. στη μυθολογία (Ηρακλής, Θησέας κ.α.)· β. στη λογο-

219

Ραψωδία

ι

τεχνία· γ. στην επιστήμη (επιτεύγματα που δε χωράει ο νους) κτλ. α. Μυθολογία Ο μύθος είναι ο χώρος όπου κατεξοχήν αναπτύσσεται το θέμα της πάλης του ανθρώπου με υπερφυσικά στοιχεία. Υπάρχει πλήθος παραδειγμάτων στους μύθους όλων των λαών, που συχνά διασώζουν το κοινό μοτίβο της αναμέτρησης ενός έξυπνου ανθρώπου με ένα υπεράνθρωπο τέρας (π.χ. γίγαντες, δράκοι). Στην ελληνική μυθολογία, ο Ηρακλής και ο Θησέας αποτελούν τις εμβληματικές μορφές ηρώων που παλεύουν με υπερφυσικά στοιχεία. Ο Ηρακλής, το αρχέτυπο του ήρωα και σύμβολο της απόλυτης δύναμης, στους άθλους του σκοτώνει τεράστια θηρία όπως το λιοντάρι της Νεμέας, και τέρατα ανίκητα για τα ανθρώπινα μέτρα: τη Λερναία Ύδρα (ένα δράκοντα με εκατό κεφάλια και δηλητηριώδη ανάσα), τις Στυμφαλίδες όρνιθες (ανθρωποφάγα πουλιά με σιδερένια ράμφη και φτερά), τον Κέρβερο (το σκύλο-φύλακα του Κάτω Κόσμου) κ.ά. Ο αττικός ήρωας Θησέας, εξοντώνοντας μορφές με υπερφυσική δύναμη όπως ο γίγαντας Σίνης, διαγράφει μια ηρωική πορεία αντίστοιχη του Ηρακλή, για να φτάσει στο σημαντικότερο επίτευγμά του, τη θανάτωση του Μινώταυρου. β. Λογοτεχνία Όπως διαπιστώνουμε και από την ίδια την Οδύσσεια, οι λαϊκές διηγήσεις από την αρχαιότητα έως τα νεότερα χρόνια περιλαμβάνουν πολλές ιστορίες ανθρώπων που παλεύουν με υπερφυσικά στοιχεία. Ο Διγενής Ακρίτας των δημοτικών τραγουδιών είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα λαϊκού ήρωα, που φτάνει μάλιστα στο σημείο να παλέψει με το απόλυτο κακό, τον ίδιο το θάνατο. Στη σύγχρονη λογοτεχνία φαντασίας και τρόμου το θέμα της πάλης με υπερφυσικά στοιχεία αναπτύσσεται σε απειράριθμα έργα. Απλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν κάθε είδους εξωανθρώπινες ή υπερφυσικές δυνάμεις και τέρατα: δράκους, φαντάσματα, εξωγήινους, γίγαντες κ.ά., σε έργα όπως Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών και Χόμπιτ του Τζ. Ρ.Ρ. Τόλκιν, Η λάμψη του Στίβεν Κινγκ κ.λπ. γ. Επιστήμη Καθώς η επιστήμη εξ ορισμού ασχολείται με το φυσικό κόσμο, δεν είναι δυνατό να ισχυριστεί κανείς ότι έχει αντιμετωπίσει υπερφυσικά στοιχεία, αφού αυτά είναι γέννημα της ανθρώπινης φαντασίας για ό,τι δεν μπορεί να εξηγήσει ο άνθρωπος με τη λογική. Αντιθέτως, ένας από τους στόχους της επιστήμης είναι ακριβώς να διαλύσει την πίστη των ανθρώπων σε υπερφυ-

220

σικές δυνάμεις και να τον βοηθήσει να ξεπεράσει τις δεισιδαιμονίες και τις προκαταλήψεις του. Για παράδειγμα, η ιατρική διέλυσε την πεποίθηση ότι οι ασθένειες αποτελούν θεϊκή τιμωρία, η αστρονομία διέψευσε την αντίληψη ότι η μοίρα του ανθρώπου εξαρτάται από τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων κ.λπ. Άλλωστε, κάθε ανακάλυψη, επινόηση ή εφεύρεση συνιστά προσπάθεια του ανθρώπου να δαμάσει τη φύση και να υπερνικήσει τα εμπόδια και τους περιορισμούς της.

Ενότητα η

14

ι 42 κ.ε. ι 240-512

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 95 του σχολικού βιβλίου Στην «Κυκλώπεια» αναδεικνύεται η ìῆôéò του Οδυσσέα περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο επεισόδιο και χωρίς να μπορεί να του αποδοθεί κατηγορία, αφού πρόκειται για τη ζωή τη δική του και των συντρόφων του. Εντοπίστε τα σημεία που επαληθεύουν την άποψη αυτή στους ακόλουθους στίχους. α. στ. 308-316: Δίνει ψευδείς πληροφορίες στον Κύκλωπα, για να μην κινδυνεύσουν τα καράβια και οι υπόλοιποι σύντροφοι. β. στ. 385-402: Προσφέρει ύπουλα άφθονο κρασί στον Κύκλωπα, για να τον μεθύσει και να τον καταστήσει ανίκανο να υπερασπιστεί τον εαυτό του. γ. στ. 406-410: πρβλ. 455-461: Συστήνεται ως Ούτις (= κανείς) έχοντας προβλέψει την αντίδραση των Κυκλώπων στις φωνές του Πολύφημου. δ. στ. 491-494: Κρύβει τους συντρόφους και τον εαυτό του κάτω από τις κοιλιές των κριαριών, ώστε να μην τους ψηλαφήσει και τους αντιληφθεί ο Πολύφημος.

221

Ραψωδία

ι

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να σκιαγραφήσετε το ήθος του Πολύφημου. Βλ. 14η Ενότητα, Χαρακτηρισμός - σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών). 2. Με βάση την περίληψη της ραψωδίας ι, τους στίχους που αναλύονται στην ενότητα (ι 240-512) και τη σύγκρουση του Οδυσσέα με τον Πολύφημο, να περιγράψετε τον (προ)πολιτισμικό κόσμο των Κυκλώπων. Οι Κύκλωπες ζουν απομονωμένοι σε σπηλιές, χωρίς να επικοινωνούν μεταξύ τους ή με άλλους λαούς. Δεν έχουν θεσμούς (π.χ. φιλοξενία) ούτε κάποια –υποτυπώδη έστω– κοινωνική ή πολιτική οργάνωση (π.χ. συνέλευση για συζήτηση κοινών προβλημάτων και λήψη αποφάσεων), αλλά ούτε και ηθικές δεσμεύσεις ή περιορισμούς (αίσθημα δικαίου, ευσέβεια προς τους θεούς κ.λπ.). Είναι τερατόμορφοι (μονόφθαλμοι γίγαντες), ανθρωποφάγοι, υπερφυσικά δυνατοί, αλλά ανήκουν στην κατηγορία του ανθρώπινου γένους, αφού μιλούν, σκέφτονται (αν και αρκετά απλοϊκά), χρησιμοποιούν τη φωτιά και εκτρέφουν γιδοπρόβατα. Παρόλα αυτά δεν μπορούν να κριθούν με βάση τα ανθρώπινα μέτρα της ομηρικής εποχής, γιατί αντιπροσωπεύουν έναν εξωανθρώπινο κόσμο, αποτελούν εξωηθικές δυνάμεις της φύσης.

222

15η Ενότητα ι 513-630/ <462-566>

Ενότητα η

15

ι 513-630 Κύρια θέματα • Διάλογος του νικητή Οδυσσέα με τον ηττημένο Κύκλωπα • Προσευχή/κατάρα του Πολύφημου για τον Οδυσσέα • Άρνηση του Δία να δεχτεί τη θυσία που του πρόσφερε ο Οδυσσέας

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 513-526: Απομάκρυνση από τη σπηλιά και αναχώρηση Στίχοι 527-558: Οι προκλήσεις του Οδυσσέα και οι αντιδράσεις του Κύκλωπα Στίχοι 559-580: Ο Οδυσσέας αποκαλύπτει την ταυτότητά του Στίχοι 581-597: Ο Οδυσσέας προσβάλλει τον Ποσειδώνα − ο Πολύφημος ζητάει από το θεό την τιμωρία του Οδυσσέα Στίχοι 608-620: Συνάντηση όλων των συντρόφων − μοίρασμα ζώων και προσφορά θυσίας στο Δία Στίχοι 623-630: Η επόμενη μέρα: ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φεύγουν από τη χώρα των Κυκλώπων Περίληψη Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του απομακρύνονται από τη σπηλιά του Πολύφημου, φτάνουν στο πλοίο και ξεκινούν. Μόλις απομακρύνονται λίγο, ο Οδυσσέας μιλάει με προσβλητικά λόγια στον Κύκλωπα, ο οποίος πετάει ένα βράχο εναντίον τους. Ο Οδυσσέας συνεχίζει να φωνάζει και αποκαλύπτει στον Πολύφημο το πραγματικό του όνομα. Ο Κύκλωπας απαντά πως ένας σπουδαίος μάντης είχε προβλέψει την τύφλωσή του από κάποιον Οδυσσέα, και προσεύχεται στον Ποσειδώνα, ζητώντας να τιμωρηθεί ο Οδυσσέας. Το καράβι συνεχίζει το ταξίδι του και φτάνει στο νησί όπου βρίσκονται τα υπόλοιπα πλοία των συντρόφων του Οδυσσέα. Εκεί ο ήρωας προσφέρει θυσία στο Δία, την οποία όμως ο θεός αρνείται. Την επόμενη μέρα ανοίγονται στη θάλασσα με τα πλοία.

223

Ραψωδία

ι

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 528 στ. 573 στ. 615 στ. 625

«χλευάζοντας»: ρ. χλευάζω = κοροϊδεύω, περιπαίζω «αχαμνός», –ή, –ό = αδύνατος, καχεκτικός (τα) «μεριά» = οι μηροί, τα μπούτια του ζώου που θυσιαζόταν «πρυμάτσες» = τα σκοινιά με τα οποία δένουν την πρύμνη του πλοίου στην προκυμαία, παλαμάρια στ. 626 «ζυγά» = τα καθίσματα των κωπηλατών, οι πάγκοι

Πολιτιστικά στοιχεία • «κουπιά» (στ. 544), «πρυμάτσες» (στ. 625), «ζυγά» (στ. 626) • «Αυτό στην αμμουδιά το σφάζω, θυσία στον Κρονίδη Δία... κι έκαψα τα μεριά» (στ. 613-615): Προσφορά θυσίας. Από το ζώο που θυσιαζόταν, έκαιγαν σε βωμό ή σε πρόχειρη φωτά ορισμένα μέρη –συνήθως κομμάτια από τους μηρούς (μεριά)– και το υπόλοιπο το έψηναν και το έτρωγαν όσοι συμμετείχαν στη θυσία.

Τεχνική της Οδύσσειας Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «καλόμαλλα βοσκήματα» (στ. 523) • «αλμυρή θάλασσα» (στ. 524) • «θολωτή σπηλιά» (στ. 530) • «ανόσια έργα» (στ. 532) • «άγρια βία» (στ. 531) • «φιλόξενο δώρο» (στ. 576) • «ξακουσμένος Κοσμοσείστης» (στ. 576) • «μακάριοι θεοί» (στ. 579) • «μέγας Ποσειδώνας» (στ. 586) • «Ποσειδών με την κατάμαυρή σου κόμη» (στ. 587) • «ο θεός με την κατάμαυρή του χαίτη» (στ. 596-597) • «βαθύ καράβι (στ. 610) • «Κρονίδης Δίας, που τον σκέπουν μαύρα νέφη, κύριος των πάντων» (στ. 614-615) • «καλοκούβερτα καράβια» (στ. 617) • «τιμημένοι σύντροφοι» (στ. 618)

224

• «γλυκό κρασί» (στ. 620) • «αφρισμένη θάλασσα» (στ. 627)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας

Ενότητα η

15

ι 513-630

• «μόλις φορτώσουν τα πολλά καλόμαλλα βοσκήματα στο πλοίο» (στ. 523), «Ύστερα βγάλαμε απ’ το βαθύ καράβι γίδια και πρόβατα... μοιρασιά» (στ. 610-611), «Για μένα μόνο ξεχωρίζουν οι καλοί μου εταίροι ένα κριάρι χάρισμα από τα πρόβατα που μοίρασαν» (στ. 612-613): η κλοπή των ζώων από τον Πολύφημο αποτελεί ένα είδος «πολεμικής» λείας, που δικαιολογείται από τα ήθη της εποχής, καθώς ήταν ένας τρόπος ανεφοδιασμού και, παράλληλα, έδειχνε την παλικαριά των ζωοκλεφτών. Έπειτα από τη λαφυραγωγία συνηθιζόταν η μοιρασιά της λείας μεταξύ των συντρόφων και η απόδοση των καλύτερων τεμαχίων στον αρχηγό. • Η ύβρις του Οδυσσέα Η ύβρις είναι μια έννοια που γεννήθηκε στην αρχαία, θεοφοβούμενη κοινωνία, σε ανθρώπους που είχαν έντονο το αίσθημα του δικαίου και αυστηρά οριοθετημένο πλαίσιο δράσης (συμπεριφορά και σχέσεις με θεούς και ανθρώπους). Η ύβρη εκδηλώνεται ως προσβολή προς τους θεούς ή αδικία προς τους ανθρώπους (συχνά και τα δύο μαζί), η οποία διαπράττεται από κάποιον σε στιγμές που αυτός αισθάνεται δυνατός, νικητής κ.λπ., και καταλήγει σε υπέρβαση των ορίων του. Η υπέρβαση αυτή προκαλεί την οργή των θεών (νέμεσις) και οδηγεί στην τιμωρία (τίσις) του ανθρώπου που διέπραξε ύβρη, αν αυτός αδιαφορήσει για την προειδοποίηση των θεών να σταματήσει αυτή την πορεία (σχηματικά: ύβρη – νέμεση – τίση). Στην ενότητα αυτή, η ύβρη του Οδυσσέα εκδηλώνεται ως ασέβεια και περιφρόνηση προς τον Ποσειδώνα, την οποία ο Δίας σπεύδει αμέσως να καταδικάσει ορίζοντας την τιμωρία του ήρωα (στ. 615-618), που θεμελιώνει τη δομή του ποιήματος. Είναι, λοιπόν, αναγκαία η ύβρη του Οδυσσέα, ώστε να συνδεθούν τα παθήματά του με την ηθική αρχή της Οδύσσειας, σύμφωνα με την οποία όποιος ταλαιπωρείται από βάσανα έχει φταίξει γι’ αυτό. Ιδιαίτερη σημασία (που δείχνει και την ποιότητα της ποιητικής τεχνικής) έχει ότι ο ποιητής φρόντισε να συνδυάσει το αναγκαίον με το εικός (το εύλογο, λογικό, φυσικό επακόλουθο), να γίνει δηλαδή υβριστής ο Οδυσσέας σε μια στιγμή που ήταν ψυχολογικά ώριμος γι’ αυτό.

225

Ραψωδία

ι

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Προκαλεί και ειρωνεύεται τον Πολύφημο, καθώς αισθάνεται υπερήφανος για το ότι κατόρθωσε να τον τυφλώσει και να ξεφύγει. Είναι ασύνετος, αφού δε σκέφτεται τον κίνδυνο στον οποίο βάζει τον εαυτό του και τους συντρόφους του. Παρουσιάζεται εμπαθής και αλαζόνας. Τυφλωμένος από θυμό και εκδικητική μανία, μιλάει προσβλητικά για τον Ποσειδώνα (στ. 584), διαπράττοντας ύβρη. Κύκλωπας: Είναι απελπισμένος. Η τεράστια σωματική του δύναμη έρχεται σε αντίθεση με το μικρό μυαλό του. Σύντροφοι: Παρουσιάζονται πιο συνετοί από τον Οδυσσέα, αφού προσπαθούν να τον εμποδίσουν να προκαλέσει τον Πολύφημο.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 99 του σχολικού βιβλίου • Ευριπίδης, Κύκλωψ, στ. 665-709 Να συγκρίνετε το απόσπασμα του δράματος αυτού με τις αντίστοιχες σκηνές της «Κυκλώπειας» επισημαίνοντας ομοιότητες και διαφορές. Η ομοιότητα των δύο αποσπασμάτων καταδεικνύει την επίδραση που δέχτηκε ο Ευριπίδης από τον Όμηρο. Το θέμα του σατυρικού του δράματος Κύκλωψ είναι εμπνευσμένο από την ομηρική «Κυκλώπεια», προσαρμοσμένο ωστόσο στις κωμικές απαιτήσεις του έργου. Ο Ευριπίδης, λοιπόν, πραγματεύεται περίπου την ίδια ιστορία: ο Οδυσσέας, έχοντας συστηθεί ως Ούτις (= κανείς), τυφλώνει τον Πολύφημο μέσα στη σπηλιά του, αφού τον έχει μεθύσει με κρασί. Κατά την απελπισμένη αντίδραση του Κύκλωπα ο Οδυσσέας δεν αποφεύγει τον κομπασμό και αποκαλύπτει το πραγματικό του όνομα. Τότε ο Πολύφημος θυμάται τον παλιό χρησμό του Τήλεμου, που μόλις πραγματοποιήθηκε. Διψασμένος για εκδίκηση τον καταριέται να φτάσει στην πατρίδα του έπειτα από πολλά βάσανα και, κάνοντας μια τελευταία προσπάθεια να εμποδίσει τη φυγή του, ρίχνει προς το πλοίο του (ή απειλεί ότι θα ρίξει – για τις σκηνοθετικές ανάγκες του δράματος) έναν τεράστιο βράχο. Παρά τις ομοιότητες αυτές των δύο έργων, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε και τις διαφορές τους: ο Κύκλωπας φωνάζοντας για βοήθεια δεν απευθύνεται σε άλλους Κύκλωπες αλλά σε χορό σατύρων, οι οποίοι τον

226

εμπαίζουν και διασκεδάζουν με την κατάστασή του. Στο τέλος του αποσπάσματος, μάλιστα, φαίνεται ότι οι σάτυροι ήταν αιχμάλωτοι του Πολύφημου και τώρα βρίσκουν την ευκαιρία να δραπετεύσουν. Η έξοδος της σπηλιάς δε φράζεται από βράχο κι έτσι ο Κύκλωπας πρέπει να πιάσει αμέσως τους συντρόφους, για να μην του ξεφύγουν. Στην προσπάθειά του αυτή τον βρίσκει δεύτερο κακό, αφού χτυπά το κεφάλι του σε βράχο. Ως εκ τούτου το τέχνασμα με τα κριάρια δεν είναι απαραίτητο εδώ, αφού ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι απλώς βγαίνουν από την ανοιχτή σπηλιά.

Ενότητα η

15

ι 513-630

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 99 του σχολικού βιβλίου 1. Ο Οδυσσέας βγαίνει νικητής από τη σπηλιά του Κύκλωπα αλλά και θλιμμένος από την απώλεια των έξι συντρόφων του. Θριαμβολογεί λοιπόν με διάθεση εκδικητική, που παρουσιάζει κλιμάκωση. > Προσδιορίστε την αυξανόμενη αυτή εκδικητική θριαμβολογία του με βάση τους τρεις λόγους που απευθύνει στον Πολύφημο: α. 529-534, β. 560-563, γ. 582-584. Η θριαμβολογία του Οδυσσέα εκφράζει την εκδικητική του μανία προς τον Κύκλωπα εξαιτίας του χαμού των συντρόφων του. Έπειτα, όμως, από τόση ένταση και την τελική σωτηρία, ο Οδυσσέας φαίνεται να χάνει για λίγο τον έλεγχο και να υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια με τον υπέρμετρο κομπασμό του. Φτάνει στην υπερβολή σε τρία στάδια: α. στ. 529-534: Ο Οδυσσέας υπερηφανεύεται για την επιτυχία του, δικαιολογεί όμως την πράξη του, γιατί την παρουσιάζει ως μέσο εκδίκησης για το χαμό των συντρόφων. Με σεμνότητα αποδίδει τη νίκη του στους θεούς και ισχυρίζεται ότι πρόκειται για τιμωρία σταλμένη από το Δία για τον ασεβή Πολύφημο, που καταβρόχθισε χωρίς να φοβηθεί κανέναν τους φιλοξενούμενους-προστατευόμενους του θεού. β. στ. 560-563: Η καυχησιολογία του Οδυσσέα εντείνεται. Καθώς έχει αρχίσει να απομακρύνεται από τον κίνδυνο, αισθάνεται την ανάγκη να φανερώσει στον Κύκλωπα την ταυτότητά του, ώστε να μπορεί να καμαρώνει και για αυτό το κατόρθωμά του, που δεν ήταν καθόλου ασήμαντο (εξουδετέρωσε έναν Κύκλωπα). Η υπεροψία αρχίζει να θολώνει το νου του έξυπνου ήρωα, που επιμένει να προκαλεί τον Κύκλωπα παρά τις αποτρεπτικές συμβουλές των συντρόφων του.

227

Ραψωδία

ι

γ. στ. 582-584: η υπεροψία του μετατρέπεται σε προσβολή για τον Ποσειδώνα, αφού αμφισβητεί τη δύναμή του υποστηρίζοντας ότι κανείς δεν μπορεί να γιατρέψει τον τυφλωμένο Κύκλωπα. Επιπλέον, συνεχίζει να επιδεικνύει προσβλητική συμπεριφορά προς τον Πολύφημο, παρόλο που ακούει για δεύτερη φορά (η πρώτη στο στ. ι 459) ότι είναι γιος του Ποσειδώνα. Η θριαμβευτική νίκη του τον κάνει να μη φοβάται ούτε τους θεούς. Δείχνει ασέβεια προς το θεό της θάλασσας, παρόλο που βρίσκεται στο βασίλειό του και έχει ανάγκη την εύνοιά του. Είναι αξιοπρόσεκτη η αντίθεση ανάμεσα στην αυξανόμενη ένταση στα λόγια του Οδυσσέα και στην ελαττούμενη έκτασή τους. 2. Λάβετε υπόψη σας ότι: α. ο επικός ήρωας, όταν νικά τον αντίπαλο, καυχιέται γι’ αυτό· β. στην Οδύσσεια όποιος τιμωρείται έχει φταίξει. Και απαντήστε στο εξής: Με ποιες προσθήκες ο ποιητής προσάρμοσε το απλό παραμύθι του Κύκλωπα στο επικό και ηθικό πλαίσιο της Οδύσσειας; Το παραμύθι προβλέπει την τύφλωση του Κύκλωπα με δόλο και τη διαφυγή του Οδυσσέα και των συντρόφων επίσης με τέχνασμα. Ο ποιητής, όμως, είναι υποχρεωμένος να προσθέσει την καύχηση του ήρωα, που θα φτάσει ως την ύβρη. Προκειμένου να προσαρμόσει το παραμύθι στις απαιτήσεις της επικής ποίησης, επιβάλλεται ο νικητής ήρωας να κομπάζει για το κατόρθωμά του, πολλές φορές χλευάζοντας τον ηττημένο αντίπαλο. Επομένως και ο Οδυσσέας, ως επικός ήρωας, πρέπει να υπερηφανευτεί για την τύφλωση του Κύκλωπα, ο οποίος μάλιστα δε συνιστά έναν απλό αντίπαλο. Ειδικότερα σε αυτή τη σκηνή ο κομπασμός του Οδυσσέα πρέπει να τον οδηγήσει σε υβριστική συμπεριφορά, ώστε να δικαιολογηθούν τα μετέπειτα πάθη του. Έτσι το παραμύθι προσαρμόζεται και στο ηθικό πλαίσιο της Οδύσσειας, αφού φαίνεται ότι ο ήρωας τιμωρείται, επειδή έφταιξε και όχι επειδή αυθαίρετα το αποφάσισαν οι θεοί. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για ό,τι του συμβαίνει και ο ίδιος καθορίζει ως ένα βαθμό τη μοίρα του. 3. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η υβριστική συμπεριφορά του Οδυσσέα α. άποψη ψυχολογική (είχε λόγο να φερθεί έτσι;) και β. από άποψη δομική (ήταν αναγκαία μια τέτοια συμπεριφορά για να δικαιολογήσει τα βάσανα του Οδυσσέα, και το σχέδιο επομένως του ποιήματος;); Ο ποιητής φρόντισε το παραμύθι του Κύκλωπα να ανταποκρίνεται στα δεδομένα της επικής ποίησης και της Οδύσσειας ειδικότερα. Ολοκληρώνει τη σύνθεση του ήθους του Οδυσσέα ως πρωταγωνιστή του έπους με την καύχησή του, που είναι απαραίτητη έπειτα από κάθε νίκη για έναν επικό

228

ήρωα. Ακόμη πιο επιβεβλημένη κρίνεται τώρα που το κατόρθωμα του ήρωα δε μοιάζει συνηθισμένο. Με την πανουργία του κατάφερε να εξουδετερώσει την απειλή ενός Κύκλωπα και να χρησιμοποιήσει την τεράστια δύναμη του εχθρού προς όφελος της ομάδας του. Αν, λοιπόν, ένας ήρωας δικαιούται να καυχιέται για την εξουδετέρωση ενός οποιουδήποτε εχθρού, ο Οδυσσέας έχει το δικαίωμα (αλλά και την ορμή) για ακόμη περισσότερο κομπασμό. Επιπλέον, η συμπεριφορά αυτή του Οδυσσέα δικαιολογεί τα μετέπειτα πάθη του. Ο ήρωας διέπραξε ύβρη περιφρονώντας και προσβάλλοντας τον Ποσειδώνα. Ξεπέρασε τα ανθρώπινα όρια και έδειξε ασέβεια προς τους θεούς. Υβριστική, βέβαια, δε θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την τύφλωση του Πολύφημου, γιατί αυτή ήταν μια πράξη άμυνας. Γι’ αυτό ο ποιητής προσθέτει στο παραμύθι την έντονη καυχησιολογία και τη λεκτική προσβολή του Οδυσσέα προς τον Πολύφημο και προς τον Ποσειδώνα. Ξυπνά έτσι την οργή του Ποσειδώνα αλλά και το θυμό του Δία, που φροντίζει πάντα για την αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Η ύβρη του Οδυσσέα προκαλεί τη νέμεση των θεών, η οποία εκδηλώνεται αμέσως με τη μη αποδοχή της θυσίας από το Δία. Έπειτα από αυτό είναι επιβεβλημένη και αναπόφευκτη η τίση, η τιμωρία των θεών προς τον υβριστή. Ο ποιητής τοποθετεί την ύβρη του Οδυσσέα στην αρχή των περιπετειών του, γιατί έτσι θα δικαιολογηθούν τα βάσανά του και ο χαμός των συντρόφων και των καραβιών του.

Ενότητα η

15

ι 513-630

4. Ποιο μέρος της κατάρας του Πολύφημου επέλεξε ο Δίας ως τιμωρία του Οδυσσέα και γιατί; Ο ρόλος του Δία στην κοινωνία των θεών είναι κυρίως ρυθμιστικός και συμβιβαστικός. Φροντίζει πάντα να αποκαθίσταται η ηθική τάξη και όλοι να είναι ικανοποιημένοι. Για το λόγο αυτό επιλέγει για τον Οδυσσέα τη μικρότερη τιμωρία από την κατάρα του Πολύφημου. Ο ήρωας θα επιστρέψει στο σπίτι του αλλά έπειτα από πολλά βάσανα. Με τον τρόπο αυτό γεφυρώνεται η αντιδικία μεταξύ Αθηνάς και Ποσειδώνα. Ικανοποιείται και ο Ποσειδώνας, αφού θα εκδικηθεί αρκετά τον Οδυσσέα, αλλά και η Αθηνά, αφού τελικά ο προστατευόμενός της ήρωας θα επιστρέψει στην πατρίδα του ασφαλής. Εξάλλου οι θεοί δε θα μπορούσαν να κάνουν κάτι άλλο, αφού ο νόστος του Οδυσσέα έχει αποφασιστεί από τη Μοίρα, που είναι ανώτερη όλων. Οι θεοί μπορούν μόνο να τροποποιήσουν τις αποφάσεις της, όχι να τις ακυρώσουν. Γι’ αυτό και στην κατάρα του Πολύφημου υπάρχει αυτό το δεύτερο μέρος, που καθιστά πραγματοποιήσιμη την εκδίκηση. Ωστόσο η τιμωρία που επελέγη, παραμένει δυσβάσταχτη για τον Οδυσσέα. Κατά τη διάρκεια των περιπετειών του θα χάσει όλους τους συντρόφους του, που τόσο αγαπά και τόσο αγωνίστηκε για να τους σώσει. Φαίνεται,

229

Ραψωδία

ι

λοιπόν, εδώ ότι ο χαμός των συντρόφων έχει αποφασιστεί από τους θεούς ως τιμωρία προς τον Οδυσσέα και όχι ως συνέπεια των δικών τους πράξεων. Πάντως δεν μπορεί να μην αξιολογηθεί και η προσωπική τους ύβρη (έφαγαν τα βόδια του Ήλιου), που κάνει τον προαποφασισμένο χαμό τους να ταιριάζει και στη δική τους συμπεριφορά. 5. Ζωγραφίστε μια εικόνα αυτής της ενότητας. Σχεδιαστική δραστηριότητα.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 99 του σχολικού βιβλίου Συμπληρώστε τα κενά της παραγράφου, αφού θυμηθείτε ότι: Υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας/αδικώντας θεούς ή/και ανθρώπους. Η υπέρβαση αυτή/η ύβρη προκαλεί την οργή των θεών/τη νέμεση, και ακολουθεί η τιμωρία/η τίση. Ο Οδυσσέας έγινε υβριστής όταν ................................................................ ..................................................................................................................... και ο Δίας έδειξε τη δυσαρέσκειά του όταν ............................................. και όρισε ως τιμωρία του ήρωα .................................................................... ..................................................................................................................... Ο Οδυσσέας έγινε υβριστής όταν προσέβαλε τον Ποσειδώνα παρά τις προειδοποιήσεις των συντρόφων και ο Δίας έδειξε τη δυσαρέσκειά του όταν δε δέχτηκε τη θυσία του Οδυσσέα και όρισε ως τιμωρία του ήρωα την επιστροφή στην πατρίδα έπειτα από πολλά βάσανα και την απώλεια όλων των συντρόφων και των καραβιών.

230

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αποδώσετε περιληπτικά τους στ. 513-630.

Ενότητα η

15

ι 513-630 Βλ. 15η Ενότητα, Περίληψη. 2. Πώς ηθογραφείται ο Οδυσσέας στη ραψωδία ι (Κυκλώπεια); Στη ραψωδία ι (Κυκλώπεια), και ειδικά στην ενότητα που εξετάζουμε, ο Οδυσσέας ηθογραφείται περισσότερο από κάθε άλλη περιπέτειά του. Όταν φτάνει στη σπηλιά του Πολύφημου τα βάσανά του δεν έχουν ξεκινήσει, ο ήρωας δεν είναι ακόμη πολύπαθος, αλλά χαρακτηρίζεται από ερευνητική διάθεση και τόλμη. Στην αρχή δοκιμάζει τον Πολύφημο και παρουσιάζεται ως ικέτης στο όνομα του Ξένιου Δία, διαπιστώνει όμως ότι ο Κύκλωπας δεν υπολογίζει τους θεούς. Έτσι, αρχίζει να παίρνει προφυλάξεις – διηγείται την πλαστή ιστορία για το καράβι τους–, γεγονός που δείχνει την προνοητικότητα και την εξυπνάδα του. Μετά την απώλεια των έξι συντρόφων, ο Οδυσσέας φανερώνει την εφευρετικότητά του επιστρατεύοντας διάφορα πονηρά τεχνάσματα: μεθάει τον Πολύφημο, τον τυφλώνει, του συστήνεται με πλαστό όνομα (Ούτις = Κανένας) και τελικά κατορθώνει να ξεφύγει ο ίδιος και οι υπόλοιποι έξι σύντροφοι δεμένοι κάτω από τα κριάρια. Με τους δόλους αυτούς επιβεβαιώνει τους χαρακτηρισμούς του ως πολύτροπος/πολυμήχανος (πολυμήτις). Παρόλα αυτά, ως επικός ήρωας δεν αποφεύγει την καυχησιολογία, υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και προσβάλλει τον Ποσειδώνα. Γίνεται έτσι υβριστής, και το μόνο που απομένει είναι η τιμωρία των θεών, η οποία καθορίζεται από το Δία. Αρχίζουν, λοιπόν, οι περιπέτειες και τα βάσανα, το αντίτιμο δηλαδή που θα πληρώσει για το αμάρτημά του. Κατά τη διάρκεια της δεκάχρονης περιπλάνησής του, ο Οδυσσέας θα αντιμετωπίσει με καρτερικότητα τις συμφορές, αποδεικνύοντας ότι είναι και πολύτλας (πολύπαθος και καρτερικός).

231

Ραψωδίες

κ, λ

16η Ενότητα κ, λ (περίληψη) λ 99-249/ <90-22> (ανάλυση) Κύρια θέματα • Oι περιπέτειες του Οδυσσέα στο νησί του Αιόλου, στη χώρα των Λαιστρυγόνων, στο παλάτι της Κίρκης και στον Άδη • Συνάντηση του Οδυσσέα με το μάντη Τειρεσία και τη μητέρα του

Ραψωδία κ Ἀëêßíïõ Ἀðüëïãïé: Ôὰ ðåñὶ Áἴïëïí, Ëáéóôñõãüíáò êáὶ Êßñêçí

Εισαγωγικά στη ραψωδία κ ΤΟΠΟΣ: στο παλάτι του Αλκίνοου ο Οδυσσέας αφηγείται τις περιπέτειές του στην Αιολία, στη χώρα των Λαιστρυγόνων και στην Αία ΧΡΟΝΟΣ: η 33η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: στην αφήγηση του Οδυσσέα εμφανίζεται ο ίδιος, οι σύντροφοί του, ο Αίολος, οι Λαιστρυγόνες, η Κίρκη, ο Ερμής, ο Ευρύλοχος

Ραψωδία λ Ἀëêßíïõ Ἀðüëïãïé: ÍÝêõéá

Εισαγωγικά στη ραψωδία λ ΤΟΠΟΣ: στο παλάτι του Αλκίνοου ο Οδυσσέας αφηγείται την κατάβασή του στον Άδη ΧΡΟΝΟΣ: η 33η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: στον Άδη ο Οδυσσέας συναντά την Αντίκλεια, τον Τειρεσία, τον Αχιλλέα, τον Αίαντα κ.ά. Στη χώρα των Φαιάκων εμφανίζεται ο Αλκίνοος, η Αρήτη, ο Εχένηος

232

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ (λ 99-249) Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες)

Ενότητα η

16

κ, λ 99-249 Στίχοι 99-152: Συνάντηση του Οδυσσέα με το μάντη Τειρεσία Στίχοι 166-249: Συνάντηση και συνομιλία του Οδυσσέα με τη μητέρα του, Αντίκλεια Περίληψη Στην είσοδο του Κάτω Κόσμου ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του κάνουν σπονδές στους νεκρούς γύρω από ένα λάκκο, όταν φτάνει ο μάντης Τειρεσίας, ο οποίος, αφού πίνει αίμα, αρχίζει τις προφητείες. Λέει στον Οδυσσέα ότι το νόστο του εμποδίζει ο Ποσειδώνας, που είναι θυμωμένος επειδή τύφλωσε το γιο του, τον Πολύφημο. Παρόλα αυτά ο Οδυσσέας θα επιστρέψει στην πατρίδα αρκεί ο ίδιος και οι σύντροφοί του να σεβαστούν τα βόδια του θεού Ήλιου· σε αντίθετη περίπτωση θα χαθούν οι σύντροφοι. Ο Οδυσσέας θα ταλαιπωρηθεί πολύ να φτάσει στην πατρίδα του, όπου θα πρέπει να αντιμετωπίσει όσους σπαταλούν το βιος του. Ο Τειρεσίας συμβουλεύει τον Οδυσσέα να πάει σε μέρος που δε γνωρίζουν τη θάλασσα για να κάνει θυσία στον Ποσειδώνα. Στη συνέχεια εμφανίζεται η Αντίκλεια, η νεκρή μητέρα του Οδυσσέα, και, αφού πίνει αίμα, με συγκινητικά λόγια απευθύνεται στο γιο της. Τον πληροφορεί για τους δικούς του στην Ιθάκη και του εξηγεί ότι πέθανε από τη στενοχώρια της γι’ αυτόν. Ο Οδυσσέας προσπαθεί να την αγκαλιάσει αλλά συνειδητοποιεί ότι η ψυχή της μάνας του είναι άυλη.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 116 «να νοστήσετε» = να γυρίσετε στην πατρίδα στ. 128 «το βιος σου»: (το) βιος = η περιουσία στ. 141 (το) «λιχνιστήρι» = ξύλινο αγροτικό εργαλείο για το διαχωρισμό του καρπού των σιτηρών από τα άχυρα στ. 146 (η) «εκατόμβη» = θυσία εκατό βοδιών / πολύ πλούσια θυσία στ. 167 «τα θέσφατα»: (το) θέσφατο = η απόφαση, ο λόγος των θεών στ. 170 «ολοφυρόμενη» = κλαίγοντας γοερά / οδυρόμενη / θρηνώντας σπαρακτικά στ. 171 «ζοφερό σκοτάδι» = απόλυτο σκοτάδι που δημιουργεί άσχημα συναισθήματα

233

Ραψωδίες

κ, λ

στ. 205 «τα μετόχια» = αγροκτήματα (σήμερα μετόχι λέγεται το κτήμα μοναστηριού που βρίσκεται έξω από την περιοχή του) στ. 206 «άρτιο» = ολόκληρο στ. 249 «να τα ιστορήσεις» = να τα διηγηθείς

Πραγματολογικά σχόλια «Τειρεσίας» (στ. 99): γιος του Ευήρη και της Νύμφης Χαρικλώς. Διάσημος τυφλός μάντης. Διατήρησε το χάρισμα της προφητείας και μετά το θάνατό του. «Θρινακία» (στ. 119): μυθικό νησί, όπου έβοσκαν τα βόδια του θεού Ήλιου. «Ήλιος» (στ. 121): βλ. ραψωδία α, 1η Ενότητα, Πραγματολογικά σχόλια.

Πολιτιστικά στοιχεία • «χρυσό σκήπτρο» (στ. 100): σύμβολο εξουσίας, που υπογραμμίζει τις τιμές που απέδιδαν στο μάντη ως εξέχουσα προσωπικότητα της κοινωνίας. • «τάζοντας δώρα για τη νύφη» (στ. 130) • «λιχνιστήρι φέρνεις στον όμορφο ώμο σου» (στ. 141) • «θυσίασε μιαν εκατόμβη στους αθάνατους θεούς» (στ. 146)

Τεχνική της Οδύσσειας Διάλογος Στους στ. 110-249 κυριαρχεί ο διάλογος. Τα πρόσωπα που συνομιλούν είναι ο Οδυσσέας με τον Τειρεσία (στ. 110-152) και ο Οδυσσέας με τη μητέρα του Αντίκλεια (στ. 172-249). Προοικονομία • Η προφητεία του Τειρεσία στους στ. 128-134, αλλά και οι πληροφορίες που δίνει η Αντίκλεια στο γιο της στους στ. 200-218 σχετικά με την Πηνελόπη, τον προετοιμάζουν για την κατάσταση που θα αντιμετωπίσει όταν επιστρέψει στην Ιθάκη. • Στους στ. 248-249 τα λόγια της Αντίκλειας «μάθε κι αυτά, όλα που βλέπεις

234

γύρω σου, για να μπορείς να τα ιστορήσεις κάποτε στη γυναίκα σου» προοικονομούν τη συνάντηση του Οδυσσέα με την Πηνελόπη στη ραψωδία τ. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «τέλειος μάντης» (στ. 110) • «Οδυσσέα περίφημε» (στ. 111) • «μπλάβο πέλαγο» (στ. 119) • «πρόβατα μαλλιαρά» (στ. 120) • «μνηστήρες αλαζόνες» (στ. 128) • «ισόθεη γυναίκα» (στ. 129) • «με το χαλκό που κόβει να σκοτώσεις» (στ. 133) • «καλάρμοστο κουπί» (στ. 142) • «πλατύς ουρανός» (στ. 146) • «μαύρο αίμα» (στ. 169) • «και πέταξαν τα λόγια σαν τα πουλιά» (στ. 170, 233) • «ζοφερό σκοτάδι» (στ. 171) • «αμείλικτος θάνατος» (στ. 189) • «η Άρτεμη, που ξέρει πυκνά τα βέλη της να ρίχνει» (στ. 190-191) • «σεβαστή μάνα» (στ. 199, 239) • «λαμπρέ Οδυσσέα» (στ. 225) • «με λόγια που πετούσαν σαν πουλιά» (στ. 233)

Ενότητα η

16

κ, λ 99-249

Τυπικά στοιχεία: άστοχα ερωτήματα Άστοχα ονομάζονται στη λογοτεχνία τα ερωτήματα που δεν επιζητούν μια απάντηση (καταφατική ή αρνητική), αλλά απορρίπτονται διαδοχικά, ώστε να προκύψει στο τέλος η αλήθεια με έμφαση. Αυτός που ρωτάει κάνει διάφορες λογικές υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως από αυτές δε στοχεύει σωστά. Έτσι, εκείνος που απαντάει απορρίπτει μία-μία τις «άστοχες» ερωτήσεις, ώστε να δώσει τελικά τη σωστή απάντηση σε έντονο ύφος. Η τεχνική αυτή έχει λαϊκή προέλευση και διαιωνίζεται από την προομηρική εποχή, από όπου πρέπει να αντλεί και ο Όμηρος, ως τα δημοτικά τραγούδια. Στην ενότητα αυτή, οι άστοχες υποθέσεις του Οδυσσέα για την αιτία του θανάτου της μητέρας του (στ. 189-191) και η απόρριψή τους από αυτή (στ. 220-227), οδηγούν στην αλήθεια, δηλαδή στην πραγματική αιτία θανάτου της Αντίκλειας. Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «αμέσως μ’ αναγνώρισε [... και αφού ήπιε αίμα] [...] έτσι μου μίλησε

235

Ραψωδίες

κ, λ

ο τέλειος μάντης» (στ. 100-110), «Οπότε η μάνα μου πλησίασε, ήπιε μαύρο αίμα, κι αμέσως με αναγνώρισε» (στ. 168-169): Στους στίχους αυτούς φαίνεται η αντίληψη ότι οι νεκροί πίνουν αίμα για να ανακτήσουν τις νοητικές τους δυνάμεις, ώστε να μπορέσουν να επικοινωνήσουν με τους ζωντανούς (ο Τειρεσίας είναι ο μόνος από τους νεκρούς που διατηρεί τη μνήμη και τη συνείδησή του, ωστόσο χρειάζεται να πιει αίμα, για να μπορέσει να ξεδιπλώσει τις προφητικές του ικανότητες). • «η Άρτεμη, που ξέρει τα πυκνά τα βέλη της να ρίχνει, σε βρήκε και σε σκότωσε;» (στ. 190-191): Στην Άρτεμη αποδίδονταν οι ξαφνικοί θάνατοι των γυναικών, ενώ στον αδερφό της, τον Απόλλωνα, αποδίδονταν οι ξαφνικοί θάνατοι των αντρών. • «Αυτή είναι η μοίρα των βροτών... φτερουγίζει» (στ. 242-246): Οι αρχαίοι πίστευαν ότι μετά το θάνατο η ψυχή χωρίζεται από το σώμα και περιφέρεται στον Άδη σαν άδεια, άπιαστη σκιά.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Τειρεσίας: Μπαίνει στη σκηνή μεγαλοπρεπής, επιβλητικός, με μεγάλη επισημότητα κρατώντας το χρυσό του σκήπτρο (στ. 99-100). Είναι ο μόνος από τους νεκρούς που διατηρεί τη μνήμη και τη συνείδησή του, αφού αναγνωρίζει αμέσως τον Οδυσσέα και τον προσφωνεί με το όνομά του. Πίνει αίμα, για να μπορέσει να ξεδιπλώσει τις προφητικές του ικανότητες, και δίνει σημαντικές συμβουλές στον ήρωα. Οδυσσέας: Όταν τον πλησιάζει η Αντίκλεια, ο Οδυσσέας σε ένα συγκλονιστικό διάλογο μαζί της ξεδιπλώνει κλιμακωτά τα συναισθήματά του: αγωνία για την οικογένειά του (στ. 188-198), λαχτάρα (στ. 228-234), αγάπη και πόνο για τη μάνα του (στ. 232-236). Αντίκλεια: Η μητέρα του Οδυσσέα, όπως όλοι οι νεκροί, για να αναγνωρίσει το γιο της χρειάζεται να πιεί αίμα (στ. 168-169). Μόλις ανακτά τις νοητικές της δυνάμεις, εκδηλώνει το ενδιαφέρον και την αγάπη που νιώθει για το παιδί της (στ. 171-179). Προσπαθεί να τον καθησυχάσει σχετικά με την Πηνελόπη και τον Τηλέμαχο (στ. 200-206). Στη συνέχεια, του μιλάει για τον καημό του Λαέρτη, που περιφέρεται περίλυπος περιμένοντας τον Οδυσσέα (στ. 208-218), καθώς και για το μαρασμό που την οδήγησε στο θάνατο (στ. 219-227).

236

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στις σελ. 105-106 του σχολικού βιβλίου • α. Από τη συνομιλία του Οδυσσέα με τον Αγαμέμνονα (λ 448-461/ <397-410>) β. Από ένα δημοτικό τραγούδι της ξενιτιάς • [Ο μύθος του Αϊ-Λια] • Δημοτικά τραγούδια του Κάτω Κόσμου

Ενότητα η

16

κ, λ 99-249

1. Να διακρίνετε την τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων» στα πιο πάνω αποσπάσματα και να προσδιορίσετε τη λειτουργία της, αφού διαβάσετε τα παρακάτω σχόλια: Στις ερωτήσεις του Οδυσσέα για την αιτία του θανάτου της μητέρας του (189-191) και στις δικές της απαντήσεις (220-227) εφαρμόζεται η τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων». Δηλαδή, εκείνος που ρωτά κάνει διάφορες λογικές μεν υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως δε στοχεύει σωστά· έτσι, εκείνος που απαντά απορρίπτει μία μία τις «άστοχες» ερωτήσεις, για να δώσει στο τέλος με έμφαση τη σωστή απάντηση· σ’ αυτό ακριβώς αποβλέπει αυτή η τεχνική, που αποτελεί τυπικό θέμα της επικής ποίησης αλλά και των δημοτικών μας τραγουδιών. Στο πρώτο απόσπασμα ο Οδυσσέας απευθύνει στον Αγαμέμνονα τρία άστοχα ερωτήματα (το τρίτο έχει δύο εκδοχές) σχετικά με την αιτία θανάτου του. α. Βρήκε το θάνατο στη θάλασσα κυνηγημένος από τον Ποσειδώνα; β. Τον σκότωσαν θνητοί στη στεριά πάνω σε μάχη; γ. Σκοτώθηκε πολεμώντας για μια πόλη ή για γυναίκες; Τα ερωτήματα αυτά ονομάζονται άστοχα, επειδή καμία από τις αναφερόμενες πιθανές απαντήσεις για την αιτία θανάτου του Ατρείδη δεν είναι σωστή (δε στοχεύει σωστά). Ο Αγαμέμνονας, λοιπόν, αφού απορρίπτει αυτές τις εκδοχές, απαντά ότι δολοφονήθηκε από τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα. Η διατύπωση και η απόρριψη των άστοχων ερωτημάτων οδηγούν σε βαθμιαία αυξανόμενη ένταση, ώστε να δοθεί περισσότερη έμφαση στη σωστή απάντηση, που διατυπώνεται στο τέλος. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιείται η τεχνική των άστοχων ερωτημάτων και στα δημοτικά μας τραγούδια. Στο δεύτερο απόσπασμα η κόρη ερωτάται γιατί δακρύζει και βαριαναστενάζει. Αμέσως μετά την ερώτηση αυτή διατυπώνονται τρεις πιθανές απαντήσεις: πεινά, διψά ή έχει κακή μάνα; Η κόρη πάλι απορρίπτει ένα-ένα τα άστοχα ερωτήματα, για να καταλήξει στην πραγματική αιτία της θλίψης της, που είναι η μακρόχρονη απουσία του άντρα της. Με τον τρόπο αυτό δίνεται και εδώ έμφαση στον πόνο της ξενιτιάς.

237

Ραψωδίες

κ, λ

2. Να συγκρίνετε τους στίχους λ 134-146 με την παραπάνω λαϊκή παράδοση για τον Αϊ-Λια και να εντοπίσετε τα κοινά τους σημεία. Ακόμη: σκεφτείτε τι επιχειρεί να εξηγήσει η παράδοση αυτή. Στους στίχους λ 134-146 ο μάντης Τειρεσίας συμβουλεύει τον Οδυσσέα, προκειμένου να συμφιλιωθεί με τον Ποσειδώνα, όταν τελειώσουν τα πάθη του και φτάσει στην πατρίδα, να διαδώσει τη λατρεία του θεού ακόμη και σε ανθρώπους που δεν έχουν καμία σχέση με τη θάλασσα. Για να το πετύχει αυτό, πρέπει να πάρει το κουπί του και να ανεβεί ψηλά σ’ ένα βουνό. Αν οι περαστικοί δεν αναγνωρίσουν το αντικείμενο, αυτό θα είναι ένδειξη ότι συνάντησε ανθρώπους που δεν ξέρουν τι είναι η θάλασσα. Εκεί, λοιπόν, πρέπει να προσφέρει θυσίες στον Ποσειδώνα, για να τον κάνει γνωστό και σε αυτούς τους ανθρώπους. Παρόμοια είναι και η ιστορία του Αϊ-Λια, όπως παρουσιάζεται στη λαϊκή παράδοση. Ο Αϊ-Λιας, κουρασμένος από τη θάλασσα, αποφάσισε να ταξιδέψει, ώσπου να βρει ανθρώπους που ποτέ τους δε γνώρισαν θάλασσα και καράβι. Για να καταλάβει ότι συνάντησε τέτοιους ανθρώπους, ακολούθησε τον τρόπο που υπέδειξε και ο Τειρεσίας στον Οδυσσέα: πήρε μαζί του ένα κουπί και ρωτούσε τους ανθρώπους τι ήταν αυτό που κρατούσε. Όταν οι περαστικοί δεν το αναγνώριζαν ως κουπί αλλά ως ένα κομμάτι ξύλου, κατάλαβε ότι είχε βρει αυτό που έψαχνε, και έμεινε εκεί. Με τέτοιου είδους αιτιολογικούς μύθους οι άνθρωποι προσπαθούν να εξηγήσουν δυσνόητα φαινόμενα, όπως είναι η λατρεία του Ποσειδώνα και η τιμή προς τον Αϊ-Λια (πρόσωπα που σχετίζονται με τη θάλασσα και τα θαλάσσια ταξίδια) από ανθρώπους που ποτέ τους δεν είχαν γνωρίσει τη θάλασσα. Δημιουργώντας μύθους, ερμηνεύουν την πραγματικότητα. Η τεχνική αυτή των αιτιολογικών μύθων είναι πολύ πιο παλιά από τον Όμηρο και συνεχίζεται ως τα δημοτικά μας τραγούδια. 3. Ποιες ομοιότητες παρουσιάζει η εικόνα του ομηρικού Άδη με την εικόνα που φαίνεται στα παραπάνω δημοτικά τραγούδια του Κάτω Κόσμου (μοιρολόγια) και σε κείμενα άλλων εθνών, αν υπάρχει δυνατότητα; Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι φαντάζονται τον κόσμο των νεκρών δε φαίνεται να έχει αλλάξει πολύ από την ομηρική ως τη νεότερη εποχή. • Ο συνωστισμός των νεκρών γύρω από το αίμα υποδηλώνει ότι στον Άδη δεν υπάρχουν βασιλιάδες και δούλοι, αλλά όλοι είναι ίσοι. Δεν υπάρχει επίσης Κόλαση και Παράδεισος, αλλά δίκαιοι και άδικοι κατοικούν μαζί στον Άδη. [Αν και σε άλλες αφηγήσεις (π.χ. Πλάτων, Πολιτεία) περιγράφεται

238

•

•

•

•

τιμωρία για τους άδικους και μάλιστα αντίστοιχη των αμαρτημάτων τους, ωστόσο δεν υπάρχει διαφορετικός τόπος κατοικίας γι’ αυτούς]. Η ίδια άποψη επισημαίνεται και στο πρώτο δημοτικό τραγούδι («κι ο βασιλιάς ακόμα εκεί με όλους μας είναι ίδια»). Επιπλέον ο συνωστισμός αυτός, συνδυασμένος με τον ολοφυρμό της μητέρας του Οδυσσέα, δείχνει τη δίψα των νεκρών για ζωή. Κανείς δεν είναι ευχαριστημένος εκεί κάτω. Όλοι στενοχωριούνται για το χαμό τους και αναπολούν τη ζωή στον πάνω κόσμο. Γι’ αυτό μοιρολογούν και κλαινε τα παλικάρια και οι λυγερές του δεύτερου δημοτικού τραγουδιού. Στον Άδη όλα είναι σκοτεινά και μαύρα (στ. 171: «σ’ αυτό το ζοφερό σκοτάδι»). [Ωστόσο υπάρχει αρκετό φως, ώστε να μπορεί ο Οδυσσέας να διακρίνει τις μορφές]. Η ίδια σκοτεινιά –αλλά και ανατριχιαστική ησυχία– περιγράφεται στο τρίτο δημοτικό τραγούδι. Μπορούμε ακόμη να διερευνήσουμε και άλλες αντιλήψεις των ομηρικών ανθρώπων για τον Άδη, οι οποίες βρίσκουν απήχηση ακόμη και σήμερα: Στον Άδη ο νεκρός δε διατηρεί την υλική του υπόσταση. Μόνο η ψυχή του βρίσκεται εκεί (στ. 243). Διατηρεί ωστόσο τη μορφή του σώματος, ώστε να αναγνωρίζεται από νεκρούς και ζωντανούς. Η αντίληψη αυτή βρίσκει αντιστοιχία στην αντίληψη περί φαντασμάτων. Οι ψυχές λησμονούν την επίγεια ζωή και μόνο υπό συγκεκριμένες συνθήκες θυμούνται τον επάνω κόσμο.

Ενότητα η

16

κ, λ 99-249

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 106 του σχολικού βιβλίου 1. Η Καλυψώ (ε 227-228, σελ. 58) και η κατάρα του Κύκλωπα (ι 588-595, σελ. 97) προϊδέασαν τον Οδυσσέα σχετικά με το νόστο του. Ποια νέα στοιχεία του δίνει τώρα ο μάντης Τειρεσίας; (λ 111-131) Η μαντεία του Τειρεσία είναι η πιο ολοκληρωμένη πληροφόρηση για τον Οδυσσέα, και μάλιστα δίνεται χωρίς να προλάβει να τη ζητήσει. Αφορά στο ταξίδι του ήρωα, στην κατάσταση του παλατιού του, στη μνηστηροφονία και στο θάνατό του. Επιβεβαιώνει στοιχεία που ο ήρωας γνωρίζει ήδη από την «προφητική» κατάρα του Κύκλωπα (ο Ποσειδώνας θα δυσκολέψει τον πολυπόθητο νόστο του, στ. 112-115), αλλά συνεχίζει δίνοντας νέα στοιχεία και προμαντεύοντας το μακρινό μέλλον: • ο νόστος του δεν είναι σίγουρος, αλλά εξαρτάται από την αυτοσυγκράτη-

239

Ραψωδίες

κ, λ

• •

•

• •

• •

ση τη δική του και των συντρόφων του, οι οποίοι δεν πρέπει να πειράξουν τα βόδια του Ήλιου (στ. 116-123)· αν δε φανούν συνετοί και φάνε τα βόδια του Ήλιου, θα καταστραφούν (στ. 124-125)· ο ίδιος μπορεί να γλιτώσει, αν φερθεί συνετά, αλλά και πάλι θα υποφέρει πολλά και θα γυρίσει στην πατρίδα του με ξένο καράβι, αφού θα έχει χάσει τους συντρόφους και καθετί δικό του (στ. 125-127)· προμαντεύει συμφορές που δεν έχουν αρχίσει ακόμη να εξελίσσονται (αφού βρισκόμαστε στο δεύτερο έτος των περιπλανήσεών του, ενώ οι μνηστήρες άρχισαν την κατασπατάληση της περιουσίας του τρία χρόνια πριν από την επιστροφή του). Αλαζόνες μνηστήρες θα κατασπαταλούν το βιος του και θα διεκδικούν τη γυναίκα του (στ. 127-130)· για την κατάσταση αυτή, όμως, θα πάρει εκδίκηση (στ. 131-133)· ο θάνατός του θα είναι ήρεμος και θα τον βρει στην πατρίδα του, ανάμεσα σε δικούς του ανθρώπους, ενώ όλοι γύρω του θα είναι ευτυχισμένοι (στ. 148-151). Εκτός από τις προφητείες, ο Τειρεσίας τού δίνει και τις εξής εντολές: να διαδώσει τη λατρεία του Ποσειδώνα και σε ηπειρωτικές περιοχές (στ. 134-144)· μόλις γυρίσει στην πατρίδα του, να προσφέρει θυσία σε όλους τους θεούς (στ. 145-146).

2. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η αβεβαιότητα της προφητείας του μάντη για το νόστο του Οδυσσέα και των συντρόφων του; (λ 116-125) Όπως πάντα, έτσι και τώρα ο χρησμός δεν είναι ξεκάθαρος. Ένας ξεκάθαρος χρησμός, που θα αποκάλυπτε την εξέλιξη όλου του μύθου, θα μείωνε το ενδιαφέρον του ακροατή για την υπόλοιπη ιστορία. Εξάλλου κανένας θνητός δεν μπορεί να γνωρίζει με ακρίβεια το μέλλον, αφού συμμετέχει και ο ίδιος στη διαμόρφωσή του. Το μέλλον αλλάζει και επαναπροσδιορίζεται κάθε στιγμή. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, θα επιστρέψει στην πατρίδα του, αν επιδείξει συνετή στάση (αυτός και οι σύντροφοι) στο νησί του Ήλιου. Επομένως η ευθύνη για την επιστροφή ή το χαμό τους βαραίνει τους ίδιους. Ωστόσο ο ενικός αριθμός του ρήματος «πειράξεις» (στ. 122) υποδηλώνει ότι ο Οδυσσέας, ως αρχηγός της ομάδας, φέρει ευθύνη για τη συμπεριφορά όλων των συντρόφων. Έτσι ο υποθετικός χρησμός παρουσιάζει τα μελλούμενα ως προαποφασισμένα από τους θεούς («θέσφατα», στ. 167), με κάποιες όμως προϋποθέσεις, για την τήρηση των οποίων ευθύνεται ο ίδιος ο άνθρωπος. Με τον τρόπο αυτό διατηρείται η βασική ηθική αρχή της Οδύσσειας, σύμφωνα με

240

την οποία ο άνθρωπος είναι εν μέρει υπεύθυνος για τη διαμόρφωση της μοίρας του.

Ενότητα η

3. Πώς εκδηλώνεται η αμοιβαία αγάπη του Οδυσσέα και της μητέρας του και τι σας εντυπωσιάζει περισσότερο στη συνάντησή τους; (στ. 168-249)

κ, λ 99-249

16

Η Αντίκλεια, βαθιά συγκινημένη από την αναπάντεχη συνάντηση με το γιο της, κλαίει σπαρακτικά (στ. 170) και το πρώτο πράγμα που τον ρωτά, είναι πώς κατάφερε να πάει στον Άδη. Ενδεικτικό της αγάπης που νιώθει για το παιδί της είναι το ενδιαφέρον της για τον τρόπο με τον οποίο πήγε ο Οδυσσέας στον Άδη, ενώ είναι ακόμη ζωντανός, και όχι ο σκοπός της επίσκεψής του. Φοβάται μήπως ο γιος της κινδύνευσε για να μεταβεί στο δυσπρόσιτο Άδη και αγωνιά να μάθει τι του συνέβη και αν κατάφερε να επιστρέψει στην Ιθάκη. Με αυτές τις αλλεπάλληλες ερωτήσεις εκδηλώνει την αγωνιώδη αγάπη για το παιδί της. Ο Οδυσσέας από την άλλη, αφού φανερώσει με σύντομα λόγια το σκοπό της επίσκεψής του για να καθησυχάσει τη μητέρα του, και αφού απαντήσει επίσης σύντομα στις ερωτήσεις της, ξεκινά τη διατύπωση των δικών του ερωτήσεων. Το πρώτο πράγμα που ενδιαφέρεται να μάθει είναι η αιτία θανάτου της μητέρας του, δείχνοντας έτσι κι αυτός τα τρυφερά συναισθήματα που τρέφει για εκείνη. Στις ερωτήσεις που κάνει σχετικά με την οικογένειά του, η Αντίκλεια απαντά καθησυχαστικά, θέλοντας ίσως να αλαφρώσει την καρδιά του από τα τόσα βάρη. Στο τέλος φανερώνει την αιτία του δικού της θανάτου, που ήταν ο καημός για τον αγαπημένο της γιο. Ακόμη και ο θάνατός της επιβεβαιώνει την απέραντη αγάπη που αισθάνεται για το παιδί της. Ο Οδυσσέας, όμως, πονά βαθιά για τον καημό που προκάλεσε στους γονείς του και για το θάνατο της μητέρας του και γι’ αυτό ορμά τρεις φορές να την αγκαλιάσει, συνειδητοποιεί όμως ότι η ψυχή της Αντίκλειας είναι άυλη. Αυτή είναι και η πιο εντυπωσιακή σκηνή της συνάντησης. Οι απεγνωσμένες προσπάθειες του Οδυσσέα να αγγίξει για τελευταία φορά τη μητέρα του και το παράπονό του για την αποτυχία δεν αφήνουν κανέναν ασυγκίνητο. Τέλος, η αγάπη και η ανησυχία της μάνας εκδηλώνονται και στους τελευταίους στίχους του λόγου της (στ. 247-249). Παροτρύνει το γιο της να μην καθυστερήσει άλλο την επιστροφή του στον κόσμο των ζωντανών, αλλά και να μην ξεχάσει τις γνώσεις που απέκτησε από το ταξίδι του στον άχαρο κόσμο των νεκρών. 4. Παίρνοντας αφορμή από το μέχρι θανάτου καημό της Αντίκλειας για

241

Ραψωδίες

κ, λ

τον ξενιτεμένο γιο της (λ 225-227) και από την εναγώνια προσμονή του Λαέρτη για το νόστο του Οδυσσέα (λ 208-218), συζητήστε το θέμα της αγάπης και της έγνοιας των γονιών για τα παιδιά τους, που δεν αλλάζει με τα χρόνια. Προφορική ομαδική δραστηριότητα.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 106 του σχολικού βιβλίου Ο Τειρεσίας ενημερώνει τον Οδυσσέα σχετικά με τους μνηστήρες (127133), ενώ η μητέρα του, η Αντίκλεια, του δίνει πληροφορίες για την Πηνελόπη, τον Τηλέμαχο, το Λαέρτη, καθώς και για τη βασιλική εξουσία που είχε πριν φύγει για την Τροία (199-218). > Πώς αλληλοσυμπληρώνονται οι πληροφορίες αυτές και πώς εξυπηρετούν τον Οδυσσέα για την αντιμετώπιση της κατάστασης που θα βρει στο σπίτι του; Η Αντίκλεια δίνει στον Οδυσσέα τις ευχάριστες και καθησυχαστικές πληροφορίες σχετικά με τη σύζυγο, το γιο και τη βασιλεία του. Ακόμη κι αν κάποιες από αυτές δεν ισχύουν ακόμη (ο Τηλέμαχος είναι ακόμη πολύ μικρός για να αναλάβει εξουσία), αποδεικνύονται προφητικές. Μοναδική εξαίρεση είναι η δυσάρεστη πληροφορία για τον καημό που βαραίνει τον πατέρα του. Από την άλλη, ο Τειρεσίας τον πληροφορεί για τους μνηστήρες που θα απειλήσουν το θρόνο και τη γυναίκα του, αλλά και για την εκδίκηση που θα πάρει ο ίδιος. Έτσι ο Οδυσσέας είναι κατάλληλα προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει την κατάσταση, όταν φτάσει στην Ιθάκη. Παρόλα αυτά, τις καθησυχαστικές προφητείες για το νόστο του ο ήρωας δε θα τις λάβει υπόψη του αργότερα, όταν θα κινδυνεύσει στις μετέπειτα περιπέτειές του.

242

E. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Αφού διαβάσετε την περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας λ και την ανάλυση των στίχων 99-249 της ενότητας, να καταγράψετε τις αντιλήψεις των ομηρικών ανθρώπων για τον Άδη και τους νεκρούς.

Ενότητα η

16

κ, λ 99-249

O Άδης ήταν το σκοτεινό βασίλειο του Πλούτωνα κάτω από τη γη. Η είσοδός του βρισκόταν στη συμβολή δύο ποταμών που χύνονταν στον Αχέροντα, τον ποταμό του Άδη. Εκεί κατοικούσαν οι νεκροί όλοι μαζί, χωρίς διάκριση δικαίων και αδίκων, σημαντικών και ασήμαντων. Μετά την καύση του νεκρού, η ψυχή του κατέβαινε στον Άδη· δεν είχε υλική υπόσταση, διατηρούσε όμως την εικόνα του σώματος, γι’ αυτό και μπορούσε να αναγνωριστεί. Οι ψυχές έμεναν ανενεργές, όταν όμως έπιναν αίμα, την πηγή ζωής και μνήμης κατά την αντίληψη των αρχαίων, μπορούσαν να θυμηθούν τον επάνω κόσμο και να μιλήσουν. Παρατηρούμε πως για τον ομηρικό άνθρωπο ό,τι σχετίζεται με το θάνατο ταυτίζεται με το σκοτάδι, αντίληψη που επιβίωσε ως τις μέρες μας. Εντούτοις, παρά το σκοτάδι που επικρατεί στον Άδη, οι μορφές του Οδυσσέα και των νεκρών είναι ευδιάκριτες. Επίσης το γεγονός ότι οι άυλες ψυχές, οι σκιές των νεκρών, πίνουν αίμα, συνιστά μία ακόμη αντίφαση, δικαιολογείται όμως στο πλαίσιο μιας φανταστικής σύλληψης όπως είναι ο Κάτω Κόσμος. 2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις φράσεις στη Β στήλη. Α 1. επικοινωνία 2. τεχνική 3. σύγκρουση 4. αλληλεπίδραση 5. προφητεία

Β α. Οδυσσέας – Λαιστρυγόνες β. Οδυσσέας – Αντίκλεια γ. άστοχα ερωτήματα δ. Τειρεσίας ε. κόσμος των ζωντανών – κόσμος των νεκρών

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-β, 2-γ, 3-α, 4-ε, 5-δ.

243

Ραψωδία

λ

17η Ενότητα λ 376-433/ <333-384>, 522-604/ <467-540> Κύρια θέματα • Η απήχηση της αφήγησης του Οδυσσέα στους Φαίακες • Συνομιλία του Οδυσσέα με τον Αχιλλέα

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Α.α. Η απήχηση της αφήγησης του Οδυσσέα: λ 376-433/ <333-384> Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 376-385: Η Αρήτη παίρνει το λόγο Στίχοι 391-433: Συνομιλία του Αλκίνοου με τον Οδυσσέα

Περίληψη Όταν ο Οδυσσέας τελείωσε την εξιστόρηση όσων συνέβησαν κατά την κάθοδό του στον Κάτω Κόσμο, όλοι έμειναν σιωπηλοί, μαγεμένοι από την αφήγησή του, ώσπου πήρε το λόγο η Αρήτη, επαινώντας τον ξένο και προτρέποντας τους Φαίακες να του προσφέρουν πλούσια δώρα. Στη συνέχεια ο Αλκίνοος ζητά από τον Οδυσσέα να μείνει ακόμη μία μέρα, και δεσμεύεται να αναλάβει ο ίδιος ο βασιλιάς την υπόθεση των δώρων. Ο Οδυσσέας απαντά ότι θα δεχόταν με χαρά τα δώρα των Φαιάκων. Ο Αλκίνοος με ευγενικά και κολακευτικά λόγια τού ζητάει να συνεχίσει την αφήγηση των περιπετειών του, και ο Οδυσσέας υπόσχεται να αφηγηθεί ακόμη πικρότερες ιστορίες.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 380 «ισόρροπο μυαλό» = σύνεση, φρονιμάδα, λογική στ. 400 «διαπρέπεις»: ρ. διαπρέπω = διακρίνομαι σε κάποιον τομέα, δημιουργώ σημαντικό έργο στ. 414 «άρτια»: άρτιος, −ια, −ιο = ολόκληρος, ολοκληρωμένος, τέλειος

244

Πολιτιστικά στοιχεία • «μη λυπηθείτε τα μεγάλα δώρα» (στ. 383)

Τεχνική της Οδύσσειας

Ενότητα η

17

λ 376-433, 522-604

Διακοπή της αφήγησης του Οδυσσέα Ο Οδυσσέας διακόπτει την αφήγησή του με την πρόφαση πως είναι ώρα για ύπνο και παρεμβάλλεται η σκηνή με το λόγο της Αρήτης και το διάλογο Αλκίνοου και Οδυσσέα. Στην πραγματικότητα, όμως, η διακοπή είναι μια ανάπαυλα που έχει στόχο να εκτονώσει τη βαριά ατμόσφαιρα που δημιούργησε η εξιστόρηση των γεγονότων που συνέβησαν στον Άδη, και να ανανεωθεί το ενδιαφέρον του ακροατηρίου. Επιπλέον, η διακοπή αυτή υπηρετεί και άλλους, ποιητικούς κυρίως, σκοπούς: • Ο ποιητής παίρνει το λόγο από τον ήρωά του (τον εσωτερικό αφηγητή) και μεταφέρει τους δικούς του (εξωτερικούς) ακροατές από το παρελθόν στο παρόν του έπους, για να πληροφορηθούν: − την απήχηση που είχε στο (εσωτερικό) ακροατήριό του ο αφηγητής Οδυσσέας (στ. 376-377)· − το θαυμασμό που εκφράζει η οικοδέσποινα Αρήτη για τον ξένο, και την πρόταση να του προσφέρουν όλοι πρόσθετα δώρα (στ. 378-385)· − την επικύρωση από τον Αλκίνοο της πρότασης της Αρήτης και την παρότρυνση να μείνει ο Οδυσσέας μία ακόμη μέρα στη Σχερία, για να του προσφερθούν τα νέα δώρα (στ. 391-396)· − το ενδιαφέρον του Οδυσσέα για τα δώρα και την αιτία αυτού του ενδιαφέροντος («να φτάσω στη γλυκιά πατρίδα με γεμάτα χέρια», στ. 399-406)· − τη γνώμη του Αλκίνοου για τον Οδυσσέα («κανείς δε θα μπορούσε να σε πάρει για απατεώνα ή ψεύτη», «ξέρεις την τέχνη να ιστορείς, σαν αοιδός με άρτια γνώση»)· − το αίτημα να συνεχίσει ο ξένος την αφήγηση των περιπετειών του (στ. 407421), ώστε να δοθεί έμφαση στη σκηνή που θα ακολουθήσει, όπου περιγράφεται η συνάντηση του Οδυσσέα με τον Αχιλλέα· • Ο ίδιος ο δημιουργός κάνει μια αποτίμηση της ποιητικής τέχνης του. Ρητορική ερώτηση Ρητορική λέγεται η ερώτηση που δεν περιμένει απάντηση, αλλά ισοδυναμεί με έντονη κατάφαση και χρησιμοποιείται για να εκφράσει κάποιος μια γνώμη με έμφαση. Ρητορική είναι η ερώτηση που διατυπώνει η Αρήτη στους στ. 379-380 «Φαί-

245

Ραψωδία

λ

ακες, πώς σας φαίνεται ο ξένος άντρας στην ομορφιά, στο ανάστημα, στο ισόρροπο μυαλό;». Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «η Αρήτη, λευκή κι ωραία» (στ. 278) • «ισόρροπο μυαλό» (στ. 380) • «οι Φαίακες, που έχουν χαρά τους το κουπί» (στ. 393) • «Του ανταποκρίθηκε ο Οδυσσέας πανέξυπνος» (στ. 399) • «δώρα λαμπρά» (στ. 402) • «Αλκίνοε βασιλιά, που διαπρέπεις σ’ όλον το λαό σου» (στ. 400, 426) • «άρτια γνώση» (στ. 414) • «ισόθεους εταίρους» (στ. 418) • «Του ανταπάντησε μιλώντας ο Οδυσσέας πολυμήχανος» (στ. 425) • «ολέθρια γυναίκα» (στ. 433)

Α.β. Συνομιλία του Οδυσσέα με τον Αχιλλέα: λ 522-604/ <467-540> Περίληψη Αντικρίζοντας ο Αχιλλέας τον Οδυσσέα, εκφράζει την έκπληξη και το θαυμασμό του για την παρουσία του ήρωα στον Κάτω Κόσμο. Ο Οδυσσέας τού εξηγεί το λόγο για τον οποίο βρίσκεται στον Άδη και τον καλοτυχίζει για την εξέχουσα θέση που έχει στον κόσμο των νεκρών. Ο Αχιλλέας απαντά πως θα προτιμούσε να είναι ζωντανός κι ας ζούσε την ταπεινότερη ζωή παρά να βασιλεύει στους νεκρούς. Στη συνέχεια ζητάει πληροφορίες για το γιο του, το Νεοπτόλεμο, και για τον πατέρα του, τον Πηλέα. Ο Οδυσσέας, που δε γνωρίζει την τύχη του Πηλέα, του μιλάει για το Νεοπτόλεμο και τη γενναιότητα που επέδειξε στην Τροία, και τον καθησυχάζει ότι πήρε σώος και αβλαβής το δρόμο της επιστροφής. Γεμάτος χαρά και υπερηφάνεια για το γιο του, ο Αχιλλέας φεύγει προς το ασφοδελό λιβάδι.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 527 «ολοφυρόμενη»: ρ. ολοφύρομαι = θρηνώ σπαρακτικά, οδύρομαι, κλαίω γοερά στ. 538 «ζύγωσα»: ρ. ζυγώνω = πλησιάζω, φτάνω στ. 549 «άκληρος» −η, −ο = αυτός που δεν είχε κλήρο, δηλαδή μερίδιο γης που δινόταν με κλήρωση ή κληρονομούνταν / αυτός που δεν

246

στ. 559 στ. 566 στ. 600 στ. 603

έχει παιδιά να τον κληρονομήσουν, άτεκνος «σωρηδόν» = (επίρρ.) κατά σωρούς, σε μεγάλη ποσότητα «ανεπίληπτος», −η, −ο = αυτός που δεν έχει τίποτα επιλήψιμο, άψογος, άμεμπτος «μαίνεται»: ρ. μαίνομαι = διακατέχομαι από μανία / εκδηλώνομαι με ασυγκράτητη ορμή «ασφοδελό λιβάδι» = λιβάδι γεμάτο ασφοδέλους (οι ασφόδελοι είναι είδος αγριοκρέμμυδων, που λέγονται ασφοδέλια ή σφερδούκλια)

Ενότητα η

17

λ 376-433, 522-604

Πραγματολογικά σχόλια «Πηλέας» (στ. 522): πατέρας του Αχιλλέα, γιος του Αιακού, βασιλιάς των Μυρμιδόνων. «Μυρμιδόνες» (στ. 554): ο λαός τον οποίο κυβερνούσε ο Πηλέας, αλλά και ο στρατός του Αχιλλέα στην Τροία. «στη Φθία και την Ελλάδα» (στ. 555): Φθία ονομαζόταν η περιοχή που διέσχιζε ο Σπερχειός ποταμός, καθώς και η πόλη, η πρωτεύουσα των Μυρμιδόνων. Η Ελλάδα ήταν πόλη και περιοχή της Θεσσαλίας, η οποία, μαζί με τη Φθία, αποτελούσε το κράτος του Πηλέα. «Νεοπτόλεμος» (στ. 566): γιος του Αχιλλέα και της Δηιδάμειας, μιας από τις κόρες του βασιλιά της Σκύρου Λυκομήδη. Το πραγματικό όνομα του Νεοπτόλεμου ήταν Πύρρος, αλλά επονομαζόταν Νεοπτόλεμος, επειδή ο πατέρας του άρχισε να πολεμά νέος. Ο Αχιλλέας βρέθηκε στη Σκύρο, όταν η Θέτιδα, η μητέρα του, που γνώριζε ότι ήταν γραφτό να σκοτωθεί ο γιος της στον πόλεμο, για να αποτρέψει τη μετάβασή του στην Τροία, τον έντυσε γυναίκα και τον έκρυψε ανάμεσα στις κόρες του βασιλιά της Σκύρου. Οι Αχαιοί, βέβαια, ανακάλυψαν την κρυψώνα του Αχιλλέα και τον πήραν μαζί τους στην Τροία, όπου δοξάστηκε πολεμώντας και τελικά σκοτώθηκε. Δέκα χρόνια μετά το θάνατό του Αχιλλέα, ο Οδυσσέας έφερε το Νεοπτόλεμο στην Τροία, γιατί, σύμφωνα με μια προφητεία, η πόλη δε θα κυριευόταν χωρίς έναν απόγονο του Αιακού (παππού του Αχιλλέα), που είχε βοηθήσει στην κατασκευή των τειχών της. «Αιακίδης» (στ. 601): ο Αχιλλέας λέγεται και Αιακίδης, επειδή ήταν εγγονός του Αιακού, πατέρα του Πηλέα.

247

Ραψωδία

λ

Πολιτιστικά στοιχεία • «κουπιά» (στ. 544), «πρυμάτσες» (στ. 625), «ζυγά» (στ. 626)

Τεχνική της Οδύσσειας H σύμμετρη δομή της «Νέκυιας» Με κέντρο τη διακοπή της αφήγησης στη μέση της ραψωδίας, διαπιστώνουμε την αντιστοιχία που υπάρχει ανάμεσα στα τρία πρώτα μέρη και στα τρία τελευταία, που υπογραμμίζουν τη δομική συμμετρία της «Νέκυιας» (παρά τη θεματική ποικιλία που της προσδίδει φαινομενική ασυμμετρία): − εισαγωγή: ταξίδι ως την είσοδο του Άδη και τελετουργία που ενεργοποίησε τις ψυχές των νεκρών· − τρεις συναντήσεις με πρόσωπα που σχετίζονται άμεσα με τον Οδυσσέα (τον Ελπήνορα, τον Τειρεσία και την Αντίκλεια)· − κατάλογος μυθικών ηρωίδων· − διακοπή της αφήγησης και επιστροφή στο ποιητικό παρόν: επαινετικά σχόλια των Φαιάκων για τον αφηγητή Οδυσσέα· − τρεις συναντήσεις με συμπολεμιστές (τον Αγαμέμνονα, τον Αχιλλέα και τον Αίαντα)· − κατάλογος μυθικών ηρώων· − επίλογος: εσπευσμένη αναχώρηση από τον Άδη. Η συμμετρία αυτή στηρίζεται στους νόμους της αναλογίας και της τριαδικότητας. Τριαδικότητα είναι η επανάληψη της χρήσης του αριθμού 3 και των πολλαπλασίων του (6, 9, 12 κ.ο.κ.). Ο αριθμός 3 θεωρείται από όλους σχεδόν τους λαούς ιερός και απαντά συχνά ως τυπικός αριθμός στη λαϊκή αφήγηση (παραμύθια, μύθους, παραδόσεις, τραγούδια, π.χ., 3 αδέρφια, 3 μήλα, 3 πουλιά, 3 φορές κ.λπ.) – από όπου πρέπει να αντλεί και ο Όμηρος. Η «αρχή της τριαδικότητας» απαντά επίσης και στη θρησκευτική ζωή, π.χ. οι τριάδες και τριαδικότητες της χριστιανικής παράδοσης και λατρείας (3 σταυροί, 3 Μαρίες, 3 Ιεράρχες, τρισάγιο, Αγία Τριάδα κ.λπ.). O λειτουργικός ρόλος της «Νέκυιας» Η ραψωδία λ, που βρίσκεται στο μέσον περίπου της Οδύσσειας, κατέχει ξεχωριστή θέση γιατί: − περιλαμβάνει την κάθοδο στον Άδη, τη μόνη περιπέτεια που ορίστηκε στον Οδυσσέα ως χρέος, για να του δείξει ο μάντης το δρόμο της επιστροφής στην Ιθάκη, ώστε να ολοκληρωθεί ο νόστος·

248

− με τις προφητείες του μάντη εγκαινιάζεται το δεύτερο μέρος του έπους, η εκδίκηση (μνηστηροφονία)· − με τις αναφορές που περιέχει στους τρωικούς ήρωες συνδέει την Οδύσσεια με την Ιλιάδα, ενώ με τις ιστορίες των μυθικών προσώπων απλώνεται ευρύτατα στο χώρο του μύθου.

Ενότητα η

17

λ 376-433, 522-604

Από τη «Νέκυια» προέκυψαν πολλά ακόμη στοιχεία: − οι αντιλήψεις των ομηρικών ανθρώπων για τον Άδη και τους νεκρούς (έτσι, το ολύμπιο επίπεδο των θεών και το επίγειο των θνητών συμπληρώνεται τώρα με το «υπόγειο» των νεκρών, για να ολοκληρωθεί η εικόνα του τριεπίπεδου ομηρικού κόσμου)· − το αίτημα του Ελπήνορα ανέδειξε τη σημασία της ταφής του νεκρού· − ο μάντης προφήτεψε στον Οδυσσέα ακόμη και το θάνατό του· − στη συνάντηση με τη μητέρα του φάνηκε και μια άλλη διάσταση του Οδυσσέα, πιο ανθρώπινη· − αξιολογήθηκε η απήχηση του επικού ποιητή στους ακροατές του· − η τύχη του Αγαμέμνονα ακούστηκε ως αντίθεση αλλά και ως ενδεχόμενο για την τύχη του Οδυσσέα· − αξιολογήθηκε η ζωή από τη θέση του Άδη· − ο Οδυσσέας απαλλάχθηκε από τις υποψίες εις βάρος του (σε σχέση με τον Αίαντα) και θα νοστήσει έχοντας φτάσει στην οριακή για την ανθρώπινη εμπειρία δυνατότητα (την κάθοδο στον Κάτω Κόσμο). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «τα λόγια του πετούσαν σαν πουλιά» (στ. 528) • «Βλαστάρι του Διός, γιε του Λαέρτη, πολυμήχανε Οδυσσέα, άφοβε» (στ. 529-530) • «Ω Αχιλλέα, του Πηλέα γιε, ο πρώτος και καλύτερος των Αχαιών» (στ. 535) • «τραχιά Ιθάκη» (στ. 537) • «Οδυσσέα γενναίε» (στ. 547) • «ευγενικός Πηλέας» (στ. 553) • «ανεπίληπτος Πηλέας» (στ. 566) • «καράβι ισόρροπο και κοίλο» (στ. 568) • «ισόθεος Νέστωρ» (στ. 573) • «το χάλκινο βαρύ του δόρυ» (στ. 593) • «ψηλό κάστρο» (στ. 595) • «έπαθλο λαμπρό» (στ. 596)

249

Ραψωδία

λ

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Μη θες να με παρηγορήσεις για το θάνατό μου, Οδυσσέα γενναίε· θα προτιμούσα πάνω στη γη να ζούσα, κι ας ξενοδούλευα σε κάποιον, άκληρο πια που να μην έχει και μεγάλο βιος, παρά να είμαι ο άρχοντας στον κάτω κόσμο των νεκρών» (στ. 547-550): Ο νεκρός Αχιλλέας λέει πως θα αντάλλασσε το βασίλειο του Άδη με ό,τι πιο ελάχιστο πάνω στη Γη, για τους ζωντανούς όμως, τον πατέρα και το γιο του, θέλει τιμή και δόξα. Μέσω του Αχιλλέα ο ποιητής εκφράζει την άποψη ότι η ταπεινότερη μορφή ζωής είναι προτιμότερη από την πιο τιμητική θέση στον Άδη, αλλά και ότι μόνη της η απλή ζωή δεν είναι αρκετή για το ζωντανό άνθρωπο· για να καταξιώσει την ύπαρξή του, χρειάζεται να διακριθεί σε ό,τι η εποχή του θεωρεί ιδεώδες (ή και απλή υποχρέωσή του) με τίμημα, αν είναι ανάγκη, την ίδια του τη ζωή.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 110 του σχολικού βιβλίου • α. Δημοτικός στίχος β. στίχος από το «Λάμπρο» του Δ. Σολωμού γ. στίχος από τον «Πόρφυρα» του Δ. Σολωμού Συσχετίστε τους παραπάνω στίχους με την άποψη που εκφράζει ο Αχιλλέας για τη ζωή στους στ. 548-550: «Θα προτιμούσα πάνω στη γη να ζούσα, κι ας ξενοδούλευα σε κάποιον, άκληρο πια που να μην έχει και μεγάλο βιος, παρά να είμαι άρχοντας στο κάτω κόσμο των νεκρών». Και οι τρεις στίχοι συμφωνούν και επικυρώνουν την άποψη που εκφράζει ο Αχιλλέας στους στίχους 548-550. Η ζωή είναι το πολυτιμότερο δώρο που δόθηκε στον άνθρωπο. Ακόμη και στη χειρότερη μορφή της είναι και πάλι καλύτερη από το θάνατο. Ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές διαδέχονται πάντα η μία την άλλη. Όμως αυτή η εναλλαγή είναι που κάνει τη ζωή τόσο γλυκιά. Όλη αυτή η δημιουργική δραστηριότητα της ζωής αντιπαραβάλλεται με την κενότητα και τη μαυρίλα του θανάτου. Πάντως, η στάση ζωής του Αχιλλέα δεν αντιπροσώπευε αυτή την άποψη. Γενναία ρίχτηκε στη μάχη δείχνοντας προτίμηση σε έναν ένδοξο θάνατο παρά σε μια ντροπιασμένη ζωή. Τώρα που βλέπει τα πράγματα από άλλη οπτική γωνία, παραδέχεται ότι θα προτιμούσε μια οποιαδήποτε ζωή, όσο

250

ταπεινή κι αν ήταν, παρά να έχει την πιο τιμητική θέση στον Άδη. Ωστόσο δε φαίνεται να μετανιώνει για τις επιλογές του, αφού τα ίδια εύχεται και για το γιο του, καμαρώνοντας για τον ηρωισμό του. Η ζωή, λοιπόν, είναι γλυκιά, αλλά αξίζει να προσπαθούμε να την αναβαθμίσουμε υπηρετώντας υψηλά ιδανικά, όποιο κι αν είναι το τίμημα.

Ενότητα η

17

λ 376-433, 522-604

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 110 του σχολικού βιβλίου 1. Ο Οδυσσέας διέκοψε την αφήγηση προφασιζόμενος ότι είναι ώρα για ύπνο. Ποιοι φαίνεται να είναι οι πραγματικοί λόγοι αυτής της διακοπής; Η αφήγηση του Οδυσσέα έχει ήδη διαρκέσει πολλή ώρα και ίσως έχει αρχίσει να κουράζει τους ακροατές. Εξάλλου μιλώντας για τον κόσμο των νεκρών, η ατμόσφαιρα έχει γίνει αρκετά βαριά. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, με την πρόφαση ότι είναι ώρα για ύπνο προτείνει τη διακοπή της αφήγησης, ώστε να ξεκουραστούν οι ακροατές και να ανανεωθεί το ενδιαφέρον τους. Επιπλέον, ο Όμηρος έχει κι άλλους λόγους να εντάξει αυτή τη διακοπή στο έργο του σε αυτό το σημείο της αφήγησης. Όταν σταματά την αφήγηση ο Οδυσσέας (εσωτερικός αφηγητής), το ρόλο του αφηγητή ξαναπαίρνει ο ποιητής (εξωτερικός αφηγητής). Μας θυμίζει, λοιπόν, το χώρο και το χρόνο στους οποίους διαδραματίζονται τα γεγονότα του ποιήματος (ποιητικό παρόν) επαναφέροντάς μας στη «Φαιακίδα». Δίνεται ακόμη η ευκαιρία για ένα σύντομο εγκώμιο του ποιητή και ξεκαθαρίζεται ότι ο Οδυσσέας θα μείνει άλλη μία μέρα στο νησί των Φαιάκων, για να ετοιμαστούν πλούσια δώρα γι’ αυτόν, και ότι το ενδιαφέρον του για τα δώρα που θα λάβει σχετίζεται με την επιθυμία του νόστου, επιθυμεί, δηλαδή, να επιστρέψει στην πατρίδα του με γεμάτα χέρια. 2. Πώς αντέδρασαν οι Φαίακες στην αφήγηση του Οδυσσέα; (πρβλ. την 1η εικόνα). Και σε ποιον τελικά ανήκουν οι έπαινοι του Αλκίνοου; Κατά τη διακοπή που επιβάλλει ο Οδυσσέας στην αφήγηση, ο Όμηρος δημιουργεί την ευκαιρία να κάνει ένα σύντομο εγκώμιο των ικανοτήτων του. Το ακροατήριο του Οδυσσέα (οι Φαίακες) έχει εντυπωσιαστεί από την αφηγηματική τέχνη του ήρωα, που στην πραγματικότητα πρόκειται για την τέχνη του Ομήρου, αφού εκείνος κρύβεται πίσω από τον αφηγητή-Οδυσσέα. Η Αρήτη

251

Ραψωδία

λ

επίσης επαινεί τον Οδυσσέα για την άρτια αφηγηματική του ικανότητα, ενώ οι έπαινοι ανήκουν και πάλι στον Όμηρο. Ο μεγαλύτερος έπαινος διατυπώνεται από τον Αλκίνοο, που τον συγκρίνει με επαγγελματία αοιδό. Ας θυμηθούμε ότι, όταν ο Οδυσσέας ήθελε να επαινέσει τον αοιδό Δημόδοκο, είπε ότι αφηγείται τα γεγονότα με ζωντάνια, σαν να ήταν εκεί. Αυτός ο έπαινος δε θα ήταν αρκετός για τον Οδυσσέα, αφού αφηγείται ιστορίες στις οποίες πρωταγωνιστεί ο ίδιος. Γι’ αυτό ο καλύτερος έπαινος είναι ακριβώς ο αντίστροφος: αφηγείται τα γεγονότα με τέχνη σαν επαγγελματίας αοιδός. Έτσι στο πρόσωπο του Οδυσσέα ολοκληρώνεται το ιδανικό της ηρωικής εποχής, που απαιτούσε έναν άνθρωπο εξίσου ικανό στα λόγια και στις πράξεις. Μέσα από αυτούς τους επαίνους ο Όμηρος κάνει μια συνολική εκτίμηση του έργου του. Καταλήγει ότι σε έναν άντρα με τόσες αρετές, όπως είναι ο Οδυσσέας, η αρετή που εκτιμάται περισσότερο και μαγεύει τους πάντες είναι αυτή του λόγου, η αφηγηματική τέχνη, η τέχνη του ίδιου του ποιητή. 3. α. Να συγκρίνετε τον έπαινο του Αλκίνοου για τον αφηγητή Οδυσσέα (λ 408-416) με τον έπαινο του Οδυσσέα για τον αοιδό Δημόδοκο (θ 588592, σελ. 86) και να διακρίνετε ομοιότητες και διαφορές. Στους στίχους θ 588-592 ο Οδυσσέας απευθύνει στο Δημόδοκο τον πιο σημαντικό έπαινο σχετικά με την τέχνη του: αφηγείται τα γεγονότα με ζωντάνια και παραστατικότητα σαν να ήταν ο ίδιος εκεί. Ένας τέτοιος έπαινος δε θα ήταν αρκετός για τον Οδυσσέα, αφού αυτός αφηγείται ιστορίες στις οποίες πρωταγωνιστεί ο ίδιος. Γι’ αυτό ο καλύτερος έπαινος είναι ακριβώς ο αντίστροφος: ο Οδυσσέας αφηγείται τα γεγονότα με τέχνη και με ζωντάνια (στ. 413: «τα λόγια σου έχουν μορφή»), σαν επαγγελματίας αοιδός. Αυτό τον εξαιρετικό έπαινο απευθύνει ο Αλκίνοος στον Οδυσσέα (στ. 408-416). Τόσο, λοιπόν, ο έπαινος προς το Δημόδοκο όσο και αυτός προς τον Οδυσσέα τονίζουν την ενάργεια και την παραστατικότητα ως βασικές αρετές της αφήγησης. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο καθηλώνουν και συγκινούν και οι δύο το ακροατήριό τους. Η διαφορά τους είναι ότι ο Δημόδοκος είναι επαγγελματίας που αφηγείται σαν να ήταν εκεί, ενώ ο Οδυσσέας ήταν εκεί και αφηγείται σαν επαγγελματίας. β. Ποιο είδος αφηγητή φαίνεται να εγκαινιάζει ο Οδυσσέας; (δείτε και το 4ο θέμα της εισαγωγής του βιβλίου σας, σελ 10-11). Ο Οδυσσέας συγκρίνεται και παρομοιάζεται με επαγγελματίες αοιδούς, παρόλο που δεν αφηγείται τις ιστορίες του με τον ίδιο τρόπο. Οι αοιδοί τραγουδούσαν τα έπη τους με τη συνοδεία κιθάρας, ενώ ο Οδυσσέας απλώς

252

αφηγείται. Φαίνεται, λοιπόν, ότι εγκαινιάζει ένα νέο είδος αφηγητή, αυτό του ραψωδού. Αργότερα οι ραψωδοί απήγγελλαν ρυθμικά τα έπη.

Ενότητα η

4. Ο Αχιλλέας αντιλαμβάνεται διαφορετικά την αξία της ζωής για τον εαυτό του, που βρίσκεται στον Άδη, και διαφορετικά για τον πατέρα και το γιο του, που ζουν πάνω στη γη. Να προσδιορίσετε αυτή τη διαφορά και να την κρίνετε.

λ 376-433, 522-604

17

Όταν ήταν ζωντανός ο Αχιλλέας ποτέ δε φοβήθηκε το θάνατο. Ορμούσε γενναία στη μάχη και πάλευε για τη δόξα και την υστεροφημία ή για να προασπιστεί τα ιδανικά του, όπως ήταν η φιλία. Προτιμούσε έναν ένδοξο και τιμημένο θάνατο παρά μια ντροπιασμένη ζωή. Τώρα, όμως, ως νεκρός αναπολεί τη ζωή και δηλώνει κατηγορηματικά ότι θα προτιμούσε να έχει την τελευταία, την πιο ταπεινή θέση ανάμεσα στους ζωντανούς, παρά την πιο τιμητική ανάμεσα στους πεθαμένους. Προτιμά να ζει κι ας έχει χίλια βάσανα, παρά να βρίσκεται στο σκοτάδι και στην αδράνεια του Άδη. Παρόλα αυτά ζητά πληροφορίες για τη ζωή του πατέρα του και του γιου του, δείχνοντας αγωνία για την κατάστασή τους. Αναφερόμενος στα δικά του πρόσωπα φαίνεται να ξεχνά αμέσως τη δήλωση που μόλις έκανε για τον εαυτό του. Αγωνιά για το αν ο πατέρας του, ο Πηλέας, διατηρεί την εξουσία και έχει ακόμη τιμητική θέση ανάμεσα στους θνητούς. Καμαρώνει για το γιο του, που συνεχίζει επάξια το πολεμικό του έργο, αψηφά τον κίνδυνο του θανάτου και δοξάζει την ύπαρξή του. Ακόμη και το ίδιο πρόσωπο, επομένως, μπορεί να έχει διαφορετική άποψη για τα πράγματα, αν τα αντιμετωπίζει από άλλη οπτική γωνία. Ο Αχιλλέας για τον εαυτό του, που βρίσκεται στον Άδη, προτιμά μια οποιαδήποτε ζωή, ενώ για τους δικούς του, που βρίσκονται στη γη, ελπίζει σε δόξες και τιμές. Η ζωή, λοιπόν, αποτελεί αυταξία και είναι το υπέρτατο δώρο της φύσης προς τον άνθρωπο, αλλά αξίζει να προσπαθούμε με κάθε τρόπο να την αναβαθμίσουμε και να καταξιώσουμε την ύπαρξή μας. Η απλή ζωή δεν είναι αρκετή, αν δε συνοδεύεται από αξίες και ιδανικά. 5. Για ποιες διακρίσεις του Νεοπτόλεμου χάρηκε ο Αχιλλέας; (βλ. τους στ. 572-600). Οι σημερινοί γονείς για ποιες διακρίσεις των παιδιών τους χαίρονται; Ο Αχιλλέας καμαρώνει ακούγοντας για τις διακρίσεις που πέτυχε ο γιος του κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου (αν και πολύ μικρός για κάτι τέτοιο, μόλις δέκα ετών). Ήταν πάντα δραστήριος στις συνελεύσεις των Αχαιών και πάντα εξέφραζε σωστή γνώμη. Στη μάχη έδειχνε πάντα γενναιότητα και

253

Ραψωδία

λ

254

με την άγρια ορμή του σκότωσε πολλούς Τρώες. Ακόμη κι όταν κλεισμένοι μέσα στο Δούρειο Ίππο άλλοι άντρες δείλιασαν, εκείνος, όχι μόνο δεν έδειξε ίχνος φόβου, αλλά και ανυπομονούσε να βγει, για να σκοτώσει όσους Τρώες μπορούσε. Η εκτίμηση, μάλιστα, των συμπολεμιστών του προς αυτόν φάνηκε και από την απόδοση του μεριδίου των λαφύρων που του αναλογούσε. Συνδύαζε, λοιπόν, την ορμή της νιότης και τη σύνεση της ώριμης ηλικίας. Αυτός ο συνδυασμός ορμής και σύνεσης αποτελεί πρότυπο συμπεριφοράς και επιδιωκόμενο στόχο σε όλες τις εποχές. Τέτοιες ελπίδες τρέφει κάθε γονιός για το παιδί του, προσαρμοσμένες, βέβαια, στα δεδομένα κάθε εποχής. Έτσι και σήμερα, οι γονείς καμαρώνουν για διακρίσεις των παιδιών τους που τις έχουν κερδίσει με κόπο και αγώνα. Τέτοιες διακρίσεις, για παράδειγμα, είναι αυτές που αναφέρονται στις σχολικές επιδόσεις, σε αθλητικούς αγώνες, σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις κ.ά.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 110 του σχολικού βιβλίου Σ’ όλη τη ραψωδία λ, τη «Νέκυια», παρουσιάζονται πολλά πρόσωπα, που σχετίζονται με διάφορα θέματα. Να αντιστοιχίσετε τα πρόσωπα με τα θέματα ενώνοντάς τα με μια γραμμή (συμβουλευτείτε και την περίληψη της ραψωδίας λ): Ελπήνορας Τειρεσίας Αντίκλεια Φαίακες Αγαμέμνονας Αχιλλέας Αίαντας Ηρακλής Ελπήνορας: Τειρεσίας: Αντίκλεια: Φαίακες: Αγαμέμνονας: Αχιλλέας: Αίαντας: Ηρακλής:

Ενότητα η

17

λ 376-433, 522-604

πληροφορίες για την οικογένεια του Οδυσσέα και για την κατάσταση των νεκρών κατηγορίες για την Κλυταιμνήστρα – έπαινοι για την Πηνελόπη επιτάφιες τιμές προφητείες και εντολές στον Οδυσσέα αμίλητος και πικραμένος για την κρίση των όπλων του Αχιλλέα Κέρβερος έπαινος για τον αφηγητή Οδυσσέα και προσφορά δώρων δούλος πάνω στη γη παρά βασιλιάς στον Άδη επιτάφιες τιμές προφητείες και εντολές στον Οδυσσέα πληροφορίες για την οικογένεια του Οδυσσέα και για την κατάσταση των νεκρών έπαινος για τον αφηγητή Οδυσσέα και προσφορά δώρων κατηγορίες για την Κλυταιμνήστρα – έπαινοι για την Πηνελόπη δούλος πάνω στη γη παρά βασιλιάς στον Άδη αμίλητος και πικραμένος για την κρίση των όπλων του Αχιλλέα Κέρβερος

255

Ραψωδία

λ

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις με τη σωστή λέξη από αυτές που δίνονται παρακάτω: κατάφαση

ποικιλία

αντιστοιχία

τριαδικότητα

απάντηση

α. Ρητορική λέγεται η ερώτηση που δεν περιμένει ............................ και ισοδυναμεί με έντονη ............................ β. Η δομή της «Νέκυιας» είναι συμμετρική, δηλαδή υπάρχει ............................ ανάμεσα στα τρία πρώτα μέρη και στα τρία τελευταία, παρά τη θεματική ............................ Η συμμετρία αυτή στηρίζεται στους νόμους της αναλογίας και της ............................ α. απάντηση / κατάφαση, β. αντιστοιχία / ποικιλία / τριαδικότητας 2. Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της Α στήλης με αυτές στη Β στήλη. Α

B

1. Η αφήγηση του Οδυσσέα

α. ζήτησε να ακούσει για τους νεκρούς ήρωες στον Άδη

2. Ο Οδυσσέας

β. θα αντάλλασσε το βασίλειο του Άδη με την ταπεινότερη μορφή ζωής

3. Ο Αλκίνοος

γ. μάγεψε τους Φαίακες

4. Ο Αχιλλέας

δ. προέτρεψε τους Φαίακες να δώσουν πλούσια δώρα στον Οδυσσέα

5. Η Αρήτη

ε. έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα δώρα των Φαιάκων

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-γ, 2-ε, 3-α, 4-β, 5-δ.

256

18η Ενότητα μ και ν 1-209/ <1-187> (περίληψη)

Ενότητα η

18

μ, ν 1-209 Κύρια θέματα • Οι τελευταίες περιπέτειες του Οδυσσέα • Η αναχώρηση από τη Σχερία και ο νόστος

Ραψωδία μ Ἀëêßíïõ Ἀðüëïãïé: Ôὰ ðåñὶ ÓåéñÞíáò, Óêýëëáí, ×Üñõâäéí, âüáò Ἡëßïõ Εισαγωγικά στη ραψωδία μ ΤΟΠΟΣ: η Θρινακία (το νησί του Ήλιου). Όταν ο Οδυσσέας διακόπτει την αφήγησή του, βρισκόμαστε στο νησί των Φαιάκων ΧΡΟΝΟΣ: η 33η ημέρα της Οδύσσειας. Οι περιπέτειες που αφηγείται ο Οδυσσέας συνέβησαν στο δεύτερο εξάμηνο της επιστροφής του από την Τροία ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, σύντροφοι, Κίρκη, Χάρυβδη, Σειρήνες, Ήλιος, Ευρύλοχος, Δίας

Ραψωδία ν ὈäõóóÝùò ἀðüðëïõò ðáñὰ ÖáéÜêùí êáὶ ἄöéîéò åἰò ἸèÜêçí Εισαγωγικά στη ραψωδία ν ΤΟΠΟΣ: αρχικά βρισκόμαστε στη Σχερία και στη συνέχεια στην Ιθάκη ΧΡΟΝΟΣ: η 33η, 34η, 35η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Αλκίνοος, Δημόδοκος, Ποντόνοος, Αρήτη, Αθηνά

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Τεχνική της Οδύσσειας «Απόλογοι» Οι «Απόλογοι» είναι διηγήσεις του Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο για τα δύο

257

Ραψωδίες

μ, ν

πρώτα κυρίως χρόνια των περιπετειών του (όταν προσπαθούσε μαζί με τους συντρόφους του να επιστρέψουν στην πατρίδα), εγκιβωτίζονται όμως στον τελευταίο σταθμό της πορείας του προς την Ιθάκη το δέκατο χρόνο. Κυριαρχεί σ’ αυτούς ένας φανταστικός κόσμος σε αντίθεση με το ρεαλιστικό κόσμο των 41 ημερών του παρόντος της Οδύσσειας. Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση των «Απολόγων» ο ποιητής αποστασιοποιείται από αυτές τις περιπέτειες του Οδυσσέα, οι περισσότερες από τις οποίες ανήκουν στο χώρο του μύθου, ταυτόχρονα όμως τα φανταστικά αυτά γεγονότα αποκτούν περισσότερο κύρος, αφού παρουσιάζονται ως γεγονότα βιωμένα από το στόμα του ίδιου του πρωταγωνιστή. Η δομή των «Απολόγων» Οι περιπέτειες της ραψωδίας μ παρουσιάζουν αντιστοιχίες προς εκείνες των ραψωδιών ι και κ ως προς τη διάταξη και την εναλλαγή των επεισοδίων (στον πίνακα της επόμενης σελίδας αποτυπώνεται σχηματικά η δομή των «Απολόγων»). Tη δομή αυτή καθόρισαν ποιητικοί κυρίως λόγοι: – η τριαδική διάταξη των επεισοδίων με εκτενέστερο το τρίτο κατά σειρά, τη «Νέκυια», η οποία αποτελείται από 640 στίχους· – η εναλλαγή των συνεπειών (άλλα επεισόδια τελειώνουν χωρίς να πάθει κανείς τίποτα, και άλλα με απώλειες σε έμψυχο δυναμικό)· – η ποικιλία των λαών που συναντά ο Οδυσσέας, ώστε να χωρέσουν πολλές μορφές κοινωνικής οργάνωσης (από τη ρεαλιστική για την εποχή κοινωνία των Κικόνων ως την πρωτόγονη των Κυκλώπων και την υπερπολιτισμένη της Σχερίας), αλλά και μορφές μαγισσών και μυθικών τεράτων, καθώς και η εικόνα του Άδη.

258

ι

κ

Κίκονες

Λωτοφάγοι

Κύκλωπες

σύντομο επεισόδιο

σύντομο

εκτεταμένο

με απώλειες

χωρίς απώλειες

με φρικτές απώλειες

(στ. <39-66>)

(στ. <83-104>)

(στ. <106-566>)

Αίολος

Λαιστρυγόνες

Κίρκη

σύντομο

σύντομο

εκτενές

χωρίς απώλειες

με τεράστιες, φρι- ευχάριστο γενικά κτές απώλειες

Ενότητα η

18

μ, ν 1-209

το αρχικό καλό γυρίζει σε το αρχικό κακό κακό γυρίζει σε καλό (στ. <1-76>)

(στ. <81-132>)

(στ. <135-574>)

λ

Νέκυια: εκτενέστατο (640 στίχοι) επεισόδιο με δική του σύμμετρη οργάνωση. Η παρεμβολή του ανάμεσα στις έξι πρώτες και στις έξι τελευταίες περιπέτειες του Οδυσσέα υπογραμμίζει, συν τοις άλλοις, την εξαιρετική σημασία του.

μ

Σειρήνες

Σκύλλα

Θρινακία

σύντομο

σύντομο

εκτενές, με προβλήματα

χωρίς απώλειες

με απώλειες

χωρίς απώλειες

(στ. <166-200>)

(στ. <201-259>)

(στ. <260-402>)

ναυάγιο

Χάρυβδη

Ωγυγία

σύντομο

σύντομο

εκτενές χρονικά, σύντομο αφηγηματικά

καταστροφή

χωρίς απώλειες

αίσιο τέλος

(στ. <403-425>)

(στ. <426-446>)

(στ. <447-450>)

259

Ραψωδίες

μ, ν

Εγκιβωτισμός Εγκιβωτισμό έχουμε όταν μια μεγάλη ενότητα μετακινείται από την αρχή στη μέση μιας ιστορίας, με τη μορφή της αναδρομικής αφήγησης σε πρώτο πρόσωπο. Πιο συγκεκριμένα, οι περιπέτειες του Οδυσσέα (που διαρκούν δέκα χρόνια) δεν περιγράφονται με χρονολογική σειρά, αλλά παρουσιάζονται ζωντανές (στο παρόν της Οδύσσειας) οι τελευταίες 41 μέρες του νόστου, και με την τεχνική του εγκιβωτισμού εντάσσονται στις δύο νύχτες των Φαιάκων οι δύο προγενέστερες περίοδοι. Δηλαδή, ο ποιητής χρησιμοποιεί το μεγάλο κεντρικό πλαίσιο της Οδύσσειας σαν ένα κιβώτιο, στο οποίο τοποθετεί το μικρό κιβώτιο της Ωγυγίας (που διαρκεί εφτά χρόνια) με τον «Αρήτης Απόλογο» (το πρώτο βράδυ) και το μεγάλο κιβώτιο των πρώτων περιπετειών του Οδυσσέα (που διαρκούν δύο χρόνια) με τους «Αλκίνου Απολόγους» (το δεύτερο βράδυ). Mε την τεχνική του εγκιβωτισμού και την αναδιάταξη της αφηγηματικής ύλης ο ποιητής κατορθώνει: − να δείξει πρώτα (με την «Τηλεμάχεια») την κατάσταση που επικρατεί στην Ιθάκη και, εμμέσως, το χαρακτήρα του Οδυσσέα όπως διαφαίνεται μέσω θεών, συγγενών, φίλων, εχθρών, συμπολεμιστών· − να δραματοποιήσει τις τελευταίες μέρες του νόστου και της αποκατάστασης, αφήνοντας τον ίδιο να διηγηθεί τις περιπέτειες των προηγούμενων δέκα χρόνων του· − να δώσει ίσο βάρος με το νόστο (μαζί με την «Tηλεμάχεια») στο θέμα της αποκατάστασης του ήρωα. O λειτουργικός ρόλος της «Φαιακίδας» H «Φαιακίδα», που διαρκεί τρεις μέρες, έχει διπλό ρόλο στο κυρίως σώμα της Οδύσσειας: − αποτελεί ένα σημαντικό επεισόδιο για την εξέλιξη του νόστου· − λειτουργεί ως χώρος έκθεσης των δεκάχρονων περιπετειών του Οδυσσέα (περιγράφεται η μετατρωική πορεία του ήρωα). O διπλός αυτός ρόλος καθορίζει και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της: μετάβαση του ήρωα από τον παραμυθένιο κόσμο της Ωγυγίας στην ανθρώπινη −αν και ιδεατή− Σχερία, στον επαναπροσδιορισμό του προσώπου του και στην αποκάλυψη της ταυτότητας και της θαυμαστής ιστορίας του, με αποτέλεσμα να κερδίσει θαυμασμό, δώρα, τον ίδιο το νόστο, και να είναι πια έτοιμος για όσα τον περιμένουν στην Ιθάκη.

260

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ασκήσεις στη σελ. 113 του σχολικού βιβλίου • Ν. Πολίτης, Παραδόσεις • α. Οι σύντροφοι στον Άδη, Γ. Σεφέρης, Ποιήματα β. Συγγνώμη, Γ. Ρίτσος, Μαρτυρίες Β΄

Ενότητα η

18

μ, ν 1-209

1. Συσχετίστε το πέτρωμα του καραβιού των Φαιάκων με τον παραπάνω αιτιολογικό μύθο (από την Κέρκυρα) και εντοπίστε τις αλλαγές που έγιναν με το πέρασμα των χρόνων. Ο αιτιολογικός μύθος από την Κέρκυρα προσπαθεί να ερμηνεύσει πώς ένας βράχος μέσα στη θάλασσα μοιάζει με καράβι: καθώς πλησίαζε ένα εχθρικό πλοίο για να ληστέψει το μοναστήρι, ο ηγούμενος το καταράστηκε να πετρώσει, αν έχει κακό σκοπό, και η κατάρα πραγματοποιήθηκε αμέσως. Περίπου η ίδια ιστορία δίνεται και στο μύθο των Φαιάκων, που αποτελεί το κλείσιμο του παραμυθιακού κύκλου στην Οδύσσεια. Η βασική διαφορά ανάμεσα στις δύο ιστορίες είναι ότι το πέτρωμα του πλοίου των Φαιάκων οφείλεται στο θυμό του θεού Ποσειδώνα, ενώ στο μύθο της Κέρκυρας το πέτρωμα είναι αποτέλεσμα της κατάρας ενός ανθρώπου (αν και πάλι προβάλλεται η θεϊκή βοήθεια για την πραγματοποίησή της). Μάλιστα, το αλγερίνικο καράβι της Κέρκυρας ερχόταν με κακό σκοπό και ο Θεός, πετρώνοντάς το, έσωσε τους ανθρώπους του μοναστηριού. Αντίθετα, το καράβι των Φαιάκων τιμωρήθηκε από τον Ποσειδώνα, επειδή έπραξε το καλό (μετέφερε έναν αξιόλογο και ταλαιπωρημένο άνθρωπο στην πατρίδα του). Τιμωρήθηκε η ανιδιοτελής φιλανθρωπία των Φαιάκων από έναν εγωιστή και μνησίκακο θεό. Φαίνεται, λοιπόν, ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι θεοί φέρονται πιο ταπεινά και από τους ανθρώπους· ανθρώπους, βέβαια εξιδανικευμένους, όπως είναι οι Φαίακες. 2. Ο Σεφέρης και ο Ρίτσος βλέπουν διαφορετικά τη συμπεριφορά των συντρόφων του Οδυσσέα στο νησί του Ήλιου, όπως και τις συνέπειες γι’ αυτούς. Προσέξτε τη διαφορετική οπτική τους και σχολιάστε την. Το ποίημα του Ρίτσου φαίνεται ως απάντηση στο ποίημα του Σεφέρη. Ιδιαίτερα η λέξη «χορτάτοι» στον τελευταίο στίχο των δύο ποιημάτων καταδεικνύει αυτή τη σχέση τους. Ο Σεφέρης είναι ιδιαίτερα επικριτικός προς τους συντρόφους, αποδίδει την πράξη τους στη νηπιότητά τους και τους επιρρίπτει την αποκλειστική ευθύνη της τιμωρίας τους. Ο Ρίτσος αντίθετα, βλέποντας το θέμα από άλλη οπτική γωνία, αναγνωρί-

261

Ραψωδίες

μ, ν

ζει ελαφρυντικά στους συντρόφους. Η αδυναμία της ανθρώπινης φύσης και η φυσική ανάγκη της πείνας, που σε κάνει να ξεχνάς την ανθρώπινη ανωτερότητά σου, ώθησαν τους συντρόφους στην ασέβεια. Βέβαια σ’ αυτή τη «συμπονετική» αντιμετώπιση του Ρίτσου δεν μπορούμε να μη διακρίνουμε κάποια ειρωνεία τόσο για την ευκολία με την οποία οι άνθρωποι ξεχνούν την ανωτερότητά τους και υποκύπτουν στους πειρασμούς («τι να σου κάνουν; – άνθρωποι ήταν»), όσο και για τις αρχαίες αντιλήψεις περί του αναπόφευκτου της μοίρας, που απαλλάσσουν τον άνθρωπο από κάθε ευθύνη. Ό,τι είναι αποφασισμένο από τη μοίρα και δεν αποτελεί προσωπική επιλογή, δεν μπορεί να βαραίνει τον άνθρωπο. Έτσι καταλήγει στο ότι, αφού όλα ήταν γραφτό και αναπόφευκτο να γίνουν, ήταν τουλάχιστον εύστοχη η επιλογή τους να φύγουν χορτάτοι. Η ίδια λέξη χρησιμοποιείται και από το Σεφέρη, επίσης στον τελευταίο στίχο του ποιήματός του, αλλά με επικριτική διάθεση: χόρτασαν μεν, αλλά δεν κέρδισαν τίποτα σημαντικό, αφού έχασαν το κύρος τους ως ανώτερες ανθρώπινες υπάρξεις.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 113 του σχολικού βιβλίου 1. Στο προοίμιο της Οδύσσειας χαρακτηρίζονται «νήπιοι» οι σύντροφοι για τη συμπεριφορά τους στο νησί του Ήλιου και τονίζεται ο αγώνας του Οδυσσέα να τους σώσει και να νοστήσει μαζί τους (α 6-11, σελ. 18). > Επιβεβαιώνεται ο χαρακτηρισμός αυτός των συντρόφων, αλλά και ο αγώνας του Οδυσσέα, στην ανάπτυξη του επεισοδίου (στη ραψωδία μ); Ο Όμηρος περιγράφει το επεισόδιο της Θρινακίας έτσι ώστε να είναι καταφανής η νηπιότητα των συντρόφων και να δικαιολογείται πλήρως η τιμωρία τους. Ο Οδυσσέας στην προσπάθειά του να τους προφυλάξει ως φιλέταιρος αρχηγός, πρότεινε να μη σταματήσουν στη Θρινακία, για να μην εκπληρωθεί ο χρησμός του Τειρεσία. Αφού τον έπεισαν οι κουρασμένοι σύντροφοι, τους όρκισε να μην πειράξουν τα βόδια του Ήλιου. Με την προειδοποίηση αυτή επιβεβαιώνεται ο Οδυσσέας ως φιλέταιρος αρχηγός (σε συνδυασμό και με την προηγούμενη προσπάθεια), αλλά και δικαιολογείται η τιμωρία των συντρόφων σύμφωνα με την ηθική αρχή της Οδύσσειας: προειδοποίηση f μη συμμόρφωση f τιμωρία. Μάλιστα, η προειδοποίηση γίνεται πολύ πιο έντονη με τα θεόσταλτα αφύσικα φαινόμενα (μουγκρητά και κινήσεις νεκρών ζώων), ενώ η ύβρη των συντρόφων επιτείνεται με το εξαήμερο ανέμελο φαγοπότι. Έτσι, ακόμη και τα ελαφρυντικά που θα μπορούσαν να τους αναγνωριστούν (η

262

φυσική ανάγκη της πείνας) ακυρώνονται, αφού δε σταμάτησαν όταν κόρεσαν την πείνα τους, αλλά συνέχισαν αχόρταγα παρά τις προειδοποιήσεις. Επομένως και οι σύντροφοι αποδεικνύονται νήπιοι και αποκλειστικά υπεύθυνοι για την τιμωρία τους, και ο Οδυσσέας αποδεικνύεται φιλέταιρος και αυτή τη φορά άμοιρος ευθυνών για την καταστροφή.

Ενότητα η

18

μ, ν 1-209

2. Το ναυάγιο του Οδυσσέα στη ραψωδία ε έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α. συμβαίνει στο παρόν, β. είναι ατομικό, γ. είναι, γενικά, ρεαλιστικό, δ. το διηγείται ο ποιητής σε τρίτο πρόσωπο. > Να αντιπαραθέσετε τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά των περιπετειών που αναφέρονται στους «Μεγάλους Απολόγους». Οι περιπέτειες αυτές: α. συμβαίνουν στο παρελθόν· β. είναι συλλογικές· γ. περιλαμβάνουν πολλά παραμυθιακά και φανταστικά στοιχεία· δ. τις διηγείται ο ίδιος ο Οδυσσέας σε πρώτο πρόσωπο. 3. Ο Οδυσσέας έφτασε στη Σχερία ως ανώνυμος ναυαγός και έφυγε ως ήρωας δοξασμένος και τιμημένος. Εξηγήστε την εξέλιξή του αυτή. Ο Οδυσσέας αρχικά ήταν επιφυλακτικός σχετικά με την αποκάλυψη της ταυτότητάς του. Ήταν ήδη ένας γνωστός ήρωας και πολύ εύκολα θα νόμιζε κάποιος ότι ίσως πρόκειται για κάποιον απατεώνα, που ισχυρίζεται ψευδώς ότι είναι ο Οδυσσέας. Αποκαλύπτεται, λοιπόν, μόνο όταν έχει ήδη κερδίσει την εκτίμηση και το θαυμασμό όλων με τη συμπεριφορά του και με τις αθλητικές του επιδόσεις. Αναγκάζεται εξάλλου να αποκαλυφθεί λόγω της έντονης συγκίνησης που έδειξε στο άκουσμα των τρωικών περιπετειών του από το Δημόδοκο. Έχοντας ήδη αποδείξει ότι δεν είναι απλώς ένας ταπεινός ναυαγός, επισφραγίζει και μεγαλώνει το κύρος του μέσα από τις διηγήσεις για τις περιπέτειές του. Μέσω αυτών γνωρίζουμε καλύτερα το ήθος του Οδυσσέα και εμείς μαζί με τους Φαίακες. Μάλιστα σ’ αυτές ο ήρωας φαίνεται να έχει ωριμάσει, αφού αναγνωρίζει τα λάθη του και τα επικρίνει. Όλα αυτά οδηγούν στο να δοξαστεί, να τιμηθεί με δώρα και με επαίνους και να κερδίσει το νόστο του. 4. Πώς φανταζόσασταν την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη και πώς τη δίνει ο ποιητής; Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί ο βαθύς ύπνος του ήρωα κατά την επιστροφή του στην πατρίδα;

263

Ραψωδίες

μ, ν

Έπειτα από τη δεκάχρονη προσπάθεια νόστου και τη συνολικά εικοσάχρονη απουσία του, θα περίμενε κανείς ότι ο Οδυσσέας θα έφτανε στην πατρίδα γεμάτος αγωνία, χωρίς να μπορεί να κλείσει μάτι. Εξάλλου, δεδομένων των προφητειών του Τειρεσία για την κατάσταση που επρόκειτο να αντιμετωπίσει, θα έπρεπε να βρίσκεται σε εγρήγορση. Παρόλα αυτά ο Όμηρος θέλει τον Οδυσσέα να επιστρέφει στην Ιθάκη σε βαθύ ύπνο. Ο ύπνος αυτός μας θυμίζει τον ύπνο του ήρωα, όταν έφτασε στη Σχερία. Τότε ξύπνησε αντικρίζοντας τη Ναυσικά και βρέθηκε σε έναν παραμυθιακό κόσμο. Καθώς οι άνθρωποι της Σχερίας είναι πολύ ανώτεροι και πιο πολιτισμένοι από τους υπόλοιπους, η κοινωνία των Φαιάκων είναι μια ουτοπία. Ακόμη, οι ιστορίες που αφηγείται εκεί ο Οδυσσέας ανήκουν κυρίως στον κόσμο του παραμυθιού. Αυτός, λοιπόν, ο παραμυθιακός κύκλος της Οδύσσειας κλείνει με το δεύτερο ύπνο του ήρωα, στην Ιθάκη. Ο Οδυσσέας φεύγει από το παραμύθι και ξυπνά στην πραγματικότητα. Πάντως η σκηνοθετική ανάγκη να φτάσει ο Οδυσσέας κοιμισμένος στην πατρίδα θα μπορούσε να εξηγηθεί και ως εξής: ο ήρωας έπειτα από τόσες ταλαιπωρίες είναι πλέον σίγουρος για την επιστροφή του. Έχει αντικρίσει από μακριά την πατρίδα του και ανακουφισμένος πια μπορεί να χαλαρώσει και να ξεκουραστεί. Πρέπει εξάλλου να ανακτήσει δυνάμεις για τις νέες περιπέτειες που γνωρίζει ότι τον περιμένουν. 5. Αφού μελετήσετε το Δ2, πιο κάτω, διηγηθείτε την προσωπική σας ιστορία ξεκινώντας, ας πούμε, από την εγγραφή σας στο Γυμνάσιο και εξιστορώντας τα σημαντικότερα γεγονότα των προηγούμενων χρόνων σας σε μια συντροφιά με την τεχνική του εγκιβωτισμού. Ομαδική δραστηριότητα. 6. Διαθεματική δραστηριότητα: Ο Οδυσσέας ως διαχρονικό σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται και πετυχαίνει τους στόχους του. Σε συνεργασία με το/τη φιλόλογό σας αναζητήστε κείμενα (ποιητικά και πεζά) και εικόνες που προβάλλουν τον Οδυσσέα, μελετήστε τα και παρουσιάστε τα στην τάξη. Ομαδική δραστηριότητα.

264

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 114 του σχολικού βιβλίου Συζητήστε τι πέτυχε ο ποιητής με τις τεχνικές in medias res και εγκιβωτισμός και με την αναδιάταξη, επομένως, της αφηγηματικής ύλης.

Ενότητα η

18

μ, ν 1-209

Με την τεχνική in medias res και την τεχνική του εγκιβωτισμού ο Όμηρος αναδιαρθρώνει την ύλη του ποιήματος χωρίς να είναι αναγκασμένος να ακολουθήσει τη φυσική χρονική σειρά των γεγονότων. Με τον τρόπο αυτό πετυχαίνει τα εξής: • Δομεί το έργο σε τρία μέρη (Τηλεμάχεια – Φαιακίδα – Νόστος) με έμφαση στο τρίτο. • Μας γνωστοποιεί την κατάσταση που επικρατεί στην Ιθάκη, πριν ακόμα ξεκινήσουμε να μαθαίνουμε τις περιπέτειες του Οδυσσέα. Έτσι επιτείνεται η αγωνία μας κατά τη διάρκεια της προσπάθειας νόστου, γιατί γνωρίζουμε την επείγουσα κατάσταση που υπάρχει στην πατρίδα. • Η αφήγηση των περιπετειών γίνεται από τον ίδιο τον Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο, οπότε: α. η αφήγηση αποκτά ζωντάνια και αμεσότητα· β. φανερώνεται η πορεία του ήρωα προς την ωριμότητα, καθώς εκφέρει άποψη για τα περασμένα (επικρίνει τη νηπιότητα των συντρόφων αλλά και τις δικές του λανθασμένες αποφάσεις)· γ. τα παραμυθιακά στοιχεία παρουσιάζονται υπό την υποκειμενική ματιά του πρωταγωνιστή, οπότε ο Όμηρος αποστασιοποιείται από αυτά. • Δραματοποιούνται οι τελευταίες μέρες του νόστου, στις οποίες παρακολουθούμε τον ήρωα και την εξέλιξη των γεγονότων άμεσα.

265

Ραψωδίες

μ, ν

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της Α στήλης με αυτές στη Β στήλη. Α 1. Απόλογοι 2. Εγκιβωτισμός 3. Φαιακίδα

Β α. σημαντικό επεισόδιο για την εξέλιξη του νόστου β. διηγήσεις του Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο γ. μετακίνηση ενότητας από την αρχή στη μέση της ιστορίας

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-β, 2-γ, 3-α. 2. Αφού διαβάσετε την περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας μ στη σελ. 111 του σχολικού βιβλίου, να εντοπίσετε τα κυριότερα θέματα που καλύπτει. Τα κυριότερα θέματα της ραψωδίας μ: – Η προειδοποίηση της Κίρκης για τους κινδύνους που θα διέτρεχε ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του και οι οδηγίες για την αποφυγή τους. – Το επεισόδιο με τις Σειρήνες όπου ο Οδυσσέας ακούει το τραγούδι τους, χωρίς ωστόσο να πάθει κακό (αφού εφάρμοσε τις συμβουλές της Κίρκης και δέθηκε σφιχτά στο κατάρτι). – Η αποφυγή των Συμπληγάδων. – Το επεισόδιο με τη Σκύλα, που τους στοίχισε έξι συντρόφους, και η αποφυγή του κινδύνου της Χάρυβδης. – Η ολέθρια απειθαρχία που επέδειξαν οι σύντροφοι στη Θρινακία. Ο Οδυσσέας είχε προειδοποιήσει τους συντρόφους του να μην αγγίξουν τα βόδια του Ήλιου, δεσμεύοντάς τους μάλιστα με όρκους, εκείνοι όμως αθέτησαν το λόγο τους και έσφαξαν τα καλύτερα από αυτά, υπακούοντας στην πείνα τους. Ο Ήλιος οργίστηκε, απείλησε ότι θα κατεβεί στον Άδη και δε θα φέγγει πια, και απαίτησε να τιμωρηθούν οι υπαίτιοι. Ο Δίας ανταποκρίθηκε άμεσα και κεραυνοβόλησε το καράβι, στερώντας τη ζωή από τους συντρόφους και το νόστο από τον ίδιο τον Οδυσσέα.

266

267

Μέρος τρίτο

«Μνηστηροφονία Μνηστηροφονία»» (ν 210/ <187 > − ω)

19η Ενότητα ν 210-494/ <187-440> (περίληψη) ν 210-464/ <187-413> (ανάλυση) Κύρια θέματα • Το ξύπνημα του Οδυσσέα και η συνάντηση με την Αθηνά • Αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα • Κατάστρωση σχεδίου αντιμετώπισης των μνηστήρων

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 210-250: Ο Οδυσσέας ξυπνά στην Ιθάκη αλλά η θολή ομίχλη δεν τον αφήνει να αναγνωρίσει την πατρίδα του Στίχοι 250-323: Ο Οδυσσέας συνομιλεί με τη μεταμορφωμένη σε βοσκόπουλο Αθηνά − Ο ήρωας συστήνεται ως Κρητικός και διηγείται μια πλαστή ιστορία Στίχοι 324-406: Η Αθηνά αποκαλύπτεται στον Οδυσσέα Στίχοι 419-464: Ο Οδυσσέας και η Αθηνά καταστρώνουν σχέδιο αντιμετώπισης των μνηστήρων Περίληψη Ο Οδυσσέας ξυπνά στην Ιθάκη αλλά δεν αναγνωρίζει την πατρίδα του, καθώς η Αθηνά έχει σκορπίσει θολή ομίχλη. Η ανησυχία που νιώθει τον κάνει καχύποπτο με τους Φαίακες. Υποψιάζεται ότι του έκλεψαν τα δώρα, αλλά τα μετράει και τα βρίσκει σωστά. Τότε παρουσιάζεται μπροστά του η Αθηνά, μεταμορφωμένη σε νεαρό βοσκό, κι ο Οδυσσέας τον ρωτάει πού βρίσκεται. Το παλικάρι τού απαντά πως το νησί είναι η Ιθάκη. Ο Οδυσσέας διηγείται μια ψεύτικη ιστορία. Λέει πως είναι Κρητικός που έφυγε από την πατρίδα του, επειδή σκότωσε το γιο τού Ιδομενέα. Καθώς ταξίδευε σε φοινικικό καράβι, μια τρικυμία τούς ανάγκασε να σταματήσουν στην Ιθάκη, όπου τον άφησαν ολομόναχο. Η Αθηνά αλλάζει μορφή και παίρνει την όψη μιας όμορφης ψηλής γυναίκας. Του αποκαλύπτει ποια είναι και τον συμβουλεύει πώς να συμπεριφερθεί στην Ιθάκη. Ο Οδυσσέας πείθεται στα σημάδια της θεάς και την ακούει προσεκτικά.

270

Στη συνέχεια, κρύβουν τα δώρα στη σπηλιά των Ναϊάδων και αρχίζουν να καταστρώνουν σχέδιο για την εξόντωση των μνηστήρων. Ο Οδυσσέας ζητάει τη βοήθεια της Αθηνάς κι εκείνη του υπόσχεται ότι θα είναι στο πλευρό του. Τον μεταμορφώνει σε γέρο ζητιάνο και τον συμβουλεύει να πάει στο καλύβι του χοιροβοσκού Εύμαιου και να παραμείνει εκεί, ώσπου η ίδια να φέρει τον Τηλέμαχο από τη Σπάρτη.

Ενότητα η

19

ν 210-464

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 215 «τα καθέκαστα»: οι λεπτομέρειες ενός ζητήματος στ. 225 «ολοφυρόμενος»: ρ. ολοφύρομαι = θρηνώ, κλαίω με λυγμούς

Πραγματολογικά σχόλια «Ιδομενέας» (στ. 289): γιος του Δευκαλίωνα και εγγονός του Μίνωα, βασιλιάς της Κρήτης. Πήρε μέρος στον Τρωϊκό πόλεμο ως αρχηγός των Κρητών και γύρισε σώος στην πατρίδα του. «Ήλιδα» (στ. 309): η Ηλεία όπου κατοικούσαν οι Επειοί, οι οποίοι πήραν το όνομά τους από το βασιλιά Επειό (δεν έχει σχέση με τον Επειό που έφτιαξε το Δούρειο Ίππο). «[η Αθηνά] που ξέρει πώς να υφαίνει τα λαμπρά φαντά της» (στ. 327): η Αθηνά, εκτός από θεά της σοφίας και του «φρόνιμου» πολέμου, ονομαζόταν Εργάνη ως προστάτιδα των τεχνών (της μεταλλοτεχνίας, των γυναικείων εργόχειρων κ.λπ.), και με αυτή την ιδιότητα εμφανίζεται εδώ (επιφάνεια της θεάς).

Πολιτιστικά στοιχεία • «λεβέτια, τρίποδες... χρυσαφικά κι ωραία φαντά φορέματα» (στ. 245246)

Τεχνική της Οδύσσειας Επική ειρωνεία Στους στ. 286-323 ο Οδυσσέας διηγείται στο βοσκόπουλο μια πλαστή ιστορία σχετικά με την ταυτότητα και την καταγωγή του, χωρίς βέβαια να

271

Ραψωδία

ν

γνωρίζει ότι πρόκειται για τη θεά Αθηνά, η οποία ξέρει όλη την αλήθεια. Αναγνωρισμός Η διαδικασία αναγνώρισης της Ιθάκης από τον Οδυσσέα (που εμπεριέχει και τον αμοιβαίο αναγνωρισμό Αθηνάς και Οδυσσέα) ακολουθεί συγκεκριμένο τυπικό: α. Προϋποτίθεται μακρόχρονη απουσία εκείνου που αναγνωρίζει από αυτό που αναγνωρίζεται. β. Προϋποτίθεται απομόνωση των αναγνωριστικών υποκειμένων (του αναγνωριστή από το αναγνωριζόμενο). γ. Το αναγνωριζόμενο καλύπτεται (παραλλάσσεται ή μεταμορφώνεται): η Ιθάκη καλύπτεται με νεφέλη, η Αθηνά μεταμορφώνεται σε βοσκό, ο Οδυσσέας καλύπτει την ταυτότητά του με μια πλαστή ιστορία. δ. Ακολουθεί αποκάλυψη: η Αθηνά σηκώνει τη νεφέλη από την Ιθάκη, αποκαλύπτει το θεϊκό της πρόσωπο και την πλαστοπροσωπία του Οδυσσέα. ε. Μεσολαβεί δοκιμασία: ο Οδυσσέας εκμαιεύει αποδείξεις, και η θεά δίνει γνωρίσματα της Ιθάκης αλλά και της ταυτότητας της δικής της και του Οδυσσέα. στ. Ακολουθεί η αναγνώριση, που κλείνει με έκφραση συναισθημάτων (συναισθηματική διάχυση). Οι αναγνωρισμοί αποτελούν τυπικά στοιχεία της Οδύσσειας, που ακολουθούν τη συγκεκριμένη διαδικασία (σχηματικά: πολύχρονη απουσία και απομόνωση f κάλυψη f αποκάλυψη f δοκιμασία f αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων). Ο πρώτος αυτός αναγνωρισμός της Ιθάκης από τον Οδυσσέα είναι παραδειγματικός, καθώς επαναλαμβάνεται και στους επόμενους αναγνωρισμούς. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «ασύστολη ανομία» (στ. 218) • «τρίποδες πανέμορφοι» (στ. 245) • «ωραία φαντά φορέματα» (στ. 246) • «χώμα πατρικό» (στ. 248) • «ασίγαστη θάλασσα» (στ. 249) • «τα λόγια του πετούσαν σαν πουλιά» (στ. 256,283, 328) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 280, 399) • «ο νους του πάντα γύρευε το κέρδος» (στ. 285) • «Κρήτη απλόχωρη» (στ. 286) • «μυτερό κοντάρι χάλκινο» (στ. 305) • «τότε αποκρίθηκε η θεά Αθηνά τα μάτια λάμποντας» (στ. 324, 375, 421, 443)

272

• «λαμπρά φαντά» (στ. 327) • «την Αθηνά Παλλάδα, τη θυγατέρα του Διός» (στ. 341-342) • «μακρόφυλλη ελιά» (στ. 392) • «θαμπή σπηλιά» (στ. 393) • «θολωτή κι ευρύχωρη σπηλιά» (στ. 395) • «καταπράσινο βουνό» (στ. 398) • «δασωμένο Νήριτο» (στ. 397) • «κάρπιμο χώμα» (στ. 400) • «και πήραν να στοχάζονται τον όλεθρο των αλαζονικών μνηστήρων» (στ. 420) • «Ω διογέννητε Λαερτιάδη, Οδυσσέα πολύστροφε» (στ. 422) • «Της αποκρίθηκε μιλώντας ο Οδυσσέας πολύγνωμος» (στ. 431)

Ενότητα η

19

ν 210-464

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «κι ωστόσο δεν την αναγνώρισε... ανομία τους» (στ. 211-219): η Αθηνά περιβάλλει την Ιθάκη με θολή ομίχλη, ώστε ο Οδυσσέας να μην αναγνωρίσει την πατρίδα του αμέσως ούτε και να γίνει αντιληπτός από τους άλλους. Πρόκειται για ένα βασικό μοτίβο της Οδύσσειας, που χρησιμοποιείται για να προστατέψει τον ήρωα και για να εντείνει τη δραματικότητα του αναγνωρισμού που θα ακολουθήσει.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Στην ενότητα αυτή σκιαγραφείται η ανθρώπινη πλευρά του Οδυσσέα. Ο ήρωας ξυπνά στην Ιθάκη, αλλά δεν την αναγνωρίζει. Ανησυχεί για τους θησαυρούς, και φτάνει στο σημείο να κατηγορήσει του Φαίακες ότι τον έκλεψαν. Τον βλέπουμε, λοιπόν, να συμπεριφέρεται με καχυποψία, αχάριστα και δίχως σύνεση (στ. 226-246). Όταν συναντά την Αθηνά-βοσκό δείχνει την εξυπνάδα και την πονηριά του, καθώς κρατά κρυμμένη τη χαρά που του προκαλεί η διαβεβαίωση ότι βρίσκεται στην Ιθάκη (στ. 280-285). Πάντοτε ψύχραιμος κι ετοιμόλογος εφευρίσκει μια πλαστή ιστορία σχετικά με την καταγωγή του (στ. 286-323). Μετά την αποκάλυψη της Αθηνάς συνεχίζει να είναι δύσπιστος (στ. 373-374), στο τέλος όμως πείθεται και εκδηλώνει την ευτυχία που τον πλημμυρίζει (στ. 399-406). Αθηνά: Είναι πάντα η συμπαραστάτις του Οδυσσέα: Τον προστατεύει περι-

273

Ραψωδία

ν

βάλλοντάς τον με ομίχλη (στ. 211-219), τον επαινεί για την πονηριά του (στ. 329-337) και ομολογεί τη συμπάθεια που του έχει (στ. 337-355). Η δυσπιστία του Οδυσσέα (στ. 373-374) δεν την εξοργίζει, αλλά πρόθυμα του δείχνει τα σημάδια της Ιθάκης, προκειμένου να τον πείσει (στ. 390-398). Τέλος, τον βοηθάει να κρύψουν τα δώρα και να καταστρώσουν το σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων (στ. 419-462).

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 119 του σχολικού βιβλίου • Επίγραμμα ανώνυμου ποιητή Τι έμαθε τελικά ο ήρωας έπειτα από την πολύχρονη περιπλάνησή του; Ο ανώνυμος ποιητής του επιγράμματος παρουσιάζει τον Οδυσσέα να φτάνει πασιχαρής στο λιμάνι της πατρίδας του, ανακουφισμένος από την πολύχρονη ταλαιπωρία του. Δε φαίνεται τώρα να τον απασχολούν άλλα προβλήματα· αρκεί που έφτασε στην πατρίδα. Τώρα όλα μπορούν να αντιμετωπιστούν. Όταν είσαι στην πατρίδα σου, κοντά στους δικούς σου ανθρώπους, όλα τα προβλήματα μπορούν να λυθούν. Η ζωή είναι γλυκιά, όταν η οικογένεια σμίγει στα πάτρια εδάφη. Γι’ αυτό ο Οδυσσέας διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο αγαπητό από την πατρίδα και την οικογένεια. Έπειτα από τόσους αγώνες και κόπους, ήρθε η ώρα να απολαύσει αυτό που τόσο λαχταρούσε: την οικογενειακή ζωή στην πατρική γη.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 119 του σχολικού βιβλίου 1. Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τη δραματοποίηση του νόστου και της συνάντησης του Οδυσσέα με την Αθηνά; Λάβετε υπόψη α. ότι στην Ενότητα αυτή είναι διάχυτη η δραματική ειρωνεία ως τη στιγμή που ο ήρωας αναγνωρίζει την Ιθάκη (βλ. το Γ8 της 4ης Ενότητας, σελ. 38)· β. ότι η δραματική ειρωνεία αποτελεί μορφή επιβράδυνσης της εξέλιξης του μύθου, που επαυξάνει το ενδιαφέρον του ακροατή για τη συνέχεια (βλ. και το 7ο σχόλιο της 6ης Ενότητας, σελ. 50).

274

Ο ποιητής δραματοποιεί την αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα χρησιμοποιώντας μονολόγους (στ. 226-243), λεπτομερείς περιγραφές των κινήσεων και τωβ συναισθημάτων του ήρωα (στ. 245-250) και διαλόγους (Οδυσσέα – Αθηνάς). Επίσης εμπλουτίζει αυτή τη δραματοποίηση με την τεχνική της δραματικής ειρωνείας και την παραλλακτική τακτική της Αθηνάς. Η θεά καλύπτει την Ιθάκη με ομίχλη, την παραλλάσσει (στ. 213), ώστε να μην την αναγνωρίσει αμέσως ο Οδυσσέας. Έτσι ο ήρωας απελπίζεται και θρηνεί (στ. 224-230) επειδή νομίζει ότι εξαπατήθηκε από τους Φαίακες και αναλογιζόμενος τις νέες περιπέτειες που τον περιμένουν, ενώ εμείς γνωρίζουμε ότι βρίσκεται στην Ιθάκη. Με τον τρόπο αυτό ο ακροατής αισθάνεται ότι βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση έναντι του ήρωα, αλλά και τον συμπονά βαθιά για την πλάνη του. Συμπάσχουμε, λοιπόν, με τον ήρωα, καθώς βιώνουμε δύο άκρως αντίθετες αλλά εξίσου συγκλονιστικές στιγμές: την απόλυτη απελπισία (όταν ο Οδυσσέας ξυπνά και δεν αναγνωρίζει την Ιθάκη) και τη μεγάλη ανακούφιση (όταν αναγνωρίζει την πατρίδα του). Επιπλέον, με τη δραματοποίηση της σκηνής επιβραδύνεται η εξέλιξη της υπόθεσης και εντείνεται έτσι το ενδιαφέρον και η αγωνία του ακροατή για τη συνέχειά της.

Ενότητα η

19

ν 210-464

2. Ποια στοιχεία είναι αληθινά στην πλαστή ιστορία του Οδυσσέα; (στ. 286-323) Τα αληθινά στοιχεία που δίνει ο Οδυσσέας στην πλαστή ιστορία του είναι τα εξής: • στ. 287-288: έφτασε στην Ιθάκη με αυτά τα αγαθά· • στ. 294-295: πολέμησε στην Τροία, όπου κέρδισε πολλά λάφυρα αλλά και υπέφερε πολλά πάθη· • στ. 306: ταξίδεψε με καράβι (φαιακικό αντί για φοινικικό)· • στ. 313: έφτασε στην Ιθάκη έπειτα από πολλές περιπλανήσεις νύχτα (χαράματα στην πραγματικότητα)· • στ. 318: βυθίστηκε σε ύπνο (πριν βγει στη στεριά)· • στ. 319-321: οι ναύτες άφησαν τα πράγματά του στην άμμο κι έφυγαν· • στ. 322-323: εκείνος έμεινε μόνος και απελπισμένος. Αντίθετα, η πληροφορία για το θάνατο του γιου τού Ιδομενέα είναι ψεύτικη και σκοπό έχει να τρομάξει και να απειλήσει το βοσκόπουλο, σε περίπτωση που εποφθαλμιούσε τα λάφυρα του Οδυσσέα. 3. Η Αθηνά προσφέρει προστασία στον Οδυσσέα, διότι ............................ ................................................................................................................ , ενώ απουσίαζε από τις θαλασσινές του περιπέτειες, επειδή δεν ήθελε .................................

275

Ραψωδία

ν

...................................................................... (συμπληρώστε τα κενά με βάση τους στίχους 329-340 και 376-389). Η Αθηνά προσφέρει προστασία στον Οδυσσέα, διότι της μοιάζει ως προς την ευστροφία και την πανουργία (στ. 337 και 377), ενώ απουσίαζε από τις θαλασσινές του περιπέτειες, επειδή δεν ήθελε να συγκρουστεί με τον Ποσειδώνα (στ. 387-388). 4. Ποια είναι τα σημαντικότερα σημεία του σχεδίου της μνηστηροφονίας (με βάση τους στίχους 352-353 και 435 κ.ε.) και για ποιες εξελίξεις μας προετοιμάζουν; Το σχέδιο της μνηστηροφονίας προβλέπει: • Στ. 448-454: Η Αθηνά θα παραμορφώσει («θα παραλλάξει») τον Οδυσσέα, ώστε να είναι αγνώριστος. [Με την ίδια αυτοπαραμόρφωση είχε γίνει αγνώριστος, για να κατασκοπεύσει τους Τρώες (δ 265)]. • Στ. 352-353: Ο Οδυσσέας θα φτάσει στο σπίτι του αγνώριστος, θα κάνει υπομονή και δε θα αποκαλυφθεί σε κανέναν. • Στ. 436-437: Η Αθηνά θα συμπαρασταθεί στον Οδυσσέα, όχι βοηθώντας τον έμπρακτα, αλλά δίνοντάς του θάρρος, για να πραγματοποιήσει μόνος του την εκδίκηση. • Στ. 455-463: Ο Οδυσσέας θα κατευθυνθεί πρώτα προς το χοιροβοσκό Εύμαιο, όπου θα παραμείνει για λίγο και θα πάρει πληροφορίες για την κατάσταση στο παλάτι και την οικογένειά του. • Στ. 463-464: Η Αθηνά θα πάει στη Σπάρτη, για να φέρει τον Τηλέμαχο πίσω στην Ιθάκη. Αυτό το σύντομο σχέδιο της μνηστηροφονίας προετοιμάζει τον ακροατή για τις εξελίξεις που θα ακολουθήσουν: ο Οδυσσέας μεταμορφωμένος σε ζητιάνο δε θα αναγνωριστεί ούτε από τους δικούς του ανθρώπους, θα έχει την υπομονή (σύμφωνα με τη συμβουλή της θεάς) να μην αποκαλύψει την ταυτότητά του, θα παραμείνει για λίγο στο καλύβι του Εύμαιου, ο Τηλέμαχος θα επιστρέψει από τη Σπάρτη και, όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, ο Οδυσσέας θα βρει το θάρρος να σκοτώσει όλους τους μνηστήρες. 5. Ποια στοιχεία ομορφιάς του Οδυσσέα υποδηλώνονται στους στίχους 448-452; Ο Όμηρος παρουσιάζει τον Οδυσσέα νέο και όμορφο, παρόλο που πολεμά και ταξιδεύει είκοσι συνολικά χρόνια. Το λυγερό κορμί, που αναφέρεται στο στίχο 449, υποδηλώνει τη νεαρή ηλικία και την καλή σωματική κατασκευή.

276

Προστίθενται επίσης το «ωραίο δέρμα» (στ. 449), τα «ξανθά μαλλιά» (στ. 450), τα «περίκαλλα μάτια» (στ. 452). Στο σημείο αυτό ο ποιητής βρίσκει την ευκαιρία να μας περιγράψει το αληθινό πρόσωπο του ήρωά του, σε αντιδιαστολή με το ψεύτικο προσωπείο που θα του χαρίσει για λίγο η Αθηνά. Αυτή η αξιοζήλευτη ομορφιά θα αντικατασταθεί από τη ρακένδυτη εμφάνιση ενός ζητιάνου και θα θυσιαστεί για χάρη του σχεδίου της μνηστηροφονίας. Κάτι αντίστοιχο είχε συμβεί στην Τροία, όπου ο Οδυσσέας αυτοπαραμορφώθηκε για να κατασκοπεύσει τους Τρώες (δ 265).

Ενότητα η

19

ν 210-464

6. Διαθεματική δραστηριότητα: Ο ξενιτεμός και ο νόστος – Ενδεικτικές υποενότητες: α. Ο νόστος του Οδυσσέα (βοηθοί και αντίπαλοι στον αγώνα του). β. Αναφορές και σε άλλους νόστους για τους οποίους γίνεται λόγος στην Οδύσσεια (του Νέστορα, του Αγαμέμνονα, του Μενέλαου, του Αίαντα του Λοκρού). γ. Τα προβλήματα της οικογένειας του Οδυσσέα, η αναζήτησή του, αναγνωρίσεις κατά την επιστροφή κ.λπ. δ. Η αποδημία και ο γυρισμός ως χαρακτηριστικό γνώρισμα των Ελλήνων από τα αρχαία ως τα νεότερα χρόνια (αποικισμοί, μεταναστεύσεις: αίτια, επιδιώξεις, αποτελέσματα). Για την εργασία αυτή μπορείτε να αντλήσετε στοιχεία από τα Κείμενα Νεολληνικής Λογοτεχνίας της Α΄ και Β΄ Γυμνασίου (βλ. τις ενότητες «Η αποδημία, ο καημός της ξενιτιάς [...]», από την Αρχαία Ιστορία (βλ. τα σχετικά με τους αποικισμούς), από τη Γεωγραφία (τόποι αποικισμού και μετανάστευσης), από το διαδίκτυο (ταξιδιωτικά μέσα κ.λπ.) και από ό,τι άλλο σχετικό βρείτε.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 119 του σχολικού βιβλίου Η αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα ακολουθεί μια διαδικασία, που επαναλαμβάνεται και στους επόμενους αναγνωρισμούς, με τις αναγκαίες κάθε φορά προσαρμογές, γι’ αυτό χαρακτηρίζεται τυπική: 1. (προϋποτίθεται) πολύχρονη απουσία εκείνου που αναγνωρίζει από αυτό που αναγνωρίζεται (συντομότερα: του αναγνωριστή από το αναγνωριζόμενο)· 2. απομονώνονται τα αναγνωριστικά υποκείμενα (δηλαδή, ο αναγνωριστής και το αναγνωριζόμενο)· 3. καλύπτεται το αναγνωριζόμενο· 4. αποκαλύπτεται και υποβάλλεται σε δοκιμασία· 5.

277

Ραψωδία

ν

ακολουθεί αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων. > Εντοπίστε τα στάδια αυτά στην αναγνωριστική διαδικασία της Ιθάκης από τον Οδυσσέα: 1. Ο Οδυσσέας (αναγνωριστής) απουσιάζει είκοσι χρόνια από την Ιθάκη (αναγνωριζόμενο). 2. Ο Οδυσσέας, όταν ξυπνά, βρίσκεται μόνος του στην Ιθάκη και μονολογεί θρηνώντας (στ. 222-250). 3. Η Ιθάκη είναι καλυμμένη με ομίχλη (στ. 213). 4. Η Αθηνά σηκώνει τη νεφέλη από την Ιθάκη (στ. 398), αφού έχει δώσει γνωρίσματα του τόπου ως αποδείξεις (στ. 391-397). 5. Ο Οδυσσέας αναγνωρίζει την Ιθάκη, φιλά το χώμα, υμνεί τις Ναϊάδες και (έμμεσα) την Αθηνά.

278

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να συμπληρώσετε τα κενά στο παρακάτω κείμενο, επιλέγοντας την κατάλληλη από τις λέξεις που δίνονται:

Ενότητα η

19

ν 210-464

άφιξη νόστος Οδυσσέα εσωτερικός Μνηστηροφονία έπους Με τη ραψωδία ν αρχίζει το τρίτο μέρος της Οδύσσειας, η .......................... Τα δύο μεγάλα θέματα του .......................... είναι ισοβαρή: ο εξωτερικός ............., που καταλήγει στην .......................... του Οδυσσέα στην Ιθάκη, και ο .................. ........ νόστος, που αποκαθιστά την κυριαρχία του .......................... στο ίδιο του το σπίτι. Η σωστή σειρά των λέξεων: Μνηστηροφονία / έπους / νόστος / άφιξη / εσωτερικός / Οδυσσέα 2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις φράσεις στη Β στήλη. Α 1. εσωτερικός νόστος

Β α. κάλυψη της αλήθειας για λόγους αυτοπροστασίας

2. εξωτερικός νόστος

β. επιστροφή του ήρωα στην πατρίδα

3. επική ειρωνεία

γ. αποκατάσταση της τάξης στο παλάτι

4. αναγνωρισμός

δ. ο Οδυσσέας ξυπνά και δεν αναγνωρίζει την Ιθάκη

5. πλαστή ιστορία

ε. απουσία, απομόνωση f κάλυψη f αποκάλυψη f δοκιμασία f αναγνώριση, έκφραση συναισθημάτων

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-γ, 2-β, 3-δ, 4-ε, 5-α.

279

Ραψωδίες

ξ, ο, π

20ή Ενότητα ξ, ο, π (περιληπτική αναδιήγηση) Κύρια θέματα • Ο Οδυσσέας στο καλύβι του Εύμαιου (ξ, ο, π) • Η Αθηνά στη Σπάρτη – Επιστροφή του Τηλέμαχου (ο, π) • Συνάντηση του Τηλέμαχου με τον Οδυσσέα (π) • Ο πιστός υπηρέτης Εύμαιος (ξ, ο, π) • Οι ενέργειες των μνηστήρων και της Πηνελόπης (π)

Ραψωδία ξ ὈäõóóÝùò ðñὸò Åὔìáéïí ὁìéëßá

Εισαγωγικά στη ραψωδία ξ ΤΟΠΟΣ: Ιθάκη, το καλύβι του Εύμαιου ΧΡΟΝΟΣ: η 35η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Εύμαιος, Οδυσσέας (μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο), βοσκοί

Ραψωδία ο ÔçëåìÜ÷ïõ ðñὸò Åὔìáéïí ἄöéîéò

Εισαγωγικά στη ραψωδία ο ΤΟΠΟΣ: Σπάρτη, Φηρές, Πύλος, Ιθάκη ΧΡΟΝΟΣ: η 35η, 36η, 37η και 38η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Αθηνά, Τηλέμαχος, Μενέλαος, Θεοκλύμενος, Οδυσσέας, Εύμαιος

Ραψωδία π Ἀíáãíùñéóìὸò ὈäõóóÝùò ὑðὸ ÔçëåìÜ÷ïõ

280

Εισαγωγικά στη ραψωδία π ΤΟΠΟΣ: Ιθάκη, το καλύβι του Εύμαιου ΧΡΟΝΟΣ: η 38η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Τηλέμαχος, Εύμαιος, Αθηνά

Ενότητα ή

20

ξ, ο, π

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Τεχνική της Οδύσσειας Προοικονομία Σημεία που προοικονομούν ή προετοιμάζουν μελλοντικά γεγονότα: − Η αναφορά του Εύμαιου ότι η Πηνελόπη ζητεί πληροφορίες από τους περαστικούς για τον άντρα της (ραψωδία ξ), μας προϊδεάζει για την επικείμενη συνάντηση του «ζητιάνου» με τη βασίλισσα (στη ραψωδία τ). − Η σύσταση που κάνει η Αθηνά στον Τηλέμαχο να πάει στο χοιροστάσιο, χωρίς να του αποκαλύψει την παρουσία του Οδυσσέα εκεί (ραψωδία ο), προετοιμάζει τη συνάντηση πατέρα και γιου και την αναγνώρισή τους (στη ραψωδία π), ενώ το σχέδιο που καταστρώνει ο Οδυσσέας προδιαγράφει τις εξελίξεις που έπονται. Σύγκλιση της αναζήτησης και του νόστου Tα δύο μεγάλα συμπληρωματικά θέματα του έπους, η αναζήτηση (του Τηλέμαχου) και ο νόστος (του Οδυσσέα) στις ραψωδίες που εξετάζουμε συγκλίνουν και τείνουν να ταυτιστούν. O Τηλέμαχος πραγματοποιεί το δικό του μικρό νόστο, μετά τη σύντομη αποδημία του (για να συλλέξει πληροφορίες για τον πατέρα του). Στο μεταξύ, έχει συντελεστεί εν αγνοία του ο μεγάλος νόστος του Οδυσσέα, που παραμένει προς το παρόν παράμερα και συγκαλυμμένος.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 122 του σχολικού βιβλίου • Οδύσσεια (ξ 26-39/ <23-36 και 84-87/ <72-75>) • Οι άσημες λεπτομέρειες, Γ. Ρίτσος, Μαρτυρίες Β΄ Προσέξτε πώς ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος σχολιάζει σ’ ένα δικό του ποίημα μερικές λεπτομέρειες από την υποδοχή και τη φιλοξενία του «ζητιάνου» από τον Εύμαιο.

281

Ραψωδίες

ξ, ο, π

Ο Γιάννης Ρίτσος, ως γνήσιος ποιητής, εστιάζει σε λεπτομέρειες των ομηρικών σκηνών που ίσως περνούν απαρατήρητες από τους περισσότερους αναγνώστες/ακροατές, κατέχουν όμως σημαντικό ρόλο στην αφήγηση. Δομεί, λοιπόν, το δικό του έργο βασιζόμενος σε τρεις «ουσιαστικές» λεπτομέρειες από την υποδοχή και τη φιλοξενία του Οδυσσέα-ζητιάνου από τον Εύμαιο: το δέρμα που κρατά ο Εύμαιος, τα σανδάλια που φτιάχνει και το σφίξιμο της ζώνης. Οι λεπτομέρειες αυτές κάνουν την αφήγηση πολύ πιο ενδιαφέρουσα και αναδεικνύουν την εικονοπλαστική ικανότητα του ποιητή. Έτσι, μπορούμε πολύ πιο εύκολα να φανταστούμε την εικόνα που περιγράφεται, σαν να ζωντανεύει μπροστά μας. Ακόμη και τα συναισθήματα περιγράφονται με ενάργεια μέσα σε λίγες λέξεις. Η αντίδραση του Εύμαιου, που παράτησε την εργασία του και πέταξε κάτω το δέρμα τρέχοντας να γλιτώσει τον Οδυσσέα από τα σκυλιά, φανερώνει το ειλικρινές ενδιαφέρον του για τον ξένο, την ανιδιοτελή φιλανθρωπία και τον αλτρουισμό του. Το σφίξιμο της ζώνης υποδηλώνει ότι ο χοιροβοσκός ετοιμάζεται για δουλειά: αναλαμβάνει πρόθυμα κουραστική μια εργασία, προκειμένου να ευχαριστήσει το φιλοξενούμενο. Επιπλέον, οι λεπτομέρειες αυτές μας πληροφορούν για συνήθειες της εποχής: ο Εύμαιος κατασκευάζει μόνος τα σανδάλια του από δέρμα ζώου, το χιτώνα του τον συγκρατεί μια ζώνη κ.ά.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 122 του σχολικού βιβλίου 1. Πώς εφαρμόστηκε το σχέδιο που κατέστρωσε η Αθηνά στο τέλος της ραψωδίας ν και σε ποιους χώρους; Σύμφωνα με το σχέδιο, ο Οδυσσέας ζήτησε φιλοξενία από το χοιροβοσκό Εύμαιο, ο οποίος του την πρόσφερε απλόχερα. Από τον πιστό υπηρέτη αντλεί πληροφορίες, όπως τον είχε συμβουλεύσει η Αθηνά. Ο ίδιος, όμως, δεν αποκαλύπτει την ταυτότητά του, αλλά με μια πλαστή ιστορία παραπλανά το χοιροβοσκό. Σε όλη τη ραψωδία ξ, λοιπόν, το σχέδιο της Αθηνάς υλοποιείται χωρίς να αλλάξει ο χώρος: όλα διαδραματίζονται στο καλύβι του Εύμαιου. Η Αθηνά ξεκινώντας με κάποια καθυστέρηση, μεταβαίνει στη Σπάρτη, όπου παρακινεί τον Τηλέμαχο να επιστρέψει στην Ιθάκη και, αφού αποφύγει την ενέδρα των μνηστήρων, να πάει μόνος του στο καλύβι του Εύμαιου. Προετοιμάζεται έτσι η αναγνώριση πατέρα-γιου. Ο Τηλέμαχος ακολουθεί τις συμβουλές της Αθηνάς και αναχωρεί για την Ιθάκη παίρνοντας μαζί του

282

και το μάντη Θεοκλύμενο, που κι αυτός θα διαδραματίσει αργότερα κάποιο ρόλο. Φτάνει στον προορισμό του το επόμενο πρωί με ενδιάμεσες στάσεις στις Φηρές και στην Πύλο. Στη ραψωδία ο, λοιπόν, τα γεγονότα διαδραματίζονται στη Σπάρτη αλλά και στην Ιθάκη. Στη ραψωδια π μετά την αναγνώριση πατέρα και γιου τελειώνει ουσιαστικά η αναζήτηση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο και αρχίζει η συνεργασία των δύο για την εξόντωση των μνηστήρων. Ο χώρος αλλάζει και πάλι, όταν από το χοιροστάσιο μεταφερόμαστε στο παλάτι, για να συναντήσουμε την Πηνελόπη. Στη συνέχεια η δράση μεταφέρεται στο λιμάνι, όπου οι μνηστήρες διαπιστώνουν την αποτυχία της ενέδρας τους, και αμέσως μετά στην αγορά, όπου συγκεντρώνονται οι μνηστήρες, για να καταστρώσουν νέα σχέδια. Αναφέρονται ακόμη η επιστροφή τους στο παλάτι, η απόσυρση της Πηνελόπης στην κάμαρά της και η επιστροφή του Εύμαιου στο καλύβι. Διαπιστώνουμε, δηλαδή, ότι ενώ στη ραψωδία ξ ο χώρος παραμένει αμετάβλητος, στις ραψωδίες ο και π αλλάζει αρκετές φορές. Επιπλέον, παρατηρούμε μια σκόπιμη καθυστέρηση στην εφαρμογή του σχεδίου εκ μέρους της Αθηνάς. Την πρώτη μέρα μένει άπρακτη η θεά, ενώ τις δύο επόμενες μένει άπρακτος ο Οδυσσέας. Έτσι ο ποιητής πετυχαίνει να αντιπαραθέσει τον ήρεμο ύπνο του Οδυσσέα στο καλύβι το πρώτο βράδυ με το ανήσυχο ξαγρύπνημα του Τηλέμαχου, ενώ το τρίτο βράδυ ο Τηλέμαχος κοιμάται ταξιδεύοντας και ο Οδυσσέας ξαγρυπνά συνομιλώντας με τον Εύμαιο. Με τον τρόπο αυτό πατέρας και γιος «συναντιούνται» στο χρόνο πριν συναντηθούν στο χώρο.

Ενότητα ή

20

ξ, ο, π

2. Ο Τηλέμαχος βιάζεται τώρα να επιστρέψει στην Ιθάκη, όπως βιαζόταν και πριν από περίπου ένα μήνα (στη ραψωδία δ, σελ. 46). Πώς μπορεί να εξηγηθεί η ενδιάμεση άπρακτη παραμονή του στη Σπάρτη; Λάβετε πρώτα υπόψη σας τα εξής: [...] Η αδράνεια του Τηλέμαχου, που διήρκεσε περίπου ένα μήνα, δε θα μπορούσε να αιτιολογηθεί, αν τον αντιμετωπίζαμε ως «φυσικό» πρόσωπο. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι ο ποιητής, για να είναι ποιητής και όχι ιστορικός, θα πρέπει να μεταπλάθει τους ήρωές του σε «ποιητικά» πρόσωπα (ακόμη κι αν έχουν υπάρξει ιστορικά). Ένα ποιητικό πρόσωπο μπορεί να γνωρίζει ό,τι δε θα μπορούσε ένα φυσικό, μπορεί να κάνει ό,τι δε θα έκανε ένα φυσικό πρόσωπο, και το αντίστροφο. Το ποιητικό πρόσωπο «ζει» όσο το χρειάζεται ο ποιητής. Δρα μόνο όταν είναι χρήσιμο για την εξέλιξη της πλοκής. Έτσι ο Τηλέμαχος είχε απομακρυνθεί στη Σπάρτη μέχρι να φτάσει ο Οδυσσέας στο καλύβι του Εύμαιου και τώρα που ο ποιητής τον χρειάζεται, εκείνος επιστρέφει και αρχίζει πάλι τη δράση του.

283

Ραψωδίες

ξ, ο, π

3. Ο ποιητής επιφυλάσσει ιδιαίτερη μεταχείριση στον πιστό υπηρέτη Εύμαιο. Πού φαίνεται αυτό; Ο Όμηρος επιμένει ιδιαίτερα στην παρουσίαση του ήθους του Εύμαιου. Στη ραψωδία ξ παρουσιάζεται φιλόξενος κι ευγενικός απέναντι στον ξένο, δηλαδή στον Οδυσσέα. Είναι πιστός υπηρέτης και γι’ αυτό του έχει δοθεί ξεχωριστή θέση ως επικεφαλής των χοιροβοσκών. Είναι υπερήφανος για την προκοπή του, αλλά συγχρόνως περιμένει ανταμοιβή από το αφεντικό του, αφού τέτοιες ήταν οι σχέσεις ενός καλού δούλου με το αφεντικό του κατά την ομηρική εποχή. Σαν μέλος της οικογένειας του Οδυσσέα αγανακτεί με την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι και ανησυχεί για τον Τηλέμαχο. Η πατρική αγάπη που τρέφει για τον Τηλέμαχο φαίνεται και από τον τρόπο που τον υποδέχεται στη ραψωδία π. Επιπλέον, ο Όμηρος θέλει τον Εύμαιο να έχει βασιλική καταγωγή και να βρέθηκε δούλος εξαιτίας της απάτης των Φοινίκων. Τέλος, χαρακτηριστική της εκτίμησης του ποιητή προς τον Εύμαιο είναι και η προσφώνηση σε δεύτερο πρόσωπο (αποστροφή), που μόνο σε αυτόν απευθύνει ο Όμηρος σε ολόκληρη την Οδύσσεια (στ. π 69), καθώς και ο χαρακτηρισμός «θείος» (στ. π 25), που συνήθως αποδίδεται σε σημαντικούς ήρωες (21η Ενότητα). Έτσι ο Εύμαιος παρουσιάζεται ως ένας ξεχωριστός υπηρέτης, ώστε να δικαιολογηθεί ο σημαντικός ρόλος που θα έχει στις εξελίξεις. 4. Στην ενότητα αυτή είναι διάχυτη η (δραματική) ειρωνεία. Ποια στοιχεία την τρέφουν και πώς λειτουργεί; Στις ραψωδίες ξ, ο, π ο Οδυσσέας είναι «παραλλαγμένος» από την Αθηνά, ώστε να μην τον γνωρίζει κανείς. Έτσι ο Εύμαιος του δίνει πληροφορίες για το παλάτι, χωρίς να ξέρει σε ποιον απευθύνεται, ενώ οι ακροατές γνωρίζουν την πραγματική του ταυτότητα. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και κατά τη συνάντηση του Τηλέμαχου με τον Οδυσσέα: ο γιος αντιμετωπίζει τον πατέρα του σαν ξένο, ένα ζητιάνο που ζητά φιλοξενία, ενώ εμείς γνωρίζουμε τη βαθιά συγκίνηση που κρύβει ο Οδυσσέας. Η διάχυτη δραματική ειρωνεία χαρίζει πλεονεκτική θέση στον ακροατή, που γνωρίζει όσα ο Εύμαιος και ο Τηλέμαχος αγνοούν. Έτσι νιώθουμε πιο έντονα τη συγκίνηση του πατέρα που δεν μπορεί να αγκαλιάσει το παιδί του, για να μην αποκαλυφθεί, αλλά και αγωνιούμε για τη στιγμή της αποκάλυψης, που θα οδηγήσει στη συνεργασία πατέρα και γιου για την εξόντωση των μνηστήρων. 5. Με την επιστροφή του Τηλέμαχου δραστηριοποιούνται πάλι οι μνη-

284

στήρες (μετά τη ραψωδία δ, σελ. 46): ποιοι ξεχωρίζουν ανάμεσά τους, τι φοβούνται, τι προτείνουν και τι αποκαλύπτουν οι προτάσεις τους; (με βάση τις τελευταίες παραγράφους της περίληψης της ραψωδίας π – δείτε και το σχόλιο 6).

Ενότητα ή

20

ξ, ο, π

Οι μνηστήρες (όπως νωρίτερα και ο Τηλέμαχος) είχαν αδρανήσει όσο δεν τους χρειαζόταν ο ποιητής. Τώρα επανέρχονται στο προσκήνιο, για να απειλήσουν τη ζωή του Τηλέμαχου. Μόλις πληροφορήθηκαν την ασφαλή επιστροφή του, η ανησυχία τους κορυφώθηκε. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει την ουσιαστική πλέον ενηλικίωση του Τηλέμαχου, αφού μπορεί πια να τους ξεφύγει και, επομένως, αποτελεί κίνδυνο για την εφαρμογή των σχεδίων τους και πρέπει να εξοντωθεί. Τα σχέδια, λοιπόν, αλλάζουν τώρα. Δεν μπορούν να ελπίζουν όλοι στο θρόνο της Ιθάκης, μπορούν όμως να μοιραστούν την περιουσία του Τηλέμαχου μετά τη δολοφονία του. Τις σκέψεις των μνηστήρων εκπροσωπούν τρία πρόσωπα, που θεωρούνται ενδεικτικά του ήθους όλων: • Ο Αντίνοος, σκληρός και αδίστακτος, προτείνει χωρίς δεύτερη σκέψη το επόμενο σχέδιο εξόντωσης του Τηλέμαχου. Δε φαίνεται να έχει κανένα δισταγμό και καμία ηθική αναστολή να διαπράξει φόνο. Το μόνο που τον νοιάζει είναι να προλάβει να βγάλει εγκαίρως από τη μέση τον Τηλέμαχο, πριν του καταστρέψει τα σχέδια. • Ο Αμφίνομος, θεοφοβούμενος και μετριοπαθής, εμφανίζεται πιο συγκρατημένος. Δεν έχει αντίρρηση, βέβαια, για το φόνο του Τηλέμαχου, αλλά προτείνει να καθυστερήσουν λίγο την εφαρμογή του σχεδίου. Ο λόγος δεν είναι οι ηθικές αναστολές αλλά ο φόβος για την επερχόμενη τιμωρία των θεών. • Τέλος ο Ευρύμαχος, διπρόσωπος και υποκριτικός, όπως τον έχουμε ξανασυναντήσει στην Οδύσσεια, είναι σύμφωνος, όπως και όλοι οι άλλοι, με τα σχέδια δολοφονίας. Προσπαθεί μόνο να καθησυχάσει την Πηνελόπη, από φόβο πάλι μη φέρει κάποιο εμπόδιο στην υλοποίηση των σχεδίων τους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ολόκληρη η ομάδα των μνηστήρων αποτελείται από ανήθικους νέους, που στο μυαλό τους έχουν μόνο το κέρδος. Ο μόνος φόβος που τους κατατρώει, είναι να μην αποκαλυφθεί στο λαό η αποτυχημένη ενέδρα. Τότε θα στρέφονταν εναντίον τους όχι μόνο οι θεοί αλλά και οι άνθρωποι. Ενοχοποιούνται έτσι ακόμη περισσότερο οι μνηστήρες. Γνωρίζουν ότι οι πράξεις τους είναι κατακριτέες από το λαό και όμως επιδιώκουν με κάθε τρόπο την αρπαγή της βασιλικής περιουσίας. Αν γίνονταν όλα στο σκοτάδι και δεν τα μάθαινε κανείς, οι ίδιοι δεν επρόκειτο να νιώσουν τύψεις ή μεταμέλεια για ηθικούς λόγους.

285

Ραψωδίες

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

ξ, ο, π

ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 122 του σχολικού βιβλίου Ποια είναι τα σημαντικότερα γεγονότα των ραψωδιών ξ, ο, π; Τα σημαντικότερα γεγονότα της ραψωδίας ξ είναι τα εξής: • Ο Οδυσσέας μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο δέχεται τη φιλοξενία του Εύμαιου και διαπιστώνει την πίστη του. • Αντλεί από αυτόν πληροφορίες για την κατάσταση στο παλάτι. • Με μια πλαστή ιστορία κρατά κρυφή την ταυτότητά του. Τα σημαντικότερα γεγονότα της ραψωδίας ο είναι τα εξής: • Η Αθηνά βρίσκει τον Τηλέμαχο στη Σπάρτη, τον παρακινεί να επιστρέψει και τον προειδοποιεί για την ενέδρα των μνηστήρων. • Ο Τηλέμαχος αναχωρεί από τη Σπάρτη παίρνοντας μαζί του το μάντη Θεοκλύμενο. • Το βράδυ που ο Τηλέμαχος ταξιδεύει, ο Οδυσσέας συνομιλεί με τον Εύμαιο. Από τη συζήτηση Οδυσσέα και Εύμαιου αντλούμε πληροφορίες για την καταγωγή του δεύτερου. • Ο Τηλέμαχος φτάνει στην Ιθάκη το πρωί και κατευθύνεται προς το καλύβι του Εύμαιου.

• • • •

286

Τα σημαντικότερα γεγονότα της ραψωδίας π είναι: Ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο με πατρική αγάπη. Ο Οδυσσέας κρύβει τη συγκίνησή του. Μόλις ο πατέρας και ο γιος μένουν μόνοι, γίνεται η αναγνώριση και προετοιμάζεται το σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων. Η Πηνελόπη και οι μνηστήρες μαθαίνουν την άφιξη του Τηλέμαχου. Οι μνηστήρες συγκεντρώνονται στην αγορά, για να καταστρώσουν νέο σχέδιο δολοφονίας, αλλά το αναβάλλουν προς το παρόν και επιστρέφουν στο παλάτι.

Ενότητα ή

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Αφού διαβάσετε τις περιληπτικές αναδιηγήσεις των ραψωδιών ξ, ο, π, να εντοπίσετε τα σημεία που προοικονομούν ή προετοιμάζουν μελλοντικά γεγονότα.

20

ξ, ο, π

Βλ. 20ή Ενότητα, Τεχνική της Οδύσσειας, Προοικονομία. 2. Να συμπληρώσετε τα κενά στο παρακάτω κείμενο με την κατάλληλη από τις λέξεις που δίνονται: φαντασίας, θεός, Ομήρου, ποιητικό, όργανο, σχεδίου, πρόσωπο Το πρόσωπο που παρουσιάζεται σ’ ένα ποιητικό έργο να δρα, είτε ήρωας είναι είτε ....................., δεν ταυτίζεται ποτέ με ένα φυσικό, ζωντανό ..................... Tο ποιητικό πρόσωπο είναι έργο της .....................· ακόμα κι αν έζησε κάποτε μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, όπως πολλοί ήρωες του Σαικσπήρου, μπορεί και του ....................., μια φορά ο ποιητής το μεταπλάθει σε ποιητικό, αν θέλει να μείνει ποιητής και να μη μεταστραφεί σε επιστήμονα ιστορικό, που καταγράφει ό,τι ακριβώς είπαν και έπραξαν οι άνθρωποι της γης αυτής. [...] Το ..................... πρόσωπο δεν ζει την ολοκληρωμένη ζωή ενός φυσικού προσώπου· καθώς δεν είναι παρά το ..................... του ποιητή για την εκπλήρωση του ..................... του, ζει και δρα μόνο όσο και όπως το θέλει ο πλάστης του. Ακόμα ο ήρωας ή και ο θεός ό,τι ο ποιητής θέλει για μια στιγμή να μην το ξέρει, δεν το ξέρει, κι ας έπρεπε να το ξέρει· και αντίθετα: μπορεί να ξέρει ό,τι ξέρει ο ποιητής, και ας μην μπορούσε, αν ήταν πραγματικός άνθρωπος, να το ξέρει. Κακριδής, I., Ξαναγυρίζοντας στον Όμηρο Τα κενά συμπληρώνονται με την εξής σειρά: θεός / πρόσωπο / φαντασίας / Ομήρου / ποιητικό / όργανο / σχεδίου

287

Ραψωδία

π

21η Ενότητα π 1-172/ <1-155> Κύρια θέματα • Υποδοχή του Τηλέμαχου από τον Εύμαιο • Συνάντηση του Τηλέμαχου με τον αγνώριστο ακόμη πατέρα του

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 1-47:

Ο Τηλέμαχος φτάνει στο καλύβι του Εύμαιου και ο χοιροβοσκός τον υποδέχεται με πατρική θέρμη Στίχοι 48-64: Το γεύμα των τριών αντρών Στίχοι 65-75: Ο Τηλέμαχος ζητά να μάθει την ταυτότητα του ξένου και ο Εύμαιος τον συστήνει ως Κρητικό Στίχοι 77-140: Συνομιλία του Τηλέμαχου με τον ξένο − Ο Οδυσσέας ξεσηκώνει το γιο του εναντίον των μνηστήρων Στίχοι 141-172: Ο Τηλέμαχος στέλνει τον Εύμαιο στο παλάτι

Περίληψη Ο Τηλέμαχος φτάνει στο καλύβι του Εύμαιου όπου ο χοιροβοσκός, γεμάτος συγκίνηση, τον καλωσορίζει σαν να ήταν γιος του. Ο νεαρός ρωτάει για την Πηνελόπη και μαθαίνει ότι μένει πιστή στον Οδυσσέα. Στη συνέχεια, ο χοιροβοσκός στρώνει το τραπέζι για φαγητό. Μετά το γεύμα ο Τηλέμαχος ζητά να μάθει ποιος είναι ο ξένος και ο Εύμαιος τού απαντάει ότι πρόκειται για έναν περιπλανώμενο Κρητικό. Ο Τηλέμαχος εκδηλώνει την αδυναμία του να φιλοξενήσει τον ξένο στο παλάτι, του υπόσχεται όμως ότι θα του δώσει τα απαραίτητα εφόδια για να ταξιδέψει. Ο Οδυσσέας παίρνει το λόγο και ξεσηκώνει τον Τηλέμαχο εναντίον των μνηστήρων. Ο Τηλέμαχος εκθέτει την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι κι εκφράζει το παράπονο ότι δεν έχει κανένα να τον στηρίξει. Έπειτα στέλνει τον Εύμαιο στα ανάκτορα, για να ειδοποιήσει κρυφά την Πηνελόπη για την άφιξή του.

288

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 12 στ. 19 στ. 29 στ. 58 στ. 87 στ. 127 στ. 132

«δεν αλυχτούν οι σκύλοι»: ρ. αλυχτώ = γαβγίζω, ουρλιάζω «τον κύρη του»: (ο) κύρης = ο πατέρας, ο γονιός / το αφεντικό «εμίσεψες»: ρ. μισεύω = ξενιτεύομαι «πινάκια»: (το) πινάκιο = πιάτο, πήλινο σκεύος (το) «υποστατικό» = το αγρόκτημα / εδώ: η στάνη και το καλύβι «γενιά... μονόκληρη»: κάθε πατέρας που έχει ένα μόνο παιδί «κακόβουλοι»: κακόβουλος, −η, −ο = αυτός που επιδιώκει το κακό κάποιου άλλου στ. 136 «λυμαίνονται το βιος μου» = ρημάζουν, καταστρέφουν την περιουσία μου

Ενότητα η

21

π 1-172

Πραγματολογικά σχόλια «Αρκείσιος» (στ. 128): πατέρας του Λαέρτη και παππούς του Οδυσσέα (το γενεαλογικό δέντρο της βασιλικής οικογένειας της Ιθάκης: Αρκείσιος f Λαέρτης f Οδυσσέας f Τηλέμαχος).

Πολιτιστικά στοιχεία • «ανάβοντας χαράματα φωτιά, ετοίμαζαν το πρωινό τους» (στ. 2), «οι σκύλοι που γαυγίζουνε τους ξένους» (στ. 5), «λίθινο κατώφλι» (στ. 49), «στάνη» (στ. 53), «τότε ο χοιροβοσκός έστρωσε κάτω χλοερά κλαδιά κι απάνω τους προβιά» στ. (56-57): στους στίχους αυτούς υπάρχουν πληροφορίες για τη ζωή των βοσκών (συνήθειες, διαμονή, ζώα). • «κούπες» (στ. 17), «πινάκια με κρέατα ψημένα» (στ. 58-59), «πανέρια με ψωμί» (στ. 60), «συγκερνούσε στη γαβάθα το γλυκόπιοτο κρασί» (στ. 60-61) • «χάλκινο δόρυ» (στ. 48), «ξίφος δίκοπο» (στ. 89) • «χλαίνη και χιτώνα» (στ. 88), «πέδιλα» (στ. 89)

Τεχνική της Οδύσσειας Εκτεταμένη παρομοίωση Στους στ. 21-26 ο ποιητής παρομοιάζει τη συνάντηση ματαξύ Εύμαιου και

289

Ραψωδία

π

Τηλέμαχου με τη συνάντηση ενός πατέρα με το γιο του. Σκοπός της παρομοίωσης είναι να δείξει τη συγκίνηση του Εύμαιου και την αγάπη που νιώθει για τον Τηλέμαχο, δημιουργώντας έτσι μια έντονα φορτισμένη σκηνή. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «με πόση αγάπη... και κόπο» (στ. 21-23)· β. δεικτικό μέρος: «έτσι και το θεόμορφο... από θάνατο» (στ. 24-26)· γ. κοινός όρος: η συγκίνηση της συνάντησης· (στο στ. 26 υπάρχει η απλή παρομοίωση «σάμπως να γλίτωσε από θάνατο», η οποία εντάσσεται στην πλατιά παρομοίωση και ενισχύει το νόημά της). Επική ειρωνεία • Στους στ. 27-32 ο Εύμαιος αντιμετωπίζει τον Τηλέμαχο σαν να ήταν γιος του. Εμείς γνωρίζουμε ότι ο πραγματικός πατέρας του Τηλέμαχου παρακολουθεί τη σκηνή, ενώ οι ήρωες το αγνοούν. • Στους στ. 52, 66, 123 ο Τηλέμαχος προσφωνεί τον Οδυσσέα ξένο, αγνοώντας ότι πρόκειται για τον πατέρα του. • Στους στ. 78-79 ο Τηλέμαχος εκφράζει τη στενοχώρια του που δεν μπορεί να φιλοξενήσει στο παλάτι τον ξένο. Η ειρωνεία βρίσκεται στο ότι ο Τηλέμαχος αγνοεί ότι ο «φιλοξενούμενός» του είναι ο αφέντης του παλατιού. • Στους στ. 109-113 ο Οδυσσέας εύχεται να ήταν ο γιος του Οδυσσέα ή να γύριζε ο ίδιος ο ήρωας για να πάρει εκδίκηση από τους μνηστήρες. Η ειρωνεία βρίσκεται στην άγνοια του Τηλέμαχου, ο οποίος ακούει αυτά τα λόγια χωρίς να ξέρει ότι πράγματι έχει γυρίσει ο πατέρας του. Προοικονομία Στους στ. 95-99 τα λόγια του Τηλέμαχου προοικονομούν τη συμπεριφορά των μνηστήρων προς τον Οδυσσέα, όταν αυτός θα παρουσιαστεί στο παλάτι σαν ζητιάνος. Αποστροφή Στο στ. 69 ο ποιητής διακόπτει την τριτοπρόσωπη αφήγηση και απευθύνεται στον Εύμαιο σε δεύτερο πρόσωπο «Και τότε, Εύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες το λόγο κι αποκρίθηκες», ένδειξη της συμπάθειας που τρέφει για τον Εύμαιο (η οποία φαίνεται ακόμη από το χαρακτηρισμό θείος χοιροβοσκός στο στ. 25 και από την προσφώνηση παππούλη ἄôôá στο αρχαίο κείμενο− στο στ. 66). Με αυτό τον τρόπο τον βάζει να συμμετέχει στη συζήτηση, σαν να είναι μέλος της παρέας τους. Άστοχα ερωτήματα Στους στ. 105-107 ο Οδυσσέας κάνει άσκοπες ερωτήσεις στον Τηλέμαχο,

290

σχετικά με τη στάση που τηρεί προς τουςπρος τους μνηστήρες. Επιβράδυνση Η αναδιήγηση της πλαστής ιστορίας για την ταυτότητα του Οδυσσέα από τον Εύμαιο (στ. 71-75) επιβραδύνει την εξέλιξη της υπόθεσης.

Ενότητα η

21

π 1-172

Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «θείος χοιροβοσκός» (στ. 1, 25, 65) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 7, 62) • «και σαν πουλιά τα λόγια του πετούσαν» (στ. 27) • «κρασί σπινθηροβόλο» (στ. 18) • «θεόμορφος Τηλέμαχος» (στ. 24) • «συνετός Τηλέμαχος» (στ. 37, 77) • «Πήρε ξανά το λόγο ο Εύμαιος, της συντροφιάς του ο πρώτος» (στ. 44) • «χάλκινο δόρυ» (στ. 48) • «λίθινο κατώφλι» (στ. 49) • «γλυκόπιοτο κρασί» (στ. 61) • «κι όταν εκόρεσαν τον πόθο τους για το φαΐ και το πιοτό (στ. 64) • «ωραία ρούχα» (στ. 88) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 100) • «άψογος Οδυσσέας» (στ. 110) • «ανόσια έργα» (στ. 117) • «φρόνιμος Τηλέμαχος» (στ. 122) Τυπικές ερωτήσεις • «Πες μου, παππούλη, από πού μας ήλθε ο ξένος; πώς έτσι και τον έφεραν προς την Ιθάκη οι ναυτικοί; για ποια γενιά τους καμαρώνουν;» (στ. 66-67)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «Αν πάλι... τα ανόσια έργα τους» (στ. 115-117): Στους στίχους αυτούς τίθεται το ζήτημα της τιμής. Ο Οδυσσέας εκφράζει την αντίληψη ότι είναι προτιμότερο κάποιος να πεθάνει υπερασπιζόμενος την περιουσία και τα δικαιώματά του, παρά να ζει και να ανέχεται τις προσβολές και τις αδικίες που του κάνουν. • «όμως αυτά το ξέρω πως είναι στο χέρι των θεών» (στ. 140): Εδώ υπάρχει η αντίληψη ότι οι θεοί είναι ρυθμιστές της ανθρώπινης τύχης.

291

Ραψωδία

π

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Εύμαιος: Ο χοιροβοσκός είναι ένας άνθρωπος απλός, γεμάτος καλοσύνη κι αγάπη, αφοσιωμένος στη βασιλική οικογένεια. Πολύ συγκινημένος, εκδηλώνει την πατρική του στοργή προς τον Τηλέμαχο, μιλώντας με λόγια τρυφερά (στ. 15-36) και προσφέροντάς του περιποιήσεις (στ. 56-61). Όταν μεσολαβεί στον Τηλέμαχο για να φιλοξενήσει τον ξένο (στ. 70-75), δείχνει την ανθρωπιά του. Τηλέμαχος: Είναι ευγενικός και καταδεκτικός τόσο με το χοιροβοσκό (στ. 38-40), όσο και με το ζητιάνο (στ. 50-54). Δείχνει τα φιλόξενα αισθήματά του, καθώς δέχεται να προσφέρει όποια βοήθεια μπορεί στον ξένο (στ. 87-94) αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζεται δειλός και ανώριμος να βρει λύση για την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι (στ. 80-81). Όταν δίνει εντολή στον Εύμαιο να ανακοινώσει την άφιξή του στην Πηνελόπη, εκδηλώνει την αγάπη που νιώθει για τη μητέρα του (στ. 141-145). Οδυσσέας: Όταν εμφανίζεται ο Τηλέμαχος, ο Οδυσσέας επιδεικνύει αξιομνημόνευτη ψυχραιμία, καθώς παρακολουθεί φαινομενικά ατάραχος μια σκηνή στην οποία πρωταγωνιστής έπρεπε να είναι ο ίδιος (στ. 15-49). Στη συνέχεια προσπαθεί να εμψυχώσει το γιο του προκειμένου να αναλάβει δράση, μιλώντας του με λόγια γεμάτα πάθος εναντίον των μνηστήρων (στ. 101-121).

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 126 του σχολικού βιβλίου • Απόσπασμα δημοτικού τραγουδιού Πώς αντιμετωπίζουν την προσβολή ο ήρωας του πιο πάνω δημοτικού τραγουδιού και ο Οδυσσέας; (στ. 115-117) Στους στίχους 115-117 ο Οδυσσέας προσπαθεί να εμψυχώσει το γιο του και να τον πείσει να αντιδράσει εναντίον των μνηστήρων. Προετοιμάζει έτσι τη μεταξύ τους συνεργασία, που θα ακολουθήσει. Στην προσπάθειά του αυτή θυμίζει στον Τηλέμαχο το ηρωικό ιδανικό, σύμφωνα με το οποίο είναι προτιμότερο για κάθε άνθρωπο να πεθάνει πολεμώντας για την αξιοπρέπειά του, παρά να ζει ντροπιασμένος. Αξίζει, λοιπόν, να επιτεθεί ο Τηλέμαχος στους μνηστήρες με σκοπό είτε να αποκαταστήσει οριστικά την τάξη στο σπίτι του,

292

είτε να πεθάνει προσπαθώντας να αποφύγει την ντροπή. Έτσι εξάλλου θα φανεί αντάξιος του δοξασμένου πατέρα του, που με τόσο θάρρος αγωνίστηκε στην Τροία και κέρδισε αιώνια δόξα. Το ίδιο ηρωικό ιδανικό εξυμνείται και στη νεότερη εποχή μέσω του δημοτικού τραγουδιού. Ο ήρωας του τραγουδιού αυτού προτιμά να βρίσκεται στον Κάτω Κόσμο, παρά να υπομένει ντροπή στον επάνω. Φαίνεται, λοιπόν, ότι σε κάθε εποχή ο ήρωας αποφεύγει την ατίμωση με κάθε τρόπο, ακόμη κι αν ο τρόπος αυτός είναι ο θάνατος.

Ενότητα η

21

π 1-172

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 126 του σχολικού βιβλίου 1. Ποια τεχνική χρησιμοποιεί ο ποιητής στη σκηνή της άφιξης του Τηλέμαχου στο καλύβι και τι πετυχαίνει; Η σκηνή της άφιξης του Τηλέμαχου στο καλύβι του Εύμαιου αποτυπώνει μια πολύ δυνατή και συγκινητική στιγμή της ιστορίας. Τα συναισθήματα που προκαλεί γίνονται πολύ πιο έντονα με την επική ειρωνεία και τη δραματοποίηση. Το ενθουσιώδες καλωσόρισμα του Τηλέμαχου από τον Εύμαιο, η καλυμμένη συγκίνηση του Οδυσσέα, η ανησυχία του Τηλέμαχου για τη μητέρα του αποδίδονται με παραστατικό τρόπο τόσο στους μεταξύ τους διαλόγους όσο και με τις μικρές κινήσεις και αντιδράσεις των προσώπων (π.χ. στ. 17: «του πέφτουν οι κούπες απ’ το χέρι»). Ο ποιητής επιλέγει τους σύντομους λόγους και αντίλογους, για να προσδώσει ζωντάνια και ενδιαφέρον στη συζήτηση (στ. 10-14, 28-32, 38-40 κ.ά.). Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιεί πολλές οπτικοακουστικές εικόνες (π.χ. τα σκυλιά πλησιάζουν ήρεμα τον Τηλέμαχο στους στ. 5-7, ακούγονται βήματα στους στ. 8-9, ο Τηλέμαχος εμφανίζεται στην πόρτα στους στ. 15-16 κ.ά.). Στη δραματοποίηση επίσης συμβάλλει η προσφώνηση «ξένε» (στ. 52) του Τηλέμαχου προς τον Οδυσσέα, καθώς και η προσφώνηση «φίλε» (στ. 101) του Οδυσσέα προς τον Τηλέμαχο. Η δραματοποίηση συμπληρώνεται από την τεχνική της δραματικής (επικής) ειρωνείας, που είναι διάχυτη και σε αυτή τη σκηνή, λόγω της μεταμφίεσης του Οδυσσέα. Ο Τηλέμαχος και ο Εύμαιος αγνοούν ότι ο «ξένος» είναι ο ταξιδιώτης που περιμένουν τόσα χρόνια. Αυτό το γνωρίζουμε, όμως, οι ακροατές και βέβαια ο ίδιος ο Οδυσσέας. Ο ποιητής, λοιπόν, μας τοποθετεί άλλη μία φορά σε πλεονεκτική θέση έναντι των ηρώων του. Έτσι, μέσα από αυτή την άγνοια δημιουργούνται μυστικές συνδέσεις μεταξύ των τριών προσώπων:

293

Ραψωδία

π

• Ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο σαν πατέρας, ενώ ο πραγματικός του πατέρας βρίσκεται εκεί αλλά δεν του επιτρέπεται να εκδηλώσει τη χαρά του. Τα λόγια και η συμπεριφορά του Εύμαιου (στ. 28: «γλυκό μου φως» και στ. 30: «παιδί μου») αντανακλούν τα λόγια και τη συμπεριφορά του Οδυσσέα. Έτσι συνδέεται ο Οδυσσέας με τον Εύμαιο. • Ο Τηλέμαχος καλωσορίζεται από τον Εύμαιο σαν να ήταν ο μονάκριβος γιος του που γύρισε ύστερα από δεκάχρονο ταξίδι, αφού γλίτωσε το θάνατο. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτός που γύρισε ύστερα από δεκάχρονο ταξίδι είναι ο Οδυσσέας. Έτσι συνδέεται και ο Τηλέμαχος με τον Οδυσσέα, σαν να σχετίζεται ο «μικρός» νόστος του γιου με το «μεγάλο» νόστο του πατέρα. 2. Πώς συμπεριφέρεται ο Τηλέμαχος προς τον Εύμαιο και τον «ξένο»; Ο Τηλέμαχος δείχνει σεβασμό τόσο προς τον Εύμαιο όσο και προς τον ξένο. Παρόλο που ο ίδιος είναι πριγκιπόπουλο, δεν αντιμετωπίζει περιφρονητικά ούτε το χοιροβοσκό ούτε το ζητιάνο. Ο Εύμαιος τον αγαπά σαν γιο του, αλλά κι εκείνος τον σέβεται σαν πατέρα του. Έχει μεγαλώσει μαζί του και έτσι τους συνδέει αμοιβαία και ειλικρινής αγάπη. Είναι φυσικό, λοιπόν, να μην του φέρεται όπως το αφεντικό στο δούλο, αλλά να τον αντιμετωπίζει σαν μέλος της οικογένειάς του. Εξάλλου ο Εύμαιος έχει αποδείξει ότι είναι πιστός δούλος και κάτι παραπάνω. Την ίδια, όμως, σεμνή και αξιόλογη συμπεριφορά έχει ο Τηλέμαχος και προς τον ξένο, ένα ζητιάνο που τον συναντά πρώτη φορά. Προσφέρεται ανιδιοτελώς να του προσφέρει ό,τι χρειάζεται εκτός από φιλοξενία στο παλάτι, γιατί φοβάται μην τον προσβάλουν οι μνηστήρες. Παρουσιάζεται, δηλαδή, ο Τηλέμαχος ως ένας ευγενικός και σεμνός νέος με άδολη αγάπη προς το συνάνθρωπό του. Ο χαρακτήρας του αξίζει επαίνους ισότιμους με αυτούς του πατέρα του, για διαφορετικούς βέβαια λόγους. Η συμπεριφορά του αυτή δικαιολογεί την τελική δικαίωσή του και τη νίκη του εναντίον των άσεμνων μνηστήρων. 3. Σε ποιο σημείο της συνομιλίας Τηλέμαχου-Εύμαιου παρεμβαίνει ο «ξένος» και τι φαίνεται να επιδιώκει; Ο Οδυσσέας, παρά τις έντονες στιγμές που ζει, όταν αντικρίζει το γιο του έπειτα από είκοσι χρόνια, καταφέρνει να συγκρατηθεί και να παραμείνει ψύχραιμος, χωρίς να φανερώσει την παραμικρή συγκίνηση που θα μαρτυρούσε την ταυτότητά του. Ωστόσο έρχεται η στιγμή που ξεσπά το θυμό του εναντίον των μνηστήρων. Έχοντας νιώσει την αγωνία του Τηλέμαχου

294

για τη μητέρα του και έχοντας ακούσει άλλη μία φορά για τη συνετή στάση που κράτησε τόσα χρόνια η Πηνελόπη, ξεσπά μπροστά στο δισταγμό του Τηλέμαχου να τον φιλοξενήσει στο παλάτι. Ο ίδιος ο βασιλιάς (μεταμφιεσμένος, βέβαια, σε ζητιάνο) δεν μπορεί να μείνει στο σπίτι του, από φόβο για την προσβλητική συμπεριφορά των άσεμνων μνηστήρων. Και πάλι, όμως, το ξέσπασμά του δε δείχνει έλλειψη αυτοσυγκράτησης ή εξάντληση της υπομονής του, αλλά εξυπηρετεί συγκεκριμένους σκοπούς. Ο «πολύμητις» Οδυσσέας αρπάζει την ευκαιρία να εμψυχώσει το γιο του, ώστε να τον προετοιμάσει για τη μετέπειτα συνεργασία τους εναντίον των μνηστήρων. Επιπλέον, αντλεί από αυτόν πληροφορίες για τη στάση του λαού της Ιθάκης απέναντι σε αυτή την κατάσταση, ώστε να αντιδράσει ανάλογα. Τον ενδιαφέρει να μάθει αν ο λαός του είναι ακόμη με το μέρος του βασιλιά ή έχει στραφεί εναντίον της βασιλικής οικογένειας. Τέλος, θυμίζει στον Τηλέμαχο το ηρωικό ιδανικό, σύμφωνα με το οποίο είναι προτιμότερο να πεθάνει κανείς παρά να ζει ατιμασμένος, αλλά και τον προϊδεάζει για την τιμωρία των μνηστήρων.

Ενότητα η

21

π 1-172

4. Εντοπίστε την τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων» (στ. 105 κ.ε.) και προσδιορίστε τη λειτουργία της (αφού θυμηθείτε το Β1 της 16ης Ενότητας, σελ. 105). Στους στίχους 105-107 ο Όμηρος χρησιμοποιεί και πάλι την τεχνική των άστοχων ερωτημάτων, για να προσδώσει έμφαση στην απάντηση του Τηλέμαχου σχετικά με την κατασπατάληση της περιουσίας του από τους μνηστήρες. Ο Οδυσσέας-ξένος υποβάλλει στο συνομιλητή του ερωτήματα δίνοντας πιθανές απαντήσεις: Γιατί δεν τον λογαριάζουν μέσα στο παλάτι, ενώ είναι πριγκιπόπουλο; Μήπως ο λαός είναι εναντίον του; Ή μήπως υπάρχει διχόνοια ανάμεσα σ’ αυτόν και τα αδέρφια του; Βέβαια καμία από τις πιθανές απαντήσεις δεν είναι σωστή κι έτσι τα ερωτήματα αυτά δε βρίσκουν το στόχο τους. Στην απάντησή του ο Τηλέμαχος αναιρεί πρώτα ένα-ένα τα άστοχα ερωτήματα, για να καταλήξει στη σωστή απάντηση, που δίνεται έτσι με περισσότερη έμφαση. Παρόλο που ο Τηλέμαχος είναι μοναχογιός και αγαπητός στο λαό του, η θέση του στο παλάτι κινδυνεύει εξαιτίας της ανηθικότητας των μνηστήρων. 5. Να διακρίνετε α. χαρακτηριστικές λεπτομέρειες (κυρίως στους στ. 5-20) και β. μεταφορικές εκφράσεις (κυρίως στους στ. 78, 93, 97, 102, 132). α. Στους στίχους 5-20 ο ποιητής δίνει βάρος σε χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, που κάνουν την αφήγηση πιο ζωντανή και άμεση. Προσέχουμε ιδιαίτερα τις

295

Ραψωδία

π

οπτικοακουστικές εικόνες των στίχων αυτών: • στ. 5-7: Οι σκύλοι πλησιάζουν τον Τηλέμαχο κουνώντας την ουρά τους, χωρίς να του γαβγίζουν. • στ. 7-8: Ο Οδυσσέας παρατηρεί τη συμπεριφορά των σκύλων. • στ. 8-9: Ακούγονται βήματα. • στ. 15-16: Ο Τηλέμαχος εμφανίζεται στην πόρτα. • στ. 17-18: Ο χοιροβοσκός κρατούσε κούπες με τις οποίες θα κερνούσε κρασί τον ξένο, αλλά από τη χαρά και την ταραχή του τις έριξε κάτω. • στ. 19-20: Ο Εύμαιος βουρκωμένος φιλά τον Τηλέμαχο στο κεφάλι, στα μάτια και στα χέρια. β. Αξιοπρόσεκτες επίσης είναι και οι μεταφορές της ενότητας: • στ. 78: ο λόγος δάγκωσε την ψυχή: τα λόγια με πίκραναν· • στ. 94: να μη σου γίνει βάρος: να μη σε ενοχλήσει· • στ. 97: η λύπη θα γίνει ασήκωτη: η λύπη θα γίνει πολύ έντονη· • στ. 102: η καρδιά μου γίνεται κομμάτια: λυπάμαι πολύ· • στ. 132: ξεφύτρωσαν: εμφανίστηκαν ξαφνικά.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 126 του σχολικού βιβλίου Να περιγράψετε (σε 4-5 γραμμές) τη συμπεριφορά του Οδυσσέα εστιάζοντας κυρίως στην αυτοσυγκράτησή του και στο μάθημα παλικαριάς που δίνει στο γιο του. Ο Οδυσσέας φαίνεται να βρίσκεται σε εγρήγορση, γι’ αυτό αντιλαμβάνεται αμέσως την άφιξη του Τηλέμαχου. Όμως ακόμη και όταν τον αντικρίζει, η αυτοσυγκράτησή του είναι αξιοθαύμαστη. Αφήνει τον Εύμαιο να αναλάβει το ρόλο του πατέρα, προκειμένου να μην αποκαλυφθεί το σχέδιο και απογοητεύσει την Αθηνά. Παρόλα αυτά βρίσκει ο «πολύμητις» ευκαιρία να μιλήσει στο γιο του ως πατέρας και να του απευθύνει ένα μάθημα παλικαριάς, θυμίζοντάς του το ηρωικό ιδανικό.

296

Ενότητα η

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να απαντήσετε με συντομία στις παρακάτω ερωτήσεις: α. Σε ποια σημεία του κειμένου υπάρχει επική ειρωνεία; β. Γιατί ο ποιητής βάζει τον Οδυσσέα να παρακολουθεί σιωπηλός τη σκηνή στους στ. 15-64; γ. Πώς κατορθώνει ο ποιητής να απομονώσει τον Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο; Για ποιο λόγο;

21

π 1-172

α. Βλ. Τεχνική της Οδύσσειας, Επική ειρωνεία. β. Ο Οδυσσέας, μολονότι καταλαβαίνει ποιος είναι ο νεαρός που φτάνει στο καλύβι, παραμένει σιωπηλός, καθώς δεν έχει φτάσει ακόμη η ώρα να εκδηλώσει τα συναισθήματά του. Με απαράμιλλη ψυχραιμία παρακολουθεί τη σκηνή της υποδοχής του από τον Εύμαιο. Η σιωπή του Οδυσσέα κορυφώνει την ένταση και την αγωνία των ακροατών. γ. Ο Τηλέμαχος στέλνει τον Εύμαιο να ειδοποιήσει την Πηνελόπη για την άφιξή του. Με τον τρόπο αυτό θα μείνουν μόνα τους στη σκηνή τα δύο πρόσωπα, ώστε να γίνει ο αναγνωρισμός. 2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α και της Β στήλης: Α α. «κάθισε ξένε μου» (στ. 52) β. «και τότε, Εύμαιε... αποκρίθηκες» (στ. 69) γ. «γλυκό μου φως» (στ. 28) δ. «συνετός Τηλέμαχος» (στ. 37)

Β 1. τρυφερότητα 2. λογότυπος 3. ειρωνεία 4. σχήμα αποστροφής

Η σωστή αντιστοίχιση: α-3, β-4, γ-1, δ-2.

297

Ραψωδία

π

22η Ενότητα π 185-336/ <167-307> Κύρια θέματα • Αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο • Κατάστρωση σχεδίου αντιμετώπισης των μνηστήρων

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 185-206: Η Αθηνά δίνει εντολές στον Οδυσσέα, αίρει την παραμόρφωσή του και ο Τηλέμαχος αιφνιδιάζεται Στίχοι 207-261: Ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται και αναγνωρίζεται από τον Τηλέμαχο Στίχοι 298-336: Ο Οδυσσέας καταστρώνει σχέδιο δράσης

Περίληψη Μετά την αναχώρηση του Εύμαιου εμφανίζεται η Αθηνά στον Οδυσσέα και τον καλεί να πάει κοντά της. Έξω από το καλύβι, η θεά τού λέει ότι έφτασε η ώρα να αποκαλυφθεί στο γιο του και του δίνει την κανονική του μορφή. Ο Οδυσσέας πλησιάζει τον ξαφνιασμένο από τη μεταμόρφωση Τηλέμαχο και του λέει ότι είναι ο πατέρας του. Ο νεαρός είναι δύσπιστος αρχικά, στη συνέχεια όμως πείθεται και πέφτει στην αγκαλιά του Οδυσσέα. Οι δύο τους κλαίνε από χαρά και συγκίνηση. Κάποια στιγμή, ο Τηλέμαχος ζητά να μάθει πώς έφτασε ο πατέρας του στην Ιθάκη. Αυτός τον πληροφορεί για το ταξίδι του, του ανακοινώνει ότι πρέπει να σχεδιάσουν το φόνο των μνηστήρων και καταστρώνει το σχέδιο δράσης.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 204 «σπλαχνίσου μας»: ρ. σπλαχνίζομαι = συμπονώ στ. 205 «δώρα από δουλεμένο μάλαμα» = δώρα από κατεργασμένο χρυσό στ. 212 (οι) «παρειές»: (η) παρειά = το μάγουλο

298

στ. 220 «εκτός κι αν τον συνέτρεχε κάποιος θεός» = εκτός κι αν τον βοηθούσε κάποιος θεός στ. 227 «να αποθαυμάζεσαι»: ρ. αποθαυμάζω = αισθάνομαι έκπληξη και θαυμασμό στ. 246 (ο) «οδυρμός» = θρήνος στ. 310 «πολύβουλη η Αθηνά» = πολύγνωμη στ. 325 «σκουτάρια» = ασπίδες

Ενότητα η

22

π 185-336

Πολιτιστικά στοιχεία • «πουκαμίσα» (στ. 192), «πανωφόρι» (στ. 193): είδη ένδυσης • «δώρα από δουλεμένο μάλαμα» (στ. 205) • «σηκώνεις τα όπλα του πολέμου που παραμένουν στη μεγάλη αίθουσα − να τα μαζέψεις όλα στη γωνιά τής πάνω κάμαρης» (στ. 313-315), «δυο δόρατα, και δυο σκουτάρια από βοδίσιο δέρμα» (στ. 324-325)

Τεχνική της Οδύσσειας Μοτίβο παραμυθιού Το χρυσό ραβδί με το οποίο η Αθηνά μεταμορφώνει τον Οδυσσέα (στ. 191) είναι ένα στοιχείο που συναντάται πολύ συχνά στα παραμύθια. Εκτεταμένη παρομοίωση Στους στ. 243-245 ο ποιητής παρομοιάζει το θρήνο του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου με το θρήνο αρπακτικών πουλιών που οι κυνηγοί έχουν πάρει τα μικρά τους. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «σαν αετοί... προτού ξεπεταρίσουν» (στ. 243-244) β. δεικτικό μέρος: «τόσο πικρό... κύλησε» (στ. 245) γ. κοινός όρος: η ένταση των συναισθημάτων Η σκηνή του αναγνωρισμού Ο αναγνωρισμός είναι ένα βασικό μοτίβο της Οδύσσειας, ένας θεματικός τύπος που ακολουθεί μια συγκεκριμένη διαδικασία: α. Αρχικά αποκρύπτεται η ταυτότητα του Οδυσσέα με τη μεταμόρφωσή του σε ζητιάνο και με την πλαστή ιστορία για το ποιος είναι (βλ. 21η Ενότητα, στ. 70-75).

299

Ραψωδία

π

β. Τα δύο πρόσωπα που συμμετέχουν στον αναγνωρισμό μένουν μόνα στη σκηνή. Εδώ μένει ο Οδυσσέας με τον Τηλέμαχο, καθώς οι άλλοι βοσκοί είχαν βγει από το πρωί (βλ. 21η Ενότητα, στ. 3-4) και ο Εύμαιος εστάλη στο παλάτι για να ενημερώσει την Πηνελόπη (βλ. 21η Ενότητα, στ. 165-172). γ. Η ταυτότητα του Οδυσσέα αποκαλύπτεται με άρση της μεταμόρφωσής του σε ζητιάνο, με μια δεύτερη μεταμόρφωση σε νέο, όμορφο άντρα (στ. 191-195) και με την ομολογία της πραγματικής του ταυτότητας (στ. 208-209). δ. Ο Τηλέμαχος εκφράζει τη δυσπιστία του να δεχτεί την ταυτότητα του ξένου (στ. 214-224) αλλά δεν απαιτεί αποδεικτικά στοιχεία, όπως συμβαίνει στις διαδικασίες αναγνωρισμού. ε. Ο Οδυσσέας, για να πείσει τον Τηλέμαχο ποιος είναι, επαναλαμβάνει με έμφαση ότι είναι ο Οδυσσέας (στ. 226-231) και εξηγεί ότι η αλλαγή στην εμφάνισή του έγινε με επέμβαση της θεάς Αθηνάς (στ. 232-235). στ. Ακολουθεί ο αναγνωρισμός συνοδευόμενος από το σπαρακτικό θρήνο πατέρα και γιου (στ. 239-246). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «Λαερτιάδη διογέννητε, ω πολυμήχανε Οδυσσέα» (στ. 185) • «και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά» (στ. 200) • «θυσία ευχάριστη» (στ. 205) • «δώρα από δουλεμένο μάλαμα» (στ. 206) • «Πήρε το λόγο τότε κι αποκρίθηκε βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 207, 251) • «Του αντιμίλησε έπειτα ο Οδυσσέας πολυμήχανος» • «περήφανοι μνηστήρες» (στ. 299) • «πολύβουλη η Αθηνά» (στ. 310) • «σκουτάρια από βοδίσιο δέρμα» (στ. 325) • «ο Δίας βαθυστόχαστος» (στ. 327) Τυπικές ερωτήσεις στ. 248-249: «Με ποιο καράβι, αγαπημένε μου πατέρα, ποιοι ναυτικοί σ’ έφεραν στην Ιθάκη; για ποια γενιά καμάρωναν;»

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «γύρισε αλλού το βλέμμα του με δέος, μήπως του φανερώθηκε κάποιος θεός» (στ. 198-199): Ο Τηλέμαχος, βλέποντας τη μεταμόρφωση του ζητιάνου σε ένα νέο και όμορφο άντρα, νομίζει ότι πρόκειται για κάποιο θεό.

300

Αποστρέφει το βλέμμα του από σεβασμό, γιατί θεωρεί ότι δεν είναι ικανός να κοιτάξει κατάματα ένα θεό.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών)

Ενότητα η

22

π 185-336

Τηλέμαχος: Στη σκηνή του αναγνωρισμού φανερώνει την ευσέβειά του, όταν γυρνά το βλέμμα του με δέος, επειδή νομίζει ότι έχει μπροστά του κάποιο θεό. Έπειτα παρουσιάζεται δύσπιστος απέναντι στον Οδυσσέα (στ. 216-224), τελικά όμως πείθεται και εκδηλώνει την αγάπη που νιώθει γι’ αυτόν (στ. 239-245). Οδυσσέας: Μέσα από το θρήνο του (στ. 241-246) ξεδιπλώνει τα συναισθήματά του: λαχτάρα, πόθο, πόνο, αγάπη για το μονάκριβο γιο του που έχει να δει σχεδόν είκοσι χρόνια. Στη συνέχεια, όταν καταστρώνει το σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων, δείχνει μία ακόμη φορά την εξυπνάδα, την πονηριά και γενικά τις ικανότητές του.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ • [Αναγνώριση του Ορέστη από την αδερφή του, την Ηλέκτρα], Αισχύλος, Χοηφόροι, στ. 216-245

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 130 του σχολικού βιβλίου 1. Η Αθηνά στους στ. 185-190 έδωσε στον Οδυσσέα τρεις εντολές: α. ................................................................................................................, β. ................................................................................................................, γ. .................................................................................................................. και μία υπόσχεση: ...................................................................................... που προοικονομεί ...................................................................................... Η Αθηνά στους στ. 185-190 έδωσε στον Οδυσσέα τρεις εντολές: α. να φανερωθεί στο γιο του (στ. 186), β. να σχεδιάσουν από κοινού αυτός και ο γιος του το φόνο των μνηστήρων (στ. 187),

301

Ραψωδία

π

γ. να πάνε ύστερα στην πόλη και μία υπόσχεση: ότι δε θα τους αφήσει μόνους για πολύ που προοικονομεί την παρουσία της Αθηνάς στη μνηστηροφονία. 2. Να συγκρίνετε τον τρόπο με τον οποίο έγινε η αναγνώριση α. του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο (στ. 196-260) και β. του Ορέστη από την Ηλέκτρα (στο παραπάνω «παράλληλο κείμενο»). Τι διαπιστώνετε; (Συμβουλευτείτε πρώτα το Δ΄ της 19ης Ενότητας, σελ. 119). Η αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο ακολουθεί τη διαδικασία της «τυπικής» αναγνώρισης: α. Ο Οδυσσέας λείπει είκοσι χρόνια. β. Με την απομάκρυνση του Εύμαιου, που φεύγει για να ειδοποιήσει την Πηνελόπη για την άφιξη του γιου της, απομονώνονται ο αναγνωριστής (Τηλέμαχος) και ο αναγνωριζόμενος (Οδυσσέας). γ. Ο Οδυσσέας είναι ήδη καλυμμένος (τον έχει παραλλάξει η Αθηνά). δ. Αποκαλύπτεται (ξαναπαίρνει τη φυσική του μορφή) και υποβάλλεται σε δοκιμασία. Η δοκιμασία σε αυτή την περίπτωση περιορίζεται στη σύντομη αμφιβολία και καχυποψία του Τηλέμαχου (στ. 214-224) καθώς και στην αναφορά του θαύματος της Αθηνάς, που εξηγεί την ακατανόητη αλλαγή του ξένου. Δε θα μπορούσαν να δοθούν άλλες αποδείξεις, αφού ο Οδυσσέας είχε φύγει όταν ο γιος του ήταν ακόμη νήπιο. Επομένως δεν έχουν κοινό παρελθόν, από το οποίο να ανασύρουν κοινές μνήμες. Εξάλλου ο Τηλέμαχος μοιάζει τόσο με τον πατέρα του (όπως είπε η Ελένη στη ραψωδία δ), ώστε να μη χρειάζεται τίποτα άλλο από τη φυσική του εμφάνιση, για να τον αναγνωρίσει. ε. Ο Τηλέμαχος αναγνωρίζει τον πατέρα του, αγκαλιάζονται και κλαίνε (στ. 239-245). Τα ίδια βήματα της «τυπικής» αναγνώρισης φαίνεται να ακολουθεί και η αναγνώριση του Ορέστη από την Ηλέκτρα: α. Ο Ορέστης λείπει πολλά χρόνια. β. Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα βρίσκονται μόνοι τους. γ. Αρχικά η Ηλέκτρα δυσπιστεί. δ. Ο Ορέστης την πείθει. ε. Τελικά η Ηλέκτρα τον αναγνωρίζει και εκφράζει τη χαρά και την αγάπη που νιώθει για τον αδερφό της. Και στις δύο περιπτώσεις αναγνώρισης, όμως, τα συναισθήματα πρέπει να συγκαλυφθούν προς το παρόν, για να αντιμετωπίσουν τα πρόσωπα από κοινού τους εχθρούς τους.

302

3. Ποιες συναισθηματικές καταστάσεις ζει ο Τηλέμαχος μέχρι να αναγνωρίσει τον πατέρα του και πώς μπορεί να δικαιολογηθούν;

Ενότητα η

Ο Τηλέμαχος βιώνει έντονα συναισθήματα με γρήγορες εναλλαγές, μέχρι να αναγνωρίσει τελικά τον Οδυσσέα. Αρχικά εκπλήσσεται από την απότομη αλλαγή της όψης του ξένου. Ξαφνικά ο γέρος έγινε νέος και ο κουρελής έγινε καλοντυμένος. Είναι φυσικό αντικρίζοντας ένα τέτοιο θαύμα να πιστεύει πως πρόκειται για κάποιο θεό. Γι’ αυτό νιώθει δέος και στρέφει αλλού το βλέμμα του (στ. 198). Μόλις ο Οδυσσέας φανερώνει την ταυτότητά του, ο Τηλέμαχος διακατέχεται από δυσπιστία και καχυποψία. Ο νόστος του πατέρα του είναι τόσο ποθητός όσο και αναπάντεχος. Αιφνιδιάζεται, λοιπόν, και δυσκολεύεται να πιστέψει ότι ήρθε η μέρα που τόσα χρόνια καρτερούσε. Παρόλα αυτά η αναφορά στο θαύμα της Αθηνάς είναι αρκετή για να τον πείσει. Εξάλλου δε θα μπορούσε να ζητήσει άλλα πειστήρια, αφού δεν πρόλαβε να γνωρίσει τον πατέρα του στο παρελθόν. Πείθεται γρήγορα, λοιπόν, και ξεσπά σε γοερό κλάμα εκδηλώνοντας την έντονη συγκίνησή του. Θα μπορούσαμε να παραστήσουμε τα συναισθήματα του Τηλέμαχου σχηματικά με μια καμπύλη: κατάπληξη και δέος f δυσπιστία f πειθώ f συγκίνηση. Τα έντονα αυτά συναισθήματα διαδέχονται το ένα το άλλο διαγράφοντας πρώτα κατιούσα πορεία (κατάπληξη – δυσπιστία) και μετά ανιούσα (πειθώ – συγκίνηση). Λόγω της αιφνιδιαστικής μεταμόρφωσης του Οδυσσέα, ο Τηλέμαχος βιώνει έντονα συναισθήματα, ενώ στη συνέχεια προσπαθεί να εκλογικεύσει αυτό που βλέπει. Όταν όλα εξηγούνται (το θαύμα της Αθηνάς άλλαξε την όψη του πατέρα του), τα έντονα συναισθήματα επανέρχονται ως συγκίνηση και ασυγκράτητη χαρά.

π 185-336

22

4. Στην παρομοίωση των στίχων 242-245 υπάρχει διαφορά στους όρους που παρομοιάζονται: οι αετοί θρηνούν επειδή έχασαν τα μικρά τους, ενώ ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος επειδή συναντήθηκαν. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί αυτή η διαφορά; Στους στίχους 242-245 παρομοιάζεται το κλάμα των αετών που έχασαν τα μικρά τους με το κλάμα του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου, που είναι συγκινημένοι από τη συνάντησή τους. Η αιτία του κλάματος φαίνεται να είναι διαμετρικά αντίθετη: η απουσία παιδιών στην πρώτη περίπτωση, η συνάντηση γονέα και παιδιού στη δεύτερη. Στην πραγματικότητα τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση η αιτία του κλάματος είναι η απουσία. Οι αετοί κλαίνε, επειδή έχασαν τα παιδιά τους, αλλά και τα πρόσωπα που συναντιούνται έπειτα από πολύχρονο χωρισμό κλαίνε στη σκέψη αυτής της μακροχρόνιας απουσίας. Το κλάμα του

303

Ραψωδία

π

Οδυσσέα και του Τηλέμαχου δεν το προκαλεί μόνο η χαρά της συνάντησης αλλά και η θλίψη από τη μέχρι τότε απουσία. Επομένως στην παρομοίωση αυτή δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά. Και στις δύο περιπτώσεις το κλάμα πηγάζει από την απουσία του αγαπημένου προσώπου.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 130 του σχολικού βιβλίου Συμπληρώστε τα ακόλουθα κενά με βάση τους στ. 298 κ.ε. Το σχέδιο αντιμετώπισης των μνηστήρων προβλέπει: α. Ο Τηλέμαχος και ο Οδυσσέας-ζητιάνος να ..................................................... β. Ο Τηλέμαχος να υπομένει .................................................................................. γ. και να μεταφέρει .................................................................................................... ............................. δ. Να μη μάθει κανένας ότι ....................................... ε. Να δοκιμάσουν μαζί .................................................................................... > Ποια σημεία του σχεδίου αυτού επιβεβαιώνουν περισσότερο την προνοητικότητα του Οδυσσέα; Τα κενά συμπληρώνονται ως εξής: α. να πάνε στο παλάτι χωριστά β. τις προσβολές των μνηστήρων προς τον Οδυσσέα γ. τα όπλα του πολέμου από τη μεγάλη αίθουσα στην πάνω κάμαρα δ. ο Οδυσσέας επέστρεψε ε. την πίστη της Πηνελόπης και των δούλων Ολόκληρο το σχέδιο που καταστρώνει ο Οδυσσέας με τη συνεργασία του γιου του αποδεικνύει άλλη μία φορά την προνοητικότητά του. Ειδικότερα, όμως, ξεχωρίζουμε την προειδοποίηση προς τον Τηλέμαχο να υπομείνει ψύχραιμα τις προσβολές που θα δεχτεί ο πατέρας του από τους ασεβείς μνηστήρες. Φαίνεται ότι ο Οδυσσέας, αμέσως μόλις πληροφορήθηκε τα γεγονότα που λάμβαναν χώρα στο παλάτι, κατάλαβε πλήρως την κατάσταση, ώστε να μπορεί να προβλέψει τη συμπεριφορά των μνηστήρων. Επιπλέον, φροντίζει η παρουσία του να παραμείνει κρυφή σε όλους, ακόμη και στην Πηνελόπη, προκειμένου να δοκιμάσει την πίστη της.

304

Ενότητα η

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΑΣΚΗΣΗ Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της Α στήλης με αυτές στη Β στήλη.

22

π 185-336 Α 1. Τον είδε ο γιος του κι έμεινε έκθαμβος [...] μήπως του φανερώθηκε κάποιος θεός (στ. 197-199) 2. «Όχι, δεν είσαι ο Οδυσσέας εσύ, δεν είσαι ο πατέρας μου» (στ. 216) 3. Ο Τηλέμαχος χύθηκε πάνω του οδυρόμενος, και βουρκωμένος τώρα τον αγκάλιασε (στ. 239-240) 4. Κι έφτασα εδώ με σύσταση της Αθηνάς, να αποφασίσουμε μαζί το φόνο των εχθρών μας (στ. 259-260)

Β α. ψυχραιμία

β. δυσπιστία

γ. συναισθηματική φόρτιση δ. δέος

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-δ, 2-β, 3-γ, 4-α.

305

Ραψωδίες

ρ, σ

23η Ενότητα ρ, σ (περίληψη) – ρ 331-376/ <290-327> (ανάλυση) Ραψωδία ρ ÔçëÝìá÷ïõ êáὶ ὈäõóóÝùò ἐðÜíïäïò åἰò ἸèÜêçí

Εισαγωγικά στη ραψωδία ρ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 39η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Τηλέμαχος, Θεοκλύμενος, Πηνελόπη, Οδυσσέας, Εύμαιος, Μελάνθιος, Φήμιος, Άργος

Κύρια θέματα • Ο Τηλέμαχος στο παλάτι: ενημερώνει τη μητέρα του και φροντίζει διακριτικά τον «ξένο» • Ο Άργος αναγνωρίζει τον Οδυσσέα και σε λίγο πεθαίνει • Η πρώτη μέρα του Οδυσσέα-ζητιάνου στο σπίτι του • Εμφάνιση της Πηνελόπης στους μνηστήρες

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 331-349: Ο Άργος αναγνωρίζει τον Οδυσσέα Στίχοι 349-371: Ο Οδυσσέας εκμαιεύει πληροφορίες για τον Άργο από τον Εύμαιο Στίχοι 372-376: Ο Άργος πεθαίνει

Περίληψη Κοντά στο παλάτι, ο Οδυσσέας και ο Εύμαιος συζητούν. Ο Άργος, το γέρικο σκυλί του βασιλιά της Ιθάκης, μόλις αντιλαμβάνεται το αφεντικό του, κου-

306

νάει την ουρά του αλλά δεν καταφέρνει να φτάσει ως τον Οδυσσέα. Αυτός δακρύζει κρυφά και ρωτάει τον Εύμαιο για το σκυλί. Ο χοιροβοσκός μιλάει στον Οδυσσέα για την ταχύτητα και τις ικανότητες του Άργου και κατηγορεί τις δούλες ότι σταμάτησαν να φροντίζουν το σκύλο. Οι δύο άντρες μπαίνουν στην αίθουσα και ο Άργος πεθαίνει, αφού πρώτα είδε το αφεντικό του έπειτα από τόσα χρόνια.

Ενότητα η

23

ρ 331-376, σ

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 332 «ένα σκυλί που ζάρωνε» = που καθόταν κουλουριασμένο, μαζεμένο στ. 339 «μούλες» = τα θηλυκά μουλάρια στ. 341 «να κοπρίσουν»: ρ. κοπρίζω = ρίχνω στο χώμα κοπριά για λίπανση του εδάφους στ. 342 (το) «τέμενος» (< ρ. τέμνω) = κομμάτι γης παραχωρημένο ως ιδιοκτησία (στο βασιλιά κ.λπ.) ή αφιερωμένο σε κάποιο θεό στ. 358 (το) «σκαρί» = εδώ: η σωματική διάπλαση, η κατάσταση του σώματος στ. 361 (η) «αλκή» = η σωματική δύναμη στ. 374 «αυτοστιγμεί» (επίρρ.) = την ίδια στιγμή, αμέσως

Πολιτιστικά στοιχεία • «τον έβγαζαν κυνήγι, και κυνηγούσε αγριοκάτσικα, ζαρκάδια και λαγούς» (στ. 336-337)

Τεχνική της Οδύσσειας H σχέση μύθου – πλοκής Μύθος ονομάζεται στη λογοτεχνία η βασική υπόθεση ενός αφηγηματικού έργου, ενώ πλοκή είναι ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής/συγγραφέας παρουσιάζει το μύθο στο έργο του. Ο μύθος παρουσιάζει τα γεγονότα κατά χρονολογική σειρά, ενώ η πλοκή τα ανασυντάσσει, αλλάζει δηλαδή τη σειρά τους (π.χ. με την τεχνική in medias res κ.λπ.) και συμπληρώνει το μύθο με νέα επεισόδια. Βασικός μύθος της Οδύσσειας είναι ο δεκάχρονος περιπετειώδης νόστος του Οδυσσέα και ο αγώνας του να αποκατασταθεί στη θέση που είχε στην

307

Ραψωδίες

ρ, σ

Ιθάκη πριν φύγει για την Τροία. Πρόσθετο επεισόδιο στο βασικό μύθο της Οδύσσειας είναι, για παράδειγμα, η πάλη του Οδυσσέα με τον Ίρο. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «καρτερικός Οδυσσέας» (στ. 333) • «άγια Τροία» (στ. 335) • «Και τότε, Εύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες ξανά το λόγο κι αποκρίθηκες» (στ. 356) • «στο δάσος το βαθύ» (στ. 362) • «ο Δίας, που το μάτι του βλέπει παντού» (στ. 369) • «περήφανοι μνηστήρες» (στ. 373) • «η μαύρη μοίρα του θανάτου» (στ. 374)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας • «Ξέρεις, οι δούλοι... η μέρα της σκλαβιάς» (στ. 369-373): τα λόγια του Εύμαιου απηχούν τις αντιλήψεις των ανθρώπων της εποχής σχετικά με τη δουλεία. Ο Εύμαιος, αν και ο ίδιος είναι υπηρέτης, λέει ότι οι δούλοι παύουν να κάνουν σωστά τη δουλειά τους, όταν δε βρίσκονται υπό την επιτήρηση των αφεντικών. Θεωρεί ότι ο άνθρωπος, όταν πέσει σε καθεστώς δουλείας, χάνει ένα μέρος της αρετής του. Ζώντας, λοιπόν, σε συνθήκες στέρησης των δικαιωμάτων, ο άνθρωπος χάνει το σεβασμό και το ενδιαφέρον για τη δουλειά του και για τους άλλους, δηλαδή υποβιβάζεται ηθικά και κοινωνικά.

Ραψωδία σ ὈäõóóÝùò êáì Ἴñïõ ðõãìὴ

Εισαγωγικά στη ραψωδία σ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 39η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Ίρος, Οδυσσέας, Τηλέμαχος, Αντίνοος, Αμφίνομος

308

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 134 του σχολικού βιβλίου • M. Longley, «Άργος»

Ενότητα η

23

ρ 331-376, σ

Προσέξτε πώς ο Ιρλανδός ποιητής M. Longley (1939-) μεταπλάθει στο ποίημά του τη συγκίνηση του Οδυσσέα για το εγκαταλελειμμένο σκυλί του, τον Άργο (ρ 331-376). Στο απόσπασμα αυτό ο ποιητής εκθειάζει τον Άργο, για να τονίσει τη συγκίνηση του Οδυσσέα για το χαμό ενός τόσο έξοχου σκύλου. Ο Οδυσσέας θρηνεί για το σκυλί του, το μόνο «πρόσωπο» του έπους που τον αναγνώρισε αμέσως αχρηστεύοντας τη μεταμφίεσή του. Προφανώς η σχέση σκύλου και αφεντικού είναι τόσο δυνατή, που σε συνδυασμό με το ένστικτο του ζώου, νικά τις ψεύτικες μεταμφιέσεις. Ο Άργος νιώθει τον Οδυσσέα κάτω από το προσωπείο του ζητιάνου και κάνει μια ύστατη προσπάθεια να κινηθεί, για να τον πλησιάσει. Ο θάνατος του Άργου έρχεται πάνω στην προσπάθεια να πλησιάσει το αγαπημένο αφεντικό του, το μόνο άνθρωπο που τον φρόντιζε. Όμως είναι ένας θάνατος ανακούφισης, αφού και μέχρι τότε ήταν «περισσότερο νεκρός παρά ζωντανός». Ο Longley εστιάζει περισσότερο στα συναισθήματα του Οδυσσέα παρά στην ανακούφιση του Άργου. Τα χαρακτηριστικά του ζώου και η πίστη στο αφεντικό του αναφέρονται, για να τονιστεί ο θρήνος του Οδυσσέα.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 134 του σχολικού βιβλίου 1. Ποια μέρη του γνωστού σχεδίου της μνηστηροφονίας εφαρμόζονται στις ραψωδίες ρ και σ; Εκτός από τα απρογραμμάτιστα γεγονότα, στις ραψωδίες ρ και σ εφαρμόζονται τα εξής μέρη του σχεδίου: • Ο Τηλέμαχος φτάνει στο παλάτι πρώτος. • Στη συνέχεια καταφθάνει ο Εύμαιος με τον Οδυσσέα-ζητιάνο. • Ο Οδυσσέας-ζητιάνος δέχεται προσβολές από τους μνηστήρες (αλλά και από τους δούλους), τις οποίες υπομένει αγόγγυστα, χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά του. • Ο Τηλέμαχος διατηρεί την ψυχραιμία του και αντιμιλά σε ήπιο τόνο στους μνηστήρες.

309

Ραψωδίες

ρ, σ

2. Με ποιους τρόπους εκδήλωσε τη συγκίνησή του ο Οδυσσέας, όταν αντίκρισε τα ανάκτορά του και τον Άργο; Σε αυτή την τόσο έντονη και συγκινητική στιγμή ο Οδυσσέας διατηρεί και πάλι την αυτοκυριαρχία του και καταπνίγει τα συναισθήματά του. Όλος ο ενθουσιασμός του για την άφιξή του στο παλάτι περικλείεται στο σφίξιμο του χεριού του Εύμαιου. Εκφράζει το θαυμασμό του για τα ανάκτορα, προκειμένου να δικαιολογήσει τον ενθουσιασμό του, και κρύβει καλά τη συγκίνησή του. Παρόμοια και όταν αντικρίζει τον Άργο, αποφεύγει να τον κοιτάξει, για να μην τον συνεπάρει η θλίψη. Η έντονη συγκίνησή του συμπυκνώνεται και εδώ σε ένα δάκρυ, που καταφέρνει να κρύψει από τον Εύμαιο. Ωστόσο το ενδιαφέρον του για το σκυλί φανερώνεται από τις διαδοχικές ερωτήσεις που απευθύνει στον Εύμαιο σχετικά με τον Άργο, οι οποίες όμως δεν αποκαλύπτουν τίποτα από τη σχέση του με αυτόν, αφού με αυτοέλεγχο υποδύεται τον ξένο που ενδιαφέρεται για την τύχη ενός τόσο άξιου σκύλου. 3. Πώς αντέδρασε ο Άργος, όταν αναγνώρισε τον Οδυσσέα, και τι μαρτυρούν οι αντιδράσεις του για τη σχέση του σκύλου (κάθε σκύλου) με το αφεντικό του; Ο Άργος ήταν ο μόνος που δε θα μπορούσε να ξεγελαστεί από τη μεταμφίεση του Οδυσσέα. Αμέσως μόλις ένιωσε την παρουσία του αφεντικού του, παρά την άσχημη κατάστασή του, κατάφερε να κουνήσει έστω και λίγο την ουρά του ως ένδειξη χαράς και να κατεβάσει τα αυτιά του ως ένδειξη υπακοής αλλά και ανακούφισης. Όσο κι αν ήθελε, δεν μπορούσε να πλησιάσει το αφεντικό του για να το χαιρετήσει. Ενθουσιασμένος, όμως, από την ανέλπιστη επιστροφή του Οδυσσέα, πέθανε ήσυχος. Μπορούσε πλέον να ξεκουραστεί και να λυτρωθεί από την κατάντια του, αφού δεν είχε τίποτα άλλο να περιμένει. Όπως φαίνεται, η σχέση κάθε σκύλου με το αφεντικό του είναι πολύ δυνατή, ανώτερη κάποιες φορές από τις τυπικές και επιφανειακές σχέσεις ορισμένων ανθρώπων. Η σχέση αυτή υπερνικά τις παγίδες της εξωτερικής παραμόρφωσης, χάρη στο ισχυρό ένστικτο των ζώων. Βασίζεται στην ειλικρινή αγάπη και στην αιώνια αφοσίωση. Σκύλος και άνθρωπος δένονται τόσο, που οι ζωές τους αλληλοεξαρτώνται και αλληλοσυμπληρώνονται. 4. Ζωγραφίστε μια εικόνα από τη σκηνή της συνάντησης του Οδυσσέα με τον Άργο (ρ 331-376). Σχεδιαστική δραστηριότητα.

310

5. Τι κέρδισε ο Οδυσσέας από την πάλη του με τον Ίρο; Η πάλη του Οδυσσέα με τον Ίρο είναι ένα από τα απρόβλεπτα επεισόδια που δε φαίνεται να ανήκουν στο αρχικό σχέδιο του έπους, εξυπηρετούν όμως ορισμένους σκοπούς. Με τη νίκη του σε αυτή την πάλη ο Οδυσσέας αποκτά κάποιο κύρος μέσα στο παλάτι (όσο επιτρέπεται σε ένα ζητιάνο). Κερδίζει επάξια την παρουσία του στα ανάκτορα αλλά και την περιποίηση από κάποιους μνηστήρες (από τον Αμφίνομο). Η άμεση νίκη του με το πρώτο κιόλας χτύπημα αποκαλύπτει τη σωματική του δύναμη και προκαλεί το φόβο των υπηρετριών αλλά και του Αμφίνομου (προφανώς και άλλων μνηστήρων, αφού ο Αμφίνομος παρουσιάζεται ως εκπρόσωπος πολλών), αλλάζοντας έτσι τη στάση τους απέναντί του. Η αλλαγή αυτή ωστόσο δεν ήταν αρκετά ικανοποιητική, ώστε να απαλλάξει τον Αμφίνομο από την τιμωρία, αφού δε διαχώρισε τη θέση του από τους υπόλοιπους μνηστήρες. Επιπλέον, ο Οδυσσέας κέρδισε δώρα από τους μνηστήρες αλλά και μια ευχή που για τους ίδιους ήταν κατάρα. Του ευχήθηκαν να του δώσει ο Δίας ό,τι ποθεί, αγνοώντας, βέβαια, ότι αυτό που ποθούσε ο ζητιάνος ήταν ο δικός τους χαμός. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι το πρόσθετο επεισόδιο της πάλης του Οδυσσέα με τον Ίρο έχει πολλαπλή χρησιμότητα στην πλοκή του έργου.

Ενότητα η

23

ρ 331-376, σ

6. Προσέξτε τις έννοιες των όρων μύθος-πλοκή και τη μεταξύ τους σχέση: [...] > Θυμηθείτε κι άλλα παραδείγματα που ανασυντάσσουν ή συμπληρώνουν το βασικό μύθο της Οδύσσειας. Στοιχεία πλοκής της Οδύσσειας που ανασυντάσσουν ή συμπληρώνουν το βασικό μύθο είναι τα εξής: • Ολόκληρη η «Τηλεμάχεια» (ραψωδίες α-δ): προτάσσει στην αφήγηση του νόστου του Οδυσσέα την αναζήτησή του από το γιο του. Ξεκινά, δηλαδή, η αφήγηση με την τεχνική in medias res. • Οι «Μεγάλοι Απόλογοι»: παρεμβάλλουν στο θέμα του νόστου περιπέτειες του Οδυσσέα που έχουν προηγηθεί, με την τεχνική της αναδρομικής αφήγησης. • Η παραμονή του Οδυσσέα στο καλύβι του Εύμαιου: καθυστερείται η άφιξή του στο παλάτι και η μνηστηροφονία, προκειμένου να καταστρωθεί το σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων. • Το επεισόδιο των προσβολών που δέχτηκε ο Οδυσσέας από το γιδοβοσκό Μελάνθιο. • Το επεισόδιο της πάλης του Οδυσσέα με τον Ίρο. Από τα παραπάνω, τα τρία πρώτα στοιχεία ανήκουν στη «μακροσκοπική»

311

Ραψωδίες

ρ, σ

πλοκή, καθώς αποτελούν εκτενείς αφηγηματικές ενότητες, ενώ τα δύο τελευταία στοιχεία ανήκουν στη «μικροσκοπική» πλοκή, καθώς πρόκειται για μικρά επεισόδια. Όλα αυτά πάντως επιβραδύνουν την εξέλιξη του μύθου φωτίζοντας, όμως, κάποιες χρήσιμες πλευρές του.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 134 του σχολικού βιβλίου Στις ραψωδίες ρ και σ δρουν όλα σχεδόν τα πρόσωπα που έχουν να παίξουν ρόλο στα ανάκτορα της Ιθάκης. Να αναφέρετε τις σημαντικότερες ενέργειες ή συμπεριφορές του καθενός· π.χ.: Ο Τηλέμαχος πήγε στο παλάτι, ενημέρωσε τη μητέρα του και προστάτευε διακριτικά το «ζητιάνο». Ο μάντης Θεοκλύμενος βεβαίωσε πρώτος την Πηνελόπη ότι ο Οδυσσέας βρίσκεται στην Ιθάκη και προετοιμάζει την τιμωρία των μνηστήρων. Ο Εύμαιος συνόδευσε το ζητιάνο στο παλάτι. Ο «ζητιάνος» πήγε στο παλάτι, ζήτησε ελεημοσύνη από τον Τηλέμαχο και τους μνηστήρες, δέχτηκε με ψυχραιμία τις προσβολές από τους μνηστήρες και τους δούλους, πάλεψε με τον Ίρο και τον νίκησε, κέρδισε έτσι δώρα και την παρουσία του στο παλάτι, χάρηκε ακούγοντας την Πηνελόπη και καμάρωσε τη συνετή στάση της. Ο Μελάνθιος και η Μελανθώ προσέβαλαν το ζητιάνο. Ο Αντίνοος αντέδρασε ενοχλημένος από την παρουσία του ζητιάνου, τον πρόσβαλε, προσπάθησε να τον χτυπήσει και πρότεινε στην Πηνελόπη να δεχτεί τα δώρα των μνηστήρων. Η ΑΘηνά καλλώπισε την Πηνελόπη και την οδήγησε να παρουσιαστεί στους μνηστήρες, τους οποίους ωθούσε να προσβάλλουν τον Οδυσσέα, ώστε να παραμείνει άσβεστος ο θυμός του. Ο Ευρύμαχος επαίνεσε την ομορφιά και τη σύνεση της Πηνελόπης, ειρωνεύτηκε και πρόσβαλε το ζητιάνο, εκτόξευσε εναντίον του ένα σκαμνί, με το οποίο χτύπησε τον οινοχόο. Ο Αμφίνομος αναγνώρισε το δίκιο του Τηλέμαχου και πρότεινε την αποχώρηση των μνηστήρων από το παλάτι. Η Πηνελόπη ζήτησε συνάντηση με το ζητιάνο, εμφανίστηκε μπροστά στους μνηστήρες, μάλωσε το γιο της, αναφέρθηκε στον επικείμενο γάμο της, δέχτηκε τα δώρα και αποσύρθηκε στην κάμαρά της.

312

Ενότητα η

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΑΣΚΗΣΗ Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της Α στήλης με αυτές στη Β στήλη.

23

ρ 331-376, σ Α 1. Το επεισόδιο με τον Άργο

Β α. επική ειρωνεία

2. Η πάλη του Οδυσσέα με τον Ίρο β. έμφαση στη στιγμή της επιστροφής του Οδυσσέα 3. Η μεταμφίεση του Οδυσσέα

γ. αντίθεση

4. Η άγνοια των μνηστήρων – η γνώση του Οδυσσέα

δ. κωμική ανάπαυλα στην εξέλιξη του μύθου

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-β, 2-δ, 3-α, 4-γ.

313

Ραψωδίες

τ, υ

24η Ενότητα τ, υ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Κύρια θέματα • Μεταφορά των όπλων «στη μέσα κάμαρη» • Συνομιλία του «ζητιάνου» με την Πηνελόπη • Αναγνώριση του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια • Η πρώτη νύχτα του Οδυσσέα στο παλάτι • Προετοιμασίες για τη γιορτή του Απόλλωνα • Η παραφροσύνη των μνηστήρων

Ραψωδία τ ὈäõóóÝùò êáὶ Ðçíåëüðçò ὁìéëßá. Ôὰ íßðôñá Εισαγωγικά στη ραψωδία τ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 39η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Πηνελόπη, Ευρύκλεια

Ραψωδία υ Ôὰ ðñὸ ôῆò ìíçóôçñïöïíßáò Εισαγωγικά στη ραψωδία υ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 39η και η 40ή ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Αθηνά, Πηνελόπη, Ευρύκλεια, μνηστήρες, Τηλέμαχος

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Α.α. Απόσπασμα υ 375-397 Δομή του αποσπάσματος (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 374-378: Η παραφροσύνη των μνηστήρων

314

Στίχοι 379-397: Η πρόβλεψη του μάντη, η αντίδραση των μνηστήρων και η αποχώρησή του

Ενότητα η

Περίληψη

υ 375-397 τ 112-632

Την ώρα που οι μνηστήρες κάθονται στο τραπέζι, η Αθηνά τούς προκαλεί παραφροσύνη. Ξεσπούν σε ασυγκράτητα γέλια με τα μάτια πλημμυρισμένα με δάκρυα, ώσπου παίρνει το λόγο ο μάντης Θεοκλύμενος και προφητεύει την καταστροφή τους. Περιγράφοντας μια ιδιαιτέρως ζοφερή εικόνα, μιλάει για τοίχους που στάζουν αίμα, είδωλα που γεμίζουν το πρόθυρο και την αυλή, για σκοτάδι βαθύ και καταχνιά. Οι μνηστήρες δεν πιστεύουν λέξη από τις προβλέψεις του μάντη· μάλιστα, ο Ευρύμαχος λέει πως ο ξένος αυτός έχασε τα λογικά του και προτείνει να τον σύρουν έξω από το παλάτι και να τον αφήσουν στην αγορά. Ο Θεοκλύμενος απαντά ότι δεν έχει ανάγκη από κανένα συνοδό και φεύγει μόνος του.

24

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 375 στ. 378 στ. 382 στ. 384

«σαλεύοντας το νου τους» = τρελαίνοντάς τους «γοερό κλάμα» = δυνατό, σπαρακτικό κλάμα (η) «οιμωγή» = γόος, σπαρακτικός θρήνος (το) «πρόθυρο» = ο χώρος μπροστά από τη θύρα κατοικίας ή ναού στ. 386 (η) «καταχνιά» = ομίχλη στ. 395 «απαρασάλευτος», –η, –ο = αυτός που δεν μπορεί να κλονιστεί, να χάσει τη σταθερότητά του

Α.β. Συνομιλία Οδυσσέα – Πηνελόπης τ 112-632/ <104-585> Δομή του αποσπάσματος (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 112-125: Η Πηνελόπη απευθύνει στον ξένο ερωτήσεις αλλά εκείνος, αντί να απαντήσει, την εγκωμιάζει Στίχοι 134-179: Η βασίλισσα εκθέτει στον ξένο το πρόβλημά της Στίχοι 182-245: Ο Οδυσσέας διηγείται το πρώτο μέρος της πλαστής του ιστορίας – Η αντίδραση της Πηνελόπης Στίχοι 246-277: Το δεύτερο μέρος της πλαστής ιστορίας του Οδυσσέα Στίχοι 278-285: Η απάντηση της Πηνελόπης

315

Ραψωδίες

τ, υ

Στίχοι 331-349: Το τρίτο μέρος της πλαστής ιστορίας του Οδυσσέα Στίχοι 616-633: Η Πηνελόπη λέει στον ξένο πως θα προκηρύξει αγώνα τόξου, για να διαλέξει ποιον θα παντρευτεί – Ο Οδυσσέας εγκρίνει το σχέδιό της Περίληψη Η Πηνελόπη ρωτά τον ξένο ποιος είναι, ο Οδυσσέας όμως δεν απαντά ξεκάθαρα. Η βασίλισσα διηγείται τα βάσανά της και το κόλπο με τον αργαλειό, με το οποίο ξεγελούσε τους μνηστήρες, ενώ επιμένει να μάθει την ταυτότητα του ξένου. Αυτός απαντά ότι είναι από την Κρήτη και ότι φιλοξένησε στο νησί τον Οδυσσέα, όταν εκείνος πήγαινε στην Τροία. Η Πηνελόπη, ακούγοντας για τον άντρα της, ξεσπά σε δάκρυα. Μόλις συνέρχεται, ζητά από τον ξένο να της πει για τα ρούχα που φορούσε ο Οδυσσέας και για τους συντρόφους του, για να διαπιστώσει αν λέει αλήθεια. Ο Οδυσσέας τής περιγράφει τα ρούχα και της μιλάει για τον κήρυκα Ευρυβάτη, έναν από τους συντρόφους. Η Πηνελόπη συγκινείται και χαίρεται με τα λόγια του ξένου, ο οποίος τη διαβεβαιώνει πως ο άντρας της ζει και θα γυρίσει σύντομα, ωστόσο η ίδια δεν πείθεται. Δίνει εντολές στις παρακόρες να τον περιποιηθούν και ακολουθεί το ποδόλουτρο και η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια. Στη συνέχεια, η Πηνελόπη εκθέτει στον ξένο την απόφασή της να οργανώσει αγώνες τόξου, για να επιλέξει αυτόν που θα παντρευτεί. Ο Οδυσσέας εγκρίνει το σχέδιό της και τη διαβεβαιώνει πως ο Οδυσσέας θα επιστρέψει και θα προλάβει τους αγώνες. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 170 «επ’ αυτοφώρω» = τη στιγμή που γίνεται κάτι στ. 239 «γόο»: (ο) γόος = η σπαρακτική κραυγή που βγάζει κάποιος όταν θρηνεί στ. 252 (η) «περόνη»: = καρφίτσα στ. 253 «κατάστικτο»: κατάστικτος, −η, −ο = γεμάτος στίγματα, πιτσιλωτός, ποικιλόχρωμος

Πραγματολογικά σχόλια «Κνωσός» (στ. 198): η πρωτεύουσα του βασιλείου του Μίνωα στην Κρήτη με τα γνωστά λαμπρά ανάκτορα.

316

«Μίνωας»: γιος του Δία και της Ευρώπης, βασιλιάς της Κρήτης. «Δευκαλίων»: γιος του Μίνωα και της Πασιφάης. «Ιδομενέας»: γιος του Δευκαλίωνα, εγγονός του Μίνωα, βασιλιάς της Κρήτης.

Ενότητα η

24

υ 375-397 τ 112-632

«Ευρυβάτης» (στ. 273): ο κήρυκας-συνοδός του Οδυσσέα.

Πολιτιστικά στοιχεία • «πανί... ψηλό αργαλειό» (στ. 151-152), «ωσότου τούτο το πανί... οι κλωστές μου» (στ. 157-158): Η υφαντική ήταν μία από τις κύριες ασχολίες των γυναικών. • «Χλαίνη φορούσε πορφυρή, σγουρή, διπλόφαρδη... διπλά θηλυκωμένη με χρυσή περόνη... χρυσαφένιο σύμπλεγμα» (στ. 251-255): Πληροφορίες για τα ενδύματα και τη μικροτεχνία (τέχνη του κοσμήματος).

Τεχνική της Οδύσσειας Διάλογος Στους στ. 112-633 ξετυλίγεται η συνομιλία Πηνελόπης και Οδυσσέα με τη μορφή λόγου – αντίλογου. Εκτεταμένη (πλατιά) παρομοίωση Στους στ. 229-234 τα δάκρυα που κυλούν στα μάγουλα της Πηνελόπης παρομοιάζονται με χιόνια που λιώνουν και κυλούν στα βουνά. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «Όπως το χιόνι... τα νερά φουσκώνουν» (στ. 229-231) β. δεικτικό μέρος: «έτσι κι εκείνη... θρηνώντας» (στ. 232-233) γ. κοινός όρος: η μεγάλη ποσότητα και ο τρόπος με τον οποίο κυλούν δάκρυα και λιωμένα χιόνια. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «Ανταποκρίθηκε πολύγνωμος ο Οδυσσέας μιλώντας» (στ. 114, 182, 246, 629) • «Το λόγο πήρε πάλι η Πηνελόπη, φρόνιμο κι έξυπνο μυαλό» (στ. 134) • «ψηλός αργαλειός» (στ. 152, 165) • «Νέοι και ωραίοι μνηστήρες» (στ. 155)

317

Ραψωδίες

τ, υ

• «θείος Οδυσσέας» (στ. 155, 251) • «σεβαστός Λαέρτης» (στ. 158) • «Ω σεβαστή γυναίκα του Οδυσσέα ομόκλινη, που τον εγέννησε ο Λαέρτης» (στ. 183-184) • «πέλαγο βαμμένο στο μαβί» (στ. 191-192) • «νησί... πλούσιο κι εύφορο, θαλασσοφίλητο» (στ. 191-192) • «πολυδάκρυτος γόος» (στ. 239) • «Ανταποκρίθηκε η Πηνελόπη, φρόνιμο κι έξυπνο μυαλό» (στ. 338) • «Γυναίκα σεβαστή, του Οδυσσέα ταίρι, που τον εγέννησε ο Λαέρτης» (στ. 630) Τυπικές ερωτήσεις • στ. 112-113: «Ξένε... ποιος είσαι κι από πού; ποια η πατρίδα σου, ποιοι οι γονείς σου;» O ρόλος των ραψωδιών ρ, σ, τ, υ Με τις τέσσερις ραψωδίες ρ-υ ο ποιητής προετοιμάζει με δεξιοτεχνία το έδαφος για τη λύση του δράματος, καθώς πετυχαίνει τη μετάβαση από μια κατάσταση στην οποία οι μνηστήρες κυριαρχούν στο παλάτι του Οδυσσέα στην κατάσταση που διαμορφώνεται με την επιστροφή του ήρωα. Ο Οδυσσέας, χάρη στη μεταμφίεσή του, κερδίζει μια θέση στο παλάτι και στην καρδιά της Πηνελόπης και είναι πλέον έτοιμος, με τη βοήθεια του γιου του και τη συνεργασία των ελάχιστων πιστών δούλων, να υποστεί τη δοκιμασία του τόξου και να χρησιμοποιήσει το συγκεκριμένο όπλο για να εξοντώσει τους μνηστήρες.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Πηνελόπη: Είναι ευγενική και φιλόξενη προς το ρακένδυτο ξένο αλλά και καχύποπτη στα αισιόδοξα μηνύματά του (στ. 339-345). Η εξυπνάδα, η πονηριά και η υπομονή της φαίνονται στο τέχνασμα με τον αργαλειό (στ. 152-167). Η αγάπη για τον άντρα της (στ. 149) την κάνει να αντέχει τις πιέσεις των μνηστήρων, και εκδηλώνεται με θρηνητικά ξεσπάσματα μόλις ακούει γι’ αυτόν (στ. 227-234, 276). Οδυσσέας: Σε αυτή την ενότητα ο ήρωας ξεδιπλώνει όλες τις αρετές του: η εξυπνάδα του φαίνεται στις πλαστές ιστορίες που διηγείται στην Πηνελόπη ώστε να την εμψυχώσει και να την προετοιμάσει για το γυρισμό του, χωρίς όμως να γίνει αντιληπτή η πραγματική του ταυτότητα. Κρύβει τα συναι-

318

σθήματά του (στ. 235-238) και δεν παρασύρεται από τη λαχτάρα του για την Πηνελόπη.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ενότητα η

24

υ 375-397 τ 112-632

ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 140 του σχολικού βιβλίου • Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, στ. 225-234 Να παραλληλίσετε τους στίχους τ 118-123 με το ησιόδειο απόσπασμα, όπου γίνεται λόγος για τα καλά που φέρνει σε μια χώρα η επικράτηση της δικαιοσύνης (βλ. και το σχόλιο 2). Τόσο στους στίχους τ 118-123 της Οδύσσειας όσο και στο ησιόδειο απόσπασμα, εξυμνείται η δίκαιη διακυβέρνηση, η οποία μάλιστα συνδέεται με την ευφορία της γης. Ο Ησίοδος υποστηρίζει ότι στον τόπο όπου επικρατεί δικαιοσύνη, ο λαός γνωρίζει κάθε ευτυχία. Όλοι οι τομείς της ζωής ακμάζουν, γιατί σε έναν τέτοιο τόπο δεν υπάρχει ποτέ λόγος για πόλεμο. Η δικαιοσύνη γεννά πάντα ομόνοια και ειρήνη. Οι άνθρωποι μοιράζονται μεταξύ τους τα πάντα, γλέντια και εργασίες. Η αλληλοβοήθεια και η αλληλοκατανόηση δεν αφήνουν χώρο για έριδες ή άλλες κακόβουλες ενέργειες. Σε μια τέτοια κοινωνία οι άνθρωποι φροντίζουν τη γη κι εκείνη τους το ανταποδίδει. Φροντίζουν τα κοπάδια τους κι έτσι έχουν πάντα τις μέγιστες απολαβές. Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Οδυσσέας στο απόσπασμα της Οδύσσειας. Εκεί που κυβερνά δίκαιος βασιλιάς, αναδεικνύονται οι αρετές των ανθρώπων. Ακόμη και η φύση εκδηλώνει την έγκρισή της προς το δίκαιο άρχοντα δίνοντας ό,τι καλύτερο έχει. Χώμα, δέντρα, ζώα, θάλασσα, όλα είναι με το μέρος του βασιλιά που βοηθά στην επικράτηση της δικαιοσύνης.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 140 του σχολικού βιβλίου 1. Πώς προωθείται το σχέδιο της μνηστηροφονίας στις ραψωδίες τ και υ; Η ραψωδία τ ξεκινά με τη μεταφορά των όπλων από τη μεγάλη αίθουσα στη μέσα κάμαρη. Το σχέδιο εκτελείται κάπως παραλλαγμένο, αφού ο Τηλέμαχος δεν τα μεταφέρει μόνος του αλλά με τη βοήθεια του πατέρα του,

319

Ραψωδίες

τ, υ

εφόσον τους δόθηκε η ευκαιρία. Ξέχασαν, ωστόσο, να αφήσουν στη μεγάλη αίθουσα δύο πανοπλίες, τις οποίες θα χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι. Αν και πρόκειται για λάθος που οφείλεται στη βιασύνη τους, θα αποδειχθεί χρήσιμο αργότερα. Το βράδυ ο «ξένος» παροτρύνει την Πηνελόπη να μην αναβάλει τον αγώνα τόξου, γιατί ο Οδυσσέας θα φτάσει στο παλάτι στο τέλος αυτού του μήνα ή στην αρχή του επόμενου. Στη ραψωδία υ εμφανίζεται ο Οδυσσέας να ξαγρυπνά σκεπτόμενος πώς θα εξοντώσει τόσους μνηστήρες αλλά και πώς θα αποφύγει την οργή των συγγενών τους. Ανακύπτει, δηλαδή, ένα νέο πρόβλημα, που μαρτυρεί ότι η ιστορία του Οδυσσέα δεν ολοκληρώνεται με τη μνηστηροφονία. Μια γιορτινή μέρα επιλέγεται από τον ποιητή για τη μνηστηροφονία. Είναι πρωτομηνιά και επομένως όλο το προσωπικό των ανακτόρων βρίσκεται σε εγρήγορση. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στον ποιητή να μας περιγράψει τις εργασίες όλου του υπηρετικού προσωπικού του παλατιού. Επιπλέον, με την αλλαγή του μήνα επιβεβαιώνονται τα λόγια του «ξένου» ότι θα εμφανιστεί σύντομα ο Οδυσσέας (στο τέλος αυτού του μήνα ή στην αρχή του επόμενου). Εξάλλου η μέρα αυτή είναι αφιερωμένη στον Απόλλωνα και δεν επιλέγεται τυχαία. Ο Οδυσσέας θα χρειαστεί τη βοήθεια του τοξότη θεού στον αγώνα τόξου, ενώ ο υπόλοιπος λαός θα είναι συγκεντρωμένος στο άλσος του Απόλλωνα για την καθιερωμένη γιορτή, κι έτσι δε θα γίνει αμέσως γνωστό το περιστατικό της μνηστηροφονίας. Όλα, λοιπόν, είναι έτοιμα για τον αγώνα τόξου, ενώ οι μνηστήρες βρίσκονται ήδη στο παλάτι, αφού άλλη μία φορά ανέβαλαν τη δολοφονία του Τηλέμαχου λόγω κακού οιωνού. 2. Στη συνάντησή του με την Πηνελόπη ο Οδυσσέας σκόπευε να δοκιμάσει τη συζυγική της πίστη, ενώ εκείνη να ζητήσει πληροφορίες για τον άντρα της. Πέτυχαν τους στόχους τους; Η Πηνελόπη ζήτησε συνάντηση με τον «ξένο» με σκοπό να του απευθύνει ερωτήσεις σχετικά με τον άντρα της. Οι ερωτήσεις της, όμως, αρχικά μένουν αναπάντητες. Ο Οδυσσέας, αποδεικνύοντας άλλη μία φορά την πολυμηχανία του, κατευθύνει τη συζήτηση εκεί που θέλει ο ίδιος. Ελισσόμενος έξυπνα αποφεύγει τις ερωτήσεις της Πηνελόπης και αναφέρεται στη δική της δόξα, για να την προκαλέσει να μιλήσει εκείνη πρώτη, ώστε να διαπιστώσει την πίστη της. Στα κολακευτικά του λόγια για τη δόξα της κρύβεται η ανάμνηση των χρόνων της δικής του βασιλείας. Τη συγκινεί, λοιπόν, και καταφέρνει να αποσπάσει από την Πηνελόπη τις πιο βαθιές της σκέψεις. Ακούγοντάς την, καμαρώνει για το έξυπνο τέχνασμα του υφαντού, τη συμπονά όταν θρηνεί για τον άντρα της, μολονότι εκείνος βρίσκεται μπροστά της (στ. 233-234,

320

κορυφαία στιγμή δραματικής ειρωνείας), και τελικά βεβαιώνεται για τη συζυγική της πίστη. Αφού εκπληρώθηκαν οι στόχοι του, μπορεί τώρα να απαντήσει στα επίμονα ερωτήματα της Πηνελόπης (στ. 179). Αποφασίζει να εκθέσει μια πλαστή ιστορία, από την οποία η Πηνελόπη παίρνει πολλές πληροφορίες για τον άντρα της, χωρίς να χρειαστούν περισσότερες ερωτήσεις. Οι πληροφορίες αυτές, ωστόσο, αφορούν στο μακρινό παρελθόν και δεν μπορούν να απαλύνουν τον πόνο της, παρά μόνο να της ξυπνήσουν μνήμες και να προκαλέσουν το θρήνο της. Οι προβλέψεις του «ξένου» για την επιστροφή του Οδυσσέα δεν την πείθουν. Ποθεί, βέβαια, την επιστροφή του άντρα της, αλλά δεν μπορεί να ελπίζει πλέον σ’ αυτήν. Η αντίδρασή της αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί σε μηχανισμό αυτοάμυνας: δεν πιστεύουμε στην πραγματοποίηση αυτού που τόσο επιθυμούμε, για να μη δεχτούμε σκληρή απογοήτευση.

Ενότητα η

24

υ 375-397 τ 112-632

3. Γιατί ο Οδυσσέας αφήνεται να τον αναγνωρίσει η Ευρύκλεια, όχι όμως και η Πηνελόπη; Ο Οδυσσέας συχνά αποκρύπτει την ταυτότητά του και περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να αποκαλυφθεί. Έτσι έκανε στη συνάντησή του με τον Πολύφημο, με τη Ναυσικά και με τους υπόλοιπους Φαίακες. Έτσι και τώρα, δεν αποκαλύπτεται στην Πηνελόπη στο τέλος της συζήτησής τους, όπως θα περιμέναμε, αφού έχει ήδη βεβαιωθεί για τη συζυγική της πίστη. Καταπνίγει τη συγκίνησή του και περιμένει την κατάλληλη στιγμή, όταν θριαμβευτής από τη μάχη με τους μνηστήρες, θα μπορεί να της χαρίσει όλα όσα επιθυμούσε τόσο καιρό: το σύζυγό της και απαλλαγή από τους μνηστήρες. Προετοιμάζει, λοιπόν, ο ποιητής την κορυφαία αναγνώριση των συζύγων και δε βιάζεται να ολοκληρώσει αυτό το θέμα. Αντ’ αυτού παρεμβάλλεται η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια. Ο Οδυσσέας αφήνεται να αναγνωριστεί από την υπηρέτρια, αφού επιλέγει εκείνη μόνο να του προσφέρει λουτρό ξέροντας ότι θα αναγνωρίσει την ουλή στο γόνατο. Έτσι η αναγνώρισή του από την Ευρύκλεια αντικαθιστά προς το παρόν την αναγνώρισή του από την Πηνελόπη. Το επεισόδιο των «Νίπτρων» διακόπτει την αφήγηση σε μια στιγμή έντονης αγωνίας (λίγο πριν από τον αγώνα τόξου), για να μας δώσει πληροφορίες για την παιδική ηλικία του Οδυσσέα. Αποτελεί, λοιπόν, χαρακτηριστικό παράδειγμα επιβράδυνσης. 4. Ποια προβλήματα απασχολούν τον Οδυσσέα στην αρχή της ραψωδίας υ;

321

Ραψωδίες

τ, υ

Μετά τη συνάντηση με την Πηνελόπη ο Οδυσσέας μένει ξάγρυπνος προσπαθώντας να σχεδιάσει την εξόντωση των μνηστήρων. Ο διεξαγωγή αγώνα τόξου είναι μια νέα πληροφορία που του έδωσε η Πηνελόπη και προσπαθεί να την εντάξει στο σχέδιό του. Εκτός από αυτό, όμως, προκύπτει τώρα και ένα νέο πρόβλημα. Μετά τη μνηστηροφονία θα υπάρξουν αντιδράσεις από τους συγγενείς των νεκρών μνηστήρων, και ο Οδυσσέας θα πρέπει να βρει έναν τρόπο αντιμετώπισης αυτών των αντιδράσεων, για να μην κινδυνεύσει ο θρόνος του και για να μην κατηγορηθεί από κανέναν ως ασεβής και άδικος βασιλιάς. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η Οδύσσεια δεν τελειώνει με τη μνηστηροφονία, αφού τα προβλήματα του Οδυσσέα συνεχίζονται. 5. Γιατί ο ποιητής επιλέγει τη γιορτή του Απόλλωνα για την επίθεση εναντίον των μνηστήρων; Η Πηνελόπη (και μέσω της Πηνελόπης ο ποιητής) επιλέγει την πρωτομηνιά για τη διοργάνωση του αγώνα τόξου που θα κρίνει το γάμο της. Έτσι επιβεβαιώνονται οι προβλέψεις του «ξένου» για το σύντομο νόστο του Οδυσσέα (στο τέλος αυτού του μήνα ή στην αρχή του επόμενου). Πρόκειται για μια γιορτινή μέρα, κατά τη διάρκεια της οποίας απασχολείται όλο το υπηρετικό προσωπικό του παλατιού. Έτσι ο ποιητής έχει την ευκαιρία να μας παρουσιάσει τις εργασίες κάθε ομάδας υπηρετών. Επιπλέον, η γιορτή αυτή είναι αφιερωμένη στον Απόλλωνα, τον τοξότη θεό, τη βοήθεια του οποίου θα χρειαστεί ο Οδυσσέας στον αγώνα τόξου. Παράλληλα, η γιορτή εξυπηρετεί και την εξέλιξη της δράσης. Ο λαός θα είναι συγκεντρωμένος στο ναό του Απόλλωνα για να προσφέρει θυσίες και να γιορτάσει με την καθιερωμένη τελετή. Έτσι δε θα πληροφορηθεί αμέσως τη μνηστηροφονία και δε θα υπάρξουν άμεσες αντιδράσεις, που θα εμπόδιζαν ίσως το σχέδιο του Οδυσσέα. 6. Σχολιάστε τη συμπεριφορά των μνηστήρων στο απόσπασμα της ραψωδίας υ σε συνάρτηση τόσο με το ρόλο της Αθηνάς όσο και του μάντη Θεοκλύμενου (βλ. και το σχόλιο 1). Στη ραψωδία υ οι μνηστήρες συνεχίζουν την αλαζονική και υβριστική συμπεριφορά τους. Τώρα, μάλιστα, που πλησιάζει το τέλος τους και είναι ίσως η τελευταία τους ευκαιρία να μετανοήσουν και να αλλάξουν συμπεριφορά, η ύβρη τους κορυφώνεται. Καταστρώνουν τρίτο σχέδιο δολοφονίας του Τηλέμαχου ξεκαθαρίζοντας ότι αποβλέπουν στο θρόνο και την περιουσία του Οδυσσέα μέσω του γάμου με την Πηνελόπη. Γι’ αυτό θέλουν να εξολοθρεύσουν τον πιθανό διάδοχο και κληρονόμο. Στο παλάτι συνεχίζουν να

322

προσβάλλουν (και να ερεθίζουν) τον ξένο-Οδυσσέα, προκαλώντας έτσι την οργή του, που θα οδηγήσει στη δολοφονία τους. Βέβαια τώρα η ειρωνική και προσβλητική συμπεριφορά τους υποκινείται από την Αθηνά, αυτό όμως δεν τους απαλλάσσει από τις ευθύνες. Οι θεοί, ενώ βοηθούν τους ανθρώπους που συμπαθούν, πολλές φορές ενεργούν και εις βάρος τους. Προκαλούν τους ανθρώπους που δε συμπαθούν να εκδηλώσουν υβριστική συμπεριφορά, ώστε η τιμωρία τους να είναι δίκαιη. Ανάλογα με τη δράση τους, δηλαδή, καθορίζεται κάθε φορά και η φύση τους: θεϊκή ή δαιμονική. Οι άνθρωποι, όμως, δεν παύουν να έχουν επιλογή, ίσως όμως η αδυναμία της ανθρώπινης φύσης είναι αυτή που τους κάνει τελικά να υποκύπτουν στο θεόσταλτο πειρασμό. Έτσι, η ευθύνη της υβριστικής συμπεριφοράς βαραίνει και πάλι τους μνηστήρες. Εξάλλου η παραφροσύνη που τους προκάλεσε η Αθηνά έφερε την προειδοποίηση του μάντη Θεοκλύμενου, μία ακόμη προειδοποίηση πριν από την καταστροφή. Αλλά και αυτή την προειδοποίηση οι ασεβείς μνηστήρες τη χαράμισαν, αφού ειρωνεύτηκαν και πρόσβαλαν τον προστατευόμενο από τους θεούς μάντη, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο τη θέση τους. Τέλος ειρωνεύτηκαν και τον Τηλέμαχο δείχνοντας έλλειψη σεβασμού και προς τον οικοδεσπότη, την περιουσία του οποίου κατασπαταλούσαν τόσο καιρό. Για όλους αυτούς τους λόγους η τιμωρία που τους ετοιμάζουν η Αθηνά και ο Οδυσσέας είναι δίκαιη και τους αρμόζει.

Ενότητα η

24

υ 375-397 τ 112-632

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 140 του σχολικού βιβλίου Στη συνομιλία του Οδυσσέα με την Πηνελόπη να διακρίνετε: α. Ποια σημεία αναδεικνύουν κυρίως την ìῆôéí του πολυμήχανου; Χαρακτηριστικό της πολυμηχανίας του Οδυσσέα είναι η ικανότητά του να ξεφεύγει από τις ερωτήσεις της Πηνελόπης και να στρέφει τη συζήτηση εκεί που θέλει ο ίδιος. Αφήνει αναπάντητα τα ερωτήματα της Πηνελόπης, για χάρη των οποίων πραγματοποιήθηκε η συνάντηση, και ξεκινά τις φιλοφρονήσεις για τη δική της δόξα. Αναφερόμενος στο δίκαιο βασιλιά, της θυμίζει τα ευτυχισμένα χρόνια της δικής του βασιλείας και τη συγκινεί. Την προκαλεί έτσι να μιλήσει για τον εαυτό της και να εκφράσει τις πιο βαθιές σκέψεις της. Μαθαίνει, λοιπόν, και από την ίδια για το έξυπνο τέχνασμα του υφαντού, για την αφόρητη θλίψη της και για την αναμφίβολη πίστη της. Επιπλέον, αντλεί πληροφορίες που θα του χρειαστούν για την εξόντωση των μνηστήρων (πληροφορείται για τον αγώνα τόξου). Στα δικά της ερω-

323

Ραψωδίες

τ, υ

τήματα απαντά μόνο αφού έχει λάβει ο ίδιος τις απαντήσεις που ζητούσε και μέσα από μια πλαστή ιστορία τής δίνει μόνο όσες πληροφορίες δε θα μαρτυρήσουν την ταυτότητά του. β. Πώς η Πηνελόπη «βοηθάει» τον Οδυσσέα να συμπληρώσει το σχέδιο της μνηστηροφονίας; Κατά τη διάρκεια της συζήτησης ο Οδυσσέας, εκτός των άλλων, καταφέρνει να αποσπάσει πληροφορίες για την επόμενη μέρα. Μαθαίνει ότι διοργανώνεται αγώνας τόξου, ο νικητής του οποίου θα παντρευτεί την πολυπόθητη Πηνελόπη. Την πληροφορία αυτή ο Οδυσσέας θα την εντάξει στο σχέδιό του, θα εκμεταλλευτεί τον αγώνα και θα σκοτώσει τους μνηστήρες αξιοποιώντας τις περιστάσεις.

324

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρενθέσεις, τοποθετώντας την κατάλληλη από τις παρακάτω λέξεις και φράσεις:

Ενότητα η

24

υ 375-397 τ 112-632

τυπικές ερωτήσεις, λογότυπος, παρομοίωση, στοιχείο πολιτισμού, επιβράδυνση α. Ανταποκρίθηκε η Πηνελόπη, φρόνιμο κι έξυπνο μυαλό (...............................) β. Χλαίνη φορούσε πορφυρή, σγουρή, διπλόφαρδη (.........................................) γ. Όπως το χιόνι αναλιώνει στα πανύψηλα βουνά [...] έτσι κι εκείνη μούσκευε τα ωραία της μάγουλα [...] (...............................) δ. Μεσολαβεί το ποδόλουτρο και η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια, με ενδιάμεση αναφορά στην ιστορία της ουλής, στη γέννηση και στη βάφτιση του Οδυσσέα [...] (...............................) ε. Ποιος είσαι κι από πού; ποια η πατρίδα σου, ποιοι οι γονείς σου; (...............................) α. λογότυπος, β. στοιχείο πολιτισμού, γ. παρομοίωση, δ. επιβράδυνση, ε. τυπικές ερωτήσεις 2. Να συμπληρώσετε τα κενά: α. Η ............................. ξεγελούσε για τρία χρόνια τους .............................. προσποιούμενη ότι υφαίνει το ....................... του .......................... β. Ο ........................... συστήνεται στην ............................ ως ......................... από την Κρήτη. Τα κενά συμπληρώνονται με τις εξής λέξεις: α. Πηνελόπη / μνηστήρες / σάβανο / Λαέρτη, β. Οδυσσέας / Πηνελόπη / ναυαγός.

325

Ραψωδία

φ

25η Ενότητα φ (περίληψη) – φ 303-473/ <273-434> (ανάλυση) Κύρια θέματα • Προκήρυξη και εξέλιξη του αγώνα τόξου • Αποκάλυψη του Οδυσσέα στους δύο υπηρέτες του

Ραψωδία φ Τόξου θέσις Εισαγωγικά στη ραψωδία φ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 40ή ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Πηνελόπη, Τηλέμαχος, Ληώδης, Αντίνοος, Ευρύμαχος, Φιλοίτιος, Εύμαιος, Ευρύκλεια

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Το τόξο στα χέρια του Οδυσσέα: φ 303-473/ <273-434> Δομή του αποσπάσματος (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 303-312: Στίχοι 344-349: Στίχοι 353-362: Στίχοι 363-376: Στίχοι 377-415:

Ο Οδυσσέας ζητά να τεντώσει το τόξο Η Πηνελόπη στηρίζει το αίτημα του ξένου Η απάντηση του Ευρύμαχου Η Πηνελόπη επιμένει να δοθεί το τόξο στον ξένο Με παρέμβαση του Τηλέμαχου, η Πηνελόπη αποσύρεται και ο Εύμαιος δίνει το τόξο στον Οδυσσέα Στίχοι 430-473: Ο Οδυσσέας περιεργάζεται το τόξο και τοξεύει − Ο Τηλέμαχος οπλίζεται και παίρνει θέση πλάι στον πατέρα του

Περίληψη Στο παλάτι οι μνηστήρες κάνουν σπονδές. Ο Οδυσσέας ζητά να τον αφή-

326

σουν να δοκιμάσει το τόξο. Ο Αντίνοος τον προσβάλλει και επεμβαίνει η Πηνελόπη εξηγώντας ότι, ακόμη κι αν νικήσει ο ζητιάνος, δεν πρόκειται να γίνει γυναίκα του. Ο Ευρύμαχος μιλάει για την ντροπή που θα νιώσουν οι μνηστήρες αν νικήσει ο ζητιάνος. Η βασίλισσα απαντά με σκληρά λόγια για τους καταπατητές της περιουσίας του Οδυσσέα και αποφασίζει να λάβει μέρος ο ξένος στον αγώνα. Ο Τηλέμαχος παρεμβαίνει και στέλνει τη μητέρα του στα διαμερίσματά της. Οι μνηστήρες στρέφονται κατά του Εύμαιου που κουβαλάει το τόξο· τελικά εκείνος το δίνει στον Οδυσσέα, ύστερα από παρέμβαση του Τηλέμαχου. Εντωμεταξύ, η Ευρύκλεια και ο Φιλοίτιος κλείνουν τις εισόδους του παλατιού. Όσο ο Οδυσσέας εξετάζει το τόξο, οι μνηστήρες κάνουν σχόλια εις βάρος του. Ο Οδυσσέας τεντώνει το τόξο και, με μεγάλη ευκολία, ρίχνει μια σαΐτα. Τότε λέει στον Τηλέμαχο πως έφτασε η ώρα του δείπνου. Ο Τηλέμαχος καταλαβαίνει τα συνθηματικά λόγια και παίρνει τα όπλα του.

Ενότητα η

25

φ 303-473

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 309 στ. 345 στ. 356 στ. 359 στ. 360 στ. 364 στ. 375 στ. 445 στ. 446 στ. 470 στ. 473

«προσώρας» (επιρρ.) = προς το παρόν, για την ώρα / για λίγο «να καταφρονείς»: ρ. καταφρονώ = υποτιμώ, περιφρονώ (η) «καταλαλιά» = λόγια εις βάρος κάποιου, κατηγορίες «τορνεμένο τόξο» = καλοφτιαγμένο τόξο «να τανύσουν»: ρ. τανύω και τανύζω = τεντώνω διάπλατα «εύφημη μνεία» = επαινετική αναφορά / εδώ: η καλή φήμη «θα τον προπέμψω»: ρ. προπέμπω = ξεπροβοδίζω, συνοδεύω κάποιον που φεύγει (το) «στριφτάρι»: ο στροφέας (περιστρεφόμενος μικρός μοχλός) με τον οποίο τεντώνονται οι χορδές των μουσικών οργάνων «αρνίσια κόρδα» = χορδή φτιαγμένη από έντερα αρνιού (το) «νεύμα» = κίνηση, νόημα «παραστάτης» = αυτός που στέκεται δίπλα σε κάποιον για να τον βοηθήσει

Πολιτιστικά στοιχεία • «εύκολα τη χορδή τεντώνει... κόρδα» (στ. 445-446): μέρη της κιθάρας. • «Άρπαξε ευθύς μια γρήγορη σαΐτα... φαρέτρα... τόξο... στον πήχη... χορδή με τη διχαλωτή σαΐτα... βέλος· πελέκι... η χάλκινη σαΐτα... στην

327

Ραψωδία

φ

άκρη» (στ. 453-460): στους στίχους αυτούς περιγράφεται το τόξο και η τοξοβολία.

Τεχνική της Οδύσσειας Ειρωνεία Στους στ. 347-349 και 354-356, αρχικά η Πηνελόπη κι έπειτα ο Ευρύμαχος λένε ότι είναι αταίριαστο να παντρευτεί η βασίλισσα το ζητιάνο, ακόμη κι αν αυτός κατορθώσει να τεντώσει το τόξο. Η ειρωνεία βρίσκεται στο ότι ο «ζητιάνος» είναι ήδη σύζυγος της Πηνελόπης. Στους στ. 367-376 η Πηνελόπη μιλάει υπέρ του ξένου και υπόσχεται να τον στείλει στον προορισμό του. Η ειρωνεία βρίσκεται στο ότι η βασίλισσα, χωρίς να το ξέρει, υπερασπίζεται τον άντρα της και υπόσχεται να βοηθήσει να φύγει αυτός που τόσα χρόνια περιμένει να επιστρέψει. Προοικονομία Στο στ. 385 ο Τηλέμαχος ζητάει από τη μητέρα του να ανέβει στα δώματά της. Η απόσυρση της Πηνελόπης προοικονομεί τη μνηστηροφονία, και γίνεται γιατί δεν είναι δυνατό να εκτυλιχθεί μπροστά στα μάτια της βασίλισσας μια τόσο βίαιη σκηνή. Στους στ. 449-450 ο πανικός των μνηστήρων και η βροντή του Δία προοικονομούν τη σφαγή που θα ακολουθήσει. Πλατιά παρομοίωση Στους στ. 444-448 ο Οδυσσέας, καθώς τεντώνει το τόξο, παρομοιάζεται με αοιδό που τεντώνει τη χορδή της κιθάρας. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «Πώς ένας αοιδός... αρνίσια κόρδα» (στ. 444-446) β. δεικτικό μέρος: «Έτσι κι ο Οδυσσέας... σαν χελιδόνα» (στ. 447-448) γ. κοινός όρος: η ευκολία με την οποία ο Οδυσσέας και ο αοιδός τεντώνουν τις χορδές (στην πλατιά παρομοίωση εντάσσεται και η απλή «κι αυτή κελάηδησε καλά σαν χελιδόνα»). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «ο Οδυσσέας, πολύγνωμος και δολοπλόκος» (στ. 304) • «Μνηστήρες της περήφανης βασίλισσας» (στ. 305) • «θεόμορφος Αντίνοος» (στ. 307) • «γυαλιστερό τόξο» (στ. 311) • «Του Ικάριου κόρη, φρόνιμη Πηνελόπη» (στ. 354) • «τορνεμένο τόξο» (στ. 359, 369)

328

• • • • • • • • • • • • •

«Πήρε ξανά το λόγο η Πηνελόπη, με γνώση και με φρόνηση» (στ. 363) «ρούχα ωραία» (στ. 372) «μυτερό κοντάρι» (στ. 373) «δίκοπο σπαθί» (στ. 374) «Στην ώρα του αντιμίλησε ο Τηλέμαχος, με τη δική του γνώση» (στ. 377) «γυαλισμένο τόξο» (στ. 394) «ο Οδυσσέας πολύβουλος» (στ. 441) «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 451) «ο γιος του δολοπλόκου Κρόνου» (στ. 452) «γρήγορη σαΐτα» (στ. 453) «βαθιά φαρέτρα» (στ. 454) «κοφτερό σπαθί» (στ. 471) «θεϊκός Οδυσσέας» (στ. 471)

Ενότητα η

25

φ 303-473

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «Ντρεπόμαστε όμως την καταλαλιά... την ντροπή» (στ. 356-362): Στα αποσπάσματα αυτά θίγεται και πάλι το θέμα της φήμης. Οι μνηστήρες φοβούνται ότι, αν κερδίσει ο ζητιάνος θα χάσουν την καλή τους φήμη και θα ντροπιαστούν, αφού θα έχουν νικηθεί από έναν άνθρωπο κατώτερης κοινωνικής τάξης. • «Αλλά του λόγου σου... του σπιτιού» (στ. 385-388): Εδώ διαγράφονται οι αντιλήψεις της εποχής σχετικά με το ρόλο των δύο φύλων. Οι γυναίκες θεωρούνταν ικανές μόνο για τις δουλειές του σπιτιού, ενώ οι άντρες ήταν αυτοί που έπαιρναν τις αποφάσεις. Τα λόγια ανήκουν στον Τηλέμαχο, ο οποίος κάνει μία ακόμη προσπάθεια να αποδείξει ότι έχει πλέον «ενηλικιωθεί», όπως και στη ραψωδία α (στ. 398-401).

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Ευρύμαχος: Φοβάται την κοινωνική απαξίωση σε περίπτωση που ο «κατώτερος» ζητιάνος νικήσει (στ. 356-362). Είναι υποκριτής, αφού παραβλέπει τις ανομίες που διαπράττει ο ίδιος και οι υπόλοιποι μνηστήρες στον οίκο του Οδυσσέα. Πηνελόπη: Δείχνει τα καλά της αισθήματα, όταν υπερασπίζεται τον ξένο

329

Ραψωδία

φ

και υπόσχεται ότι θα τον βοηθήσει να φτάσει στον προορισμό του (στ. 367376). Είναι θαρραλέα και καταγγέλλει ανοιχτά τους μνηστήρες ότι «ατιμάζουν το σπίτι ενός ενάρετου κι αντρείου» (στ. 365-366). Παρά την έκπληξή της, υπακούει στις εντολές του γιου της και αποσύρεται από την αίθουσα (στ. 388-389). Οδυσσέας: Είναι υπομονετικός και αντιμετωπίζει με αξιοθαύμαστη ψυχραιμία τις προσβολές των μνηστήρων. Η προσεκτική εξέταση του τόξου (στ. 430442) δείχνει την προνοητικότητά του, ενώ το νεύμα και τα συνθηματικά λόγια προς τον Τηλέμαχο (στ. 462-470) φανερώνουν ότι ο πανέξυπνος αυτός άντρας δεν αφήνει τίποτα στην τύχη, αλλά ελέγχει τα πάντα και μεριμνά για όλα. Τηλέμαχος: Στην ενότητα αυτή δείχνει δυναμισμό, καθώς τονίζει ότι το τόξο τού ανήκει και ότι αυτός αποφασίζει σε ποιον θα το δώσει (στ. 478-484). Συμπεριφέρεται ως ώριμος άντρας απέναντι στη μητέρα του (στ. 385-388) και προς τους υπόλοιπους παρευρισκόμενους.

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 144 του σχολικού βιβλίου • Το δοκίμιν της αγάπης Να διακρίνετε τις αναλογίες που υπάρχουν στους αγώνες που προκήρυξαν η Πηνελόπη και η κόρη του δημοτικού τραγουδιού. Η Πηνελόπη οργάνωσε αγώνα τοξοβολίας, προκειμένου να βρεθεί ο καταλληλότερος γαμπρός γι’ αυτήν. Ο νέος γάμος της ήταν ούτως ή άλλως ανεπιθύμητος. Αφού, όμως, οι περιστάσεις την υποχρέωναν να προβεί σε αυτή την ενέργεια, ήθελε τουλάχιστον ο επόμενος σύζυγός της να μοιάζει στον Οδυσσέα ως προς την ικανότητα να χειρίζεται το τόξο. Δείχνει έτσι ότι υποτάσσεται στις απαιτήσεις των συνθηκών αλλά με αξιοπρέπεια. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής συνταιριάζει το θέμα του ξενιτεμένου που επιστρέφει ακριβώς την ώρα που η γυναίκα του είναι έτοιμη να ξαναπαντρευτεί, με το θέμα της διοργάνωσης αγώνα, προκειμένου να αναδειχθεί ο καταλληλότερος γαμπρός για την περιζήτητη νύφη. Το τελευταίο αυτό θέμα είναι επίσης πολύ διαδεδομένο και το συναντάμε ακόμη και στα νεότερα δημοτικά τραγούδια, όπως είναι το Δοκίμιν της αγάπης. Το τυπικό του εθίμου επαναλαμβάνεται ίδιο στο δημοτικό τραγούδι, όπως και στην Οδύσσεια. Πλήθος νέων που διεκδικούν την όμορφη κοπέλα συ-

330

γκεντρώνονται στην αυλή της, όπου τρώνε και πίνουν. Η κόρη προκηρύσσει αγώνα, για να βρεθεί ο πιο άξιος γαμπρός. Συνήθως ως πιο άξιος αναδεικνύεται κάποιος ταπεινός. Έτσι στην περίπτωση της κόρης νίκησε ο ψυχογιός της Μαρίας, όπως και στην περίπτωση της Πηνελόπης νίκησε ο «ζητιάνος». Κοινά σημεία, λοιπόν, ανάμεσα στα δύο αποσπάσματα είναι: • το πλήθος των επίδοξων γαμπρών· • το φαγοπότι που προηγείται του αγώνα· • ο αγώνας που έχει ως έπαθλο την περιζήτητη γυναίκα· • η νίκη κάποιου ταπεινού προσώπου.

Ενότητα η

25

φ 303-473

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 145 του σχολικού βιβλίου 1. Πώς εξελίχτηκε ο αγώνας, ώσπου το τόξο να φτάσει στα χέρια του Οδυσσέα; Ο αγώνας ξεκίνησε με την ανακοίνωση της Πηνελόπης ότι η ίδια θα γινόταν γυναίκα του νικητή. Πρώτος δοκίμασε ο Τηλέμαχος, εγκαινιάζοντας τον αγώνα. Μετά τις τρεις αποτυχημένες προσπάθειες παραιτήθηκε, για να τεθεί σε εφαρμογή το σχέδιο του Οδυσσέα. Πρώτος από τους μνηστήρες δοκίμασε ο μάντης Ληώδης, ο οποίος μετά την αποτυχία του προέβλεψε τη συμφορά που επρόκειτο να επιφέρει ο αγώνας. Ακολούθησαν οι αποτυχημένες προσπάθειες όλων των άλλων μνηστήρων, εκτός από τον Ευρύμαχο και τον Αντίνοο. Ο Ευρύμαχος δοκίμασε, χωρίς επιτυχία και αυτός, να τεντώσει το τόξο τη στιγμή που ο Οδυσσέας έδινε οδηγίες στον Εύμαιο και το Φιλοίτιο. Ο Αντίνοος προτίμησε να μη δοκιμάσει, αλλά να αναβάλουν τον αγώνα για την επόμενη μέρα. Κάτι τέτοιο, όμως, θα ακύρωνε το σχέδιο του Οδυσσέα. Γι’ αυτό ο πολυμήχανος ήρωας άρπαξε την ευκαιρία και επιδίωξε συμμετοχή στον αγώνα. 2. Αναλύστε την παρομοίωση των στίχων 444-448. α. αναφορικό μέρος: «Πώς ένας αοιδός... την αρνίσια κόρδα» β. δεικτικό μέρος: «έτσι κι ο Οδυσσέας... σαν χελιδόνα» γ. κύριοι όροι που παρομοιάζονται: ο Οδυσσέας και ο αοιδός δ. δευτερεύοντες όροι: η χορδή της κιθάρας και η χορδή του τόξου, καθώς και ο ήχος τους ε. το κοινό τους σημείο: η δεξιοτεχνία στο τέντωμα της χορδής

331

Ραψωδία

φ

ζ. λειτουργία: με την παρομοίωση αυτή περιγράφονται ιδιαίτερα παραστατικά οι κινήσεις του Οδυσσέα καθώς περιεργαζόταν το τόξο. Αναφέρεται το επάγγελμα του αοιδού (που σχετίζεται με τον ίδιο τον Όμηρο) και εξυμνούνται κάποιες ικανότητές του. Επιπλέον συσχετίζεται ο Οδυσσέας με τον εορτάζοντα θεό Απόλλωνα όχι μόνο ως άριστος τοξότης αλλά και ως προς τη δεξιοτεχνία στο τέντωμα της χορδής (ο Απόλλωνας θεωρούνταν έξοχος κιθαρωδός). 3. Προσέξτε τις διφορούμενες εκφράσεις: α. «αύριο ο θεός θα κρίνει σε ποιον θα δώσει σίγουρα τη νίκη» (στ. 310) και β. «μα είναι τώρα η ώρα να ετοιμαστεί το δείπνο» (στ. 467)· και απαντήστε στις εξής ερωτήσεις: πώς εννοεί ο Οδυσσέας αυτές τις εκφράσεις, πώς τις αντιλαμβάνονται οι μνηστήρες και πώς λειτουργούν γι’ αυτούς; Στο στίχο 310 ο Οδυσσέας αναφέρεται στη νίκη του έναντι των μνηστήρων με τη βοήθεια της Αθηνάς και την έγκριση του Δία. Οι μνηστήρες, όμως, δεν κατανοούν αυτά τα απειλητικά λόγια. Θεωρούν ότι ο «ξένος» αναφέρεται απλώς στην ολοκλήρωση του αγώνα τοξοβολίας που θα πραγματοποιηθεί την επόμενη μέρα. Παρόμοια και στο στίχο 467 ο Οδυσσέας μιλώντας για δείπνο έχει στο νου του το φόνο των μνηστήρων. Εκείνοι, όμως, νομίζουν ότι αναφέρεται στο βραδινό γεύμα που θα ακολουθήσει. Σε όλη τη σκηνή, βέβαια, εντοπίζεται δραματική ειρωνεία, που εξακολουθεί να πηγάζει από τη μεταμφίεση του Οδυσσέα. Οι ακροατές και κάποια από τα πρόσωπα του έργου (Οδυσσέας, Τηλέμαχος, Ευρύκλεια, Εύμαιος, Φιλοίτιος) γνωρίζουν την αλήθεια, ενώ οι μνηστήρες και η Πηνελόπη βρίσκονται ακόμη σε πλάνη. Στα λόγια αυτά του Οδυσσέα διακρίνουμε και σαρκαστική ειρωνεία, καθώς αυτό που εννοεί διαφέρει από αυτό που καταλαβαίνουν οι συνομιλητές του. Επειδή, όμως, τα λόγια του τα καταλαβαίνει ο ακροατής (όχι όμως και οι μνηστήρες) η ειρωνεία αυτή λειτουργεί τραγικά για εκείνους. Οι εκφράσεις αυτές, λοιπόν, του Οδυσσέα είναι διφορούμενες: άλλο εννοεί ο ήρωας (και καταλαβαίνει ο ακροατής) και άλλο αντιλαμβάνονται οι μνηστήρες. Εκείνοι προετοιμάζονται για γάμο, ενώ ο Οδυσσέας προετοιμάζει το θάνατό τους. 4. Σχετικά με το ποια μορφή είχαν τα πελέκια μέσα από τα οποία πέρασε το βέλος υπάρχουν διάφορες θεωρίες – κυριότερες είναι οι εξής: […] Προσέξτε τις εικόνες των παρακάτω πελεκιών και σχεδιάστε την εκδοχή που εσείς θεωρείτε πιθανότερη. Σχεδιαστική δραστηριότητα.

332

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 145 του σχολικού βιβλίου Πώς το τόξο έφτασε στα χέρια του Οδυσσέα, πώς εκείνος το χειρίστηκε και τι πέτυχε;

Ενότητα η

25

φ 303-473

Μόλις ο Αντίνοος πρότεινε την αναβολή του αγώνα, ο Οδυσσέας δεν άργησε να αρπάξει την ευκαιρία και να ζητήσει συμμετοχή σε αυτόν. Οι μνηστήρες αντέδρασαν έντονα και τον πρόσβαλαν προσπαθώντας να τον αποτρέψουν. Ένιωθαν ότι απειλείται η φήμη και η αξιοπρέπειά τους από την πιθανή επιτυχία ενός ταπεινού ζητιάνου σε έναν αγώνα στον οποίο εκείνοι απέτυχαν. Η Πηνελόπη, όμως, τους ξεκαθάρισε ότι σε περίπτωση νίκης ο ζητιάνος δε θα κέρδιζε βέβαια το γάμο του με εκείνη αλλά ρούχα, κοντάρι και σπαθί. Τους θυμίζει εξάλλου ότι η φήμη τους έχει αμαυρωθεί εδώ και καιρό, από τότε που οι ίδιοι αναίσχυντα ρημάζουν την ξένη περιουσία. Επομένως δεν υπάρχει λόγος να νιώθουν απειλή από έναν άνθρωπο που εξάλλου έχει ευγενική καταγωγή, κι ας είναι τώρα ζητιάνος. Ο Τηλέμαχος υποστηρίζοντας το σχέδιο του πατέρα του φροντίζει να κατευνάσει τα πνεύματα και απομακρύνει την Πηνελόπη από την αίθουσα (έτσι επιτυγχάνεται η κατ’ ιδίαν αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη αργότερα, αλλά και αποφεύγεται η παρουσία οποιασδήποτε γυναίκας στο φονικό). Ο Εύμαιος εκτελώντας τις εντολές του Οδυσσέα πλησίασε, για να του δώσει το τόξο, αλλά οι απειλές των μνηστήρων τον σταμάτησαν. Ο Τηλέμαχος παρεμβαίνει και πάλι απειλώντας και αυτός τον Εύμαιο, ώστε να τον πείσει να φέρει το τόξο. Απ’ την άλλη, παραδεχόμενος τη σωματική του κατωτερότητα κολακεύει τους μνηστήρες και τους ηρεμεί. Μόλις το τόξο φτάσει στα χέρια του Οδυσσέα, η αίθουσα απομονώνεται και ο χώρος όπου μέχρι τώρα ασεβούσαν οι μνηστήρες μετατρέπεται σε φονική παγίδα. Ο Οδυσσέας περιεργάζεται προσεκτικά το τόξο. Μόλις διαπίστωσε ότι είναι στην καλή κατάσταση στην οποία το είχε αφήσει, τέντωσε τη χορδή με τέτοια δεξιοτεχνία, που οι μνηστήρες τρόμαξαν ακούγοντας τον ήχο της (στ. 449). Τελικά δοκίμασε και κατάφερε η σαΐτα του να περάσει όλες τις τρύπες με την πρώτη προσπάθεια.

333

Ραψωδία

φ

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να σχολιάσετε τα λόγια που ο Τηλέμαχος απευθύνει στην Πηνελόπη στους στ. 356–360. Βλ. 25η Ενότητα, Ιδεολογικά σχόλια, Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας, σχόλια για τους στ. 356-362. 2. Να σημειώσετε τη σωστή απάντηση: σωστό α. Ο Αντίνοος επιμένει να συνεχιστεί ο αγώνας του τόξου β. Η Πηνελόπη επιπλήττει τον Τηλέμαχο για την ανωριμότητά του γ. Ο Εύμαιος δίνει το τόξο στον Οδυσσέα Σωστό: γ, Λάθος: α, β

334

λάθος

26η Ενότητα χ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Κύρια θέματα

Ενότητα η

26

χ 1-446

• Σύγκρουση του Οδυσσέα και της ομάδας του με τους μνηστήρες • Τιμωρία των άπιστων υπηρετριών και του Μελάνθιου • Εξαγνισμός των ανακτόρων

Ραψωδία χ Μνηστηροφονία Εισαγωγικά στη ραψωδία χ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 40ή ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Αντίνοος, Ευρύμαχος, Τηλέμαχος, Αμφίνομος, Μελάνθιος, Ληώδης, Φήμιος, Μέδοντας, Αθηνά-Μέντορας, Ευρύκλεια, δούλες

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται και επιτίθεται στους μνηστήρες: χ 1-446/ <1-418> Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 1-36:

Ο Οδυσσέας τοξεύει στο κατώφλι του μεγάρου και σκοτώνει τον Αντίνοο – Η αντίδραση των μνηστήρων Στίχοι 37-47: Ο Οδυσσέας απευθύνει κατηγορίες στους αναστατωμένους μνηστήρες Στίχοι 48-63: Ο Ευρύμαχος προσπαθεί να απολογηθεί και κατηγορεί τον Αντίνοο ενώ ζητάει συμβιβασμό Στίχοι 64-328: Ο Οδυσσέας αρνείται κάθε συμβιβασμό και καλεί τους μνηστήρες σε αναμέτρηση – Η μνηστηροφονία αρχίζει Στίχοι 329-345: Η ικεσία του Ληώδη Στίχοι 350-380: Η ικεσία του Φήμιου – Η παρέμβαση του Τηλέμαχου

335

Ραψωδία

χ

Στίχοι 384-393: Η ικεσία του Μέδοντα Στίχοι 397-416: Ο Οδυσσέας αφήνει το Φήμιο και το Μέδοντα να ζήσουν και ελέγχει μήπως έχει απομείνει άλλος ζωντανός μνηστήρας Στίχοι 434-446: Η αντίδραση της Ευρύκλειας – η συμβουλή και η εντολή του Οδυσσέα Περίληψη Ο Οδυσσέας πετάει τα κουρέλια του και σημαδεύει τον Αντίνοο. Ο μνηστήρας πεθαίνει και οι υπόλοιποι απειλούν τον Οδυσσέα, πιστεύοντας ότι τον σκότωσε κατά λάθος. Ο βασιλιάς της Ιθάκης αποκαλύπτει ποιος είναι. Ο Ευρύμαχος, τρομοκρατημένος προσπαθεί να συμβιβάσει την κατάσταση προσφέροντας αποζημίωση. Ο Οδυσσέας αρνείται και τότε ο μνηστήρας καλεί τους άλλους να πολεμήσουν εναντίον του, όμως πέφτει νεκρός από ένα βέλος. Στη συνέχεια ο Τηλέμαχος σκοτώνει τον Αμφίνομο και φεύγει για να φέρει όπλα στον πατέρα του. Ο Ληώδης προσπέφτει ικέτης στον Οδυσσέα να μην τον σκοτώσει, ο ήρωας όμως του κόβει το κεφάλι. Ο αοιδός Φήμιος ικετεύει κι αυτός και, με επέμβαση του Τηλέμαχου, ο Οδυσσέας τού χαρίζει τη ζωή, όπως και στον κήρυκα Μέδοντα. Αφού ολοκληρώνεται το έργο της μνηστηροφονίας, ο Οδυσσέας καλεί την Ευρύκλεια, που αντικρίζει έκπληκτη τους νεκρούς, τη συμβουλεύει και της ζητάει να μετρήσει τις πιστές και άπιστες δούλες του παλατιού. Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 1 στ. 3 στ. 6 στ. 27 στ. 27 στ. 56 στ. 66

«ράκη»: (το) ράκος = κουρέλι (η) «φαρέτρα» = η θήκη για τα βέλη «ατέλεστο»: ατέλεστος, -ος, -ον = ακατόρθωτος / βέβηλος (το) «σκουτάρι» = η ασπίδα «άλκιμο»: άλκιμος, -η, -ο = δυνατός «δεν έστερξε»: ρ. στέργω = δέχομαι, δίνω τη συγκατάθεσή μου «σφετεριστήκατε»: ρ. σφετερίζομαι = προσπαθώ με αθέμιτο τρόπο να αποκτήσω κάτι που δεν μου ανήκει, οικειοποιούμαι κάτι παράνομα στ. 87 «αμφίστομο»: δίκοπο σπαθί, που κόβει κι απ’ τις δύο πλευρές στ. 353 «γλυκόφθογγη κιθάρα»: γλυκόφθογγος, -η, -ο = αυτός που βγάζει γλυκό ήχο στ. 435 (η) «ολολυγή» = κραυγή χαράς ή θρήνου

336

Πραγματολογικά σχόλια «Ληώδης» (στ. 310): ένας από τους μνηστήρες «Μέδων» (στ. 360): κήρυκας του παλατιού

Ενότητα η

26

χ 1-446

Πολιτιστικά στοιχεία • «δοξάρι και φαρέτρα, γεμάτη βέλη (στ. 3), σαΐτες (στ. 4), σκουτάρι, δόρυ (στ. 27)

Τεχνική της Οδύσσειας Ρεαλισμός Η θανάτωση των μνηστήρων περιγράφεται με ρεαλισμό, δημιουργώντας δυνατές εικόνες (στ. 86-100, 326-328, 410-411). Πλατιά παρομοίωση Στους στ. 411-416 οι σωριασμένοι νεκροί μνηστήρες παρομοιάζονται με ψάρια πιασμένα σε δίχτυα. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «Ωσάν τα ψάρια... τα θανατώνει» (στ. 411-415) β. δεικτικό μέρος: «όμοιοι... σωριασμένοι» (στ. 415-416) γ. κοινός όρος: ο επιθανάτιος σπασμός και το σώριασμα μνηστήρων και ψαριών Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «πολυμήχανος Οδυσσέας» (στ. 2) • «γοργές σαΐτες» (στ. 4) • «πικρή σαΐτα» (στ. 10) • «ωραία κούπα» (στ. 11) • «άλκιμο δόρυ» (στ. 27) • «αναπόφευκτος χαμός» (στ. 31) • «μωροί, που δεν κατάλαβαν πως πάνω στο κεφάλι τους κρεμόταν κιόλας σ’ όλους η θηλιά του ολέθρου» (στ. 34-35) • «Μα τώρα κρέμεται η θηλιά του ολέθρου πάνω απ’ το κεφάλι σας» (στ. 44) • «καλόχτιστη Ιθάκη» (στ. 57) • «Τον κοίταξε ο Οδυσσέας λοξά και πολυμήχανος του μίλησε άγρια» (στ. 64) • «κοφτερό σπαθί... χάλκινο, αμφίστομο» (στ. 86)

337

Ραψωδία

χ

• • • • • • • • • • • • • • • • •

«ο Οδυσσέας θείος» (στ. 88) «ένδοξος Οδυσσέας» (στ. 95) «χάλκινο δόρυ» (στ. 98) «και τον ικέτευε με λόγια που πετούσαν σαν πουλιά» (στ. 330) «Άγρια και λοξά τον κοίταξε ο Οδυσσέας πανούργος» (στ. 340) «πέτυχε να ξεφύγει από το μαύρο χάρο» (στ. 350-351) «γλυκόφθογγη κιθάρα» (στ. 353) «χάλκινο σπαθί» (στ. 378, 393) «Το λόγο του ο Μέδων άκουσε, στη σκέψη πάντα φρόνιμος» (στ. 384) «μαύρος χαλασμός» (στ. 387) «με λόγια που πετούσαν σαν πουλιά» (στ. 391) «Του χαμογέλασε μιλώντας ο Οδυσσέας πολύγνωμος» (στ. 397) «φημισμένος αοιδός» (στ. 402) «του Δία, μεγαλοδύναμου προστάτη» (στ. 405-406) «ανόσια έργα» (στ. 441) «θάνατος φριχτός» (στ. 444) «φριχτές πράξεις» (στ. 444)

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «Δε φοβηθήκατε καν τους θεούς... πάνω στο κεφάλι σας» (στ. 42-44): Ο Οδυσσέας τονίζει την ύβρη των μνηστήρων και προαναγγέλλει το φόνο τους. Η εκδίκηση και η αυτοδικία νομιμοποιούνται. • «Βάρος θα το ’χεις στην καρδιά σου, αν θανατώσεις αοιδό – εμένα που θεούς κι ανθρώπους τραγουδώ κι ευφραίνω» (στ. 367-368): Από την ικεσία του Φήμιου, καταλαβαίνουμε ότι ο φόνος ενός αοιδού θα ήταν βαρύ σφάλμα, αφού οι αοιδοί θεωρούνταν θεόπνευστοι. • Η ηθική-θρησκευτική δικαίωση της μνηστηροφονίας Η μνηστηροφονία παρουσιάζεται κυρίως ως έργο δικαιοσύνης παρά εκδίκησης, που συντελείται για να αποκατασταθεί η τάξη εκεί όπου είχε διασαλευτεί. Ο ποιητής από την αρχή του έπους και παράλληλα με το νόστο προετοίμαζε τον ακροατή, όχι μόνο να δεχτεί τη μνηστηροφονία, αλλά και να την απαιτήσει. Στο πρώτο συμβούλιο των θεών (α 36-51) ο ίδιος ο Δίας όρισε ένα ηθικό-θρησκευτικό σύστημα, στο οποίο θα ενταχθεί και η μνηστηροφονία: (θεϊκή) προειδοποίηση (σε όποιον αδικεί) να αλλάξει συμπεριφορά) f μη συμμόρφωση f τιμωρία. Ειδικότερα:

338

− Oι προειδοποιήσεις των μνηστήρων για τα ανόσια έργα τους άρχισαν με τον ενθαρρυμένο από την Αθηνά Τηλέμαχο στις ραψωδίες α (στ. 415 κ.ε.) και β και συνεχίστηκαν με διοσημίες, μαντείες και άλλες ενδείξεις, που πλήθυναν από τη στιγμή που ο «ζητιάνος» έφτασε στο παλάτι, με κορυφαία την πρόβλεψη του μάντη Θεοκλύμενου (υ 379 κ.ε.). − Oι μνηστήρες όμως όχι μόνο δε συμμορφώθηκαν, αλλά με τις ενέργειές τους επιβάρυναν όλο και περισσότερο τη θέση τους, περιερχόμενοι σε κατάσταση ύβρης: αποπήραν τον Τηλέμαχο στη συνέλευση ενώ σχεδίαζαν και το φόνο του, αδιαφόρησαν για τα θεϊκά σημάδια, περιφρόνησαν και ειρωνεύτηκαν τους μάντεις και, γενικά, επέδειξαν αρπακτική διάθεση ως σφετεριστές ξένης περιουσίας, ξένης γυναίκας και ξένης εξουσίας. − Η τιμωρία τους, λοιπόν, προκύπτει ως φυσικό επακόλουθο της υβριστικής συμπεριφοράς τους, που συμπαρασύρει και όσους ήταν με το μέρος τους.

Ενότητα η

26

χ 1-446

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Εμφανίζεται εδώ ως αμείλικτος τιμωρός της αλαζονείας των μνηστήρων. Με απαράμιλλο θάρρος και σκληρότητα εξοντώνει τους μνηστήρες, αρνούμενος κάθε συμβιβασμό και υλική αποζημίωση. Στο τέλος δείχνει την ευσέβεια και το δίκαιο χαρακτήρα του, χαρίζοντας τη σωτηρία στο Φήμιο και το Μέδοντα. Μνηστήρες: Είναι θρασύδειλοι, αφού απειλούν τον Οδυσσέα όσο νομίζουν ότι σκότωσε κατά λάθος τον Αντίνοο (στ. 29-33) ενώ, όταν μαθαίνουν ποιος είναι, προσπαθούν με διάφορες δικαιολογίες να σώσουν τη ζωής τους. Ο φαύλος και διεφθαρμένος Ευρύμαχος προτείνει στον Οδυσσέα υλική αποζημίωση (στ. 59-63) και προσπαθεί να ρίξει το φταίξιμο στο νεκρό Αντίνοο (στ. 52-57). Ο εξίσου δειλός Ληώδης κάνει μια ύστατη προσπάθεια να γλιτώσει, πέφτοντας ικέτης στα πόδια του Οδυσσέα και παρουσιάζοντας τον εαυτό του αμέτοχο, θύμα των περιστάσεων (στ. 329-339). Τηλέμαχος: Με μεγάλη γενναιότητα στέκεται στο πλευρό του πατέρα του και τον βοηθά, φέρνοντάς του οπλισμό και σκοτώνοντας τον Αμφίνομο (στ. 95-100). Η ευσέβεια και η καλοσύνη του φαίνονται από την επέμβασή του για τη σωτηρία του Φήμιου και του Μέδοντα (στ. 376-380).

339

Ραψωδία

χ

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 151 του σχολικού βιβλίου • Αποσπάσματα: Ιλιάδα, Οδύσσεια, Αρχίλοχος, Χίλων, Κρατίνος, Απόστολος Παύλος Πώς συμπεριφέρθηκε ο Αχιλλέας στο νεκρό Έκτορα, που σκότωσε το φίλο του Πάτροκλο, και ποια στάση επιβάλλουν απέναντι στους νεκρούς τα άλλα αποσπάσματα; Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η διαφορά; Ο Αχιλλέας φέρεται σκληρά και απάνθρωπα στο νεκρό Έκτορα. Η οργή του για το νεκρό Πάτροκλο δεν εκτονώνεται με το θάνατο του Έκτορα, αλλά διψασμένος για εκδίκηση και τυφλωμένος από θυμό, επιζητά τη χειρότερη τιμωρία για το φονιά του φίλου του. Θέλει να του στερήσει την τιμή της ταφής και να τον εξευτελίσει σέρνοντας το κουφάρι του. Η αποτρόπαια αυτή συμπεριφορά φαινόταν ίσως φυσιολογική αντίδραση λόγω της πικρίας που ένιωθε ο Αχιλλέας. Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, ο άνθρωπος εξευγενίζεται και υιοθετεί μια πιο ηθική συμπεριφορά. Η αγριότητα αυτή του ομηρικού ανθρώπου δίνει τη θέση της στην ευαισθησία και σε μια διαφορετική ηθική. Η αλλαγή μάλιστα σηματοδοτείται από τον ίδιο ποιητή (τον Όμηρο) μερικές μόνο δεκαετίες αργότερα. Όλα τα υπόλοιπα αποσπάσματα προβάλλουν τη σεμνή στάση και το σεβασμό απέναντι στους νεκρούς, αντίληψη που κυριαρχεί και στις μέρες μας. Είναι φανερό ότι η πνευματική ωριμότητα και η πρόοδος του ανθρώπου υποβάλλουν μια τέτοια συμπεριφορά.

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 151 του σχολικού βιβλίου 1. Ποιες κατηγορίες βαρύνουν τους μνηστήρες; (με βάση τους στίχους 38-43 και 52-57) Οι μνηστήρες αξίζουν να τιμωρηθούν με το χειρότερο τρόπο, γιατί είναι υπόλογοι για τις εξής αδικίες: • εύχονταν να μην επιστρέψει ο Οδυσσέας (στ. 38-39)· • επί πολλά χρόνια κατασπαταλούσαν την περιουσία του και οικειοποιούνταν οτιδήποτε δικό του (σπίτι, δούλες, δούλους κ.λπ.) (στ. 39-40)·

340

• εποφθαλμιούσαν τη γυναίκα του και μέσω αυτής το θρόνο του Οδυσσέα, χωρίς να έχει εξακριβωθεί ακόμη ο θάνατός του (στ. 40-41, 56-57)· • κατέστρωναν σχέδια για τη δολοφονία του γιου του, προκειμένου να εξουδετερώσουν οποιαδήποτε απειλή (στ. 57)· • δε φοβήθηκαν ούτε την τιμωρία από τους θεούς ούτε την εκδίκηση των ανθρώπων (στ. 42-43).

Ενότητα η

26

χ 1-446

2. Πώς χαρακτηρίζεται ο Ευρύμαχος από την απάντησή του στον Οδυσσέα (στ. 49-63); Είναι σύμφωνος ο λόγος του αυτός με το γνωστό μας ήθος του; Στον ικετευτικό του λόγο ο Ευρύμαχος επιβεβαιώνει το ήθος του, όπως έχει παρουσιαστεί μέχρι τώρα. Ξεκινά το λόγο του με τις γνωστές του κολακείες (στ. 50) και παραδέχεται το φταίξιμο όλων των μνηστήρων, για να κατευνάσει την οργή του Οδυσσέα, γνωρίζοντας εξάλλου ότι δεν του μένει άλλος τρόπος αντίδρασης. Δε θα μπορούσε να απαρνηθεί το φταίξιμο, αφού ο Οδυσσέας έχει γνωρίσει από πρώτο χέρι τις ανομίες τους. Αμέσως, όμως, κατηγορεί για όλα το νεκρό Αντίνοο μιλώντας περιφρονητικά γι’ αυτόν (στ. 58) και αποκαλύπτει τα κρυφά σχέδια του νεκρού (στ. 56-57) προκειμένου να κερδίσει ο ίδιος την εύνοια του Οδυσσέα. Είναι, βέβαια, αλήθεια ότι ο Αντίνοος πρωτοστάτησε στη συνομωσία εναντίον του Τηλέμαχου και σε όλες τις άλλες ανομίες. Αυτό, όμως, δεν απαλλάσσει τους υπόλοιπους μνηστήρες από τις ευθύνες, αφού δε διαχώρισαν τη θέση τους αλλά συμφώνησαν μαζί του. Στη συνέχεια προβαίνει σε ένα γρήγορο υπολογισμό, ώστε να προτείνει ικανή αποζημίωση, που θα μπορούσε να μαλακώσει το θυμό του Οδυσσέα. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι ο Όμηρος μένει συνεπής στους χαρακτήρες που πλάθει. Ο Ευρύμαχος παραμένει κόλακας ξεκινώντας πάντα με λόγια αρεστά στο συνομιλητή του. Παραμένει υποκριτής, αφού προσπαθεί να ρίξει το φταίξιμο αποκλειστικά στον Αντίνοο, που μέχρι πριν από λίγο ήταν συνεργός του. Παραμένει ασεβής και φαίνεται ακόμη πιο αχρείος από πριν, καθώς δε διστάζει να προσβάλει ένα νεκρό. Επιπλέον, είναι ταχύτατος στους υπολογισμούς, γιατί έχει μάθει να μετράει πάντα το πρακτικό κόστος χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις ηθικές προεκτάσεις των πράξεών του. 3. Σχολιάστε το επιχείρημα με το οποίο απέρριψε ο Οδυσσέας την πλούσια αποζημίωση που του πρότεινε ο Ευρύμαχος (στ. 65-68). Μια πλούσια αποζημίωση θα μπορούσε να κατευνάσει το θυμό του Οδυσσέα, γιατί και τα υλικά αγαθά προσφέρουν τιμή στον άνθρωπο. Όμως η

341

Ραψωδία

χ

προσβολή της τιμής δεν μπορεί να αντισταθμιστεί με πλούσια δώρα. Γι’ αυτό το λόγο και ο Αχιλλέας δεν είχε δεχτεί τα δώρα που του πρόσφερε ο Αγαμέμνονας (όσο δελεαστικά κι αν ήταν) ως αποζημίωση για την προσβολή που δέχτηκε. Σύμφωνα με τις επιταγές της αυτοδικίας, ο Οδυσσέας έπρεπε να αναλάβει την τιμωρία των μνηστήρων. Η ανομία τους ήταν τόσο μεγάλη, που μόνο με το θάνατό τους θα μπορούσαν να την ξεπληρώσουν. Αυτουργός αυτού του θανάτου έπρεπε να είναι ο ίδιος ο Οδυσσέας, για να αποκαταστήσει την τιμή του. Για το λόγο αυτό καλεί τους μνηστήρες να αγωνιστούν για τη ζωή τους. 4. Για ποιους λόγους σώθηκαν ο αοιδός Φήμιος και ο κήρυκας Μέδοντας; (βλ. τους στ. 350-400) Ο ποιητής είχε φροντίσει ήδη από πολύ νωρίς (στ. α 172) να μας προετοιμάσει για τη σωτηρία του Φήμιου. Είχε ξεκαθαριστεί τότε ότι ο Φήμιος βρισκόταν στην υπηρεσία των μνηστήρων παρά τη θέλησή του. Έτσι τώρα είναι δικαιολογημένη η απαλλαγή του από το θάνατο. Είναι σεβαστή εξάλλου η ιδιότητα του αοιδού, αφού έχει χάρισμα δοσμένο από τις Μούσες και θεωρείται προστατευόμενος των θεών. Την αθωότητα του Φήμιου, που τραγουδούσε στα γλέντια των μνηστήρων επειδή οι ίδιοι τον ανάγκαζαν, επιβεβαιώνει και ο Τηλέμαχος. Ο Τηλέμαχος επίσης πραγματοποίησε σωτήρια παρέμβαση και για τον κήρυκα Μέδοντα, του οποίου η σωτηρία είχε κι αυτή προοικονομηθεί νωρίτερα. Θεωρείται, λοιπόν, κι εκείνος αθώος, λόγω της απροθυμίας του να υπηρετήσει τους μνηστήρες και λόγω της καλής σχέσης του με τον Τηλέμαχο (στ. 380). Έτσι οι δύο άντρες απαλλάσσονται έπειτα από το αίτημα του Τηλέμαχου και την αποδοχή του αιτήματος από τον Οδυσσέα. 5. Ποια στάση κράτησε ο Οδυσσέας απέναντι στο κατόρθωμά του; (στ. 439-444). Να συγκρίνετε τη στάση του αυτή με τη στάση του απέναντι στον τυφλωμένο Κύκλωπα (ι 527-584, σελ. 96-97). Μας εκπλήσσει η σεμνή και μετριοπαθής στάση του Οδυσσέα μετά το τόσο σημαντικό κατόρθωμά του. Δεν εκφράζει χαρά για το θρίαμβό του, ούτε καν την ικανοποίησή του. Μάλιστα αποτρέπει και την υπηρέτρια Ευρύκλεια να εκδηλώσει παρόμοια συναισθήματα, επειδή θεωρεί ασέβεια «μπροστά σε σκοτωμένους να καυχιέσαι» (στ. 440). Θεωρεί τον εαυτό του εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων των θεών και σ’ αυτούς αποδίδει την επιτυχία του σχεδίου του (στ. 441-444). Φαίνεται να πιστεύει πως ο θάνατος των μνηστήρων δεν ήταν δικό του κατόρθωμα, προσωπική νίκη αλλά η

342

δίκαιη τιμωρία που τους αναλογούσε, σταλμένη μάλιστα από τους θεούς. Μια τέτοια συμπεριφορά έρχεται σε αντίθεση με τη θριαμβευτική καυχησιολογία του ήρωα μετά την τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφημου. Τότε δεν μπόρεσε να συγκρατηθεί, παρά τις συμβουλές των συντρόφων του. Ήθελε να υπερηφανευτεί για το κατόρθωμά του, όμως τιμωρήθηκε για την αλαζονεία του. Τώρα ο Οδυσσέας παρουσιάζεται ως μια συγκροτημένη προσωπικότητα, που έπειτα από τόσες περιπέτειες έχει τη σοφία να κρίνει και να επιλέγει τη σωστή συμπεριφορά. Έτσι, επιλέγει τη σεμνή σιωπή, παρόλο που το κατόρθωμά του –φόνος τόσων ανθρώπων με ελάχιστη βοήθεια– είναι εξίσου δύσκολο με την τύφλωση ενός Κύκλωπα, και μάλιστα επιφέρει πολύ πιο έντονα συναισθήματα, αφού συνδυάζεται με την επιστροφή του και την αποκατάσταση της τάξης στο σπίτι του. Η αλλαγή αυτή στη στάση του, λοιπόν, δεν οφείλεται σε ασυνέπεια του Ομήρου ως προς το ήθος των ηρώων του αλλά στην ωρίμαση του ήρωα.

Ενότητα η

26

χ 1-446

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 151 του σχολικού βιβλίου Στην Οδύσσεια ισχύει, ως γνωστόν, η ηθική αρχή: (θεϊκή) προειδοποίηση – μη συμμόρφωση – τιμωρία. Να δείξετε (σε μια παράγραφο 3-4 γραμμών) πώς η αρχή αυτή εφαρμόζεται στην περίπτωση των μνηστήρων. Οι μνηστήρες δέχτηκαν επανειλημμένως προειδοποιήσεις για την επερχόμενη τιμωρία εξαιτίας της ασυδοσίας και της ανομίας τους (από τον Τηλέμαχο, με διοσημίες, με μαντείες κ.λπ.). Εκείνοι, όμως, αδιαφορούσαν για τις προειδοποιήσεις και συνέχιζαν την υβριστική συμπεριφορά τους. Έδειχναν ασέβεια και περιφρονούσαν τους θεούς και τα ιερά. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η τιμωρία τους για την αποκατάσταση της ηθικής τάξης.

343

Ραψωδία

χ

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Αφού διαβάσετε την περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας χ («Μνηστηροφονία») στη σελ. 146 του σχολικού βιβλίου, και την ανάλυση των στίχων χ 1-446 της ενότητας, να διακρίνετε τις φάσεις της μνηστηροφονίας. Oι φάσεις του φόνου των μνηστήρων: α΄ φάση: O Οδυσσέας τόξευσε εναντίον των μνηστήρων και σκότωσε πρώτο τον Αντίνοο. Οι υπόλοιποι αναστατώθηκαν κι άρχισαν να τον απειλούν, μέχρι που κατάλαβαν ποιος ήταν. Ο Ευρύμαχος ζήτησε έλεος υποσχόμενος πλούσια αποζημίωση, όμως ο Οδυσσέας αρνήθηκε το συμβιβασμό και τους προκάλεσε σε μάχη. Οι μνηστήρες, καθώς δε βρήκαν όπλα, του επιτέθηκαν με τα ατομικά τους ξίφη, όμως χωρίς αποτέλεσμα, αφού ο Ευρύμαχος και ο Αμφίνομος έπεσαν νεκροί από το σπαθί του Οδυσσέα και το δόρυ του Τηλέμαχου (στ. 1-100). β΄ φάση: Tα βέλη του Οδυσσέα τελείωναν· τότε η ομάδα του και η ομάδα των μνηστήρων εφοδιάστηκαν με ασπίδες, δόρατα και κράνη. Σχηματίστηκαν έτσι δύο μέτωπα ένοπλων αντιπάλων και η σύγκρουση γενικεύτηκε. Με την επέμβαση της Αθηνάς, η ομάδα του Οδυσσέα έγινε ανίκητη, ενώ οι μνηστήρες αστοχούσαν σε όλες τις επιθέσεις τους. Η φάση αυτή συμπληρώθηκε με τρεις ικεσίες, του Ληώδη (στ. 329-345) –που ωστόσο έπεσε νεκρός από τα χέρια του Οδυσσέα–, του Φήμιου και του Μέδοντα (στ. 350-407) –που σώθηκαν χάρη στην παρέμβαση του Τηλέμαχου– και έκλεισε με τη φρικτή παρομοίωση των στ. 410-416. γ΄ φάση: H τρίτη φάση, ως επίλογος του φονικού, επέχει θέση κάθαρσης, κυριολεκτικής και μεταφορικής, περιλαμβάνει όμως και το θάνατο των άπιστων υπηρετριών. Τον καθαρισμό του χώρου από τα πτώματα ανέλαβαν ο Τηλέμαχος και ο Εύμαιος βοηθούμενοι από τις πιστές δούλες, ενώ τον εξαγνισμό του παλατιού με θειάφι και φωτιά ανέλαβε ο ίδιος ο Οδυσσέας. 2. Να συμπληρώσετε τις προτάσεις: α. Οι μνηστήρες στους στ. 29-33 απειλούν τον Οδυσσέα-ζητιάνο επειδή ...... ................................................................................................................................................... β. Ο Ευρύμαχος, προκειμένου να σωθεί, επιρρίπτει την ευθύνη στο .............. ................. και προτείνει στον Οδυσσέα ......................................................................... ...................................................................................

344

γ. Ο Οδυσσέας χαρίζει τη ζωή στο ............................. και στο ................................... ύστερα από επέμβαση του ...............................

Ενότητα η

Οι προτάσεις συμπληρώνονται ως εξής: α. σκότωσε τον Αντίνοο, β. στο νεκρό Αντίνοο / να τον αποζημιώσουν με υλικά αγαθά (βόδια, μάλαμα και χαλκό), γ. Φήμιο / Μέδοντα / Τηλέμαχου.

χ 1-446

26

345

Ραψωδία

ψ

27η Ενότητα ψ (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Κύρια θέματα • Αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη • Τα νέα προβλήματα του Οδυσσέα και η αντιμετώπισή τους • Ο «Μικρός Απόλογος» του Οδυσσέα

Ραψωδία ψ ὈäõóóÝùò ὑðὸ Ðçíåëüðçò ἀíáãíùñéóìὸò Εισαγωγικά στη ραψωδία ψ ΤΟΠΟΣ: το παλάτι του Οδυσσέα ΧΡΟΝΟΣ: η 40ή και 41η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Ευρύκλεια, Πηνελόπη, Οδυσσέας, Τηλέμαχος, Ευρυνόμη, Εύμαιος, Φιλοίτιος

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και ο «Μικρός Απόλογος»: ψ 89-381/ <78-343> Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 89-111: Η Ευρύκλεια καλεί την Πηνελόπη και κατεβαίνουν μαζί στο μέγαρο Στίχοι 112-135: Ανταλλαγή λόγων Τηλέμαχου – Πηνελόπης – Οδυσσέα Στίχοι 176-270: Ο Οδυσσέας επιστρέφει λουσμένος – Ο αναγνωρισμός του από την Πηνελόπη Στίχοι 335-381: Ο Οδυσσέας μιλάει στην Πηνελόπη για τις περιπέτειές του («Μικρός Απόλογος») Περίληψη Η Ευρύκλεια τρέχει να αναγγείλει τα νέα στην Πηνελόπη και την καλεί να κατεβούν στη μεγάλη αίθουσα. Κάθεται αμίλητη μπροστά στον Οδυσσέα

346

και ο Τηλέμαχος την επιπλήττει για τη σκληρότητά της. Αυτή του εξηγεί ότι νιώθει έκπληξη και μιλάει για τα κρυφά σημάδια που έχουν οι δύο σύζυγοι. Ο Οδυσσέας ζητάει να προσποιηθούν ότι έχουν γλέντι στο παλάτι, ώστε να φύγουν για το κτήμα χωρίς να καταλάβει κανείς όσα συνέβησαν. Στο μεταξύ η Ευρυνόμη περιποιείται το βασιλιά της Ιθάκης και, με τη βοήθεια της Αθηνάς, ο Οδυσσέας εμφανίζεται όμορφος σαν θεός μπροστά στη γυναίκα του. Την κατηγορεί για την ψυχρή της στάση και δίνει εντολή στην Ευρύκλεια να ετοιμάσει το κρεβάτι του. Η Πηνελόπη, θέλοντας να τον δοκιμάσει, ζητά από τη γερόντισσα να βγάλει το κρεβάτι έξω από την κάμαρή τους και να του στρώσει εκεί να κοιμηθεί. Ο Οδυσσέας οργίζεται και λέει ότι το κρεβάτι δεν είναι δυνατόν να μετακινηθεί, αφού ο ίδιος το είχε σκαλίσει πάνω στον κορμό μιας ελιάς. Η Πηνελόπη ακούει το κρυφό σημάδι και πέφτει στην αγκαλιά του άντρα της. Ύστερα αρχίζουν να αφηγούνται τα βάσανά τους – η Πηνελόπη όσα τράβηξε από τους μνηστήρες, και ο Οδυσσέας τις περιπέτειές του με τους Κίκονες, τους Λωτοφάγους, τον Πολύφημο, τους Λαιστρυγόνες, την Κίρκη, τις Σειρήνες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, την κατάβασή του στον Άδη και όσα συνέβησαν στο νησί του Ήλιου, στην Ωγυγία και, τέλος, στη χώρα των Φαιάκων.

Ενότητα η

27

ψ 89-381

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 104 (το) «αντιφέγγισμα» = η αντανάκλαση του φωτός στ. 106 «ομόκλινη»: ομόκλινος, –η, –ο = αυτός που μοιράζεται το κρεβάτι με άλλον / σύζυγος στ. 112 «επιτιμώντας»: ρ. επιτιμώ = κατηγορώ / επιπλήττω, μαλώνω στ. 216 «θαλερός», –ή, –ό = ακμαίος, ανθηρός στ. 224 (το) «κλινοπόδαρο» = το πόδι του κρεβατιού στ. 225 (το) «πλάνισα»: ρ. πλανίζω = λειαίνω ξύλινη επιφάνεια στ. 227 (το) «φίλντισι» = το ελεφαντόδοντο / το σεντέφι (μαργαριτάρι) στ. 259 (ο) «ίμερος» = πόθος, λαχτάρα, μεγάλη επιθυμία στ. 363 «οξύφωνων»: οξύφωνος, –η, –ο = αυτός που έχει διαπεραστική φωνή στ. 381 «λυσιμελής» = αυτός που «λύνει», που χαλαρώνει τα μέλη (του σώματος)

Πολιτιστικά στοιχεία • «Η Ευρυνόμη πήρε να τον λούζει... και χιτώνα» (στ. 177-179): περιγράφονται το λουτρό, το άλειμμα με αιθέρια έλαια, το ντύσιμο.

347

Ραψωδία

ψ

• «στρώσε τη στέρεη κλίνη... που λάμπουν» (στ. 202-205): έπιπλα και είδη ρουχισμού. • Στους στ. 215-227 ο Οδυσσέας περιγράφει το χτίσιμο της κάμαρας και την κατασκευή του κρεβατιού.

Τεχνική της Οδύσσειας Πλατιά παρομοίωση Στους στ. 261-269 ο ποιητής παρομοιάζει την ψυχική ευφορία των δύο συζύγων που ξανασμίγουν έπειτα από είκοσι χρόνια με την ευτυχία που νιώθουν οι ναυαγοί όταν πατούν στη στεριά, έπειτα από μεγάλη θαλασσοταραχή. Η ανάλυση της παρομοίωσης: α. αναφορικό μέρος: «Πόση αγαλλίαση... στη στέρεη γη» (στ. 261-268) β. δεικτικό μέρος: «τόση αγαλλίαση... το ταίρι της» (στ. 268-269) γ. κοινός όρος: η αγαλλίαση μετά το τέλος των ταλαιπωριών. Επιβράδυνση Στους στ. 215-228 η ιστορία της κατασκευής του κρεβατιού επιβραδύνει τους ρυθμούς και ταυτόχρονα αποτελεί αδιάσειστη απόδειξη για τον αναγνωρισμό του Οδυσσέα από την Πηνελόπη. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «θάνατος φριχτός κι αλύπητος» (στ. 91) • «Πήρε ξανά το λόγο η Πηνελόπη, λογική και φρόνιμη» (στ. 92) • «ομόκλινη γυναίκα» (στ. 106) • «Του αντιμίλησε με τη δική της λογική η Πηνελόπη» (στ. 121) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 129-130) • «κι όπως του μίλησε, τα λόγια του πετούσαν σαν πουλιά» (στ. 131) • «μεγαλόψυχος Οδυσσέας» (στ. 176) • «Του αντιμίλησε με λογική και φρόνηση η Πηνελόπη» (στ. 198) • «μακρύκουπο καράβι» (στ. 201) • «στέρεη κλίνη» (στ. 202) • «καλοχτισμένη κάμαρη» (στ. 203) • «τορνευτή κλίνη» (στ. 213) • «μακρόφυλλη ελιά» (στ. 215, 221) • «με επιδέξια τέχνη» (στ. 222) • «σημάδια απαραγνώριστα» (στ. 253) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 342) • «γλυκιά πατρίδα» (στ. 353)

348

• «ανοιχτή ψαρίσια θάλασσα» (στ. 354) • «πολυμήχανος δόλος» (στ. 358) • «θολωτές σπηλιές» (στ. 372)

Ενότητα η

27

ψ 89-381 Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας Η σκηνή του αναγνωρισμού Η διαδικασία αυτού του αναγνωρισμού αποτελεί εφαρμογή του γνωστού ήδη τυπικού: – πολύχρονη απουσία του Οδυσσέα· – απομόνωση των συζύγων (με την αναγκαία παρουσία της Ευρύκλειας)· – συγκάλυψη του Οδυσσέα (είναι βρόμικος και φοράει ακόμη κάποια κουρέλια)· – αποκάλυψη της ταυτότητας του Οδυσσέα (από την Ευρύκλεια, από τον Τηλέμαχο και από τον ίδιο – μετά το λουτρό, αποκαθίσταται και η εξωτερική του εμφάνιση)· – δυσπιστία της Πηνελόπης και δοκιμασία του Οδυσσέα (με αναφορά στο κρυφό τους σημάδι)· – αναγνωρισμός – έκφραση συναισθημάτων (εναγκαλισμός και ανακουφιστικός θρήνος). Πιο συγκεκριμένα, ακολουθείται η εξής διαδικασία: 1. Η ταυτότητα του Οδυσσέα αποκρύπτεται πίσω από τα κουρέλια που φοράει, καθώς είναι μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο. 2. Μετά το λουτρό του Οδυσσέα, αυτός και η Πηνελόπη μένουν μόνοι. 3. Ο Οδυσσέας μετά τις περιποιήσεις της Ευρυνόμης και την επέμβαση της Αθηνάς, ακτινοβολεί λάμψη και ομορφιά, χωρίς να θυμίζει σε τίποτα τον κουρελή ζητιάνο (στ. 176 κ.ε.) που εμφανίστηκε στο παλάτι. 4. Η Πηνελόπη εκφράζει τη δυσπιστία της και υποβάλλει τον Οδυσσέα σε δοκιμασία, ώστε να πάρει τα αποδεικτικά στοιχεία ότι είναι πράγματι ο άντρας της (στ. 199-205). 5. Η αφήγηση του Οδυσσέα για την ιστορία του κρεβατιού αποτελεί το αποδεικτικό στοιχείο που θέλει η Πηνελόπη (στ. 208-231). 6. Ακολουθεί ο αναγνωρισμός και η έκφραση της συγκίνησης των δύο συζύγων (στ. 232-270). Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Πηνελόπη: Όπως φαίνεται από τα λόγια της Ευρύκλειας (στ. 89-91), η Πηνε-

349

Ραψωδία

ψ

λόπη δυσπιστεί σχετικά με τον Οδυσσέα. Αυτή η αντίδραση είναι φυσιολογική, αφού οι εξελίξεις ξεπερνούν κάθε προσδοκία. Άλλωστε, τα χρόνια που πέρασε μόνη με τόσα προβλήματα, έχει μάθει να είναι επιφυλακτική με τους ανθρώπους (στ. 241-245). Με αξιομνημόνευτη ψυχραιμία στέκεται μπροστά στον άντρα της (στ. 108-111, 121-128) περιμένοντας να δώσει τα σημάδια της αναγνώρισης. Η εξυπνάδα της φαίνεται στη δοκιμασία στην οποία υποβάλλει τον Οδυσσέα (στ. 199-205). Τέλος, η βασίλισσα εκδηλώνει έμπρακτα τη λαχτάρα και την αγάπη της για τον Οδυσσέα, καθώς πέφτει στην αγκαλιά του έπειτα από είκοσι χρόνια αναμονής (στ. 232-270). Τηλέμαχος: Επιπλήττει τη μητέρα του, καταλογίζοντάς της σκληρότητα προς τον Οδυσσέα (στ. 112-120), δείχνοντας ότι ακόμη είναι ανώριμος να κατανοήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οδυσσέας: Ο Οδυσσέας στέκεται μπροστά στη γυναίκα του με μεγάλη ψυχραιμία και αυτοσυγκράτηση (στ. 102-107). Κατανοεί τη δυσπιστία της και με υπομονή περιμένει τις αντιδράσεις της (στ. 132-135). Μετά το λουτρό μιλάει σκληρά στη γυναίκα του και την κατηγορεί για ψυχρότητα (στ. 189197), δείχνοντας έτσι ότι η υπομονή του έχει εξαντληθεί. Ανυποψίαστος –τουλάχιστον φαινομενικά– για τη δοκιμασία στην οποία τον υποβάλλει η Πηνελόπη, πέφτει στην «παγίδα» της και αποκαλύπτει το κρυφό σημάδι (την ιστορία του κρεβατιού, στ. 208-231). Τέλος, μετά τον αναγνωρισμό, πέφτει στην αγκαλιά της γυναίκας του κλαίγοντας από ευτυχία (στ. 260-270).

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 156 του σχολικού βιβλίου • Ο γυρισμός του ξενιτεμένου • «Η Πηνελόπη αναγνωρίζει τον Οδυσσέα» 1. Διαβάστε την παραλογή και αναζητήστε ομοιότητες και διαφορές στην αναγνώριση των συζύγων του δημοτικού αυτού τραγουδιού και στην αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη. Το θέμα της αναγνώρισης του ξενιτεμένου συζύγου είναι πολύ συχνό και πολύ αρχαιότερο του Ομήρου. Κατά την ομηρική εποχή σώζονταν ήδη προφορικές παραδόσεις που πραγματεύονταν αυτό το θέμα. Το ίδιο μοτίβο επιβιώνει μέχρι τη νεότερη εποχή, κυρίως στα δημοτικά τραγούδια, και κατά καιρούς έχει χρησιμοποιηθεί σε παραλλαγές. Παρατηρούμε, λοιπόν, τις εξής

350

ομοιότητες ανάμεσα στην παραλογή και το απόσπασμα της Οδύσσειας: • Στην παραλογή, όπως και στην Οδύσσεια, ο σύζυγος λείπει τόσο καιρό, που τώρα έχει γίνει αγνώριστος. • Στην παραλογή ο σύζυγος διερευνά πρώτα την πίστη της γυναίκας του ζητώντας της ένα φιλί ως ξένος. Με τον ίδιο τρόπο ο Οδυσσέας δεν αποκαλύφθηκε πριν βεβαιωθεί για την πίστη της Πηνελόπης κατά τη διάρκεια της συζήτησής τους. • Όταν ο σύζυγος αποκαλύπτει την ταυτότητά του, η κόρη δυσπιστεί και ζητά αποδείξεις, όπως αμφέβαλε και η Πηνελόπη και υπέβαλε σε δοκιμασία τον Οδυσσέα. • Οι αποδείξεις που ζητά η κόρη για να πειστεί, αφορούν στο κορμί της, είναι δηλαδή στοιχεία που γνωρίζουν μόνο οι δυο τους. Έτσι και η Πηνελόπη πείστηκε μόνο όταν ο Οδυσσέας μίλησε για το χτίσιμο του κρεβατιού, για το οποίο γνώριζαν μόνο οι ίδιοι. Η χρήση του κοινού θέματος, πάντως, δε συνεπάγεται και την ίδια ακριβώς ανάπτυξη της ιστορίας. Γι’ αυτό διαπιστώνουμε τις εξής διαφορές ανάμεσα στην παραλογή και το απόσπασμα της Οδύσσειας: • Στην παραλογή ο σύζυγος αναγνωρίζεται μόνο από τη γυναίκα του. Στην Οδύσσεια, όμως, ο σύζυγος είναι και βασιλιάς. Αυτή η θέση του καθιστά αναγκαία την αναγνώρισή του και από την υπόλοιπη οικογένεια (τον Τηλέμαχο) και από τους υπηρέτες του παλατιού. Η επιστροφή του βασιλιά δεν είναι μόνο ιδιωτική υπόθεση των συζύγων. • Στην παραλογή ο σύζυγος, προκειμένου να δοκιμάσει την πίστη της γυναίκας του, τη διαβεβαιώνει ότι ο άντρας της έχει πεθάνει. Αντίθετα, ο Οδυσσέας ορκίζεται στην Πηνελόπη ότι ο σύζυγός της θα επιστρέψει σύντομα.

Ενότητα η

27

ψ 89-381

2. Προσέξτε πώς ο Κύπριος ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης σχολιάζει την παρέμβαση του Τηλέμαχου στη συνάντηση του Οδυσσέα με την Πηνελόπη, πριν τον αναγνωρίσει (στ. 112-128). Στο ποίημα του Κυριάκου Χαραλαμπίδη επισημαίνεται η σημαντική παρέμβαση του Τηλέμαχου στη συνάντηση του Οδυσσέα με την Πηνελόπη. Κατά τον ποιητή η αντίδραση του νέου χρήζει φιλολογικής έρευνας και μελέτης («Τι λέει ο Μαρωνίτης; ο Κακριδής πώς το εξηγεί;»). Ή μήπως όλες οι φιλολογικές ερμηνείες περιττεύουν μπροστά στα έντονα συναισθήματα, που προκαλεί η σκηνή; Βιάστηκε ο νεαρός Τηλέμαχος να κατηγορήσει τη μάνα του κάνοντας ακόμη πιο δύσκολη τη θέση της («έσπευσε πρώτος»). Και ήταν τόσο βαριά η κατηγορία που της απηύθυνε, που ο ποιητής θέλει τον Όμηρο αυτόπτη και αυτήκοο μάρτυρα της σκηνής.

351

Ραψωδία

ψ

Παράλληλα, όμως, η σκληρή αυτή παρέμβαση του Τηλέμαχου εξυπηρετεί την εξέλιξη του μύθου. Η Πηνελόπη απολογούμενη για την αμηχανία της ζητά αποδεικτικά σημάδια από τον Οδυσσέα. Το αίτημα, ωστόσο, διατυπώνεται έμμεσα, αφού εκείνη απευθύνεται στο γιο της («Έτσι, Τηλέμαχε, ας δούμε...»).

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 157 του σχολικού βιβλίου 1. Να διακρίνετε και στην αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη το τυπικό που εφαρμόστηκε στους προηγούμενους αναγνωρισμούς (συμβουλευτείτε πρώτα την «Ανακεφαλαίωση» της 19ης Ενότητας, σελ. 119). Η σκηνή αναγνώρισης του Οδυσσέα από την Πηνελόπη ακολουθεί το γνωστό τυπικό αναγνώρισης: • Ο Οδυσσέας απουσιάζει πολλά χρόνια. • Αναγνωριστής (Πηνελόπη) και αναγνωριζόμενος (Οδυσσέας) απομονώνονται (παρευρίσκεται στη σκηνή μόνο η Ευρύκλεια, γιατί η παρουσία της είναι απαραίτητη για τη δοκιμασία στην οποία υποβάλλει η Πηνελόπη τον άντρα της). • Ο αναγνωριζόμενος (Οδυσσέας) είναι συγκαλυμμένος (φορά ράκη και είναι βρόμικος και ταλαιπωρημένος). • Ο αναγνωριζόμενος αποκαλύπτεται, όταν μετά το λουτρό ανακτά την προηγούμενη γοητεία του (είχε αποκαλυφθεί νωρίτερα στην Ευρύκλεια και στον Τηλέμαχο). • Η Πηνελόπη αμφιβάλλει και υποβάλλει τον Οδυσσέα σε δοκιμασία (με το τέχνασμα της στέρεης κλίνης). • Τελικά η Πηνελόπη πείθεται, ολοκληρώνεται ο αναγνωρισμός και εκδηλώνονται συναισθήματα (αγκαλιάζονται και κλαίνε ανακουφισμένοι). Τα στάδια, λοιπόν, που ακολουθεί και αυτός ο αναγνωρισμός είναι ίδια με αυτά των αναγνωρισμών που έχουμε ήδη παρακολουθήσει, προσαρμόζονται, όμως, κάθε φορά στις εκάστοτε συνθήκες. Επίσης ο Οδυσσέας πριν αποκαλυφθεί έχει δοκιμάσει και έχει βεβαιωθεί για την πίστη της γυναίκας του, ενώ εκείνη επιζητά να μάθει μόνο αν όντως ο ξένος είναι ο άντρας της. 2. Ο Οδυσσέας έφτιαξε μόνος του τη συζυγική κάμαρη και κλίνη (όπως στη ραψωδία ε έφτιαξε μόνος του τη σχεδία). Τι αποκαλύπτει αυτό για

352

τον τρόπο με τον οποίο κάλυπταν τις ανάγκες τους οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής, ακόμη κι αν ήταν βασιλιάδες;

Ενότητα η

Ο Όμηρος επιβραδύνει πάλι την εξέλιξη περιγράφοντας (μέσω του Οδυσσέα) με λεπτομέρειες την κατασκευή της κλίνης. Την περιγραφή αυτή, όμως, την ενσωματώνει άριστα στην εξέλιξη της πλοκής. Είναι, δηλαδή, απαραίτητο ο Οδυσσέας να αναφερθεί στην κατασκευή της κλίνης, για να εξηγήσει την έκπληξή του από την είδηση της μετακίνησής της. Έτσι ο ποιητής δημιουργεί την ευκαιρία να μας δώσει πληροφορίες για τη ζωή του ήρωα στην Ιθάκη, πριν από τον Τρωικό πόλεμο. Επιπλέον, αντλούμε πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο οι ομηρικοί άνθρωποι κάλυπταν τις καθημερινές ανάγκες τους. Όλοι ήταν υποχρεωμένοι να ασχολούνται με τεχνικά θέματα που αφορούσαν στην καθημερινή τους ζωή, ακόμη κι αν ήταν βασιλιάδες. Κάθε σπιτονοικοκύρης ήταν υπεύθυνος για την κάλυψη των αναγκών της οικογένειας και όλα περνούσαν από το χέρι του. Καθώς η επαγγελματική εξειδίκευση δεν είχε επεκταθεί στον τομέα του εμπορίου, κάθε οικογένεια φρόντιζε να είναι αυτάρκης κατασκευάζοντας μόνη της ό,τι χρειαζόταν. Η αυτάρκεια ήταν βασική επιδίωξη όλων των κοινωνικών τάξεων.

ψ 89-381

27

3. Ποια είναι τα νέα προβλήματα του Οδυσσέα και πώς τα αντιμετωπίζει; Αμέσως μετά τη μνηστηροφονία, ανακύπτει ένα νέο πρόβλημα, που ήδη είχε απασχολήσει τον Οδυσσέα στη ραψωδία υ: πώς θα αποφύγει τις αντεκδικήσεις των συγγενών των μνηστήρων. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή έπρεπε να αυτοεξοριστεί όποιος σκότωνε κάποιον (όπως συνέβη και με το μάντη Θεοκλύμενο αλλά και στην πλαστή ιστορία του Οδυσσέα για την κρητική καταγωγή του, στ. ν 291-292). Σε αντίθετη περίπτωση οι συγγενείς του θύματος, βασιζόμενοι στην αρχή της αυτοδικίας, θα ζητούσαν εκδίκηση. Τώρα ο Οδυσσέας δεν έχει σκοτώσει έναν ασήμαντο πολίτη αλλά πολλούς επιφανείς άντρες της περιοχής. Η αυτοεξορία, όμως, δεν είναι μέσα στα σχέδιά του· αντίθετα προτίθεται να ξανακερδίσει το λαό του και να ανακτήσει τη θέση του αποδεκτού από όλους βασιλιά. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, άλλη μία φορά την πολυμηχανία του ήρωα. Έχοντας εξασφαλίσει την υπόσχεση της Αθηνάς για συμπαράσταση (ραψωδία υ) αντιμετωπίζει τώρα το πρόβλημα σε συνεργασία με το γιο του (στ. 136-175). Προτείνει προς το παρόν τον αποπροσανατολισμό του λαού δημιουργώντας ψεύτικη γιορτινή ατμόσφαιρα γάμου (η οποία, όμως, δεν είναι και τόσο ψεύτικη, αφού αρμόζει στην επιστροφή του ξενιτεμένου και την επανασύνδεση

353

Ραψωδία

ψ

των συζύγων). Το επόμενο πρωί ο Οδυσσέας, ο Τηλέμαχος, ο Εύμαιος και ο Φιλοίτιος κατευθύνονται στο καλύβι του Λαέρτη (με τη συγκάλυψη της Αθηνάς), όπου θα καταστρώσουν σχέδιο δράσης και άμυνας. Το δεύτερο πρόβλημα που απασχολεί τον ήρωα είναι η νέα αποδημία που είχε προφητεύσει ο μάντης Τειρεσίας στη ραψωδία λ, στ. 134-152). Τις υποχρεώσεις του προς τους θεούς δεν τις ξεχνά ο Οδυσσέας (τη θυσία που πρέπει να προσφέρει στον Ποσειδώνα στην ξένη χώρα, και την εκατόμβη στους υπόλοιπους θεούς όταν επιστρέψει στην Ιθάκη. Μάλιστα είναι το πρώτο πράγμα που του έρχεται στο μυαλό μετά τη συγκίνηση του αναγνωρισμού. Ωστόσο η αντιμετώπιση αυτού του θέματος δεν αναφέρεται στην Οδύσσεια. Θα εξεταστεί σε άλλο έργο, την Τηλεγόνεια, της οποίας η εξέλιξη, όμως, θα είναι λίγο διαφορετική από αυτή που προέβλεψε ο μάντης Τειρεσίας στην Οδύσσεια (ο Οδυσσέας δε θα πεθάνει ευτυχισμένος σε βαθιά γεράματα ανάμεσα στους δικούς του, αλλά θα σκοτωθεί από τον Τηλέγονο, το γιο που είχε αποκτήσει με την Κίρκη, βλ. Εισαγωγή, σελ. 9 σχολικού βιβλίου). 4. Δραματοποιήστε το επεισόδιο της αναγνώρισης του Οδυσσέα από την Πηνελόπη και παρουσιάστε το στην τάξη. Δραστηριότητα που παρουσιάζεται στην τάξη.

Δ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 157 του σχολικού βιβλίου Ποιες ιδιότητες χαρακτηρίζουν την Πηνελόπη και τον Οδυσσέα στη ραψωδία ψ; (απαντήστε σε 4-5 γραμμές) Η Πηνελόπη σε όλη την Οδύσσεια αλλά και ειδικότερα στη ραψωδία ψ παρουσιάζεται ως αντάξια σύζυγος του Οδυσσέα. Είναι επιφυλακτική σε ό,τι αφορά στο γυρισμό του άντρα της, αντιδρά ψύχραιμα στη σκληρή επίθεση του γιου της, είναι εύστροφη και επινοητική, έτσι ώστε κατάφερε να παγιδεύσει ακόμη και τον πολυμήχανο Οδυσσέα. Τελικά, όμως, αποδεικνύεται πλήρης συναισθημάτων, όταν έχει πλέον βεβαιωθεί για την ταυτότητα του άντρα της.

354

Ε. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αναλύσετε την παρομοίωση των στ. 261-269.

Ενότητα η

27

ψ 89-381 Βλ. Τεχνική της Οδύσσειας, Πλατιά παρομοίωση. 2. Να σκιαγραφήσετε τα πορτρέτα του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, όπως παρουσιάζονται στην ενότητα αυτή. Βλ. 27η Ενότητα, Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών).

355

Ραψωδία

ω

28η Ενότητα ω (περίληψη – ανάλυση αποσπασμάτων) Κύρια θέματα • Η κάθοδος των μνηστήρων στον Άδη («Μικρή Νέκυια») • Αναγνώριση του Οδυσσέα από το Λαέρτη • Σύγκρουση των συγγενών των μνηστήρων με τον Οδυσσέα • Αποκατάσταση της βασιλείας και συμφιλίωση

Ραψωδία ω Óðïíäáὶ Εισαγωγικά στη ραψωδία ω ΤΟΠΟΣ: το κτήμα του Λαέρτη, η αγορά της Ιθάκης ΧΡΟΝΟΣ: η 41η ημέρα της Οδύσσειας ΠΡΟΣΩΠΑ: Οδυσσέας, Λαέρτης, Τηλέμαχος, Αλιθέρσης, Ευπείθης, ΑθηνάΜέντορας

Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Α.α. Αναγνώριση του Οδυσσέα από το Λαέρτη: ω 265-377/ <244-355> Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 265-322: Ο Οδυσσέας συναντά το Λαέρτη Στίχοι 325-336: Η πλαστή ιστορία του Οδυσσέα Στίχοι 337-352: Ο Οδυσσέας αποκαλύπτει την ταυτότητά του – Ο Λαέρτης ζητά αποδείξεις Στίχοι 353-377: Τα σημάδια και ο αναγνωρισμός πατέρα και γιου

Περίληψη Ο Οδυσσέας συναντά το Λαέρτη και του συστήνεται ως Επήριτος, γιος του

356

βασιλιά Αφείδα και εγγονός του Πολυπήμονα. Του λέει ότι φιλοξένησε πριν από πέντε χρόνια τον Οδυσσέα. Ο γέροντας ξεσπάει σε θρήνο κι ο Οδυσσέας, μη αντέχοντας άλλο, του αποκαλύπτει την αληθινή του ταυτότητα. Ο Λαέρτης ζητά σημάδια· εκείνος του δείχνει την ουλή στο πόδι και απαριθμεί τα δέντρα που του είχε χαρίσει ο πατέρας του. Ο Λαέρτης πέφτει λιπόθυμος από τη συγκίνηση και, μόλις συνέρχεται, δοξάζει το Δία και εκφράζει το φόβο ότι οι Ιθακήσιοι θα ζητήσουν αντίποινα για τη μνηστηροφονία.

Ενότητα η

28

ω 265-377 501-580

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 363 «αράδες»: (η) αράδα = σειρά στ. 368 «σημάδια απαραγνώριστα»: απαραγνώριστος, -η, -ο = αυτός που δεν μπορεί να παραγνωριστεί, που δεν μπορεί να υποτιμηθεί η αξία του

Πραγματολογικά σχόλια «Αλύβαντας» (στ. 327): ίσως πρόκειται για φανταστική πόλη (διαφορετικά, ήταν πόλη της Σικελίας). Σίγουρα το όνομα Αλύβαντας είναι πλαστό. «Αφείδας» (στ. 328): πλαστό πρόσωπο. «Επήριτος» (στ. 329): πλαστό όνομα του Οδυσσέα. «Σικανία» (στ. 330): έτσι ονόμαζαν ολόκληρη τη Σικελία και αργότερα μόνο το δυτικό της τμήμα. «Κεφαλλονίτες» (στ. 377): έτσι ονομάζονται οι σύντροφοι του Οδυσσέα στην Ιλιάδα (Β 631, Δ 350) και, κατ’ επέκταση, οι υπήκοοί του. Στην Οδύσσεια το όνομα Κεφαλλονίτες εναλλάσσεται με το Ιθακήσιοι.

Τεχνική της Οδύσσειας Η σκηνή του αναγνωρισμού 1. O Οδυσσέας και ο Λαέρτης βρίσκονται απομονωμένοι από τους άλλους στα κτήματα.

357

Ραψωδία

ω

2. Ο Οδυσσέας αποκρύπτει την ταυτότητά του, διηγούμενος μια πλαστή ιστορία (στ. 325-336). 3. Ο Οδυσσέας αποκαλύπτει ποιος πραγματικά είναι (στ. 344-349). 4. Ο Λαέρτης δυσπιστεί και ζητάει σημάδια αναγνωρισμού (στ. 350-352). 5. Ο Οδυσσέας παρουσιάζει τις αποδείξεις: την ουλή στο πόδι και απαρίθμηση των δέντρων που του είχε χαρίσει ο Λαέρτης (στ. 353-363). 6. Ακολουθεί ο αναγνωρισμός και η εκδήλωση των συναισθημάτων (στ. 367-377). Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «δώρα φιλόξενα» (στ. 295) • «Στα λόγια του αποκρίθηκε ο Οδυσσέας πολύγνωμος» (στ. 325) • «δεξιά πουλιά και καλοσήμαδα» (στ. 334) • «ωραία δώρα πάλι ν’ ανταλλάξουμε» (στ. 336) • «Ο Οδυσσέας πολύγνωμος αμέσως αποκρίθηκε» (στ. 353) • «σημάδια απαραγνώριστα» (στ. 368) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 370) Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «στα δώρα σου ανταμοιβή καλή θα σου έδινε» (στ. 306), «ξανά οι δυο φιλόξενα να σμίξουμε, ωραία δώρα πάλι ν’ ανταλλάξουμε» (στ. 336): Σύμφωνα με το θεσμό της φιλοξενίας, αυτός που είχε φιλοξενηθεί είχε υποχρέωση να φιλοξενήσει με τη σειρά του τον ξενιστή και να του δώσει δώρα. • «στα δυο του χέρια φούχτωσε καμένη στάχτη, την έριξε στο γκρίζο του κεφάλι» (στ. 338-339): Με τον τρόπο αυτό ο Λαέρτης εκδηλώνει το μεγάλο πένθος του.

Χαρακτηρισμός – σκιαγράφηση προσώπων (ηρώων και θεών) Οδυσσέας: Αρχικά είναι πολύ ψύχραιμος και διηγείται στον πατέρα του μια πλαστή ιστορία (στ. 325-336). Όταν όμως βλέπει το Λαέρτη να θρηνεί σπαρακτικά, γεμάτος συγκίνηση αποκαλύπτεται (στ. 337-349). Λαέρτης: Ζει αποτραβηγμένος στην εξοχή, μέσα στη θλίψη και τον πόνο,

358

όπως φαίνεται από το θρήνο στον οποίο ξεσπά μόλις ακούει για το γιο του (στ. 337-339). Μετά τον αναγνωρισμό, λιποθυμάει στην αγκαλιά του αγαπημένου του γιου, μη αντέχοντας τη συγκίνηση από την απρόσμενη ευτυχία (στ. 367-370).

Ενότητα η

28

ω 265-377 501-580

Α.β. Θεϊκή επέμβαση αποτρέπει τη σύγκρουση και επιβάλλει συμφιλίωση: ω 501-580/ <472-548> Δομή της ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) Στίχοι 501-515: Το τρίτο συμβούλιο των θεών Στίχοι 516-580: Η Αθηνά στην Ιθάκη – Ο κεραυνός του Δία – Η ειρήνη

Περίληψη Στον Όλυμπο συγκαλείται για τρίτη φορά συμβούλιο των θεών, ώστε να αποφασιστεί η έκβαση των γεγονότων στην Ιθάκη όπου οι συγγενείς των μνηστήρων έχουν ξεσηκωθεί και ζητούν εκδίκηση για το φονικό. Η Αθηνά συνομιλεί με το Δία και κατεβαίνει στο νησί για να συμφιλιώσει τις δύο πλευρές. Στην Ιθάκη όλοι είναι έτοιμοι για τη σύγκρουση. Ο Λαέρτης, με προτροπή της Αθηνάς-Μέντορα, σκοτώνει τον Ευπείθη. Η φοβερή φωνή της θεάς σταματά τη διαμάχη και καλεί τους Ιθακήσιους να κάνουν ειρήνη. Οι άνθρωποι σκορπίζουν από φόβο κι ο Οδυσσέας χιμά πάνω τους. Ο Δίας ρίχνει τον πυρφόρο κεραυνό του στα πόδια της Αθηνάς, η οποία βάζει τα δύο στρατόπεδα να δώσουν όρκους συμφιλίωσης.

Γλωσσικά – Ερμηνευτικά σχόλια στ. 515 «ας φιλιώσουν»: ρ. φιλιώνω = συμφιλιώνομαι με κάποιον στ. 558 «αμφίκυρτα στη μύτη τους κοντάρια»: κοντάρια με κυρτές (καμπυλωμένες) αιχμές και από τις δύο πλευρές στ. 559 «Θα γύριζαν το νόστο ανόστιμο»: λογοπαίγνιο με τη λέξη νόστος. Εννοεί ότι δε θα γύριζαν στην πατρίδα στ. 560 «αιγίοχος»: επίθετο του Δία που σημαίνει «αυτός που κρατά την αιγίδα» (= ασπίδα)

359

Ραψωδία

ω

Τεχνική της Οδύσσειας Το τέλος της Οδύσσειας Το τέλος της Οδύσσειας μοιάζει με την αρχή του έπους ανεστραμμένη: Ραψωδίες α και β

Ραψωδία ω 447-580

συμβούλιο των θεών στον Όλυ- συνέλευση των Ιθακησίων μπο (συζητούν οι μνηστήρες) (ο Δίας και η Αθηνά συζητούν για τον Οδυσσέα) δράση της Αθηνάς στην Ιθάκη

συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο (ο Δίας και η Αθηνά συζητούν για την κατάσταση στην Ιθάκη)

συνέλευση των Ιθακησίων

δράση της Αθηνάς στην Ιθάκη

O ρόλος της Αθηνάς στο τέλος της Οδύσσειας H δράση της θεάς στους τελευταίους στίχους της Οδύσσειας είναι το κατάλληλο τέλος για το σύνολο του έπους, καθώς είναι εκείνη που επηρέασε τις εξελίξεις, εξασφάλισε την προδιαγεγραμμένη πορεία των γεγονότων με πολυάριθμες παρεμβάσεις, και οδήγησε το έπος στην προκαθορισμένη του έκβαση: στην επιστροφή του ήρωα, στην επανένωση με τη γυναίκα του και στην αποκατάσταση της τάξης στην Ιθάκη. Τυπικές εκφράσεις (λογότυποι) • «Πατέρα μας Κρονίδη, ο πρώτος όλων των θεών» (στ. 502) • «πόλεμος φριχτός» (στ. 504) • «άγρια σφαγή» (στ. 504) • «Ανταποκρίθηκε στο λόγο της ο Δίας, θεός που συμμαζεύει τις νεφέλες» (στ. 506) • «θείος Οδυσσέας» (στ. 511) • «άνομοι μνηστήρες» (στ. 511) • «βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος» (στ. 534) • «Ανταποκρίθηκε ο Τηλέμαχος, φρόνιμο κι έξυπνο μυαλό» (στ. 540) • «η Αθηνά, η θυγατέρα του αιγίοχου Δία» (στ. 560, 577-578) • «Ο Οδυσσέας, πολύπαθος και θείος» (στ. 568) • «Τα μάτια λάμποντας η Αθηνά» (στ. 572) • «Γιε του Λαέρτη, του Διός βλαστέ, πανούργε Οδυσσέα» (στ. 573) • «του Κρόνου ο γιος, ο Δίας βροντόφωνος» (στ. 575)

360

Ιδεολογικά σχόλια Βασικά θέματα − Μοτίβα της Οδύσσειας • «ας φιλιώσουν μεταξύ τους, ας γίνει ειρήνη, με περίσσια πλούτη» (στ. 515): Ο Δίας αποφασίζει για τους Ιθακήσιους συμφιλίωση, ειρήνη και ευημερία, τα τρία βασικά χαρακτηριστικά μιας ευτυχισμένης πολιτείας. Ο θεός δίνει εντολή να κλείσει το θέμα της αντεκδίκησης (από την πλευρά των συγγενών των μνηστήρων), σημειώνοντας πρόοδο στο θεσμό της αυτοδικίας που ήταν θεμιτή και κυριαρχούσε ως τότε χωρίς περιορισμούς στην ομηρική κοινωνία. Ο κύκλος της εκδίκησης κλείνει οριστικά όταν η Αθηνά στους στίχους 573-574 επιβάλλει κατάπαυση της σύγκρουσης (που κινδύνευε να εξελιχθεί σε εμφύλιο πόλεμο) και ένορκη συμφιλίωση. Έτσι αποκαθίσταται η ηθική, κοινωνική, πολιτική τάξη, που είχε διασαλευτεί από την υβριστική συμπεριφορά των αλαζονικών ανταπαιτητών του θρόνου.

Ενότητα η

28

ω 265-377 501-580

Β. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στην άσκηση στη σελ. 162 του σχολικού βιβλίου • M. Longley, «Λαέρτης» Μελετήστε το ποίημα του Ιρλανδού ποιητή M. Longley και προσέξτε πώς μεταποιεί την αναγνώριση του Οδυσσέα από το Λαέρτη. Ο ποιητής M. Longley αντιμετωπίζει από μια άλλη οπτική γωνία τον αναγνωρισμό του Οδυσσέα από το Λαέρτη. Δεν ασχολείται με την ηθογράφηση και την παρουσίαση του Λαέρτη αλλά με τα συναισθήματα και τις σκέψεις του Οδυσσέα. Παρουσιάζει τον Οδυσσέα θλιμμένο για την κατάντια του πατέρα του και εξηγεί για ποιο λόγο δεν του αποκάλυψε αμέσως την αλήθεια. Ο Οδυσσέας δεν ήθελε καθόλου να βασανίσει τον πατέρα του με την πλαστή ιστορία, ούτε βέβαια είχε κανένα λόγο να τον δοκιμάσει (όπως την Πηνελόπη). Όμως η αληθινή ιστορία του Οδυσσέα ήταν τόσο μεγάλη και τόσο περίπλοκη, που ο ήρωας μέσα στη βαθιά συγκίνησή του δεν ήξερε από πού να αρχίσει. Γι’ αυτό προσπάθησε να κερδίσει λίγο χρόνο, ώστε να προσαρμοστεί και ο ίδιος στα νέα δεδομένα. Ανέσυρε μνήμες από τα παιδικά του χρόνια στο αμπέλι και τότε βρήκε την ευκαιρία και τη δύναμη να αποκαλύψει την ταυτότητά του στον πατέρα του.

361

Ραψωδία

ω

Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΕΡΓΑΣΙΕΣ στη σελ. 162 του σχολικού βιβλίου 1. Πώς παρουσιάζεται ο Λαέρτης στη συνάντηση με τον Οδυσσέα και στη σύγκρουση που ακολουθεί; Είναι η πρώτη φορά που συναντάμε το Λαέρτη, παρόλο που τον γνωρίζουμε ήδη από έμμεσες αναφορές (α 208-213, λ 208-218). Είναι, λοιπόν, ώρα να μας παρουσιάσει ο ποιητής τον πατέρα του Οδυσσέα άμεσα και εκτενώς. Γι’αυτό η δράση μεταφέρεται στο κτήμα του, το οποίο θα μετατραπεί σε χώρο άμυνας και προστασίας του Οδυσσέα. Αρχικά συναντάμε το Λαέρτη σε εξαθλιωμένη κατάσταση, να ασχολείται με επίπονες εργασίες του κτήματος, ντυμένος με άθλια ρούχα. Είναι γέρος, κουρασμένος και απεριποίητος (στ. 270-272). Ανήσυχα διατυπώνει ερωτήσεις για τον Οδυσσέα (στ. 309-312) και θρηνεί για τον απόντα γιο του (στ. 337-339). Στην αναπάντεχη αποκάλυψη της ταυτότητας του Οδυσσέα αντιδρά στην αρχή επιφυλακτικά και ζητά αποδείξεις (στ. 351-352, σύμφωνα με το τυπικό του αναγνωρισμού), όταν όμως πείθεται, η συγκίνησή του τον παραλύει. Μόλις καταφέρνει να συνέλθει, αντιδρά με τρόπο ώστε οι σκέψεις του να αντανακλούν τις σκέψεις του γιου του: θεωρεί τη μνηστηροφονία δίκαιη θεόσταλτη τιμωρία (στ. 373-374) και φοβάται τις αντεκδικήσεις των συγγενών (στ. 375-377). Στην επόμενη σκηνή, όμως, ο Λαέρτης εμφανίζεται πολύ διαφορετικός. Καμαρώνει για τη γενναία γενιά του και αισθάνεται και ο ίδιος ετοιμοπόλεμος. Με την εμψύχωση της Αθηνάς, μάλιστα, αριστεύει στον αγώνα κατά των συγγενών των μνηστήρων σκοτώνοντας τον επικεφαλής τους, τον Ευπείθη. Έτσι ο ποιητής τού χαρίζει ιδιαίτερη τιμή. 2. Τι ευθύνες καταλόγισε ο Ευπείθης στον Οδυσσέα και τι πρότεινε; (δείτε την 3η παράγραφο της περίληψης). Στη συνέλευση των Ιθακησίων ο Ευπείθης κατηγόρησε τον Οδυσσέα για την καταστροφή του στρατού και του στόλου και για το θάνατο των μνηστήρων. Πρότεινε να τον τιμωρήσουν γι’ αυτή τη διπλή συμφορά που τους προκάλεσε. Έπρεπε τουλάχιστον, σύμφωνα με την αρχή της αυτοδικίας, να εκδικηθούν για το θάνατο των παιδιών τους, για να ξεπλύνουν την ντροπή του φονικού, ακόμη κι αν χρειαζόταν να το πληρώσουν με τη ζωή τους. 3. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η απαλλαγή του Οδυσσέα από τις κα-

362

τηγορίες για την απώλεια του στρατού στην πορεία του νόστου και για τη δολοφονία των μνηστήρων με την επιστροφή του; Να απαντήσετε αφού λάβετε υπόψη σας την ηθική αρχή της Οδύσσειας (θεϊκή προειδοποίηση – μη συμμόρφωση – τιμωρία) και όσα είπε ο μάντης Αλιθέρσης στη συνέλευση των Ιθακησίων ω 484-5: «Φίλοι, τα έργα αυτά έγιναν, όπως έγιναν, από κακότητα δική σας· / που μήτε εμένα εμπιστευτήκατε μήτε το Μέντορα, σύμβουλο του λαού, / ώστε να βάλετε στην αφροσύνη των παιδιών σας φρένο. / Παράνομα έπραξαν, άθλια φέρθηκαν, ρημάζοντας το βιος, / ντροπιάζοντας τη νόμιμη γυναίκα ενός γενναίου και πρώτου, / λέγοντας πως πίσω πια δε θα γυρίσει». (Πρβλ. β 178-195, στην 6η Ενότητα, σελ. 45).

Ενότητα η

28

ω 265-377 501-580

Ο Όμηρος συνταιριάζει δύο γνωστά από τη μέχρι τότε παράδοση θέματα: την επιστροφή του ξενιτεμένου και τον αγώνα για την επιλογή γαμπρού. Πρέπει, λοιπόν, σύμφωνα με την παράδοση, ο Οδυσσέας να επιστρέψει από το ταξίδι μόνος του και να εκδικηθεί τους μνηστήρες. Ωστόσο ο ποιητής αυτή τη σκηνοθετική ανάγκη την εντάσσει στις ηθικές-θρησκευτικές αρχές της Οδύσσειας. Οι σύντροφοι χάθηκαν από δικό τους σφάλμα, αφού έφαγαν τα βόδια του Ήλιου. Ο Οδυσσέας ως φιλέταιρος αρχηγός έκανε ό,τι μπορούσε για να τους προστατέψει, αλλά η δική τους ασέβεια προκάλεσε τη θεόσταλτη τιμωρία. Παρόμοια, οι μνηστήρες ασεβούσαν επανειλημμένως κατασπαταλώντας την ξένη περιουσία και περιφρονώντας τους μάντεις και τους φιλοξενούμενους. Και στις δύο περιπτώσεις προηγήθηκαν προειδοποιήσεις για την επερχόμενη συμφορά, αλλά τόσο οι σύντροφοι όσο και οι μνηστήρες συνέχιζαν την υβριστική συμπεριφορά τους. Έτσι, στην πρώτη περίπτωση ο Οδυσσέας προβάλλει ως φιλέταιρος αρχηγός, που προσπάθησε αλλά δεν κατάφερε να σώσει τους συντρόφους του (που τιμωρήθηκαν εξαιτίας δικού τους λάθους), ενώ στη δεύτερη εκπροσωπεί τη θεία δίκη, που τιμωρεί τους ασεβείς μνηστήρες εκ μέρους του Δία. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, δεν μπορεί να κατηγορηθεί ούτε για την απώλεια του στρατού ούτε για τη δολοφονία των μνηστήρων. Εξάλλου ακόμη και οι ίδιοι οι μνηστήρες (μέσω του Αμφιμέδοντα) παραδέχονται την υπαιτιότητά τους, όταν οι ψυχές τους φτάνουν στον Άδη. Υπεύθυνοι, επίσης, είναι και οι γονείς των μνηστήρων, αφού δεν εμπόδισαν την υβριστική συμπεριφορά τους παρά τις προειδοποιήσεις του μάντη Αλιθέρση. Γι’ αυτό και ο δικός τους πόνος επέρχεται ως δίκαιη τιμωρία, ενώ ο επικεφαλής τους, ο Ευπείθης, θα πληρώσει για λογαριασμό όλων με τη ζωή του. 4. Πώς η Αθηνά κι ο Δίας συνέβαλαν στην αποκατάσταση του Οδυσσέα

363

Ραψωδία

ω

και τι προκύπτει από τις ενέργειές τους για τους θεσμούς της βασιλείας και της αυτοδικίας; Στο τελευταίο (τρίτο) συμβούλιο των θεών ο Δίας ξεκαθαρίζει ότι, εφόσον η τιμωρία των μνηστήρων ήταν δίκαιη, δεν έχουν οι συγγενείς το δικαίωμα αντεκδίκησης. Πρέπει, λοιπόν, ο Οδυσσέας να ξαναγίνει αποδεκτός βασιλιάς και μάλιστα οι Ιθακήσιοι να δεσμευτούν με όρκο απέναντί του. Η απόφαση αυτή λαμβάνεται από το Δία έπειτα από διαμαρτυρία της Αθηνάς. Κάτι αντίστοιχο είχε συμβεί και στο πρώτο συμβούλιο των θεών (ραψωδία α), όπου αποφασίστηκε ο νόστος του Οδυσσέα. Παρατηρούμε το τυπικό των θεϊκών συμβουλίων: ένας θεός (Αθηνά, Ήλιος, Ποσειδώνας) διαμαρτύρεται, ο Δίας συναινεί και αποφασίζει. Στην προκειμένη περίπτωση ο Δίας επέτρεψε στην Αθηνά να υλοποιήσει με δικό της τρόπο την απόφασή του. Από την απόφαση πάντως αυτή διαπιστώνουμε ότι: α. Ο Δίας υποστηρίζει τη βασιλική εξουσία, που στα ομηρικά χρόνια περνά κρίση, αλλά δεν έχει καταργηθεί ακόμη (μια τέτοια κρίση αποτυπώνει και η εξέγερση των Ιθακησίων εναντίον του Οδυσσέα: οι ευγενείς οργανώνουν αυθόρμητα λαϊκή συνέλευση, ένας επικεφαλής προσπαθεί να εξεγείρει το λαό εναντίον του βασιλιά, η επίθεση αποφασίζεται αυθαίρετα αφού η πλειονότητα δε συμφωνεί, ενώ μετά το θάνατο του επικεφαλής οι επαναστάτες υποχωρούν). β. Καταργεί το θεσμό της αυτοδικίας (στ. 513-514), ο οποίος αντικαθίσταται από την επιβολή της δικαιοσύνης (από το Δία ή από το νόμο). Η κατάργηση της αυτοδικίας είχε προοικονομηθεί από τον Τηλέμαχο στους στίχους β 158-161. Με την επικράτηση της δικαιοσύνης η πόλη θα γνωρίσει πρόοδο και ευημερία ως επακόλουθο της συμφιλίωσης και της ειρήνης. Είναι, πάντως, αξιοσημείωτο ότι ο Δίας δεν επιβάλλει άμεσα τη συμφιλίωση. Στέλνει τον κεραυνό του στην Αθηνά, την απεσταλμένη του στην Ιθάκη, και όχι στον Οδυσσέα. Το αποτέλεσμα έτσι είναι πιο σίγουρο, καθώς ο Οδυσσέας, τυφλωμένος από το μένος και το θρίαμβο, ίσως δε θα έδειχνε την επιθυμητή ανταπόκριση. Η Αθηνά πάλι επεμβαίνει και τρομοκρατεί τους αντιπάλους, τη στιγμή όμως που αυτοί είναι ήδη τρομοκρατημένοι από το θάνατο του αρχηγού τους. Η παρέμβαση, δηλαδή, της Αθηνάς εδώ θα μπορούσε να θεωρηθεί περιττή, αφού η αντίδραση αυτή των εχθρών ήταν δεδομένη μετά το χαμό του Ευπείθη. Συγκρατεί ωστόσο τον Οδυσσέα και ανακόπτει την ορμή του, προκειμένου να σταματήσει οριστικά η εμφύλια διαμάχη. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής αποδίδει στους θεούς την αποκατάσταση της τάξης στην Ιθάκη, ενώ στην πραγματικότητα ερμηνεύει τις ψυχολογικές αντιδράσεις των ανθρώπων και την τελική επικράτηση της λογικής.

364

Δ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις της Α στήλης με αυτές στη Β στήλη. Α 1. Μικρή Νέκυια 2. τρίτο συμβούλιο των θεών 3. συγγενείς των μνηστήρων

Β α. κίνδυνος αντεκδίκησης β. κάθοδος των μνηστήρων στον Άδη γ. αποκατάσταση της τάξης στην Ιθάκη

Ενότητα η

28

ω 265-377 501-580

Η σωστή αντιστοίχιση: 1-β, 2-γ, 3-α 2. Να συμπληρώσετε τα κενά στο παρακάτω κείμενο με την κατάλληλη από τις λέξεις που δίνονται: σφαγή, σκηνές, ειρήνη, μεταμέλειας, εξουσία, πολιτικής, επεισόδιο, ευθύνης Οι τελευταίες ......................... της Οδύσσειας ξετυλίγονται σε κλίμα έντασης, αυτοκριτικής και .........................· κλίμα που, μέσα από τα δυσχερή γεγονότα, οδηγεί στην ειλικρινή αναγνώριση της ......................... και ηθικής ......................... τόσο του ατόμου όσο και της κοινότητας. Η ......................... των μνηστήρων δεν είναι η τελική πράξη του έργου, αλλά μόνο ένα δραματικό .......................... Τελικός σταθμός είναι η στιγμή που ο βασιλιάς ξαναπαίρνει στα χέρια του την ......................... και αναγνωρίζεται πάλι από το λαό σύμφωνα με τους όρους κάποιας φανερής ή μυστικής συνθήκης, όρους που θυμίζουν ακριβώς την αρχή που διέπει κάθε νομιμότητα: την ......................... και την ομόνοια. Βλάχος, Γ., Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, ΜΙΕΤ, 1981 Τα κενά συμπληρώνονται με την εξής σειρά: σκηνές / μεταμέλειας / πολιτικής / ευθύνης / σφαγή / επεισόδιο / εξουσία / ειρήνη.

365

Ανακεφαλαίωση της Οδύσσειας

Ανακεφαλαίωση της Οδύσσειας

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις εργασίες - δραστηριότητες των μαθητών Κύρια θέματα για μια συνολική θεώρηση της Οδύσσειας

Ανακεφαλαίωση

1. Το περιεχόμενο και η δομή της Οδύσσειας • Αφού μελετήσετε τους παραπάνω πίνακες (προσέχοντας και τα χρώματα), να διακρίνετε: α. Τις τρεις μεγάλες ενότητες της Οδύσσειας, με το περιεχόμενο και τη χρονική διάρκεια της καθεμιάς.

368

Στον πρώτο διαχωρισμό της Οδύσσειας (οι 41 μέρες και μερικές νύχτες της Οδύσσειας) διαφαίνονται οι τρεις μεγάλες ενότητες του έπους. Η «Τηλεμάχεια», που καλύπτει τις τέσσερις πρώτες ραψωδίες (α-δ), περιλαμβάνει την αφήγηση των έξι πρώτων ημερών του έργου. Η Αθηνά ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο να αναλάβει δράση και εκείνος ξεκινά την αναζήτηση του πατέρα του. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στον εξωτερικό νόστο του Οδυσσέα. Από την 7η έως την 34η ημέρα της Οδύσσειας ο ήρωας αναχωρεί από την Ωγυγία, σταματά για λίγο στη Σχερία και συνεχίζει το ταξίδι του ως την Ιθάκη. Οι ραψωδίες ε-ν (έως το στ. 209) ανήκουν σε αυτή την ενότητα. Τέλος, στις ραψωδίες ν (από το στ. 210) έως ω περιγράφεται ο εσωτερικός νόστος του Οδυσσέα, που ολοκληρώνεται την 41η μέρα του έργου, αφού ο ήρωας έχει εκδικηθεί τους μνηστήρες και έχει ανακτήσει το κύρος και τη θέση του ως βασιλιάς της Ιθάκης, αποδεκτός από όλους. β. Τα μέρη της δεκάχρονης περιπέτειας του Οδυσσέα που αποτελούν το ποιητικό παρελθόν της, και το μέρος εκείνο που ανήκει στο ποιητικό παρόν. Στο δεύτερο διαχωρισμό της Οδύσσειας (η δεκάχρονη μετατρωική περιπλάνηση του Οδυσσέα με χρονολογική σειρά) διακρίνεται το ποιητικό παρελθόν από το ποιητικό παρόν του έργου. Στο ποιητικό παρελθόν ανήκουν οι δύο πρώτες ενότητες. Η πρώτη ενότητα καλύπτει περίπου τα δύο πρώτα χρόνια της περιπλάνησης του ήρωα, ο οποίος ξεκινώντας από την Τροία έφτασε έως την Ωγυγία, το νησί της Καλυψώς. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στα επόμενα εφτά χρόνια, κατά τα οποία ο Οδυσσέας παραμένει στην Ωγυγία αδρανής ως φιλοξενούμενος αρχικά και ως αιχμάλωτος αργό-

τερα της Καλυψώς. Στην τρίτη ενότητα συναντάμε το ποιητικό παρόν της Οδύσσειας (όσον αφορά στον Οδυσσέα). Ο ήρωας σε διάρκεια 35 ημερών αναχωρεί από την Ωγυγία, σταματά για λίγο στη Σχερία και φτάνει στην Ιθάκη, όπου εκδικείται τους μνηστήρες και αποκαθιστά το κύρος του.

Ο ποιητής με μια αναδιάταξη της ύλης μοιράζει το ποιητικό παρόν που αφορά στον Οδυσσέα στις δύο τελευταίες ενότητες του έργου, όπως φαίνεται στο τρίτο μέρος της Οδύσσειας. Ξεκινώντας την αφήγηση από τη μέση της ιστορίας, με την τεχνική in medias res, μας μεταφέρει κατευθείαν στο ποιητικό παρόν, για να αναφερθεί στο ποιητικό παρελθόν αργότερα μέσω των αναδρομικών διηγήσεων. Η «Τηλεμάχεια», με την τεχνική της πρόταξης, αποτελεί την πρώτη ενότητα του έπους. Καλύπτει τις ραψωδίες α-δ, που αναφέρονται στις πρώτες έξι μέρες του έργου. Παρακολουθούμε τα γεγονότα τη στιγμή που γίνονται αλλά αυτό το ποιητικό παρόν δεν αναφέρεται στον Οδυσσέα άμεσα. Αφορά κυρίως στην άνδρωση και την προετοιμασία του Τηλέμαχου. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στον εξωτερικό νόστο του Οδυσσέα, ο οποίος διαιρείται σε τρία μέρη: α. το ταξίδι του Οδυσσέα από την Ωγυγία ως τη Σχερία, που διήρκεσε 25 μέρες, β. η παραμονή του στο νησί, που διήρκεσε τρεις μέρες, γ. η άφιξη του ήρωα στην Ιθάκη. Στο δεύτερο μέρος αυτής της ενότητας ο ποιητής, με την τεχνική του εγκιβωτισμού, ενσωματώνει το ποιητικό παρελθόν του έργου, δηλαδή την επτάχρονη παραμονή του Οδυσσέα στην Ωγυγία (η 265-328) και την προηγούμενη περιπλάνησή του από την Τροία ως την Ωγυγία (ι 42-μ), που διήρκεσε δύο χρόνια περίπου. Τέλος, στην τρίτη ενότητα ανήκει ο εσωτερικός νόστος του ήρωα. Ο Οδυσσέας εκδικείται τους μνηστήρες και ανακτά τη βασιλική εξουσία και το κύρος του μέσα σε εφτά μέρες (ν 210-ω). > Και να αξιολογήσετε τις επιλογές του ποιητή στη σύνθεση/δόμηση της Οδύσσειας.

Ανακεφαλαίωση

γ. Τις τεχνικές με τις οποίες το ποιητικό παρελθόν του έπους εντάσσεται στο ποιητικό παρόν των σαράντα μιας ημερών του με την προσθήκη και πρόταξη της «Τηλεμάχειας» (βλ. και το Δ 1, 2, 3, 4 της 18ης Ενότητας, σελ. 114).

Με αυτή την αναδιάταξη της ύλης ο Όμηρος καταφέρνει να διατηρήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατή. Εισάγει κατευθείαν το κύριο θέμα του, που είναι ο νόστος του Οδυσσέα και η αποκατάσταση της θέσης του

369

Ανακεφαλαίωση

στην Ιθάκη, ενώ συγχρόνως μας εξάπτει την περιέργεια για το πώς έφτασε ο ήρωας σε αυτό το σημείο (αιχμάλωτος στο νησί της Καλυψώς). Τις προηγούμενες περιπέτειές του θα τις μάθουμε σε επόμενες ραψωδίες. Με τον τρόπο αυτό σταδιακά αυξάνεται η συμπάθειά μας για τον ήρωα, αλλά συγχρόνως κατανοούμε καλύτερα το ήθος του. Επίσης, με την πρόταξη της «Τηλεμάχειας» ο ποιητής μάς προετοιμάζει για τη δράση του Τηλέμαχου, ενώ συγχρόνως τονίζει την άμεση ανάγκη επιστροφής του Οδυσσέα λόγω της κρίσιμης κατάστασης που επικρατεί στο παλάτι. Κορυφώνεται, λοιπόν, η αγωνία μας ήδη από την αρχή του έργου. Εξάλλου οι περιπέτειες του Οδυσσέα κατά την περιπλάνησή του από την Τροία ως την Ιθάκη είναι τόσες πολλές, που μια απλή χρονολογική αφήγηση θα κούραζε. Ο Όμηρος αντίθετα, με την αναδιοργάνωση της ύλης, δίνει έμφαση στα θέματα που επιλέγει (νόστος και αποκατάσταση του Οδυσσέα). Έτσι προκαλεί σταδιακή κορύφωση του ενδιαφέροντος, η οποία μάλιστα πραγματοποιείται δύο φορές μέσα στο έργο: αποκατάσταση του Οδυσσέα ανάμεσα στους Φαίακες (αρχή ραψωδίας ν) και αποκατάσταση του Οδυσσέα στην Ιθάκη (ραψωδία ω). 2. Σε ποια εποχή αναφέρονται τα γεγονότα της Οδύσσειας και πότε τοποθετείται η συγγραφή της; (συμβουλευτείτε το 3ο θέμα της Εισαγωγής του βιβλίου σας, σελ. 9-10, αν χρειάζεται). Οι περιπέτειες του Οδυσσέα ακολούθησαν το τέλος του Τρωικού πολέμου, ο οποίος τοποθετείται στις αρχές του 12ου αιώνα, δηλαδή στη μυκηναϊκή εποχή (1600-1100 π.Χ.). Παρόλα αυτά ο χρόνος σύνθεσης της Οδύσσειας τοποθετείται στη γεωμετρική εποχή (1100-700 π.Χ.) και ειδικότερα στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Παρατηρείται, λοιπόν, διαφορά αιώνων ανάμεσα στον ποιητικό και τον πραγματικό χρόνο. Για το λόγο αυτό η Οδύσσεια, ενώ αναφέρεται σε μυθοποιημένα γεγονότα της μυκηναϊκής εποχής, δεν είναι έργο αντιπροσωπευτικό εκείνων των χρόνων. Αντανακλά περισσότερο τις αντιλήψεις και τις ανησυχίες των ανθρώπων της γεωμετρικής εποχής. Είναι φυσικό ο ποιητής να δημιουργεί επηρεασμένος από τη δική του κοινωνία. Έτσι συναντάμε στην Οδύσσεια ανθρώπους που ενδιαφέρονται για έργα ειρηνικά (ναυτιλία, εμπόριο, ανάπτυξη πόλεων), αλλά και πολιτικές συγκρούσεις που πηγάζουν από την αμφισβήτηση του κληρονομικού βασιλικού αξιώματος. 3. Θυμηθείτε τις πηγές της Οδύσσειας και πείτε τι εκπροσωπεί ο Οδυσσέας ως κεντρικός ήρωας του έπους (σχετικό είναι το α΄ του 5ου θέματος της Εισαγωγής, σελ. 11).

370

• •

• • • • • •

4. Ο Οδυσσέας χαρακτηρίζεται από τον ποιητή πολύτροπος και πολυμήχανος. > Σε ποιες κυρίως περιπτώσεις αναδεικνύονται οι ιδιότητές του αυτές; Σχεδόν σε κάθε αντίδραση του Οδυσσέα στα ερεθίσματα που δέχεται, διαπιστώνουμε την πολυμηχανία του. Είναι πάντα έτοιμος να αντιδράσει με το σωστό τρόπο, προβλέποντας τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς του. Καταστρώνει σχέδια δράσης και άμυνας τη στιγμή ακριβώς που τα χρειάζεται, έτσι ώστε να προστατεύει τον εαυτό του και τους γύρω του (όσο του το επιτρέπουν και οι ίδιοι). Το ταλέντο αυτό της άμεσης και εύστοχης αντίδρασης διαπιστώνουμε στις εξής περιπτώσεις: • Στην ανακοίνωση της απελευθέρωσής του από την Καλυψώ αντιδρά με δυσπιστία και διερευνά τις προθέσεις της. Όταν πείθεται, απαντά πολύ προσεκτικά στα παράπονα της θεάς αναγνωρίζοντας την ανωτερότητά της σε σχέση με την Πηνελόπη και τονίζοντας τη σημασία της οικογένειας. Έτσι απορρίπτει ευγενικά την προσφορά αθανασίας, ώστε και το νόστο του να διεκδικήσει και να μην πληγώσει τη θεά. • Στον Κύκλωπα Πολύφημο αποφεύγει αρχικά να αποκαλύψει την ταυτότητά του. Μάλιστα, το ψευδές όνομα με το οποίο συστήνεται (Ούτις)

Ανακεφαλαίωση

• •

Ο ποιητής της Οδύσσειας αντλεί τα θέματά του από πολλές πηγές: την επική παράδοση, κυρίως αυτή που σχετίζεται με τον Τρωικό πόλεμο· τη λαϊκή μυθιστορία με θέμα α. το γυρισμό του ξενιτεμένου και β. τη διοργάνωση αγώνα για την επιλογή του καταλληλότερου γαμπρού για την περιζήτητη νύφη· τα παραμύθια και μυθοποιημένες περιπέτειες ναυτικών· την οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική κατάσταση της εποχής του ποιητή (δεύτερο μισό 8ου αιώνα π.Χ.). Τα στοιχεία από όλες αυτές τις πηγές ο ποιητής τα συνταιριάζει, ώστε να συνθέσει ένα ενιαίο έργο με στόχο την ηθογράφηση του κεντρικού ήρωα, του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, προβάλλει στο έργο ως πρότυπο σωστού ανθρώπου με πολλές ιδιότητες. Είναι: καλός βασιλιάς ήρωας πολέμου και πρωταγωνιστής στον Τρωικό πόλεμο καλός ναυτικός ο ξενιτεμένος σύζυγος που έπειτα από αγώνα ξανακερδίζει τη γυναίκα του και το θρόνο του σύμβολο του ερευνητικού πνεύματος, αντιπροσωπευτικού των ανθρώπων της ομηρικής εποχής ταλαντούχος αφηγητής πραγματικών και πλαστών ιστοριών.

371

•

•

•

Ανακεφαλαίωση

•

372

είναι κατάλληλο, ώστε να αποτρέψει αργότερα τους άλλους Κύκλωπες να βοηθήσουν τον Πολύφημο. Ακόμη, ολοκληρώνει πολύ γρήγορα και αποτελεσματικά το σχέδιο διαφυγής (αν και με κάποιες απώλειες) μεθώντας και τυφλώνοντας τον Κύκλωπα και κρύβοντας τον εαυτό του και τους συντρόφους του κάτω από τις κοιλιές των προβάτων. Όταν συναντά τη Ναυσικά και τους υπόλοιπους Φαίακες δεν αποκαλύπτει αμέσως την ταυτότητά του, πριν διερευνήσει τις προθέσεις τους. Πρώτα αποκτά κύρος και εξασφαλίζει την εκτίμησή τους, ώστε να γίνει πιστευτός όταν έρθει η ώρα να αποκαλύψει ότι είναι ο Οδυσσέας. Στη συνάντησή του με την Αθηνά, τον Εύμαιο και την Πηνελόπη αφηγείται πλαστές ιστορίες αποκρύπτοντας την ταυτότητά του, εκτελώντας κάποιο σχέδιο. Ειδικότερα στη συνάντηση με την Πηνελόπη βρίσκει τρόπους να βεβαιωθεί για την πίστη της, πριν της αποκαλυφθεί. Καταστρώνει επιτυχές σχέδιο για την εξόντωση των μνηστήρων και ενσωματώνει σ’ αυτό οποιαδήποτε καινούργια πληροφορία μαθαίνει έστω και την τελευταία στιγμή (αγώνας τόξου) κ.ά.

5. Ποιους στόχους είχε ο Οδυσσέας, ποιους πέτυχε, ποιους όχι και γιατί; (δείτε τους στ. 6-11 της α ραψωδίας, σελ. 18, και το 8ο θέμα της Εισαγωγής, σελ. 12). Οι στόχοι του Οδυσσέα μετά τον Τρωικό πόλεμο ήταν: α. να σώσει τους συντρόφους του, β. να επιστρέψει στο νησί του (μαζί τους), γ. να ανακτήσει τη θέση του στο σπίτι του και στο λαό του. Από τους στόχους αυτούς μόνο ο πρώτος δεν πραγματοποιήθηκε, παρόλο που ο Οδυσσέας προσπάθησε πολύ. Ο ποιητής καθιστά σαφές (α 6-11) ότι οι ευθύνες για το χαμό των συντρόφων δε βαραίνουν τον Οδυσσέα. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη μοίρα του και οι σύντροφοι έπλασαν τη δική τους μοίρα. Δε σεβάστηκαν τα βόδια του Ήλιου και γι’ αυτό τιμωρήθηκαν. Αντίθετα ο Οδυσσέας χάρη στην ìῆôéí που τον διακρίνει, αλλά και χάρη στο ήθος του (σεβόταν τους θεούς), κέρδισε το νόστο του και ανέκτησε την εξουσία της Ιθάκης. Παρόλα αυτά στους στίχους α 6-11 αναφέρονται μόνο οι σύντροφοι που παρευρέθηκαν στο νησί του Ήλιου, ενώ κάποιοι άλλοι χάθηκαν από φταίξιμο του Οδυσσέα (π.χ. ο Πολύφημος έφαγε έξι συντρόφους, επειδή ο Οδυσσέας είχε την περιέργεια να τον γνωρίσει). Ωστόσο η απώλεια όλων των άλλων συντρόφων παρουσιάζεται ως θεόσταλτη τιμωρία εναντίον του Οδυσσέα, αλλά και ως σκηνοθετική ανάγκη, ώστε να επιστρέψει μόνος ο ήρωας και να αγωνιστεί εναντίον των μνηστήρων (βλ. και Ενότητα 15, ερώτηση 4).

6. Ποιες ιδιότητες χαρακτηρίζουν και τα τρία μέλη της βασιλικής οικογένειας και ποιες τους μνηστήρες της Πηνελόπης, τους κακούς της ιστορίας; Υπάρχει συνέπεια στη διαγραφή των χαρακτήρων τους;

7. Το περιεχόμενο της ηρωικής ποίησης είναι ἔñã’ ἀíäñῶí ôå èåῶí ôå / κατορθώματα ηρώων και θεών. > Ποια μορφή παίρνει συνήθως το περιεχόμενο αυτό στην Οδύσσεια; (Δείτε και το 8ο θέμα της Εισαγωγής, σελ. 12). Η Οδύσσεια είναι ηρωικό έπος αλλά προβάλλει έναν ηρωισμό πολύ διαφορετικό από αυτόν της Ιλιάδας. Παρόλο που κάποια επεισόδια έχουν καθαρά ηρωικό χαρακτήρα (αθλητικοί αγώνες στη Σχερία, μνηστηροφονία, μάχη με τους συγγενείς των μνηστήρων), στα οποία μάλιστα εξαίρονται οι πολεμικές ικανότητες του Οδυσσέα και άλλων, στο σύνολό του το έργο προβάλλει ένα διαφορετικό αγώνα του ανθρώπου: τον αγώνα της επιβίωσης και της επίτευξης στόχων. Ως μεταπολεμικό έργο η Οδύσσεια αποδίδει τιμή στην ειρηνική ζωή αλλά και στην προσπάθεια του ανθρώπου για κάθε είδους βελτίωση. Οι αρετές του Οδυσσέα που κυρίως εξαίρονται είναι (πέρα από την ανδρεία) η εφευρετικότητα, η ευελιξία, η υπομονή, η αντοχή, η επιμονή στην επίτευξη των στόχων, το ερευνητικό πνεύμα· αρετές που χρειάζεται ο άνθρωπος όχι μόνο στον πόλεμο αλλά και στην ειρήνη. Αυτό που προβάλλει ως πιο σημαντικό στο έργο αυτό είναι οι ικανότητες του ανθρώπου, που θα τον βοηθήσουν να προοδεύσει.

Ανακεφαλαίωση

Ο Όμηρος έχει πλάσει τους χαρακτήρες των ηρώων του έτσι ώστε να δικαιολογούν την εξέλιξη του μύθου σύμφωνα με τις ηθικές και θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής (θεϊκή προειδοποίηση – μη συμμόρφωση – τιμωρία). Το ήθος κάθε ήρωα συμπληρώνεται ή επιβεβαιώνεται σε κάθε πράξη του. Ο ποιητής επομένως παραμένει συνεπής στη διαμόρφωση των χαρακτήρων. Έτσι, τα μέλη της βασιλικής οικογένειας (Οδυσσέας, Πηνελόπη, Τηλέμαχος) εμφανίζονται ως ηθικοί χαρακτήρες που διακρίνονται από ευσέβεια και σύνεση. Γι’ αυτό θα έχουν βοηθούς τους τους θεούς και επιτυχία στις προσπάθειές τους. Αντίθετα οι μνηστήρες προβάλλουν ως αλαζονικοί και ασεβείς. Με τη συμπεριφορά τους διαπράττουν ύβρη και επιδεινώνουν συνεχώς τη θέση τους, καθώς δε λογαριάζουν τις προειδοποιήσεις για την επερχόμενη τιμωρία, η οποία παρουσιάζεται ως θεόσταλτη δικαίωση. (Για την Πηνελόπη βλ. και 27η Ενότητα, Ανακεφαλαίωση, για τους μνηστήρες βλ. και 26η Ενότητα, Ανακεφαλαίωση, ερώτηση 2).α

373

Ανακεφαλαίωση

8. Πώς αντιλαμβάνεστε τον ανθρωπομορφισμό των θεών, σε ποια αρχή στήριζαν τη σχέση τους με τους θνητούς οι αθάνατοι και με ποιους τρόπους επικοινωνούσαν μαζί τους; (Δείτε και το Γ5 της 2ης Ενότητας, σελ. 24).

374

Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν την κοινωνία των θεών αντίστοιχη με αυτή των ανθρώπων. Ο θεϊκός κόσμος είχε κοινωνικές διαστρωματώσεις και οι θεοί αναλάμβαναν ρόλους, εκδήλωναν συναισθήματα, δρούσαν και σκέφτονταν όπως οι άνθρωποι (βλ. και 2η Ενότητα, ερώτηση 5). Οι δύο αυτές κοινωνίες (θεϊκή και ανθρώπινη) έμοιαζαν αλλά και αλληλεπιδρούσαν. Οι θνητοί προξενούσαν συναισθήματα στους θεούς, που καθόριζαν τις ενέργειές τους (π.χ. το μίσος του Ποσειδώνα, η συμπάθεια της Αθηνάς, ο έρωτας της Καλυψώς). Αντίστοιχα και οι θεοί επηρέαζαν τις ενέργειες των θνητών είτε ως συμπαραστάτες είτε ως εχθροί τους. Η αμφίδρομη αυτή σχέση βασιζόταν στην εξής αρχή: θεϊκή προειδοποίηση – μη συμμόρφωση – τιμωρία. Οι θεοί συνήθως προκαλούσαν την υβριστική συμπεριφορά όσων θνητών δε συμπαθούσαν. Ωστόσο η τελική επιλογή ανήκε στον άνθρωπο, αλλά και οι θεοί ήταν υποχρεωμένοι να προειδοποιήσουν τον υβριστή για την επερχόμενη τιμωρία. Αν εκείνος δε συμμορφωνόταν μετά την προειδοποίηση, η τιμωρία του ήταν αναπόφευκτη. Η επικοινωνία των θεών με τους θνητούς γινόταν με τρεις τρόπους: • μεταμόρφωση: ο θεός εμφανιζόταν με τη μορφή ενός θνητού· • θεϊκή επιφάνεια: ο θεός εμφανιζόταν με την πραγματική του μορφή (την οποία επίσης φαντάζονταν ανθρώπινη)· • αθέατη θεϊκή βοήθεια: ο θεός «φώτιζε» το νου κάποιου θνητού ή δημιουργούσε τις προϋποθέσεις επιτυχίας των προσπαθειών του (π.χ. καιρικές συνθήκες) κ.ά. 9. Ποιος είναι ο ρόλος του Δία, της Αθηνάς και του Ποσειδώνα στην Οδύσσεια και πώς δικαιολογείται; Ο Δίας, ως πατέρας θεών και ανθρώπων, αναλαμβάνει ρυθμιστικό ρόλο. Σ’ αυτόν καταφεύγουν οι θεοί, για να παραπονεθούν ή για να υποβάλουν αιτήματα, κι εκείνος παίρνει τις αποφάσεις, αφού όμως λάβει υπόψη του και τη γνώμη των ενδιαφερόμενων θεών. Οι αποφάσεις του αποβλέπουν στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης αλλά και στην ικανοποίηση των προσβεβλημένων θεών. Έτσι, για παράδειγμα, συμφωνεί για το νόστο του Οδυσσέα (που ούτως ή άλλως έχει αποφασιστεί από την ανώτερή του Μοίρα), για να ικανοποιηθεί η Αθηνά αλλά και γιατί τον δικαιούται βάσει του ήθους του, ταυτόχρονα όμως αποφασίζει και την τιμωρία του μέσω των περιπετειών

10. Ποια ηθική αρχή διατύπωσε ο Δίας στο πρώτο συμβούλιο των θεών (α 36-51, σελ. 21) και ποιες οι κυριότερες εφαρμογές αυτής της αρχής στην Οδύσσεια; Στους στίχους α 36-51 ο Δίας αποποιείται τις ευθυνών για τις συμφορές των ανθρώπων και αναγνωρίζει ως υπεύθυνους μόνο τους ίδιους. Ο άνθρωπος με τη συμπεριφορά του προκαλεί την τιμωρία του και επομένως με τις επιλογές του δημιουργεί ο ίδιος τη μοίρα του. Η ζωή του ανθρώπου είναι ως ένα βαθμό μόνο προκαθορισμένη απ’ τη Μοίρα που έχει δώσει το μερίδιο συμφορών που αναλογεί στον καθένα. Οι θεοί δεν μπορούν να ακυρώσουν τις αποφάσεις της Μοίρας, παρά μόνο να τις τροποποιήσουν. Ο ίδιος ο άνθρωπος, όμως, διαπράττοντας ύβρη προκαλεί αυτή την τροποποίηση σε βάρος του και δέχεται συμφορές μεγαλύτερες από το μερίδιό του. Μετά την ύβρη (και τη μη συμμόρφωση στις προειδοποιήσεις των θεών) η τιμωρία είναι αναπόφευκτη. Αυτή την πορεία (ύβρη – προειδοποίηση – μη συμμόρφωση – τιμωρία) τη συναντάμε στις εξής περιπτώσεις στην Οδύσσεια: • Ο Οδυσσέας καυχήθηκε στον Πολύφημο για τη νίκη του προσβάλλοντας

Ανακεφαλαίωση

του ήρωα και της απώλειας των συντρόφων του, ώστε να ικανοποιηθεί ο Ποσειδώνας. Ωστόσο, δεν αναλαμβάνει ο ίδιος ο Δίας την υλοποίηση των αποφάσεών του· άλλοτε στέλνει τον Ερμή και άλλοτε την Αθηνά να εφαρμόσουν το αποφασισμένο σχέδιο. Ο ίδιος ρυθμίζει τα πράγματα έμμεσα μόνο, όπως φαίνεται και στους στίχους ω 570-571, όπου αναφέρεται ότι ο Δίας ρίχνει τον κεραυνό όχι μπροστά στον Οδυσσέα αλλά μπροστά στην Αθηνά, θυμίζοντάς της το καθήκον της. Η Αθηνά στην Οδύσσεια έχει αναλάβει εκτελεστικό ρόλο. Συμπαθεί τον Οδυσσέα για τις αρετές του και ειδικότερα για την ευστροφία του, μια ιδιότητα που χαρακτηρίζει και την ίδια, και γι’ αυτό τον βοηθάει όσο μπορεί. Απευθύνεται στον πατέρα της, το Δία, για να κάνει παράπονα ή προτάσεις για το μέλλον του Οδυσσέα και στη συνέχεια αναλαμβάνει να εκτελέσει τις αποφάσεις του άλλοτε έμμεσα (π.χ. «φωτίζοντας» το νου του Οδυσσέα) και άλλοτε άμεσα (π.χ. μιλώντας η ίδια στους θνητούς, στ. ω 562-563). Ο Ποσειδώνας έχει αρνητικό ρόλο στην Οδύσσεια. Παρουσιάζεται ως εχθρός του Οδυσσέα, όμως το μίσος που νιώθει γι’ αυτόν δεν είναι αδικαιολόγητο: ζητά εκδίκηση για την τύφλωση του γιου του Πολύφημου. Γι’ αυτό δυσκολεύει το νόστο του Οδυσσέα, όσο εκείνος βρίσκεται στο βασίλειό του, στη θάλασσα. Ωστόσο αναγκάζεται να υποκύψει στην πλειοψηφική απόφαση των θεών, αλλά και στη Μοίρα, που προδιέγραψε την επιστροφή του ήρωα.

375

Ανακεφαλαίωση

τον Ποσειδώνα και τιμωρήθηκε με την απώλεια των συντρόφων του και με τις περιπέτειες που πέρασε ώσπου να επιστρέψει στην πατρίδα του. • Οι σύντροφοι έφαγαν τα βόδια του Ήλιου και παρά τις προειδοποιήσεις (τα λόγια του Οδυσσέα και τα αφύσικα μουγκρητά των νεκρών ζώων) συνέχισαν την άσεμνη συμπεριφορά τους. Τιμωρήθηκαν με την απώλεια του νόστου και της ζωής τους. • Οι μνηστήρες διαπράττουν επανειλημμένως ύβρη στο παλάτι του Οδυσσέα και αγνοούν τις πολλαπλές προειδοποιήσεις (τις μαντείες και τις διοσημίες). Γι’ αυτό τιμωρήθηκαν με το θάνατό τους. • Οι συγγενείς των μνηστήρων υπήρξαν ουσιαστικά συνένοχοι, επειδή δεν εμπόδισαν την υβριστική συμπεριφορά τους. Δέχτηκαν και αυτοί προειδοποιήσεις από τους μάντεις, αλλά δε συμμορφώθηκαν. Για το λόγο αυτό τιμωρήθηκαν με το θάνατο των παιδιών τους (των μνηστήρων). Ο επικεφαλής τους μάλιστα, ο Ευπείθης, τιμωρήθηκε για λογαριασμό όλων και με θάνατο. 11. Στο 3ο συμβούλιο των θεών (ω 507-515, σελ. 160) ο Δίας αποφάσισε να συμφιλιωθούν μεταξύ τους οι αντίπαλοι. > Ποια σημασία έχει η απόφαση αυτή του Δία για την ιστορία του θεσμού της αυτοδικίας; Bλ. 28η Ενότητα, ερώτηση 4. 12. Ποιος θεσμός της Οδύσσειας διακρίνεται για την ανθρωπιά και την ευγένειά του; Πρόκειται για το θεσμό της φιλοξενίας. [Βλ. Ιδεολογικά σχόλια, Βασικά θέματα – Μοτίβα της Οδύσσειας, 3η Ενότητα (σχόλιο για τους στ. 134-161), 4η Ενότητα (σχόλιο για τους στ. 345-347, 350-353), Πραγματολογικά σχόλια, 14η Ενότητα (σχόλιο για το στ. 297)]. 13. Χαρακτηρίσαμε επανειλημμένως την Οδύσσεια έπος ανθρωποκεντρικό, με τις εξής δύο έννοιες: α. δίνει έμφαση στον αγώνα του ανθρώπου, τον οποίο υπηρετούν συχνά και οι θεοί, και β. καταφάσκει/επιδοκιμάζει την ανθρώπινη ζωή με όλα της τα βάσανα. > Σε ποιες κυρίως περιπτώσεις αναδεικνύεται ο ανθρωποκεντρικός αυτός χαρακτήρας της; Η Οδύσσεια είναι έπος που παρακολουθεί τον αγώνα του ανθρώπου για την επιβίωση και την επίτευξη των στόχων του. Ερευνά τη στάση και

376

14. Η Οδύσσεια διακρίνεται και για τον ανθρωπισμό της, με τις εξής κυρίως έννοιες: α. μελετά τον άνθρωπο σε βάθος και πλάτος [σκέψεις και συναισθήματα, επιθυμίες και κίνητρα (π.χ. η συζυγική αγάπη), ανάγκες και επιλογές (π.χ. η κατάφαση της ανθρώπινης ζωής), δράση και συμπεριφορά], προσφέροντας έτσι στον αναγνώστη ανθρωπογνωσία που καταλήγει λίγο πολύ σε αυτογνωσία· και β. δίνει έμφαση στους ανθρώπους που είναι στραμμένοι σε έργα ειρηνικά, σέβονται και αγαπούν το συνάνθρωπο, διαθέτουν ευμάρεια και χαίρονται τη ζωή. > Σε ποιες κυρίως περιπτώσεις αναδεικνύεται ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της Οδύσσειας;

Ανακεφαλαίωση

τις αντιδράσεις του ανθρώπινου γένους στο σύνολό του και όχι μόνο μιας ομάδας. Γι’ αυτό ασχολείται με άτομα διαφορετικού φύλου, διαφορετικής κοινωνικής τάξης, διαφορετικής ηλικίας (π.χ. Οδυσσέας, Πηνελόπη, Τηλέμαχος, Λαέρτης, Εύμαιος, Ναυσικά κ.λπ.). Στον αγώνα αυτό συμμετέχουν και οι θεοί, οι οποίοι έχουν ρόλο εξίσου σημαντικό με αυτόν του ανθρώπου. Λειτουργούν ως βοηθοί (π.χ. Αθηνά, Δίας) ή ως εχθροί του (π.χ. Ποσειδώνας), τον διευκολύνουν ή τον εμποδίζουν στο έργο του, ποτέ όμως δεν αντικαθιστούν τη δική του δράση και δεν αποφασίζουν τελεσίδικα γι’ αυτόν. Στην ουσία η δράση των θεών υποκινεί τους ανθρώπους να πράξουν αυτό που θα έπρατταν έτσι κι αλλιώς. Ο ρόλος των θεών περιορίζεται στο να επιδοκιμάζουν το καλό και να αποδοκιμάζουν το κακό. Ασφαλώς κρίνουν σύμφωνα με τις ηθικές αξίες της ανθρώπινης κοινωνίας, αφού οι θεοί είναι δημιουργήματα των ανθρώπων, που αντανακλούν τις σκέψεις και τις ιδέες τους. Ο ίδιος ο άνθρωπος, όμως, είναι υπεύθυνος για τις αποφάσεις του. Η Μοίρα καθορίζει τη ζωή του ως ένα βαθμό, οι θεοί μπορούν να την τροποποιήσουν αλλά όχι να την αλλάξουν ριζικά, και ο άνθρωπος τελικά αποφασίζει για την εξέλιξη των γεγονότων. Έτσι, για παράδειγμα, η Μοίρα όρισε ο Οδυσσέας να γυρίσει στο σπίτι του, οι θεοί (Δίας, Αθηνά) έκριναν ότι άξιζε να τον βοηθήσουν (ή να τον ταλαιπωρήσουν, όπως ο Ποσειδώνας), τελικά όμως ο Οδυσσέας ήταν αυτός που απέρριψε την αθανασία και επέλεξε να παλέψει για να ξανακερδίσει τη ζωή των θνητών κοντά στα αγαπημένα του πρόσωπα. Αυτή η προτίμηση για τη θνητή ζωή έναντι της αθανασίας αποτελεί μία ακόμη ένδειξη του ανθρωποκεντρισμού της Οδύσσειας. Παρόλα τα βάσανά της η ανθρώπινη ζωή αντιμετωπίζεται ως αυταξία από τον ποιητή. Ακόμη και ο Αχιλλέας (στη «Νέκυια») υποστηρίζει ότι θα προτιμούσε να είχε την πιο ταπεινή θέση ανάμεσα στους θνητούς παρά την πιο σπουδαία στον Κάτω Κόσμο.

Ο ανθρωπισμός της Οδύσσειας είναι συνέπεια του ανθρωποκεντρισμού

377

Ανακεφαλαίωση

της. Θέτοντας ο ποιητής τον άνθρωπο στο κέντρο της έρευνας και της παρατήρησής του, μελετά τον τρόπο σκέψης και δράσης του. Αποδέχεται τα ανθρώπινα ελαττώματα και τα εντάσσει στο ήθος κάθε θνητού. Ακόμη και ο Οδυσσέας σφάλλει (καυχιέται για την τύφλωση του Κύκλωπα), μέχρι να αποκτήσει γνώση και ωριμότητα. Μέσα, όμως, από αυτή τη μελέτη καταλήγουμε σε συμπεράσματα όχι μόνο για το πώς συμπεριφέρεται ο άνθρωπος αλλά και για το πώς θα μπορούσε και πώς θα έπρεπε να συμπεριφέρεται. Αυτή την ιδανική συμπεριφορά συναντάμε κυρίως στην εξιδανικευμένη κοινωνία των Φαιάκων. Ο θεσμός της φιλοξενίας είναι η βασικότερη απόδειξη του ανθρωπισμού της Οδύσσειας. Κάθε ξένος γίνεται δεκτός όχι μόνο από υποχρέωση, επειδή το επιβάλλουν οι άγραφοι νόμοι, αλλά και με εγκαρδιότητα. Ύψιστη μορφή εγκάρδιας φιλοξενίας αποτελεί η αντιμετώπιση του Οδυσσέα από τους Φαίακες. Τον δέχτηκαν με σεβασμό και φιλάνθρωπη συμπεριφορά, πριν ακόμη μάθουν την ταυτότητά του. Αφού κέρδισε με τον τρόπο του την εκτίμησή τους, του πρόσφεραν ακόμη μεγαλύτερες τιμές και δόξα. Η φιλανθρωπία των Φαιάκων κορυφώνεται, όταν δέχονται να τον συνοδεύσουν και να τον μεταφέρουν με ασφάλεια με τα καράβια τους στην Ιθάκη, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τις δικές τους ζωές σύμφωνα με έναν παλιό χρησμό που κανείς δεν είχε ξεχάσει. Έχοντας, λοιπόν, επίγνωση του δικού τους κινδύνου αποφασίζουν χωρίς δισταγμό να βοηθήσουν με όποιον τρόπο μπορούν το συνάνθρωπό τους. Με ανθρωπιστικά συναισθήματα αντιδρά ακόμη και η ερωτευμένη Καλυψώ. Η αντίδρασή της, μάλιστα, υπερβαίνει την υποχρέωσή της και όχι μόνο αφήνει ελεύθερο τον Οδυσσέα, αλλά και τον βοηθά με κάθε τρόπο δείχνοντας την αληθινή αγάπη της. Ακόμη και οι θεοί, δηλαδή, είναι ανθρωπιστές στην Οδύσσεια. 15. Ποιους αναγνωρίζει ο Οδυσσέας και από ποιους αναγνωρίζεται; (Βλ. τις περιλήψεις των ραψωδιών ν-π-ρ-τ-φ-χ-ψ-ω και τις σχετικές σελ. στα Περιεχόμενα, σελ. 5). Ο Οδυσσέας αναγνωρίζει: την Αθηνά (ραψωδία ν) και την Ιθάκη (ραψωδία ν). Ο Οδυσσέας αναγνωρίζεται από: τον Τηλέμαχο (ραψωδία π), τον Άργο (ραψωδία ρ), την Ευρύκλεια (ραψωδία τ), τον Εύμαιο και το Φιλοίτιο (ραψωδία φ), τους μνηστήρες, το Φήμιο, το Μέδοντα και όλους τους υπηρέτες (ραψωδία χ), την Πηνελόπη (ραψωδία ψ), το Λαέρτη (ραψωδία ω). 16. Σε ποιους διηγείται πλαστές ιστορίες ο Οδυσσέας και με ποιο σκοπό

378

Στη ραψωδία ν ο Οδυσσέας διηγείται μια πλαστή ιστορία στη μεταμορφωμένη Αθηνά, για να προστατευθεί, καθώς δε γνωρίζει ακόμη πού βρίσκεται και με ποιον συνομιλεί. Για τον ίδιο λόγο αποκρύπτει την ταυτότητά του στον Εύμαιο με μια παρόμοια πλαστή ιστορία στη ραψωδία ξ. Στη συνέχεια, με μια δεύτερη ιστορία προσπαθεί να εξασφαλίσει από τον Εύμαιο ζεστά σκεπάσματα. Στη ραψωδία ρ διηγείται μια πλαστή ιστορία στους μνηστήρες, στους οποίους έχει παρουσιαστεί σαν ζητιάνος. Σκοπός αυτής της ιστορίας είναι, βέβαια, να τους παραπλανήσει αλλά και να τους δώσει μια ευκαιρία να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους προκαλώντας τον οίκτο τους. Στην Πηνελόπη διηγείται πλαστές ιστορίες (ραψωδία τ) με σκοπό: α. να την παραπλανήσει για την ταυτότητά του, β. να της αποκαλύψει δήθεν κάποια στοιχεία για τον άντρα της, ώστε να τον εμπιστευτεί, γ. να τη συγκινήσει, ώστε να δοκιμάσει την πίστη της. Τέλος στη ραψωδία ω διηγείται μια σύντομη πλαστή ιστορία στο Λαέρτη προσπαθώντας να κερδίσει χρόνο και να προετοιμάσει το έδαφος για τη συγκινητική αναγνώριση. 17. Στην Οδύσσεια η περιγραφική αφήγηση εναλλάσσεται με τη δραματική, που δίνει το λόγο στους ήρωες. > Ποια σας ευχαριστούσε περισσότερο και γιατί; Η περιγραφική αφήγηση είναι πολύ χρήσιμη και αποτελεσματική, προκειμένου να εγκλιματιστούμε και να ζωντανέψουν μπροστά μας εικόνες τοπίων, ανθρώπων κ.λπ. Παρόλα αυτά η δραματική αφήγηση συνήθως συγκινεί περισσότερο, καθώς εξασφαλίζει πιο άμεση επαφή με τα δρώντα πρόσωπα. Ο αναγνώστης/ακροατής παρακολουθεί τη δράση και τις σκέψεις των ηρώων άμεσα και έτσι δημιουργούνται έντονα συναισθήματα. Με τη δραματική αφήγηση επιτυγχάνεται η παραστατικότητα σκηνών του έπους, οι οποίες μπορούν ακόμη και να δραματοποιηθούν. Κινητοποιείται η φαντασία του ακροατή, που νιώθει να συμβαίνουν μπροστά του όσα ακούει να αφηγείται ο ποιητής. 18. Πολλά ονόματα θεών και ηρώων της Οδύσσειας συνοδεύονται συχνά με τους ίδιους προσδιορισμούς. Να σημειώσετε τα ονόματα θεών ή ηρώων που αντιστοιχούν στους παρακάτω προσδιορισμούς και αποτελούν μαζί τους τυπικές εκφράσεις/λογότυπους:

Ανακεφαλαίωση

(Βλ. τις περιλήψεις των ραψωδιών ν-ξ-ρ-τ-ω και τις σχετικές σελ. στα Περιεχόμενα, σελ. 5).

379

που ψηλά βροντά/ που τα σύννεφα συνάζει/ ολύμπιος

Δίας

τα μάτια λάμποντας/ γλαυκόματη/ Παλλάδα

Αθηνά

αργοφονιάς/ ψυχοπομπός

Ερμής

της γης κυρίαρχος/ κοσμοσείστης

Ποσειδώνας

πολύτροπος/ πολύγνωμος/ καρτερικός/ βασανισμένος και Οδυσσέας θείος φρόνιμη/ λογική και φρόνιμη

Πηνελόπη

συνετός/ γνωστικός

Τηλέμαχος

αγέρωχοι/ αλαζονικοί

μνηστήρες

> Θυμηθείτε και 2-3 τυπικούς στίχους και άλλα τόσα τυπικά θέματα της Οδύσσειας.

Ανακεφαλαίωση

Τυπικοί στίχοι: «κι όπως του μίλησε, πέταξαν σαν πουλιά τα λόγια του», «και τότε, Εύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες το λόγο κι αποκρίθηκες», «Πατέρα μας Κρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος». Τυπικά θέματα: σκηνή προετοιμασίας θεών για ταξίδι (α 109-111 και ε 5153), σκηνή φιλοξενίας (α 136-161), σκηνή αναγνωρισμού (ω 344-370).

380

19. Ποιους από τους ήρωες και ποιες από τις ηρωίδες της Οδύσσειας συμπαθήσατε περισσότερο και ποιους/ποιες αντιπαθήσατε και γιατί; Συμπάθεια προκαλούν, εκτός από τον πρωταγωνιστή Οδυσσέα, και τα μέλη της βασιλικής οικογένειας (Πηνελόπη, Τηλέμαχος), επειδή χαρακτηρίζονται από τις ίδιες αρετές. Και οι τρεις υποφέρουν καρτερικά, αγωνίζονται για τους στόχους τους, υπηρετούν υψηλά ιδανικά. Στον αγώνα τους αυτό μας βρίσκουν συμπαραστάτες. Γι’ αυτό ακριβώς συμπαθούμε και όσα πρόσωπα τους βοήθησαν: την Αθηνά για την επιμονή της και τις έξυπνα μεθοδευμένες ενέργειές της, τους Φαίακες για την εξαιρετικά φιλάνθρωπη στάση τους (και ειδικότερα τη Ναυσικά για το ήθος και την τόλμη της, τον Αλκίνοο για την ευγένεια και τη φιλόξενη συμπεριφορά του, την Αρήτη για τη φιλευσπλαχνία και την επιβλητικότητά της). Ακόμη και η Καλυψώ, που στέρησε τόσα χρόνια το νόστο του Οδυσσέα, τελικά κερδίζει τη συμπάθειά μας, χάρη στην προθυμία της να βοηθήσει τον ήρωα και στην ειλικρινή αγάπη που του δείχνει. Εξάλλου, εκτός από συμπάθεια αξίζει και τον οίκτο μας, αφού χάνει με σκληρό και απότομο τρόπο ό,τι αγαπά περισσότερο, αντιμετωπίζει όμως την κατάσταση με αξιοπρέπεια. Οίκτο επίσης νιώθουμε και για την Αντίκλεια, που πέθανε από τον καημό του χαμένου παιδιού της, αλλά και για το Λαέρτη, που τον συναντάμε σε

20. Ποια εντύπωση αποκομίσατε από τη μελέτη της Οδύσσειας; Αξίζει τον κόπο η διδασκαλία της στα παιδιά όλου του κόσμου, κάπου 2.700 χρόνια μετά τη συγγραφή της; Η Οδύσσεια αποτελεί ύψιστο μάθημα ανθρωπιάς και αγωνιστικότητας. Με κύρια χαρακτηριστικά τον ανθρωποκεντρισμό και τον ανθρωπισμό της, προβάλλει πρότυπα συμπεριφοράς αξεπέραστα για κάθε εποχή. Οι χαρακτήρες που εγκωμιάζονται αλλά και αυτοί που ψέγονται είναι διαχρονικοί. Οι ιδέες και η συμπεριφορά των προσώπων είναι αντιπροσωπευτικές των ανθρώπων όλων των εποχών και όλων των τόπων. Με τις απαραίτητες προσαρμογές βλέπουμε να καθρεφτίζεται στην κοινωνία όλης της Οδύσσειας οποιαδήποτε κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων όλων των στρωμάτων της. Πάντα υπάρχουν οι συμφεροντολόγοι «μνηστήρες», που ξεχνούν τις ηθικές αξίες και εκμεταλλεύονται οποιαδήποτε δύ-

Ανακεφαλαίωση

αξιοθρήνητη κατάσταση. Τέλος η Ευρύκλεια, ο Εύμαιος, ο Φιλοίτιος και οι υπόλοιποι πιστοί υπηρέτες κέρδισαν τη συμπάθειά μας για τη μακροχρόνια πίστη τους και την αγάπη τους στο βασιλιά, που την αξίζει. Ο Φήμιος είναι συμπαθής, επειδή δε φαίνεται να συμφωνεί με τη συμπεριφορά των μνηστήρων, αλλά και αξιοθαύμαστος (όπως και ο Δημόδοκος) για την τέχνη του. Αντίστοιχα, αντιπάθεια προκαλούν τα πρόσωπα που εχθρεύονται τον Οδυσσέα. Ο Ποσειδώνας, αν και είναι δίκαιο το αίτημά του για εκδίκηση, φαίνεται σαν να είναι και δικός μας εχθρός, καθώς συμπάσχουμε με τον ήρωα. Ο Κύκλωπας Πολύφημος γίνεται μισητός λόγω της απάνθρωπης συμπεριφοράς του προς τον Οδυσσέα και τους συντρόφους. Όμως στο τέλος του σχετικού επεισοδίου μετατρέπεται και αυτός σε αξιολύπητο ον, του οποίου η σκληρή συμπεριφορά οφείλεται στον πρωτογονισμό του. Την αγανάκτησή μας προκαλούν και οι υβριστές σύντροφοι του Οδυσσέα, που έφαγαν τα βόδια του Ήλιου και προκάλεσαν το θάνατό τους, για τον οποίο αργότερα κατηγορήθηκε ο Οδυσσέας (από τους συγγενείς των μνηστήρων). Βέβαια την κορυφαία θέση ανάμεσα στα αντιπαθή πρόσωπα κατέχουν οι μνηστήρες λόγω της άσεμνης και προκλητικής συμπεριφοράς τους. Έχουν ξεπεράσει τα όρια σε τέτοιο βαθμό, που το φέρσιμό τους γίνεται ενοχλητικό ακόμη και για τον ακροατή, που βιώνει έμμεσα την κατάσταση στο παλάτι της Ιθάκης. Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγονται οι συγγενείς τους για την ανοχή που δείχνουν, καθώς και οι υπηρέτες (Μελάνθιος, Μελανθώ και άλλοι), που ακολουθώντας τη συμπεριφορά των μνηστήρων ξέχασαν το δίκαιο βασιλιά τους και φέρονται προσβλητικά στους ξένους. Τέλος, αντιπαθής γίνεται και ο Ίρος για την εγωιστική και προκλητική συμπεριφορά που επιδεικνύει απέναντι στον Οδυσσέα.

381

Ανακεφαλαίωση

σκολη κατάσταση του συνανθρώπου τους. Πάντα όμως υπάρχουν και οι άνθρωποι που αγωνίζονται ενάντια στην αδικία, διεκδικούν τα δικαιώματά τους, προοδεύουν βασιζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις και στο ερευνητικό τους πνεύμα και μαθαίνουν να επιβιώνουν χωρίς να χάνουν το ήθος τους. Για τους λόγους αυτούς ο Οδυσσέας έχει καταστεί παγκόσμιο σύμβολο αγωνιστικότητας και ευφυΐας και η Οδύσσεια έχει προσλάβει μεταφορική σημασία ως προσηγορικό όνομα (οδύσσεια: ο μακρύς αγώνας). Όλα αυτά τα ιδανικά που εμπνέει το αξιοθαύμαστο αυτό έπος αξίζει να μελετώνται από τους ανθρώπους (και κυρίως από τα παιδιά) κάθε εποχής.

382

Ποιήματα εμπνευσμένα από την Οδύσσεια • Κων. Καβάφης (1863-1933), «Ιθάκη» 1. Η Ιθάκη στο ποίημα του Καβάφη λειτουργεί ως σύμβολο. Με ποια έννοια;

• Joachim du Bellay (1522-1560), «Νοσταλγία της πατρίδας» 2. Ποιο κοινό σημείο συνδέει το Γάλλο ποιητή Joachim du Bellay με τον Οδυσσέα, αλλά και τι τους διαφοροποιεί; Ο ποιητής μακαρίζει τον Οδυσσέα και όποιον άλλον αξιώθηκε να πραγματοποιήσει το ταξίδι του νόστου. Ο ίδιος βιώνει την ξενιτιά και νοσταλγεί την πατρίδα του. Αυτή η νοσταλγία είναι το κοινό του σημείο με τον Οδυσσέα. Μάλιστα, όπως ο Οδυσσέας απαρνήθηκε την αθανασία και την ειδυλλιακή Ωγυγία για την Ιθάκη, έτσι και ο Γάλλος ποιητής προτιμά το φτωχό σπίτι του από οποιοδήποτε παλάτι. Η διαφορά ανάμεσα σε εκείνον και τον Οδυσσέα είναι ότι ο δεύτερος κατόρθωσε τελικά να νοστήσει, ενώ αυτός ακόμη το ελπίζει και το εύχεται. • Στάθης Καραβίας (1883-1945), «Στον Οδυσσέα» 3. Σ’ αυτό το ποίημα ο Οδυσσέας παρουσιάζεται ως σύμβολο αιώνιο. > Τι φαίνεται να συμβολίζει; > Συζητήστε γενικότερα τους λόγους, για τους οποίους ο Οδυσσέας έγινε διαχρονικό σύμβολο του ανθρώπου.

Ανακεφαλαίωση

Η Ιθάκη, το δημοφιλέστερο ίσως έργο του Κων. Καβάφη, ανήκει στα φιλοσφικά ποιήματά του, έχει τόνο διδακτικό και αλληγορικό χαρακτήρα. Η Ιθάκη συμβολίζει τον προορισμό, τον ιδανικό στόχο που θέτει ο άνθρωπος ως πυρήνα δράσης του. Σε αντίθεση όμως με την Οδύσσεια, για τον Καβάφη το σημαντικό δεν είναι η επίτευξη του στόχου («Το φτάσιμον εκεί ειν’ ο προορισμός σου. Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου»), αλλά η πορεία προς αυτόν, η αναζήτηση, το ταξίδι με τις εμπειρίες, τις γνώσεις και τις περιπέτειες. Όπως λέει ο ίδιος ο ποιητής, η Ιθάκη δεν είναι παρά η πρόφαση, η αφορμή για το ωραίο ταξίδι («Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι. Χωρίς αυτήν δεν θα ’βγαινες στο δρόμο [...] ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν»).

Ο Οδυσσέας έγινε σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται για μια καλύ-

383

τερη και ειρηνική ζωή. Ο πόλεμος δεν ήταν γι’ αυτόν αυτοσκοπός αλλά μέσο επίτευξης της ειρήνης. Για αυτή την ειρήνη αγωνίζεται ενάντια σε ανώτερές του δυνάμεις. Με τη δύναμη της λογικής δαμάζει οποιαδήποτε δύναμη, ακόμη και την ίδια τη φύση. Η επιμονή του στους στόχους του είναι τέτοια, ώστε να αποδιώχνει και τους πιο μεγάλους πειρασμούς. Δεν πτοείται και δεν παραιτείται από τον αγώνα του, ακόμη κι αν περάσει πολύς καιρός χωρίς δράση και επιτυχίες. Δεν απογοητεύεται, γιατί έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, προβάλλει ως διαχρονικό σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται για πρόοδο και για ειρήνη με επιμονή και εμπιστοσύνη στη δύναμη της λογικής του. • Alf. Tennyson (1809-1892), «Οδυσσέας»

Ανακεφαλαίωση

4. Ποια διάσταση της προσωπικότητας του Οδυσσέα προβάλλει ο Άγγλος ποιητής Alf. Tennyson στο παραπάνω ποίημα; Συσχετίστε το και με την εικόνα που ακολουθεί.

384

Στο ποίημα του Tennyson ο Οδυσσέας διψά για μάθηση και για καινούργια ταξίδια. Δεν του αρκεί να απολαμβάνει την ήρεμη ζωή, που με τόσο κόπο κέρδισε. Σκοπός του ανθρώπου είναι να γίνεται διαρκώς καλύτερος μέχρι το τέλος της ζωής του. Όσα κι αν μάθουμε, ό,τι κι αν καταφέρουμε, πάντα υπάρχει περιθώριο προόδου. Η ζωή του ανθρώπου μετατρέπεται σε απλή αναμονή του θανάτου, αν δεν επιδιώκει την πρόοδο. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, στο ποίημα του Tennyson δεν αντέχει τη στασιμότητα. Γι’ αυτό αμέσως μετά τον πολυπόθητο νόστο του και την αποκατάσταση της τάξης στο παλάτι και στην Ιθάκη, ετοιμάζεται για νέο ταξίδι. Στον πίνακα του Εγγονόπουλου ο Οδυσσέας με το κουπί στο χέρι αποχαιρετά ξανά τη σύζυγό του. Έχοντας αποκομίσει γνώση και σοφία από τις μέχρι τώρα περιπέτειές του, θα αξιοποιήσει όσα κέρδισε αναζητώντας καινούργιες εμπειρίες.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στις ερωτήσεις των εικόνων > Πώς δηλώνεται εδώ η εξάρτηση του ποιητή από τη Μούσα; (σελ. 17, εικ. 2) Στον πίνακα του Ν. Εγγονόπουλου βλέπουμε τη Μούσα να παραδίδει στον ποιητή ένα μουσικό όργανο (βιολί), το εργαλείο δηλαδή που χρειάζεται για να εκφράσει την τέχνη του. Με τον τρόπο αυτό ο Εγγονόπουλος αποδίδει την εξάρτηση του ποιητή από τη Μούσα, αφού από εκείνη αντλεί έμπνευση για να δημιουργήσει τα έργα του. Επιπλέον, ο ποιητής παρουσιάζεται ως ανδρείκελο, χωρίς πρόσωπο, μισός άνθρωπος και μισός κούκλα, πιθανόν για να τονιστεί η εξάρτησή του από τη Μούσα, αφού χωρίς αυτή δεν έχει έμπνευση. > Προσέξτε πώς ο καλλιτέχνης αποτύπωσε την εικόνα των στίχων 163-169 (σελ. 74, εικ. 4). Στον πίνακα του Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα διακρίνουμε τον Οδυσσέα σε στάση που τον κάνει να μοιάζει με άγριο θηρίο, να πλησιάζει προς την αγέρωχη Ναυσικά. Η γύμνια του, τα μακριά μαλλιά του και η σχεδόν αμυντική θέση των χεριών του (σαν να ετοιμάζονται να προστατεύσουν το σώμα του) μας παραπέμπουν σε άνθρωπο που έχει ζήσει χρόνια μακριά από τον πολιτισμό και έχει αρχίσει να φέρεται σαν το άγριο και περήφανο λιοντάρι, όπως ακριβώς περιγράφεται και στους στίχους 163-169. Αντίθετα η Ναυσικά στέκεται μπροστά του με θάρρος και περηφάνια. Λίγο πιο πίσω στέκει μια συνοδός της, η οποία παρατηρεί από μακριά, γιατί δεν έχει το θάρρος της βασίλισσας να πλησιάσει. > Είναι σύμφωνη η παραπάνω εικόνα με τους στίχους 171-174; (σελ. 75, εικ. 6) Είναι πολύ χαρακτηριστική η βιαστική και πανικόβλητη κίνηση των υπηρετριών, που τρέχουν φοβισμένες να απομακρυνθούν από τον άγνωστο άντρα. Αντίθετα, η Ναυσικά στέκεται επιβλητική και αγέρωχη μπροστά στον Οδυσσέα, όπως περιγράφουν οι στίχοι 171-174 και όπως ταιριάζει σε μια βασιλοπούλα. Ο Οδυσσέας απεικονίζεται γυμνός και ταλαιπωρημένος, αλλά με την απαιτούμενη συστολή, που δείχνει σεβασμό στην άγνωστη αρχοντοπούλα. > Περιγράψτε την πιο πάνω εικόνα. (σελ. 76, εικ. 7) Σε ένα ειδυλλιακό αλλά έρημο φυσικό τοπίο η όμορφη Ναυσικά στέκεται

385

σεμνή αλλά θαρραλέα μπροστά στον ξένο επισκέπτη. Ο Οδυσσέας γονατίζει μπροστά της σε ένδειξη σεβασμού. Το γυμνό αδύναμο σώμα του μας επιτρέπει να καταλάβουμε πόσο ταλαιπωρημένος είναι. Στο βάθος δύο κοπέλες, οι υπηρέτριες προφανώς της Ναυσικάς, κατευθύνονται μακριά από τον τρομακτικό άγνωστο. > Προσέξτε το μέγεθος του Κύκλωπα σε σχέση με τους ανθρώπους. (σελ. 91, εικ. 3) Ο Κύκλωπας απεικονίζεται υπερμεγέθης. Το μέγεθός του είναι τέτοιο, ώστε με το σώμα του καλύπτει την είσοδο της τεράστιας σπηλιάς. Αντίθετα οι άνθρωποι είναι μικροί (δε φτάνουν ούτε μέχρι τη μέση της κνήμης του) σε σωστή αναλογία βέβαια με τα πρόβατα. Στο μυώδες σώμα του Κύκλωπα απεικονίζεται η αγριότητά του. > Περιγράψτε την πιο πάνω εικόνα. (σελ. 121, εικ. 3) Στο κατώφλι της φτωχικής καλύβας προβάλλει ο Τηλέμαχος αγέρωχος και περιποιημένος, ώστε να φαίνεται η βασιλική καταγωγή του. Είναι πολύ χαρακτηριστική η κίνηση του Εύμαιου, που γεμάτος ανακούφιση έπειτα από μεγάλη αγωνία, απλώνει τα χέρια του για να αγκαλιάσει τον αγαπημένο νέο. Ο Οδυσσέας αντίθετα (ενώ βρίσκεται σε πρώτο πλάνο) παραμένει συγκρατημένος σε μια γωνιά. Κοιτά προσεκτικά, αλλά δεν εκδηλώνει συναισθήματα. > Πρβλ. και την 3η εικόνα της 20ής Ενότητας. (σελ. 123, εικ. 1) Παρόμοια με την προηγούμενη είναι και αυτή η εικόνα. Ο Τηλέμαχος εικονίζεται και πάλι ορμητικός και αγέρωχος, με βασιλική εμφάνιση. Ο Εύμαιος ορμά με ανοιχτά τα χέρια να τον αγκαλιάσει. Ο Οδυσσέας με καλυμμένο το σώμα και το πρόσωπό του παρατηρεί τη σκηνή χωρίς αντιδράσεις. > Περιγράψτε τις παραπάνω εικόνες (σελ. 150, εικ. 9, 10). Στην εικόνα 9 είναι έκδηλο το άγχος των μνηστήρων και η απεγνωσμένη προσπάθειά τους να σωθούν από τα βέλη του Οδυσσέα. Ο πρώτος (από αριστερά) έχει ήδη πληγωθεί και κάνει μια ύστατη προσπάθεια να αφαιρέσει το βέλος από το σώμα του. Ο δεύτερος προσπαθεί να προφυλαχθεί πίσω από ένα τραπέζι. Ο τρίτος ανασηκώνεται από το ανάκλιντρο και τείνει τα χέρια του μπροστά, για να προστατεύσει το σώμα του, ικετευτικά προς τον Οδυσσέα. Στην εικόνα 10 τα νεκρά σώματα των μνηστήρων έχουν πλημμυρίσει την

386

αίθουσα. Στη μέση του δωματίου ίπταται η θεά Αθηνά σαν φωτεινή οπτασία. Υποδηλώνεται έτσι ο δικός της ρόλος και η επιδοκιμασία της μνηστηροφονίας ως θεόσταλτης τιμωρίας. > Ποια πρόσωπα είναι ευδιάκριτα σ’ αυτήν την εικόνα; (σελ. 162, εικ. 10) Στην εικόνα κυριαρχεί η μορφή της Αθηνάς, η οποία φορώντας πολεμική περικεφαλαία προσπαθεί να σταματήσει τη μάχη και να συγκρατήσει την ορμή του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας βρίσκεται αριστερά της κρατώντας ένα ακόντιο, γεμάτος ορμή και σε επιθετική στάση. Το νεκρό σώμα, που κείτεται στα πόδια του Οδυσσέα είναι του Ευπείθη, ενώ λίγο πιο δεξιά διακρίνεται και ο Λαέρτης. Τα υπόλοιπα πρόσωπα είναι συγγενείς των μνηστήρων. Όλοι κοιτούν στον ουρανό το Δία που επιβάλλει την ειρήνη στην Ιθάκη. > Προσέξτε πώς ο καλλιτέχνης παραλληλίζει τη γνωστή εικόνα του Οδυσσέα με το σχήμα του χάρτη της Ιθάκης (σελ. 165, εικ. 1). Στο έργο του Γ. Ρωμανού, ο Οδυσσέας στέκεται απέναντι από την Ιθάκη σαν να συνομιλεί μαζί της. Η μορφή του ήρωα μοιάζει με το ανεστραμένο περίγραμμα του νησιού στο χάρτη και αποδίδει την προσπάθεια του καλλιτέχνη να ταυτίσει τον Οδυσσέα με τον τόπο του. Στο κάτω μέρος του πίνακα απεικονίζεται ο Δούρειος Ίππος, το εμβληματικό κατόρθωμα του Οδυσσέα, και δίπλα ένα αεροπλάνο που συμβολίζει πιθανότατα το νόστο του ήρωα. > Τι φαντάζεστε ότι συζητούν ο Οδυσσέας με το κουπί στο χέρι και η Πηνελόπη; (Προσέξτε τα πρόσωπά τους) (σελ. 167) Στο έργο του Ν. Εγγονόπουλου εικονίζονται ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη όρθιοι, να συνομιλούν με φόντο το γαλήνιο τοπίο του νησιού. Ο Οδυσσέας στο δεξί του χέρι κρατάει ένα κουπί, που συμβολίζει τις θαλασσινές περιπέτειες και τους αγώνες που έκανε για να εξασφαλίσει το νόστο. Υποθέτουμε λοιπόν πως το περιεχόμενο της συζήτησης αφορά καινούργιες περιπέτειες του ήρωα, ίσως την απόφασή του να φύγει πάλι από την Ιθάκη, ώστε να εκπληρωθεί η προφητεία του Τειρεσία στη ραψωδία λ. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του μάντη, ο Οδυσσέας, κρατώντας στα χέρια του ένα κουπί, πρέπει να περιπλανηθεί ώσπου να συναντήσει ανθρώπους που δεν έχουν δει ποτέ θάλασσα και δεν αναγνωρίζουν το αντικείμενο που κουβαλά. Σ’ αυτόν τον τόπο θα πρέπει να προσφέρει θυσίες στον Ποσειδώνα, για να εξευμενίσει την οργή του.

387

388

Ανδριώτης, Ν.Π., Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη: 1983 Βλάχος, Γ. (μτφ. M. Παΐζη – Δ. Αποστολόπουλου), Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, MIET, Αθήνα: 1981 Easterling, P.E. – Knox, B.M.W. (μτφ. Ν. Kονομή κ.ά.), Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Παπαδήμα, Αθήνα: 1994 Grimal, P., Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη: 1991 Καζαντζάκης, N. – Κακριδής, I.Θ., Ομήρου «Οδύσσεια», Αθήνα: 1976 Κακριδής, Ι., Ξαναγυρίζοντας στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη: 1971 Lesky, A. (μτφ. Α. Τσοπανάκη), Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Θεσσαλονίκη: 1964 Μαρωνίτης, Δ. N., Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. H διαλεκτική της «Οδύσσειας», Κέδρος, Αθήνα: 1978 Μαρωνίτης, Δ. Ν., Επιλεγόμενα στην ομηρική Οδύσσεια, Κέδρος, Αθήνα: 2005 Μαρωνίτης, Δ. Ν., Ομήρου Οδύσσεια. Οριστική έκδοση, τόμ. Α΄-Β΄, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη: 2006 Μπαμπινιώτης, Γ., Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα: 1998 Σαμαρά, Μ., Τοπούζης, Κ., Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.). Ομηρικά έπη. Οδύσσεια. Α΄ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήνα Σαμαρά, Μ., Τοπούζης, Κ., Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.). Ομηρικά έπη. Οδύσσεια. Α΄ Γυμνασίου (βιβλίο εκπαιδευτικού), ΟΕΔΒ, Αθήνα Σιδέρης, Z., Ομήρου «Οδύσσεια» (μτφ.), Εισαγωγή – σχόλια E. Κακριδή, OEΔB, Αθήνα: 1995 Σπυρογιάννη, Μ., Ομήρου Οδύσσεια Α΄ Γυμνασίου (επίτομο), Βολονάκη, Αθήνα: 2001 Σταματάκος, Ι., Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης, Βιβλιοπρομηθευτική, Αθήνα: 2002 Τσοπανάκης, A., Εισαγωγή στον Όμηρο, Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη Φωρ, Π. (μτφ. Έ. Αγγέλου), H καθημερινή ζωή στη μυκηναϊκή εποχή, Ωκεανίς, Αθήνα: 1977 Vernant, J. P. (μτφ. Σ. Γεωργούδη), Μύθος και σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα, τόμ. A΄-Β΄, I. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα: 1989

Βιβλιογραφία

Βιβλιογραφία

389

ο βιβλίο Ομηρικά έπη – Οδύσσεια Α΄Γυμνασίου είναι ένα πλήρες και εύχρηστο βοήθημα για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Όλες οι ενότητες του σχολικού βιβλίου αναλύονται και περιλαμβάνουν

• Εισαγωγικά σχόλια σε κάθε ραψωδία • Περίληψη των ενοτήτων για τις ραψωδίες που διδάσκονται σε ανάλυση • Δομή κάθε ενότητας (διαίρεση σε υποενότητες) • Περίληψη του κειμένου κάθε ενότητας • Γλωσσικά και ερμηνευτικά σχόλια • Πραγματολογικά σχόλια • Πολιτιστικά στοιχεία • Τεχνική της Οδύσσειας • Ιδεολογικά σχόλια (βασικά θέματα - μοτίβα της Οδύσσειας) • Χαρακτηρισμό – σκιαγράφηση των ηρώων του έπους • Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου (παράλληλα κείμενα, θέματα για συζήτηση – εργασίες, ανακεφαλαιωτικές ασκήσεις) • Πρόσθετες ασκήσεις (ανοικτού και κλειστού τύπου) Ευελπιστούμε ότι το βιβλίο αυτό, που γράφτηκε με υπευθυνότητα και σεβασμό στον αναγνώστη, θα επιβεβαιώσει τις προσδοκίες μας. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΟΛΟΝΑΚΗ

Ομήρου Οδύσσεια • A΄ Γυμνασίου

T

Οδύσσεια

Μαρία Σπυρογιάννη Χρυσάνθη Μάγκα

ΣYΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝEΟ ΠΡOΓΡΑΜΜΑ

Ομήρου

A΄ Γυμνασίου