Asia Muhammad

‫زانکۆی سلیمانی‬ ‫کۆلیژی زانست‬ ‫بەشی ماتماتیک‬

‫ڕستەسازی‬

‫بەسەرپەرشتی‪:‬‬

‫م ‪ :‬ئارام عەبدولواحید‬

‫‪ :‬ئامادەکردنی‬ ‫‪-١‬ئاسیا محمد‌حمەامین‬ ‫‪-٢‬ئەوین فاضل صدیق‬ ‫‪-٣‬سارا فهمی عوسمان‬ ‫‪-٤‬رۆزا عوسمان فەتاح‬

‫پێشه‌‌کی‬ ‫ڕسته‌سازی‌ئاستیکی گرنگی زمانه‌‪ ،‬و له‌گه‌ڵ وشه‌سازی‪ ،‬ئاستی ڕێزمان‬ ‫پێکدێنن‪ ،‬لێکۆڵینه‌وه‌ش‪ 5‬له‌ زمانی کوردیدا له‌م ئاستی زمان که‌مه‪ ،‬یاخود‬ ‫هه‌مه‌الیه‌نانه‌ نین‪ ،‬به‌ڵکو نوسینه‌کان هه‌ریه‌که‌یان الیه‌نێکی دیاریکراوی‬ ‫ڕسته‌یان گرتۆته‌خۆ‪ ،‬که ئه‌مه‌ش وای له‌ ئیمه‌ کرد‪،‬ئه‌م بابه‌ته‌ت هه‌ڵبژیرین‬ ‫‪.‬و گوێره‌ی توانای خۆنان له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ بنوسین‬

‫چه‌مک و پێناسه‌ی ڕسته‌سازی‬ ‫ڕسته‌سازی زانستیکه له‌ ڕسته‌ و فڕێزو پاڕسته‌ و وشه ده‌کۆڵێته‌وه‪.‬ڕسته‌سازی‬ ‫وشه‌سازی به‌شێکن له‌ ڕێزمان‪ ،‬به‌و واتایه‌ی به‌یه‌که‌وه ڕێزمان پێکدێنن‪ .‬ئه‌م‬ ‫زاراوه‌یه‌ش له بنه‌ڕه‌تدا له زاراوه‌ی (سینتاکس )ه‌وه هاتوه‪ ،‬که‌ زاراوه‌یه‌کی‬ ‫یۆنانییه‌وه و دواتر گوزراوه‌ته‌وه نێو زمانی ئینگلیزی‪ .‬زاراوه‌ی سینتاکسیش‬ ‫له بنه‌ڕه‌تدا به‌ واتای (دانان‪،‬ڕیکخستن)دێت‪ ،‬واته سینتاکس لێکۆڵینه‌وه‌یه له‬ ‫‪ .‬یه‌کگرتنی وشه له نووسین و ئاخاوتندا‬

‫چه‌مک و پێناسه‌ی ڕسته‬ ‫‪،‬زمانناسان و نوسه‌ران تا ئێستا چه‌ندین پێناسه‌ی جیاجیایان بۆ ڕسته‌ کردووه‬ ‫بۆیه لێره‌دا هه‌ندیك له‌و پێناسانه‌ د‌ه‌خه‌ینه‌ڕوو‪ ،‬دواتر الیەنی کەموکوڕی‬ ‫‪:‬پێناسەکانیش شڕۆڤە دەکەین‬ ‫‪:‬تۆفیق وەهبی دوو پێناسەی لە بارەی ڕستەوە خستۆتەڕوو‪-‬‬ ‫‪)).‬جوملە بەیانکردنی حوکمێکە((‬ ‫‪)).‬ڕستە زنجیرە وشەیەکە بیرۆکەیەکی تەواو دەردەخات((‬ ‫‪:‬محمد ئەمین هەورامانی لە بارەی ڕستەوە دەڵیت ‪-‬‬ ‫‪)).‬ڕستە ئەو ئاخافتنەیە کە کاری تێدایە و واتای تەواو دەبەخشی((‬ ‫‪:‬د‪.‬نەسرین فەخری لە بارەی ڕستەوە دەڵیت ‪-‬‬ ‫‪)).‬ڕستە کۆمەڵە وشەیەکی ڕێکخراوە بۆ مەبەستێك بەپێی یاسای زمان((‬ ‫‪:‬د‪.‬وریا عومەر ئەمین لە بارەی ڕستەوە دەڵیت ‪-‬‬ ‫ڕستە گەورەترین دانەی ڕێزمانی زمانە‪ ،‬ئامانجی هەرە سەرەکیی رێزمان((‬

‫‪)).‬پێناسینی ڕستەیە‬ ‫‪:‬د‪.‬کوردستان موکریانی لە باری ڕستەوە دەڵیت ‪-‬‬ ‫‪)).‬ڕستە بچوکترین دانەی سینتاکسییە((‬

‫لقەکانی ڕستەسازی‬ ‫ڕستەسازی لقێکە لە لقەکانی زمانناسی‪ ،‬کە چوار لق لەخۆ دەگرێت‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ڕستەسازی مێژوویی‬ ‫لقێکە لە لقەکانی ڕستەسازی‪ ،‬ئەم لقە باسی پەرەسەندنی ڕستە بەدرێژایی‬ ‫‪-٢‬‬ ‫مێژوو دەکات‪.‬‬

‫ڕستەسازی بەراوردی‬ ‫لقێکە لە لقەکانی ڕستەسازی‪ ،‬ئەم لقە بەراوردی ڕستەی زمانێک لەگەڵ‬ ‫ڕستەی زمانێکی تر دەکات‪ ،‬بە نموونە بەراوردکردنی رستەی زمانی‬ ‫کوردی لەگەڵ ڕستەی زمانی ئینگلیزی یان عەرەبی‪.‬‬ ‫‪-٣‬ڕستەسازی گشتی‬ ‫لقێکە لە لقەکانی ڕستەسازی‪ ،‬کەبەشێوەیەکی گشتی باسی الیەنەکانی‬ ‫ڕستە دەکات‪ ،‬بەو واتایەی جەخت لەسەر ڕستەی زمانێکی دیاریکراو‬ ‫ناکات‪ ،‬بەڵکو بەشێوەیەکی گشتی باسی الیانە جۆراوجۆرەکانی بواری‬ ‫‪.‬ڕستە دەکات‬

‫‪-٤‬ڕستەسازی تایبەتی‬ ‫لقێکە لە لقەکانی ڕستەسازی‪ ،‬ئەمجۆرەیان باسی الیەنەکانی ڕستە لە‬ ‫زمانێکی دیاریکراو دەکات‪ ،‬بەو واتایەی ئەم لقەی ڕستەسازی پەیوەستە‬

‫‪.‬بە باسکردنی ڕستەی زمانێکی دیاریکراو‬

‫ئەرکەکانی ڕستەسازی‬ ‫‪-١.‬ڕستەسازی ڕستەی ڕێزمانی و ناڕێزمانی لەیەکتر جیادەکاتەوە‬ ‫هەموو منداڵەکان دوێنێ نانیان خوارد‪ .‬ڕێزمانییە‪-‬‬ ‫منداڵەکان دوێنێ نانیان خوارد هەموو‪ .‬ناڕێزمانییە‪-‬‬

‫‪-٢‬لەنێوان ڕستەی ڕێزمانی و ڕستەی ناڕێزمانیدا پلە هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫‪:‬ڕستەسازی پلەکان دەست نیشان دەکات‪.‬وەک‬ ‫هەموو منداڵەکان دوێنێ نانیان خوارد‪ .‬ڕێزمانییە‪-‬‬ ‫منداڵەکان دوێنێ هەموو نانیان خوارد‪ .‬نزیکە لە ڕێزمانی ‪-‬‬ ‫منداڵەکان دوێنێ نانیان خوارد هەموو‪ .‬ناڕێزمانییە ‪-‬‬

‫‪-٣‬ڕستەسازی تەمومژی(لێڵی) ڕستە دەستنیشان دەکات و چارەسەریان‬ ‫بۆ دەدۆزێتەوە‪ ( ،‬مەبەست لە لێڵیش بەو وشە و فرێز و پاڕستە و ڕستانە‬ ‫دەوترێت‪ ،‬کە زیاتر لە واتایەکیان هەیە )‪ ،‬بۆیە ڕستەسازی هەوڵدەدات‬ ‫چارەسەری لێڵی ئەو ڕستانە بکات و سەرچاوەی لێڵیەکانیش دەستنیشان‬ ‫‪:‬بکات‪ 5،‬وەک‬ ‫‪.‬پێم دەشکێ‪-‬‬

‫کەرەستەکانی ڕستەسازی‬ ‫بکەر و جۆرەکانی‪(:‬بکەری ڕێزمانی‪ ،‬بکەری لۆجیکی‪ ،‬بکەردیار‪-،‬‬ ‫‪.‬بکەرنادیار‪ ،‬بکەرنادیاری ئاماژەپێکراو)‬ ‫‪.‬بەرکار و جۆرەکانی‪(:‬بەرکاری ڕاستەوخۆ‪ ،‬بەرکاری ناڕاستەوخۆ)‪-‬‬ ‫‪.‬نیهاد و گوزارە‪-‬‬ ‫تەواوکەر‪(:‬تەواوکەری کاری ڕابردوو‪ ،‬تەواوکەری کاری ڕانەبردوو‪-،‬‬ ‫تەواوکەری فەرماندان‪ ،‬تەواوکەری کاری ناتەواو‪ ،‬تەواوکەری ناو‪،‬‬ ‫تەواوکەری جێناو‪ ،‬تەواوکەری ئاوەڵناو‪).....‬‬ ‫‪.‬دیارخەر‪-‬‬ ‫‪.‬دیارخراو‪-‬‬

‫جۆرەکانی ڕستە‬ ‫‪:‬یەکەم‪:‬جۆرەکانی ڕستە لەڕوی ناوەڕۆکەوە‬ ‫‪-١‬ڕستەی هەواڵ گەیاندن‬ ‫‪-٢‬ڕستەی پرسیاری‬ ‫‪-٣‬ڕستەی فەرماندان‬ ‫‪-٤‬ڕستەی سەرسوڕمان‬ ‫‪:‬دووەم‪:‬جۆرەکانی ڕستە لەڕووی پێکهاتنەوە‬ ‫‌أ‪/‬سادەترین ڕستە‬ ‫‪-١‬ڕستەی سادە‪:‬‬ ‫ب‪/‬ڕستەی سادەی ئاسایی‬ ‫ج‪/‬ڕستەی سادەی فراوانکراو‬ ‫‪- ٢‬ڕستەی لێکدراو‬ ‫ب‪ /‬ڕستەی لێکدراو نەرینی‬ ‫ج‪ /‬ڕستەی لێکدراو هەڵبژاردن‬ ‫د‪ /‬ڕستەی لێکدراو پیچەوانەیی‬

‫أ‪/‬ڕستەی لێکدراو هاوڕێك‬

‫‪-٣‬ڕستەی ئاڵۆز‬

‫أ‪ /‬شاڕستە‬

‫ب‪ /‬پاڕستە‬

‫کەرەسەکانی ڕستە‬ ‫‪ -١‬کەرەسە سەرەکییەکانی ڕستە‬ ‫بەو کەرەسانە دەوترێت کە لە ڕستەدا بوونیان هەیە‪ ،‬بەجۆرێك ئەگەر کەرەسەکان‬ ‫لە ڕۆنانی سەرەوەشدا دەرناکەون‪ ،‬ئەوە دەبێ لە ڕۆنانی ژێرەوەدا دەرکەون و‬ ‫بوونیان هەبێت‪ .‬کەرەسە سەرەکییەکانیش لە زمانی کوردیدا بە خودی کارەوە‬ ‫‪:‬بەستراونەتەوە و بەسەر سێ حاڵەت دابەسدەکرێن‬ ‫‪-١‬لە کاری تێپەڕدا‬ ‫تێپەڕ‬ ‫کارزان‬

‫ئۆتۆمبێلەکەی‬

‫‪ -٢‬لە کاری تێنەپەڕدا‬ ‫شیالن‬

‫کڕی‬ ‫بکەر‪ +‬کاری تێنەپەڕ‬

‫هات‬

‫‪ -٣‬لە کاری ناتەواودا‬ ‫ئەحمەد‬

‫بکەر‪+‬بەرکاری ڕاستەوخۆ‪+‬کاری‬

‫زیرەکە‬

‫نیهاد‪+‬گوزارە‬

‫وەکو ئاماژەمان بۆی کرد‪ ،‬دەشێ ئەم کەرەسانە لە ڕۆنانی‬ ‫سەرەوەدا دەرنەکەون‪ ،‬بەاڵم لە ڕۆنانی ژێرەوەدا بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫‪:‬وەك‬ ‫‪.‬خواردی‪.‬‬ ‫‪.‬بردی‪.‬‬

‫کەوت‪.‬‬ ‫مرد‪.‬‬

‫پاکە‬ ‫جوانە‬

‫‪ -٢‬کەرەسە الوەکییەکانی ڕستە‬ ‫بەو کەرەسانە دەوترێت‪ ،‬کە دەشێ لە ڕستەدا دەرنەکەون یاخود‬ ‫ئەگەر لە ڕستەشدا بوونیان هەبێ‪ ،‬دەشێ لە ڕستەکە الیانبەرین‪،‬‬ ‫بە بێ ئەوەی واتای ڕستەکە تێکبدات‪ 5،‬کەرەسەکانیش بریتین لە‬ ‫‪:‬وەك)‪.........‬ئامراز‪ ،‬پێشبەند‪ ،‬ئاوەڵکار‪ ،‬ڕادە(‬ ‫‪.‬کارزان بە کەوچك نان دەخوات‬ ‫‪.‬کەرەسەی سەرەکی‬

‫کارزان نان دەخوات‬

‫‪.‬کەرەسەی الوەکی‬

‫بە کەوچك‬

‫‪.‬شەونم کچێکی بااڵبەرزی چاوشینی قژ زەردی جوانە‬ ‫‪.‬کەرەسەی سەرەکی‬ ‫کەرەسەی الوەکی‬ ‫زەردی‬

‫شەونم جوانە‬ ‫کچێکی بااڵبەرزی چاوشینی قژ‬

‫ئەرکەکانی فرێز‬ ‫فرێز لە یەك وشە پێك بێت‪ ،‬لەم حاڵەتەشدا وشەکە دەتوانێ لەناو ڕستەدا ئەرك‬ ‫‪:‬ببینێت‪ ،‬هەر وەکو لە خوارەوە ڕوونی دەکەینەوە‬ ‫‪ -١‬بکەر‪ :‬فرێز دەتوانێ ئەرکی بکەر لە ڕستەدا ببینێ‪ ،‬بەمەرجیك کاری ڕستەکە‬ ‫کارێکی تەواو بێت و خۆی بە ئەنجامدانی کارەکە هەستابێت یان شوێنی بکەری‬ ‫‪:‬لە ڕستەدا پڕکردبێتەوە‪ .‬وەك‬

‫‪.‬ئەحمەد هات‬ ‫‪.‬ف‪.‬ناوی‪ ،‬ئەرکەکەی بکەرە‬

‫‪ -٢‬بەرکاری ڕاستەوخۆ‪ :‬فرێز دەتوانێ ئەرکی بەرکاری ڕاستەوخۆ لە ڕستەدا‬ ‫‪:‬ببینێ‪ ،‬بەمەرجیك کاری تینەپەڕ لە ڕستەدا هەبێت‪،‬وەك‬

‫‪.‬کاروان وانەکەی خوێند‬

‫‪.‬ف‪.‬ناوی‪ ،‬ئەرکەکەی بەرکاری ڕاستەوخۆیە‬

‫‪ -٣‬بەرکاری ناڕاستەوخۆ‪ :‬فرێز دەتوانێ ئەرکی بەرکاری ناڕاستەوخۆ لە‬ ‫ڕستەدا‬ ‫ببینێ‪ ،‬لەم خاڵەتەشدا فرێزی بەند لە پێشبەند و بەرکاری ناڕاستەوخۆ پێکدێت‪ ،‬ئەم‬ ‫‪:‬ئەرکە دەبینێت‪ ،‬وەك‬

‫شیالن چوو بۆ زانکۆ‬ ‫فرێزی‪ 5‬بەند‪ ،‬ئەرکەکەی بەرکاری ناڕاستەوخۆ‪5‬‬

‫‪-٤‬نیهاد ‪ :‬فرێز دەتوانێ ئەرکی نیهاد لە ڕستەدا ببینێ‪ ،‬بە مەرجێ کاری ناتەواو‬ ‫‪:‬لە ڕستەکەدا هەبێت‪ ،‬وەك‬

‫‪.‬ئاواز جوانە‬ ‫‪.‬ف‪.‬ناوی‪ ،‬ئەرکی نیهادە‬

‫‪-٥‬گوزارە‪ :‬فرێز دەتوانێ ئەرکی گوزارە لە ڕستەدا ببینێ‪ ،‬بە مەرجێ کاری‬ ‫ناتەواو لە ڕستەدا بوونی هەبێت‪ ،‬لەم خاڵەتەشدا وشەکە لەگەڵ کارە ناتەواوەکە‬ ‫‪.‬ئەرکی گوزارە دەبینێ‬

‫‪.‬ئاواز جوانە‬ ‫‪.‬ف‪.‬کاری‪ ،‬ئەرکی گوزارەیە‬

‫‪http://yageyziman.com/Neriman%20Xoshnaw_Zimanewani%20u/N_Ristesazi.pdf‬‬