Frank Schirrmacher - Ego. The Game Of Life

Frank Schirrmacher

ΕΓΩ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Εκδόσεις Αμέθυστος http://amethystosebooks.blogspot.com/

Περιεχόμενα Πρόλογος ....................................................................................................6

Μέρος πρώτο - Η βελτίωση του παιγνιδιού ...................................19 1. Trance (έκσταση) ..................................................................................19 Ο στρατός ψάχνει να βρει την απάντηση στην ερώτηση: πως συμπεριφέρεται κανείς όταν συμπεριφέρεται εγωιστικά; ........................................................................................................................................................... 19

2. Παιχνίδι .................................................................................................28 Οι οικονομολόγοι δίνουν μια απάντηση ............................................................................................................ 28

3. Προφητεία .............................................................................................40 Αληθές είναι αυτό που πιστεύουμε.................................................................................................................... 40

4. Τέρατα ...................................................................................................43 Όλοι προβαίνουν σε λογικούς χειρισμούς, και ξαφνικά αναδύονται τέρατα .................................................... 43

5. Σενάριο..................................................................................................49 «Ελπίζω να λειτουργήσει» - Η κρίση ως ταινία .................................................................................................. 49 Πρώτον: Το τέρας................................................................................................................................................ 50 Δεύτερον: οι τρελοί επιστήμονες, οι Mad Scientists .......................................................................................... 52 Τρίτον: Οι κυνηγοί τού τέρατος .......................................................................................................................... 53 Το σενάριο .......................................................................................................................................................... 55

6. Λογική ...................................................................................................64 «Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του ............................................................................................. 64

7. Κοινωνική φυσική ................................................................................82 Ο κύριος Pimbley κάνει μια ομιλία, στην οποία συμβουλεύει τους φυσικούς να σουλουπωθούν για να είναι εμφανίσιμοι στην Wall Street ............................................................................................................................. 82

8. Μακελειό ..............................................................................................97 Η απληστία και ο φόβος είναι επαρκή ερεθίσματα για το παιχνίδι της ζωής .................................................... 97

9. Κυκλοφορία (τού αίματος) .................................................................106 Στο εσωτερικό μιάς μηχανής μετατρέπονται σε νόμο τής φύσης όλα όσα κάνει η μηχανή ............................ 106

10. Το νευρικό σύστημα .........................................................................117 Για πρώτη φορά γίνεται σαφές: ο άνθρωπος δεν χρειάζεται σώμα για να λειτουργήσει στον κόσμο, χρειάζεται μόνο γερά νεύρα............................................................................................................................................... 117

11. Ανδροειδές (Android) .......................................................................128 Δεν πρόλαβαν να συναρμολογηθούν τα πρώτα αυτόματα, και ήδη διαμελίζεται ο άνθρωπος...................... 128

12. Σενάριο Εγκέφαλος...........................................................................139 Ο άνθρωπος γίνεται συμβατός με τα αυτόματα .............................................................................................. 139

2

13. Γονίδια ..............................................................................................150 Ο εγωισμός κατακτά το γενετικό υλικό ............................................................................................................ 150

14. Συγγένεια ..........................................................................................156 Ακόμα και η φύση λογαριάζει όπως ένας trader του χρηματιστηρίου ............................................................ 156

15. Σχιζοφρένεια .....................................................................................166 Ο κόσμος είναι πολύ πιο κατάλληλος για τα εγωιστικά αυτόματα παρά για ονειροπόλους ανθρώπους ....... 166

16. Κεραυνός ..........................................................................................171 Οι εγώ-μηχανές λειτουργούν όπως το προδιαγράφουν τα βιβλία - και προκαλούν πολέμους ...................... 171

17. Πολιτική ............................................................................................181 Πως να εγκλωβίζεις κράτη ................................................................................................................................ 181

18. Matrix................................................................................................192 «Πως μπορέσατε και δημιουργήσατε έναν τέτοιον άνθρωπο;» ...................................................................... 192

19. Mind’s Eye ........................................................................................195 Η δημοκρατία, η συμβατή με την αγορά, φορτώνεται στο υπολογιστικό σύστημα ........................................ 195

20. Εκλογή ..............................................................................................205 Τον καιρό τού «λυκόφωτος τής εθνικής κυριαρχίας», οι εξουσίες επιστρέφουν στον άνθρωπο τήν δύναμη 205

21. Big Data ............................................................................................213 Το «νούμερο2» πετά με ελικόπτερο πάνω από κάθε κεφάλι .......................................................................... 213

22. Υποταγή ............................................................................................222 Ο άνθρωπος είναι όλα όσα θέλει να είναι, και εμείς ξέρουμε τι θέλει. ........................................................... 222

Μέρος δεύτερο - Η βελτίωση του ανθρώπου .......................... 228 23. To Μυστικό (The Secret) ..................................................................228 Οδηγίες χρήσεως για το παιχνίδι τής ζωής ....................................................................................................... 228

24. Επιτυχία ............................................................................................236 Ο Θεός θέλει να είσαι πλούσιος, εσύ γιατί δεν είσαι;...................................................................................... 236

25. Αλχημιστές........................................................................................240 Μεταμόρφωσε τήν ψυχή σου σε χρυσάφι, γιατί Eργασία είναι η Eργασία πάνω στον εαυτό σου. ................ 240

26. Η μεταμόρφωση τής ψυχής ..............................................................250 Η ζωή ως αποτυχημένο πείραμα ...................................................................................................................... 250

27. Death Dating (Ημερομηνία Θανάτου) ..............................................263 Δημιουργική καταστροφή και η τέχνη των μηχανικών .................................................................................... 263

28. Re-engineering (Επανασχεδιασμός) .................................................279 Ο διαμελισμένος άνθρωπος είναι χρυσωρυχείο .............................................................................................. 279

3

29. Εσύ ....................................................................................................290 Πως η ουσία ενός προσώπου αποκωδικοποιείται και γίνεται εμπόρευμα...................................................... 290

30. Μαζική παράνοια ..............................................................................300 Αφθονία, πλούτος για όλους και η κοινωνία της γνώσης ................................................................................ 300

31. Εγώ ....................................................................................................313 Σκότωσε την μαριονέτα .................................................................................................................................... 313

Ευχαριστίες .............................................................................................321 Επίμετρο..................................................................................................322 Μια σύντομη ιστορία τής εξέλιξης τού τεχνητού πράκτορα στα χρηματιστήρια ............................................. 322

Βιβλιογραφία ..........................................................................................326

4

Frank Schirrmacher

EGO Das Spiel des Lebens

EGO The game of life

Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής

Karl Blessing Verlag – 2013.

Μετάφραση: Πέτρος Χαραλάμπους

Δε θα έπρεπε να προσπαθούμε να ανακαλύψουμε ποιοι είμαστε, αλλά το τι αρνούμαστε να είμαστε. Michel Foucault Ίσως ο στόχος στις μέρες μας δεν είναι να ανακαλύψουμε αλλά να αρνηθούμε αυτό που είμαστε…

5

Πρόλογος Γίναμε τρομερά απλοϊκοί. Δυστυχώς δεν το αισθανόμαστε. Γιατί κάνουμε ότι κάνουμε; Γιατί αγαπάμε αυτό που αγαπάμε; Ερωτήσεις πολυεπίπεδες, στις οποίες είναι σχεδόν αδύνατο να δοθούν προσωπικές απαντήσεις. Και δεν καταλαβαίνουμε, πως εδώ και πολύ καιρό, άλλοι έδωσαν απαντήσεις αντί ημών. Ξεχάστε για μια στιγμή αυτά που ξέρετε από την ψυχολογία, νευροεπιστήμες ή που γνωρίζετε λόγω ιδίας πείρας, περί του αινίγματος του Είναι σας. Χωρίς να το προσέξουμε, οι οικονομολόγοι ανέλαβαν το νοικοκυριό της ψυχής του μοντέρνου ανθρώπου. Με σκοπό την απλοποίηση του κόσμου και την επιτάχυνση του εμπορίου, εμφανίστηκε στα παρασκήνια ένα μοντέλο, που αλλάζει ριζικά την ζωή μας. Το μοντέλο διδάσκει, πως μπορούμε να κάνουμε πιο απλή και πιο προσοδοφόρα την ζωή μας, εάν δεχθούμε ότι κάθε άνθρωπος σκέφτεται μόνο τον εαυτό του και το συμφέρον του. Στο βιβλίο αυτό θα δούμε, πως ένα αρχικά αθώο μοντέλο μετετράπη σε παγίδα. Θα δούμε επίσης πόσο καλά καμουφλαρισμένη είναι αυτή η παγίδα. Όσοι στήνουν παγίδες τις καμουφλάρουν. Στο δάσος οι παγίδες είναι σκεπασμένες με φύλλα και χώμα: κατασκευές που προσποιούνται ότι είναι φύση. Μεταξύ των ανθρώπων, οι παγίδες καμουφλάρονται ως φυσικοί νόμοι. Όπως για παράδειγμα ο ισχυρισμός: «Ο άνθρωπος είναι προσκολλημένος στον εαυτό του» - και αυτή η προσκόλληση ξεκινά από το επίπεδο το γονιδίων του και φτάνει στο επίπεδο της ηθικής του. Μια οικονομική θεωρία, με την υποστήριξη των μοντέρνων υπολογιστικών μηχανών, κατέστησε την τοποθέτηση αυτή νόμο της φύσεως. Αρχίζουμε να αισθανόμαστε αυτό το γεγονός. Στον σημερινό κόσμο, είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν πως οι ελευθερίες και επιλογές που έχουν είναι περισσότερες από ποτέ. Πιστεύουν επίσης ότι είναι σε θέση να απορρίψουν ή να αποδεχθούν θεωρίες.

6

Η αλήθεια είναι, ότι όχι μόνο τις αποδέχθηκαν χωρίς να το έχουν αντιληφθεί, αλλά ζουν και εργάζονται βάσει αυτών εδώ και πολύ καιρό. Βιώνουμε την νέα εποχή του καπιταλισμού της πληροφορίας. Αυτός ο καπιταλισμός άρχισε να (οδηγεί) μεταβάλλει τον κόσμο σε μια πνευματική κατάσταση. Κάνει και σχεδιάζει μεγάλα πράγματα. Θέλει να διαβάζει, να ελέγχει και να πουλά τις σκέψεις. Θέλει να προβλέπει κινδύνους, να τους εκτιμά και να τους απαλείφει. Ο εγκέφαλος του δουλεύει συνέχεια με σκοπό να ανακαλύψει τι κάνουν οι άνθρωποι, τι λένε, τί αγοράζουν και ποιες είναι οι επόμενες κινήσεις που σχεδιάζουν. Όπου και να τον συναντήσετε, συναντάτε ένα σύστημα που τα ξέρει όλα καλύτερα. Αφαιρεί από τους ανθρώπους το δικαίωμα να προσλάβουν το περιβάλλον ως κάτι διαφορετικό από τους ίδιους. Ότι και να κάνουν, αυτό ισχυρίζεται ότι το κάνουν προς ίδιον όφελος. Ο καπιταλισμός της πληροφορίας δεν γνωρίζει συμπεριφορές «χωρίς λόγο». Φιλία, εντιμότητα, αγάπη, έχουν μπροστά στα μάτια του λόγους που εξυπηρετούν το ίδιον όφελος του ατόμου. Για τον λόγο αυτό υπάρχει παντού ένας πληθωρισμός «incentives» (κινήτρων), επιβραβεύσεων, που ξεκινούν από τα boni (μπόνους) στη Wall Street και φτάνουν μέχρι τα εικονικά παράσημα και τα «Like it» για τα πιο προσωπικά πράγματα. Υπάρχουν ανοικτά παιχνίδια, όπως το σκάκι, και παιχνίδια όπως το πόκερ, όπου ο ένας δεν μπορεί να δει τα χαρτιά του άλλου. Η οικονομία της πληροφορίας μυρίζει σαν ατμόσφαιρα όπου παίζεται πόκερ. Ο κόσμος της είναι ένας κόσμος όπου κανείς δεν λέει και δεν κάνει αυτό που πραγματικά σκέφτεται. Ο καθένας όμως και καθεμιά γίνεται διαφανής όταν υποτεθεί ότι έχει εγωιστικές βλέψεις. Για τον λόγο αυτό υπάρχει αυτή η τεράστια ανάγκη για πληροφορία. Γι’ αυτό και ο καταναγκασμός προς παραποίηση, μπλόφα και παραπλάνηση. Αλγόριθμοι αποκρύβουν συναλλαγές μετοχών, ώστε να παραπλανηθούν αρπακτικοί αλγόριθμοι. Οι αρπακτικοί αλγόριθμοι όμως μπορεί και να τροφοδοτούν με ταχύτητα φωτός μεσάζοντες με ψευδείς πληροφορίες, ώστε να εκτιναχθούν οι τιμές στα ύψη. Οι άνθρωποι προσλαμβάνουν ψεύτικες ταυτότητες, δημιουργούν ένα προφίλ στο Facebook, για να αρέσουν στον διευθυντή προσωπικού ή την τράπεζα. Ολόκληρα κράτη στέλνουν εσφαλμένα σήματα για να συγχύσουν τις αγορές. Αυτή είναι

7

μια κοινωνία, όπου οι άνθρωποι όχι απλά δεν εμπιστεύονται τους άλλους, αλλά ούτε και τον εαυτό τους. Όποιος έχει φτάσει σε ένα τέτοιο σημείο, υποθέτει ότι η μόρφωση του, η εμπειρία του, η ζωή του δεν σημαίνουν αυτό που πίστευε ότι σημαίνουν. Η υπόσχεση ότι θα βρεθούν απαντήσεις σε ερωτήσεις οι οποίες ακόμα δεν έχουν τεθεί, ο ισχυρισμός ότι γνωρίζουν περισσότερα για τον άνθρωπο απ’ όσα γνωρίζει ο ίδιος για τον εαυτό του, οι προβλέψεις για το τι θέλει ο καθένας, χωρίς ακόμα να το γνωρίζει, η συμβουλή ποιος πρέπει να είναι φίλος, όλα αυτά είναι ταυτόσημα (δομικά) με τους αλγόριθμους παρακολούθησης που χρησιμοποιούν οι μυστικές υπηρεσίες, οι οποίες ξέρουν για εγκλήματα τα οποία ο εγκληματίας ίσως να μην υποψιάζεται ότι μπορεί να γίνουν. Η νέα οικονομία χρησιμοποιεί μηχανές και ερμηνεύει και κωδικοποιεί τις ανθρώπινες σχέσεις με την βοήθεια των μαθηματικών. Αγαπά το «δίλημμα του φυλακισμένου». Πρόκειται για μια αρχαϊκή σκηνή της θεωρίας των παιγνίων, όπου δυο άνθρωποι που μοιράζονται την ίδια τύχη αλλά δεν μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, λαμβάνουν μια προσφορά, να επωφεληθεί ο ένας εις βάρος του άλλου. Η προδοσία μέσα στο παιχνίδι αυτό όχι μόνο προβλέπεται, «είναι αποδεκτή ως κανόνας σώφρονους συμπεριφοράς»1. Έχει φανεί, πως άνθρωποι που έρχονται σε επαφή με αυτή την νοοτροπία, αλλάζουν την συμπεριφορά τους. Μια κοσμοθεωρία που πίσω από κάθε ανθρώπινη πράξη βλέπει την αναπόφευκτη λογική του ιδίου συμφέροντος, παράγει ατελείωτο εγωισμό σαν σε κορδέλα συναρμολόγησης2. Τελευταίως όμως ο καθένας μας έρχεται σε επαφή με αυτό το δεδομένο. Ζώντας σε ένα κόσμο, όπου οι πληροφορίες (πληροφορίες που δεν αφορούν μόνο το χρηματιστήριο, αλλά την θέση εργασίας, την επικοινωνία, την φιλία) οργανώνονται από λογικά λειτουργούσες υπολογιστικές μηχανές, που υπολογίζουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου βάσει των νόμων που μεγιστοποιούν το προσωπικό συμφέρον, οι αντιλήψεις για τις κοινωνικές αξίες αλλάζουν με εκπληκτική ταχύτητα. 1

S.M. Amadae, Rationalizing Democracy: The Cold War Origins of Rational Choice Liberalism, σ.295.

2

Amadae, Rationalizing Democracy, σ.296.

8

Ο καπιταλισμός της πληροφορίας αμφισβητεί τον συσχετισμό μεταξύ της πορείας της ζωής ενός ανθρώπου και της ταυτότητας του, χρησιμοποιεί την πραγματική οικονομία για να επιτύχει τους σκοπούς του, και σκοπεύει να ξαναγράψει την συνταγματική και την νομική τάξη. Να προσθέσουμε επίσης, ότι δεν χάνει την κυριαρχία του μόνο το άτομο. Στην παρούσα κρίση που πλήττει την Ευρώπη, τα ακρωτηριασμένα κυριαρχικά δικαιώματα των ευρωπαϊκών κρατών και των βουλών τους, δεν είναι προϊόν λάθους, μέρος της λειτουργικής λογικής του συστήματος. Ο καπιταλισμός της πληροφορίας έχει υποσκάψει την ανθρώπινη σκέψη, δημιουργώντας ένα λαβύρινθο από διαδρόμους και φρέατα, και το υλικό που ανασύρει και εκμεταλλεύεται, το επεξεργάζεται με μηχανές. Οι μηχανές αυτές είναι σε θέση, αναλόγως πάνω σε ποιο γραφείο βρίσκονται, να διεξάγουν πολέμους, να προκαλούν επαναστάσεις, να δημιουργούν χρήμα, να ελέγχουν ανθρώπους ή να στέλνουν φωτογραφίες των πρόσφατων διακοπών. Φαίνεται πως αυτός (ο καπιταλισμός της πληροφορίας) είναι σε θέση, μέσα σε μια νύχτα να σβήσει ολόκληρα έθνη ή να προσδώσει και σε ένα άτομο ακόμα, που συνδέεται μαζί του, την δύναμη ενός ολόκληρου κράτους. Γι’ αυτό οι άνθρωποι τον ακολουθούν στις υπόγειες στοές του, σε κλειστούς χώρους με τεχνητό φως, και συντηρούν μόνοι τους τις στοές που αυτός έσκαψε για να διοχετεύσει την σκέψη τους. Η απόκρυψη μιας παγίδας πρέπει να παραπλανά όλες τις αισθήσεις. Ο Diderot, προτείνει στην εγκυκλοπαίδεια του, την επικάλυψη της μυρωδιάς του σιδήρου, γιατί τα έμπειρα ζώα συνδυάζουν την καταστροφή τους με την μυρωδιά αυτή. Ένα μοντέρνο εγχειρίδιο για το κυνήγι των ζώων, περιγράφει με αθωότητα τι πρέπει να γίνει: «Το ζώο πρέπει να το προσελκύσουμε στην μηχανή, είτε με δόλωμα, είτε εκμεταλλευόμενοι την φυσική του περιέργεια». Δεν είναι τυχαίο, σύμφωνα με τον Otto Mayr, ότι οι αγγλικές λέξεις ‘engine’ και ‘machine’, είχαν για πολύ καιρό και αρνητικές σημασίες: εξαπάτηση, κόλπο και ραδιουργία3. Η μηχανή του καπιταλισμού της πληροφορίας είναι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής. Η μηχανή όμως από μόνη της 3

Otto Mayr, Authority, Liberty, and Automatic Machinery in Early Modern Europe, σ. 124

9

είναι αθώα. Σημασία έχει ποιος και για ποιο σκοπό την χρησιμοποιεί. Εάν ο ανθρώπινος εγωισμός εκφραστεί με ένα μαθηματικό τύπο, όπως συμβαίνει στις μέρες μας, δίνεται η δυνατότητα στον υπολογιστή να υπολογίσει τη συμπεριφορά μιας ολόκληρη κοινωνίας. Ο Diderot είναι αυτός που ονόμασε «επιστήμη», όχι την παγίδα, αλλά την «τοποθέτηση της παγίδας». Η πρόκληση είναι πιαστούν ζωντανοί οργανισμοί, που λόγω της εμπειρίας τους είναι καχύποπτοι. Αυτοί πέφτουν στην παγίδα μόνο εάν μαζέψει κανείς τις πληροφορίες και τις παραποιήσει. Η παγίδα πρέπει να παρουσιάζει το δόλωμα ως εύκολη λεία. Η αρκούδα, η αλεπού ή λύκος, πρέπει να σκεφτεί ότι έχει ένα ανέλπιστο κέρδος. Για να λειτουργήσει αυτό, «πρέπει να εξερευνήσει κανείς με μεγάλη προσοχή τους τόπους όπου τα ζώα βρίσκονται κατά την διάρκεια της ημέρας, που περνούν την νύχτα, και ποια μονοπάτια παίρνουν συνήθως». Η παγίδα δεν έχει καμιά αξία χωρίς την στρατηγική τού παγιδευτή. Ο πιο πετυχημένος κυνηγός είναι αυτός που σκέφτεται όπως το ζώο που πρόκειται να πιαστεί. Οι πιο πετυχημένοι στην αποφυγή των παγίδων, είναι αυτοί που σκέφτονται όπως αυτοί που τις στήνουν. Αυτή είναι η «επιστήμη», είναι καθαρά μαθηματικά, και μπορεί να προγραμματιστεί στον υπολογιστή: κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όταν και εφευρέθηκε αυτή η επιστήμη, της έδωσαν το όνομα «rational choice theory», θεωρία λογικών χειρισμών, ή το αθώο όνομα, «θεωρία παιγνίων». Οι οικονομολόγοι δημιούργησαν ένα σύστημα όπου ο καθένας κάνει αυτό που είναι το καλύτερο για τον εαυτό του. Αυτό το σύστημα το εφηύραν ως αντίποδα, ωθούμενοι ψυχολογικά από τον φόβο, ότι τα ολοκληρωτικά συστήματα όπως η Σοβιετική Ένωση, θα αφαιρούσαν από τους ανθρώπους την ελευθερία της γνώμης, υποστηρίζοντας ότι ξέρουν τι είναι το καλύτερο γι’ αυτούς. Αυτό το νέο σύστημα είχε καταστεί ένα από το πιο σημαντικά στρατηγικά όπλα του Ψυχρού Πολέμου, με το οποίο η Δύση κέρδισε το παιχνίδι των υπερδυνάμεων. Αυτό όμως δεν ήταν το τέλος, αλλά η αρχή. Το παιχνίδι των υπερδυνάμεων είχε τελειώσει, το παιχνίδι με την κοινωνία μπορούσε να ξεκινήσει. Ένας από τους αρχιτέκτονες της μεγάλης παγίδας, είχε παραδεχθεί, ότι τους κανόνες του παιχνιδιού, με τους οποίους θα παιχθεί 10

το νέο παιχνίδι της ζωής, πρέπει να τους συνηθίσει κανείς πρώτα. Για να νικήσει κανείς πρέπει να αποδεχθεί την ιδέα, «ότι μέσα στο σύμπαν, αυτός έχει επιλεγεί ως προσωπικός εχθρός»4. Ακόμα μια λέξη για την πρόθεση του βιβλίου. Η αφορμή για την συγγραφή δόθηκε από την κρίση, όχι όμως από τα οικονομικά, αλλά τα κοινωνικά φαινόμενα που προκαλεί. Η κρίση είναι ένα σύμπτωμα. Δείχνει την αστάθεια όχι μόνο των αγορών, αλλά των κοινωνιών, όπου οι κοινωνίες είναι οργανωμένες όπως τις αγορές και οι άνθρωποι ως «homo oeconomicus». Αυτό φαίνεται στα μάτια μου ως η πρώτη περίπτωση της συστημικής αποτυχίας της οικονομίας της πληροφορίας. Η κρίση την οποία αντιμετωπίζουμε σήμερα, δεν είναι μια κρίση που έχει ως αντικείμενο μόνο το χρήμα, το κέρδος, την χρεοκοπία της Lehman ή την κρίση στην Ευρώπη. Αυτή είναι απλή πτυχή του γεγονότος, που είναι και η πιο εύκολα προσβάσιμη προς ανάλυση. Ποιος ξέρει, ίσως λυθεί και οι άνθρωποι επιστρέψουν πάλι στην καθημερινότητα. Η οικονομία της πληροφορίας αξιολογεί τα αισθήματα, την εμπιστοσύνη, τις κοινωνικές επαφές με τον ίδιο τρόπο που αξιολογεί τις μετοχές ή τα εμπορεύματα. Για πρώτη φορά στην ιστορία έχει τα τεχνικά μέσα να το κάνει αυτό όλο και πιο τέλεια. Το να θεωρεί κανείς αυτονόητο, πως σε μια επιχειρηματική συναλλαγή ή πλειστηριασμό, ο ενδιαφερόμενος σκέφτεται μόνο τον εαυτό του ή προσπαθεί να ξεγελάσει τους άλλους, είναι διαφορετικό από το να γίνεται η κοινωνική ζωή εμπόριο και πλειστηριασμός, ένας κόσμος της εμπορευματοποίησης του εγώ με ξεκάθαρους κανόνες της οικονομίας. Καχυποψία, μπλόφα, παραπλάνηση είναι κανόνας σε αυτόν τον κόσμο, έστω και αν χρησιμοποιούνται μόνο για να «κατευνάσουν τις αγορές». Δεν αφορούν όμως μόνο τα κράτη, αλλά σε αυξανόμενο βαθμό και τα άτομα επίσης. Όλοι αυτοί οι κανόνες είναι κάπου γραμμένοι. Ήταν υποθέσεις, βοηθητικές κατασκευές, μοντέλα, που απέδιδαν στους ανθρώπους μαθηματικές, και όχι ψυχικές ιδιότητες. «Δεν ήταν ποτέ στόχος των οικονομολόγων να εγκαταστήσουν ανθρώπους με σάρκα και αίμα στα οικονομικά μοντέλα», είναι η κεντρική γραμμή ενός βιβλίου που 4

Ken Binmore, Game Theory: A Very Short Introduction, σ. 31.

11

αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο5. Γιατί τα μοντέλα ζωντάνεψαν, και δεν είναι πια απλές οδηγίες εμπορίου, τις οποίες πρέπει να ακολουθεί κανείς όπως αυτές ενός συστήματος πλοήγησης, αλλά κάνουν πολύ περισσότερα: κάνουν τον άνθρωπο να γίνει όπως τον περιγράφουν. Και τον περιγράφουν, παρ’ όλους τους περιορισμούς που το σύστημα θέτει στον εαυτό του, ως εγωιστή. Το βιβλίο αυτό βασίζεται σε μια μόνο τοποθέτηση. Η τοποθέτηση αυτή συζητείται στις μέρες μας όλο και πιο έντονα από μερικούς αποστάτες μεταξύ των οικονομολόγων, κάτω από το όνομα «ιμπεριαλισμός της οικονομίας». Το όνομα αυτό εννοεί ότι τα μοντέλα σκέψης της οικονομίας έχουν κατακτήσει όλες τις άλλες κοινωνικές επιστήμες, και ασκούν την κυριαρχία τους επ’ αυτών (ως γνωστόν, ο μαρξισμός ήταν μια ιμπεριαλιστική οικονομική θεωρία). Στον κόσμο μας βιώνουμε αυτόν τον ιμπεριαλισμό ως μετατροπή του καθενός και των πάντων σε οικονομικά μεγέθη. Δεν είναι τυχαίο που bestseller όπως το «Freakonomics» έχουν τόση επιτυχία. Όλα αυτά τα βιβλία διηγούνται κατά βάσιν για ένα κόσμο της καθημερινότητας, όπου τα πάντα κατακερματίζονται σε ιστορίες προσωπικού συμφέροντος. («Πρέπει να τιμωρούνται οι γονείς που αργούν να έρθουν για να παραλάβουν τα παιδιά τους (από το σχολείο π.χ.) και αν ναι, ποια είναι η επίδραση της τιμωρίας; Το αποτέλεσμα είναι ότι γίνονται ακόμα πιο αμελείς, εάν το πρόστιμο είναι χαμηλό, πρώτον διότι το πρόστιμο είναι δίκαιο, και δεύτερον, διότι με το χαμηλό πρόστιμο μεταδίδεται ένα λανθασμένο μήνυμα για το ηθικό κόστος της παράβασης του κανόνα»)6. Όσο διασκεδαστικά είναι και όσο αμφίβολες και αν είναι οι τοποθετήσεις τους, η επιτυχία που έχουν δείχνει ότι πρόκειται για θεωρίες αυτοάμυνας μέσα σε ένα κόσμο, ο οποίος είναι μέχρι τελευταίας λεπτομέρειας ρυθμισμένος βάσει της οικονομίας, και που βιώνει το ίδιον συμφέρον ως τον εσώτερο πυρήνα σώφρονους συμπεριφοράς. Το τίμημα όμως της αυτοάμυνας είναι υψηλό: μέσα σε πολλές από τις διασκεδαστικές συμβουλές κρύβεται μια κρυμμένη νεοκλασική ή 5

Dimitris Milonakis and Ben Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics: The Shifting Boundaries between Economics and Other Social Sciences, σ. 1. 6

Milonakis and Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics, σ. 107.

12

νεοφιλελεύθερη ιδεολογία7 (αυτό έχει δείξει μια εξαιρετική μελέτη πάνω στην οικονομία της συμπεριφοράς, από τους Gerd Gigerenzer και Nathan Berg). Αυτό δεν ισχύει μόνο για την οικονομία της συμπεριφοράς, αλλά για όλες τις αυτοματοποιημένες αγορές, που ξεκινούν από τα χρηματιστήρια και φτάνουν μέχρι τις αγορές κοινωνικών επαφών. Ο οικονομικός ιμπεριαλισμός εξαναγκάζει -περισσότερο από ποτέ μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης- να μην εγκαταλειφθεί το πεδίο αυτό σε μια κυρίαρχη σχολή αγγλοσαξώνων οικονομολόγων. Ολόκληρος ο κόσμος είχε την ευκαιρία να πειστεί για τις αδυναμίες μερικών από τα μοντέλα που μέχρι προσφάτως θεωρούνταν αλήθειες. Αν στο βιβλίο αυτό ασχολούμαστε μόνο δυο από τα πιο σημαντικά οικοδομήματα που επηρέασαν την οικονομία της πληροφορίας, την «rational choice theory» και την θεωρία των παιγνίων, δεν το κάνουμε για να ισχυριστούμε ότι μόνο αυτά τα δυο υπήρξαν, και τίποτε άλλο8. Αυτά τα δυο όμως έχουν εξαιρετική σημασία για την ιστορία, που θέλει να διηγηθεί το παρόν βιβλίο: πως είναι δυνατόν ένα άτομο να έχει το αίσθημα πως ολόκληρο το σύμπαν έχει συνωμοτήσει εναντίον του, και πως μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ξέσπασε ένας νέος ψυχρός πόλεμος στην καρδιά της κοινωνίας μας. Σχόλιο: ΔΕΝ ΜΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΥΝ ΛΟΙΠΟΝ ΟΙ ΕΛΙΤ ΜΕ ΚΑΠΟΙΕΣ ΜΑΓΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ. ΦΡΟΝΤΙΣΑΝ NΑ ΜΑΣ ΑΛΛΑΞΟΥΝ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ. ΝΕΟ ΕΙΔΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΔΕΝ ΚΑΤΑΝΟΕΙ ΤΙΠΟΤΕ ΑΠΟ ΠΙΣΤΗ ΑΓΑΠΗ ΣΟΦΙΑ. Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΝΑΝΕΩΘΗΚΕ. ΑΠΛΩΣ ΔΕΝ ΕΠΕΣΕ ΑΚΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΜΑΣ. 7

Nathan Berg and Gerd Gigerenzer, ‘As-If-Behavioural Economics: Neoclassical Economics in Disguise?’ 8

Γνωρίζω ότι απλοποιώ την ιστορική πολυπλοκότητα. Ο νέος ορθολογισμός δεν εμπνεύστηκε αποκλειστικά από τη θεωρία παιγνίων και τη θεωρία λογικών χειρισμών. Ήταν το προϊόν αμέτρητων και μερικές φορές χαλαρά συνδεδεμένων επιστημονικών κλάδων: η θεωρία των υπολογιστών, η στατιστική και η κυβερνητική έχουν ανεξάρτητους τρόπους και συνδέονται μόνο οριακά με τη θεωρία των παιγνίων. Είναι αλήθεια ότι η δουλειά του Neumann θα ήταν αδιανόητη χωρίς την υπολογιστική μηχανή του Alan Turing και την προκύπτουσα ερώτηση για το τι είναι υπολογιστικό και τι όχι. Στην «Οντολογία του Εχθρού: Norbert Wiener και το Κυβερνητικό Όραμα», για παράδειγμα, ο Peter Galison περιγράφει πώς στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ο «ορθολογικός» εχθρός έγινε μια εννοιολογική μορφή με όλα τα χαρακτηριστικά που η θεωρία παιγνίων απέδωσε αργότερα σε αυτήν.

13

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (30/3/13 11:45 μ.μ): Άνοιξαν οι πύλες της Κολάσεως. Θωμάς (31/3/13 4:20 μ.μ): Στο νέο του βιβλίο «Εγώ - Το παιχνίδι της ζωής" o Frank Schirrmacher ρίχνει μια διεισδυτική ματιά στο λειτουργικό σύστημα του καπιταλισμού. Στο κέντρο της θεώρησης του συγγραφέα είναι το Software, το λογισμικό αυτού του λειτουργικού συστήματος. Αυτό το λογισμικό που είναι δομημένο πάνω στο μοντέλο του εγωιστή ανθρώπου ελέγχει όχι μόνο τις δικτυωμένες αγορές του χρηματοπιστωτικού συστήματος, αλλά πάει να αντικαταστήσει και τη δημοκρατία. «Εκφράζεται η ελπίδα ότι το βιβλίο αυτό θα προκαλέσει περαιτέρω συζητήσεις σχετικά με τη φύση του σύγχρονου καπιταλισμού - επειδή μόνο όταν κατανοήσουμε το λειτουργικό σύστημα, μπορούμε και να το αλλάξουμε», γράφει ο συγγραφέας Jens Berger στην Nachdenkseite. Η θεωρία των παιγνίων Στη βάση του κανόνα του παιχνιδιού βρίσκονται εδώ τα υπολογιστικά μοντέλα, πιο συγκεκριμένα οι κώδικες των υπολογιστών που βασίζονται σε αλγόριθμους. Ο άνθρωπος είναι σε αυτά τα μοντέλα ένας «homo economicus», ένας «ορθολογιστής διαμεσολαβητής» (παράγοντας), ο οποίος μοναδικό κίνητρο έχει, κατά το πρότυπο του εγωιστή ανθρώπου, να μεγιστοποιήσει τα δικά του οφέλη. Ορθολογικό είναι, σύμφωνα με αυτό το πρότυπο ανθρώπου, κάθε ενέργεια που κίνητρο της έχει την ικανοποίηση του εγωισμού. Ο «ορθολογικός παράγοντας" αποτελεί το βασικό συστατικό της «θεωρίας των παιγνίων», ένα μαθηματικό μοντέλο που στρέφει τους παίκτες στη βάση των «ορθολογικών», δηλ. εγωιστικών κινήτρων, τον έναν εναντίον του άλλου. Σημειώνεται, ότι κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, οι Αμερικανοί στρατιωτικοί και οι φυσικοί επιστήμονες κατάφεραν τελικά να κερδίσουν το σοβιετικό αντίπαλο δέος, χρησιμοποιώντας ουσιαστικά τα εργαλεία της θεωρίας των παιγνίων. Μετά το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, οι επιστήμονες του κλάδου των μαθηματικών και της Φυσικής πήγαν στη Wall Street και στα υπόλοιπα κέντρα της οικονομικής εξουσίας - στους εργοδότες ουσιαστικά της Πολιτικής. Έκτοτε, προσπαθούν να κυβερνήσουν τον πλανήτη, καταστρέφοντας και υποτάσσοντας ολόκληρους λαούς - με τη βοήθεια της συγκεκριμένης θεωρίας, καθώς επίσης των υπολοίπων όπλων αιχμής της υπερδύναμης. Μεταξύ άλλων, είμαστε αντιμέτωποι με τον καπιταλισμό της χειραγωγούμενης πληροφορίας, καθώς επίσης με αλγορίθμους, οι οποίοι καθορίζουν αυτόματα την ψηφιακή αλήθεια – η οποία διεισδύει παντού, καλύπτοντας όλο και περισσότερο την ίδια την πραγματικότητα μας. Όπως αναφέρθηκε, πολλοί από αυτούς τους ερευνητές βρήκαν στη δεκαετία του 1990 μια νέα θέση εργασίας, σε μια περίοδο που είχαμε την έκρηξη των επενδυτικών τραπεζών. Οι χρηματοπιστωτικές αγορές ήταν το νέο πεδίο μάχης της θεωρίας των παιγνίων όπου γινόταν δυνατή η αποκόμιση χρημάτων με εύκολο και γρήγορο τρόπο. Έτσι, όταν μιλάμε σήμερα για "τις αγορές", μιλάμε αυστηρά για την έκβαση του παιχνιδιού, οι παίκτες του οποίου ενεργούν στη βάση προκαθορισμένων αλγορίθμων, 14

που με τη σειρά τους δοξάζουν τον εγωισμό του δρώντος υποκειμένου ως «Λογική» και τον κάνουν μοναδικό κίνητρο της ανθρώπινης δράσης. Η κρίση είναι κανόνας στις αγορές Το πρόβλημα, σύμφωνα με τον Frank Schirrmacher, είναι ότι η θεωρία δεν περιγράφει μόνο τη δράση, αλλά δημιουργεί δράση, δεν είναι μόνο περιγραφική αλλά και δεσμευτική. Δεν δηλώνει μόνο τον εγωιστή, αλλά και τον δημιουργεί. Υπογραμμίζει επίσης: «Στο περίπλοκο παιχνίδι των χρηματοπιστωτικών αγορών κερδίζουν μόνο εκείνοι που συμπεριφέρονται αυστηρά "ορθολογικά", άρα εγωιστικά.. Η κρίση είναι πλέον ο κανόνας στις αγορές. Στις ΗΠΑ, μια μετοχή είναι στην κατοχή κάποιου, κατά μέσο όρο, για είκοσι δύο δευτερόλεπτα - πριν από τέσσερα χρόνια, ο χρόνος αυτός ήταν δύο μήνες. Μεταξύ του 2006 και του 2011 υπήρχαν στην χρηματιστηριακή αγορά σχεδόν 19.000 εξαιρετικά και απροσδόκητα γεγονότα. Η αστάθεια δεν αποτελεί πλέον εξαίρεση, αλλά κανόνα. Η κρίση είναι μόνο ένα σύμπτωμα. Δείχνει την αστάθεια όχι μόνο των αγορών, αλλά των κοινωνιών στις οποίες όλα έχουν οργανωθεί ως «homo economicus». Στα μάτια μου: είναι η πρώτη περίπτωση αποτυχίας της οικονομίας της πληροφορίας». Είναι πραγματικά, όπως γράφει ο Schirrmacher, μια αποτυχία του συστήματος; Ή αυτή η υποτιθέμενη αποτυχία, δεν είναι περισσότερο το επόμενο βήμα στο μεγάλο παιχνίδι του χρήματος και της εξουσίας; Παλιότερα οι κίνδυνοι αφορούσαν τα πιστωτικά παράγωγα, τώρα απειλούνται ολόκληρες οικονομίες. «Το σύστημα δεν έχει αποτύχει, τώρα έχει περισσότερη δύναμη από ποτέ και επειδή ο κάθε παίκτης δηλώθηκε σαν συστημικά σημαντικός, ο ηττημένος υπήρξε ένας κι αυτός είναι η κοινωνία». Όπως υπογραμμίζεται στο βιβλίο, αυτοί που καθορίζουν τη μοίρα ολόκληρων οικονομιών δεν είναι πλέον οι εκλεγμένες κυβερνήσεις. Η Μοίρα μας κανονίζεται από το μεγάλο παιχνίδι, οι κανόνες του οποίου δεν έχουν αλλάξει από την αρχή του Ψυχρού Πολέμου. Οι πολίτες και η κυβέρνηση δεν διαθέτουν πια κυριαρχία, παρά μόνο συμμετέχουν στο μεγάλο παιχνίδι. Ως εκ τούτου τα κοινοβούλια έχουν ρόλο κομπάρσου και ο δημόσιος λόγος εκφέρεται για να αντηχήσει και να ακούσουν, ώστε να επηρεαστούν, οι αγορές. (Frank Schirrmacher) Και καθώς παρατηρεί ο Jens Berger, μια πολιτική που είναι σύμφωνη με τους κανόνες της αγοράς, δεν είναι τίποτε άλλο από μια πολιτική που αποδέχεται το παιχνίδι αυτό και υποκύπτει στους κανόνες του. Σε έναν κόσμο στον οποίο η νεοκλασική εικόνα του homo economicus αποτελεί θεμελιακό στοιχείο των κανόνων του παιχνιδιού και ο εγωισμός ονομάζεται «ορθολογική δράση», δεν υπάρχει χώρος για τον άνθρωπο ως άνθρωπο. Η "νέα σούπερ θεωρία", η οποία, σύμφωνα με τον Schirrmacher αποτελεί ένα σύμφυρμα νεοκλασικών και νεοφιλελεύθερων οικονομικών θεωριών, Δαρβινισμού και τεχνολογίας των υπολογιστών απειλεί σε τελική ανάλυση να γίνει ένας νέος ολοκληρωτισμός.

15

Ο εγωισμός είναι η κινητήρια δύναμη των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών Το βιβλίο του Schirrmacher δέχτηκε πολεμική από πολλά μεγάλα ΜΜΕ. Τον λόγο προσπαθεί να εξηγήσει ο Albrecht Müller : «Πρώτα, η θέση του Schirrmacher, ότι ο εγωισμός είναι η κινητήρια δύναμη των νεοφιλελεύθερων κοινωνιών, απογυμνώνει κάθε ευγενή ισχυρισμό των συντηρητικών, ότι αυτοί είναι οι πραγματικοί εκπρόσωποι μιάς ιδεολογίας και πολιτικής που προσανατολισμό της έχει αξίες. Ο Schirrmacher δείχνει ότι ο χρωματισμένος με νεοφιλελεύθερο συντηρητισμός είναι μια ιδεολογία που στερείται αξιών. Δεύτερο, η χρηματοπιστωτική κρίση απέδειξε ότι το νεοφιλελεύθερο μοντέλο δεν λειτουργεί. Αυτό είναι πλέον παντού ορατό. Αλλά οι εκπρόσωποι αυτής της ιδεολογίας κατάφεραν με τη δραστηριότητα των διαφόρων λόμπυ, τις δημόσιες σχέσεις και με μια μεγάλη ενορχηστρωμένη προπαγάνδα να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση στο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο που προτείνουν. Τώρα όμως έρχεται ένας από το δικό τους στρατόπεδο και δείχνει ότι το ιδεολογικό και προπαγανδιστικό τους κατασκεύασμα είναι μια χίμαιρα. Επίσης, ο Schirrmacher δεν εξωραΐζει την κατάσταση που υπάρχει στις κοινωνίες όπου βρήκε εφαρμογή ο νεοφιλελευθερισμός. Το αντίθετο. Έτσι, τα ωραία λόγια των νεοφιλελεύθερων για κοινές αξίες, της ελευθερίας και της δημοκρατίας, φαίνονται να καταρρέουν σαν τραπουλόχαρτα». Αμέθυστος (9/12/2014): ΚΑΤΑ ΕΝΑΝ ΘΑΥΜΑΣΤΟ ΤΡΟΠΟ ΟΣΟΙ ΕΧΟΥΝ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΕΧΟΥΝ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΘΕΙ --ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ, ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΙΧΙΣΕΩΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΤΕΣ-- ΖΟΥΝ ΚΑΙ ΣΚΕΦΤΟΝΤΑΙ ΣΥΜΦΩΝΑ Μ' ΑΥΤΟ ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ. Ανώνυμος (9/12/14, 10:47 μ.μ): Το κείμενο καλό! Το σχόλιο υποκειμενικό, δεν αποδεικνύει τίποτε. Αμέθυστος (9/12/14, 10:58 μ.μ): Η απόδειξη και κάθε απόδειξη είναι υποκειμενική, φίλε. Σέ ξεγέλασαν μαύρε. Όλα τα φιλαράκια πού μάς δουλεύουν ξεκίνησαν τίς καριέρες τους με τις αποδείξεις περί υπάρξεως τού Θεού. Σήμερα ολοκληρώνεται αυτός ο φαύλος κύκλος μέ τήν απομυθοποίηση τού Ευαγγελίου. Η απόδειξη καταργεί κατά πρώτον τήν αντίληψη. Τό υποκείμενο ψάχνει μέ αγωνία στούς αιώνες τό αντικείμενο. Ανώνυμος (10/12/14, 12:31 π.μ): "Η απόδειξη καί κάθε απόδειξη είναι υποκειμενική, φίλε. Σέ ξεγέλασαν μαύρε" έγραψες Αμέθυστε. Με τα δικά σου λόγια λοιπόν, ακυρώνεις απολύτως και τους ισχυρισμούς τους δικούς σου. Αμέθυστος (10/12/14, 12:39 π.μ): Χρειάζεται αντίληψη, φίλε ή πίστη. Καί στόν Κύριο ζητούσαν αποδείξεις. Θυμάσαι; Κάνε μας ένα θαύμα νά πιστέψουμε. Αλλά γιά νά μήν ταράζεσαι νυχτιάτικα, έχεις δίκαιο. Δέν ξέρουμε τί λέμε. Όνειρα γλυκά.

16

Ανώνυμος (23/9/16): Το συγκεκριμένο (αποκαλυπτικό) βιβλίο μπορεί να χαρακτηριστεί και "τρομοκρατικό" κατά τον ίδιο τρόπο που χαρακτηρίζεται και το βιβλίο της Αποκάλυψης όταν φανερώνει το πνευματικό παρασκήνιο. Υπάρχει κάτι αδιόρατο, κάτι "πολύ κακό", πολύ "διεστραμμένο" στον πολιτισμό μας που δυσκολευόμαστε να εντοπίσουμε. Κάτι "υποψιαζόμαστε" όταν διαβάζουμε το λόγο του Κυρίου για τον "μαμωνά της αδικίας". Δεν πρόκειται όμως για την καθεαυτή έννοια του χρήματος. Δεν πρόκειται ούτε για την ανισοκατανομή ή την ανθρώπινη φιλαργυρία. Δεν είναι ακόμα ούτε η έννοια της κλοπής ή εξαπάτησης παρόλο που είναι και αυτά. Μιλάμε για "το τέρας του Φρανκενστάιν" που δημιουργήθηκε στα "σκοτεινά εργαστηριακά υπόγεια" και "απέδρασε". Ξεκίνησε από στρατιωτικούς και πράκτορες της εποχής του ψυχρού πολέμου και τελειοποιήθηκε από οικονομολόγους και προγραμματιστές Η/Υ. "Απελευθερωμένο" πια "στη Φύση" το "τέρας", θεωρείται "φύση", και "φυσικός νόμος". Οτι δηλαδή αυτός είναι ο άνθρωπος: Ένας καλός παίκτης πόκερ. Μια ταχεία αντίληψη αρπακτικού με κυρίαρχο χαρακτηριστικό τη μπλόφα. Με τρόπο ύπαρξης τη ραδιουργία. Ένα δημιούργημα, ΤΟ ΜΟΝΟ ΠΡΟΒΛΕΨΙΜΟ (και διαχειρίσιμο), (που ταίριαζε σε μοντέλα πρόβλεψης της ανθρώπινης συμπεριφοράς), το MONΟ KATΑΛΛΗΛΟ για ηλεκτρονικούς υπολογιστές! Οι οποίοι δουλεύουν με μαθηματικές εξισώσεις και αλγόριθμους, με "μαθηματικές σταθερές", και "μετέτρεψαν" τον Άνθρωπο σε προβλέψιμη "υπολογιστική μηχανή"! Σε "μαθηματική ακολουθία"! Το "εξελικτικό στάδιο" του hοmo sapiens, του "σοφού" ανθρώπου, έγινε μια "βιολογική μηχανή" υπολογισμού (και με τις 2 έννοιες), μπλόφας, ραδιουργίας, εξαπάτησης, χαμαιλεοντισμού! Ένας μικρός πράκτορας που διαρκώς παρακολουθεί και παρακολουθείται. Από εικόνα του Θεού έγινε εικόνα του πρώτου Χαμαιλέοντα της ιστορίας με τα χίλια πρόσωπα, τα πολλά χρώματα.. Του καλύτερου "παίκτη πόκερ" στην ιστορία, που σήμερα παίζει την πιο δυνατή του παρτίδα! Δεν μπορώ να δω σε άλλο πεδίο, όσο στο χώρο της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας, καθαρότερα το φρικτό πρόσωπό του.. (του αντι-χρίστου)! Αν συγκρίνουμε μια ταινία του ΄60 ακόμα και ένα γουέστερν με φόνους ή ένα θρίλερ με μια αντίστοιχη σημερινή φαίνεται πολύ έντονα η ανθρώπινη μετάλλαξη. Η διαφορά δεν οφείλεται μόνο σε διάφορες τεχνικές π.χ. φωτισμός ή μοντάζ ή σκηνοθεσία ώστε να αποτυπώνεται περισσότερο ο εσωτερικός κόσμος, είναι κάτι

17

πολύ βαθύτερο και πιο σύνθετο. Και δεν αποτυπώνεται επακριβώς ούτε στη φράση "η χαμένη αθωότητα". Οι άνθρωποι πριν 50 χρόνια ήταν πιο "απλοί" (με την έννοια της εσωτερικής ομοιογένειας και των συγκεκριμένων αντιδράσεων), υπήρχαν στην ανθρώπινη οντότητα κάποια σταθερά μεγέθη (ακόμα και στον "χειρότερο" άνθρωπο, τον εκτελεστή ή την πόρνη, υπήρχαν οι σταθερές με αρνητική μορφή). Σήμερα ο άνθρωπος έχει ένα ψυχολογικό υπόβαθρο που μοιάζει με κινούμενη άμμο. Βλέπουμε τα πρόσωπα ευμετάβλητα, ασταθή, καχύποπτα, δεν εμπιστεύεται κανείς κανένα, υπάρχει μια "πολεμική ατμόσφαιρα". Είναι ακριβώς η συμπεριφορά του "πράκτορα" που περιγράφεται εδώ. Του "παίκτη πόκερ" στο βιολογικό παιχνίδι επιβίωσης. Αυτή η "κινούμενη άμμος" επεκτείνεται σε όλη την έκταση της ψυχής του σύγχρονου ανθρώπου, ακόμα και σε πλευρές που θα έπρεπε να έχουν "αδιαπραγμάτευτες" σταθερές. Ακριβώς γιατί αυτή η "ψυχολογία της οικονομίας της αγοράς" στην οποία ζούμε είναι η διαρκής αντίληψη "δυνητικού κινδύνου". Ότι πάντα υπάρχει κάποιος που προσπαθεί να μας εξαπατήσει. Κατά συνέπεια πρέπει να το προλάβουμε, να το προβλέψουμε, να είμαστε σε διαρκή παρακολούθηση και καχυποψία. Έτσι και εμείς γινόμαστε αυτοί που "παρακολουθούμε" αυτούς που μας "παρακολουθούν". Κάπως έτσι είναι ο σύγχρονος κόσμος όπως διαμορφώθηκε από την ασυδοσία της οικονομίας της αγοράς... O τύπος ανθρώπου που δημιούργησε η ανάγκη προβλεψιμότητας και λειτουργικότητας των οικονομικών μοντέλων των Η/Υ λειτούργησε στην πράξη σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία. H απλότητα (το αντίθετο του κατακερματισμού) επιτρέπει την εκδήλωση της ποικιλίας των ανθρώπινων εκδηλώσεων, και χαρισμάτων, γιατί είναι "Φύση" σύμφωνα με τον τρόπο που δημιουργήθηκε κατ΄εικόνα Θεού. Η απλοϊκότητα που περιγράφεται εδώ είναι ακριβώς το αποτέλεσμα της πολυδιάσπασης της ψυχής, η οποία μέσα στην εσωτερική της αστάθεια καταλήγει σε αυτό που γράφεται "οι οικονομολόγοι ανέλαβαν το νοικοκυριό της ψυχής του" και "κάθε άνθρωπος μετατρέπεται σε χειριστή ραντάρ της ίδιας του της ζωής. Δεν οδηγείται πια από το εσωτερικό του, αλλά ΑΠ΄ΕΞΩ." Το οικονομικό περιβάλλον "δημιούργησε" τον άνθρωπο της νέας εποχής. Όπως λέει: "Η υποκειμενικότητα ή η ατομικότητα του ανθρώπου αντικαταστάθηκε AΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΟΥ (που έρχονται απ’ έξω, δηλαδή δεν έχει καμιά σημασία το πως δημιουργούνται και το γιατί μεταβάλλονται), και από την μεγιστοποίηση του κέρδους που αναμένει." "Κατ’ αρχάς, ο μοντέρνος άνθρωπος δεν ξέρει πια ακριβώς σε τι συνίσταται η ταυτότητα του, αν έχει μια ή πολλές ή καμία. Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι δεν μπόρεσαν να τον βοηθήσουν, αλλά ενίσχυσαν το πρόβλημα. Με τον τρόπο αυτό μειώθηκε αυτόματα η ικανότητα αντίστασης προς την απλοποίηση ενός μοντέλου. Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη νίκη του «οικονομικού ιμπεριαλισμού», που κατέστησε τα πάντα οικονομία."

18

Μέρος πρώτο - Η βελτίωση του παιγνιδιού 1. Trance (έκσταση) Ο στρατός ψάχνει να βρει την απάντηση στην ερώτηση: πως συμπεριφέρεται κανείς όταν συμπεριφέρεται εγωιστικά;

Ξεκινούμε έτσι όπως ταιριάζει σε ιστορίες από τη «ζώνη του λυκόφωτος», με trance (κατάσταση υπνώσεως/υπνωτικής έκστασης). Βρισκόμαστε στα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Κάπου στην Αμερική, σε ένα χώρο προστατευμένο με ένα μέτρο χοντρό μπετόν αρμέ, κάθονται άνθρωποι με υψηλού επιπέδου εκπαίδευση. Είναι στρατιώτες των ΗΠΑ που ελέγχουν την εναέρια κυκλοφορία. Το βλέμμα τους είναι καρφωμένο σε μια οθόνη του ραντάρ. Οι στρατιώτες παρακολουθούν μικρές τελείες που αναβοσβήνουν πάνω στις οθόνες τους. Καταγράφουν την παραμικρή κίνηση. Κάθε σήμα θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε ένα ρωσικό αεροπλάνο που φέρει ατομικές βόμβες. Καμιά άλλη δουλειά σε ολόκληρο τον στρατό των ΗΠΑ δεν ήταν πιο ζωτική από αυτήν. Τουλάχιστον με αυτό γέμισαν τα κεφάλια των στρατιωτών. Εκεί συνέβαιναν ανεξήγητα πράγματα. Ένας αξιωματικός της αεροπορίας, που πέρασε τον Β’ΠΠ χωρίς μια γρατζουνιά, κατάφερε να σπάσει το πόδι στον δρόμο από την οθόνη μέχρι την μηχανή του καφέ. Άλλοι στρατιωτικοί έπεφταν ξαφνικά, για μερικά δευτερόλεπτα σε λήθαργο. Μερικοί είναι διανοητικά απόντες, ώστε δεν είναι σε θέση να απαντήσουν σε ότι τους ρωτούν. Σε αυτά προστίθενται το τεχνητό φως, οι υπόγειες πόρτες και διάδρομοι, η όλο και πιο έντονη νοοτροπία του καταφυγίου, και οι πράσινοι κύκλοι πάνω στην οθόνη του ραντάρ: όλα αυτά ενισχύουν το αίσθημα πως βρίσκεται κανείς στο εσωτερικό ενός «υπνωτικού οργανισμού». «Είναι δύσκολο να μείνεις ξύπνιος», παραδέχεται ένα μέλος της ομάδας, «όταν ώρες ολόκληρες είσαι προσηλωμένος στην οθόνη, μέσα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, και μέρα με την ημέρα, για βδομάδες, αναζητάς εκείνο το ένα σήμα, που απαιτεί μια απόφαση...». Αυτό είναι μοιραίο, γιατί «αν κοιμηθείς για ένα λεπτό, μπορεί να σημαίνει ότι μια

19

πόλη έχει καταστραφεί», γράφει ένας ανήσυχος επισκέπτης του καταφυγίου το 19559. Μια ομάδα επιστημόνων -οικονομολόγοι, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοιπου επιστράτευσε ο στρατός, προσπαθεί να βρει μια εξήγηση για την απουσία στα πράσινα φωτισμένα πρόσωπα. Και επιτέλους είχαν καταλάβει, ότι ήταν οι υπολογιστές, εκείνες οι ξύπνιες μηχανές με τις οποίες δούλευαν οι άνδρες, που τους προκαλούσαν υπνωτισμό. Αυτό ήταν ένα σχεδόν άλυτο πρόβλημα για τους ερευνητές: πως να εξασκήσεις τους στρατιώτες ώστε να προστατευθούν από την υπνωτική επίδραση των εργαλείων τους; Οι άνθρωποι με τις άσπρες ποδιές φωτογραφίζουν τις φυσιογνωμίες των στρατιωτών κάθε τριάντα δευτερόλεπτα, με κάμερες που ελέγχοντα από διάτρητες κάρτες. Κάθε 20 λεπτά φωτογραφίζουν τις οθόνες τους, κάνουν σχεδιαγράμματα στα τετράδια τους, όπου κάθε μια ώρα σημειώνουν τις κινήσεις και τις αποστάσεις των μελών της ομάδας. Την ίδια εποχή, το Hollywood γυρίζει ταινίες επιστημονικής φαντασίας και τρόμου, όπου η κατάσταση είναι ακριβώς η ίδια. Οι επιστήμονες ονόμαζαν τις μελέτες αυτές «συνεδρία ψυχοδράματος». Ο σκοπός τους όμως ήταν ο εξής: να περιγράψουν βάσει των μαθηματικών την ψυχή των στρατιωτών. Γιατί, και οι μηχανές θα έπρεπε να μάθουν να χρησιμοποιούν τους ανθρώπους10. Για τον λόγο αυτό οι άνθρωποι έπρεπε να συμπεριφέρονται με τρόπο που να είναι κατανοητός στις μηχανές. Με το γεγονός αυτό η science fiction έγινε πραγματικότητα, γιατί για πρώτη φορά περιγράφηκαν από τις μηχανές (με την γλώσσα των μηχανών), όχι απλά οι κινήσεις ή η κατανομή του χρόνου, αλλά και οι «αξίες» και τά συναισθήματα των ανθρώπων11. Από τα αποτελέσματα της μελέτης προέκυψε ότι πολλοί στρατιώτες αντιλαμβάνονταν τις οθόνες των ραντάρ ως υπερμεγέθη κιάλια, ή ως ένα 9

Sharon Ghamari-Tabrizi, ‘Cognitive and Perceptual Training in the Cold War Man-Machine System’, σ. 289–90. 10

Δες George Dyson, Darwin among the Machines, σ. 21.

11

Ghamari-Tabrizi, ‘Cognitive and Perceptual Training in the Cold War Man-Machine System’, σ. 289.

20

«παράθυρο» στον κόσμο. Από αυτό ακριβώς το δεδομένο μπορούσαν οι ερευνητές να πιαστούν. Έπρεπε να τους διδάξουν, πως αυτό που παρατηρούσαν στις οθόνες ήταν ένα παιχνίδι, και πως ο συμπαίκτης τους, η Σοβιετική Ένωση, θα έκανε τα πάντα για να τους νικήσει. Ο σκοπός δεν ήταν να παρατηρήσουν ένα σήμα. Ο σκοπός ήταν να είναι σε θέση να προβλέψουν την επόμενη κίνηση της τελείας που αναβοσβήνει, και που ίσως ήταν ο σοβιετικός αντίπαλος. Από τότε που οι Ρώσοι διέθεταν την ατομική βόμβα, και σε μια εποχή όπου ένα μόνο αεροπλάνο διέθετε την καταστροφική δύναμη ολόκληρων στόλων, απαιτούνταν μια εντελώς νέα στρατηγική σκέψη. Στην παράνοια της εποχής εκείνης (που δεν γνώριζε ακόμα όσα γνωρίζουμε εμείς αναδρομικά), όπου περίμεναν κάθε στιγμή μια ξαφνική επίθεση από την Σοβιετική Ένωση, η σχέση του ανθρώπου με τις πληροφορίες έπρεπε να μειωθεί σε έναν απλό κώδικα: πίσω από κάθε τι να υποψιάζεσαι το χειρότερο. Είχαν λοιπόν φλομώσει τα πληρώματα με το εξής σύνθημα: δεν ξέρεις τι πρόκειται να κάνει ο άλλος, αλλά ξέρεις, ότι ο σκοπός του είναι να σε ξεγελάσει. Η πράσινη, λαμπερή, υπνωτιστική οθόνη, δεν απεικόνιζε την «αλήθεια», ούτε τον κόσμο, όπως πραγματικά ήταν. Αυτό που η οθόνη δείχνει, όπως διαβάζουμε σε μια αναφορά της εποχής είναι ένα «Poker face»12. Ο στρατιώτης που κάθεται στο ραντάρ πρέπει να φανταστεί πως αυτός και η οθόνη είναι δυο χαρτοπαίκτες που παίζουν πόκερ. Όλα ήταν ένα παιχνίδι «cut-throat», όπως συνήθιζαν να αποκαλούν το πόκερ, ένα θανατηφόρο παιχνίδι. Στρατιώτες που φαντάζονταν ότι έπαιζαν πόκερ, ήταν ορμονικά πιο ξύπνιοι, πιο διεγερμένοι, και είχαν πιο οξυμένη επιχειρησιακή διάνοια. Η τελεία που αναβοσβήνει θα μπορούσε να είναι ένα απλό αεροπλάνο της γραμμής ή ένα ρωσικό βομβαρδιστικό. Ο άνθρωπος που κάθεται στο ραντάρ έπρεπε να καταλάβει, ότι το «Poker face» δεν αντιπροσωπεύει απλές κινήσεις μέσα στον χώρο, αλλά στρατηγικές κινήσεις, και είναι σε θέση να απεικονίσει τόσο την μπλόφα όσο και την αλήθεια. 12

Ο Don Murray σε μια έκθεση του 1955 για τα πρώτα συστήματα ραντάρ στα οποία περιέγραψε την «μπλόφα» ενός μη ταυτοποιημένου αεροπλάνου στο δρόμο του προς το Λος Άντζελες. Δες GhamariTabrizi, ‘Cognitive and Perceptual Training in the Cold War Man-Machine System’, σ. 270.

21

Για να μην πέσουν στην παγίδα, υπήρχε μόνο μια υπόθεση, με την οποία θα μπορούσε κανείς νά έχει περισσότερη ασφάλεια, και η οποία είχε λειτουργήσει καλά στην οικονομία, πράγμα που οι εμπλεκόμενοι οικονομολόγοι γνώριζαν: το να είναι κανείς σώφρων, «λογικός», σημαίνει να σκέφτεται μόνο τον εαυτό του. Για την στρατηγική διάνοια σημαίνει: αν ο καθένας ενεργεί έτσι, τότε πρέπει να υποτεθεί, ότι ο καθένας κρύβει από τον άλλο κάτι, με σκοπό να κερδίσει στο παιχνίδι της ζωής. Η ανθρωπολόγος Caitlin Zaloom, η οποία δούλεψε για δυο χρόνια στο χρηματιστήριο, περιέγραψε πενήντα χρόνια μετά την εποχή που μόλις εκθέσαμε, τον πλήρως αυτοματοποιημένο κόσμο των χρηματιστών. Αυτοί πρέπει να επικεντρώνουν την προσοχή τους σε αριθμούς, δεν έχουν πια κάτι σταθερό, αλλά γίνονται ένα συνονθύλευμα με τα συνεχώς εναλλασσόμενα σήματα στις οθόνες τους13. Κάθε συναλλαγή είναι μια κίνηση στα πλαίσια του παιχνιδιού, κάθε παίκτης σκέφτεται μόνο τον εαυτό του, υπάρχουν μπλόφες και αιφνιδιαστικές επιθέσεις, όπλα μαζικής καταστροφής, και όπλα ακριβείας και τακτικής. Οι συμπαίκτες παρακολουθούνται διαρκώς, και οι αποφάσεις πρέπει να παίρνονται αστραπιαία, ώστε μόνο οι υπολογιστές να είναι σε θέση να τις εκτελέσουν. Ας σημειώσουμε όμως: τα μοντέλα της θεωρίας των παιγνίων που αναπτύχθηκαν κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, χρησιμοποιούνται σήμερα από τα Hedgefonds (Hedge Funds). Ολόκληρα τμήματα τραπεζιτών ασχολούνται με την αποκρυπτογράφηση των προθέσεων των ανταγωνιστών εμπόρων, και αναλόγως καθορίζουν τις δικές τους κινήσεις. Η αποκρυπτογράφηση γίνεται με την βοήθεια υπολογιστών και της θεωρίας των παιγνίων, που παίρνουν πληροφορίες από τεράστιες βάσεις δεδομένων και λειτουργούν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Αυτό το δεδομένο δε θα εξέπληττε και πολύ εκείνους που σχεδίασαν την νέα ψυχή για τον νέο άνθρωπο. Μπορούμε μάλιστα να πούμε πως αυτός ήταν και ο στόχος. Δεν ήταν ψυχολόγοι αυτοί που δημιούργησαν για τις ανάγκες του στρατού τα νέα μοντέλα συμπεριφοράς και σκέψης, του «λογικού ιδίου συμφέροντος», αλλά οικονομολόγοι, φυσικοί και 13

Caitlin Zaloom, Out of the Pits: Traders and Technology from Chicago to London, σ. 136f.

22

μαθηματικοί. Οι οικονομολόγοι γνώριζαν τις αγορές, όπου ο καθένας έβλεπε το δικό του συμφέρον. Οι στρατηγικές τους για μια κοινωνία, που επιβιώνει μέσα στον εγωισμό, δεν ήταν ποτέ αποκλειστικά για τους στρατιώτες. Είχαν την απαίτηση να είναι γενικής ισχύος. Έπρεπε να λειτουργούν όπου οι άνθρωποι αναγκάζονται να παίρνουν αποφάσεις. Στο πόκερ, στο εμπόριο, στα χρηματιστήρια, στον πόλεμο14. Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος David Riesman είχε καταγγείλει το 1950, με το bestseller του «Η μοναχική μάζα», πως στην μοντέρνα κοινωνία κάθε άνθρωπος μετατρέπεται σε χειριστή ραντάρ της ίδιας του της ζωής. Δεν οδηγείται πια από το εσωτερικό του, αλλά απ’ έξω. Είναι διαρκώς αναγκασμένος να καταγράφει τα σήματα των άλλων, και να προσαρμόζει διαρκώς την συμπεριφορά του στις περιστάσεις15. Τώρα αντέστρεψαν την κριτική του: όλα είναι λογικά, όταν αντιληφθεί κανείς, ότι ο κόσμος παίζει πόκερ με τον καθένα, και ο καθένας θέλει να κερδίσει. Ήταν πολύ πειστικό το επιχείρημα. Είχε μάλιστα γίνει δημοφιλής η στάση αυτή, όταν διέρρευσαν οι πρώτες πληροφορίες για την νέα σκέψη. Η «RAND Corporation», η οργάνωση στην οποία ανήκαν οι επιστήμονες που ανέλυσαν τους χειριστές των ραντάρ, δρώντας με στρατιωτική μυστικότητα, είχε εξελιχθεί εντός ολίγων ετών, και είχε καταστεί το ισχυρότερο εργοστάσιο σκέψης των ΗΠΑ. Δεν ασχολούνταν πια μόνο με την Σοβιετική Ένωση. Τα πάντα είχαν καταστεί αντικείμενο της εργασίας τους. Η γέννηση αυτής της νέας σκέψης ονομάστηκε ως «η μεγαλύτερη τομή της διανοητικής ιστορίας της Δύσεως»16. Σε κάθε περίπτωση, η τομή αυτή είναι μια από τις υποτιμημένες. Γιατί μόνο όταν αποδεχθεί κανείς την προϋπόθεση, ότι καθένας δρα μόνο με σκοπό το ίδιον 14

Ο Fred Kaplan περιγράφει τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ οικονομολόγων και μαθηματικών ως εξής: οι οικονομολόγοι θα «μελετούσαν τις «λειτουργίες χρησιμότητας» των καταναλωτών και την πραγματική συμπεριφορά και τις αξίες στα διάφορα έθνη. Οι μαθηματικοί, που σίγουρα δεν ήξερα τίποτα για τέτοια πράγματα, θα μπορούσαν τότε να ενσωματώσουν τα ευρήματά τους στους πίνακες της θεωρίας των παιγνίων, The Wizards of Armageddon, σ. 67. 15

David Riesman, The Lonely Crowd: A Study of the Changing American Character, σ. 25. Σύγκρινε με το Ghamari-Tabrizi, ‘Cognitive and Perceptual Training in the Cold War Man-Machine System’, σ. 271. 16

Για παράδειγμα, Amadae, Rationalizing Capitalist Democracy, σ. 157.

23

συμφέρον, είναι δυνατόν να μεταφρασθεί πλήρως στην γλώσσα των μαθηματικών η πολύπλοκη συμπεριφορά του ανθρώπου. [Καί μόνον ένας άθεος ζεί γιά τό δικό του μόνο συμφέρον. Καί αυτός είναι ο λόγος πού πρέπει νά αφανιστούν οι πιστοί, διότι δέν μπορούν νά προβλεφθούν από τά μαθηματικά]. Τότε είναι δυνατόν να γραφτούν εξισώσεις, να υπολογιστούν οι κινήσεις, να γίνουν μοντέλα διαπραγματεύσεων και συμβιβασμών. Είναι επίσης δυνατόν να προπονηθούν οι άνθρωποι στην νέα «λογική», την οποία κατέχουν, και σαν σε έκσταση εκτελούν αυτόματα. Αυτό το εγχείρημα είναι αδύνατο, εάν υποτεθεί ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να γίνει κατανοητός μόνο από τις ιδιαιτερότητες του χαρακτήρος του. Αποφασιστικό για την επιτυχία του εγχειρήματος σε παγκόσμια κλίμακα, ήταν το γεγονός ότι οι υπολογισμοί μπορούσαν να γίνονται αστραπιαία, και σχεδόν σε πραγματικό χρόνο. Οι πρώτοι υπολογιστές, τα ιδιοφυή αυτά εργαλεία, περίμεναν να τροφοδοτηθούν με τύπους που περιέγραφαν τους ανθρώπους. Οι υπολογιστικές μηχανές είναι άχρηστες στην ψυχολογία, αλλά πολύ καλές στον υπολογισμό της μεγιστοποίησης του κέρδους. Οι οικονομολόγοι είχαν αρχίσει να υπολογίζουν τις πολύπλοκες αποφάσεις με την βοήθεια των υπολογιστών. Με καλή χρηματοδότηση από τον στρατό, δοκιμάστηκε και αυτό πρώτα πάνω στην Σοβιετική Ένωση. Οι υπολογιστές που ανέλυαν τα σήματα που εμφανίζονταν στις οθόνες των ραντάρ, προέβλεπαν διαρκώς, σαν σε ένα στρατιωτικό χρηματιστήριο, τις επόμενες κινήσεις του αντιπάλου. Οι υπολογιστές γίνονταν όλο και καλύτεροι στις προβλέψεις τους. Τί κάνει ο αντίπαλος; Τί σχεδιάζει; Τί κρύβει; Αλλά και Ρώσοι ήταν το ίδιο παρανοϊκοί. Και έτσι κατέληξαν στο εξής: τί κάνει όταν ξέρει, ότι ξέρω τι σχεδιάζει; Οι υπολογιστές είχαν διαπαιδαγωγήσει τους ανθρώπους που δούλευαν με αυτούς. Είχαν δείξει πως πρέπει να σκέφτεται κανείς που ζει στον μοντέρνο κόσμο. Το επεδείκνυαν διαρκώς. Είχαν γίνει ένα με την ανθρώπινη σκέψη, τόσο πολύ, ώστε λίγο καιρό αργότερα, δεν υπήρχε στρατιωτικός (σε θέματα στρατηγικής) που να πίστευε ότι είναι δυνατόν να σκέφτεται κανείς διαφορετικά. «Μάθε να ενεργείς λογικά» σημαίνει: μάθε να σκέφτεσαι και να ενεργείς έτσι, ώστε η αρχή της σκέψης σου να είναι πως ο καθένας

24

επιδιώκει μόνο το ίδιον συμφέρον. Και το πράγμα δουλεύει ακόμα και σε συμπεριφορές που δείχνουν ανιδιοτελείς: μπορεί κανείς να διερωτάται για πολύ καιρό, γιατί κάποιος χαρίζει 10 ευρώ σε ένα εντελώς άγνωστο του (ή γιατί οι Ρώσοι παίρνουν πρωτοβουλία στην μείωση των εξοπλισμών). Η διδασκαλία αυτή ισχυρίζεται, πως μια τέτοια πράξη μπορεί να κατανοηθεί, μόνο όταν κατανοηθεί πως πίσω από την πράξη κρύβεται κάποιο συμφέρον. Αυτό όμως το μοντέλο σκέψης, δεν είχε περιοριστεί μόνο στις στρατηγικές των εξοπλισμών και του πολέμου. Δεν ήταν απλά ένα εργαλείο. Είχε εξελιχθεί σε μια υποβόσκουσα, μακροχρόνια διδασκαλία του εγωισμού. Ο υπολογιστής είχε επιδείξει πόσο μακρυά μπορεί να φτάσει κανείς εάν έχει αυτό το κίνητρο ως βάση των υπολογισμών του. Ήταν μια αθώα μηχανή. Αυτό όμως με το οποίο την τάισαν, εξελίχθηκε από ένα σύστημα εξάσκησης σε ένα «σύστημα κατήχησης»17. Στα ψυχρά εκείνα χρόνια της δεκαετίας του ’50, κανείς ίσως δε θα πίστευε, πως η εικόνα του ανθρώπου που είχε δημιουργηθεί τότε, θα προκαλούσε 50 χρόνια μετά και χρόνια μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, φόβο και τρόμο στον κόσμο, και πως θα άλλαζε εκ θεμελίων τις κοινωνικές σχέσεις. Αυτό που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν είναι έργο μερικών εγωιστών manager των hedgefonds (hedge funds) ή άπληστων τραπεζιτών. Αυτοί είναι απλά ένα σύμπτωμα. Τότε, στην παγωνιά των εξοπλιστικών ανταγωνισμών, και όχι στις οικονομικές κρίσεις του 21ου αιώνα, απελευθερώθηκε κάτι, του οποίου η καριέρα άρχισε για τα καλά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Σχόλιο: ΔΕΝ ΜΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΥΝ ΛΟΙΠΟΝ ΟΙ ΕΛΙΤ ΜΕ ΚΑΠΟΙΕΣ ΜΑΓΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ. ΦΡΟΝΤΙΣΑΝ NΑ ΜΑΣ ΑΛΛΑΞΟΥΝ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ. ΝΕΟ ΕΙΔΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΔΕΝ ΚΑΤΑΝΟΕΙ ΤΙΠΟΤΕ ΑΠΟ ΠΙΣΤΗ ΑΓΑΠΗ ΣΟΦΙΑ. Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΝΑΝΕΩΘΗΚΕ. ΑΠΛΩΣ ΔΕΝ ΕΠΕΣΕ ΑΚΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΜΑΣ. 17

Ghamari-Tabrizi, ‘Cognitive and Perceptual Training in the Cold War Man-Machine System’, σ. 284f.

25

ΥΠΑΡΧΕΙ ΝΕΟΣ ΠΑΛΑΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΠΡΟΣΑΡΜΟΖΕΤΑΙ Η ΝΕΑ ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΓΩ Η ΟΠΟΙΑ ΕΧΕΙ ΣΑΝ ΣΚΟΠΟ ΤΗΣ ΝΑ ΣΒΥΣΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΤΗ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΣΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΔΩΡΙΣΕ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΙΩΝΙΟ ΖΩΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΕ ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ Η ΟΠΟΙΑ ΦΕΡΕΙ ΤΟ ΕΝΔΥΜΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ. ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΘΑ ΥΠΟΔΕΧΘΕΙ ΚΑΙ ΘΑ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΕΙ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ.

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (1/4/13) Ανατριχίλα στο δρόμο με τους υπολογιστές, όπου η διαφθορα της διάνοιας εξακτινώνεται σε βάθος υπαρξιακό ασύλληπτο! Θέλει να μας γεμίσει πανικό ο συγγραφέας; Μ (10/12/14): Μερικά πράγματα τα μισείς από ένστικτο. Δεν έχεις σχέση μαζί τους, δεν ξέρεις πολλά, αλλά νιώθεις ότι έχουν κάτι "δαιμονικό". Και έρχεται μια ωραία ανάλυση όπως αυτή που διαβάζουμε να σε διαφωτίσει και να σου εξηγήσει κάποια πράγματα. Και τι λέει Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ… Ότι ο ακατανόητα μισητός κόσμος του χρηματιστηρίου, του τραπεζικού συστήματος και των Hedge Funds, είναι η εικόνα, η εκδήλωση, της "νέας ψυχής" για τον "νέο άνθρωπο" που σχεδιάστηκε από οικονομολόγους. Το νέο μοντέλο συμπεριφοράς και σκέψης, με βάση μόνο το ΣΥΜΦΕΡΟΝ, ως απαραίτητη προϋπόθεση, για να μπορέσει να καταγραφεί στην γλώσσα των μαθηματικών με εξισώσεις. Για να μπορέσουν να δημιουργηθούν μοντέλα πρόβλεψης, κάτι αδύνατο αν έχεις πολύπλοκη συμπεριφορά... Άρα για να γίνεις προβλέψιμος, πρέπει να "μηχανοποιηθείς", πρέπει να γίνεις μέρος ομοιόμορφης παγκοσμιοποιημένης μάζας… Πίσω από όλα αυτά ξέρουμε βέβαια ποιος "Νους" τα σχεδίασε και που αποβλέπουν...και είναι όντως δαιμονικά.. Μ. Ανώνυμος (1/5/20): Και το όλο παζλ συμπληρώθηκε και από άλλες τεχνικές και κατευθύνσεις: ΟΙ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ΤΗΣ ΝΟΗΤΙΚΗΣ ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗΣ - ΟΙ ΕΦΕΥΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. https://theodotus.blogspot.com/2016/05/blog-post_30.html

26

Αμέθυστος (23/09/16): Η ειρωνεία τής ιστορίας, τού πνεύματος τής εποχής, είναι ότι οι παλαιοημερολογίτες θέλοντας μέ πάθος νά κρατήσουν τό παλαιό, βρέθηκαν στό μοντέρνο. Διότι αυτή είναι η μοναδική τους αρχή είναι: "μάθε να σκέφτεσαι και να ενεργείς έτσι, ώστε η αρχή της σκέψης σου να είναι πως ο καθένας επιδιώκει μόνο το ίδιον συμφέρον". Καί από κοντά τούς ακολουθούν καί οι αποτειχισμένοι. ΑΡΧΑΙΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ (23/9/16 8:29 μ.μ.): Ο φατριασμός μας είναι κάτι παραπάνω από έκδηλος και η εποχή κατάλληλη για κατακερματισμό των δυνάμεων που συγκροτούν τον άνθρωπο, που τον απομυζούν και απορροφούν έως τελευταίας ικμάδος του. Ανώνυμος (23/9/16 11:20 μ.μ.): Αυτή είναι μια ορθή επισήμανση εφόσον αποφασίσουμε να εστιάσουμε σε αυτό που προηγήθηκε και σύμφωνα με την δική του λογική. Υπό την έννοια αυτή οι ημέρες της κρίσεως που διανύει η ανθρωπότητα επειδή όξυνε την κατανόησή της, του κόσμου ως εργαλείου μαζί με την εσωτερίκευση που μεσολάβησε, επιφέρει αναπόφευκτα ένα μέτρο κρίσης της συνείδησης το οποίο θα αποδειχθεί χρήσιμο για όλους και εξαιρετικά πολύτιμο για μερικούς. Υπό την έννοια αυτή το καθεστώς της νέας τάξης πραγμάτων το οποίο, ηθελημένα αθέλητα μας προσδιορίζει, διαθέτει μια προς αξιοποίηση διπλή ανάγνωση. Πολλοί είναι εκείνοι που θα εκπλαγούν όταν συνειδητοποιήσουν πως τα ίδια εργαλεία παραγωγής τεχνητής νοημοσύνης και ψευδαισθητικών οντογενέσεων, όταν ληφθούν από την συνείδηση σε σχέση με το λειτουργικό τους νόημα και μόνον, απάγουν αυτή την συνείδηση στην γνωριμία με τον εαυτό της, ακριβώς μέσω της ίδιας διαδικασίας που τώρα εξωτερικεύεται η ίδια συνείδηση, μέσω της τεχνικής. Ευχαριστώ για την φιλοξενία.

27

2. Παιχνίδι Οι οικονομολόγοι δίνουν μια απάντηση

Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου γεννήθηκε ο τύπος (η αντίληψη) ότι ο καθένας ενεργεί ιδιοτελώς και θέλει να ξεγελάσει τον άλλο. Όποιος αποδεχόταν αυτή την αντίληψη ενεργούσε σωφρόνως. Ο τύπος λειτουργούσε, γιατί εκείνη την εποχή βρίσκονταν αντιμέτωπες δυο παγκόσμιες δυνάμεις, που κατείχαν την ατομική βόμβα, και που καθεμιά τους μπορούσε να καταστρέψει ολοσχερώς την άλλη. Η οικονομία είχε μια μακρά παράδοση στην περιγραφή της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Τον αυτάρεσκο άνθρωπο τον ονόμασε «homo oeconomicus», και ήταν ένα είδος εικονικού διδύμου του ανθρώπου. Αυτόν το έβγαλαν από τα υπόγεια, όπου είχε πια αραχνιάσει. Γιατί ο «homo oeconomicus» ζούσε μέχρι εκείνη την στιγμή μια μάλλον περιθωριακή και καθαρά ακαδημαϊκή ζωή. Υπήρχαν και τύποι που τον περιέγραφαν, μερικοί μάλιστα από τον 19ο αιώνα. Δεν θα διηγηθούμε εδώ την ιστορία του «homo oeconomicus», που υφίσταται εδώ και 200 χρόνια. Θα ήταν όμως ένα μεγάλο σφάλμα να πιστέψουμε ότι από γεννησιμιού του ήταν ένα άπληστο τέρας το οποίο το άφησαν να αλωνίζει στη γη - αν και κυκλοφορεί με αυτό το ένδυμα στην αγγλική λογοτεχνία της πρώιμης μοντέρνας εποχής18. Ο homo 18

Δείτε το τυπικό έργο του Gebhard Kirchgässner, Homo Oeconomicus: The Economic Model of Behaviour and Its Applications in Economics and Other Social Sciences. Συναρπαστικά στοιχεία για τη φαντασία της λογοτεχνίας παρέχονται από τον Laurenz Volkmann, Homo Oeconomicus: Studien zur Modellierung eines neuen Menschenbildes in der englischen Literatur vom Mittelalter bis zum 18. Jahrhundert. Η λογοτεχνία είναι τεράστια. Κεντρικής σημασίας για την μεταπολεμική επανάσταση είναι οι διαλέξεις του Michel Foucault στις 21 και 28 Μαρτίου 1979, που περιλαμβάνονται στο The Birth of Biopolitics: Lectures at the Collège de France, 1978–79. Η ερευνήτρια S.M. Amadae ασχολείται λεπτομερώς με τον μετασχηματισμό μέσω της ορθολογικής επιλογής και της θεωρίας παιγνίων στην Ορθολογιστική Καπιταλιστική Δημοκρατία. Το βιβλίο του Philip Mirowski, Machine Dreams: Economics Becomes a Cyborg Science, περιγράφει τη μετατροπή του homo oeconomicus σε έναν παράγοντα επεξεργασίας πληροφοριών που δεν διακρίνεται πλέον από έναν υπολογιστή. Οι δύο τόμοι του John B. Davis, The Theory of the Individual in Economics: Identity and Value and Individuals and Identity in Economics, ανοίγουν μια νέα προοπτική και συνιστώνται ιδιαίτερα. Οι τέσσερις τελευταίες μελέτες εξετάζουν το υποκείμενο ερώτημα σε αυτό το βιβλίο, δηλαδή το βαθμό στον οποίο το «μοντέλο» κάνει υποθέσεις για την ταυτότητα και την ατομικότητα των homo sapiens που στην ψηφιακή εποχή θέτουν σε κίνδυνο την επιβίωσή τους.

28

oeconomicus, που ήταν ένα πλάσμα, το οποίο δεν μπορούσε πια να γίνει κατανοητό μέσω των διάχυτων παθών του, αλλά μέσω των σκληρών συμφερόντων του (και σε αυτά μπορεί να συμπεριληφθεί και η ελευθερία), ήταν από την αρχή μια μορφή του Διαφωτισμού. Σύμφωνα μάλιστα με ένα μαθητή του Habermas, τον Axel Honneth, μπορούμε να θεωρήσουμε τον homo oeconomicus ως την γενεσιουργό ιδέα της «Αριστεράς»19. Είναι μια μορφή από τα διδακτικά βιβλία, και οι έξυπνοι οικονομολόγοι δεν βαριούνται να επισημαίνουν, ότι δεν ήταν προορισμένος να είναι κάτι άλλο παρά τούτο [ΑΥΤOΣ Ο ΙΣΧΥΡΙΣΜΌΣ ΚΑΛYΠΤΕΙ ΣΉΜΕΡΑ ΤΉΝ ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛIΑ]: μια υπόθεση, που μας επιτρέπει, όχι απλά να κάνουμε καλύτερα τους υπολογισμούς που αφορούν τους ανθρώπους και τις προτιμήσεις τους, αλλά και να διαμορφώνουμε κοινωνικά συμβόλαια. Το πλεονέκτημα των κοινωνικών αυτών συμβολαίων είναι ότι δεν έχουν ως σκοπό τους την επίτευξη του ωραίου στο άκουσμα, αλλά κενού τρίπτυχου: καλό, αγαθό, αληθές. Και όμως αυτό είναι μόνο ένα μέρος της ιστορίας, το καλύτερο αν θέλετε. Το χειρότερο κομμάτι της ιστορίας αυτής, το περιγράφει (2008) με μια μόνο πρόταση, η Lynn A. Stout, νομικός στο πανεπιστήμιο Cornell, οποία ως ειδικός στο Corporate Governance και έλεγχο των αγορών, ασχολήθηκε επισταμένα με την οικονομική κρίση: «ο homo oeconomicus είναι ένας κοινωνιοπαθής»20. Αμέτρητοι συγγραφείς, μεταξύ αυτών και οικονομολόγοι, έχουν δείξει εδώ και δεκαετίες, πως οι υποθέσεις στις οποίες θεμελιώνεται ο «homo oeconomicus», δεν αποδίδουν επαρκώς την πολυεπίπεδη φύση της ανθρώπινης ψυχής και κοινωνίας21. Το παρόν βιβλίο όμως υποστηρίζει, ότι αυτός, που στις σελίδες αυτές ονομάζουμε «νούμερο 2», σε κάποια στιγμή (τα τελευταία χρόνια) ζωντάνεψε, και έγινε ένα 19

Δες το βιβλίο του Axel Honneth, Freedom’s Right: The Social Foundations of Democratic Life, σ. 181–91. 20

Lynn A. Stout, ‘Taking Conscience Seriously’, σ. 158–9. Δες επίσης το βιβλίο της Stout διανθισμένο με πολλά προσωπικά ανεκδοτολογικά περιστατικά, Cultivating Conscience: How Good Laws Make Good People. 21

Εκτός από τον John B. Davis, πιο πρόσφατα, για παράδειγμα, Ben Fine, Social Capital versus Social Theory: Political Economy and Social Science at the Turn of the Millennium, και Michael J. Sandel, What Money Can’t Buy: The Moral Limits of Markets.

29

πράγμα, που όσοι από τους δημιουργούς του έχουν αίσθηση της ευθύνης, δεν ήθελαν σε καμιά περίπτωση να εξελιχθεί έτσι το πράγμα. Οι λόγοι δεν είναι με κανένα τρόπο καθαρά «οικονομικής» φύσης. Κατ’ αρχάς, ο μοντέρνος άνθρωπος δεν ξέρει πια ακριβώς σε τι συνίσταται η ταυτότητα του, αν έχει μια ή πολλές ή καμία. Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι δεν μπόρεσαν να τον βοηθήσουν, αλλά ενίσχυσαν το πρόβλημα. Με τον τρόπο αυτό μειώθηκε αυτόματα η ικανότητα αντίστασης προς την απλοποίηση ενός μοντέλου, που μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα ζούσε κατά κάποιο τρόπο από τήν ένταση που υπήρχε μεταξύ αυτού (του μοντέλου) και του πραγματικού ανθρώπου. Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη νίκη του «οικονομικού ιμπεριαλισμού», που κατέστησε τα πάντα οικονομία. Ήταν όμως νίκη επειδή ο αντίπαλος κυριολεκτικά εξαφανίστηκε (και για τον λόγο αυτό δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τους οικονομολόγους ότι κατέλαβαν ένα χώρο που κάποιος άλλος εγκατέλειψε): η υποκειμενικότητα ή η ατομικότητα του ανθρώπου αντικαταστάθηκε από τις προτιμήσεις του (που έρχονται απ’ έξω, δηλαδή δεν έχει καμιά σημασία το πως δημιουργούνται και το γιατί μεταβάλλονται), και από την μεγιστοποίηση του κέρδους που ανέμενε ότι θα έχει22. Δεν χρειαζόταν κάτι παραπάνω. Σύμφωνα με τον Michel Foucault, ο homo oeconomicus δεν είναι μόνο ένα οικονομικό, αλλά και ένα πολιτικό πλάσμα, που στα μάτια της εξουσίας έχει το πλεονέκτημα ότι «κυβερνάται πολύ εύκολα»23. Αυτό όμως από μόνο του δε θα έφτανε για να ζωντανέψει το νούμερο 2. Χωρίς τον υπολογιστή, χωρίς τον ηλεκτρικό σπινθήρα, που δημιουργήθηκε μεταξύ του ανθρώπου και της μηχανής, το νούμερο 2 θα παρέμενε για πάντα ένα μοντέλο. Μια θεωρία που θα είχε το πλεονέκτημα (σε αντίθεση με τον Μαρξισμό), να μην είναι τίποτε άλλο παρά μια θεωρία.

22

Δες Milonakis and Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics, σ. 20–2.

23

Foucault, The Birth of Biopolitics, σ. 267ff.

30

«Μετά την πτώση», ονόμασε ο οικονομολόγος και φιλόσοφος John Davis, αυτή την εκδίωξη από εκείνο τον παράδεισο όπου δεν υπήρχαν δεσμεύσεις24. Αυτή η εκδίωξη πραγματοποιήθηκε σε δυο στάδια: κατά πρώτον, με την εμφάνιση των πρώτων υπολογιστών κατά την δεκαετία του 1950 που χρησιμοποιήθηκαν για στρατιωτικούς και επιστημονικούς σκοπούς, κατά δεύτερον, (με συνέπειες ακόμα πιο βίαιες από αυτές που επέφερε η εφεύρεση της ατμομηχανής) με τον θρίαμβο του «εκδημοκρατισμένου» υπολογιστή στις αγορές, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η σύντηξη της επιστήμης και των επιστημόνων και ολόκληρων κοινωνιών, με τις τεχνολογίες τους, η δημιουργία μεικτών όντων, άνθρωπος-μηχανή, που ονομάζονται ανδροειδή ή cyborgs, θα μας απασχολήσει πολλές φορές σε αυτό το βιβλίο. Μια αναθεώρηση της εικόνας του ανθρώπου κάτω από την προοπτική αυτής της σύντηξης, έλαβε χώρα σε όλους τους κλάδους (της επιστήμης) ταυτόχρονα. Κατά μια ειρωνική συγκυρία, η αναθεώρηση αυτή αναφερόταν συχνά σε ένα μοντέλο, που οι οικονομολόγοι είχαν στα συρτάρια και τα κεφάλια τους με το όνομα «homo oeconomicus». Οι γνωσιακές επιστήμες, που μετά τον πόλεμο είχαν αρχίσει να παίζουν ένα σημαντικό ρόλο, δεν ενδιαφέρονταν πια να εξανθρωπίσουν την μηχανή, αλλά όπως το διατύπωσε ο Jean-Pierre Dupuy, να μηχανοποιήσουν το πνεύμα25. Η κυβερνητική (cybernetics), η πρώτη επιστήμη που έγινε ένα με τον υπολογιστή, πήρε την θέση τής φιλοσοφίας, σύμφωνα με την διάσημη πρόταση του Martin Heidegger. Η επιστήμη δεν χρησιμοποιεί τις τεχνολογίες μόνο ως εργαλεία, με τα οποία ανακαλύπτει ή μεταλλάσσει κάτι, αλλά ανακαλύπτει και μεταλλάσσει πάντοτε αυτό, για το οποίο τα εργαλεία τής δίνουν την δυνατότητα. Ο υπολογισμός σε πραγματικό χρόνο (την ώρα που λαμβάνει χώρα) των προτιμήσεων των ανθρώπων, και σύντομα και μιας ολόκληρης κοινωνίας, όπως μας το δείχνει η προοπτική που έχει το Big Data, είναι δυνατός μόνο εάν υπάρχουν τα εργαλεία που καθιστούν τον υπολογισμό δυνατό26. 24

John B. Davis, The Theory of the Individual in Economics, σ.81-103.

25

Jean-Pierre Dupuy, ‘Cybernetics Is an Antihumanism: Advanced Technologies and the Rebellion against the Human Condition’ 26

Davis, The Theory of the Individual in Economics, σ. 89.

31

Το ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί όπως ένας υπολογιστής και οι διανοητικές διεργασίες ως υπολογισμοί ενός βιολογικού υπολογιστή -μια υπόθεση που στην δεκαετία του 1950 δεν έπειθε και τόσο εύκολα- είναι μια υπόθεση που φαίνεται στον καθένα πιθανή απλώς και μόνο λόγω της χρήσης των υπολογιστών. Το νούμερο 2 όμως δεν ισχυριζόταν και κάτι διαφορετικό για τον εαυτό του: το λογικό άτομο είναι μια υπολογιστική μηχανή. Έχει μειωθεί σε αυτό που εγωιστικά θέλει και διαλέγει. Έχει καταντήσει δηλαδή να είναι απλώς οι προτιμήσεις του, οι οποίες υπολογίζονται με την βοήθεια των μαθηματικών. Η διατύπωση της οικονομίας μέσω μαθηματικών τύπων, που έλαβε χώρα μετά τον Β’ ΠΠ (ο Davis το ονομάζει ένα εξοπλιστικό ανταγωνισμό μεταξύ των οικονομολόγων, με σκοπό να αποκτήσουν δόξα και επιρροή), επιτρέπει να θεωρούνται τα άτομα απλώς και μόνο «μαθηματικά αντικείμενα»27. Κάθε οικονομολόγος θα παραδεχόταν ότι οι παραδοχές αυτές για τον άνθρωπο είναι απλουστευτικές. Και είναι απλουστευτικές με ένα τόσο ριζοσπαστικό τρόπο, ώστε, όπως δικαίως επεσήμανε κάποιος, «το άτομο υποβιβάζεται σε τέτοιο βαθμό ώστε να γίνεται ουσιαστικά μηδέν, εξαιρουμένης της ιδιότητας που είναι υπεύθυνη για τις αυτόματες προτιμήσεις του»28. Τί συμβαίνει όμως όταν η πραγματικότητα μετατραπεί σε αυτό το αυτοματισμό; Όταν ο κόσμος γίνει σταδιακά μια μεγάλη μηχανή, που λειτουργεί ακριβώς όπως ένας αυτοματισμός; Το πρόβλημα δεν είναι τα απλοποιημένα μοντέλα. Το πρόβλημα είναι ότι γινόμαστε μάρτυρες μιας ρήξης, στην οποία αυτά τα μοντέλα κωδικοποιούν την πραγματικότητα, και με τον τρόπο αυτό καθίστανται πραγματικά. Και όχι μόνο αυτό: αυτά τα μοντέλα αποφασίζουν τι είναι λογικό και τι όχι. Σε όποιον όλα αυτά φαντάζουν αφηρημένα, ας κοιτάξει ποιες «προτιμήσεις» του δείχνουν το google και το facebook. Ας κοιτάξει επίσης, πράγμα που αυτή την στιγμή είναι πιο δραματικό, ποιοι αλγόριθμοι των χρηματιστηρίων απεικονίζουν τις προτιμήσεις των traders. Οι θεωρητικές παραδοχές για το νούμερο 2, είναι ήδη εμφυτευμένες στα E-books, στις smart-συσκευές, στις αγορές, στον πολιτικό βίο. Όπως το εκφράζει ο Michael Callon, οι 27

Davis, The Theory of the Individual in Economics, σ. 89.

28

Milonakis and Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics, σ. 20f.

32

παραδοχές αυτές είναι «performative», δηλαδή δημιουργούν την πραγματικότητα την οποία προσομοιώνουν29. Αυτός ο ιμπεριαλιστικός θρίαμβος έχει μια προϊστορία που σχετίζεται άμεσα με τον Ψυχρό Πόλεμο. Το ότι ο κάθε άνθρωπος θέλει να κερδίζει και δε θέλει να χάνει στις αγορές, είναι μια κοινοτοπία. Το ότι δεν μπορεί να κατηγορηθεί κανείς επειδή θέλει να κάνει εμπόριο, είναι επίσης κοινοτοπία. Το νέο ήταν, ότι τώρα πια μετρούσε μόνο το εγωιστικό κίνητρο, και ότι βάσει αυτού έγινε προσομοίωση μιας ολόκληρης κοινωνίας. Η σιωπηλή παραδοχή, ότι οι άνθρωποι είναι πιο πολυεπίπεδοι, και σε μεγαλύτερο βαθμό πλούσιοι, αντιφατικοί και ηθικοί, από ότι ισχυρίζεται η θεωρία, είχε ξεφτίσει κατά την δεκαετία του 1950. Πολύ σύντομα μάλιστα είχε ξεχαστεί στους κύκλους των οικονομολόγων. Θεωρούνταν πια απολύτως σώφρων και σε καμία περίπτωση ηθικά αμφίβολο, το να ενεργεί κανείς βάσει των προδιαγραφών της θεωρίας. Η ηθική δεν έπαιζε και μεγάλο ρόλο, για ευνόητους λόγους: θα ήταν θανατηφόρα ανοησία, κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, να θέλει κάποιος κάτι άλλο από το να βγει νικητής αυτού του παιχνιδιού, το να σκέφτεται κάτι πέραν από το συμφέρον του. Αυτό όμως που είχε νόημα για τον στρατό, δεν περιορίστηκε εκεί. Αυτά τα μοντέλα δεν είχαν σκοπό να καθορίσουν την σχέση προς αντίπαλο, αλλά και την σχέση του ανθρώπου προς τον κόσμο. Πολλοί από τους οικονομολόγους που κατά την δεκαετία του ’50 εργάζονταν για την RAND Corporation ή ως σύμβουλοι του στρατού, ανήκαν στην λεγόμενη «νεοκλασική» σχολή. Αυτή προερχόταν από το πανεπιστήμιο του Chicago, πού δίδασκε ότι οι άνθρωποι είναι εγωιστές και οι αγορές μηχανές που παράγουν την αλήθεια. Και εκείνη την στιγμή είχαν δει να τους δίνεται η ευκαιρία, να μετατρέψουν ένα απλό ισχυρισμό, σε νόμο της φύσης. Είχαν αρχίσει να γράφουν τύπους και αλγόριθμους. Οι υπολογιστές ήταν σε θέση να αναγνωρίζουν τους τύπους. Αυτό από μόνο του ήταν νέο. Μέχρι εκείνη την εποχή -σε αντίθεση με αυτό που σήμερα νομίζουμε- η 29

Ευχαριστώ τον Evgeny Morozov για τις βοηθητικές του υποδείξεις.

33

περιγραφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς με μαθηματικά μοντέλα, ήταν αποδοκιμαστέα στις οικονομικές επιστήμες. Όταν όμως είχαν κάνει την παραδοχή ότι κάθε άνθρωπος επιδιώκει το συμφέρον του, η συμπεριφορά μπορούσε πια να καθορισθεί με τα μαθηματικά. Αυτοί οι συχνά λαμπροί επιστήμονες, δεν είχαν γίνει μόνο ειδικοί στον αυτοματισμό του στρατού, αλλά και στον αυτοματισμό των αγορών, και των αυτοματισμό των ανθρώπων εντός των αγορών αυτών. Ήταν πρωτοπόροι ενός κόσμου, ο οποίος ήταν μισό αιώνα μακριά από την εποχή, κατά την οποία κάθε άνθρωπος θα ήταν δικτυωμένος με τους υπολογιστές και τις αγορές. Οι τύποι τους όμως ήταν κατανοητοί από τους υπολογιστές, οι οποίοι ήταν επίσης σε θέση να τους εφαρμόσουν. Είχαν εφεύρει κάτι που το ονόμασαν «θεωρία παιγνίων». Με την βοήθεια αυτής της εφεύρεσης έβαλαν εκείνο το μοντέλο σκέψης μέσα στο παιχνίδι της ζωής μας. Πολλοί από τους οικονομολόγους που συμμετείχαν στην RAND Corporation έλαβαν βραβείο Νόμπελ οικονομίας μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου. Ήταν η κορωνίδα ενός τεράστιου εγχειρήματος, με το οποίο εφαρμόστηκε η λογική του Ψυχρού Πολέμου πάνω στην κοινωνία. Και στο τέλος, κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, το μοντέλο αυτό του εγώ είχε πράγματι γίνει νόμος της φύσης. Και κανείς δεν μπορεί να το αμφισβητήσει: λειτούργησε καλύτερα από όλες εκείνες τις υπέρατομικιστικές ιδεολογίες αξιών με τις υποτιθέμενες ηθικές υποχρεώσεις, στο όνομα όμως των οποίων μπόρεσε να αναπτυχθεί ένας δολοφονικός κολλεκτιβισμός (ή ρατσισμός) κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα. Ο αρχισυντάκτης του «New Yorker», έγραψε σχολιάζοντας τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου: «ολόκληρος ο παγκόσμιος οργανισμός βασίζεται σε ένα είδος θεμελιώδους πίστης - στην καθόλου συναισθηματική παραδοχή, ότι οι άνθρωποι, τόσο ως άτομα όσο και ως κοινωνίες, ενεργούν βάσει μιας λογικής ιδιοτέλειας»30. Η λογική αυτή, στην εποχή των «λογικών μηχανών», όπως σιγά σιγά το αντιλαμβανόμαστε, έχει κάποιο κόστος. Ο κόσμος που βρίσκεται σε έκσταση (ύπνωση), πλην μερικών εξαιρέσεων, δεν έχει

30

Hendrik Hertzberg, ‘Comment: Tuesday, and After’.

34

συνειδητοποιήσει ακόμα, πως εκείνοι οι οικονομολόγοι άλλαξαν την ανθρώπινη ψυχή πιο πολύ από κάθε ψυχολογία. Δεν κατασκεύασαν όπλα, ούτε παρήγαγαν προϊόντα, ούτε συγκόλλησαν επεξεργαστές. Έκαναν όμως κάτι πιο ουσιαστικό, γράφοντας τα προγράμματα για τις τρεις μεγάλες μηχανές που μέχρι σήμερα καθορίζουν το τι γίνεται στον κόσμο: δηλαδή για τον στρατό, την αγορά και τον υπολογιστή. Πόνταραν σε εκείνο το σημείο, στο οποίο είναι ευκολότερο να αποπλανηθεί ο άνθρωπος: στην ευκαιρία για κέρδη. Κέρδη στο μεγάλο παιχνίδι του Ψυχρού Πολέμου, κέρδη στην ζωή. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’50, ο στρατός ήθελε να βρει με την βοήθεια του υπολογιστή ένα αντικαταστάτη του ανθρώπου που θα ήταν λογικός, προβλέψιμος και ακούραστος. Έψαχνε ένα «πράκτορα» που θα σκεφτόταν μόνο την επιβίωση του, και που θα ήταν σε θέση να εκτιμήσει τόσο το ρίσκο μιας επίθεσης όσο και το ποια είναι η καλύτερη ευκαιρία για το χτύπημα. Και όπως φάνηκε στα επόμενα χρόνια, τα προσόντα αυτά ήταν ακριβώς τα ίδια με αυτά που απαιτούσαν οι νέες αγορές της οικονομίας: έψαχναν ένα άνθρωπο που ήθελε να βγάλει κέρδος, που μπορούσε να υπολογίζει τα ρίσκα, και ήξερε σε μια δημοπρασία πότε ήταν η κατάλληλη στιγμή για να κτυπήσει. Για την πρόβλεψη όμως του μέλλοντος, ο άνθρωπος είναι το στοιχείο που προκαλεί τις περισσότερες διαταραχές από οτιδήποτε άλλο. Ο άνθρωπος είναι ένα ρίσκο που μεταβάλλεται. Δεν κοιμάται απλά πότε πότε στην δουλειά, είναι εριστικός και αντιφατικός. Δεν επιτρέπει να δει κανείς τα χαρτιά του, και έχει πολλά άχρηστα και ανόητα πράγματα στο κεφάλι του. Εξαιτίας αυτής της κατάστασης αποτυγχάνει κάθε υπολογισμός. Εδώ και αιώνες οι άνθρωποι ήθελαν να ανακαλύψουν πως λειτουργεί ο άνθρωπος. Και όλοι τους, μάντηδες, φιλόσοφοι, ψυχολόγοι, απέτυχαν. Πως τα κατάφεραν οι οικονομολόγοι να περιγράψουν το απρόβλεπτο του ανθρώπου με ένα μόνο τύπο; Η λαμπρή τους ιδέα: δεν τους ενδιέφερε πια πως λειτουργεί ο άνθρωπος. Η ερώτηση τους ήταν μια άλλη: πως πρέπει να

35

συμπεριφέρεται ο άνθρωπος ώστε να ισχύει ο τύπος που εφηύραν; Και η απάντηση ήταν έτοιμη: όλα τα προβλήματα που σχετίζονται με τον παράγοντα που εισάγει την αβεβαιότητα, δηλαδή τον «άνθρωπο», λύνονται με την αναγκαία υπόθεση, ότι σε όλα όσα σκέφτεται ή κάνει, έχει πάντα κατά νου το ίδιον συμφέρον. Η θεωρία αυτή είχε το πλεονέκτημα ότι λειτουργούσε πάντα και καθιστούσε τα πάντα προβλέψιμα. Το απέναντι είναι αδιαφανές; Γίνεται διαφανές σαν γυαλί αν αποδεχθούμε ότι θέλει απλώς να αυξήσει το κέρδος του. Οι άνθρωποι βοηθούν άλλους ανθρώπους; Το κάνουν μόνο και μόνο γιατί έτσι κάνουν κάτι καλό για τους ίδιους. Οι θεωρητικοί των παιγνίων δεν χρειάστηκε καν να ανοίξουν το κρανίο του ανθρώπου για να τον κατευθύνουν. Το μόνο που είχαν να κάνουν ήταν να τον προσαρμόσουν στον τύπο που υπολογίζει την μεγιστοποίηση του κέρδους. Δεν χρειάστηκαν δημαγωγούς, φέιγ βολάν, ιδεολόγους. Τα βιβλία στα οποία είχε ανακοινωθεί ο λογικός εγωισμός, ήταν πολύ αφηρημένα και για πολλούς ακατανόητα. Η νέα θεωρία των παιγνίων εισήλθε στην καθημερινότητα με την καθαρή πράξη. Με την νέα θεωρία μπορούσε να υπολογιστεί οτιδήποτε, όχι μόνο ο καλύτερος τρόπος να τρομάξεις τους Ρώσους. Πότε πρέπει να αλλάξει κανείς κατεύθυνση όταν δυο αυτοκίνητα πρόκειται να συγκρουστούν, και ο πρώτος που παραμερίζει χάνει το παιχνίδι; Αυτό εφαρμόζεται πολύ καλά σε δημοπρασίες και διαπραγματεύσεις για τους μισθούς. Η νέα διδασκαλία όμως, που έβλεπε στον κάθε άνθρωπο ένα εγώμηχανή που θέλει να νικήσει στο πόκερ της ζωής, βρισκόταν σε αντίθεση με την αγωγή και την καθημερινή ηθική, ώστε στην αρχή υπήρχαν αυθόρμητες αντιδράσεις. Οι άνθρωποι «έξω», που δεν ήταν στα Think tanks και στα καταφύγια, αισθάνονταν κατά την δεκαετία του ’50 πως κάτι συμβαίνει. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι ξαφνικά είχαν γεμίσει με παρανοϊκούς φόβους, ότι κάποιος τους κατευθύνει. Το Hollywood απεικόνισε τους εφιάλτες αυτούς, όπου τα aliens αναδομούν τους εγκεφάλους των ανθρώπων, επηρεάζουν τις σκέψεις τους με πιστόλια που εκπέμπουν ακτίνες, ή τους υποβάλλουν σε πλύση εγκεφάλου (συνήθως κομμουνιστικού τύπου). Το «1984» του Orwell, περιέγραφε ένα κόσμο όπου «τηλεοράσεις» κατευθύνουν και 36

παρακολουθούν τους ανθρώπους. Αυτό μπορούσε να αναγνωσθεί ως μια παραβολή για τα απολυταρχικά συστήματα. Δεν είχαν περάσει όμως ούτε δέκα χρόνια, και είχε ήδη επέλθει μια γενική υποψία, πως όχι μόνο ο ξένος ή και ο δικός τους στρατός, αλλά η αγορά ήταν αυτή που έλεγχε και διαπαιδαγωγούσε εκ νέου τους ανθρώπους. Το 1957 είχε εμφανιστεί το bestseller του Αμερικανού δημοσιογράφου Vance Packard, «Οι μυστικοί αποπλανητές». Εκεί μιλούσε για διαφημιστικές εταιρίες που απασχολούσαν υπνωτιστές, μιλούσε για ασυνείδητα διαφημιστικά μηνύματα, καί γιά έναν κινηματογράφο του New Jersey όπου έκαναν τους θεατές να αγοράσουν παγωτό λες και ήταν σε έκσταση. Αυτό το γεγονός ήταν μύθος, αλλά η υστερία που προκαλούσε για χρόνια, αποδεικνύει ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι είχαν το αίσθημα ότι στα πλαίσια της μοντέρνας ζωής είχαν σπανιότερα μια πραγματικά λογική επιλογή. Ο Packard είχε πει πως στους ανθρώπους έπρεπε να εμφυτευθεί μια άλλη διάνοια, και να εξασκηθούν σε μια συμπεριφορά τυφλής κατανάλωσης. Αυτό σήμαινε πλύση εγκεφάλου όχι με την χρήση βιβλίων, λέξεων ή επιχειρημάτων, αλλά με την βοήθεια των τεχνολογιών, οι οποίες επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες του παιχνιδιού. Από τότε υπάρχει ένας ακόμα άσβεστος φόβος μέσα στην βιομηχανική κοινωνία της δύσεως. Αυτά τα πράγματα παρουσιάζονταν τότε ακόμα με ωμό και απλοϊκό τρόπο, που έμοιαζε με θεωρίες συνωμοσίας. Τότε πίστευαν ότι κακές δυνάμεις θα έμπαιναν στους εγκεφάλους των ανθρώπων, θα γύριζαν μερικές βίδες και θα πατούσαν κόκκινα κουμπιά, και έτοιμος ο αλλαγμένος άνθρωπος. Η αλήθεια είναι ότι τα πράγματα ήταν πολύ πιο απλά: απλώς διπλασίασαν τον άνθρωπο. Στην ψηφιακή εποχή ο «homo oeconomicus», λέγεται «οικονομικός πράκτορας»: κάποιος που ενεργεί στην θέση του ανθρώπου, αποτελείται από ένα κωδικό του υπολογιστή και ενεργεί βάσει των νόμων των οικονομολόγων. Στην αρχή είχε αναλάβει τις στρατηγικές αποφάσεις στον στρατό, μετά τις οικονομικές αποφάσεις στις αγορές και τελικά, όλο και πιο συχνά, κοινωνικές αποφάσεις στην ζωή των ανθρώπων. Δεν είναι ανάγκη να 37

είναι ευφυής ή διαισθητικός. Πρέπει απλά να μπορεί να λογαριάζει βάσει των κανόνων της θεωρίας των παιγνίων. Μπορεί όμως να κάνει περισσότερα. Προπονεί τους ανθρώπους. Έχει προφανώς την δύναμη να μεταβάλλει εκ βαθέων το σύστημα αξιών των ανθρώπων. Κανένας δεν το είπε το 2008 πιο ξεκάθαρα, από εκείνον τον άνδρα, που τον έλεγαν «Darth Vader» στην εταιρία όπου εργαζόταν. Το όνομα του ήταν Joseph M. Gregory και εταιρία του ήταν η Lehman Brothers. Και ο Gregory, που ήταν «Chief Operating Officer» της investment bank, είχε καταλάβει, ότι η ποιότητα του manager της νέας εποχής ήταν η εξής: το να συγχωνευτείς με τις μηχανές που κάθε δευτερόλεπτο παζαρεύουν για το συμφέρον τους. Αμέσως μετά την έκρηξη της φούσκας ακινήτων είχαν ρωτήσει τον Gregory, γιατί η Lehman απασχολούσε ανθρώπους που δεν είχαν καταλάβει τίποτα για το πως λειτουργούσε εκείνη η αγορά. Και αυτός απάντησε: «αυτό δεν είναι κάτι ατομικό, είναι η δύναμη της μηχανής».

38

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Mastino Espanol (11/12/2014): Το βιβλίο είναι εξαιρετικό. Ο "homo oeconomikus" περιγράφεται ως τύπος ανθρώπου με πάθη και "σκληρά συμφέροντα", προϊόν του Διαφωτισμού(!), κοινωνιοπαθής, προβλέψιμος, αξιόπιστο πρότυπο για υπολογιστικά μοντέλα. Η ατομικότητά του, η ιδιαιτερότητά του, έχει αντικατασταθεί από τις προτιμήσεις του(!) (πόσο εύκολη είναι μετά η παγκόσμια "ένωση", "ομοιογένεια" και διαχείριση της ανθρωπότητας), και την μεγιστοποίηση του κέρδους του.. και ΚΥΒΕΡΝΙΕΤΑΙ ΠΟΛΥ ΕΥΚΟΛΑ!! (έτσι ερμηνεύεται η σύγχρονη ανθρώπινη καταναλωτική-άπληστη-κενή συμπεριφορά)... Ανέφερα σ' ένα σχόλιο αυθαίρετα και αυθόρμητα, τη λέξη "homo economicus" σαν "εξελικτικό" στάδιο κατάπτωσης, του homo sapiens, θέλοντας να περιγράψω τον άνθρωπο που έχει ταυτιστεί με την επιστήμη της οικονομίας και την τεχνολογία της... που φτάνει και σε κατάσταση "ένωσης" (cyborg), και δεν έχει συνειδησιακά προβλήματα. Εννοούσα μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Όμως εδώ βλέπουμε ότι ο συγγραφέας μιλάει για ΟΛΟΥΣ ανεξαιρέτως. Αυτό είναι φοβερό!!Εξηγεί τι είναι αυτό που μας συμβαίνει τελικά... σαν κοινωνία, σαν ανθρωπότητα, σαν πολιτισμός... Και το χειρότερο σαν θρησκευόμενα όντα... Διόρθωση: "homo oeconomicus". Aδ. αμέθυστε μήπως ξέρεις γιατί προσθέτει το "ο" μπροστά στη λέξη; Της δίνει ενισχυμένο νόημα; M. Αμέθυστος (11/12/2014): Είναι η λατινική γραφή. Ανώνυμος (24/9/2016): H ατομική βόμβα ήταν τελικά ένα καθοριστικό γεγονός στην ανθρώπινη ιστορία. Όπως και τα κομπιούτερς, ήταν το εργαλείο για να δουλέψει η θεωρία. Ανώνυμος (3/5/2020): O Joseph M. Gregory είχε και αυτός ένα σπιτάκι για να μένει...

39

3. Προφητεία Αληθές είναι αυτό που πιστεύουμε

Το 1989 είχε πολύ μεγαλύτερη σημασία από ότι τότε υποπτευόμασταν. Η ανθρωπότητα, όπως το διατύπωσε με ικανοποίηση ένας από τους πρωτεργάτες τής θεωρίας των παιγνίων, «είχε δημιουργήσει, μέσα στην παγωνιά, πιο μεγάλους εγκεφάλους, που ήταν αποτέλεσμα των εξοπλιστικών ανταγωνισμών εντός των πλαισίων τού είδους μας. Και δημιουργούσε όλο και πιο μεγάλες και καλύτερες υπολογιστικές μηχανές, με μόνο σκοπό να ξεγελάσουν τους άλλους»31. Δεν είχαν σταματήσει να σκέφτονται μόνο και μόνο επειδή η απειλή, για την οποία είχαν κατασκευαστεί, είχε φαινομενικά περάσει. Την δεκαετία του ’50 ο δρόμος ήταν ακόμη μακρύς. Έλειπαν ακόμα τεχνολογίες. Αντί αυτών υπήρχαν αφηρημένα μαθηματικά και στρεβλή φιλοσοφία, όπως εκείνη της Ayn Rand, της Αμερικανίδας φιλοσόφου, η οποία είχε διδάξει στον νεαρό τότε Alan Greenspan τον απόλυτο εγωισμό. Την εποχή εκείνη είτε ήταν κάποιος ενθουσιασμένος με την φιλοσοφία αυτή, είτε την απέρριπτε. Εν πάση περιπτώσει, οι άνθρωποι είχαν ελεύθερη επιλογή. Μέχρι που κάποια μέρα, οι υπολογιστικές μηχανές πρώτα, και οι προσωπικοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές (PC) αργότερα, είχαν καταστεί εργαλεία της καθημερινότητας, και άλλαξαν τα πάντα. Σε ένα κόσμο όπου υπάρχει μόνο χαρτί και μολύβι και λογιστικός χάρακας, είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθούν στην καθημερινότητα πολύπλοκοι τύποι για τον υπολογισμό των συνανθρώπων. Ο υπολογισμός με τέτοια μέσα διαρκεί πολύ, και μέχρι να βγει το αποτέλεσμα η ευκαιρία έχει πια εξαφανιστεί. Από την στιγμή όμως που μέσω δικτυωμένων υπολογιστών είναι δυνατόν να υπολογίζεται την ώρα που λαμβάνει χώρα, κάθε εμπορική πράξη και κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, μεταβάλλονται τα χρηματιστήρια και τελικά, και μέρη της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

31

Mirowski, Machine Dreams, σ. 505.

40

Το εγωιστικό μοντέλο σκέψης ήταν από την αρχή στο πνεύμα της μηχανής. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 βέβαια ήταν ακόμα αφανές και περιορισμένο αυτό το μοντέλο. Επειδή όμως οι αγορές δεν ήταν ακόμα προετοιμασμένες, και οι πρωτοπόροι του προγραμματισμού πίστευαν περισσότερο στην κοινότητα παρά στον εγωισμό, γίνονταν πειράματα με αλγόριθμους που απλώς έφερναν τους ανθρώπους σε επαφή. Αμέτρητες παραλλαγές ενός αντιπροσώπου του ανθρώπου στον ψηφιακό χώρο είχαν δημιουργηθεί ως προγράμματα κατά την δεκαετία του ’90. Μερικοί ήταν ανιδιοτελείς και έκαναν αμέσως συμβιβασμούς, άλλοι δημιουργούσαν δικά τους συστήματα αξιών. Ήταν μια εποχή πειραματισμού και δοκιμών32. Μόνο ένας όμως επέζησε. Πάνω στο χαρτί, ως υπόθεση περί της ανθρώπινης συμπεριφοράς, κωδικοποιήθηκε στους υπολογιστές με σκληρά δαρβινικά ένστικτα επιβίωσης. Τώρα πια κανείς δεν ξεφεύγει από αυτόν τον «οικονομικό πράκτορα», και κανένας δεν μένει ανεπηρέαστος από αυτόν. Αυτός ο αντιπρόσωπος είναι μια μηχανή κατήχησης στην υπηρεσία του καπιταλισμού της πληροφορίας, λέει ο κοινωνιολόγος Michael Callon. Η θεωρία «βασίζεται στην ιδέα, ότι οι πράκτορες είναι εγωιστές... για να προβλεφθεί η συμπεριφορά τών οικονομικών πρακτόρων στα πλαίσια της οικονομικής θεωρίας, δεν χρειάζεται να είναι κάτι αληθινό μέσα στην θεωρία αυτή. Απλώς πρέπει να είναι πιστευτή απ’ όλους» 33. Από καιρού έχουμε μπει στην εποχή των αυτοεκπληρούμενων προφητειών. Και ίσως να είναι δυνατόν να ζήσουμε με το γεγονός ότι, τα κοινωνικά δίκτυα ή οι μηχανές αναζήτησης μας δίνουν ακριβώς τις πληροφορίες τις οποίες περιμένουμε να πάρουμε. Και ίσως δεν έχουμε επίσης πρόβλημα με το γεγονός ότι μιλούμε μόνο με ανθρώπους που σκέφτονται όπως εμείς. 32

Αυτή η παράδοση παραμένει σήμερα σε ομάδες χάκερ και, σε κάποιο βαθμό, σε συστήματα όπως η Wikipedia. 33

Michel Callon, «Τι σημαίνει να πούμε ότι τα οικονομικά είναι αποδοτικά;», σ. 322

41

Πως όμως είναι δυνατόν να ζήσει κανείς σε μια κοινωνία, η οποία υποθέτει πως κάθε άνθρωπος είναι σώφρων μόνο όταν ενεργεί από ιδιοτέλεια, χωρίς να υποστεί ψυχικά τραύματα; Ο Vance Packard έγραψε στη δεκαετία του ’50: «Η μεγαλύτερη προσβολή στην οποία μας εκθέτουν οι χειραγωγητές, είναι το ότι προσπαθούν να διεισδύσουν στα κεφάλια μας. Ακριβώς αυτό το δικαίωμα στην ακεραιότητα του πνεύματος μας -είτε είναι λογικό είτε όχι- πρέπει να το υπερασπιστούμε»34. Τί θα έλεγε αν μάθαινε ότι στον 21ο αιώνα ένα πολύπλοκο, πλήρως αυτοματοποιημένο σύστημα απαντά αντί ημών, στο ερώτημα τι είναι λογικό και τι όχι; Τι θα έλεγε αν μάθαινε ότι ακριβώς 50 χρόνια μετά (από την δημοσίευση του έργου του), κυβερνήσεις και κράτη θα προσπαθούσαν απελπισμένα να επηρεάσουν τις οικονομικές αποφάσεις και συμπεράσματα αυτού του συστήματος; Ενός συστήματος που αποτελείται από άπειρα προγράμματα υπολογιστών, που πιθανόν επικοινωνούν μεταξύ τους με τρόπο σε μας ακατανόητο και ανεπιθύμητο. Αυτά τα προγράμματα ασχολούνται διαρκώς με το σάρωμα των σκέψεων των πληθυσμών, με σκοπό να βγάλουν κέρδος από τις αποφάσεις και τά συμπεράσματα των κυβερνήσεων. Ή αν μάθαινε ότι στα σύγχρονα, πολιτικώς σημαντικά συγγράμματα, προβάλλεται η απαίτηση για μια νέα αμερικάνικη και διεθνή αντίληψη περί κράτους, στην οποία υφίσταται μια συσχέτιση μεταξύ της ανάγκης ύπαρξης τεχνολογιών που προβλέπουν την συμπεριφορά, ορών αληθείας και βασανιστηρίων; Ο Vance Packard ίσως να έλεγε πως αυτή είναι μόνο η αρχή. Έτσι κι αλλιώς, αυτός είναι που προέβλεψε την εποχή των «τεχνητών τεράτων»35.

34

Vance Packard, The Hidden Persuaders, σελ. 240.

35

Vance Packard, The Hidden Persuaders, σελ. 231.

42

4. Τέρατα Όλοι προβαίνουν σε λογικούς χειρισμούς, και ξαφνικά αναδύονται τέρατα

Τώρα πια εμφανίζονται παντού τέρατα. Από την εποχή τών αλχημιστών ξέρουμε ότι τέρατα εμφανίζονται όποτε δημιουργούνται ρήγματα μεταξύ κοινωνίας και φύσεως. Από αυτά τα χάσματα αναδύονται. Κάθε κοινωνία προσπαθεί να προωθήσει την κοινωνική της πραγματικότητα ως νόμο, είτε πρόκειται περί «θεϊκής» απολυταρχίας, είτε περί επιστημονικού διαφωτισμού. Και όταν η κοινωνική μεταβολή δεν γίνεται πια κατανοητή βάσει αυτών των νόμων, και όταν οι άνθρωποι που δεν μπορούν να εγκαταλείψουν το λογικό αυτό σύστημα αισθάνονται ότι θα τρελαθούν, τότε αυτοί οι φόβοι ενσαρκώνονται ως τέρατα. Έρχονται και φεύγουν. Στις αρχές τού 20ου αιώνα εποικίζουν τις τέχνες, ιδιαιτέρως την λογοτεχνία, και με τον θρίαμβο των απολυταρχικών συστημάτων συντήκονται στο κράτος και την πολιτική, και τώρα εμφανίζονται στις αγορές. Από τις πολλές εμφανίσεις εκείνου του «τέρατος», που «έφαγε την Wall Street», όπως έγραψε ο Newsweek στις 6 Οκτωβρίου του 2008, θα αναφέρω μόνο τις τέσσερις, που προέρχονται από νηφάλιους και γι’ αυτό αξιόπιστους παρατηρητές: Ο κάτοχος βραβείου Νόμπελ οικονομίας Joseph Stiglitz, αναφέρεται στα «εργαστήρια του Frankenstein στην Wall Street»: «Κατά τον μεσαίωνα, οι αλχημιστές προσπάθησαν να μεταμορφώσουν μη ευγενή μέταλλα σε χρυσό. Οι σύγχρονοι αλχημιστές μεταμόρφωσαν επικίνδυνες, δεύτερης κατηγορίας υποθήκες, σε πρωτοκλασάτα προϊόντα, που είχαν χαρακτηριστεί ωστόσο ασφαλή, ώστε αγοράστηκαν και από ταμεία συντάξεων... Στο τέλος, οι τράπεζες είχαν συμμετάσχει άμεσα στον τζόγο»36. 36

Joseph Stiglitz, Freefall – America, Free markets, and the Sinking of the World Economy, σ. 6.

43

«Οι διεθνείς αγορές εξελίχθηκαν σε ένα τέρας», ήταν η τελευταία σχετική με το θέμα πρόταση του πρώην προέδρου της Γερμανικής Ομοσπονδίας, Horst Köhler (οικονομολόγος), λίγο πριν παραιτηθεί τού αξιώματος. Ο ιστορικός της επιστήμης George Dyson, που γνωρίζει την ιστορία της τεχνητής νοημοσύνης όσο κανένας άλλος, περιγράφει την παρούσα συντριβή ως την απελευθέρωση ενός τεχνητού πλάσματος: «Η κατάσταση περιγράφεται από το ερώτημα, τι θα μπορούσε να συμβεί εάν απελευθερωνόταν στην φύση τεχνητό γενετικό υλικό: θα ήταν το τέλος του κόσμου έτσι όπως τον ξέρουμε, εάν απελευθερώνονταν αυτά τα αυτοαναπαραγώμενα αριθμητικά πλάσματα; Ζούμε όμως σε ένα κόσμο όπου αυτά έχουν πράγματι απελευθερωθεί. Αυτός είναι ένας κόσμος πού όλο και πιο συχνά κυριαρχείται από αυτόν τον αυτοαναπαραγώμενο κωδικό»37. Και τέλος, ο κοινωνιολόγος Manuel Castells, ο πνευματικός υπέρπατέρας τής «κοινωνίας των δικτύων» γράφει: «έχουμε δημιουργήσει ένα αυτόματο στον πυρήνα τής οικονομίας μας, το οποίο είναι αποφασισμένο να καθορίσει την ζωή μας. Ο εφιάλτης της ανθρωπότητας, ότι οι μηχανές θα αναλάβουν τον έλεγχο του κόσμου μας, φαίνεται πως πραγματοποιείται. Δεν πραγματοποιείται με την μορφή των ρομπότ, που καθιστούν περιττά επαγγέλματα ή κυβερνήσεις, και τα οποία παρακολουθούν την ζωή μας, αλλά μέσω ενός ηλεκτρονικού συστήματος συναλλαγών»38. Αυτές είναι ακραίες δηλώσεις, και όλοι διερωτώντο από το 2008 και μετά, πώς θα αντιμετώπιζε η οικονομική επιστήμη την καταστροφή που προκάλεσαν οι εσφαλμένες προβλέψεις της. Η ολοκληρωτική απώλεια ελέγχου εντός ενός συστήματος που μέχρι προσφάτως διαφημιζόταν ως σταθερό σαν το Βατικανό και λογικό σαν τον Mr. Spock, είναι πολύ χειρότερη από την απώλεια ελέγχου σε ένα έτσι κι’ αλλιώς εύθραυστο σύστημα.

37

George Dyson, ‘Conversation: Technology: A Universe of Self-Replicating Code’.

38

Manuel Castells, ‘Information Technology and Global Capitalism’, σ. 56.

44

Όλα, μα κυριολεκτικά όλα όσα πυροδότησε η κρίση που άρχισε με την χρεοκοπία της Lehman και κατέληξε στην κρίση του ευρώ, είχαν σχεδιαστεί ως στρατηγική προς αποφυγή του κινδύνου (κρίσης). Όλα βασίζονταν στην πεποίθηση, πως το μεγάλο αυτόματο των αγορών, είχε τροφοδοτηθεί με τα καλύτερα μαθηματικά μοντέλα του ανθρώπου και των αγορών, έτσι ώστε να αποκλείεται να επέλθει οποιαδήποτε «τήξη πυρήνα», «μαζική καταστροφή», και να αποφευχθούν όλα τα τέρατα. Και επειδή όλα αυτά ήταν εσφαλμένα, ήταν φανερό εκ των υστερών ότι μερικοί τύποι, όχι μόνο στο Αμερικάνικο Κογκρέσο, έπρεπε να απαντήσουν σε μερικά ερωτήματα39. Αυτά τα ερωτήματα δεν απαντήθηκαν ποτέ, όπως το έχουν στο μεταξύ καταδείξει λεπτομερώς μερικοί οικονομολόγοι με ευθιξία. Και όλα τα σημάδια συνηγορούν στο ότι το σύστημα, μετά από ένα νανοδευτερόλεπτο τρόμου, έχει γίνει ακόμα πιο κλειστό40. Υποτιμά κανείς την κρίση εάν νομίζει πως το μοναδικό αντικείμενό της ήταν ο πρόεδρος τής εκδοτικής τράπεζας Alan Greenspan ή η φιλόσοφος Ayn Rand, η οποία στα βιβλία της που έχουν μεγαλύτερη επιτυχία από την Βίβλο, κηρύττει τον εγωισμό. Το θέμα επίσης δεν είναι αποκλειστικά ούτε οι οικονομολόγοι όπως ο Friedrich Hayek ή ο διευθυντής τής Lehman, ούτε και το να καταγγελθεί η «απληστία» και η «φιλαυτία». Κανένας δεν μπορεί να κλέψει την παράσταση, όταν πρόκειται περί ηθικής καταδίκης των πρωταγωνιστών, ούτε και από τους υπέρ-ορθόδοξους οικονομολόγους του πανεπιστημίου του Σικάγο, που λέγονται νεοκλασικοί και νεοφιλελεύθεροι. Το θέμα είναι μάλλον να εξετάσουμε το ερώτημα: μήπως η διδασκαλία τής «λογικής ιδιοτέλειας», δηλαδή του σώφρονος εγωισμού, παράγει καθαρή παράνοια; Σε ένα συναρπαστικό διάλογο μεταξύ του Henry Waxman (μέλος του κογκρέσου) και του Alan Greenspan, ενώπιον του Αμερικάνικου 39

Το πιο εκτεταμένο και περιεκτικό υλικό διατίθεται ηλεκτρονικά στην τεκμηρίωση των ακροάσεων της Αμερικανικής Γερουσίας: http://www.hsgac.senate.gov. 40

Ευχαριστώ τον Philip Mirowski που μου επέτρεψε μια προεπισκόπηση του βιβλίου του Never Let a Serious Crisis Go to Waste: How Neoliberalism Survived the Financial Meltdown.

45

κογκρέσου, ο δημοκρατικός Waxman τον ρώτησε: «Έχετε το αίσθημα ότι η ιδεολογία σας, σας παρέσυρε να πάρετε αποφάσεις, τις οποίες θα προτιμούσατε να μην είχατε πάρει;» Ο Greenspan απάντησε: «Για να υπάρξει κανείς χρειάζεται μια ιδεολογία. Το ερώτημα είναι εάν η ιδεολογία είναι ορθή ή εσφαλμένη. Και σήμερα σας λέω: ναι, έχω βρει ένα λάθος.» Ο Waxman ρώτησε: «Βρήκατε πραγματικότητα;»

ένα λάθος

που

αφορά

την

«Ένα λάθος στο μοντέλο που καθορίζει αποφασιστικά το πως λειτουργεί ο κόσμος»41. Κανείς σχεδόν δεν είχε προσέξει ότι ο Greenspan αναφερόταν σε ένα τέρας. Δεν μίλησε απλά για μερικά λάθη στην πολιτική περί τόκων ή ελέγχου. Όπως το παρουσίασε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Scott Patterson: ο άνδρας αυτός, σε μια στιγμή διαύγειας, δεν αμφισβήτησε μόνο την λογική ενός συστήματος που ισχυριζόταν πως τα προσωπικά συμφέροντα των «οικονομικών πρακτόρων θα δημιουργούσαν τον καλύτερο δυνατό κόσμο». Αρνήθηκε επίσης την πίστη (τουλάχιστον σε αυτήν την σκοτεινότερη στιγμή της καριέρας του), πως είναι δυνατόν να κατασκευαστεί μια «αποτελεσματική μηχανή των αγορών», εάν οι υπολογισμοί των computer βασίζονται αποκλειστικά στον εγωισμό των ατόμων42. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μαθηματικός για το καταλάβει αυτό. Ο καθένας αισθάνεται πως τα μοντέλα των αγορών και του εγώ αυτοαναιρούνται διαρκώς, και την ίδια στιγμή απαιτούν από τους ανθρώπους «λογική» συμπεριφορά. Σε τι συνίσταται για παράδειγμα η διαφορά μεταξύ τής συμβουλής: σε περίπτωση επίθεσης με πυρηνικά όπλα, να κρυφτεί κανείς κάτω από το τραπέζι (την οποία παρουσίαζαν τα σινεμά των ΗΠΑ κατά την δεκαετία 41

Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 263–4. 42

Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 264–5.

46

του ’50), και της συμβουλής: να εξασφαλίσει κανείς την σύνταξή του στις αγορές, οι οποίες καταστρέφουν ακριβώς αυτή την εξασφάλιση; Και έτσι βρισκόμαστε για μια ακόμη φορά στα πλαίσια της δεκαετίας του ’50, κατά την οποία μια αντικειμενικά παράλογη κατάσταση (πως να φερθείς λογικά προς την παράνοια μιας επίθεσης με πυρηνικά;) οδήγησε στην μαζική παραγωγή ενός νέου είδους (Genre).

Σχόλιο: [Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΕ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕΙ ΤΟΝ ΚΑΙΝΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΟΠΩΣ ΤΟΝ ΥΠΟΣΧΕΘΗΚΕ Ο ΘΕΟΣ. ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΠΕΤΥΧΕ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ. Η ΔΥΣΗ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΕΝΤΑΣΣΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. ΑΥΤΟ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΠΟΥ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΤΟΝ ΑΓΑΘΟ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ ΕΝΤΑΣΣΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΣΤΟΝ ΝΕΟ ΚΑΡΠΟ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ, ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΝΙΧΑΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ, ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΕΓΩ ΤΗΣ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΡΤΕΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΥΠΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΤ. ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΔΙΠΛΑΣΙΑΣΤΗΚΕ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΥΟΜΕΝΟ ΣΤΟΝ HOMO ΟECONOMICUS. ΚΑΤΑΡΓΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΓΩΙΣΜΟ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ. ΠΩΣ ΝΑ ΣΩΣΕΙ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΙΟΣ ΣΗΜΕΡΑ ΟΠΩΣ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΘΑΜΜΕΝΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΣΕΣ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕΙΣ, ΑΠΟ ΤΟΣΟΥΣ ΤΟΚΟΥΣ ΕΝ ΚΑΚΩ. ΣΙΓΑ-ΣΙΓΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΤΑΙ Η ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΟΣ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΝ ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ, ΟΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΤΕΣ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΟΙ, ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΜΑΧΟΝΤΑΙ ΜΕ ΛΥΣΣΑ ΜΑΝΙΧΑΙΣΤΙΚΗ ΟΙ ΖΗΛΩΤΕΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΑΝΑΠΑΛΑΙΩΣΑΝ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΤΗΣ ΠΤΩΣΕΩΣ. ΙΔΟΥ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΥ ΡΑΜΦΟΥ].

47

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου M (14/4/2014): Ο συγγραφέας λέει για τους σύγχρονους αλχημιστές που μεταμόρφωσαν μη ευγενή μέταλλα σε χρυσό, δηλ. επικίνδυνα ενυπόθηκα δάνεια σε υψηλής αξίας προϊόντα. Έδωσαν εκατομμύρια στεγαστικά στην Αμερική, ακόμα και σε άστεγους οι οποίοι πλήρωσαν κάποιες δόσεις και σταμάτησαν. Το ποσό όμως του δανείου με τους τόκους διπλασιάστηκε, τιτλοποιήθηκε και πουλήθηκε "χρυσό" σαν ένα επενδυτικό προϊόν υψηλής αξίας και ασφάλειας σε Δήμους, ασφαλιστικά ταμεία κτλ. που έχασαν τελικά τα χρήματά τους. Το θέμα είναι αν πίστευαν οι τραπεζίτες και οι οικονομολόγοι ότι ήμασταν θωρακισμένοι από τη "μαζική καταστροφή" λόγω των τελειότερων μοντέλων πρόβλεψης όπως λέει ο συγγραφέας ή αν ήξεραν τι έρχεται και σαν καθαροί τζογαδόροι "της αρπαχτής" έφεραν την καταστροφή. Μ. Ανώνυμος (14/5/2020): Πως χρησιμοποιείται το Ayn Rand Institute - η φιλόσοφος Ayn Rand- για την οποία γίνεται λόγος στο άρθρο. http://redskywarning.blogspot.com/2016/03/made-in-usa.html

48

5. Σενάριο «Ελπίζω να λειτουργήσει» - Η κρίση ως ταινία

Ένα συστηματικό λάθος που έχει τις διαστάσεις αυτού που αντιμετωπίζουμε σήμερα, θα έπρεπε να είχε πυροδοτήσει μια αναθεώρηση. «Ολόκληρο το επιστημονικό οικοδόμημα έχει καταρρεύσει»43, δήλωσε ο Alan Greenspan ενώπιον του Αμερικάνικου Κογκρέσου. Η ταινία όμως του Charles Ferguson «Inside Job» έχει δείξει την πλήρη απάθεια των συμμετεχόντων. Καμία αυτοκριτική, καμία αμφιβολία. Ήταν το πιο λαμπρό ντοκιμαντέρ για το Crash, ο Ferguson κέρδισε ένα Oscar, και ο κόσμος καθησυχάστηκε, αφού η κοινωνία είχε πει τα πράγματα με το όνομα τους. Τα ντοκιμαντέρ είναι το ένα στοιχείο. Πιο ενδιαφέρουσα όμως ταινία είναι αυτή που παίζεται μπρος στο έσω μάτι της δημοσιότητας. Αυτή η διήγηση, που αποτελείται από αυτά που γράφονται και λέγονται στις εφημερίδες, το διαδίκτυο, στα talkshows, στις βουλές και στα δικαστήρια, πληρεί τις προϋποθέσεις μιας ταινίας τρόμου και καταστροφής. Και κάτι ακόμη: το σενάριο αυτό αντιστοιχεί ακριβώς σε εκείνο των «disaster-movies» της δεκαετίας του ’50, που προέκυψαν στο Hollywood και την Ιαπωνία, σε ένα κλίμα τρόμου λόγω της ατομικής βόμβας, και ζει ακόμη, λες και η φαντασία έχει μόνο ένα σημείο αναφοράς, τα τέρατα. Είναι η ακριβής αντιγραφή της ιστορίας για τον ανεύθυνο επιστήμονα που δημιούργησε ένα τέρας. Όλοι οι ρόλοι στην ταινία τρόμου της σημερινής κρίσης έχουν διαμοιραστεί. Και εκείνοι που διηγούνται την πλοκή -οι Trader, οι τραπεζίτες και πολιτικοί, που μίλησαν στα μαγνητόφωνα των Αμερικανών δημοσιογράφων- δεν ξέχασαν πως ο ρόλος που έχουν στην ταινία, είναι ο ρόλος του ήρωα. 43

Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 263.

49

Ας παρακολουθήσουμε το σενάριο, έτσι όπως το διηγούνται οι εμπλεκόμενοι. Πρώτον: Το τέρας

Δεν μπορεί να γίνει η διάκριση όταν μιλούμε για το τέρας, εάν αναφερόμαστε σε ένα μηχάνημα, το πράγμα αυτό (τον υπολογιστή, το σύστημα), ή εάν αναφερόμαστε στον άνθρωπο. Και οι δυο παραλλαγές προσφέρονται, και οι δυο προέρχονται από τον 19ο αιώνα, όταν η Mary Shelley είχε γράψει τον «Frankenstein» της, τον οποίο θεωρούσαν ένα τέρας λόγω της σύγχυσης που προκαλούσε η κατασκευή του. Η μία πλευρά λοιπόν ορίζει το τέρας ως το αποτέλεσμα συνδυασμού μαθηματικών τύπων, ηλεκτρισμού, Hardware και Software, το οποίο έχει ξεφύγει από τον ανθρώπινο έλεγχο. Για κάποιους άλλους, το τέρας δεν είναι ένα πρόγραμμα του υπολογιστή που παθαίνει αμόκ, αλλά αποτέλεσμα απορρύθμισης, απληστίας και φιλαυτίας. Απληστία Ι: οι άνθρωποι είχαν αγοράσει σπίτια χωρίς να έχουν την οικονομική δυνατότητα. Κατόπιν υποθήκευσαν τα σπίτια που δεν τους ανήκαν για να πάρουν επιπλέον δάνεια. Απληστία ΙΙ: οι άνθρωποι που παραπλάνησαν τους πρώτους, και τους είχαν δώσει χρήματα, είχαν δημιουργήσει με τα παράγωγα μια τεράστια βρώμικη επιχείρηση. Και δεν είχαν απλώς υπολογίσει πως οι πελάτες τους σε κάποια στιγμή δεν θα μπορούσαν να πληρώσουν, αλλά και την αναβολή, που με τους αναγκαστικούς πλειστηριασμούς θα καθυστερούσε την ολοκληρωτική κατάρρευση των ομολόγων που είχαν εκδόσει. Ο Alan Greenspan όμως έδωσε μια Τρίτη εξήγηση ενώπιον του Κογκρέσου. Το τέρας ήταν ένα πράγμα μεταλλαγμένο, προερχόμενο από τις «καλύτερες γνώσεις» των μαθηματικών και κατόχων βραβείου Νόμπελ, και «από τις μεγάλες προόδους της τεχνολογίας υπολογιστών και και πληροφορικής»44. 44

Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 263.

50

Μέσα στην γενική αναστάτωση και οργή κατά την περίοδο εκείνη, είχε περάσει απαρατήρητο, πως για πρώτη φορά, μια παγκόσμια κρίση είχε εξηγηθεί με την εμφάνιση του Cyborg, ενός μικτού πλάσματος, που αποτελείται από άνθρωπο και μηχανή. Το τέρας είναι αόρατο (τουλάχιστον αυτό απαιτεί το σενάριο αγωνίας στην πρώτη πράξη κάθε ταινίας με τέρατα). Μετά έχει την όψη του Bernard Madoff. Τις άλλες μορφές του πλάσματος αυτού, την μηχανή, το πράγμα, τις φανταζόμαστε συνήθως ως πράσινες σειρές αριθμών που αναβοσβήνουν στις οθόνες. Η ανθρωπολόγος Caitlin Zaloom είχε παρατηρήσει, πως οι αριθμοί που συνεχώς εναλλάσσονται πάνω στις οθόνες προκάλεσαν μια μεταμόρφωση45. Οι αριθμοί, το σκληρότερο και αδιαμφισβήτητο μέσο επικοινωνίας, από τους οποίους προκύπτουν οι νόμοι της φύσης, δεν χρησίμευαν πια για τον υπολογισμό της κίνησης των αγορών, αλλά μόνο για την ερμηνεία της. Η σύγχυση είχε προκληθεί από μια έννοια, η οποία είχε κάνει καριέρα στους κύκλους των τραπεζιτών (πριν ακόμα το συμβάν στην Fukushima): τήξη πυρήνα. Με την έννοια αυτή αποσκοπούσαν στην αποκοπή του ανθρώπινου τμήματος του τέρατος, και με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν την όλη κατάσταση ως φυσική καταστροφή. Τήξη πυρήνα. Ακουγόταν σαν κάτι που είχε σχέση με την φυσική, αυτό όμως που εννοούσαν ήταν στην πραγματικότητα ένα στατιστικό τέρας: το μεγαλύτερο δυνατό ατύχημα, το οποίο ήταν ταυτόχρονα και το πιο απίθανο. Ήδη κατά την δεκαετία του ’90, δυο συγγραφείς (ο ένας εκ των οποίων είναι συν-εφευρέτης της στρατηγικής εξασφάλισης αξιών, με την οποία μπορεί κανείς να ασφαλίσει τις μετοχές του για το ενδεχόμενο απώλειας της αξίας τους) είχαν αποδείξει μαθηματικά πως το Crash των χρηματιστηρίων του 1987 δεν είχε συμβεί επειδή δεν ήταν δυνατόν να συμβεί: «ακόμα και αν ζούσε κανείς 20 δισεκατομμύρια χρόνια, όση και 45

Zaloom, Out of the Pits, p. 99.

51

η ηλικία του σύμπαντος... η πιθανότητα να βίωνε μια τέτοια πτώση των χρηματιστηρίων, έστω και μια φορά, θα ήταν κυριολεκτικά μηδενική»46. Αυτό που ακούμε εδώ και μας δίνει την εντύπωση πως πρόκειται για μια εξήγηση που δίνει η φυσική, είναι πανάρχαιο συστατικό της τερατολογίας: ένας τέρας είναι ένα πράγμα που είναι απίθανο να υπάρχει, και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι τέρας. Δεύτερον: οι τρελοί επιστήμονες, οι Mad Scientists

Στην περίπτωση τους, όπως και στην περίπτωση του Dr. Frankenstein, δεν είναι ξεκάθαρο εάν αυτοί οι ίδιοι είναι τέρατα. Δεν φορούν λευκές ποδιές, αλλά σκισμένα jeans, δεν δουλεύουν με δοκιμαστικούς σωλήνες αλλά ηλεκτρονικές σπίθες και μαθηματικούς τύπους, δεν λέγονται Dr. Strangelove, αλλά Quants. Όπως και στις ταινίες φαντασίας του Hollywood, όπου οι τρελοί επιστήμονες δουλεύουν σε υπόγεια καταφύγια, ή στον βόρειο πόλο, έτσι και αυτοί οι επιστήμονες δουλεύουν στα κρυφά. Για πολύ καιρό κρατήθηκε μυστική και η απλή ύπαρξη τους, όπως στην περίπτωση της PDT, το ισχυρό Hedgefonds (hedge fund) της Morgan-Stanley, περί του οποίου ούτε οι εργαζόμενοι γνώριζαν πως στο ίδιο κτήριο δούλευαν τέτοιοι επιστήμονες. Ο δημοσιογράφος Scott Patterson είχε αργότερα γράψει, πόση άγνοια είχαν, ακόμα και στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, οι κοστουμάτοι τραπεζίτες της Morgan-Stanley, όταν τυχαία συναντούσαν τους «μάγους» στο ασανσέρ. «Τι στο καλό κάνετε ακριβώς;» Σε τέτοιες ερωτήσεις απαντούσαν τα μέλη της PDT με πλάγιο τρόπο: «Με τεχνικά πράγματα, κάτι με υπολογιστές. Ασχολούμαστε με Quants»47. 46

Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 53–4. 47

Patterson, The Quants, σ. 162.

52

Τρίτον: Οι κυνηγοί τού τέρατος

Η εμφάνιση των τεράτων δημιουργεί μια αγορά κυνηγών των δρακόντων. Είναι συνήθως νεαροί άνδρες με έντονες φαντασιώσεις ανδρικής αδελφότητας, που παράγονται σε περιβάλλοντα με έντονη παραγωγή τεστοστερόνης. Αυτοί είναι οι ήρωες τής εσωτερικής μας ταινίας δράσης που έχει θέμα την οικονομική κρίση. Τουλάχιστον έτσι αντιλαμβάνονται οι ίδιοι τον εαυτό τους. Οι Traders είναι αυτοί που διηγούνται την ιστορία από τα εσώτατα μέρη της μεγάλης μηχανής της Lehman και AIG. Από όλους τους εμπλεκόμενους στην ταινία μας, αυτοί είναι ίσως οι πιο κατάλληλοι για ήρωες του Hollywood και μορφές για να ταυτιστεί κανείς μαζί τους. Επειδή ακριβώς, μέσα στα κλειστά δωμάτια τους κάθονται μπροστά από τους ίδιους υπολογιστές όπως και εμείς, και επειδή προσομοιώνουν την σύγχρονη ζωή ως αγώνα επιβίωσης. Αυτοί είναι κατά κάποιο τρόπο τα πρώτα μη στρατιωτικά δείγματα μιας ψηφιακής κοινωνίας, οι οποίοι δρώντας σε πλήρη απομόνωση δεν βιώνουν πια τον άνθρωπο τον οποίο «χειρίζονται». «Χειρίζονται» (δρουν) στα μέτωπα των υπολογιστών, και δεν οδηγούνται από ηθικό αλλά από οικονομικό συμφέρον. Η αποστολή τους είναι να κάνουν αυτό που κάνουν οι μισθοφόροι και ο «Terminator»: «απορροφούν τον κίνδυνο», και επειδή δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος-ρίσκο (πτώση επιτοκίων, τυφώνες, πυρηνικά εργοστάσια που εκρήγνυνται) που να μην τον έχουν ασφαλίσει ή εκτιμήσει οι εργοδότες τους, οι τύποι αυτοί πολεμούν σε όλα τα μέτωπα. Ηθικά δεν είναι ξεκάθαροι. Οι καλά εκπαιδευμένοι αυτοί Χ-Men αλλάζουν ευχαρίστως πλευρά. Ένα από τα αγαπημένα τους πολεμικά κόλπα λέγεται «Tobashi». Ο όρος αυτός προέρχεται από την ιαπωνική λέξη «tobasu», που θα πει: «να αφήσεις κάτι να πετάξει και να φύγει». Σύμφωνα με το σύστημα Tobashi και με την βοήθεια των παραγώγων, έπρεπε να «πετάξουν μακριά», δηλαδή να «να γίνουν αόρατα», τα χρέη των κρατών ή των επιχειρήσεων. Το 2008, αυτοί οι Traders συμμετείχαν σε ένα εγχείρημα, κατά το οποίο η Ελλάδα απαλλάχτηκε από τα χρέη της με την βοήθεια παραγώγων. Με τα παράγωγα αυτά, η Goldman Sachs είχε κυριολεκτικά εξαφανίσει από τα μάτια του κόσμου αυτά τα χρέη.

53

Το κόλπο αυτό επέφερε στους τραπεζίτες κάπου 300 εκατομμύρια δολάρια, και στην Ελλάδα μια ελάφρυνση του 1% στο επιτόκιο. Και επειδή οι άνθρωποι της Goldman-Sachs ήξεραν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο τι είχαν κάνει, χρησιμοποίησαν λίγο αργότερα την γνώση τους, για να επιτεθούν και πάλι στην Ελλάδα48. Μπρος στον αντικατοπτρισμένο κόσμο τών οθονών των υπολογιστών τους, ο τύπος αυτός του Trader βλέπει τον εαυτό του ως ήρωα μιας ταινίας καταστροφής. Μια σοφία λέει, πως τα τέρατα έρχονται από μόνα τους ή κάποιοι τα φέρνουν. Όπως η Ellen Ripley, στην ταινία «Alien» του Ridley Scott, αναλύει, σκοτώνει και φέρνει στον κόσμο το τέρας, έτσι και οι Traders που δουλεύουν με τους υπολογιστές, ερμηνεύουν, αναλαμβάνουν και απορροφούν τους αόρατους κινδύνους, οι οποίοι δημιουργούνται στα μοντέρνα ιδρύματα. Η Caitlin Zaloom παρομοιάζει την στιγμή κατά την οποία οι Traders είναι εκτεθειμένοι στον μέγιστο κίνδυνο, με τις καταστάσεις που αναδύονται κατά την ακραία ορειβασία: μια συνάντηση με το «αληθινό εγώ»49. Είναι φυσικά εντελώς θολό εάν την στιγμή εκείνη εκτρέφουν ή σκοτώνουν το τέρας. Μερικοί κάνουν το ένα, μερικοί το άλλο. Σε κάθε περίπτωση, ότι κάνουν το κάνουν προς ίδιον συμφέρον, όπως ακριβώς και ο super ήρωας. Μόνο που ο μισθός τους δεν είναι ηθικής αλλά οικονομικής φύσης. Σε περίπτωση ήττας πεθαίνουν. Η Caitlin Zaloom αναφέρεται στα λόγια του εκπαιδευτή της: «Αν χαθούν χρήματα, χάθηκαν, αλλά πιστέψτε με: αυτό προκαλεί μια αίσθηση θανάτου. Πρέπει κανείς να την υπερβεί»50. Μέσα από αυτό ακριβώς το περιβάλλον προήλθαν εκείνοι οι Traders, κυνηγοί-δολοφόνοι των τεράτων, που το 2008, είχαν σχεδόν καταστρέψει το σύστημα των επενδυτικών τραπεζών, με το να στοιχηματίσουν επιτυχώς εναντίον του. Με τις κενές πωλήσεις είχαν εγχύσει τον αντιορό 48

Satyajit Das, Extreme Money: The Masters of the Universe and the Cult of Risk, σ. 258–60.

49

Zaloom, Out of the Pits, σ. 109.

50

Zaloom, Out of the Pits, σ. 132.

54

στις επενδυτικές τράπεζες, και με τον τρόπο αυτό προκάλεσαν την παρακμή των τραπεζών - και για τους ίδιους αστρονομικά κέρδη. Ένας από τους πιο επιτυχημένους από αυτούς είναι ο Steve Eisman. «Είναι σαν να ταΐζαμε το τέρας. Το ταΐσαμε μέχρι που έσκασε»51. Το σενάριο

Αυτοί λοιπόν είναι οι εμπλεκόμενοι. Οι διάλογοι της ταινίας μας αποτελούνται από αμέτρητα σχόλια, αναλύσεις και εξορκισμούς της κρίσης και της κοινωνίας. Και αν οι δημοσιογράφοι κάνουν πως αυτό είναι το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο, οι ειδικοί, νομπελίστες, πολιτικοί και μέσα ενημέρωσης είχαν περιπέσει σε τρομερές αντιφάσεις εκτιμώντας σχετικά απλές τεχνικές διαδικασίες. Οι διάλογοι τους μοιάζουν με διακοπτόμενη ασύρματη επικοινωνία, που στις ταινίες καταστροφών οδηγούν πάντα σε εσφαλμένα συμπεράσματα: «...δεν υπάρχει εναλλακτική, over…» «...αν αποτύχει το ευρώ, αποτυγχάνει η Ευρώπη, copy...» Αυτές οι εκφράσεις είχαν αποσταλεί μέσα σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο το οποίο είχε επιβάλει η πολιτική: «..η μεγαλύτερη κρίση από τον καιρό της μεγάλης ύφεσης...» «...ολόκληρο το σύστημα στο κατώφλι της κατάρρευσης...» «...Αρμαγεδδών...» Στο αποκορύφωμα τής κρίσης τής Lehman, η καγκελάριος τής Γερμανικής Ομοσπονδίας είχε καλέσει μια σειρά αρχισυντακτών (και το όλο σκηνικό ήταν ώριμο για ταινία και ανεπανάληπτο) για να τους προειδοποιήσει, μην τυχόν προκαλέσουν πανικό. Από τότε, η γερμανική και η ευρωπαϊκή πολιτική εκτελούν μια πτήση στο άγνωστο, λες και ο άκρως νευρικός σταθμός εδάφους (πολιτική) να προσπαθεί να επικοινωνήσει με τους άκρως νευρικούς πιλότους (αγορές), σε συνθήκες 51

Michael Lewis, The Big Short: Inside the Doomsday Machine, σ. 251.

55

υψηλών επίπεδων θορύβου. Και για τον λόγο αυτό, δεν επιτρέπεται να ενοχληθεί περαιτέρω αυτή η επικοινωνία, εντός αυτού του συστήματος που κινδυνεύει να συντριβεί, από οποιοδήποτε συνταγματικό δικαστήριο, δημοψήφισμα, και πάνω απ’ όλα από κανένα «λάθος σχόλιο». Στον θόρυβο αυτόν πρόσθεσαν και άλλοι κάτι: βουλευτές που σήμερα τραβούν κόκκινες γραμμές, τις οποίες αύριο ξεπερνούν. Τα μέσα ενημέρωσης, όπως οι ανταποκριτές των καναλιών, που μιλούν για τις συναντήσεις κορυφής στις Βρυξέλλες, λες και πρόκειται για σενάριο («...επιβλήθηκε...», «...δεν επιβλήθηκε...»), δημοσιογράφοι, ειδικοί, ομιλητές σε τηλεοπτικά παράθυρα, που με ένα ρυθμό 48ωρου προσφέρουν εντελώς αντιφατικές ερμηνείες. Δεν υπάρχει ούτε ένας Ευρωπαίος που να μην έχει αντιληφθεί αυτό το χάος των ερμηνειών και απόψεων, όπως υφίσταται τα τελευταία χρόνια, απλώς και μόνο, επειδή όλα αυτά επαναλαμβάνονται σε τέτοιο ακραίο βαθμό, που προκαλείται η εντύπωση, ότι αυτοί που προβάλλουν πιστεύουν πως με την επανάληψη το πρόβλημα διασαφηνίζεται. Αυτό όμως δεν συμβαίνει, όχι επειδή τα πράγματα είναι πολύπλοκα, αλλά επειδή κυριολεκτικά, είναι ακουστικά ακατανόητα (λόγω του θορύβου του περιβάλλοντος, με την κυριολεκτική έννοια της λέξης). Και όπως είναι γνωστό, σε περιπτώσεις όπου κάθε κίνηση σημαίνει ζωή ή θάνατο, δεν είναι δυνατόν να καθίσουν, ο πιλότος και ο ελεγκτής από το έδαφος, και να συζητήσουν τα πράγματα από μια άλλη οπτική γωνία. Αντί αυτού, επαναλαμβάνουν διαρκώς την ίδια πληροφορία, μέχρι να γίνει «copy», δηλαδή να επιβεβαιωθεί η λήψη της. Αυτό επισημαίνει την διαφορά μεταξύ αυτού που ονομάζουμε «πληροφορία», και αυτό που θεωρούμε ως «γνώση». Όπως διαφέρει για παράδειγμα το σενάριο μιας ταινίας από την πραγματικότητα, οι «κινήσεις» ενός ηθοποιού από την επικοινωνία, ή όπως διαφέρει η «πληροφορία» του Trader από την «γνώση» της αγοράς. Ένας τέτοιος χειρισμός της πληροφορίας, αντιστοιχεί σε αυτό που εννοούσαν λέγοντας «θεωρία της πληροφορίας», όταν είχαν εμφανιστεί οι υπολογιστές: τα σήματα που μεταφέρουν την πληροφορία δεν χρειάζεται να έχουν κάποια σημασία, πρέπει απλώς να αποστέλλονται, πάλι και πάλι….

56

Όποιος το 2012 παρακολουθούσε σε πραγματικό χρόνο την επικοινωνία στις αγορές, και διάβαζε τις αμέτρητες αναλύσεις και σχόλια, που συχνά η μια δεν αναφέρεται καθόλου στην άλλη και ούτε μαθαίνει ούτε φτάνει στο ίδιο συμπέρασμα, μπορούσε να αναγνωρίσει, πόσο πολύ αυτό το πράγμα είχε γίνει το σενάριο της καθημερινότητας μας. Στο τέλος όλα καταλήγουν σε ένα ναι/όχι, αποκλεισμό/προσάρτηση (της Ελλάδας για παράδειγμα), και στο τέλος όλα μοιάζουν έτσι όπως κάποτε το προέβλεψε με μορφή παρωδίας ο νευροεπιστήμονας Ralph Gerard: «Ένας άντρας πάει μόνος του σε ένα πάρτι, και παρατηρεί ότι όταν κάποιοι προσκεκλημένοι φωνάζουν αριθμούς, οι άλλοι γελούν. Ένας από τους παρόντες του εξήγησε: ξέρουμε πολλά ανέκδοτα, τα είπαμε τόσες πολλές φορές, ώστε για να τα διηγηθούμε χρησιμοποιούμε απλώς αριθμούς που έχουμε συμφωνήσει να τους προσδώσουμε. Ο φίλος μας λοιπόν λέει να προσπαθήσει, και φωνάζει: 63! Η αντίδραση όμως ήταν μέτρια. Τί έγινε, το 63 δεν ήταν ανέκδοτο; Ήταν, αλλά δεν το είπες καλά»52. Με τον ίδιο τρόπο, οι ευρωπαϊκές υπηρεσίες ρίχνουν αριθμούς που ελπίζουν ότι θα τιθασεύσουν το τέρας. Όλοι αυτοί οι αριθμοί δεν είναι τίποτε άλλο παρά ερμηνείες-προβλέψεις, εάν δηλαδή μια κοινωνία, ένα κράτος ή η Ευρωζώνη θα επιβιώσει ή όχι. Είναι πρακτικά αδύνατο να δει κάποιος πολίτης την συσχέτιση μεταξύ των αριθμών αυτών και της ταυτότητας του καθενός. Δεν προλαβαίνουν καν νά εκφέρουν τους αριθμούς, και κάποιος ήδη γελάει. Είτε επειδή ισχυρίζεται ότι δεν πρόκειται να αρκέσουν τα χρήματα, είτε επειδή πιστεύει πως με τον τρόπο αυτό θρέφεται απλά το τέρας. Οι επιστήμονες εν τω μεταξύ προσφέρουν αντιφατικά αντίδοτα, και ενώ μερικοί γελούν δυνατά με το «63», κάποιοι άλλοι το θεωρούν φθηνό αστείο. Δεν μιλούμε μόνο για την οικονομική κρίση, αλλά για την κρίση ενός γνωσιακού συστήματος, που δεν είναι πια σε θέση να διακρίνει μεταξύ πληροφορίας και γνώσεως, επειδή όλα έχουν μετατραπεί σε “κινήσεις” του παιχνιδιού (ή σκηνές του σεναρίου). Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 η Susan Sontag είχε γράψει μια ανάλυση αμερικάνικων ταινιών science fiction, τρόμου και καταστροφών, που 52

James Gleick, The Information: A History, a Theory, a Flood, σ. 249.

57

γυρίστηκαν κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Εκεί μέσα δείχνει πως ο φόβος δεν προέρχεται μόνο από την ατομική βόμβα, αλλά και από το αίσθημα πως οι πάντες και τα πάντα καταντούν απρόσωπα. Λες και οι άνθρωποι φοβούνται ότι θα χάσουν το ατομικό τους εγώ από «Invasion of the body snatchers», «The creeping unknown», «The Puppet People» ή «The Brain Eaters». Τα εγκλήματα των τεράτων είναι χειρότερα από τον φόνο. «Δεν σκοτώνουν απλά ένα πρόσωπο. Το εξαφανίζουν»53. Ήταν το προαίσθημα ότι θα εμφανιστεί ένας κόσμος όπου το εγώ θα καταντούσε «black box», που ορίζεται μόνο μέσω των προτιμήσεων, και μάλιστα (το Hollywood δεν το παρέβλεψε) δια της ύψιστης προτίμησης: να επιβιώσεις. Μόνο δια της προσποίησης, των κόλπων και του πόκερ με το παράλογο στοιχείο του ανθρώπου, και με την βοήθεια της «λευκής μαγείας» της επιστήμης, ο μοναχικός ήρωας είναι σε θέση (σε συνεργασία πάντα με τον στρατό) να σώσει μόνος του τον κόσμο. Στο δοκίμιο της η Sontag είχε επισημάνει μια πρόταση, η οποία εκφέρεται στον αγώνα εναντίον των τεράτων, κάθε φορά που ο ήρωας, ο στρατός ή οι πολιτικοί σκαρώνουν (hedge) το σχέδιο άμυνας. Βέβαιο όσο και το «αμήν» στην Εκκλησία, εκφέρεται πάντα η πρόταση: «Ελπίζω να λειτουργήσει!». Στις αρχές του ’50, επισκέφθηκε το Πεντάγωνο ένας δημοσιογράφος, ενθουσιασμένος με το νέο διανοητικό όπλο, την «Θεωρία των Παιγνίων». Είχε γράψει ένα βιβλίο με τον τίτλο: «Στρατηγικές για το πόκερ, το εμπόριο και τον πόλεμο», επειδή είχε ακούσει πως ο στρατός είχε βρει την φιλοσοφική λίθο για τις στρατηγικές αυτές. Ένα σύστημα σκέψης κατάλληλο για την εποχή της ατομικής βόμβας, τουλάχιστον τόσο σημαντικό όσο και η βόμβα: «Στο σπαρτιάτικο περιβάλλον ενός γραφείου στο Πεντάγωνο, ένας νεαρός επιστήμονας που εργαζόταν για την Air Force, είχε πει: «ελπίζουμε ότι θα λειτουργήσει, έτσι όπως το 1942 ελπίζαμε ότι θα λειτουργήσει η ατομική βόμβα»54. 53

Susan Sontag, ‘The Imagination of Disaster’, σ. 221.

54

Steven Belletto, No Accident, Comrade: Chance and Design in Cold War American Narratives, σ. 104.

58

Αυτό λειτούργησε. Ήταν η φιλοσοφική λίθος. Όποιος την κατέχει, ισχυρίζονταν κάποτε οι αλχημιστές, είναι σε θέση να μεταμορφώσει τον μόλυβδο σε χρυσάφι. Ενέχει όμως κινδύνους και παρενέργειες. Γιατί χωρίς να το θέλει ή και να το υποψιάζεται κανείς, τα τέρατα επέστρεψαν στον κόσμο μας.

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Μ (15/12/14 7:19 μ.μ.): Αυτό το βιβλίο σε καθηλώνει. Περιγράφει με λόγια αυτά που έχεις ως "αίσθηση" του κόσμου, τα τελευταία χρόνια. Τα περνάει από το ασυνείδητο, μέσα στη συνείδηση ως γνώση. Η αληθινή κρίση που έφερε και την οικονομική, είναι αξιακή, είναι αυτή του συστήματος σκέψης... Είναι η αντικατάσταση της γνώσης (μόνιμη, αναλλοίωτη, σταθερά αυξανόμενη, δεν χάνει την αξία της, χτίζεις πάνω της νέα γνώση..) από την πληροφορία που είναι εφήμερη, παροδική, μεταβαλλόμενη, κατευθυνόμενη, ελεγχόμενη, και επεξεργάσιμη σε μια βάση δεδομένων ενός ανθρώπινου μυαλού ή ενός υπολογιστή σε συνεργασία ή όχι με τον ανθρώπινο νου... προς την κατεύθυνση αποκλειστικά της μεγιστοποίησης του κέρδους... Η αποθέωση του ανθρώπινου εγωισμού... Ανώνυμος (15/12/14 8:13 μ.μ.): Δεν αντικαταστάθηκε η γνώση - το γράμμα G(nosis) στο άνοιγμα του διαβήτη - απλά μοιράζεται με μεγαλύτερη προσοχή σήμερα στους εκλεκτούς του συστήματος, ενώ η πληροφορία, και δη η ψηφιακή, προορίζεται για τις μάζες... Μεγάλη ιδέα έχετε πάντως για τη γνώση και... καρφώνεσθε! Τι θα πει ο Κύριός σας! Εκτός και αν τον έχετε πλάσει στα μέτρα σας... :))) amethystos (15/12/14 8:39 μ.μ.): Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ, ΠΑΛΑΙΟΗΜΕΡΟΛΟΓΙΤΗ, ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΕΙ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ. ΜΟΝΟ ΠΟΥ ΕΣΥ ΑΓΝΟΕΙΣ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΓΝΩΣΗ. Ανώνυμος (15/12/14 10:12 μ.μ.): Κυρ Αμέθυστε, γιατί σας έχουν γίνει έμμονη ιδέα οι "παλαιοημερολογίτες"; Μήπως θα θέλατε να συζητήσετε μια μέρα μαζί τους; Ίσως αλλάξετε την αρνητική σας γνώμη γι αυτούς αν το κάνετε. amethystos (15/12/14 10:30 μ.μ.): Φίλε μου υπάρχει παλαιοημερολογίτικος τρόπος σκέψης. Είναι αρκετά διαδεδομένος. ΞΕΣΗΚΩΝΟΥΜΕ ΓΗ ΚΑΙ ΟΥΡΑΝΟ ΓΙΑ ΨΥΛΛΟΥ ΠΗΔΗΜΑ. Η κατάντια τής ανθρώπινης καταστάσεως. Είναι ιδιαιτέρως πορνικός. Μιά διανοητική πορνεία. Ανώνυμος (16/12/14 2:11 π.μ.): Απορίας άξιον, ΔΙΑΤΙ η πορνεία απασχολεί ΤΟΣΟν την σκέψιν σας. amethystos (16/12/14 8:42 π.μ.): Η πορνεία δέν είναι σκέψη φίλε. Σκέψη σού φαίνεται. Είναι τό αρχαιότερο επάγγελμα μέ τό οποίο προσπαθούμε νά κερδίσουμε τό εύ ζείν. Στιγμιαία ψυχοσωματική ευτυχία.

59

πην (16/12/14 9:56 π.μ.): Αν δεν έχει κανείς ΕΝΤΟΣ-Εκκλησιας θέληση να απονεκρωθεί τελείως ώστε να βλέπει την γενετήσια λειτουργία ως να επρόκειτο απλώς σαν μια κατασκευή πλίνθων...και αν δεν έχει την βούληση να φθάσει στην καθαρότητα του αββά Σερήνου, με την βοήθεια της θειας Χάριτος, συνεχώς το σαρκικό φρόνημα του νου του θα παραμένει σαρκικό. Οι πανύψηλες Κορυφές της αγνότητας είναι το ζητούμενο. Αμέθυστε, μπράβο! Ωραίες οι αναρτήσεις σου...ας είμαστε προς αυτή την κατεύθυνση. Είχα έναν θειο ,ο οποίος ήταν βαθιά πιστός ,όμως είχε ανακατέψει τον Παρμενίδη και τον Σόλωνα με τους αγίους Πατέρες. Οπότε μιλούσαμε θεολογικά μου τους ανακάτευε...και με στενοχωρούσε. Καλή και αγία ημέρα ! Και κάτι άλλο. Φθάνει να το θέλεις και να είναι αυτό που θα ζητήσεις μέσα στο θέλημα του Θεού ,τα φέρνει έτσι όπως τα θέλεις. Κανένα θέλγητρο, δεν μπορεί να σε αποσπάσει από την λατρεία Του Θεού. Ας βλέπουμε τους άλλους σαν αδελφούς. πην Μ (16/12/14 10:16 π.μ.): 8:13 Aδελφέ δεν βαρέθηκες τις συγκρούσεις;... Σε κάθε ανάρτηση και μια αντιπαράθεση;... Γιατί;.. Είναι κουραστικό και βαρετό.. Γιατί πρέπει συνέχεια να αποδεικνύουμε κάτι για τον εαυτό μας;; Eδώ διαβάζουμε, και συζητάμε θέματα που δεν ενδιαφέρουν τον περίγυρό μας, και ΤΙΠΟΤΑ ΑΛΛΟ.... Δεν είναι το θέμα μας να αποδείξουμε κάτι, ή να υπερισχύσουμε απέναντι σε κάποιον. Σχετικά με αυτά που λες.. αν διαβάσεις το κείμενο θα δεις ότι ο συγγραφέας δεν ταυτίζει την πληροφορία με την ενημέρωση, ούτε την γνώση με την αποθήκευση δεδομένων. Δίνει άλλη έννοια... κυρίως της επίγνωσης καταστάσεων. Και αν πάμε παραπέρα... η αληθινή Γνώση είναι το φως στα σκοτάδια μας, που το δίνει ο Κύριος ως καθαρή δωρεά, όπως λέει ο γ. Σωφρόνιος, και είναι κυρίως να μπορείς να δεις ΚΑΘΑΡΑ με το βλέμμα Του, τον κόσμο τους ανθρώπους και τον Ιδιο... και να μπορέσεις να Τον αγαπήσεις. Μ. Ανώνυμος (17/12/14 7:24 π.μ.): (10:30) Φοβερό αυτό που είπες Αμέθυστε!! ΜΠΡΑΒΟ!! Ανώνυμος (28/9/2016): ".. μια παγκόσμια κρίση είχε εξηγηθεί με την εμφάνιση του Cyborg, ενός μικτού πλάσματος, που αποτελείται από άνθρωπο και μηχανή." "Η σύγχυση είχε προκληθεί από μια έννοια, η οποία είχε κάνει καριέρα στους κύκλους των τραπεζιτών (πριν ακόμα το συμβάν στην Fukushima): τήξη πυρήνα. Με την έννοια αυτή αποσκοπούσαν στην αποκοπή του ανθρώπινου τμήματος του τέρατος, και με τον τρόπο αυτό θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν την όλη κατάσταση ως φυσική καταστροφή. Τήξη πυρήνα. Ακουγόταν σαν κάτι που είχε σχέση με την φυσική, αυτό όμως που εννοούσαν ήταν στην πραγματικότητα ένα στατιστικό τέρας: το μεγαλύτερο δυνατό ατύχημα, το οποίο ήταν ταυτόχρονα και το πιο απίθανο. Τώρα πια εμφανίζονται παντού τέρατα. Από την εποχή των αλχημιστών ξέρουμε ότι τέρατα εμφανίζονται όποτε δημιουργούνται ρήγματα μεταξύ κοινωνίας και φύσεως. Από αυτά τα χάσματα αναδύονται." 60

Στην πραγματικότητα το Τέρας υπήρχε πριν την Κρίση, είχε και όνομα "ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ". Δεν είχε ακόμα αποκρουστική μορφή ήταν καμουφλαρισμένο αλλά σαν "γνήσιο Τέρας".. ήταν ήδη Τεράστιο και αγκάλιαζε τα πάντα. Ήταν ο τροφοδότης της "ζωής" η "αιμοδοσία" (με την παροχή χρήματος). Θα έπρεπε όμως να ανησυχούμε. Είχε ήδη καταλάβει τα πάντα, ήταν η "Ανώτερη Αρχή" (ποιο κράτος;).. και αποφάσιζε, αν "υπάρχεις ή δεν υπάρχεις"..και αν θα "ζήσεις" ή θα "πεθάνεις"... Στους Ναούς του χρήματος τις Τράπεζες παιζόταν η "ύπαρξή" σου.. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ όχι απλά αποφάσιζε για την τύχη σου, αλλά ήταν η "Μεγάλη Μητέρα" που "Εγκρίνει ή Απορρίπτει" (αιτήματα), "Επιτρέπει ή απαγορεύει" ( κινήσεις), "Τιμωρεί ή ανταμείβει" (με αυθαίρετες μεταβολές χρηματοδότησης), "Ορίζει τους κανόνες και όρους του παιχνιδιού" (ποιους θα δεχτεί να παραμείνουν συνεργάτες σου), ορίζει "ποιοί θα παραμείνουν "εν ζωή" και ποιους θα φάει το μαύρο σκοτάδι της "μαύρης λίστας".. Αυτά τα ζήσαμε. Και πήραν διαστάσεις που έφταναν "τα όρια ζωής και θανάτου" (και αυτό φάνηκε καθαρότερα όταν ήρθε ο πανικός της μεγάλης κρίσης). Θανάτου όχι μόνο επαγγελματικού αλλά και φυσικού. Η απόδειξη είναι οι χιλιάδες αυτοκτονίες. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ άγγιξε πραγματικά την δύναμη και την εξουσία "ζωής και θανάτου"... Το αποκρουστικό του πρόσωπο φάνηκε. Η αλλόφρονη δημιουργία τραπεζικών παραγώγων που προκάλεσε τη μεγάλη κρίση ήταν το "φυσικό" "εξελικτικό στάδιο", το απόγειο της μέχρι τότε πορείας του Τέρατος. Η φούσκα ήδη λειτουργούσε στην πράξη. Και γεννούσε χρήμα. Η οικονομία περνούσε εξ΄ολοκλήρου από τις Τράπεζες. Οι μεταχρονολογημένες επιταγές στην αγορά, ήταν ήδη "αποκομμένες" από την πραγματική αξία στην παραγωγική διαδικασία. Ένα ποσοστό 15-20% ήταν τόκοι και διάφορα "έξοδα" της Τράπεζας για έγκριση προείσπραξης, αξιολόγηση και διατήρηση λογαριασμού ανά διαστήματα κτλ.. Αυτό λειτουργούσε τόσο κερδοφόρα ώστε απογείωσε το τραπεζικό σύστημα. [Αλλά γονάτισε την πραγματική οικονομία, ώστε να αδυνατεί πλέον να το "τρέφει". Έτσι η γενεσιουργός αιτία της κατάρρευσής του ήταν η ίδια η απληστία του.] Με τόσο εύκολη μετατροπή του "αέρα της φούσκας" σε χρήμα, γιατί να μην μεγαλώσει κι άλλο; Φούσκωσε τόσο ώστε πήρε τις διαστάσεις του "μανιταριού" της ατομικής βόμβας. Και απειλούσε να σαρώσει τα πάντα. Και πως φούσκωσε; Μέσα στη μέθη της απληστίας άρχισαν στην Αμερική να τιτλοποιούν τα εκατομμύρια επισφαλή δάνεια που έδιναν απροϋπόθετα.

61

Δημιούργησαν "επενδυτικά προϊόντα" υπολογίζοντας ότι η ωφέλεια μετά το τέλος της αποπληρωμής τους λόγω τόκων θα είναι διπλάσια. Πολλαπλασίαζαν αξίες.. "πουλούσαν αέρα".. Έτσι χάθηκαν δισεκατομμύρια. Υπάρχουν κάποια νούμερα που τα λένε όλα. Με τη δημιουργία πολυσύνθετων προϊόντων η εικονική πραγματικότητα αξιών ξεπερνά σήμερα πάνω από 10 φορές το παγκόσμιο ΑΕΠ καθώς 800 τρις δολάρια παίζονται στις αγορές παραγώγων, ενώ µόνο 90 τρις δολάρια αφορούν συναλλαγές εντός των οργανωμένων αγορών. Το πραγματικό "ακαθάριστο προϊόν" (ο "τζίρος" ας το πούμε έτσι) δηλ. τα πραγματικά ετήσια χρήματα του πλανήτη (που αντιστοιχούν σε πραγματικές αξίες) ήταν όταν ξεκίνησε η κρίση περίπου 54 τρις και τα εικονικά ("στηριγμένα" σε μελλοντικές αποδόσεις λόγω τόκων ή αγοραπωλησιών "χρηματιστηριακού τζόγου") περίπου 1.200 τρις (απίστευτο!). Η πυρηνική έκρηξη έχει συντελεστεί. Η τήξη πυρήνα είναι σε εξέλιξη. Απλά έχουν τοποθετήσει κάποια θεωρούμενα στεγανά. Αχαρτογράφητα εδάφη.. ρίχνουμε τροφή στο τέρας ακόμα και ανθρώπους μήπως ηρεμήσει. Αλλά ουσιαστικά αυτό γιγαντώνεται. Από την κατάρρευση της Lehman Brothers το παγκόσμιο χρέος έχει αυξηθεί κατά 57 τρις δολάρια. Η παγκόσμια οικονομία, όχι απλά δεν ανέκαμψε, αλλά χρησιμοποίησε την υποτιθέμενη μελλοντική ανάπτυξη ως ενέχυρο. Θεωρεί ότι απλά δανείστηκε από το μέλλον, αλλά αυτό το μέλλον όχι μόνο δεν είναι σε θέση να δανείσει το παρόν αλλά είναι ήδη ένα ζόμπι.. "σκελετοί στις ντουλάπες" των τραπεζικών χαρτοφυλακίων. Υπηρεσία Τακτικής Παρακολούθησης Τραπεζών "Με την υπηρεσία Τακτικής Παρακολούθησης παρακολουθούμε τακτικά το συνολικό χαρτοφυλάκιο και τα οικονομικά σας, καθώς οι συνθήκες που επικρατούν στις αγορές διαφοροποιούνται διαρκώς, όπως και οι ανάγκες και οι στόχοι σας. Με αυτή τη μέθοδο, επιβεβαιώνουμε ότι οι επιλογές σας είναι ευθυγραμμισμένες τόσο με τις εκάστοτε συνθήκες, όσο και με τις ανάγκες σας, και ότι είστε στο σωστό δρόμο για την επίτευξη των στόχων σας. Ο Προσωπικός Συνεργάτης σας: Σας ενημερώνει για τις οικονομικές εξελίξεις που αφορούν το χαρτοφυλάκιό σας και διαμορφώνουν την αξία του. Εντοπίζει τυχόν μεταβολές στους στόχους, τις ανάγκες ή τις υποχρεώσεις σας. Σημειώνει τις ενέργειες που πραγματοποιήσατε και καταγράφει τις παρατηρήσεις και τα σχόλια που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της συνάντησή σας.

62

Παρακολουθούμε και σας ενημερώνουμε για όλες τις πτυχές του χαρτοφυλακίου σας: Καταθέσεις και άλλα ρευστά διαθέσιμα. Επενδυτικά προϊόντα. Άλλα προϊόντα. Επικαιροποίηση οικονομικών στόχων. Ακούγονται αθώα, ανθρώπινα-φιλικά, και "πολύ λογικά". ΑΛΛΑ είναι η ενσάρκωση του σχεδιασμένου στα χαρτιά νέου τύπου ανθρώπου. Είναι ο homo economicus. "Αμέτρητες παραλλαγές ενός αντιπροσώπου του ανθρώπου στον ψηφιακό χώρο είχαν δημιουργηθεί ως προγράμματα κατά την δεκαετία του ’90. Μερικοί ήταν ανιδιοτελείς και έκαναν αμέσως συμβιβασμούς, άλλοι δημιουργούσαν δικά τους συστήματα αξιών. Ήταν μια εποχή πειραματισμού και δοκιμών. Μόνο ένας όμως επέζησε. Πάνω στο χαρτί, ως υπόθεση περί της ανθρώπινης συμπεριφοράς, κωδικοποιήθηκε στους υπολογιστές με σκληρά δαρβινικά ένστικτα επιβίωσης." "Ο Greenspan απάντησε: «Για να υπάρξει κανείς χρειάζεται μια ιδεολογία. Το ερώτημα είναι εάν η ιδεολογία είναι ορθή ή εσφαλμένη. Και σήμερα σας λέω: ναι, έχω βρει ένα λάθος.» Ο Waxman ρώτησε: «Βρήκατε ένα λάθος που αφορά την πραγματικότητα;» «Ένα λάθος στο μοντέλο που καθορίζει αποφασιστικά το πως λειτουργεί ο κόσμος.» Η διδασκαλία της «λογικής ιδιοτέλειας», δηλαδή του σώφρονος εγωισμού, παράγει καθαρή παράνοια." Η απόδειξη είναι η τεράστια παγκόσμια οικονομική φούσκα εικονικών αξιών η οποία ήδη είναι τρύπια, και συγκρατείται με αλχημείες μέχρι να σκάσει και να φέρει τον οικονομικό Αρμαγεδώνα που περιμένουν οι οικονομολόγοι.

63

6. Λογική «Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του

Είμαστε δύο. Όπου και να είμαστε, είμαστε πάντα δύο παρέα. Μπορεί να είστε ο πιο μοναχικός άνθρωπος στον κόσμο, και πάλι είστε παρέα δυο (και υπάρχουν δύο από εσάς). Μπορεί κανείς να αμπαρώσει τις πόρτες και τα παράθυρα, το «νούμερο 2» όμως μπαίνει μέσα. Το «νούμερο 2» μας ακολουθεί σαν σκιά και μας κρύβει τον ήλιο. Το νούμερο 2 είναι ο ήλιος και λέει: «κοίτα με, τι ωραία που λάμπω». Το νούμερο 2 παίρνει αποφάσεις αντί ημών, κάνει συμφωνίες, κοιτάζει στο μέλλον, μας επαινεί, μας κάνει δώρα, μας τιμωρεί. Και πάνω απ’ όλα: το νούμερο 2 στοιχηματίζει πάνω μας, παίζοντας έτσι όλο και πιο συχνά με την ύπαρξη μας. Αρχίζει δυστυχώς να μετατρέπεται σε τέρας. Το νούμερο 2 είναι ένα hominid, ένα ανθρωποειδές. Δεν γεννήθηκε τέρας, αλλά ως «homo oeconomicus», μια υπόθεση που έκανε ο άνθρωπος για να αναπαραστήσει τον άνθρωπο. Είναι ένα ιδεατό, μαθηματικό ον, που του αρέσει να παίζει δολοφονικά παιχνίδια. Είναι εύκολο να κάνεις υπολογισμούς με αυτό, αλλά πολύ δύσκολο να ζήσεις μαζί του. Τον ονόμασαν double, dummy, «οικονομικό πράκτορα», «διπλασιασμένο» ή «πλαστογραφημένο» άνθρωπο. Στο βιβλίο αυτό θα τον ονομάσουμε «νούμερο 2». Επειδή σε κάποια στιγμή είχε αρχίσει να σκέφτεται και να πράττει στην θέση του νούμερο 1, του πραγματικού ανθρώπου. Η εκδοχή τού νούμερο 2, με την οποία έχουμε να κάνουμε στις μέρες μας, είναι ένα μοντέλο ανθρώπου που πράττει καθαρά οικονομικά, και το οποίο με λογική (δηλαδή σε συμφωνία με τους κανόνες λειτουργίας του), ψάχνει το συμφέρον του στις αγορές. Είναι μια μικρή μηχανή ηδονής, η οποία ενδιαφέρεται μόνο για την επιβολή των καταναλωτικών της επιθυμιών (των προτιμήσεων της), και η οποία ενδιαφέρεται για τον αλτρουισμό, μόνο στην περίπτωση που εξυπηρετεί έμμεσα το συμφέρον της. Το πλάσμα αυτό που το έφτιαξαν οι οικονομολόγοι, έχει σαφείς και προβλέψιμες προτιμήσεις -καχυποψία και φιλαυτίαωθείται από την βούληση για κέρδος, και η «αλήθεια» του ξεκινά και 64

τελειώνει στην τιμή (χρηματική). Το νούμερο 2 έχει μια ακόρεστη ανάγκη για πληροφορίες, οι οποίες μπορούν να του εξασφαλίσουν κάποιο πλεονέκτημα στο παιχνίδι της ζωής. Σχεδόν κάθε άνθρωπος που δεν ήθελε να ξεκινήσει ή να αποφύγει ένα πυρηνικό πόλεμο, μπορούσε να αγνοήσει το νούμερο 2 μέχρι και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Για τον λόγο αυτό ζούσαμε όλοι μας για δεκαετίες ανέμελοι μαζί με το νούμερο 2, και συχνά δεν παρατηρούσαμε καν ότι ήταν παρόν. Και πώς να το παρατηρούσαμε; Για όσο ο μαθηματικός τύπος που το περιγράφει αφορούσε τις προψηφιακές αγορές και παλιομοδίτικους κόσμους, ο χώρος στον οποίο δρούσε ήταν περιορισμένος, και δεν μπορούσε να απασχολήσει πραγματικούς ανθρώπους, ιδιαίτερα δε εκείνους που ζούσαν στην χώρα του Ludwig Erhard (Γερμανός υπουργός οικονομικών 1949-1963, και καγκελάριος 1963-66). Οι οικονομολόγοι έδωσαν στο καταστατικό τού νούμερο 2 ένα χαριτωμένο όνομα: «θεωρία παιγνίων». Η θεωρία αυτή, όπως την περιγράφει ο Αμερικανός δημοσιογράφος Fred Kaplan, «ισχυριζόταν, πως είναι ανόητη συμπεριφορά, το να κάνεις το καλύτερο και για τις δυο πλευρές, και να περιμένεις ταυτόχρονα ότι και ο αντίπαλος θα κάνει το ίδιο. Με αυτή την έννοια, η θεωρία παιγνίων ήταν το τελειότερο διανοητικό υπόστρωμα για τον Ψυχρό Πόλεμο»55. Οι John von Neumann και Oskar Morgenstern είχαν δημοσιεύσει το 1944 το έργο τους «Θεωρία παιγνίων και οικονομική συμπεριφορά» (ήταν ουσιαστικά η συνέχεια ενός γραπτού τους από το 1928). Αυτό όμως που προοριζόταν να γίνει οικονομική θεωρία, δεν είχε βρει αρχικά απήχηση στο πεδίο αυτό. Ο von Neumann όμως, που ήταν παράλληλα απασχολημένος με την δημιουργία της ατομικής βόμβας και του ηλεκτρονικού υπολογιστή, είχε δει αμέσως την ευκαιρία να δοκιμάσει τις υποθέσεις του στον στρατό56. Μέσα σε λίγα χρόνια, και υπό την αιγίδα της RAND Corporation, η θεωρία είχε εξελιχθεί σε ένα είδος «εργαλείο για όλες τις δουλειές», που 55

Kaplan, The Wizards of Armageddon, p. 66.

56

The fascinating story is told in Mirowski’s Machine Dreams.

65

εφαρμοζόταν σε κάθε είδους προβλήματα αποφάσεων και διαπραγματεύσεων. Στο κέντρο τής θεωρίας βρισκόταν το νούμερο 2, ένα πλάσμα λογικό, γιατί επεδίωκε σε κάθε περίπτωση να εξυπηρετήσει μόνο το δικό του συμφέρον. Η θεωρία των παιγνίων ήταν το εργαλείο του νούμερο 2. Το 1951 είχε εμφανιστεί η «θεωρία των λογικών αποφάσεων» (rational-choisetheory), στενά συνδεδεμένη με την θεωρία των παιγνίων. Η θεωρία των λογικών αποφάσεων είχε γίνει η φιλοσοφία της ζωής του νούμερο 2. Παρά τους όποιους περιορισμούς και σχετικοποιήσεις που προσπάθησαν να διατυπώσουν περί της εγώ-πορείας του νούμερο 2, στον πυρήνα του είχε παραμείνει αυτό που ένας από τους πρωταγωνιστές της RAND είχε διατυπώσει στα τέλη του ’50: «Όταν μιλούμε για λογική συμπεριφορά, εννοούμε ουσιαστικά την λογική συμπεριφορά που εξυπηρετεί ιδιοτελείς σκοπούς»57. Τα «παιχνίδια» της θεωρίας των παιγνίων ήταν καθαρά μαθηματικά, και από το 1953 ήταν στρατιωτικά μυστικά. Κάθε βράδυ τα κλείδωναν σε θωρακισμένα ντουλάπια, επιστήμονες πέραν πάσης υποψίας58. Οι ερευνητές αυτοί χειρίστηκαν την παγκόσμια διαμάχη σαν ένα «οικονομικό πρόβλημα βελτίωσης». Το πρόβλημα αυτό μπορούσε να επιλυθεί μόνο από ένα αρρωστημένα λογικό πλάσμα: αυτό που ονομάσαμε νούμερο 2. Η δημοσιογράφος Sylvia Nasar γράφει στην βιογραφία τού «beautiful mind» John Nash τα εξής: «Η RAND ήταν γεμάτη άντρες και γυναίκες που πίστευαν πως ένας συστηματικός τρόπος σκέψης και η ποσοτικοποίηση της, ήταν το κλειδί για την λύση των πιο σύνθετων προβλημάτων. Τα δεδομένα, στην καλύτερη περίπτωση καθαρά από συναισθήματα, συμβάσεις και έτοιμες γνώμες, κυβερνούσαν τα πάντα. Αν η αναγωγή πολύπλοκων πολιτικών και στρατιωτικών αποφάσεων σε μαθηματικούς τύπους, ήταν σε θέση να συμβάλει στην επίλυση των προβλημάτων, τότε η ίδια μέθοδος θα έπρεπε να είναι κατάλληλη και για υποθέσεις της καθημερινότητας. Και έτσι οι επιστήμονες της RAND προσπάθησαν να πείσουν τις συζύγους τους, 57

Anthony Downs quoted in Amadae, Rationalizing Capitalist Democracy, σ. 5.

58

Sylvia Nasar, A Beautiful Mind, σ. 108.

66

πως η απόφαση για την αγορά ή μη ενός πλυντηρίου, ήταν ένα πρόβλημα βελτιστοποίησης»59. Οι μαθηματικοί αυτοί της RAND ήταν το αντίστοιχο, τόσο στην κοινωνική τους συμπεριφορά όσο και στην υπέρ-λογική τους, των «Quants», των μαθηματικών και φυσικών δηλαδή εκείνων, υπολόγισαν για λογαριασμό των επενδυτικών τραπεζών εκείνα τα δολοφονικά προϊόντα. Τα ερωτήματα με τα οποία ασχολήθηκαν ήταν τα ακόλουθα: πώς να βρεις την καλύτερη στρατηγική εναντίον κάποιου που διαθέτει το ίδιο δυναμικό απειλής όπως και εσύ; Σε ποια στιγμή πρέπει να πυροβολήσει σε μια μονομαχία; Πως μπορείς να διαπιστώσεις αν ο άλλος έχει ακόμα μια σφαίρα; Ήταν γνωστό πως για τήν RAND -στη Santa Monica, Ειρηνικόςεργάζονταν πολλοί από τους επιστήμονες που είχαν συμμετάσχει στην κατασκευή της ατομικής βόμβας, του radar και του πυραύλου μεγάλου βεληνεκούς. Και αν πολλά στοιχεία περί των στρατηγικών αποφάσεων είχαν παραμείνει κρυφά από την δημοσιότητα (ακόμα και οι δημοσιεύσεις της RAND γίνονταν βάσει της θεωρίας των παιγνίων: μερικές δημοσιεύσεις έγιναν για να νομίσει ο αντίπαλος ότι η RAND σκέφτεται…), θυμόμαστε καλά πως ακούγαμε στις ειδήσεις για όλο και πιο πολύπλοκες και ακατανόητες πρωτοβουλίες αφοπλισμών, απειλών και εξοπλισμών. Ο Kaplan γράφει: «Και για τις δυο πλευρές είχε νόημα να μην προχωρήσουν στην κατασκευή επιπλέον ατομικών βομβών, από την άλλη όμως, καμιά πλευρά δεν μπορούσε να έχει την εμπιστοσύνη και να υπογράψει μια συμφωνία αφοπλισμού, αφού κάθε πλευρά ήταν αναγκασμένη να υποθέσει ότι η άλλη θα την εξαπατούσε και θα κατασκεύαζε ακόμα περισσότερα. Και με τον τρόπο αυτό θα νικούσε η πλευρά που δεν θα τηρούσε την συμφωνία»60.

59

Sylvia Nasar, A Beautiful Mind, σ. 109.

60

Kaplan, The Wizards of Armageddon, σ. 66–7.

67

Ίσως το πιο ιδιοφυές αλλά και το πιο παρανοϊκό κεφάλι σε αυτό το παιχνίδι ήταν ο Αμερικανός μαθηματικός John Nash, τον οποίο γνώρισε ο κόσμος ως τον ήρωα της βραβευμένης με Όσκαρ δραματικής ταινίας «A beautiful Mind». Ήταν αυτός που με φαινομενικά ακέραιη λογική είχε αποδείξει ότι το παιχνίδι της ζωής μπορεί μόνο τότε να παιχθεί λογικά, όταν κάθε παίχτης ωθείται από απόλυτη ιδιοτέλεια και αβυσσαλέα καχυποψία προς την άλλη πλευρά. Ο Nash είχε διατυπώσει την θεωρία τών «μη συνεργατικών» παιγνίων. Παιχνίδια δηλαδή στα οποία δεν υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας με τον συμπαίκτη, ο ένας δεν εμπιστεύεται τον άλλο και, όπου ο καθένας προβλέπει τα πιθανότερα σχέδια του αντιπάλου. Οι «πιο πιθανές» ή με τους όρους των θεωρητικών των παιγνίων οι «λογικότερες» κινήσεις του άλλου είναι πάντα οι ιδιοτελείς. Ήταν μια συναίσθηση ιδιαίτερου τύπου: έπρεπε να μπει κανείς στον εγωισμό τού άλλου, για να μπορέσει να παίξει καλύτερα τον δικό του εγωισμό. Με την νηφάλια γλώσσα των θεωρητικών: να κάνεις πάντα την καλύτερη στρατηγικά κίνηση λαμβάνοντας υπ’ όψιν την καλύτερη κίνηση του άλλου. Με τον τρόπο αυτό εγκαθίσταται ένα είδος ισορροπίας. Αυτή ήταν η διάσημη ισορροπία κατά Nash, και δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας γενικής ισχύος μαθηματικός τύπος, για ένα συνεπή και επιτυχημένο εγωισμό. Ο μαθηματικός τύπος είναι περίπλοκος. Αλλά δεν χρειάζεται να τον μάθει κανείς. Σήμερα βρίσκεται στους αλγόριθμους των χρηματιστηρίων, στους πλειστηριασμούς, στους ισχυρότερους αλγόριθμους διαφημίσεων, και πιθανόν σε αυτούς των κοινωνικών δικτύων. Ο τύπος αυτός είναι το μεγάλο εγώ-αυτόματο στην καρδιά του συστήματος μας. Ο ιστορικός της επιστήμης Philip Mirowski, περιγράφει ως εξής τον τύπο που κυβερνά τον κόσμο μας: «με τον τρόπο αυτό καθένας γίνεται ένας μικρός πράκτορας, και ο καθένας από μας προσπαθεί να ξεγελάσει τον άλλο. Και μέσα στα πλαίσια της ισορροπίας κατά Nash ορίζουμε τους κανόνες με τους οποίους θεωρούμε ότι θα επιτύχουμε τον σκοπό μας. Το σύστημα αυτό μας απεικονίζει με τέτοιο τρόπο, ώστε δημιουργείται η εντύπωση πως όλοι μας είμαστε κάτι αλγοριθμικοί 68

υπολογιστές, που αγωνίζονται να ξεγελάσουν ο ένας τον άλλο... αυτό το όραμα βάσει του οποίου ο καθένας εξαρτάται από την ικανότητα για έμπνευση που κατέχει, χρησιμοποιεί κυνικά τους άλλους, χωρίς να κατέχει ούτε ίχνος κοινωνικής νοημοσύνης...: αυτή ακριβώς είναι η εικόνα ενός πράκτορα στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού. Με δυο λόγια: κάθε άνθρωπος μειώνεται στο επίπεδο ενός manager του εγώ του»61. Όσο πιο επιτυχημένοι ήταν οι ειδικοί σε θέματα άμυνας με τις συμβουλές τους, όσο πιο αποδοτικά λειτουργούσε ο «αμοιβαίος εκφοβισμός» και η «σκληρή εκδίκηση», δυο κατευθυντήριες προτάσεις του Ψυχρού Πολέμου, τόσο πιο εύκολο ήταν να επιβληθεί η λογική αυτή ως μια καλή συνταγή για κάθε είδους διαπραγμάτευση μεταξύ ανθρώπων. Και καθώς η Σοβιετική Ένωση παρουσιαζόταν όλο και πιο αδύναμη, αυτό που ήταν μια στρατιωτική υπόθεση, μετατρεπόταν όλο και πιο πολύ σε υπόθεση της οικονομίας. Τα μοντέλα δεν έχουν καμία σχέση με τις ουμανιστικές δηλώσεις, που ιδιαιτέρως στην Ευρώπη παρουσίαζαν την εικόνα ενός αλληλέγγυου, συνεργάσιμου ανθρώπου. Σε πιο καλή θέση στην μοντέρνα κοινωνία ήταν εκείνος που θεωρούσε πως κάθε συμπαίκτης αξιολογεί τον άλλο, και προσπαθεί διαρκώς να μεγιστοποιήσει το κέρδος του: «όταν δηλαδή σκέφτομαι ότι αυτός νομίζει ότι εγώ σκέφτομαι έτσι...». Το παιχνίδι εκτελεί ακριβώς αυτό που ο Vance Packard είχε επισημάνει ως το ένα απειλητικό χαρακτηριστικό της μοντέρνας κοινωνίας: καθένας προσπαθεί διαρκώς να μπει στο κεφάλι του άλλου, για να κερδίσει σε ένα παιχνίδι, ή να κάνει μια συναλλαγή (που είναι το ίδιο με την νίκη σε ένα παιχνίδι. Κάθε στρατιωτικός προσπαθεί, κάθε trader στο χρηματιστήριο, κάθε αλγόριθμος του facebook - ολόκληρος ο κόσμος μας έχει συνεπώς γίνει ένας κόσμος όπου κυριαρχεί η διείσδυση στο κεφάλι. Μια σειρά περίεργων γεγονότων ώθησε συγγραφείς όπως oι Douglas Rushkoff και Philip Mirowski, να κάνουν την επισήμανση, πως μερικοί 61

Philip Mirowski, ‘A Revisionist’s View of the History of Economic Thought: Interview with Philip Mirowski’, σ. 92–3.

69

από τους σημαντικότερους θεωρητικούς πρωτεργάτες της νέας λογικής, εμφανίζουν σημάδια έντονων διανοητικών διαταραχών, όπως παράνοια και σχιζοφρένεια. Η περίπτωση του Nash ήταν τόσο βαριά, ώστε η επιτροπή βραβείων Νόμπελ, έπρεπε να κάνει τα πάντα για να αποφευχθεί μια δημόσια εμφάνιση του Nash62. Ένα ανέκδοτο για τον John Nash, όπως το παραθέτει ο Rushkoff, μας δίνει να καταλάβουμε σε τι συνίσταται η διαφορά μεταξύ της θεωρίας παιγνίων, η οποία παίζει με ανθρώπους και αυτής που παίζει με υπολογιστές: «Οι επιστήμονες της RAND είχαν κάνει μια δοκιμή πάνω στις γραμματείς που εργάζονταν εκεί, δοκιμάζοντας ένα από τα πιο σημαντικά παιχνίδια τους (του ‘διλήμματος τού φυλακισμένου’). Είχαν δημιουργήσει σενάρια, στα πλαίσια των οποίων οι γυναίκες μπορούσαν να συνεργαστούν ή να ξεγελάσουν η μια την άλλη. Σε κάθε παραλλαγή του πειράματος όμως, οι γραμματείς δεν είχαν διαλέξει τον εγωιστικό τρόπο, όπως ανέμεναν οι επιστήμονες, αλλά την συνεργασία. Αυτό βέβαια δεν κατάφερε να σταματήσει τον John Nash από το να δημιουργεί σενάρια για την κυβέρνηση, τα οποία βασίζονταν στον φόβο και τον εγωισμό... Ο Nash είχε ρίξει το φταίξιμο στις γραμματείς. Ήταν αδύναμα υποκείμενα, ανίκανα να ακολουθήσουν ένα απλό κανόνα, δηλαδή να ακολουθήσουν μια εγωιστική στρατηγική»63. Η ισορροπία Nash είναι σήμερα συστατικό πολλών αλγόριθμων (οι οποίοι κάνουν δουλειές στις αγορές και σε άλλους τομείς του όμορφου νέου κόσμου) και λειτουργεί ως συμβιβασμός μεταξύ δυο παικτών, οι οποίοι υποθέτουν τα χειρότερα ο ένας για τον άλλο, και δεν είναι σε θέση να επικοινωνήσουν (στο χρηματιστήριο δεν γνωρίζονται οι συμπαίκτες). Ο Nash ήταν αυτός που κατέστησε όλες αυτές τις στρατηγικές εφαρμόσιμες όχι μόνο στο στρατό αλλά σε όλες τις μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Και πάνω απ’ όλα, όπως υποστηρίζουν οι θαυμαστές του, με τον τρόπο αυτό είχε καταστεί δυνατή η πρόβλεψη τού αποτελέσματος κάθε στρατηγικής, κάθε δημοπρασίας, κάθε συναλλαγής στο χρηματιστήριο. Ένας που το έκανε αυτό (τον εκθειασμό του Nash) 62

Mirowski, Machine Dreams, σ. 338–9.

63

Douglas Rushkoff, Life Inc.: How the World Became a Corporation and How to Take It Back, σ. 151.

70

με σφοδρότητα, ήταν ο Αμερικανός μικρο-οικονομολόγος Hal Varian, κατά την διάρκεια του ενθουσιώδους σχολιασμού της ταινίας «A beautiful mind»64. Ο Varian είναι σήμερα υψηλά ιστάμενος οικονομολόγος στην Google, και έχει συμβάλει ουσιαστικά στον προγραμματισμό των θεωρητικών μοντέλων για το Google AdWords, έναν ισχυρό αλγόριθμο που εφαρμόζεται στις δημοπρασίες. Αυτό που ονομάζουμε σήμερα «οικονομία της πληροφορίας» δεν είναι παιδί του παρόντος, αλλά μιας παγκόσμιας διένεξης, η οποία είχε φυλακίσει τις υπερδυνάμεις μέσα σε παίγνια λογισμών. Οι ανθρώπινοι και τεχνητοί εγκέφαλοι έπαιζαν τότε όλα τα δυνατά (εκατομμύρια) σενάρια που είχαν σκοπό να χειραγωγήσουν, να ξεγελάσουν, να συγχύσουν, να ενθουσιάσουν, να φοβίσουν, να παραλύσουν τον εχθρό, και τέλος να τον παρακινήσουν να πράξει. Όλα αυτά τα μοντέλα έχουν σήμερα σκοπό να προβλέψουν την συμπεριφορά εγωιστικών συμπαικτών. Αυτό που στο AdWords είναι ακόμα αθώο, γίνεται επικίνδυνο στις προβλέψεις τού χρηματιστηρίου και της συμπεριφοράς, έτσι όπως εφαρμόζεται από υπηρεσίες ασφαλείας, υπηρεσίες συλλογής πληροφοριών ή τα κοινωνικά δίκτυα. Λένε τα αποτελέσματα των μοντέλων αυτών κάτι για τους πραγματικούς ανθρώπους; Επιβεβαιώνουν πως ο εγωισμός είναι το κίνητρο για όλους και για όλα; Ή μήπως είναι κάτι πολύ πιο επικίνδυνο: μια προφητεία που αυτοεκπληρώνεται; Ένας από τους πιο σημαντικούς και σώφρονες θεωρητικούς των παιγνίων, ο Ισραηλινός οικονομολόγος Ariel Rubinstein, είχε εκφράσει και εκφράζει ακόμα την αντίθεση του. «Δεν έχω καμία εξήγηση για το πως ο Varian σκέφτηκε ότι με την ισορροπία Nash είναι δυνατόν να γίνει οποιαδήποτε πρόβλεψη», έγραψε. Και προειδοποίησε: το νούμερο 2 δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να συγχυστεί με την πραγματικότητα, και δεν επιτρέπεται να πιστεύουμε ότι η θεωρία παιγνίων είναι δυνατόν να προσφέρει οδηγίες για την πραγματική ζωή. Ο Rubinstein λέει: «η θεωρία αυτή δεν περιγράφει την πραγματικότητα, απλώς σε μερικές περιπτώσεις είναι μια εναλλακτική για την ανάλυση μια 64

Hal R. Varian, ‘Economic Scene: You’ve Seen the Movie. Now Just Exactly What Was It That John Nash Had on His Beautiful Mind?’

71

συγκεκριμένης λογικής. Δεν είναι με κανένα τρόπο “χρήσιμη” για την καθημερινότητα»65. Αχ, η αντίρρηση είναι ανθρώπινη, αλλά αδιέξοδη (άσκοπη). Το νούμερο 2 είναι υπερβολικά αποτελεσματικό. Και είναι δυνατόν να το «υπολογίσεις». Από την αρχή είχε μια μη αμελητέα ψυχολογική λειτουργία (που δεν πρέπει να υποτιμάται). Ενίσχυε την αυτοπεποίθηση. Στην μοντέρνα εποχή -με τον Freud και την παρέα του, και με τις αυξανόμενες ηθικές αντιφάσεις τού καπιταλιστικού συστήματος- το «εγώ» είχε διαλυθεί. Η αποφασιστικότητα, με την οποία είχε υψωθεί στο επίπεδο φυσικού νόμου η τοποθέτηση, ότι είναι λογικό αυτό το οποίο εξυπηρετεί τα συμφέροντα μου, είχε καταστήσει το νούμερο 2 μια καλοδεχούμενη εναλλακτική. Στην αρχή στον στρατό, και μετά από την δεκαετία του ’90 στους συνεχιστές του στρατού, τους «Masters of the universe» της Wall Street. Ένας χαρισματικός συγγραφέας science-fiction έργων, ήταν αυτός που επεσήμανε την στιγμή, κατά την οποία οι μικρές και επικίνδυνες μηχανές σκέψης είχαν φύγει από την σφαίρα των στρατιωτικών εφαρμογών και εισχώρησαν στην κοινωνία. Ήταν ο Philip K. Dick (1928-1982), του οποίου το μυθιστόρημα «Solar Lottery»(1950) μιλά για ένα κράτος, το οποίο είναι δομημένο βάσει της θεωρίας παιγνίων. Στον πρόλογο του βιβλίου γράφει: «Ενδιαφέρθηκα για την θεωρία παιγνίων του μαθηματικού John von Neumann, στην αρχή διανοητικά, όπως για το σκάκι ας πούμε. Αργότερα όμως με ένα ενοχλητικό αίσθημα, καθώς φαινόταν πως η θεωρία αποκτούσε όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην ζωή του κράτους μας. Και παρόλο που ειδικοί συγγενικών ειδικοτήτων -όπως μαθηματικά, στατιστική, κοινωνιολογία, οικονομική επιστήμηγνώριζαν για την ύπαρξη της θεωρίας, πολύ λίγα είναι γνωστά και πολύ λίγα έχουν δημοσιευθεί... η θεωρία αυτή είναι σήμερα ουσιαστικό 65

Ariel Rubinstein, Economic Fables, σ. 129.

72

συστατικό της στρατηγικής των ΗΠΑ και τής Σοβιετικής Ένωσης. Και ενώ έγραφα αυτό το βιβλίο, ο von Neumann, ένας από τους πρωτεργάτες του μοντέλου αυτού, είχε κληθεί να συμμετάσχει στην επιτροπή ατομικής ενέργειας»66. Όπως σωστά είχε επισημάνει ο Dick, όλοι ασχολούνταν πρωταρχικά με την οικονομία του πολέμου κατά την εποχή της Βόμβας. Και όπως είπε ο Nikita Khrushchev (Νικίτα Χρουστσόφ), τα εργοστάσια του θα παράγουν ατομικές βόμβες σαν «τα λουκάνικα»67. Ταυτόχρονα όμως, κεντρικό θέμα ήταν η οικονομία και σκοπός ο προγραμματισμός του homo oeconomicus. Είναι περίεργο, όμως με πόση αδιαφορία είχε γίνει αποδεκτός αυτός τύπος τής πολιτικής φυσικής, ο οποίος ήταν τόσο σημαντικός, τουλάχιστον όσο και ο τύπος που οδήγησε στην ατομική βόμβα. Και ο τύπος αυτός πέρασε χωρίς κανένα εμπόδιο από τον στρατό στην οικονομία68. Ένας λόγος ήταν ο αναπόδεικτος ισχυρισμός, ότι η θεωρία παιγνίων είχε εμποδίσει τον πυρηνικό πόλεμο. Και όποιος έχει κερδίσει αυτό το δολοφονικό παιχνίδι, είναι σε θέση να κερδίσει σε κάθε παιχνίδι. Ένα άλλο λόγο ανέφερε ο Philip Mirowski στο εκπληκτικό έργο του «Machine Dreams» (2004). Ένα μεγάλο μέρος των ελεύθερα προσβάσιμων γραπτών περί θεωρίας παιγνίων προκαλούσε σύγχυση. Ένας συγγραφέας ισχυριζόταν στα δημοσιευμένα κείμενα το αντίθετο από αυτό που έγραφε στα μυστικά, στρατιωτικά του έγγραφα. Ο Robert Aumann, βραβείο Νόμπελ οικονομίας, είχε δηλώσει πως μέχρι το 1989, μόνο

66

Philip K. Dick, Solar Lottery, σ. 1.

67

Fred Kaplan, 1959: The Year Everything Changed, σ. 108.

68

Ο John von Neumann στράφηκε πρώτα στο στρατό με τη Θεωρία των Παιγνίων και την Οικονομική Συμπεριφορά της, επειδή οι υπερβολικά προσβλητικοί οικονομολόγοι έδειξαν πολύ μικρό ενθουσιασμό για αυτό.

73

τμήματα του μοντέλου ήταν γνωστά, και πως ότι γνώριζαν οι περισσότεροι επιστήμονες ήταν από ράδιο αρβύλα69. Στην αρχική φάση όμως, όταν ο σκοπός ήταν να εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση και οι υποτροφίες, είχαν διαρρεύσει αρκετά, ώστε να γίνει η στρατηγική ένα πράγμα μυστηριώδες και της μόδας. Και αυτό είναι πλήρως κατανοητό: αν και μοντέλο σκέψης περιορισμένου βεληνεκούς, το νούμερο 2 έχει να προσφέρει κάτι. Η θεωρία παιγνίων ως εργαλείο μπορεί να λύσει προβλήματα διαμοιρασμού. Δυο διάσημα παραδείγματα: φοιτητικά δωμάτια και μεταμοσχεύσεις νεφρών. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η θεωρία δεν περιγράφει απλά τους χειρισμούς, αλλά και τους εξαναγκάζει. Δεν κάνει απλά προτάσεις περί εγωιστών, αλλά παράγει εγωιστές. Εάν οι παίχτες δεν δρουν λογικά, τους εξαναγκάζει να γίνουν λογικοί. Το συμπέρασμα πως μερικές φορές είναι πιο συμφέρον να παραιτηθεί κανείς του κέρδους (ή της νίκης), δεν πηγάζει από κάποιον ηθικό κώδικα, αλλά μόνο από τον φόβο της τιμωρίας. Γιατί στα «χαρακτηριστικά» του νούμερο 2, εγωισμός και μεγιστοποίηση του κέρδους, προστίθεται ακόμα ένα: ο απόλυτος φόβος. Αυτός ο φόβος πηγάζει από την λογική που εφαρμόστηκε στον Ψυχρό Πόλεμο: σώφρον συμπεριφορά του αντιπάλου δεν προκαλείται από τα λογικά επιχειρήματα, αλλά από τις απειλές και τον φόβο της εξαφάνισης. Ο Philip Mirowski περιέγραψε πολύ παραστατικά αυτή την λογική: «ειδικοί σε θέματα άμυνας, όπως ο Thomas Schelling για παράδειγμα, είχαν συμβουλεύσει τους εργοδότες τους, ότι είναι «λογικό» να θέσουν σε κίνδυνο την ζωή σε ολόκληρο τον πλανήτη... για να πετύχουν ένα εφήμερο πολιτικό πλεονέκτημα κατά των αντιπάλων τους... ότι είναι δυνατόν να τρελάνεις τον αντίπαλο προκαλώντας του φόβο, και με τον τρόπο αυτό τον ‘συνετίζεις’»70. Η θεωρία παιγνίων δεν είναι βεβαίως το τέλος. Μια ιστορία η οποία θέλει να περιγράψει την δημιουργία της νέας λογικής, θα πρέπει να 69

Mirowski, Machine Dreams, σ. 330.

70

Mirowski, Machine Dreams, σ. 425.

74

ασχοληθεί με τις ιδέες των συμπεριφοριστών, όπως του B.F.Skinners, που σχεδιάζει σήμερα τις επιφάνειες των Google και Facebook. Οι ιδέες αυτές καθορίζουν περισσότερα από την θεωρία παιγνίων: «κάνε αυτό»«κέρδισε εκείνο». Πολλές δεκαετίες μετά την εμφάνισή της, η λογική αυτή έχει μπει στο εσωτερικό τής κοινωνίας. Τώρα απειλούν τράπεζες (οι οποίες λειτουργούν βάσει της θεωρίας παιγνίων), πως αν δεν τις «σώσουν», η καταστροφή τους θα οδηγήσει στην καταστροφή ολόκληρης της οικονομίας. Το μήνυμα το οποίο στέλνουν, αντιστρέφει την ηθική ευθύνη: σώστε μας για να είστε χρήσιμοι στους εαυτούς σας. Και τώρα πια δεν είναι δυνατόν να τεθεί το ερώτημα, εάν μια χώρα όπως η Ελλάδα θα έπρεπε να εγκαταλείψει την Ευρωζώνη, χωρίς ταυτόχρονα να συνδέεται το γεγονός αυτό με την κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος. Επενδυτικές τράπεζες και hedgefonds (hedge funds) συμβουλεύουν τώρα τους πελάτες τους να συμμετάσχουν στο παιχνίδι αυτό, και να επενδύσουν στην ευρωπαϊκή κρίση με κανόνες της θεωρίας των παιγνίων71. Ο Philip K. Dick είχε γράψει: «Η αποσύνθεση του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος ήταν αργή αλλά πλήρης. Η διαδικασία αυτή είχε συμπεριλάβει τόσο βαθιά στρώματα (ανθρώπου και δομών), ώστε οι άνθρωποι είχαν χάσει την πίστη τους στους νόμους της φύσης. Τίποτα δεν φαινόταν πια να είναι σταθερό. Το σύμπαν είχε καταστεί μια διαρκής αλλαγή. Κανείς δεν ήξερε τι έπεται. Κανένας δεν μπορούσε να βασιστεί σε κάτι. Οι στατιστικές προβλέψεις είχαν γίνει ασυνήθιστα δημοφιλείς. Η έννοια αιτίας-αποτελέσματος είχε πεθάνει. Οι άνθρωποι είχαν χάσει την πίστη στον έλεγχο του περιβάλλοντος τους. Είχε απομείνει μόνο η πιθανότητα, και μόνο σε αυτή μπορούσε να στηριχθεί κανείς: καλές πιθανότητες σε ένα σύμπαν της τυχαιότητας»72. Σχόλιο: [Εν' ολίγοις αυτό είναι τό πνεύμα τού αντιχρίστου μέσα στό οποίο ήδη υπάρχουμε πιστεύοντας ότι είμαστε μοντέρνοι καί επιστήμονες. Ας λογαριαστούμε λοιπόν μαζί του]. 71

Δες Μέρος Ι, κεφάλαιο 17 (Πολιτική - Πως να εγκλωβίζεις κράτη).

72

Philip K. Dick, Solar Lottery, σ. 18.

75

*** Κατάχρηση μπορούν να υποστούν και οι θεωρίες, όχι μόνο οι τεχνολογίες. Ίσως κανείς άλλος, πέραν του Ariel Rubinstein, να μην έχει προειδοποιήσει πιο ξεκάθαρα για την κατάχρηση της θεωρίας του. Σχεδόν άναυδος, αναφέρει στα απομνημονεύματα του, πως ένα χρήσιμο, αλλά πολύ περιορισμένο και ως επί τω πλείστον ακαδημαϊκό μοντέλο, αλλάζει το σύστημα αξιών του κόσμου. Το μοντέλο αυτό είχε ως αποτέλεσμα να καλλιεργηθεί σαν σε θερμοκήπιο και να γίνει εκμεταλλεύσιμος, ο ακράδαντος εγωισμός του ανθρώπινου εγώ. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν μπερδευτεί το μοντέλο με την πραγματικότητα. Όπως όλα εκείνα τα μοντέλα, που γκρέμισαν την κοσμοθεωρία του Alan Greenspan, μετά την επαφή τους με την πραγματικότητα. Ο Rubinstein έγραψε: «Πιστεύω πως η μελέτη της θεωρίας των παιγνίων δεν είναι χρήσιμη. Είναι μάλλον βλαβερή, γιατί μπορεί να καλλιεργήσει αυταρέσκεια και πανουργία». Ακόμα και όταν ένα πείραμα με φοιτητές είχε δείξει πως τα πράγματα δεν εξελίσσονται απαραίτητα έτσι, αυτός επέμεινε: «Ακόμα πιστεύω, πως η θεωρία έχει μια τέτοια επίδραση»73. Κάνει τους ανθρώπους και γίνονται κάτι το οποίο δεν είναι (από την φύση τους). O Rubinstein είχε προσπαθήσει μια φορά στην αγορά της Ιερουσαλήμ να παζαρέψει εφαρμόζοντας την θεωρία των παιγνίων. Είχε μετατραπεί σε νούμερο 2. Χειρίζεται την κατάσταση όπως ορίζει η θεωρία, και περιμένει να επιβεβαιωθούν οι προβλέψεις. Το πείραμα όμως στράβωσε. Ο έμπορος του τα είπε: «εδώ και γενιές παζαρεύουμε με τον τρόπο μας. Και τώρα έρχεσαι εσύ να μας τον αλλάξεις». Ο Rubinstein δεν μπορεί να κάνει κάτι. «Έφυγα ντροπιασμένος»74. Σήμερα είμαστε εμείς αυτός ο έμπορος στο παζάρι. Και έρχεται κάποιος από το πουθενά και θέλει να μας εξαναγκάσει να ακολουθήσουμε άλλους κανόνες. Μόνο που εμείς δεν μπορούμε να τον διώξουμε. Στις αυτοματοποιημένες αγορές μας εξαναγκάζει να ακολουθήσουμε την 73

Rubinstein, Economic Fables, σ. 137.

74

Rubinstein, Economic Fables, σ. 32.

76

λογική του. Και αν ακόμα δεν παίζει κάποιος, μπαίνει με το ζόρι στο παιχνίδι: όλα όσα λέει και κάνει κάποιος, ανάγονται στην γενική πια αρχή του εγώ. Εδώ και καιρό, όλα αυτά δεν ισχύουν μόνο για τις οικονομικές συναλλαγές. Ισχύουν και για την επικοινωνία, τις διαπραγματεύσεις, τα κοινωνικά δίκτυα, τα μέσα ενημέρωσης, για το “κακό κάρμα” των ψηφιακών κυμάτων αγανάκτησης. Ο ελαφρώς παρανοϊκός κόσμος της παραπλάνησης, της καχυποψίας, δεν έχει γίνει μικρότερος τα τελευταία χρόνια. Μάλλον έχει καταστεί ένα είδος αυξητικής ορμόνης της νέας οικονομίας της πληροφορίας - όπως και όλων των εργαλείων της: παρακολούθησης, ανίχνευσης, ανάλυσης. Για τον λόγο αυτό δεν είναι υπερβολή να πούμε, συμφωνώντας με τον Manuel Castells, πως κάτι έχει «ξεφύγει» (απελευθερωθεί). Αυτή η «απελευθέρωση» μπόρεσε να λάβει χώρα, επειδή στις 9 Νοεμβρίου 1989 κάποιοι δεν έδωσαν την δέουσα προσοχή. Ο κομμουνισμός είχε τελειώσει. Τι είχε γίνει όμως με εκείνες τις δυτικές-καπιταλιστικές θεωρίες, η δημιουργία και η κοσμοθεωρία των οποίων, εξηγείται μόνο με την ύπαρξη του κομμουνισμού; Γιατί, εντός μικρού χρονικού διαστήματος και αντίθετα προς τις προβλέψεις, βρέθηκε το σύστημα της κοινωνικής αγοράς κάτω από την πίεση ενός μοντέλου της κοινωνίας, που ονομαζόταν «νεοφιλελευθερισμός»; Είχαν ξεχάσει πως το νούμερο 2 ήταν μέρος του πολέμου στο ιδεολογικό επίπεδο. Και όχι μόνο το ριζοσπαστικό νούμερο 2. Αλλά και όλοι εκείνοι οι τύποι που περιέγραφαν τον εγωισμό και την βελτιστοποίηση της χρησιμότητας, και όλοι εκείνοι οι ισχυρισμοί περί της σχεδόν θεϊκής παντογνωσίας της αγοράς, που είχε προκύψει μεταξύ 1950 και 1989. Όλα αυτά ήταν ταυτόχρονα και η προσπάθεια διάψευσης της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Στην δεκαετία του ’50, ακόμα και υπερσυντηρητικοί οικονομολόγοι, όπως το απεκάλυψε ο S.M.Amadae, δεν ήταν βέβαιοι ότι το κομμουνιστικό μοντέλο ήταν δυσλειτουργικό. Στην Σοβιετική Ένωση η εξουσία πίστευε στην οργάνωση, και επίσης, πως (τουλάχιστο στα

77

χαρτιά) ένας ανώτερος σκοπός, όχι απλά υπερβαίνει, αλλά εξαφανίζει τις εγωιστικές διαθέσεις των ατόμων. Και η εξουσία αυτή είχε εκτοξεύσει τον Sputnik και είχε αντιγράψει την ατομική βόμβα. Ήταν κάθε άλλο παρά βέβαιο, ότι το σύστημα αυτό της οικονομίας θα αποτύγχανε. Ήταν επίσης ασαφές εάν το δυτικό σύστημα θα νικούσε. Ο ισχυρισμός ότι η αγορά είναι μια μηχανή αληθείας, η οποία εξασφαλίζει μια αρμονική ισορροπία, επειδή κάθε μέτοχος της αγοράς ακολουθεί μόνο το ίδιον συμφέρον, δεν είχε «αποδειχθεί» ποτέ. Ποιος θα μπορούσε να το γνωρίζει; Υπήρχαν επίσης αμφιβολίες στο ιδεολογικό επίπεδο, εναντίον μιας Ευρώπης η οποία είχε γεννήσει δυο τρομακτικά απολυταρχικά συστήματα. Ανησυχητικό επίσης ήταν το γεγονός ότι στην δυτική Ευρώπη οι άνθρωποι ελκύονταν από «μη επιστημονικές» πεποιθήσεις περί αλληλεγγύης, συνεργασίας και ανιδιοτέλειας. Αυτό ήταν ύποπτο για τους οικονομολόγους της RAND και τους συναδέλφους τους από το Σικάγο. Ακόμα και ο Ludwig Erhard έπρεπε να δικαιολογηθεί επειδή το οικονομικό του πρόγραμμα το είχε χαρακτηρίσει με το επικίνδυνο επίθετο «κοινωνικό». Το θεμελιώδες κίνητρο του απόλυτου εγωισμού ήταν πάντα στρατηγικό: να αποδειχθεί με την τρομερή ορμή μιας επιστήμης, πως ο άνθρωπος συμπεριφέρεται με τρόπο εντελώς διαφορετικό, από αυτόν που ισχυρίζεται ο ιδεολογικός αντίπαλος. Και μετά από δεκαετίας, ο παίκτης από την Μόσχα είχε χρεοκοπήσει. Τι νίκη! Γιόρταζαν οι στρατιωτικοί υπέρ-τζογαδόροι, όταν στις 9 Νοεμβρίου 1989 είχε πέσει το τείχος. Και όλα αυτά είχαν γίνει μόνο με την δύναμη των λογισμών. Για πρώτη φορά στην ιστορία (έτσι τουλάχιστο φάνηκε), ένα μαθηματικό μοντέλο σκέψης, που πρωτοεφαρμόστηκε στους υπολογιστές, είχε γίνει όπλο. Αυτή η νίκη ήταν ο λόγος για τον οποίο μπέρδευαν την ιδέα με την πραγματικότητα. Τον Ψυχρό Πόλεμο όμως τον κέρδισαν. Τι άλλο θέλει κανείς ως απόδειξη για την ορθότητα της θεωρίας; Ο Barack Obama, όταν ήταν ακόμα γερουσιαστής το 2004, είχε πει σχετικά με την παραλογία της νέας τάξης πραγμάτων: «Είμαστε σε θέση να καταλάβουμε το σύστημα της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν κάπως έτσι: 78

αυτοί δε θέλουν να ανατιναχθούν, εμείς δε θέλουμε να ανατιναχθούμε, ας χρησιμοποιήσουμε λοιπόν την θεωρία παιγνίων για να κρατήσουμε το πράγμα υπό έλεγχο»75. Φαινόταν πως το παιχνίδι λειτουργούσε θαυμάσια, ώστε ήθελαν να το συνεχίσουν. Η θεωρία και η αντίληψη περί ανθρώπου είχαν αρχίσει να αυτονομούνται. Παρά τις προειδοποιήσεις μερικών οικονομολόγων, οι άνθρωποι ξέχασαν για ποιο λόγο είχαν δημιουργηθεί αυτά τα μοντέλα, τα οποία είχαν πια αποδεσμευθεί από την σύγκρουση των συστημάτων. Απλώς συνέχισαν, αρχίζοντας να μεταβάλλουν την κοινωνία με την ενίσχυση των μοντέρνων υπολογιστικών μηχανών. Η γερμανική κοινή γνώμη ασχολήθηκε με την επανένωση. Προσπάθησε να αντιμετωπίσει τα βάρη που άφησε ο κομμουνισμός. Το ερώτημα: «τι είχε απομείνει από τον Ψυχρό Πόλεμο, και τι πιθανόν ζούσε ακόμα, με μια άλλη μορφή ίσως», κατά περίεργο τρόπο δεν τέθηκε. Οι άνθρωποι δεν είχαν προσέξει, πως το όπλο του Ψυχρού Πολέμου είχε μετατραπεί σε κάτι που το ονόμασαν «νεοφιλελευθερισμό» και «οικονομία της πληροφορίας», και αυτό το όπλο είχε στραφεί εναντίον των επιτευγμάτων του συστήματος της κοινωνικής αγοράς. Ο John McDonald, εκείνος ο πρώτος δημοσιογράφος που στις αρχές της δεκαετίας του ’50 είχε μπει στα μυστικά γραφεία των θεωρητικών των παιγνίων, είχε αναγγείλει στον κόσμο, λάμποντας από χαρά: «Οι μαθηματικοί ανακάλυψαν ένα τέλειο σύστημα, ανθεκτικό ακόμα και στην ηλιθιότητα, με το οποίο μπορούμε να παίξουμε όλα τα παιχνίδια όπου απαιτούνται αποφάσεις που μπορεί να έχουν σοβαρές συνέπειες: από το πόκερ μέχρι τις business - ακόμα και τον πόλεμο»76. Ο πόλεμος των νεύρων με την Μόσχα είχε τελειώσει. Έτσι έγραψαν στις 9 Νοεμβρίου του 1989. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε μεταφερθεί στις business. Και μάλιστα κυριολεκτικά. Είχε πάρει τα μπογαλάκια του και πήγε στην Wall Street. 75

Ντέιβιντ Μέντελ, «Ο Ομπάμα θα εξετάσει τις επιθέσεις πυραύλων στο Ιράν» Όπως αμέτρητοι άλλοι Αμερικανοί πολιτικοί και σχολιαστές, ο Ομπάμα είδε τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου ως το τέλος της στρατηγικής λογικής της θεωρίας των παιγνίων, στην οποία καμία από τις δύο πλευρές δεν θα κινδύνευε να αυτοκτονήσει. 76

Belletto, No Accident, Comrade, σ. 102.

79

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Μ (16/12/14 4:45 μ.μ): Πως να τα χαρακτηρίσουμε όλα αυτά;; To "αρρωστημένα ΛΟΓΙΚΟ" πλάσμα όπως το ονομάζει, πίστεψε ότι όλα στο μέλλον θα λύνονται με συλλογή δεδομένων, απαλλαγμένων από συναισθήματα (μόνο με ψυχρή λογική), και τροφοδότηση με αυτά πολύπλοκων μαθηματικών τύπων. Τα δεδομένα κυβερνούσαν τα πάντα... Έγινε μια αναγωγή της αληθινής ζωής, και του κόσμου.. των υποθέσεων και των δύσκολων αποφάσεων σε μαθηματικούς τύπους. Τι ήταν αυτό;; Υπερεμπιστοσύνη του ανθρώπου στην επιστήμη του;; στον ορθολογισμό του;; Η αποθέωσή του μπροστά στα μάτια του;; Όμως τι λέει ο Θεός στον πρ. Ησαϊα: "..εθαρρεύθης επί την πονηρίαν σου... η σοφία σου και η επιστήμη σου σε απεπλάνησαν, και είπας εν τη καρδία σου ΕΓΩ ΕΙΜΑΙ.. απέκαμες εν τω πλήθει των βουλών σου... Ας σηκωθώσιν τώρα οι ουρανοσκόποι και οι προγνωστικοί και ας σε σώσωσιν εκ των επερχομένων εις σε... ιδού θέλουσιν είσθαι ως άχυρον.. πυρ θέλει κατακαύσει αυτούς.. Εγώ είμαι Κύριος ο Θεός σου, ο διδάσκων σε δια την ωφέλειάν σου, ο οδηγών σε δια της οδού δι ης έπρεπε να υπάγεις. Ειθε να ήκουες τα προστάγματά μου... τότε η ειρήνη σου ήθελεν είσθαι ως ποταμός, και η δικαιοσύνη σου ως κύματα θαλάσσης..." Μ. Μ (18/12/14 9:24 π.μ): Ιδιοφυία και παράνοια. Τα χαρακτηριστικά των δημιουργών των πιο ισχυρών αλγορίθμων στους οποίους στηρίζεται το οικονομικό σύστημα του πλανήτη. Αυτό που έχει και την εξουσία αφού φύγαμε πλέον από την βιομηχανική εποχή και βρισκόμαστε στην εποχή των "αγορών" από τις οποίες εξαρτάται η ύπαρξη όλων των κρατών. Σύμφωνα με αυτούς το παιχνίδι της ζωής παίζεται ΛΟΓΙΚΑ, μόνο όταν οι παίχτες οδηγούνται από πλήρη ΙΔΙΟΤΕΛΕΙΑ και πλήρη ΚΑΧΥΠΟΨΙΑ. Είναι το απόλυτο αντίθετο της χριστιανικής οπτικής του κόσμου, του εαυτού μας και του συνανθρώπου μας. Όσοι αντέδρασαν με άλλο τρόπο εκτός της ιδιοτέλειας στα πειράματα, χαρακτηρίστηκαν ΜΗ ΛΟΓΙΚΟΙ, και ΑΔΥΝΑΜΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ (αυτό μας θυμίζει και το Νίτσε).. Ο ιδεατός άνθρωπος είναι ο πράκτορας, ένας αλγοριθμικός ανθρώπινος υπολογιστής, που δεν έχει καμιά εμπιστοσύνη στον άλλο και προσπαθεί να ξεγΕλάσει, με ικανότητα έμπνευσης και κυνισμό (!).

80

Αφού αυτό το μοντέλο απέδωσε πλήρως στον στρατιωτικό τομέα, μεταφέρθηκε αυτούσιο και στην οικονομία. Όμως εξηγεί την πραγματική ανθρώπινη συμπεριφορά;; ή είναι κάτι πολύ πιο ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ... όπως λέει ο συγγραφέας... μια ΑΥΤΟΕΚΠΛΗΡΟΥΜΕΝΗ ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ ! Αυτό είναι φοβερό. Είναι η απελευθέρωση στη φύση του "τέρατος".. του "ΤΕΧΝΗΤΟΥ γονιδιώματος", που ΑΝΑΠΑΡΑΓΕΤΑΙ... Η μαζική μεταμόρφωση της ανθρωπότητας ... σε συνέπεια με την διακήρυξή της για τον "θάνατο του θεού"… Μ. Μ (19/12/14 10:05 π.μ): Με πόση αδιαφορία έγινε η αποδοχή αυτού του τύπου και το πέρασμά του στο πεδίο της οικονομίας ενώ ήταν ο ίδιος που οδήγησε στην ατομική βόμβα (!)... Εκεί οδεύει ξανά ο πλανήτης, στην έκρηξη της νέας ατομικής βόμβας στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα... Οδεύει σε μια νέα Χιροσίμα.. Η κατασκευή της έχει γίνει είναι όλα έτοιμα, και απομένει η έκρηξη.. Λίγο πριν.. πιάνει ακόμα η μπλόφα και ο εκβιασμός.. οι απειλές των τραπεζών "σώστε μας για να σωθείτε"... το πόκερ είναι ακόμα σε εξέλιξη.. Μέσα σε αυτή τη σαθρότητα, την αποσύνθεση δομών και ανθρώπων, το τέλος της σταθερότητας και την ύπαρξη μόνο της πιθανότητας βλέπουμε όντως να αναδύεται το πνεύμα του αντιχρίστου... Είναι ο Απολλύων, ο καταστροφέας, αυτός που διαλύει τα πάντα και κυρίως τα μυαλά μας.. Μ.

81

7. Κοινωνική φυσική Ο κύριος Pimbley κάνει μια ομιλία, στην οποία συμβουλεύει τους φυσικούς να σουλουπωθούν για να είναι εμφανίσιμοι στην Wall Street

Οι επαναστάσεις στοιχίζουν, κεφάλια και μαλλιά. Λίγο καιρό μετά την γαλλική επανάσταση, είχαν προσλάβει φθηνό εργατικό δυναμικό, το οποίο θα εκτελούσε απλούς υπολογισμούς σε εργοστάσια μαζικής παραγωγής. Και το εντυπωσιακό είναι ότι τους ονόμασαν: «computers». Οι περισσότεροι από αυτούς τους εργάτες ήταν κουρείς, οι οποίοι είχαν μείνει άνεργοι, λόγω της νέας επαναστατικής μόδας στην κόμμωση, αλλά και λόγω μιας δυσάρεστης κατάστασης: οι πρώην πελάτες τους, οι ευγενείς είχαν μείνει χωρίς κεφάλια. Αισθάνεται κανείς πολύ πιο άνετα όταν ένας κουρέας υπολογίζει παρά όταν ένας δήμιος κουρεύει. Και τα δυο είναι μια υπόθεση κατανομής τής εργασίας και προσόντων, αλλά τα δυο χωρίζει μια τρίχα. Θεωρούμε την ζωή ως εξέλιξη, αλλά ξεχνάμε ότι η μετάλλαξη είναι αυτή που γεννά τα τέρατα και τα απρόβλεπτα. Με τεράστια έξοδα σε χρήμα, υλικά και ταλέντο, κτίστηκαν τα συστήματα τού «κλειστού κόσμου» του Ψυχρού Πολέμου: εγκαταστάσεις ραντάρ, πύραυλοι, οι πρώτοι υπολογιστές και δίκτυα δεδομένων, τα μαθηματικά μοντέλα-και όλα αυτά παίζονταν στα κεφάλια. Η βόμβα ευτυχώς δεν είχε χρησιμοποιηθεί, ούτε η άμεση στρατιωτική σύγκρουση των δυο υπερδυνάμεων έλαβε χώρα. Τα πεδία μάχης κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν ερμητικά κλειστοί, μη πραγματικοί χώροι. Ο ιστορικός της επιστήμης Paul N. Edwards, τους είχε λεπτομερώς περιγράψει στο κλασσικό έργο του «Ο κλειστός κόσμος». Ακόμα και οι καταστροφικοί, και με κανένα τρόπο εικονικοί πόλεμοι στο Βιετνάμ και την Κορέα, υπάγονται στο σύστημα των κινήσεων του νούμερο 2, και είναι προσπάθεια απάντησης στο θεμελιώδες ερώτημα του νούμερο 2: πως εξαφανίζω κάποιον που διαθέτει την ατομική βόμβα;

82

Όλα ήταν συμβολικά, κάθε χειρισμός ήταν μια κίνηση στα πλαίσια του παιχνιδιού. Αυτή ακριβώς ήταν και η πορεία του Ψυχρού Πολέμου: χωρίς την βία των όπλων, αλλά με ψυχολογική βία. Όλα αυτά όμως είχαν τελειώσει με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Και επειδή τότε η προσοχή ήταν στραμμένη αποκλειστικά στον κομμουνισμό που είχε καταστραφεί, δεν δώσαμε την δέουσα προσοχή στο τι έγινε με αυτή την τερατώδη ενέργεια που είχε εκπτυχθεί μετά την αποφυγή της απειλής (του κομμουνισμού). Την νύχτα που έπεσε το τείχος του Βερολίνου, στα κομμουνιστικά κράτη έκλεισαν πολλά εγκεφαλικά κύτταρα που μια ολόκληρη ζωή ήταν απασχολημένα με τον μαρξισμό-λενινισμό και τον ιστορικό υλισμό. Οι πολιτικοί της Ανατολικής Γερμανίας έγιναν κτηματομεσίτες, καθηγητές πολιτικής αγωγής, το γύρισαν στην γαστρονομία. Πολλοί παρατηρητές, προσκολλημένοι στην πτώση του σοσιαλιστικού συστήματος και μεθυσμένοι από τον δικό τους θρίαμβο, δεν πρόσεξαν πως την ίδια στιγμή, η μηχανή παραγωγής σκέψης στην Δύση είχε αρχίσει να μεταβάλλεται. Και ενώ οι φιλόσοφοι και οι δημοσιογράφοι ασχολούνταν ακόμα με τις κομμώσεις, και μια από τις πιο δημοφιλείς περούκες λεγόταν «παγκοσμιοποίηση», οι άνθρωποι είχαν χάσει τα κεφάλια τους: δεν ήταν πια χρήσιμοι εκεί που τους είχε ορίσει η ανατομία τής κοινωνίας. Η κοινωνική κατανομή της διάνοιας εντός του κρανίου είχε μετατοπιστεί. Και όπως πάντα, όταν μετατοπίζονται κοινωνικά αγαθά, είναι τα χρήματα στην μέση. Αντίθετα από αυτό που η θρησκεία της «οικονομίας της επιστήμης» θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε, αυτή η μετατόπιση έχει πολύ σπάνια ως αιτία την εμφάνιση ενός νέου Einstein, ή τις καλύτερες απαντήσεις και αλήθειες για τα ερωτήματα που απασχολούν. Τα κεφάλια και τα ταλέντα μετακινούνται προς εκείνα τα μέρη, όπου δεν υπάρχουν μόνο τα καλύτερα οικονομικά «incentives»(θέλγητρα), αλλά πάνω απ’ όλα, όπου υπάρχουν τα πιο επιφανή κοινωνικά ερεθίσματα. Το τέλος της άμεσης πυρηνικής απειλής είχε τεράστια επίδραση στην χρηματοδότηση και προγραμματισμό της καριέρας των φυσικών. 83

Δεν μπορούσαν πια να είναι βέβαιοι ότι οι έρευνες τους θα χρηματοδοτούνταν ακόμα από το στρατιωτικό-οικονομικό σύμπλεγμα, για το οποίο εργάζονταν από την δεκαετία του ‘30 και το οποίο τους στήριζε οικονομικά όλα αυτά τα χρόνια. Ο επιστημονικός τομέας του στρατού, που είχε δημιουργήσει την ατομική βόμβα, την θεωρία παιγνίων, τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και την «RAND Corporation», είχε αναθεωρήσει τις προτεραιότητες του. Από την άλλη, η Wall Street είχε οικονομολόγους, αλλά δεν είχε φυσικούς, οι οποίοι ήταν εξοικειωμένοι με την ενσωμάτωση μαθηματικών μοντέλων στους υπολογιστές, που είχαν αρχίσει να κατακτούν τον κόσμο. Κατά την ετήσια συνεδρίαση της American Physical Society το 1996, ένας από αυτούς, ο Joseph M. Pimbley, είχε μιλήσει σχεδόν αποκλειστικά για την τραυματισμένη αυτοπεποίθηση ολόκληρου του σιναφιού του: «Κάθε φυσικός διερωτάται σήμερα, τι να κάνει με το υπόλοιπο της καριέρας του». Και πρότεινε στους συναδέλφους του να πάνε στην Wall Street, που έχει νέες προκλήσεις και καλά λεφτά. «Γιατί αυτή η εστίαση στα λεφτά;», ρώτησε. «Πρέπει να επιλέξει κανείς την δουλειά με την οποία κερδίζει τα περισσότερα χρήματα; Οπωσδήποτε όχι. Αλλά σε μια κοινωνία με ελεύθερες αγορές, ο μισθός είναι έκφραση της αξίας που μια κοινωνία αποδίδει σε ένα επάγγελμα. Ο καλύτερος ίσως τρόπος για τους φυσικούς να υπηρετήσουν την κοινωνία είναι να κάνουν καριέρα στα οικονομικά. Τι δημαγωγικός ισχυρισμός! Τον πιστεύω πραγματικά; Όχι. Αλλά είμαστε αναγκασμένοι να τον συζητήσουμε»77. Στο τέλος της ομιλίας του επεσήμανε στους Αμερικανούς φυσικούς: «Αν ο Einstein ήταν σήμερα νέος, ίσως να εργαζόταν στην Wall Street. Δυστυχώς θα έπαιρνε τόσα πολλά χρήματα, και τα βράδια θα ήταν πτώμα από την κούραση, και γι’ αυτό δε θα γινόταν ποτέ διάσημος»78. Η ομιλία του Pimbley είναι ένα εντυπωσιακό ντοκουμέντο της αλλαγής παραδείγματος. Και ενώ ο Pimbley επαινούσε στους νεαρούς 77

Joseph Pimbley, ‘Physicists in Finance’, σ. 44.

78

Joseph Pimbley, ‘Physicists in Finance’, σ. 46.

84

συναδέλφους του την κοινωνική και οικονομική θέση μιας καριέρας στην Wall Street, οι παλιοί θυμήθηκαν τις ωραίες εκείνες ημέρες, όταν οι φυσικοί απολάμβαναν ακόμα το κύρος των τραπεζιτών-επενδυτών (που το 1996 ήταν ακόμα ακέραιο). Κατά τις δεκαετίες ’50 και ’60 ήταν στην ακμή του ένα άλλο «καθαρτήριο πυρ της φιλαρέσκειας», και σύμφωνα με το “Harper’s Bazaar”, «κανένα πάρτι δεν μπορεί να είναι επιτυχημένο, εάν δεν συμμετέχει έστω ένας φυσικός». Τότε συνόδευαν αστυνομικοί τούς νεαρούς φυσικούς στα ιδιωτικά συνέδρια. Σημαντικοί φυσικοί, που εργάζονταν παράλληλα και ως σύμβουλοι της κυβέρνησης, πετούσαν με τα βομβαρδιστικά Β-52, εάν η πτήση με την Pan-Am δεν βόλευε.79 Οι φυσικοί και οι πνευματικοί τους αδελφοί, οι οικονομολόγοι, ήταν τότε σύμβουλοι σε όλους τους τομείς, κατείχαν θέσεις κλειδιά, κέρδιζαν πολλά λεφτά, και στο τέλος της δεκαετίας του ’50, στις κατηγορίες αυτές ανήκαν οι περισσότεροι πρυτάνεις των Αμερικάνικων πανεπιστημίων. Την ίδια εποχή, μέσα σε μια δεκαετία είχε τριπλασιαστεί ο αριθμός των φοιτητών φυσικής.80 Θα μπορούσε να πει κανείς, πως η συμπεριφορά των τραπεζιτών σήμερα (ο τρόπος ζωής, οι αστρονομικά κέρδη των φυσικών στην Wall Street, τα τελετουργικά ανδρείας, τα ουρλιαχτά που σημαίνουν ότι ο trader έκανε ένα killing, τα διάφορα email των επενδυτικών τραπεζιτών όπου φαίνεται πως έπαιζαν με οικονομίες ολόκληρων χωρών) μπορεί να θεωρηθεί ως η παθολογία «του ζώου μέσα στον άνδρα – beast in man»: έτσι είναι ο άνθρωπος, όταν είναι ο εαυτός του. Το αντίθετο όμως συμβαίνει. Είναι οι ίδιοι τρόποι συμπεριφοράς που είχαν παραχθεί τεχνητά κατά την δεκαετία του ’50 (προπάντων ανάμεσα στους Αμερικανούς φυσικούς, στρατιωτικούς και οικονομολόγους). Για τον λόγο αυτό αναδύονται σήμερα πρόσωπα και καταστάσεις, τα οποία 79

David Kaiser, ‘The Postwar Suburbanization of American Physics’.

80

Το 1953, για παράδειγμα, «κάθε φυσικός λάμβανε κατά μέσο όρο [ομοσπονδιακή υποστήριξη] 11.000$, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για έναν χημικό ήταν 1.900$, ο μέσος βιολόγος 4.900$ και στη γεωλογία και τα μαθηματικά τα ποσά ήταν 1.800$ και 1.700$ αντίστοιχα». Philip Mirowski, ScienceMart: Ιδιωτικοποίηση της Αμερικανικής Επιστήμης, σελ. 113.

85

θεωρούσαμε ως ξεχασμένα και ασφαλισμένα στα υπόγεια καταφύγια του Ψυχρού Πολέμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος όμως δεν έχει τελειώσει, μόνο το Theatre of War, το σκηνικό, έχει αλλάξει. Το θέμα του Ψυχρού Πολέμου ήταν οι ζωές των ανθρώπων. Επειδή όμως, ευτυχώς, ο πυρηνικός πόλεμος δεν είχε ξεσπάσει, μέσα στις εγωιστικές λογικές των Think tanks, είχε από τότε φυτρώσει η ίδια μεγαλομανία για τους αριθμούς και η ίδια περίεργη συμπεριφορά. Αυτό το τεκμηριώνει ο Paul Edwards με πλήθος παραδειγμάτων.81 Κανένας δεν το απεικόνισε καλύτερα από τον Stanley Kubrick που με τον Dr. Strangelove παρουσιάζει την ψυχολογία της εποχής με μεγαλύτερη ακρίβεια από κάθε βιβλίο ιστορίας. Ο διαβόητος και ιδιοφυής φυσικός Herman Kahn, που ήταν ένα αυθεντικό υπόδειγμα για τον Dr. Strangelove, και διάσημος υπάλληλος της RAND, διέσχισε το 1959 τις ΗΠΑ, κάνοντας διαλέξεις ενώπιον χιλιάδων ενθουσιασμένων ανθρώπων, με θέμα την οικονομία του θερμοπυρηνικού πολέμου. Τις διαλέξεις αυτές θα τις θεωρούσαμε σήμερα, χωρίς υπερβολή, ως πνευματικά αρρωστημένες, εάν δεν αντιστοιχούσαν στην σημερινή μέθοδο υπολογισμού του ρίσκου στην Wall Street. Ο Kahn για παράδειγμα, είχε παρουσιάσει στο τρομοκρατημένο κοινό του τον υπολογισμό που προέβλεπε πως η μέγιστη δυνατή επίθεση που η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να διεξάγει, θα κατέστρεφε όλες τις 53 μεγαλουπόλεις των ΗΠΑ. Αυτό θα ήταν άσχημο, αλλά το 60% των Αμερικανών δεν ζούσαν στις μεγαλουπόλεις. Και συνεχίζει ο Kahn: «Μπορείτε να ζήσετε με αυτό το δεδομένο; Η απάντηση είναι: ναι. Είναι το είδος της τραγωδίας το οποίο μπορούμε να αποδεχθούμε. Δεν είναι όπως στην αιφνιδιαστική επίθεση βομβαρδισμού (Blitz : «αστραπή») στο Λονδίνο, μετά τον οποίο οι άνθρωποι έβλεπαν το χέρι ενός καταχωμένου 81

Paul N. Edwards, The Closed World: Υπολογιστές και η πολιτική του λόγου στον Ψυχρό Πόλεμο της Αμερικής.

86

κοριτσιού ή άλλα τρομερά πράγματα. Μετά την πυρηνική επίθεση δε θα κουβαλάτε τις εικόνες αυτές για το υπόλοιπο της ζωής σας. Οι άνθρωποι στις πόλεις στόχους θα πεθάνουν. Εσείς όμως δε θα δείτε τα πτώματα, καταλαβαίνετε; Δε θα γίνει μπροστά στο κατώφλι σας. Θα ακούσετε ίσως ότι η Νέα Υόρκη καταστράφηκε, αλλά εσείς θα είστε στο Princeton…»82.

Herman Kahn: Ο φυσικός, σχεδιαστής στρατηγικής πυρηνικού πολέμου και ο «σχεδιαστής σεναρίων» του Ψυχρού Πολέμου που ενέπνευσε τον «Dr. Strangelove / S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα ή Πώς έμαθα να πάψω να ανησυχώ και να αγαπώ τη βόμβα» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Είναι δύσκολο να πούμε τι από τα λεγόμενα του Kahn κατά τις δημόσιες παραστάσεις του ήταν παιχνίδι, μπλόφα, που έστελνε μήνυμα στους Σοβιετικούς, ότι οι Αμερικανοί ήταν διατεθειμένοι να θυσιάσουν εκατομμύρια ανθρώπους. Το παιχνίδι ήταν άλλο: η μια πλευρά (Σοβιετική Ένωση) έπρεπε να μάθει, πως η άλλη πλευρά (ΗΠΑ) γνωρίζει ότι η Σοβιετική ένωση ξέρει ότι οι ΗΠΑ θα πατούσαν επί πτωμάτων. Και επειδή τίποτα που λεγόταν δεν εννοούνταν, ο Kahn είχε ένα άλλο λόγο για να παρουσιάσει το τρομακτικό του σενάριο. Η RAND Corporation έψαχνε νέους πόρους, και είχε προτείνει στην κυβέρνηση, να 82

Kaplan, 1959, σ. 65.

87

σχεδιάσει πόλεις και να προβεί σε μέτρα αποκέντρωσης, βάσει των μοντέλων της κυβερνητικής83. Ο μοναδικός συνδυασμός: απεριόριστοι οικονομικοί πόροι, χρήση υπολογιστών για την αριθμητική ανάλυση των δεδομένων, η θεωρία παιγνίων και η ατομική βόμβα, είχε δημιουργήσει προφανώς εκείνες τις συναισθηματικές και σεξουαλικές φαντασιώσεις παντοδυναμίας, οι οποίες εμφανίζονται αργότερα στις αποκαλύψεις περί της Wall Street. Κάποτε συναντήθηκαν οι άνθρωποι της RAND με τους στρατηγούς, για να συζητήσουν, τι θα έκαναν, εάν η Σοβιετική Ένωση διενεργούσε επίθεση στην δυτική Ευρώπη, αποκλειστικά με συμβατικά όπλα. Στην περίπτωση αυτή, το στρατηγικό σχέδιο της αεροπορίας προέβλεπε χτύπημα όλων των στόχων στην Ρωσία και την Κίνα, με ατομικά όπλα. Βάσει των υπολογισμών αυτή η αντεπίθεση θα σκότωνε 285 εκατομμύρια ανθρώπους. Ο Kahn είχε πει, πράγμα που προκάλεσε το γέλιο στους στρατηγούς: «Κύριοι μου, εσείς δεν έχετε πολεμικό σχέδιο, εσείς έχετε πολεμικό οργασμό»84.

83

Jennifer S. Light, From Warfare to Welfare: Defense Intellectuals and Urban Problems in Cold War America , σ. 3f. 84

Kaplan, The Wizards of Armageddon, σ. 223.

88

Ο Kahn ήταν αυτός που επινόησε στο bestseller του, «Ο θερμοπυρηνικός πόλεμος», μια «Doomsday Machine» (μηχανή της τελικής κρίσης). Αυτή η μηχανή θα ανατίναζε αυτόματα ολόκληρο τον κόσμο, σε περίπτωση επίθεσης των Σοβιετικών. Ο ίδιος όμως επισήμανε ότι μια τέτοια μηχανή δεν θα ήταν αξιόπιστη, και για τον λόγο αυτό, σε κανένα από τους στρατηγούς, δεν άρεσε η ιδέα του Kahn. Πενήντα χρόνια αργότερα, ο Αμερικανός δημοσιογράφος (που εξειδικεύεται στις ανταποκρίσεις από τα χρηματιστήρια), ο Michael Lewis, έβαλε ως υπότιτλο στο βιβλίο του The Big Short (Το Μεγάλο Σορτάρισμα), που ασχολείται λεπτομερώς με την κατάρρευση των αγορών και τα αίτια που την προκάλεσαν, την εξής πρόταση: «Στο εσωτερικό της Doomsday Machine». Η λογική της RAND ήταν: κανένας δε θα ρισκάρει να καταστρέψει τον κόσμο, εάν και ο ίδιος θα πεθάνει από το εγχείρημα. Πενήντα χρόνια αργότερα, η λογική των Too-big-to-fail στρατηγών, από την Lehman μέχρι την AIG, ήταν: κανένας δε θα ρισκάρει να μας αφήσει να καταστραφούμε, εάν καταστρεφόμενοι πρόκειται να παρασύρουμε ολόκληρο τον κόσμο στην άβυσσο. Ο ενθουσιασμός των Αμερικανών φυσικών είχε αρχίσει να φθίνει από την δεκαετία του ’70 μέχρι την ανάληψη της προεδρίας από τον Reagan. Οι μισθοί είχαν μειωθεί και συνθήκες εργασίας είχαν χειροτερεύσει. Οι ατομικές βόμβες δεν ήταν πια «εντυπωσιακές», και ολόκληρο το στρατιωτικό-επιστημονικό σύμπλεγμα, αντιμετωπίζονταν με δυσπιστία, ως συνέπεια του πολέμου στο Βιετνάμ και των αναταραχών του ’68. Ούτε ο Herman Kahn θα ήταν σε θέση να γεμίσει τις αίθουσες όπως παλιά. Όταν οι πρώτες έντονες μειώσεις της χρηματοδότησης έγιναν αισθητές στους φυσικούς, και το επάγγελμα του ατομικού φυσικού δεν ήταν πια το όνειρο κάθε νεαρού Αμερικανού, πολλοί από τους φυσικούς θυμήθηκαν τους παλιούς τους φίλους στις οικονομικές επιστήμες. Προπάντων από εκείνο τον κλάδο των οικονομικών επιστημών που συμμετείχε στα μεγάλα ατομικά προγράμματα και στα διανοητικά τους παιχνίδια.

89

Σε αυτό το σημείο εμφανίζονται για πρώτη φορά οι φυσικοί στην Wall Street. Η ανάληψη της προεδρίας από τον Reagan και οι φαντασιώσεις που συνόδευαν το πρόγραμμα SDI, είχαν διακόψει την έξοδο (των φυσικών προς την Wall Street). Η μη στρατιωτική μορφή επαφής όμως, μεταξύ των δυο σφαιρών, δηλαδή μιας από τις κοινωνικές επιστήμες με το όνομα οικονομικά, και μιας από τις θετικές επιστήμες με το όνομα φυσική, έφερε στον κόσμο κάτι το οποίο θα μας άλλαζε για πάντα: ήταν η αρχή της «κοινωνικής φυσικής». Στις αρχές του ’90 είχε ξεκινήσει η μεγάλη μετοίκηση. Παλαιότεροι φυσικοί εγκατέλειπαν τα στρατιωτικά προγράμματα και προσλαμβάνονταν από τράπεζες και μάνατζερ των funds. Αυτοί οι «quants» ή «τεχνικοί πυραύλων», όπως τους αποκαλούσαν στην Wall Street, υπονοώντας το Manhattan Project, στην αρχή ήταν απλά ανθρώπινοι υπολογιστές, περίεργες μορφές, που οι «πραγματικοί» τραπεζίτες περιφρονούσαν ή ειρωνεύονταν. Η συμπεριφορά και η ενδυμασία τους ερέθιζε τους υπόλοιπους. Ο σύλλογος φυσικών συμβούλευε εκείνους που ήθελαν να φύγουν από τα εργαστήρια των πανεπιστημίων και να πάνε στην Wall Street, να προσέξουν την κόμμωσή τους και την ενδυμασία, να πάνε τα ρούχα τους για χημικό καθαρισμό, να είναι μετριόφρονες στην επίδειξη της εξυπνάδας τους, και να κάνουν κάτι να αντιμετωπίσουν την τάση των φυσικών για απομόνωση. Αυτό όμως που συνέβη ήταν κάτι πολύ περισσότερο από αλλαγή επαγγέλματος: οι επιστήμονες δεν πήραν απλώς νέα ρούχα και κόμμωση. Είχε γεννηθεί ένα νέο είδος. Στα μέσα του ’90, ο Jonathan Berk, οικονομικός επιστήμονας, είχε πει: «κανέναν δεν ενδιαφέρουν αυτές οι εργασίες»85. Όμως, λίγα χρόνια αργότερα, οι φυσικοί είχαν εκτοπίσει τους οικονομολόγους από τα τμήματα που ασχολούνταν με ποσοτικές αναλύσεις.

85

http://www.sciencenews.org/pages/sn_arc99/11_27_99/bob1.htm (Science News, VOL. 156 NO. #22, NOVEMBER 27, 1999) ή https://www.thefreelibrary.com/Schroedinger%27s+Cash+Register.a058360862/

90

Η ιστορία των quants ξεκινά την δεκαετία του ’70, με την γέννηση του τύπου, «ο οποίος θα άλλαζε για πάντα τους κανόνες βάσει των οποίων λειτουργεί το σύστημα της οικονομίας»86. Εννοούμε τον τύπο των Black και Scholes, με τον οποίο μπορούσε να προβλεφθεί η αστάθεια των μετοχών, κάτω από κάποιες ιδεατές συνθήκες (και για την περιγραφή των μοντέλων, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί μοντέλα). Ακόμα και νηφάλιοι παρατηρητές, όπως ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Scott Patterson, παρομοιάζουν την επίδραση του τύπου των Black και Scholes, για τον οποίο πήραν και το βραβείο Νόμπελ, με την επίδραση που είχε η διάσημη εξίσωση του Einstein, που έφερε επανάσταση στην εικόνα που είχε η φυσική για τον κόσμο, που οδήγησε στο Manhattan Project και την ατομική βόμβα: «Όπως η ανακάλυψη του Einstein... έτσι και ο τύπος των Black και Scholes, άλλαξε δραματικά τον τρόπο με το οποίο οι άνθρωποι έβλεπαν τον πελώριο κόσμο τού χρήματος και των επενδύσεων. Είχε απελευθερώσει τις εσωτερικές καταστροφικές δυνάμεις, και ταυτόχρονα άνοιξε τον δρόμο για μια σειρά οικονομικών καταστροφών, οι οποίες κατέληξαν στην καταστροφή τον Αύγουστο του 2007, που συντάραξε ολόκληρο τον κόσμο»87. Στην δεκαετία του ’80, ο τύπος αυτός, που δουλειά του ήταν να υπολογίζει μοντέλα τιμών (για τις διάφορες επιλογές που είχε κανείς στο χρηματιστήριο), είχε ενσωματωθεί στις μικρές υπολογιστικές μηχανές, που με το πάτημα ενός κουμπιού έβγαζαν το αποτέλεσμα, και ξαφνικά η ζωή είχε γίνει πολύ πιο απλή. Μερικοί συγγραφείς εντοπίζουν την αρχή της μεγάλης αλχημείας των οικονομικών τον Απρίλιο του 1973, όταν η Texas Instruments διαφήμισε τις υπολογιστικές τις μηχανές στη «Wall Street Journal» με το εξής σλόγκαν: «Βρίσκετε το αποτέλεσμα του τύπου των Black και Scholes... εάν χρησιμοποιείτε τις υπολογιστικές μας μηχανές»88. Για τους επινοητές του τύπου, η ιστορία τελείωσε ως γνωστόν με μια αποτυχία (φιάσκο): το fund που

86

Patterson, The Quants, σ. 38.

87

Patterson, The Quants, σ. 38.

88

Das, Extreme Money, σ. 140–1.

91

δημιούργησαν βάσει του μοντέλου τους, το «Long Term Capital Management», χρεοκόπησε φαντασμαγορικά το 1998. Ήταν πάντως η αρχή. Μια σειρά παρόμοιων παραγώγων, υπόσχονταν πρακτικά ασφαλείς επενδύσεις, και χρησιμοποιούσαν τον τύπο για πράγματα για τα οποία δεν έπρεπε να εφαρμοσθεί. Μια ύστερη ανάλυση της κρίσης και των μοντέλων της αναφέρει: «είναι σαν να τοποθετείς τα θεμέλια ενός κτιρίου, χωρίς να ξέρεις από τι υλικό είναι τα θεμέλια»89. Το όλο εγχείρημα που ξεκίνησε την δεκαετία του ’90 στις αγορές, ακούγεται σαν μια επισήμανση του μεγάλου μαθηματικού R. W. Hamming για το πρόγραμμα στο Los Alamos, όταν διαπίστωσε πως: «η κατασκευή της βόμβας ήταν δυνατή μόνο με την χρήση των υπολογιστών. Όσο πιο πολύ και πιο έντονα όμως σκεφτόμουν αυτά τα πράγματα, τόσο πιο σαφές μου γινόταν, ότι η ουσία της επιστήμης θα άλλαζε, εάν χρησιμοποιούσαμε πιο συχνά τις προσομοιώσεις στον υπολογιστή και πιο σπάνια τα πειράματα στον πραγματικό κόσμο... τότε υπήρχε ένας υπολογισμός που έλεγε ότι η δοκιμαστική βόμβα θα μπορούσε να προκαλέσει ανάφλεξη της ατμόσφαιρας. Με άλλα λόγια: η δοκιμή, βασιζόμενη σε μια προσομοίωση στον υπολογιστή, έθεσε σε κίνδυνο την ζωή στο σύμπαν»90. Ο Warren Buffet είχε προειδοποιήσει πριν το ξέσπασμα της κρίσης, για τα «όπλα μαζικής καταστροφής» στην Wall Street, χωρίς να οδηγήσει τους παραλληλισμούς στα άκρα: είναι σαφές πως οι προσομοιώσεις δεν είναι παράλληλα σύμπαντα σε συνθήκες εργαστηρίου. Οι προσομοιώσεις αυτές παραπλανούν μερικούς που παίρνουν επικίνδυνες αποφάσεις, τις συνέπειες των οποίων πληρώνουν όλοι οι υπόλοιποι. Η σύγκριση των τεχνολογιών της οικονομίας με το Los Alamos, δεν είναι πειστική μόνο στο θεωρητικό επίπεδο, αλλά και στο κοινωνιολογικό. Οι φυσικοί του Los Alamos, βρίσκονταν κατά την δεκαετία του ’30 στην 89

David Colander et al., ‘The Financial Crisis and the Systemic Failure of the Economics Profession’, σ. 253. 90

Mirowski, Machine Dreams, σ. 14–15.

92

ίδια κατάσταση όπως οι φυσικοί, τους οποίους το 1996 συμβούλευσε ο Pimbley να «μεταναστεύσουν». Και τότε είχαν μεταναστεύσει αμέτρητοι φυσικοί (πολλοί από αυτούς είχαν εξαναγκαστεί) στήν στρατιωτική βιομηχανία, την οποία δεν εγκατέλειψαν μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Και τώρα συνέβη πάλι.

Στην Ευρώπη μας ξέφυγε κάπως, με τί γιγάντιες προσδοκίες υποδέχθηκε τους φυσικούς η Wall Street. Το Newsweek παραθέτει την δήλωση ενός διευθυντή της JP-Morgan, από την δεκαετία του ’90: «Γνώριζα ανθρώπους που είχαν εργαστεί για το πρόγραμμα Manhattan. Και όσοι από μας συμμετείχαν σε αυτό το ταξίδι (Wall Street), είχαν ίδιο αίσθημα. Λες και συμμετείχαμε στην δημιουργία ενός απίστευτα μεγάλου πράγματος (μεγάλου όπως η ατομική βόμβα)»91.

Σχόλιο: [Όπως αποδεικνύεται απολύτως από το κείμενο αυτό, η παγκόσμια οικονομία η οποία εισήλθε σε κρίση, δέν ρυθμίζεται από οικονομολόγους αλλά από φυσικούς επιστήμονες].

91

Philips, ‘The Monster That Ate Wall Street’.

93

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Μ. (20/12/14 4:38 μ.μ.): "Θεωρούμε τη ζωή ως εξέλιξη, αλλά η μετάλλαξη γεννάει τα τέρατα".. Ακριβώς αυτό έγινε.. Μια μετάλλαξη.. μια αλλαγή στην αλληλουχία του "DNA" που έδωσε άλλο φαινότυπο.. Η αυτόματη μετάλλαξη, προκαλείται από λάθος στην αντιγραφή.. Όμως εδώ δεν πρόκειται για λάθος αλλά για παραληρηματική, ενθουσιώδη, αντιγραφή μεθόδων ΠΟΛΕΜΟΥ στο πεδίο της οικονομίας.. στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Και να το αποτέλεσμα.. Όλοι σήμερα μιλούν για παγκόσμιο οικονομικό πόλεμο.. Μ. Μ. (21/12/14 6:09 μ.μ.): Πίστευαν ότι δημιουργούσαν ένα απίστευτα μεγάλο πράγμα, κάτι αντίστοιχο σε καινοτομία με την ατομική βόμβα! Υπήρχε απεριόριστη χρηματοδότηση, υπήρχαν οι υπολογιστές (ο κουρέας που μεταλλάχτηκε σε δήμιο), και το βασικότερο η ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΗ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑΣ.. όχι η ΑΙΣΘΗΣΗ.. θα ήταν λιγότερο επικίνδυνο.. θα υπήρχαν ίσως δεύτερες σκέψεις, λογικές.. (είναι κάτι αντίστοιχο με τον πλούσιο και τον νεόπλουτο).. Αυτό λοιπόν είναι το σημαντικότερο.. ΚΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ.. γιατί αυτό απελευθέρωσε το τέρας.. (η φαντασίωση σε κάνει πάντα να αφήνεις πίσω σου τα όρια.. "να σπας τα φρένα").. Αυτό βλέπουμε ως ΚΟΙΝΟ στοιχείο, σε κορυφαίο επίπεδο.. στα golden boys των τραπεζών, και της Wall street, και στους πολιτικούς-πλανητάρχες… Και ως συνέπεια ένα Παγκόσμιο πόλεμο πολιτικο-οικονομικό στον πλανήτη... Το μυρμήγκι βγάζει φτερά.. πάντα.. λίγο πριν τον εκφυλισμό του.. Ανώνυμος (28/2/19 12:26 π.μ.): «LIFE - 6 Dec 1968». Life: 121–123. 1968. "Herman Kahn is an atheist who still likes rabbis, and a liberal who likes cops." Νίκος Κ. (24/5/20 8:02 μ.μ.): Πολύ καλή ανάρτηση!! Σήμερα η φυσική στον δρόμο της παγκοσμιοποίησης. Το 2005 ήταν παγκόσμιο έτος φυσικής. Καθώς πλησίαζε στο τέλος του, εκπρόσωποι από όλο τον κόσμο συναντιούνται στη Νότια Αφρική για να συζητήσουν πώς η επιστήμη μπορεί να βελτιώσει τη ζωή των ανθρώπων στα αναπτυσσόμενα έθνη. Ο Katepalli Sreenivasan διευθυντής του Διεθνούς Κέντρου Θεωρητικής Φυσικής στην Τεργέστη εξηγεί γιατί η φυσική έχει έναν τέτοιο ζωτικής σημασίας ρόλο για να διαδραματίσει: «Πράγματι, θα μπορούσαμε να είμαστε στην κορυφή μιας νέας "χρυσής εποχής" της φυσικής, που εμπνεύστηκε από τις ιδέες της βιώσιμης ανάπτυξης. Η προηγούμενη χρυσή εποχή, που κράτησε από τη δεκαετία του '40 έως τη δεκαετία του '80, ξεκίνησε κατά ένα μεγάλο μέρος από τις ανησυχίες για την εθνική ασφάλεια, στην εποχή του ψυχρού πολέμου μεταξύ των δύο παγκόσμιων υπερδυνάμεων, των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Η νέα χρυσή εποχή θα είναι διαφορετική. Θα έχει σαφείς οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες, θα είναι

94

διεπιστημονικής φύσης, και θα πραγματοποιηθεί σε όλη την υδρόγειο, κι όχι μόνο σε μια χούφτα κρατών. Έτσι εάν πρόκειται να είμαστε σοβαροί για την ενθάρρυνση της βιώσιμης ανάπτυξης, θα πρέπει να ωθήσουμε την επιστημονική ικανότητα σε όλο τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η εστίαση δεν πρέπει να είναι στη μεταφορά τεχνολογίας, αλλά στην παγιοποίηση του επιστημονικού ταλέντου. Ένας τρόπος γι' αυτό είναι μέσω των Ιδρυμάτων όπως είναι το ICTP, που έχει προσκαλέσει περίπου 100.000 επιστήμονες εξίσου από αναπτυσσόμενους και αναπτυγμένους κόσμους κατά τη διάρκεια των τελευταίων 40 ετών. Σε τελική ανάλυση, κάθε κράτος πρέπει να αναπτύξει τη δική του επιστημονική βάση.» http://www.physics4u.gr/articles/2005/globalroleforphysics.html Η οικονομική επιστήμη προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα που επιβάλλει το τεχνολογικό πρότυπο της εποχής. Τεχνολογία και παγκοσμιοποίηση των αγορών χρήματος και βασικών προϊόντων θέτουν τα ερωτήματα στα οποία η νέα πολιτική οικονομία προσφέρει νέες απαντήσεις. Η οικονομική επιστήμη ενσωματώνει με επιτυχία τις θεωρίες των μαθηματικών και της φυσικής, όπως είναι οι θεωρίες των Παιγνίων και του Χάους. Τα παλαιά στελέχη της NASA, αντί να υπολογίζουν τις παραμέτρους των αστροναυτικών μηχανών, απασχολούνται από τους μεγάλους επενδυτικούς οίκους για να σχεδιάζουν τις αυτόματες «εντολές» που εισάγονται στους παντοδύναμους υπολογιστές μέσω των οποίων επικοινωνούν σήμερα οι διαπραγματευτές των νομισμάτων, των μετοχών και των χρηματοοικονομικών παραγώγων. amethystos (24/5/20 11:19 μ.μ.): Κάποτε η τέχνη τής Δύσης συμπλήρωνε τήν φύση. Σήμερα η επανάσταση τής φυσικής, επί Γαλιλαίου, η οποία ξεκίνησε μέ τήν ταύτιση τής φύσης μέ τήν βαρύτητα, η οποία δέν χωρούσε πλέον τόν άνθρωπο, έχει νικήσει τήν φύση καί έρχεται καί η επέμβασή της στήν ανθρώπινη φύση. Κανείς δέν ξέρει όμως γιατί πρέπει νά νικήσουμε τήν φύση. Ίσως είναι ο τελευταίος εμφύλιος. Νίκος Κ. (24/5/20 11:43 μ.μ.): Μετά την βαρύτητα, την γήινη έλξη για εμάς, ή όπως πρωτοανακάλυψε ο γερμανοεβραίος φυσικός Αϊνστάιν, την εκδήλωση της καμπύλωσης του χωρόχρονου, ήρθε ο Ηλεκτρισμός. Κυριακή του τυφλού σήμερα, το φώς του είδε ο άνθρωπος, ας θυμηθούμε ένα παλαιότερο σου σχόλιο: «O ΠΟΛΕΜΟΣ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ. ΕΙΝΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΣ. ΠΟΛΥ ΣΩΣΤΑ ΟΝΟΜΑΖΕΤΑΙ ΥΒΡΙΔΙΚΟΣ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΣΟΥΝ ΤΟΥΣ ΚΙΝΗΤΗΡΕΣ ΤΟΥΣ. Ο ΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΓΝΩΣΤΟ ΕΝΔΥΜΑ ΦΩΤΟΣ ΤΗΣ ΠΛΑΝΗΣ. ΣΗΜΕΡΑ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ, Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΤΟΥΤΟ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ.

95

ΣΗΜΕΡΑ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΕΤΑΙ Η ΥΛΗ ΚΑΘΩΣ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΗΛΙΟΣ, Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΟΠΟΙΟΥ ΑΠΑΙΤΕΙ ΜΑΖΑ, ΑΠΡΟΣΩΠΗ, ΑΠΕΙΡΗ ΚΑΙ ΑΥΛΗ ΦΥΣΗ. ΣΥΝΕΠΩΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΚΑΤΑΡΓΟΥΝΤΑΙ ΧΑΡΙΝ ΤΟΥ ΑΠΕΙΡΟΥ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΜΠΕΡΙΕΧΕΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ, ΤΟ ΑΞΕΠΕΡΑΣΤΟ ΟΡΙΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ. Ο ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, ΤΟ ΑΥΛΟ ΧΡΗΜΑ, ΟΙ ΑΟΡΑΤΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΥΣΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΑΣΗΣ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΗΔΗ ΤΗΝ ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ. ΓΙ' ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΟΙ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΓΡΑΜΜΗ, ΥΠΟΣΚΕΛΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΕΝΣΑΡΚΩΜΕΝΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΚΑΘΟΤΙ ΚΑΙ ΑΥΤΕΣ ΕΙΝΑΙ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΙΜΕΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΠΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΚΤΙΣΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. Ο ΗΛΙΟΣ ΟΜΩΣ ΕΙΝΑΙ ΦΟΡΕΑΣ ΦΩΤΟΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΘΡΕΦΕΙ ΤΟΝ ΕΣΩ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟ, Ο ΟΠΟΙΟΣ ΔΕΧΕΤΑΙ ΤΙΣ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙ ΣΕ ΚΤΙΣΤΕΣ ΑΛΛΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ Ο ΙΔΙΟΣ ΚΑΙ ΑΥΞΑΝΕΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΝ ΟΛΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ. Η ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΕΣΩ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΧΕΙΡΩΝ ΤΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΜΑΣ ΘΕΟΥ ΘΑ ΣΗΜΑΝΕΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΟΣ». https://amethystosbooks.blogspot.com/2019/12/blog-post_95.html Ανώνυμος (26/5/20 12:01 π.μ.): Χωρίς φόβο Θεού...

96

8. Μακελειό Η απληστία και ο φόβος είναι επαρκή ερεθίσματα για το παιχνίδι της ζωής

Τα χρηματιστήρια ήταν παλιά γεμάτα ανθρώπους που έβλεπαν ο ένας τον άλλο. Τόποι εργασίας γεμάτοι θόρυβο, φωνές, ουρλιαχτά, γέλια, νεύματα, βλέμματα και μορφασμούς. Και όλα αυτά διεξάγονταν σε φυσικούς (πραγματικούς) χώρους. Την δεκαετία του ’90 οι χώροι αυτοί μετατράπηκαν σε οθόνες, σε τόπους παρατήρησης, παρακολούθησης, προβολής. Οι έμποροι και οι προϊστάμενοι τους κάθονται μπρος σε οθόνες, ακριβώς όπως και τα πληρώματα των ραντάρ, και όπως και εκείνα, ούτε αυτοί βλέπουν μια οθόνη, αλλά ένα χαρτόμουτρο (poker face). Το χρήμα, οι αριθμοί που διαρκώς μεταβάλλονται, είναι τα στρατεύματα, που τα βάζουν να πολεμήσουν, τα μετακινούν και μερικές φορές τα θυσιάζουν. Ο εκπαιδευτής μιας επενδυτικής τράπεζας, εξηγεί: «αν έχεις χάσει χρήματα, κάνε κηδεία», λες και μιλά για πεσόντες μιας μάχης. «Πρέπει να βάλεις ένα τέλος. Τα λεφτά έφυγαν και εσύ πρέπει να συγκεντρωθείς στην επόμενη συναλλαγή»92. Όποιος κοιτάξει τα γραφεία και τις οθόνες των quants, που βρίσκονται μέσα σε ατσάλινα και υψηλής ασφαλείας Code-Rooms, δε θα δει κάτι που θα μπορούσε να μοιάζει με αρχηγείο στρατού: αυτό που θα δει είναι αρχηγείο στρατού. Οι μηχανές, οι χώροι, οι οθόνες, η αναρρόφηση οξυγόνου προς αποφυγή διάδοσης πυρκαγιών, τα νούμερα 2, ο ψηφιακός πράκτορας, που με την βοήθεια της θεωρίας των παιγνίων επιτίθεται ή αμύνεται - όλα αυτά στην πραγματικότητα είναι ο εγκέφαλος, ο οποίος εξελίχθηκε μέσα μας, μέσω ενός μοναδικού στην ιστορία εξοπλιστικού ανταγωνισμού. Και όποιος δεν έχει προσέξει, ότι οι άνθρωποι σήμερα κάνουν στο εσωτερικό τού μυαλού τους ότι έκαναν και τότε, μόνο που τώρα το κάνουν με τις οικονομίες τού παππού και της γιαγιάς, σε αυτόν θα το πουν οι traders. 92

Zaloom, Out of the Pits, σ. 132.

97

Οι traders αγαπούν ρήματα όπως «scalp», «kill», «κάνω σκόνη». Σε μια επενδυτική τράπεζα είχαν προγραμματίσει τους υπολογιστές τους έτσι, ώστε σε κάθε αλλαγή τού χρηματιστηρίου ή της τιμής του συναλλάγματος, τα μεγάφωνα να παίζουν ήχους του πολέμου. Στο τέλος μιας μέρας πλούσιας σε συναλλαγές, οι διάδρομοι ήταν γεμάτοι σπασμένα γυαλιά και σφαίρες πιστολιού.93 Αυτό που οι traders βλέπουν «δεν έχει πια καμιά μορφή». Είναι φωτεινά σημεία με την μορφή αριθμών, «ευκαιρίες που γρήγορα έφευγαν, και δημιουργούσαν νέες ευκαιρίες»94. Πολλοί από εκείνους που ατένιζαν τις οθόνες, δεν έβλεπαν κάποια διαφορά μεταξύ στρατιωτικών και οικονομικών επιχειρήσεων. Και τα δυο είναι ευκαιρίες να επιτύχει κανείς μια νίκη ή να αποτρέψει μια ήττα. Από την δεκαετία του ’90 μετατράπηκαν οι χώροι εργασίας τους, με την αυξανόμενη ταχύτητα των πλήρως αυτοματοποιημένων αγορών, σε συμβολικά πεδία μάχης: οι χώροι του χρηματιστηρίου, όπου οι traders αγόραζαν και πουλούσαν, είχαν γίνει προσομοιώσεις πεδίων μάχης. Οι τραπεζίτες είχαν μετατραπεί σε στρατιωτικούς διοικητές, που απασχολούσαν τους quants ως “πυραυλικούς επιστήμονες”, οι οποίοι παρήγαγαν για τους τραπεζίτες όπλα οικονομοτεχνικής φύσεως. Οι quants υλοποιούν το νούμερο 2. Όχι ενώπιον της οθόνης, αλλά εντός τής μηχανής. Το «νούμερο 2» είχε κατακτήσει τον πρώτο από τους νέους ζωτικούς του χώρους, στο χρηματιστήριο ως πρόγραμμα για υπολογιστές. Είχε αρχίσει να προβαίνει σε χειρισμούς, να κλείνει δουλειές, έμαθε να μπλοφάρει. Και όπως βλέπουμε, δεν ήταν αναγκασμένο να αλλάξει και πολύ τον προσανατολισμό του. Το περιβάλλον στο οποίο δρούσε δεν διέφερε σχεδόν σε τίποτα από τους κλειστούς κόσμους του Πενταγώνου. Το «νούμερο 2» είχε γίνει ένας τεχνητός έμπορος, το οποίο τροφοδοτούμενο με τους τύπους της θεωρίας παιγνίων, ήταν σε θέση να διεκπεραιώνει όλο και περισσότερες συναλλαγές του χρηματιστηρίου. 93

Zaloom, Out of the Pits, σ. 155.

94

Katrin Knorr Cetina, ‘How Are Global Markets Global? The Architecture of a Flow World’, σ. 42–3.

98

Για πρώτη φορά, ο «εγωισμός» δεν ήταν απλά μια ιδιότητα του χαρακτήρα του ανθρώπου, αλλά μπορούσε να εκτελείται και από προγράμματα μηχανών. Οι Αμερικανοί traders χρησιμοποιούσαν τότε το γερμανικό ρήμα «spielen» (παίζω), για να περιγράψουν τους χειρισμούς τους (I’ve always spieled …on the other house account). Όπως και στον στρατό, η από την τεστοστερόνη ελεγχόμενη επαγρύπνηση του trader-στρατιώτη, είχε συνενωθεί με την ψυχρή λογική αταραξία του «νούμερο 2». Από αυτή την σύντηξη είχε προκύψει ένα θανάσιμα λογικό όπλο, που μέσα στους ανώνυμους κόσμους τού Ψυχρού Πολέμου είχε επιδείξει λαμπρά την χρησιμότητα του. Στο περιβάλλον των αγορών, με τα αυτόματά της μηχανήματα, λειτουργούσε έτσι, όπως οι στρατιωτικοί έλπιζαν ότι θα φέρονταν οι στρατιώτες τους: να απειλούν, να πυροβολούν και να πετυχαίνουν τον στόχο, πριν ο αντίπαλος αντιληφθεί τι συνέβη (first round killing). Στο χρηματιστήριο το πράγμα μεταφράστηκε ως εξής: να κάνεις κέρδη, πριν προσέξει ο άλλος ότι θα πληρώσει για το κέρδος σου. Και όταν αυτό δεν είναι δυνατό: να κάνεις τον αντίπαλο να παγώσει ώστε να μην είναι πια ικανός να λειτουργήσει. Όπως στην περίπτωση της Lehman, μπορεί να επέλθει ο «Αρμαγεδδών» με την χρήση «όπλων μαζικής καταστροφής». Πιο συχνά όμως η δουλειά παίζεται στον χώρο του συμβατικού πολέμου, όπου έχουμε «επίθεση», «καταστροφή» και «μακελειό»: «Δεν μπορώ να το εξηγήσω. Είναι τόσο άγριο. Αν το έβλεπε κάποιος απέξω θα έλεγε: αυτούς πρέπει να τους κλείσουν μέσα - είναι τόσο βίαια τα πράγματα. Όταν οι ΗΠΑ διεξήγαγαν τον πόλεμο του Κόλπου, είχαμε 300 με 400 χιλιάδες επαφές την ημέρα, για έξη μήνες... πρέπει να είσαι εκεί... μόνο αυτό μετράει... να ‘χάσω 400χιλιάδες δεν με παραλύει... το καλό με μένα είναι όταν με σπάσουν στο ξύλο, σηκώνομαι και πάω μέσα. Πίσω στο μέτωπο»95. ***

95

Jean-Pierre Hassoun, ‘Emotions on the Trading Floor: Social and Symbolic Expressions’, σ. 108.

99

Σχόλιο: "οι άνθρωποι σήμερα κάνουν στο εσωτερικό τού μυαλού τους ότι έκαναν και τότε, μόνο που τώρα το κάνουν με τις οικονομίες τού παππού και της γιαγιάς." [ΚΑΙ Σ' ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΛΑΟ ΠΟΥ ΖΕΙ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΙ ΤΟΥ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΟΥ ΕΧΕΙ ΕΠΙΒΛΗΘΕΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΘΟΤΗΣ, Η ΙΣΟΤΗΣ, ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ. ΑΥΤΟΣ Ο ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΨΗΦΙΖΕΙ ΤΟΥΣ ΟΜΟΙΟΥΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΟΥΝ, ΙΕΡΟΠΟΙΕΙ ΤΟΥΣ ΟΜΟΙΟΥΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΚΥΝΑΕΙ. ΑΥΤΟΣ Ο ΑΠΟΛΥΤΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΞΩ, ΤΟ ΠΡΟΙΟΝ ΤΗΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ, ΑΥΤΟΣ Ο ΔΙΧΑΣΜΕΝΟΣ ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΜΕ ΝΑ ΔΕΙ ΤΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ;] Το τραγικό είναι ότι ανθρώπινες παραλλαγές της θεωρίας των παιγνίων, κατά την διάρκεια των χρόνων που πέρασαν και εν μέρει σε συνθήκες μιας έντονης εσωτερικής διαμάχης μεταξύ των συμπαικτών, έχουν δημιουργήσει κανόνες για μια λογική συνεργασία και δίκαιη κατανομή. Πριν από κάποια χρόνια, ο φυσικός Stefan Klein, στο μυθιστόρημα του «Survival of the Nicest: Το νόημα του δίνειν» ανέφερε πλήθος τέτοιων παραδειγμάτων, τα οποία αφαιρούν κάθε δικαιολογία για την ύπαρξη του homo oeconomicus. Το πρόβλημα είναι ότι η κοινωνία εντός της οποία παίζουμε, έχει αλλάξει ριζικά τα τελευταία χρόνια. Όλο και περισσότεροι τομείς της ζωής μας διαμορφώνονται όπως το χρηματιστήριο, και με τον τρόπο αυτό, η αρχή πως τα πάντα είναι οικονομία και ο εγωισμός του «νούμερο 2», γίνονται θεμέλια των διαπροσωπικών σχέσεων. Βρίσκονται ήδη σε λειτουργία όπου οι άνθρωποι εργάζονται με υπολογιστές, και οι αποφάσεις είναι υπόθεση του οικονομικού πράκτορα: στα χρηματιστήρια, στις μηχανές αναζήτησης, στα κοινωνικά δίκτυα, στα γραφεία διαχείρισης προσωπικού, στις εφορείες και γραφεία μετανάστευσης. Στα σημερινά ανώνυμα ψηφιακά χρηματιστήρια της ζωής δεν υπάρχουν επαναληπτικοί αγώνες. Το παιχνίδι και οι παίκτες αλλάζουν διαρκώς.

100

Αυτό ισχύει για τον στρατό, τις αγορές και την κοινωνική ύπαρξη του μοντέρνου ανθρώπου. Μια λάθος κίνηση, μια λάθος απόφαση ζωής, ένα λάθος tweet ή μια λάθος εκτίμηση του αντιπάλου, μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια των πάντων (που έχει κατακτήσει ο συγκεκριμένος άνθρωπος μέχρι εκείνη την στιγμή), χωρίς την ευκαιρία επανάληψης, πολλές φορές χωρίς καν μια δεύτερη ευκαιρία.96 Ο μοναχικός άνθρωπος στο καταφύγιο του, μπροστά στην οθόνη του -είτε στο χρηματιστήριο, είτε στον τόπο εργασίας είτε στο σπίτιείναι σε αυξανόμενο βαθμό φυλακισμένος σε ένα εικονικό κόσμο ανώνυμων μοναδικών (εφάπαξ) αλληλεπιδράσεων. Και έτσι έχουμε κατέβει στα πρόθυρα της κόλασης τών μη συνεργατικών παιγνίων, και έχουμε φτάσει ακριβώς σε εκείνο το σημείο από το οποίο ξεκίνησε κάποτε η θεωρία των παιγνίων: στην μηχανή παραγωγής σκέψεων εκείνων των στρατιωτικών ή ημί-στρατιωτικών think tanks του Ψυχρού Πολέμου και της παρανοϊκής ατμόσφαιρας του. Εκεί όπου είχε κατασκευαστεί η μεγάλη εγώ-μηχανή, η οποία στις μέρες μας αλλάζει ριζικά, και με τρομακτική ταχύτητα, τον κόσμο μας και τους ηθικούς και δημοκρατικούς κώδικες του. Για να μπορέσει όμως να γίνει αυτό το πράγμα, το «νούμερο 2» έπρεπε να δείξει τις ικανότητες του. Η νίκη κατά των Ρώσων ήταν καλή και όμορφη, αλλά δεν μπορούσε να αποδειχθεί κάτι με αυτήν. Εκτός αυτού, ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν επίσης ένα είδος πολέμου, και το ερώτημα αν το «νούμερο 2» ήταν ικανό να ζήσει ως πολίτης ήταν ανοικτό. Δεν ήταν λίγοι οι οικονομολόγοι που θέλοντας να αποτελειώσουν την νεοκλασική παράδοση που δεχόταν μια εικόνα για τον άνθρωπο πολύ απλοποιημένη, είχαν αρχίσει μια δημόσια συζήτηση για το πόσο περιορισμένο είναι το μοντέλο.

96

Οι παραλλαγές της θεωρίας παιγνίων κάνουν διαφορετικές υποθέσεις για το άτομο. Τα μη συνεργαζόμενα παιχνίδια που παίζονται μία φορά - η προέλευση της θεωρίας - μειώνουν την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων παραγόντων. Πιο πρόσφατες προσεγγίσεις - παιχνίδια που επαναλαμβάνονται ατέλειωτα και επιτρέπουν τη συνεργασία - κάνουν τους ανθρώπινους παράγοντες πιο δίκαιους. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτές δεν είναι οι εκδόσεις που χρησιμοποιούνται στα χρηματοοικονομικά μοντέλα, τα οποία χρησιμοποιούν αποκλειστικά μη συνεργατικά και εφάπαξ (one-time) παιχνίδια. Δείτε επίσης Davis, Individuals and Identity in Economics, κεφ. 5.2.

101

Το γεγονός που άνοιξε τα μάτια κάθε επενδυτικού τραπεζίτη στον κόσμο, έλαβε χώρα το 1994. Στις ΗΠΑ, σύντομα όμως και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου, γινόταν πλειστηριασμός συχνοτήτων για τηλεπικοινωνίες. Η «μητέρα όλων των πλειστηριασμών» είχε ιλιγγιώδη αποτελέσματα. Και ο λόγος είχε σύντομα γίνει γνωστός: τόσο η «Federal Communications Commission» όσο και οι αγοραστές, είχαν προσλάβει θεωρητικούς των παιγνίων για να τους συμβουλεύουν κατά την διάρκεια των πλειστηριασμών97. Ταυτόχρονη προσπάθεια αγοράς, δίνοντας προσοχή στην ισορροπία Nash, είχε επιφέρει στο κράτος ποσά που δεν τολμούσε να ονειρευτεί καν (σύμφωνα με μια δήλωση ικανή να χρησιμοποιηθεί για προπαγάνδα). Τα πράγματα θα γινόταν ακόμα καλύτερα. Το 2000, Βρετανοί φυσικοί και οικονομολόγοι είχαν οργανώσει βάσει της θεωρίας των παιγνίων ένα πλειστηριασμό για τα 3G δίκτυα κινητής τηλεφωνίας. Αυτό είχε αποφέρει στην βρετανική κυβέρνηση ένα εντυπωσιακό και εξωπραγματικό κέρδος των 22 δισεκατομμυρίων στερλινών. Για πολλούς αυτό ήταν η από καιρό αναμενόμενη απόδειξη της λειτουργικότητας του μοντέλου: όλοι είχαν πληρώσει περισσότερα απ’ όσα φαντάζονταν, για να αγοράσουν κάτι αφηρημένο, που στην πραγματικότητα δεν είχε καμιά πραγματική «τιμή». Παρόλα αυτά πλήρωσαν έχοντας την ικανοποίηση (για κάποιους μήνες τουλάχιστον) πως πραγματοποίησαν με τον καλύτερο τρόπο τα εγωιστικά τους ενδιαφέροντα. Το κεφάλι που στα παρασκήνια έπαιξε τον αποφασιστικό ρόλο, ήταν ένας άνδρας, που είχε σκοπό να καταστήσει το «νούμερο 2» και την θεωρία παιγνίων, ως την νέα πολιτική και κοινωνική ιδέα του 21ου αιώνα. Ο λαμπρός Βρετανός μαθηματικός και οικονομολόγος, Kenneth Binmore, γεννηθείς το 1940, ήταν πεπεισμένος πως αυτό που ο Philip K. Dick φοβόταν, ήταν στην πραγματικότητα πολλά υποσχόμενο: η ευκαιρία για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο.

97

Rubinstein, Economic Fables, σ. 125.

102

Κανένας άλλος δεν έκανε τόσα όσα αυτός, για την μη στρατιωτική καριέρα του μέγα-εγωιστή. Και κανένας άλλος δεν πανηγύρισε πιο έντονα για την επιτυχία του πλειστηριασμού, επειδή δεν ήταν απλά απόδειξη για την επιτυχία της θεωρίας, αλλά και απόδειξη για την καταλληλότητα της εικόνας του (Binmore) για τον άνθρωπο: «Ξέρουμε ότι ορισμένοι άνθρωποι μερικές φορές δεν είναι λογικοί και και δεν συμπεριφέρονται όπως το απαιτούν οι θεωρίες μας. Αλλά πειράματα στα πεδία δράσης και στα εργαστήρια επιβεβαιώνουν, κάτω από ορισμένες συνθήκες, ότι οι άνθρωποι δρουν με επαρκή σταθερότητα, ώστε η θεωρία μας να λειτουργεί σαν ρολόι. Πως αλλιώς θα εφαρμόζαμε την θεωρία παιγνίων για τους μεγάλους πλειστηριασμούς της εταιρίας τηλεπικοινωνιών, που ξάφνιασαν τον κόσμο, αφού δημιούργησαν δισεκατομμύρια δολάρια από το τίποτα;»98. *** Κανένας δεν μπορεί να καταλάβει πραγματικά την πολιτική εξέλιξη του Tony Blair ή της γερμανικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας κάτω από τον Gerhard Schröder, χωρίς να λάβει υπόψιν τον Ken Binmore, και να θεωρήσει αυτό που αντιπροσώπευε ως μούσα για το «New Labor» και «Agenda 2010». Ως αντιπρόσωπος της νέας σκέψης, ο Binmore δεν ζωντάνεψε μόνο τον «homo oeconomicus» για να χρησιμοποιεί τους υπολογιστές και να κινείται στις αγορές, αλλά είχε αρχίσει να προσδίδει μια θεμελιωδώς διαφορετική ηθική στο «παιχνίδι της ζωής», και στις ιδέες της συνεργασίας και αλληλεγγύης. Φοβόντουσαν οι άνθρωποι ένα κόσμο τον οποίο κυβερνούσε το «νούμερο 2»; Αν φοβάται κανείς αυτόν τον νέο κόσμο, τότε δεν τον έχει καταλάβει, όπως αποδεικνύουν οι πλειστηριασμοί: ένας στοχευμένα οικοδομημένος εγωισμός μπορεί να είναι για το καλό όλων. Είχαν ανησυχίες για ένα κόσμο όπου κυριαρχεί ο υπολογισμός και η στρατηγική πρόβλεψη, που έχει ως βάση το ίδιον όφελος του κάθε παίκτη; Τώρα όμως που ο υπολογιστής βρίσκεται σε κάθε γραφείο, ο καθένας μπορούσε να συμμετάσχει: κάθε trader, κάθε άνθρωπος.

98

Philip Mirowski and Edward Nok-Khah, ‘Markets Made Flesh: Performativity, and a Problem in Science Studies, Augmented with Consideration of the FCC Auctions’, σ. 196.

103

Ένα χρόνο μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ο Binmore είχε αρχίσει να προωθεί στα παρασκήνια, στην αρχή ανεπιτυχώς αλλά εν τέλει τα κατάφερε, την βράβευση με το Νόμπελ των θεωρητικών των παιγνίων, με κορυφαίο τον John Nash99. Κανένας άλλος από τους πατέρες τού «νούμερο 2», δεν έχει ομολογήσει τόσο ανοικτά και αναιδώς, όπως ο Binmore, ότι δεν «ντρέπεται» που πιστεύει πως ο μεγάλος εγωιστής είναι το μοντέλο για τον κόσμο. Θα δούμε αργότερα τον Binmore σε δράση, στο σημείο που θα δούμε ότι το «νούμερο 2» έχει γίνει μεγάλο και δυνατό στον χώρο των οικονομικών, των ανθρώπων και των γονιδίων. Στο σημείο αυτό όμως, στην τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα, μας ενδιαφέρει η πατρική του υπερηφάνεια για το ον, το οποίο θέλει να εξαπολύσει στον (μη στρατιωτικό) κόσμο. Γράφει: «Απληστία και τρόμος είναι επαρκή κίνητρα. Η απληστία για τους καρπούς της συνεργασίας και φόβος για τις συνέπειες, όταν δεν αποδέχεται κανείς τις προσφορές των άλλων για συνεργασία. Μπορεί ο Mr. Hyde να μην είναι ελκυστικό πλάσμα, αλλά μπορεί να δουλέψει με τους άλλους, οι οποίοι λειτουργούν όπως αυτός, ιδιαίτερα αποτελεσματικά»100. Αυτό μας λέει απλά ότι: το «νούμερο 2», ο «οικονομικός πράκτορας», ο «homo oeconomicus» έχουν γίνει τόσο κακοί, όπως εδώ και αιώνες το περιέγραψαν οι συγγραφείς, εκφράζοντας τους φόβους τους. Με αυτούς όμως μπορείς να κάνεις καλά συναλλαγές.

99

Sylvia Nasar, A Beautiful Mind, σ. 357. Για την ιστορία του νόμπελ του Νash, δες Mirowski, Machine Dreams, σ. 333 100

Ken Binmore, Game Theory and the Social Contract: Volume 1: Playing Fair, σ. 24.

104

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Μ. (21/12/14 6:09 μ.μ.): Μια πολεμική κατάσταση, ένα μακελειό. Φύγαμε απ το πόκερ.. και αναβαθμιζόμαστε σε πεδίο μάχης. Ένα θανάσιμα "λογικό" όπλο, προϊόν σύντηξης της επαγρύπνησης του πολεμιστή και της ψυχρής λογικής αταραξίας του πράκτορα... το maximum ιδανικής συμπεριφοράς στρατιώτη. Να πυροβολεί και να πετυχαίνει πριν ο άλλος καταλάβει τι συμβαίνει… Αυτό λέγεται Άγρια Δύση.. κατάσταση μονομαχίας.. ανάμεσα σε ανθρώπινες πολεμικές μηχανές, προϊόντα σύντηξης. Αδίστακτη υλοποίηση του εργαστηριακού μοντέλου. Η απόλυτη φαντασίωση παντοδυναμίας.. Ανώνυμος (8/11/16 4:17 μ.μ.): Όταν κατέρρευσε η Lehman Brothers και άρχισαν οι μεγάλες καθημερινές πτώσεις των χρηματιστηρίων σε Ασία Ευρώπη και Αμερική, οι εφημερίδες είχαν φωτογραφίες από τους "Ναούς του χρήματος" όπως ονομάζονται. Όπως ακριβώς περιγράφει ο συγγραφέας, μιλάμε για πόλεμο! Αποτύπωση πανικού στα πρόσωπα, τρόμου (αντίστοιχου μαζικής καταστροφής), τρέλας, "σχιζοφρένειας".. Ήταν τόσο υπερβολικό που τελικά προκαλούσε γέλιο.. όλη αυτή η πόρωση, η ταύτιση της πραγματικότητας με μια εικόνα. Θα μου πεις χανόταν κάθε λεπτό δισεκατομμύρια.. Αλλά μήπως υπάρχει σύνδεση πραγματικών αξιών με όλα αυτά τα νούμερα στις οθόνες; Eίμαστε σε μια εποχή τεράστιας απάτης σε όλα τα επίπεδα. Οι εικονικές αξίες που κυκλοφορούν στον πλανήτη είναι δεκάδες φορές μεγαλύτερες από τις πραγματικές. Ένας αέρας κοπανιστός, ένα τίποτα.. "Χαρτιά".. κρατικά ομόλογα, τραπεζικά παράγωγα, δημιουργία χρέους, πανουργία και απάτη, αλυσίδες ανθρώπων και λαών.. Θα νιώθαμε μεγάλη ευτυχία αν βλέπαμε μια μέρα αυτό το βδελυρό χρηματοοικονομικό-χρηματιστηριακό-τραπεζικό σύστημα να καταρρέει. Δεν είναι το πρόβλημα τα πραγματικά χρηματικά ποσά που μπορεί να κλέβουν στην πραγματική ζωή, έτσι κι αλλιώς ο κόσμος πληρώνει παντού, και παντού νιώθει ότι τον εκμεταλλεύονται. Εδώ όμως υπάρχει κάτι διαφορετικό.. είναι ένα (συγχωρείστε μου την υπερβολή) δαιμονικό κατασκεύασμα . Με κανένα άλλο ("επιχειρησιακό" όπως θέλει να ονομάζεται) χώρο δεν μπορεί να συγκριθεί, παρά μόνο με πολεμικό πεδίο και μάλιστα σε εποχή πυρηνικών όπλων. Και δεν εξηγείται μόνο με ανθρώπινα χαρακτηριστικά απληστίας, κλοπής, ή ακόμα και δύναμης.. πάει πολύ πιο πέρα… Αγγίζει τον πυρήνα της ανθρώπινης ψυχής είτε μετάλλάσσοντάς την (αν ο άνθρωπος ενταχθεί σε αυτό) είτε εξουσιάζοντάς την.. με τελικό στόχο αυτή η ψυχο-σωματική εξουσία να γίνει σταδιακά πλήρης και απόλυτη. Και δεν το περιορίζω μόνο σε υλικά "εργαλεία" δυνατότητας "εξουσίας" όπως π.χ. δάνεια, ηλεκτρονικές κάρτες, τσιπάκια κτλ.. (αν ήταν μόνο αυτό δεν θα υπήρχε πρόβλημα, γιατί η ψυχή δεν εξουσιάζεται από υλικά πράγματα), αλλά κυρίως σε όλο αυτό που περιγράφεται εδώ, δηλ. στην ανθρώπινη ψυχική μετάλλαξη και στο ότι αυτή θεωρείται σχεδόν "φυσική επιλογή" (με την έννοια των γενετιστών!). Και στην εξουσιαστικότητα που ασκεί στην ψυχή η ίδια η φιλοσοφία αυτής της ανθρώπινης μετάλλαξης. 105

9. Κυκλοφορία (τού αίματος) Στο εσωτερικό μιάς μηχανής μετατρέπονται σε νόμο τής φύσης όλα όσα κάνει η μηχανή

Στο κεφάλι μας κουβαλάμε ένα σωρό τέρατα. Στις αρχές του 19ου αιώνα το διηγήθηκαν οι συγγραφείς. Και στο άλλο άκρο, το 2010 το διηγήθηκαν μερικοί έξυπνοι αλλά και αστείοι επιστήμονες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Τα τέρατα του 19ου αιώνα -«Frankenstein», «Dr. Jekyll και Mr.Hyde» και ο «Δράκουλας»- έχουν ένα κοινό: είναι στην πραγματικότητα τέρατα τής οικονομίας. Είναι το «νούμερο 2» πριν την εφεύρεση του υπολογιστή: η παραλλαγή του «νούμερο 2» στην εποχή της μηχανικής. Τα μυθιστορήματα γράφτηκαν σε περίοδο οικονομικής κρίσης, οικονομικού πανικού, και προέρχονται από συγγραφείς, που «η χρεοκοπία τούς κυνηγούσε κατά πόδας» όπως το είπε ο Robert Louis Stevenson, συγγραφέας του «Jekyll». Καθώς το ανώνυμο τέρας του Frankenstein φροντίζει το νοικοκυριό των «φίλων» του, ονομάζει τον εαυτό του «αόρατο χέρι». Αυτό υπονοεί το «αόρατο χέρι της αγοράς», εκείνη την μεταφορά δηλαδή, με την οποία κατά τον 18ο αιώνα ο Σκωτσέζος ηθικός φιλόσοφος Adam Smith, είχε περιγράψει τήν αυτορρύθμιση της αγοράς. Οι «Dr. Jekyll και Mr. Hyde», με την διπλή τους φύση, γίνονται αποδεκτοί και νομιμοποιούνται μόνο από ένα ίδρυμα, που στο έργο του Stevenson αναφέρεται εξαιτίας της διπλής του φύσης: την Bank of England. Η Αμερικανίδα φιλόλογος Gail Houston έχει δείξει, πως ο απαίσιος Hyde γίνεται χωρίς καμιά δυσκολία αποδεκτός ως ο φιλικός Dr. Jekyll, φτάνει η υπογραφή στην επιταγή να είναι η σωστή101. Για να αντικατασταθεί ο άνθρωπος, είτε από τον Mr. Hyde είτε από το «νούμερο 2» είτε από τον «homo oeconomicus», δεν απαιτείται να έχουν ψυχή αυτά τα κατασκευάσματα, αρκεί απλώς να είναι νόμιμοι ως συνέταιροι. Στο μυθιστόρημα, η τράπεζα κρίνει πως ο Mr. Hyde εκπληρώνει τις προϋποθέσεις να πάρει δάνειο, και με τον τρόπο αυτό 101

Gail Turley Houston, From Dickens to Dracula: Gothic, Economics, and Victorian Fiction.

106

ο φονικός εγωιστής αποκτά ταυτότητα. Η Houston ερμηνεύει το μυθιστόρημα ως περιγραφή της πραγματικής οικονομίας: το γεγονός ότι την εποχή εκείνη ήταν εγκατεστημένες στο Λονδίνο υπό το όνομα της Bank of England, τόσο μια εκδοτική όσο και μια δίδυμή της εμπορική τράπεζα (δυο οργανισμοί δηλαδή, που στα χαρτιά δεν γνωρίζουν ο ένας για τον άλλο, και δεν επιτρέπεται να επικοινωνεί ο ένας με τον άλλο, και που ένας είναι αιώνιος και κρατικός ο δε άλλος γήινος και επικεντρωμένος στο κέρδος), είχε προκαλέσει στα πλαίσια ενός πανικού, μεγάλο φόβο, ότι και οι δυο θα μπορούσαν αδειάσουν, γιατί κανένας δεν έπαιζε τον ρόλο του λογικού τρίτου. Την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα ήταν προ των θυρών ο επόμενος πανικός. Το πλήθος της κριτικής, προς τις τράπεζες, βιβλιογραφίας, που είχε εν μέρει εκδοθεί και από τους Άγγλους συντηρητικούς, περιγράφει επάξια το 2012. Τα έργα αυτά επιτίθενται στην υπόθεση περί «κυκλοφορίας» της οικονομίας, στην οποία οι τραπεζίτες είναι αυτοί που ρίχνουν «το χρήμα σε όλες τις αρτηρίες του εμπορίου και της βιομηχανίας», και όχι πια οι παραγωγικές βιοτεχνίες. Προτάσεις όπως «το ζωτικό αίμα του εμπορίου είναι το δάνειο», οδήγησαν τότε στην όλο και πιο πανικόβλητη ερώτηση: τι θα γίνει post mortem (μετά θάνατον), για παράδειγμα σε περίπτωση ενός crash.102 Η απάντηση σε όλα τα ερωτήματα ήταν: Bank of England, γιατί είχε αφομοιώσει στο «αθάνατο» σώμα τα «δυο τρίτα του αίματος που δεν κυκλοφορούσε πια στις φλέβες νεκρών τραπεζών».103 Και αυτή η κατάσταση κάλεσε ένα άλλο τέρας: τον «Δράκουλα» του Bram Stokers. Το σύστημα-βαμπίρ που έχει φτιάξει είναι δομημένο σαν μια επιχείρηση, και εκφράζει σαφώς πως θέλει να μεταναστεύσει στο Λονδίνο που είναι το οικονομικό κέντρο του τότε κόσμου. Ο Δράκουλας είναι ένας Τρανσυλβανός επενδυτής, ο οποίος ταξιδεύει με κουτιά γεμάτα συνάλλαγμα από όλο τον κόσμο, κατέχει στο Λονδίνο μια ανησυχητικά μεγάλη περιουσία, και θέλει να αναλάβει τον ρόλο της Bank of England. [Ο Σόρος]. Ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι γεμάτο, όπως πρώτη το επεσήμανε η Houston, από υπονοούμενα περί δανείων, λογαριασμών, επιταγών, ιδιοκτησίας. Και όταν κάποτε ο κόμης δέχθηκε επίθεση με μαχαίρι, δεν 102

Houston, From Dickens to Dracula, σ. 74, 118.

103

Houston, From Dickens to Dracula, σ. 119.

107

έτρεξε αίμα αλλά «ρεύμα χρυσού». Αυτό είναι που θέλει ο κόμης, και που ο Van Helsing του το αμφισβητεί: το μονοπώλιο στην κυκλοφορία. Ο «Δράκουλας» είχε γραφτεί από έναν υπερχρεωμένο άνδρα, σε μια εποχή που οι εφημερίδες έγραφαν περί «εντυπωσιακών τρόμων και φόβων που συντάραζαν την καρδιά», για τους οποίους κανένας ζωντανός άνθρωπος δεν είχε κάποια παράσταση ή σύγκριση. Σε μια εποχή που επικρατούσε φόβος ότι θα ξεσπάσει πανικός, που θα συνέτριβε την «κυριαρχία των Βρετανών στον τομέα των δανείων», και που θα επέφερε την ειρωνεία προς τις «οικονομικές ιδιοφυΐες των τραπεζών».104 Όταν το 1890 η έγκυρη Barings Bank είχε σχεδόν χρεοκοπήσει (η τελική χρεοκοπία ως γνωστόν επήλθε το 1995), στην Αγγλία έλαβε χώρα μια εκτεταμένη σύντηξη τραπεζών. Σε μια δεκαετία ο αριθμός των ιδιωτικών τραπεζών είχε μειωθεί από 250 σε μια ντουζίνα. Ούτε η Mary Shelley ούτε ο Luis Stevenson ούτε ο Bram Stoker ήταν «αριστεροί», και εκείνοι που ήταν σε θέση να συναντήσουν το φάντασμα τού Μαρξ που τριγύριζε στην Ευρώπη, ήταν μάλλον αδιάφοροι. Κανένας από τους συγγραφείς αυτούς δέν ήταν αντίπαλος των τραπεζών, ούτε και του επικρατούντος συστήματος της οικονομίας. Με μια αίσθηση για το κεφάλαιο και με την δύναμη της φαντασίας, είχαν επιτεθεί στα οικονομικά μοντέλα, τα οποία αξιολογούσαν, καθοδηγούσαν και έλεγχαν την κοινωνική συμπεριφορά, η οποία θεωρούνταν νόμος της φύσης. Είχαν αντιληφθεί ότι τα μοντέλα αυτά ήταν απλώς λόγια και «μηχανές», που δεν περιέγραφαν απλά τις αγορές, αλλά αποφάσιζαν για το κύρος και την ζωή των ανθρώπων, αλλά και το πόσο δίκαιος ήταν ο καθένας. Γι’ αυτό έγραψαν για τέρατα οι συγγραφείς αυτοί. Τα τέρατα δεν είναι μόνο λογοτεχνικά σύμβολα για τον πανικό και τον τρόμο. Είναι ανωμαλίες του συστήματος. Στα μυθιστορήματα αυτά ζωντανεύουν με την χρήση ηλεκτρισμού ή χημικών αντιδράσεων. Το σημερινό «νούμερο 2» δεν ήρθε στην ζωή από συγγραφείς, αλλά από ανθρώπους που θεωρούν τους εαυτούς τους ρεαλιστές. Και αυτοί χρησιμοποίησαν τα μαθηματικά. Ακόμα και το 1952, μόνο το 2% των άρθρων στα σημαντικότερα οικονομικά περιοδικά των ΗΠΑ περιείχαν μαθηματικούς τύπους. Στο τέλος όμως του αιώνα, όταν πια ο homo oeconomicus είχε πια κυριαρχήσει επί του κόσμου, ένας ισχυρός οικονομολόγος αναγκάστηκε να υπενθυμίσει πως κάποτε υπήρχε οικονομία χωρίς μαθηματικά: 104

Houston, From Dickens to Dracula, σ. 112-13.

108

«Οι νεότεροι οικονομολόγοι με δυσκολία θα το πιστέψουν, αλλά μέχρι τα μέσα του αιώνα, δεν ήταν ασυνήθιστο, ένας θεωρητικός να ζητά συγγνώμη επειδή χρησιμοποίησε μαθηματικούς τύπους. Επιπλέον εξηγούσε πως αυτή η προσέγγιση δεν σήμαινε πως οι άνθρωποι ήταν αυτόματα και χωρίς ελεύθερη βούληση».105 Πως ήταν δυνατή αυτή η ιμπεριαλιστική επιτυχία; Πως ήταν δυνατόν, και οι άνθρωποι είχαν αρχίσει να υποτάσσονται όλο και πιο πολύ στην εικόνα του ανθρώπου που πρέσβευε το «νούμερο 2»; Αυτό που στην πραγματική ζωή αναμφίβολα θα απέρριπταν; Αφού δεν είχαν υποταχθεί στον Mr. Hyde, γιατί τώρα σε ένα αφηρημένο όν; Δεν υπήρχαν μόνο φιλοσοφικοί λόγοι. Η μεταμοντέρνα διάλυση του εγώ, όπως έχουμε δει, είχε προσλάβει την οικονομία χωρίς συναισθήματα. Η γη είχε φύγει κάτω από τα πόδια τους, η αλχημεία μπορούσε να αρχίσει. Όλο αυτό όμως παίχτηκε σε ακαδημαϊκούς κύκλους, και εντός του τομέα υπήρχαν πολλοί παράπλευροι δρόμοι, και πολλές αντιπαραθέσεις. Για τον λόγο αυτό η στρατηγική νίκη του «νούμερο 2» στον κόσμο της καθημερινότητας μπορεί να εξηγηθεί μόνο με οικονομικά κριτήρια: ήταν απίστευτα αποτελεσματικός, και με την συνένωση του με τους υπολογιστές, είχε σε μια νύχτα αποκτήσει τους μύες του Superman. Εν συντομία: το «Νούμερο 2» είχε τέτοια επιτυχία, επειδή είχε την ικανότητα, μέχρι προσφάτως τουλάχιστον, κυρίως στα πλαίσια του χρηματιστηρίου, να κάνει αυτό, μπροστά στο οποίο παραιτούνταν όλοι: μπορούσε να κάνει εκπληκτικά ακριβείς προβλέψεις. Δούλευε σαν ρολόι, που δείχνει το μέλλον. Σαν να έλεγαν τα μαθηματικά, πως εδώ δεν λειτουργεί ένα μοντέλο, αλλά ένας νόμος της φύσης. Το «Νούμερο 2» δεν είναι κάτι άλλο παρά ένα αυτόματο-εγώ, μια μηχανή η οποία μπορεί να προγραμματιστεί και να χρησιμοποιηθεί. Αυτό είναι που ξεγελά τους ανθρώπους. Είχε επιτυχία: τόσο στον Ψυχρό Πόλεμο όσο και στα χρηματιστήρια. Δεν χρειάζεται να κηρύξει κανείς τον εγωισμό. Το μόνο που χρειάζεται είναι να βάλεις τους ανθρώπους στο εσωτερικό μιας μηχανής, και να τους πείσεις, πως ότι βλέπουν είναι νόμος της φύσης. [Σήμερα τόν ρόλο αυτό συνεχίζουν η ψυχανάλυση, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία καί η ποιμαντική] Η αφηρημένη εικόνα του κόσμου που εισήγαγε ο Newton δεν έπειθε επειδή οι άνθρωποι ήταν σε θέση να δουν πως η γη κινείται γύρω από τον ήλιο, αλλά επειδή με το μοντέλο του ήταν δυνατόν να

105

Mirowski, Machine Dreams, σ. 9.

109

προβλεφθούν οι τροχιές των κομητών και πλανητών. Αυτό είχε συμβεί και στον κόσμο, στον οποίο κυριαρχούσε το «Νούμερο 2». Οι μαθηματικοί τύποι, οι οποίοι προβλέπουν τα αποτελέσματα οικονομικών χειρισμών, και από την άλλη επιβάλλουν συγκεκριμένους χειρισμούς, δεν είναι απλά υποθέσεις, ούτε καν περιγραφές των αγορών, αλλά αυτοί δημιουργούν τις αγορές. [Καί η πρό-βλεψη πήρε τήν θέση τής πρό-νοιας καί τής θεωρίας]. Οι νόμοι τους οποίους ακολουθούν τα ουράνια σώματα, δεν ενδιαφέρονται αν εμείς πιστεύουμε σε αυτούς ή όχι, όπως ορθά επισημαίνει ο κοινωνιολόγος Michel Callon.106 Τα πιο επιτυχημένα μοντέλα αναφέρονται στο μέλλον. Τα «futures» (συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης) και οι από τον καιρό του Newton «μοχλοί» τους: τα παράγωγα είχαν καθορίσει τις τιμές για πράγματα, τα οποία ακόμα δεν υπήρχαν. Μπορούμε να αποδώσουμε και σε αριθμούς το μέγεθος αυτού του εγχειρήματος. Η αξία των παραγώγων σε παγκόσμιο επίπεδο, αυξήθηκε από το 0 που ήταν το 1970, σε 1200 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2010. Αυτός ο αριθμός είναι 20 φορές μεγαλύτερος από το ακαθάριστο εθνικό προϊόν όλων των χωρών της γης. Γι’ αυτό μιλούν σήμερα ακόμα και οι απογοητευμένοι νομπελίστες, περί «αλχημείας» των αγορών: είχε πραγματοποιηθεί το αρχαίο όνειρο, να δημιουργεί κανείς χρυσό μόνο με την σκέψη και το άγγιγμα. Και για τους ανθρώπους ισχύει πια η διδασκαλία των αλχημιστών, πως η «εργασία» πρέπει να είναι μια εργασία της ψυχής. Όποιος την κάνει σωστά, του ανήκουν τα πλούτη της γης. Για να καταστεί αυτό δυνατό, έπρεπε να κυλίσει το ρεύμα μέσα από τις ηλεκτρονικές αρτηρίες των υπολογιστών, και οι άνθρωποι έπρεπε από μόνοι τους να συνδεθούν με την κυκλοφορία μέσω του PC και του κινητού τηλεφώνου. Ο υπολογιστής είχε γίνει και τα δυο: η αγορά αλλά και το σπίτι του οικονομικού πράκτορα. Από την στιγμή αυτή οι μαθηματικοί τύποι άρχισαν να λειτουργούν σαν τα γενετικά προγράμματα. Μπορεί οι άνθρωποι να ήταν μη λογικοί, όχι όμως και οι «αυτόματοι πράκτορες», οι οποίοι ενεργούσαν στην θέση των ανθρώπων στις οικονομικές και άλλες αγορές. Συνέβη αυτό που, σύμφωνα με τα αξεπέραστα λόγια του Hugh Kenner, συμβαίνει κάθε φορά που ο κόσμος εισέρχεται σε μια νέα εποχή: «επεξεργάστηκαν τα νέα συστήματα, και επινόησαν τον άνθρωπο που ταίριαζε σε αυτά»107. 106

Callon, ‘What Does It Mean to Say That Economics Is Performative?’

107

Hugh Kenner, The Counterfeiters (Οι παραχαράκτες): An Historical Comedy, σ. 41.

110

Αυτό το μεγάλο κοινωνικό πείραμα με τον άνθρωπο μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας (τον μη στρατιωτικό δηλαδή), είχε αρχίσει με την αυτοματοποίηση των χρηματιστηρίων. Δεν πρέπει να συγχύσουμε την κριτική στην ψηφιακή οικονομία με τον σκεπτικισμό απέναντι στο αυτοκίνητο και τον σιδηρόδρομο. Στην περίπτωση της ψηφιακής οικονομίας δεν μιλούμε πια για τεχνολογία, αλλά για την κατασκευή μιας κοινωνικής μηχανής. Στα trading pits (ανταλλακτήρια) των χρηματιστηρίων, οι έμποροι έγιναν πρώτα ένα με τους υπολογιστές τους και τα προγραμματισμένα πλήκτρα που υπολόγιζαν τους τόκους και τα options (τις επιλογές), και μετά μετακινήθηκαν στο εσωτερικό τής μηχανής και κατοίκησαν τα κλειστά δωμάτια των terminals (οθονών), όπως πριν από αυτούς το έκανε ο στρατός. «Ο homo oeconomicus υπάρχει πια στην πραγματικότητα», αναφώνησε ο κοινωνιολόγος Michael Callon. «Τα προσθετικά μέρη του, που τον βοηθούν στους υπολογισμούς και που στο μεγαλύτερο μέρος τους προέρχονται από την οικονομία, τον διαμορφώνουν, τον πλαισιώνουν και τον τροφοδοτούν»108. Από όλα τα προσθετικά, η θεωρία των παιγνίων είναι ένα από το πιο αγαπημένα. Μαθαίνουμε σήμερα στο σχολείο, πως όλες οι προσπάθειες δια μέσου των αιώνων, να περιγραφεί ο άνθρωπος με μερικούς οδοντωτούς τροχούς, υδραυλικές αντλίες ή τύπους της φυσικής, έχουν αποτύχει παταγωδώς. Και οι οικονομολόγοι το γνώριζαν για πολύ καιρό, και είχαν αναπτύξει ιδέες περί «περιορισμένης λογικής», οι οποίες διασαφήνιζαν πως οι άνθρωποι δεν λειτουργούν όπως ο Mr.Spock. Το «Νούμερο 2» όμως έδινε μόνο την εξής απάντηση: ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ότι θέλει. Η ελευθερία είναι το χαρακτηριστικό του, όπως και το χαρακτηριστικό των μηχανών του. Αλλά: εάν δεν πράττει βάσει της θεωρίας των παιγνίων, τότε είναι πιθανόν πως η αγορά και η ιστορία και η λογική θα τον διαλύσουν. Και χωρίς αυτή την απειλή όμως, ο ανθρώπινος παράγοντας δεν είχε καμιά ελπίδα έναντι της πρακτικής. Ο υπολογιστής είχε ενσωματώσει μέσα στο λογισμικό την μηχανή επιβίωσης, το «Νούμερο 2», στον ρόλο του οικονομικού πράκτορα. Αυτός αναλαμβάνει τις συναλλαγές, κατευθύνει τις δημοπρασίες, προφητεύει και ερμηνεύει το παρελθόν. Εδώ και καιρό όχι μόνο στις αγορές, αλλά και στα κοινωνικά δίκτυα, στις 108

Introduction: Machel Callon, ‘The Embeddedness of Economic Markets in Economics’, σ. 51.

111

αναλυτικές διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για τα email, και σε όλες τις αγορές που προσδιορίζουν την τιμή ενός ανθρώπου βάσει του συνόλου των δεδομένων του και των ψηφιακών του επικοινωνιών. Θα δούμε το «Νούμερο 2» σε δράση, σε ένα επόμενο κεφάλαιο. Σε αυτό το σημείο μας ενδιαφέρει μόνο ο πράκτορας ως τεχνητός άνθρωπος, σε όλο το μεγαλείο των προτιμήσεων και προκαταλήψεων του. Ωθούμενο από τον αυξανόμενο βαθμό δικτύωσης των ανθρώπων, που ήθελαν να συνεργαστούν και όχι να αγοράσουν ή να πουλήσουν (και κυρίως τους εαυτούς τους), το Νούμερο 2 είχε ξεκινήσει για τα καλά, και μπήκε με επιτυχία στα πάντα. Και τώρα στην αυγή του εμπορικού ίντερνετ, ήταν η σειρά των ανθρώπων. Γιατί όμως το δίκτυο και η κινητή τηλεφωνία και οι πανίσχυρες εταιρίες που βρίσκονται από πίσω, θέλουν να ξέρουν ποιο είναι το επόμενο βήμα μας και η επόμενη σκέψη μας; Επειδή οι πράξεις και οι σκέψεις μας είναι κινήσεις στα πλαίσια του παιχνιδιού. Ο άνθρωπος γίνεται user (χρήστης), ο user καταναλωτής και ο καταναλωτής καταλήγει «Νούμερο 2»: αναζητά τις καλύτερες τιμές, τις καλύτερες κοινωνικές επαφές. Εν συντομία: τις καλύτερες πληροφορίες στα πλαίσια της νέας, υποτιθέμενης «οικονομίας της πληροφορίας». Η επόμενη μεταμόρφωση βρίσκεται ήδη στο κατώφλι: το κράτος του μέλλοντος -ένα τεράστιο εμπορικό, πραγματικά υπάρχον ίντερνετ- θα κάνει «outsource πολλές λειτουργίες, θα στηριχθεί λιγότερο σε νόμους και κανονισμούς, και περισσότερο σε ερεθίσματα της αγοράς, και θα αντιδρά πολύ πιο συχνά στις διαρκώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις των καταναλωτών, και όχι τόσο στις σπάνια εκφραζόμενες προτιμήσεις των εκλεγόντων»109. Σε αντίθεση προς την πραγματική ζωή, στα ψηφιακά συστήματα είναι δυνατή η διαρκής παρακολούθηση του σωσία του ανθρώπου. Η πρόβλεψη, τι πρόκειται ο άλλος να κάνει, να αγοράσει, να σκεφτεί, ώστε από την πρόβλεψη να προκύψει μια τιμή, είναι μια πρόθεση που ενώνει τον στρατό, την αστυνομία, τις αγορές, και όλους τους τομείς της ψηφιακής κοινωνικής επικοινωνίας. Πρακτικά κάθε άνθρωπος, τουλάχιστον στο δυτικό ημισφαίριο, είναι τμήμα του παιχνιδιού του John Nash. Κάθε μέρα λαμβάνουμε μέρος σε δημοπρασίες, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε, με τον τρόπο που ο Ken Binmore τις έχει οργανώσει για τις κυβερνήσεις. 109

Philip Bobbitrt, Terror and Consent: The Wars for the Twenty-First Century, σ. 87.

112

Ένα αθώο, αλλά για τον λόγο αυτό ισχυρότερο, παιχνίδι δημοπρασίας είναι το Google AdWords. Ο φιλόσοφος της επιστήμης George Dyson, θεωρεί πως ο αλγόριθμος αυτός είναι ο ισχυρότερος που υπάρχει αυτή την στιγμή στον κόσμο. Είναι πιο πολύπλοκος και πιο ικανός από κάθε τύπο της θεωρίας των παιγνίων που χρησιμοποιήθηκε στον Ψυχρό Πόλεμo110. Αυτό το λογισμικό, που συνδέει την αναζήτηση με την διαφήμιση, και κάνει την Google πλούσια, έχει γίνει μια εργασία ρουτίνας για το «Nούμερο 2». Κάθε αναζήτηση που κάποιος άνθρωπος οπουδήποτε στον κόσμο κάνει, είναι στην πραγματικότητα μια δημοπρασία που ελέγχεται από το «Nούμερο 2», στην οποία η απόφαση που παίρνεται αφορά το ποια διαφήμιση, με ποια τιμή θα εμφανιστεί στα δεξιά της οθόνης. Η δημοπρασία παίζεται με αλγόριθμους από την θεωρία των παιγνίων, που διαφέρουν πια από εκείνους που λειτουργούν στα hedge funds και την αγορά παραγώγων. «Η πώληση αγγελιών δεν παράγει μόνο κέρδος. Παράγει επίσης ένα σωρό πληροφορίες για το γούστο και τις συνήθειες του χρήστη. Η Google κοσκινίζει και επεξεργάζεται αυτά τα δεδομένα, για να προβλέψει την μελλοντική καταναλωτική συμπεριφορά, για να βελτιώσει προϊόντα και για να πουλήσει περισσότερες αγγελίες. Αυτά είναι η καρδιά και η ψυχή του Googlenomics. Είναι ένα σύστημα διαρκούς αυτοανάλυσης: ένας αναδραστικός βρόχος που κινείται από τα δεδομένα. Αυτό το σύστημα δεν είναι μόνο το μέλλον της Google, αλλά και καθενός που κάνει συναλλαγές online»111. Και το μέλλον τού καθενός που επικοινωνεί μέσα στην μοντέρνα κοινωνία. Ισχύει πως οι μικρές υπολογιστικές μηχανές είχαν αναλάβει τους υπολογισμούς που κάναμε παλιά με το κεφάλι. Η κριτική όμως που ακολούθησε πήρε λάθος δρόμο. Με το να μας πάρουν την ευθύνη των υπολογισμών, ο υπολογισμός του τύπου των Black–Scholes δεν ήταν πια πιο δύσκολος από τον υπολογισμό του 1+1. Ο Marcel Mauss είχε ήδη την δεκαετία του ’20 γράψει: «ο homo oeconomicus δεν είναι πίσω μας αλλά μπροστά μας - όπως και ο ηθικός άνθρωπος, ο άνθρωπος με αίσθηση της ευθύνης, ο επιστημονικός άνθρωπος και ο σώφρον άνθρωπος. Ο άνθρωπος ήταν

110

Dyson, ‘Conversation: Technology: A Universe of Self-Replicating

111

Steven Levy, ‘Secret of Googlenomics: Data-Fueled Recipe Brews Profitability’.

113

για πολύ καιρό κάτι άλλο. Και δεν πέρασε πολύς καιρός από τότε που έγινε μηχανή - μάλιστα μια υπολογιστική μηχανή»112. Εκλογές, διαμόρφωση κοινής γνώμης, πολιτική, ακόμα και το σύνταγμα δυτικών δημοκρατιών, όλα αυτά πρόκειται να μετατραπούν σε αυτοματοποιημένες αγορές: από μηδέν σε μερικά δισεκατομμύρια μέλη. Αλλάζει η ουσία της ατομικής ζωής. Η ζωή αυτή, της οποίας έχουν κλέψει την ταυτότητα και την πορεία, καταλαμβάνεται από το «Νούμερο 2», όπως ένας ιός καταλαμβάνει ένα πρόγραμμα στον υπολογιστή. Για τον λόγο αυτό, όταν παρακολουθούμε την κρίση των αγορών, δεν παρακολουθούμε ούτε το πορτοφόλι, ούτε τις τηλεοπτικές εκπομπές για το χρηματιστήριο. Αυτός που ρίχνει την ματιά του εκεί, όπου το μόνο πράγμα που γίνεται είναι η μετατροπή του μέλλοντος σε χρήμα, με την βοήθεια αυτόματων μηχανών, παρατηρεί το μέλλον των αυτοματοποιημένων αγορών, αυτό σημαίνει το μέλλον της αυτοματοποιημένης κοινωνίας. Όποιος θέλει να δει φαντάσματα μπορεί να πάρει το τραινάκι του τρόμου στο λούνα παρκ. Όταν όμως ένα φάντασμα εμφανίζεται μέρα μεσημέρι, και μπορούν να το δουν όλοι, τότε το πράγμα αρχίζει να γίνεται ενδιαφέρον. Υπάρχει η ελπίδα, πως ο σεβασμός προς το «Νούμερο 2» μπορεί να ανταλλαγεί προς χάριν του σεβασμού για τις ιστορίες της ζωής, οι οποίες δεν μπορούν να μειωθούν στο απλό προσωπικό συμφέρον κάποιου γενετικά προγραμματισμένου εγωισμού μέσα μας. Και λίγη ελπίδα, ότι στα πρόσωπα κυρίως Αμερικανών ειδικών και μαθηματικών προφητών, που χρησιμοποιούν την έννοια κοινωνικό κράτος μόνο ως κατηγορία (έγκλημα), θα ζωγραφιστεί ίσως κάτι άλλο από απλό μειδίαμα, όταν τους παρουσιάσουμε τα τέρατα από την λογοτεχνία. Εκείνοι όμως που με τους τύπους τους μείωσαν την λογική τού ανθρώπου, και επιβάλλουν μια τέτοια λογική σε όλους (αυτοί είναι οι αντιπρόσωποι της οικονομικής επιστήμης που ασκούν και την μεγαλύτερη επιρροή), παράγουν ένα περίεργο θέατρο του παραλόγου. Κάτω από την επιρροή της κρίσης, ο οικονομολόγος Paul de Grauwe, δημοσίευσε ένα άρθρο αυτοκριτικής, στο οποίο εκφράζει την αμφιβολία του για τον λογικό εγωισμό τού συνηθισμένου οικονομικού πράκτορα: «επειδή όλοι καταλαβαίνουν την ίδια "αλήθεια", λειτουργούν όλοι με τον 112

Marcel Mauss, The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies, σ. 98.

114

ίδιο τρόπο. Για να προσομοιώσουμε λοιπόν το πόσο απρόβλεπτος είναι ο κόσμος, αρκεί να προσομοιώσουμε την συμπεριφορά ενός πράκτορα (ο αντιπροσωπευτικός καταναλωτής και ο αντιπροσωπευτικός παραγωγός). Σπάνια είχε γίνει αποδεκτή μια τόσο τρελή ιδέα, από τόσο πολλούς ακαδημαϊκούς»113. Αυτό ήταν μια επιεικής έκφραση, γιατί ο Paul de Grauwe δεν θέτει ερωτήματα περί του ρόλου και της ηθικής του «Νούμερο 2». Την επόμενη μόλις μέρα, ένας άλλος οικονομολόγος ο Michael Wickens είχε δημοσιεύσει στην ίδια στήλη (Financial Times) μια απάντηση που αποδείκνυε ότι ο de Grauwe ήταν εντελώς λάθος. Μερικές βδομάδες αργότερα ένα άλλο άρθρο, τέλειωνε ως εξής: «Ο καθηγητής Wickens είχε δείξει πως ο κύριος de Grauwe ήταν λάθος, πράγμα που αποδεικνύει ότι ο κύριος de Grauwe ήταν σωστός».114 Ας μη γελάσει πρόωρα όποιος, ως πράκτορας στην πραγματική ζωή, θα μπορούσε να είχε ξεπηδήσει από κάποια ιστορία του Κάφκα. Ίσως η λογοτεχνία και η τέχνη θα μπορέσουν να παίξουν πάλι ένα ρόλο, ώστε να θυμίσουν σε μεμονωμένα άτομα πως ο άνθρωπος είναι απρόβλεπτος. Δυο συγγραφείς από το ΔΝΤ, υπό την επιρροή της καταστροφής του 2010, είχαν γράψει μια αποδομητική ανάλυση περί της αποτυχίας του συστήματος, που στα μάτια τους ήταν αποτυχία όλων των συμμετεχόντων στα οικονομικά πράγματα. Ξέσκισαν κυριολεκτικά τον πράκτορα115. Και με ειρωνεία πρότειναν στον κλάδο να βάλει ένα νέο. Ως υποψήφιο πρότειναν μια λογοτεχνική μορφή. Την Mrs. Rose από το διήγημα του Faulkner «Ένα τριαντάφυλλο για την Emily». Μια ιστορία τρόμου. Σχόλιο: [ΑΥΤΟΣ Ο ΣΩΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΑΣ ΚΥΒΕΡΝΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣ ΕΠΙΣΗΣ ΚΥΒΕΡΝΑΤΑΙ. Σ' ΑΥΤΟΝ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΚΑΙ ΒΡΙΣΚΕΙ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ. ΜΑΣ ΔΙΑΦΕΥΓΕΙ ΤΡΑΓΙΚΑ ΚΑΙ ΘΑΝΑΣΙΜΑ Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΜΑΣ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΟΣ]. 113

Paul De Grauwe, ‘Economics Is in Crisis: It Is Time for a Profound Revamp (βαθιά ανανέωση)’.

114

Luc E. Leruth and Pierre J. Nicolas, The Crisis and Miss Emily’s Perceptions, σ. 2.

115

Luc E. Leruth and Pierre J. Nicolas, The Crisis and Miss Emily’s Perceptions, σ. 2.

115

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (26/12/14 9:04 μ.μ.): ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ! Ανώνυμος (27/12/14 12:06 π.μ.): Κειμενάρα. Και εμείς στην Ελλάδα μιλάμε ακόμη για αριστερά και δεξιά. Μετά το σαμάρωμα είμαστε για τσίπρα τελίκα. Άντε και καλό πατσά... Ανώνυμος (27/12/14 9:18 π.μ.): Συγκλονιστικό βιβλίο!! Ανώνυμος (27/12/14 2:50 μ.μ.): Ποιος το ΠΟΥΛΑΕΙ αυτό το ρημαδιακό... μυθιστόρημα να τρέξουμε να το αγοράσουμε; Το παίρνω όσο όσο! (Μου σπάει ΠΟΛΥ τα νεύρα που μας το δίνει κομμάτι κομμάτι λες και δίνει σπαλομπριζόλα, δω μέσα, ο σαλεμένος χασάπης...) amethystos (27/12/14 3:09 μ.μ.): Υπάρχει καί ολόκληρο. Στήν λίστα βιβλίων δίπλα. Μ (27/12/14 3:19 μ.μ.): Φοβερά πράγματα! Οι εικονικές αξίες στον πλανήτη είναι 1200 τρις όταν το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι 50-60 τρις.. (20 φορές περισσότερο!). Μια τεράστια φούσκα που είναι έτοιμη να σκάσει! Ξεπέρασαν το βασιλιά Μίδα.. δημιουργούσαν χρυσάφι με ένα άγγιγμα! Επίσης συγκλονιστικά είναι αυτά που λέει για τους ισχυρότερους αλγόριθμους στον κόσμο που ανήκουν στην google!! Είμαστε όλοι πειραματόζωα, οι συνήθειες οι επιλογές και οι προτιμήσεις μας επεξεργάζονται συνεχώς… Γινόμαστε όλο και πιο προβλέψιμοι και κατά συνέπεια διαχειρίσιμοι… Η ελευθερία του ανθρώπου έχει τελειώσει.. Μ (27/12/14 3:26 μ.μ.): 2:50 Μακάρι να ήταν μυθιστόρημα. Δυστυχώς πρόκειται για την αληθινή ιστορία της μεγαλύτερης απάτης που μόνο ο ίδιος ο Εωσφόρος θα μπορούσε να επινοήσει και να εμπνεύσει τον άνθρωπο να την υλοποιήσει… Ανώνυμος (3/3/19 1:12 μ.μ.): Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι με τα ίδια μας τα χέρια;

116

10. Το νευρικό σύστημα Για πρώτη φορά γίνεται σαφές: ο άνθρωπος δεν χρειάζεται σώμα για να λειτουργήσει στον κόσμο, χρειάζεται μόνο γερά νεύρα

Το νούμερο 2 δεν είναι πια ένα πλάσμα που βρίσκεται πάνω στο χαρτί. Για όσο βρισκόταν μόνο στα βιβλία, ήταν φανερό πως υπηρετούσε ως ιδεολογία για ένα μεγάλο φάσμα ανθρώπων, που ξεκινούσε από τον οικονομολόγο από το Σικάγο Milton Friedman, και έφτανε μέχρι τα παρακλάδια του θατσερισμού. Ο ηλεκτρισμός ήταν που κατέστησε το «νούμερο 2» αυτό που κατέληξε να είναι. Η ιδέα του ηλεκτρικού ρομπότ, δηλαδή μέσω ηλεκτρισμού να βάλεις κάποιον ή κάτι να κάνει και νά σκεφτεί για σένα, είναι τόσο παλιά όσο η ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, και τόσο καινούργια όσο η διαφήμιση για το τελευταίο μοντέλο μίξερ. Ευλαβείς επισκέπτες, οι οποίοι παρακολούθησαν τα θεατρικά shows πωλήσεων που παρουσίασε στο Παρίσι του 1881 ο Thomas Alva Edison (μεταξύ άλλων εφηύρε το μίξερ), μίλησαν για ένα «χέρι φάντασμα», το οποίο ανοίγει ή κλείνει ηλεκτρικές συσκευές, κινεί αντικείμενα, ή προκαλεί ηλεκτροπληξία. Φως, θερμότητα, ηλεκτροπληξία και το αόρατο χέρι: αυτός είναι ο δελεαστικός συνδυασμός, που φορτίζει τα κεφάλια όχι μόνο με επιστήμη αλλά και με μαγεία. Μόλις είχε εφευρεθεί ο τηλέγραφος, και οι επιστήμονες προσπαθούν να επικοινωνήσουν με το επέκεινα. Μόλις μπήκε το τηλέφωνο στο σπίτι, και στα μυθιστορήματα του Κάφκα τηλεφωνούν ανώνυμες δυνάμεις. Ο ηλεκτρισμός είναι στενά συνδεδεμένος με τον φόβο για τις πρωτόγονες δυνάμεις και τα τέρατα, τα οποία ξυπνούν στα βάθη της γης ή μέσα στον άνθρωπο. Μια δεκαεννιάχρονη είχε γράψει το πρώτο κείμενο φαντασίας, μια νύχτα με καταιγίδα στην λίμνη της Γενεύης. «Ίσως θα έπρεπε να ζωντανέψουμε ένα πτώμα», σκέφτηκε, «ο γαλβανισμός είχε δείξει πως κάτι τέτοιο είναι δυνατό: ίσως θα μπορούσε κανείς να παράξει τα μέρη του πλάσματος αυτού, να τα συναρμολογήσει και να τους δώσει ζωτική θέρμη»116.

116

Mary W. Shelley, Frankenstein, σ. 11.

117

Το τέρας του Dr. Frankenstein, που είχε ζωντανέψει με αστραπές και γαλβανικό ρεύμα, βρισκόταν επίσης μόνο πάνω στο χαρτί μέχρι τώρα. Έπρεπε να περάσει σχεδόν 150 χρόνια σε χειμερία νάρκη στους αιώνιους πάγους, πριν του δοθεί η δεύτερη ευκαιρία. Όλος ο κόσμος αναφέρεται τώρα στο τέρας του Frankenstein, λες και υπήρξε στην πραγματικότητα. Δεν άλλαξαν η φαντασία, οι επιθυμίες και τα πάθη των ανθρώπων, αλλά μόνο οι τεχνολογικές δυνατότητες πραγματοποίησης τους. Ο «Frankenstein» της Mary Shelley ήταν, όπως τόσο κατά τον 19ο αιώνα, μια δοκιμαστική κούρσα για την φαντασία. Το τέρας ήταν εκεί. Έλειπε μόνο η σπίθα που θα το ζωντάνευε. Ζούμε στην εποχή του δεύτερου αυτού κύματος σκέψεων, θεωριών και ιδεολογιών, οι οποίες κάποτε δοκιμάστηκαν κάτω από άλλες προϋποθέσεις, και απέτυχαν. Στις αποτυχίες αυτές ανήκουν οι καταστροφές στα πλαίσια του οικονομικού καπιταλισμού, η εκμηχάνιση του ανθρώπου, ο κατακερματισμός του ανθρώπινου εαυτού με σκοπό την καλύτερη εκμετάλλευση του, η εμπορευματοποίηση των κοινωνικών σχέσεων. Όλα αυτά κυριαρχούσαν κάποτε στα εργαστήρια των αλχημιστών, κατά την εποχή του απολυταρχισμού, της βιομηχανικής επανάστασης, όπως και στα βιομηχανικά συμπλέγματα των αρχών του 20ου αιώνα. Όταν κάτι γίνεται για πρώτη φορά είναι πάντα σωματικό: παραγωγή χρυσού από μόλυβδο, ανάσταση νεκρών με ηλεκτροπληξία, μετατροπή αυτομάτων σε ανθρώπους. Τέτοια οράματα περί του ανθρώπου φυλακίζονται με τρομερούς κόπους σε σπηλιές, ή εξορίζονται στους πόλους, ή απλά θεωρούνται ως παιδικότητες. Εκεί περιμένουν σαν τους Έλληνες Tιτάνες κάτω από τη γη, ή όπως ο Sauron στην Mordor, την ημέρα της επιστροφής με νέα μορφή και κάτω από καλύτερες συνθήκες. Η φαντασία των πολιτισμών γνωρίζει εκατοντάδες τέτοια παραδείγματα. Ας ονομάσουμε ένα: η επιστροφή των freak animals ή η απελευθέρωση των τεράτων.

118

Αυτή η ιστορική επισήμανση είναι σημαντική, για να καταλάβουμε ποια όνειρα ονειρευόμαστε αυτή την στιγμή. Η ιστορία δεν ξεκινά με την Apple ή την Microsoft, ούτε και με την υπολογιστική μηχανή του πρωτοπόρου των υπολογιστών Konrad Zuse. Το λογισμικό (software) το οποίο οδήγησε στην κατασκευή αυτών των μηχανών, αποτελείται εδώ και αιώνες, όχι από μαθηματικούς κωδικούς, αλλά από την οικονομική επιθυμία για ένα είδος καθολική μηχανής σκέψης, ένα αυτόματο προς έλεγχο της σκέψης, για ζωντάνεμα του μη ζώντος, για επικοινωνία με και τήν παρακολούθηση των απόντων. Όταν τον 18ο αιώνα εμφανίστηκαν τα πρώτα αυτόματα με μηχανισμό ρολογιού, η φαντασία περί τεχνητού ανθρώπου είχε προσκολληθεί σε αυτά. Μετά ακολούθησε η εφεύρεση της ατμομηχανής, και αμέσως έψαχναν για μια ατμομηχανή που σκεφτόταν. Ύστερα ήρθε ο ηλεκτρισμός και συνέδεαν ανθρώπους σε πηγές ηλεκτρισμού. Τίποτα από αυτά δεν λειτούργησε, όλα όμως ήταν εμψυχωμένα από την ίδια επιθυμία: την δημιουργία ενός σωσία του ανθρώπου ο οποίος θα ήταν ελέγξιμος και προβλεπτός. Και αν δεν κατάφερναν να φτιάξουν τον σωσία του ανθρώπου, τότε τουλάχιστο το αντίγραφο του εγκεφάλου του. Απουσία κατάλληλων εργαλείων, δηλαδή του υπολογιστή, πολλά κατέληξαν σε αδιέξοδα ή σε μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Καμιά αποτυχία όμως δεν κατάφερε να σιγήσει το ανερχόμενο όραμα. Ποτέ ο σκοπός της κατασκευής τέτοιων αυτόματων δεν ήταν τα εκκαθαριστικά της εφορείας που θα τα έγραφαν αυτόματα προγράμματα, ούτε δημιουργία συστημάτων κράτησης πτήσεων και δωματίων στις διακοπές. Ο σκοπός ήταν πάντα απείρως μεγαλύτερος. Πρώτα οι στρατιωτικοί, μετά οι χρηματιστές και τέλος ολόκληρος ο κόσμος, είχε το αίσθημα, μετά από μια σύντομη επαφή με τον ψηφιακό κόσμο, πως επικοινωνεί με ένα ζωντανό οργανισμό. Ένα ζωντανό οργανισμό τόσο τέλειο, ώστε να του αναθέσουν αποφάσεις περί ζωής και θανάτου ολόκληρου του πλανήτη. Το ότι σήμερα ο καθένας μιλά για ένα ηλεκτρονικό «νευρικό σύστημα», που διαπερνά ολόκληρο τον κόσμο, είναι κάτι παραπάνω από μια βοηθητική νοητική κατασκευή. Είναι ακριβώς αυτό το νευρικό σύστημα, το οποίο ονειρεύονται οι οικονομολόγοι εδώ και 200 χρόνια: η ίδια οικονομική λογική διαποτίζει το σύνολο του ζωντανού και 119

μη σύμπαντος, η ίδια οικονομία της σκέψης, η ίδια υπολογισιμότητα αγορών και πωλήσεων. Το φάσμα ξεκινά από τα νευρικά κύτταρα και φτάνει μέχρι τις αποφάσεις περί επενδύσεων με τα χρήματα συνταξιοδοτικών ταμείων. Υπάρχουν επίσης και νεκροί κλάδοι πάνω στο γενεαλογικό δέντρο του «νούμερο 2». Ο ένας ήταν η προσπάθεια να τον ζωντανέψουν με την βοήθεια του ηλεκτρισμού, και να τον κάνουν υπηρέτη του κυρίου του ή εργάτη σε εργοστάσιο. Το αδιέξοδο όμως στο οποίο κατέληξε ο 18ος αιώνας, οδήγησε σε μια νέα γνώση, με την οποία καταπιάστηκαν και πάλι 100 χρόνια αργότερα: η ζωτική ενέργεια δεν ήταν ο ηλεκτρισμός, αλλά η ηλεκτρική ανταλλαγή πληροφοριών. Η αποτυχία στην πρώτη προσπάθεια να ζωντανέψει το «νούμερο 2», ήταν ότι συνέδεσαν τα ηλεκτρόδια κατευθείαν στο ζωντανό σώμα, αντί να τα χρησιμοποιήσουν για να συνδέσουν δυο ζωντανά πλάσματα μεταξύ τους. Στις 6 Νοεμβρίου του 1780, ο γιατρός Luigi Galvani (1737-1798) άγγιξε με ένα στατικά φορτισμένο νυστέρι ένα κομμένο πόδι βατράχου, το οποίο ήταν στερεωμένο πάνω στο τραπέζι με μεταλλικές λαβίδες. Μόλις το άγγιξε, το πόδι άρχισε να τινάζεται. Ο Galvani πίστεψε ότι είχε ανακαλύψει τα ζωτικά πνεύματα. Για να βεβαιωθεί ότι οι ηλεκτρικές σπίθες ήταν σε θέση να δώσουν την σπίθα της ζωής, στερέωσε μεταλλικά ραβδιά στην στέγη του σπιτιού του, τα οποία συνέδεσε με καλώδια με τα εκτεθειμένα νεύρα βατράχων και άλλων ζώων που ήταν στο εργαστήριο του. Όταν χτύπησε κεραυνός τα ζώα είχαν αρχίσει να συσπώνται. Η είδηση, ότι ο ηλεκτρισμός είναι σε θέση να φέρει νεκρούς στη ζωή, διαδόθηκε σαν αστραπή σε όλη την Ευρώπη. Σχόλιο: [ΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΕΝΔΥΜΑ ΦΩΤΟΣ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ. ΜΕΤΑΛΛΑΧΘΗΚΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΔΩ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΑ. ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΑ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ. ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΠΛΕΟΝ Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕ ΚΑΙ ΕΣΩΣΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ. ΓΙΑ ΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ Νο2 ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΟΝΟΝ Η

120

ΕΩΣΦΟΡΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ. Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΓΙΟΥ ΞΥΛΟΥ (HOLLY-WOOD) ΟΠΟΥ ΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΤΕΚΤΗΣΕ ΤΑ ΠΑΝΤΑ.]

Λίγο καιρό αργότερα, ο ανιψιός τού Galvani, ο καθηγητής φυσικής Giovanni Aldini (1762-1834), έκανε πειράματα με το πτώμα ενός απαγχονισμένου δολοφόνου. Το πτώμα τιναζόταν, ένα μάτι είχε ανοίξει, το πρόσωπο έκανε γκριμάτσες, αλλά ο άνδρας δεν ζωντάνεψε. Αντί αυτού πέθανε από τον φόβο του ένας από τους παρόντες γιατρούς. Στο Παρίσι οι Ιακωβίνοι είχαν αρχίσει να καλωδιώνουν κεφάλια εκτελεσμένων, και να παρατηρούν τους τρομακτικούς μορφασμούς που παραμόρφωναν τα πρόσωπα των νεκρών θυμάτων τους. Ο Alessandro Volta (1745-1827), ο μεγάλος αντίπαλος του Galvani, είχε επαναλάβει το πείραμα με τον μηρό του βατράχου, και είχε διαπιστώσει, πως το με στατικό ηλεκτρισμό φορτισμένο μαχαίρι, δεν άνοιγε με κανένα τρόπο την πύλη που οδηγεί από τον θάνατο στη ζωή, αλλά κλείνει απλώς ένα απλό ηλεκτρικό κύκλωμα. Επειδή όμως με την διαπίστωση αυτή είχε συνδέσει και τον ισχυρισμό πως κάθε κύτταρο του σώματος είναι ηλεκτρικά φορτισμένο, η σύνδεση του ηλεκτρισμού με την ζωή κυριάρχησε ακόμα περισσότερο στην φαντασία των ανθρώπων.

121

Παντού στην Ευρώπη διαμέλιζαν ζώα και συνέδεαν τα μέλη με πηγές ηλεκτρισμού: κεφάλι αγελάδας, πόδι κότας, σκουλήκια. Αναλόγως τού παρατηρητή, το γεγονός ήταν ένα πνευματικό, ή επιστημονικό ή οικονομικό εγχείρημα. Συχνά όλα μαζί. Τίποτα δεν μπορούσε να παρατηρηθεί απομονωμένο: το σώμα του ζώου και του ανθρώπου δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα οικονομικό κύκλωμα, animal economy, και αποτελούσε πρότυπο για την πραγματική οικονομία. Οι νόμοι της φύσης που ανακαλύπτονταν μέσα στο σώμα μπορούσαν να μεταφερθούν κατευθείαν στην οικονομία και την κοινωνία. Μέσα σε λίγα χρόνια είχε προκύψει μια εξαιρετικά σημαντική διασύνδεση: ο ηλεκτρισμός είχε καταστεί σύμβολο της ζωτικής ενέργειας, και σύμβολο οικονομικού πλούτου. Δυστυχώς όμως, δεν ήταν δυνατόν να δημιουργηθεί τεχνητή ζωή. Οι άνθρωποι ικανοποιούνταν με την εφαρμογή των ανακαλυφθέντων νόμων περί ενέργειας και ηλεκτρισμού, στους νόμους της οικονομίας και της ανθρώπινης κοινωνίας. Το μεγάλο όνειρο όμως είχε μείνει ανεκπλήρωτο: δεν υπήρχε το πλάσμα, το οποίο θα εκτελούσε τους νόμους αυτούς με τρόπο προβλεπόμενο, πράγμα που θα επέφερε τεράστια αποτελεσματικότητα στην βιομηχανοποιημένη κοινωνία.

122

Τότε όμως, ένας ένθερμος οπαδός του Galvani είχε την έμπνευση. Γιατί να συνδέεται ο ηλεκτρισμός στα νεύρα, όταν ο ίδιος ο ηλεκτρισμός μπορεί να δημιουργήσει ένα νευρικό σύστημα; Γιατί να ζωντανέψει κανείς ολόκληρο το σώμα, αφού μόνο το πνεύμα θέλει να έχει; Ήδη εκείνη την εποχή είχε κάποιος την ιδέα πως μπορεί να γίνει αυτό. 150 χρόνια πρόωρα, αλλά με ένα μήνυμα επίκαιρο: ζωτική ενέργεια δεν είναι ο ηλεκτρισμός, αλλά ζωή είναι η ανταλλαγή πληροφοριών. Το 1800, ενώ στο Παρίσι η λαιμητόμος προσέφερε αρκετό υλικό για τρομακτικά πειράματα, με ηλεκτρισμό και ανθρώπινα κεφάλια, ο Ισπανός γιατρός και εφευρέτης Don Francisco Salvá (1751-1828), σκεφτόταν πως θα ήταν δυνατόν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους κεφάλια χωρίς σώμα. Ο σκοπός του Salvá δεν ήταν να ζωντανέψει νεκρά σώματα, αλλά ασώματα πνεύματα. Ο George Dyson έγραψε: «Υπήρχαν φήμες, πως είχε κατασκευάσει μια γραμμή τηλέγραφου από ένα μόνο καλώδιο, από την πόλη Aranjuez μέχρι την 42 χιλιόμετρα απομακρυσμένη Μαδρίτη. Ο Salvá έκανε πειράματα τόσο με ηλεκτροστατικά σήματα, όσο και με την άμεση μεταφορά ασθενών ηλεκτρικών παλμών, οι οποίοι γίνονταν φανεροί από τις συσπάσεις του ποδιού του βατράχου, που βρισκόταν σε απόσταση 310 μέτρων... το 1804 είχε δείξει πως οι βάτραχοι, ως πομποί και δέκτες ηλεκτρικών σημάτων, μπορούσαν να αντικατασταθούν από ηλεκτρομηχανικά κύτταρα»117. Αυτό το μηχάνημα, σύμφωνα με την αναφορά του Salvá στην Ακαδημία Επιστημών της Βαρκελώνης, ήταν ένας από τους πρώτους τηλέγραφους, ο οποίος μια μέρα θα μπορούσε να λειτουργήσει «ασύρματα» (και αυτό το είχε προβλέψει ο Salvá). Κάποιος στο Παρίσι είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τέτοιες εφευρέσεις. Πάντως το ενδιαφέρον ήταν μεγαλύτερο για αυτά τα πράγματα, παρά για το που κατοικεί η ψυχή. Ο Salvá αναφέρει, επικαλούμενος δυο 117

Dyson, Darwin among the Machines, σ. 140.

123

έμπιστες πηγές, πως ο Ναπολέων είναι απογοητευμένος από την έλλειψη αξιοπιστίας των οπτικών μέσων μεταφοράς μηνυμάτων. Ο Ναπολέων μάλιστα είχε δει όχι μόνο τα στρατιωτικά, αλλά και τα οικονομικά προτερήματα της νέας τεχνολογίας. Μέχρι την εμφάνιση των υπολογιστών τεράτων του Ψυχρού Πολέμου, αυτοί ήταν οι νονοί που βρίσκονταν στην κούνια της τεχνολογίας εκείνης που θέλει να βελτιώσει την σκέψη και την επικοινωνία: ο στρατός και η οικονομία. Τα νευρικά κύτταρα του βατράχου, η εκμετάλλευση τής «animal economy», ήταν οι πρώτες σπίθες εκείνης της αλληγορίας που γίνεται όλο και πιο ισχυρή, και η οποία παρομοιάζει την επικοινωνία με το «νευρικό σύστημα». Ακόμα και η εφεύρεση της μπαταρίας από τον Volta δεν έφερε ένα τέλος στον διαμελισμό των σωμάτων. Οι ερευνητές είχαν μεν τον ηλεκτρισμό, δεν έβρισκαν όμως, για πολύ καιρό, ένα δέκτη που να αντιδρά στα ηλεκτρικά σήματα με μεγαλύτερη ευαισθησία από ένα ζωντανό σώμα.118 Στην αρχή έβαζαν καλώδια στην γλώσσα, και όταν αυτό αποδείχθηκε ως μη πρακτικό, χρησιμοποιούσαν τις άκρες των δακτύλων ως σταθμό αποδοχής του «ηλεκτροφυσιολογικού τηλέγραφου» των αρχών του 19ου αιώνα. Ο Alexander von Humboldt είχε ενώσει με καλώδια την γλώσσα του με τον πρωκτό του, και όπως αναφέρει σε μια επιστολή «είδε λευκό φως». Στα σχεδιαγράμματα του καθηγητή καλών τεχνών Samuel Morse, όπου περιγράφεται η εφεύρεση του, βλέπει κανείς μόνο ένα χέρι το οποίο χειρίζεται την «χάλκινη γλώσσα». Γύρω στο 1870, αναφέρουν οι πρώτοι τηλεγραφιστές, πως είχαν το αίσθημα ότι «συγχωνεύονται με τα δίκτυα τους... μέσω της μεταφοράς των σημάτων από τον εγκέφαλο στο δάκτυλο και από εκεί στο πληκτρολόγιο και τέλος στο καλώδιο»119. Όσο πιο μεγάλος ο βαθμός της συγχώνευσης, τόσο πιο γρήγορη, αιθέρια, αλάνθαστη η επικοινωνία. Αλλά και αυτό το σύνολο διαμελίζεται όλο και πιο πολύ. Στο τέλος δέν χρειάζεται ούτε η γλώσσα, ούτε ολόκληρο το 118

Laura Otis, Networking: Communicating with Bodies and Machines in the Nineteenth Century, σ. 121. 119

Laura Otis, Networking: Communicating with Bodies and Machines in the Nineteenth Century, σ.

10.

124

χέρι - έμεινε μόνο ο αντίχειρας που δείχνει προς τα πάνω στο Facebook. Στα 200στα γενέθλια τού Galvani το 1937, την εποχή του τηλέγραφου και του τηλεφώνου, ήταν σε όλους σαφές, τι πραγματικά είχε εμφανιστεί στον κόσμο: «Αυτό που στα χέρια του Galvani ήταν σε θέση να κινήσει ένα μυ, μετέφερε την φωνή του Marconi από την μια άκρη του ωκεανού στην άλλη»120. Αυτό ακούγεται αποδοτικό και λογικό, έτσι όπως η ιστορία τής επιστήμης ενός λογικού είδους (ζώου) διηγείται την πρόοδό της: από το βατραχοπόδαρο στο email. Μέσα στον θόρυβο που αντηχεί στο υπόβαθρο της ιστορίας, από την ταράτσα του Salvá μέχρι το SOS του Τιτανικού, την πορεία των χρηματιστηρίων, την ασύρματη επικοινωνία του Apollo 11, και μέχρι το chat με τους φίλους μας στο Facebook, εδώ και 250 χρόνια στέλνεται ένα άλλο μήνυμα, το οποίο φέρνει, όπως λέει το τηλεγράφημα του Dracula (του Bram Stoker), «νέα που θα αντηχήσουν στα αυτιά σας σαν καμπάνα»121. Γιατί μόλις άρχισαν να τοποθετούν τα μεταλλικά νεύρα μέσα στον κόσμο, ο κόσμος είχε ήδη πέσει σε trance (σε υπνωτική κατάσταση). Ο Μεσμερισμός θέλει να μεταφέρει μέσω trance (ύπνωσης) σκέψεις, και το αμερικάνικο Κογκρέσο είναι αναποφάσιστο: να δώσει χρήματα στον κύριο Morse (Μορς) ή να χρηματοδοτήσει την μεταφορά σκέψεων; Η απάντηση: πρέπει να συγχωνευτούν αυτά τα δυο. Το 1842 ο James Braid εισάγει τον όρο «υπνωτισμός», και το 1882 -ο τηλέγραφος είχε ήδη επιβληθεί- ο F.W.H. Myers εφευρίσκει τον όρο «τηλεπάθεια». Ανάγνωση σκέψεων και επικοινωνία με απόντες ψυχές γίνονται πεδίο έρευνας σοβαρών επιστημόνων, που προσπαθούν να πιάσουν επαφή με πεθαμένους. Η φιλόλογος αγγλικής γραμματείας και ιστορικός της επιστήμης Laura Otis διηγήθηκε το δράμα αυτού του trance (της υπνωτικής έκστασης), με ένα σωρό μαρτυρίες, από τον Samuel Morse μέχρι τον φωνογράφο, στο 120

Laura Otis, Networking: Communicating with Bodies and Machines in the Nineteenth Century, σ. 228. 121

Bram Stoker, Dracula, σ. 70.

125

οποίο ο Bram Stoker ηχογραφεί την ιστορία του «Dracula». Οι άνθρωποι προσπάθησαν με τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, να επικοινωνήσουν όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με ένα δεύτερο, άυλο ον. Τμήματα DNA όλων αυτών των ανακαλύψεων βρίσκονται στο γενετικό υλικό του «νούμερο 2». Είναι μια κατασκευή τεχνική αλλά και πνευματιστική. Κάνει υπολογισμούς όπως μια μηχανή, και κάνει προβλέψεις όπως ένα medium. Στις αρχές τις δεκαετίας του ’50, ο οικονομολόγος Friedrich Hayek (χωρίς να έχει υπόψη του τις έρευνες της κυβερνητικής) είχε παρομοιάσει, σε μια μέχρι σήμερα εξαιρετική εργασία, την αγορά με ένα σύστημα επικοινωνίας. Το σύστημα αυτό αντιστοιχούσε στο νευρικό σύστημα του ανθρώπου, μέσα στο οποίο τα νευρικά κύτταρα παίζουν τον ρόλο αγοραστών ή πωλητών, για να κάνουν αυτό «που ωφελεί το σύστημα». Στο τέλος του 20ου αιώνα, το σύστημα αυτό ήταν τέλειο: από τα γονίδια μέχρι τα νεύρα και τις αυτόματες αγορές, λειτουργούσαν τα πάντα βάσει των μοντέλων τής νεοκλασικής και νεοφιλελεύθερης οικονομίας. Και η θεωρία των παιγνίων είχε καταφέρει να διαμορφώσει ακόμα και τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων βάσει αυτής της εικόνας. Η πρώτη προσπάθεια να ζωντανέψει νεκρός πήγε στραβά. Η δεύτερη, το ζωντάνεμα νεκρών μοντέλων (πλαισίων), που ξεκίνησε την δεκαετία του ’50, είναι ένας θρίαμβος που δεν έχει όμοιο του. Έπρεπε όμως να είχαν λάβει στα σοβαρά την προειδοποίηση: όπου όλα είναι σχεδιασμένα, προκύπτουν τέρατα από παραμικρές αφορμές. Σχόλιο: [ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΓΩ ΤΟ Νο2 ΒΑΔΙΖΕΙ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΜΕΤΑΝΘΡΩΠΟ. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΛΕΟΝ Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΣΩΖΕΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ Ο ΚΥΡΙΟΣ. ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΓΩ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ ΕΓΩ ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΣ ΤΟΥ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΦΙΧΤΕ. ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΕΝΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΙ ΣΕ ΚΟΜΠΙΟΥΤΕΡ ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ

126

ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΣΩΜΑΤΟΣ].

ΤΟΝ

ΕΓΚΑΤΕΙΛΗΜΕΝΟ

ΡΟΛΟ

ΤΟΥ

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (2/7/13 3:13 μ.μ.): Φοβερό κομμάτι! Μ (27/12/14 6:29 μ.μ. και 7:11 μ.μ.): Τα πάντα εξαρτώνται από τον ηλεκτρισμό. Αν αυτή τη στιγμή έπαυε να υπάρχει θα τελείωνε όλη η ηλεκτρονική δικτατορία, η χειραγώγηση και η δημιουργία του σύγχρονου ανθρώπινου μορφώματος. Αλλά φυσικά αυτό δεν πρόκειται να γίνει. Και αν γινόταν ο πληθυσμός στη γη δεν θα επιβίωνε.. εκτός από λίγους. Δεν ήταν καλύτεροι οι άνθρωποι παλιότερα.. νομίζω ότι μπορεί να ήταν και χειρότεροι. Ακούμε ιστορίες από τις γιαγιάδες μας απίστευτες, για μεγάλη σκληρότητα και κακομεταχείριση ανθρώπων και ζώων. Ακούμε ότι δεν υπήρχε συγχώρηση ούτε έλεος σε παραστρατήματα. Ακούμε για ξυλοδαρμούς στο σπίτι στο σχολείο ακόμα και στο στρατό.. Το μόνο που υπήρχε ήταν ίσως η ντροπή και το φιλότιμο, το οποίο έγινε ξετσιπωσιά και ατιμία σε πολλούς. Άρα λοιπόν είναι η τεράστια επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας, που μας έχει αλλοιώσει, μας έχει διαστρέψει. Η εναλλαγή εικόνων στη διαφήμιση γίνεται σε χρόνο μικρότερο απ' όσο χρειάζεται ο εγκέφαλος για να αποδεχτεί ή να απορρίψει μετά από επεξεργασία, την πληροφορία που δέχεται. Όλα δουλεύουν και λειτουργούν με βάση τις πιο σύγχρονες ψυχολογικές μεθόδους. Ένα μικρό παιδί αντί να παίζει στη φύση με φίλους, έχει στο F.B. τους εικονικούς δεκάδες "φίλους" και περιμένει πόσα "like" θα δεχτεί για να νιώσει καλά.. και αυτά που βλέπει και θαυμάζει είναι όλοι οι διεστραμμένοι της μουσικής βιομηχανίας.. Αυτό αν καταφέρει να διαφοροποιηθεί μεγαλώνοντας από το "σωρό" από τη μάζα.. θα είναι ήρωας. Πραγματικά όλοι βαλλόμαστε από παντού με ένα καταιγιστικό τρόπο.. αλλά οι μικρές ηλικίες δεν έχουν αντιστάσεις.. Γι’ αυτό βλέπουμε μια μαζική μεταμόρφωση της ανθρωπότητας.. κάθε δεκαετία και ένα παγκόσμιο άλμα προς ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ.. μια νέα μορφή, άγνωστη και αποκρουστική.. Ακόμα και οι ζωγραφιές στα παιδικά βιβλία είναι άχαρες και ακαλαίσθητες πια, όπως γίνεται σιγά σιγά και η ψυχή μας.. Επειδή δεν θέλω να γενικεύω, διευκρινίζω ότι μιλάω για το καθαρά ανθρώπινο στοιχείο, το οποίο σε κάθε εποχή έχει τα χαρακτηριστικά του. Διαχωρίζω φυσικά τον πιστό άνθρωπο ο οποίος είναι διαχρονικός και μοιάζει με τον Κύριό του ανεξάρτητα από την εποχή στην οποία ζει. Τώρα τα γενικά χαρακτηριστικά μιας εποχής.. η λεγόμενη "αθωότητα" που όλοι ζηλεύουμε νομίζω ότι έχει να κάνει περισσότερο με εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι διαμορφώνουν την κοινωνία αλλά και την ατομική συμπεριφορά, και τον τρόπο ζωής, σκέψης και ύπαρξης.. Μ. Ανώνυμος (27/12/14 10:41 μ.μ.): ΩΡΑΙΟ ΣΧΟΛΙΟ

127

11. Ανδροειδές (Android) Δεν πρόλαβαν να συναρμολογηθούν τα πρώτα αυτόματα, και ήδη διαμελίζεται ο άνθρωπος

Με την εμφάνισή του το «νούμερο 2» ήταν κυριολεκτικά μια μηχανή που έμοιαζε με άνθρωπο. Τότε βέβαια δεν έκανε υπολογισμούς αλλά έπαιζε φλογέρα ή πιάνο. Ας πάρουμε το έτος 1738, όταν σε όλη την Ευρώπη παρελάμβαναν ένα σωρό τεχνητά όντα: τα αυτόματα ταξιδεύουν από τις εκκλησίες στα παλάτια, και από τα παλάτια στις αγορές και τα πανηγύρια. Χιλιάδες άνθρωποι ακολουθούν τα ίχνη τους. Αυτοκράτειρες και βασιλείς τα θαυμάζουν, ποιητές και τεχνίτες τα εκθειάζουν, οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι στρατιώτες παραδίδονται μπρος στην τελειότητά τους. Τα αυτόματα αυτά όντα είναι το θαύμα της εποχής. Η εμφάνιση των τεχνητών αυτών ειδών (είδος με την έννοια: είδος ζώου), έλαβε χώρα 250 χρόνια πριν τις τεράστιες ουρές κατά την πώληση του νέου iPhone. Αυτή ήταν ίσως και η πρώτη περίπτωση, κατά την οποία η χαρά για μια μαγική τεχνολογία δεν μπορούσε να διαχωριστεί από το ερώτημα: ποιος θα εκμεταλλευτεί την χαρά και την τεχνολογία για δικούς του σκοπούς; Ένας ενθουσιασμένος με τα πράγματα αυτά της εποχής εκείνης, έγραψε για ένα πολύ δημοφιλές αυτόματο, την πάπια: «Μπορούμε να δούμε πως καταπίνει το φαγητό της με μεγάλη όρεξη, πίνει με μέτρο, χαίρεται όταν έχει πιει, συγυρίζει τα φτερά της, σταματά για λίγο και τελικά ενεργείται...». Η αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία είχε μια μηχανή που μπορούσε να γράφει. Στο Ανάκτορο του Κεραμεικού (στο Παρίσι) αφουγκράζονταν χιλιάδες, πληρώνοντας 24 Sous για το εισιτήριο, το τραγούδι ενός φλογεροπαίχτη (εντός της φλογέρας ήταν κρυμμένη μια αεραντλία). «Οι περισσότεροι

128

δεν μπορούσαν στην αρχή να πιστέψουν πως η μουσική μπορούσε να προέρχεται από το αυτόματο»122. Τα πιο δημοφιλή αυτόματα ήταν αυτά που έμοιαζαν με ανθρώπους. Ο Diderot έψαχνε ένα όνομα γι’ αυτά τα αυτόματα, με το οποίο θα τα ονόμαζε στην Εγκυκλοπαίδεια του. Το όνομα αυτό έπρεπε να σημαίνει κάτι περισσότερο από «αυτόματο» και κάτι λιγότερο από «άνθρωπος». Από τότε, οι μηχανές που μοιάζουν με τον άνθρωπο ονομάζονται «ανδροειδή». Superstar του είδους είχε γίνει μια «Μουσικός», που έπαιζε το εκκλησιαστικό όργανο, για την οποία ένα παρατηρητής είχε πει, πως ήταν «εμφανώς ανήσυχη, με μια λιποψυχία και ντροπαλότητα, την οποία σπάνια συναντά κανείς στην πραγματική ζωή»123. Στην Γαλλία είχαν αρχίσει με την κατασκευή του «ανατομικού ανθρώπου». Έφτιαχναν επίσης ομοιώματα αργυρωρυχείων, όπου οι εργάτες λειτουργούσαν σαν μικρά αυτόματα. Μετά τους μονάρχες, τους τεχνίτες, τους αγρότες, μίλησαν και οι διανοούμενοι, όπως γίνεται πάντα με τις ρηξικέλευθες τεχνολογίες. Όσο διαφορετικά και να σκέφτονταν, όλοι παρομοίασαν τον Jacques de Vaucanson (1709-1782), τον κατασκευαστή της πάπιας και του φλογεροπαίκτη, με τον Προμηθέα, τον ευγενέστερο των Τιτάνων, ο οποίος κατάφερε να ανάψει την φλόγα της ζωής. Ο Jean-Jaques Rousseau, ο φιλόσοφος του «φυσικού ανθρώπου», το είχε κάνει. Ο La Mettrie, που ακριβώς δέκα χρόνια αργότερα είχε εκδώσει το βιβλίο «Ο άνθρωπος ως μηχανή», το είχε κάνει. Και ο Βολτέρος το έκανε με ιδιαίτερη ευχαρίστηση. Με τις ελεγείες του στον «Προμηθέα τον δεύτερο», κέντριζε τον Friedrich τον β’, τον βασιλιά των Πρώσσων, ο οποίος ματαίως προσπαθούσε να ελκύσει τον Vaucanson στο Βερολίνο. Και όταν δεν πέτυχε, «ο 122

Simon Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 136.

123

Simon Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 138.

129

σχολαστικός βασιλιάς των μικρών μηχανών» όπως τον αποκάλεσε ο Michel Foucault124, παρήγγειλε να του φτιάξουν αυτόματα που θα ήταν δικά του. Έκθαμβοι οι άνθρωποι έβλεπαν τις τέλειες μηχανές, οι μεταλλικές επιφάνειες των οποίων είχαν σκοπό να δημιουργήσουν την πλήρη ψευδαίσθηση, και οι άνθρωποι τελικώς δεν γνώριζαν τι έβλεπαν. Μερικοί άνθρωποι, αναφέρει ο Vaucanson, παραπονέθηκαν που η πάπια έχει διάτρητα φτερά από κασσίτερο, και όχι πραγματικά. «Ο σχεδιασμός μου όμως σκοπό είχε να δείξει τον τρόπο των πράξεων και όχι την μηχανή»125. Γιατί οι θαυμαστές επιφάνειες, αυτή η τέλεια προσομοίωση του ζωντανού οργανισμού ένα σκοπό είχαν: να τις ανοίξουν. Μερικές μηχανές, όπως ο φλαουτοπαίχτης ή η χορεύτρια, είχαν μια πόρτα που άνοιγε, άλλες, όπως η πάπια, με την διαφανή επιφάνεια τους πρόσφεραν μια ανεμπόδιστη ματιά στον εσωτερικό μηχανισμό τους. Το κοινό έπρεπε να δει τους οδοντωτούς τροχούς και τα ελατήρια, ολόκληρο τον εσωτερικό μηχανισμό της τεχνητής ζωής - για να καταλάβει υποτίθεται πως λειτουργεί η ζωή και η κίνηση. Ο Vaucanson, προκαλούσε τον αναγνώστη τών απομνημονευμάτων του, να εξετάσει ακόμα μια φορά τις μηχανές, για να διαπιστώσει πως έχει «γίνει ακριβής απομίμηση της φύσης»126. Στην πραγματικότητα, ο σκοπός ήταν εντελώς διαφορετικός: οι άνθρωποι, που με μεγάλη περιέργεια και άγνοια κοίταζαν τα αυτόματα, είχαν γίνει πειραματόζωα ενός κοινωνικού πειράματος. Με την εξέταση της μηχανής θα γίνονταν και αυτοί μέρος της. Η μηχανή ήταν θαυμάσια, και ήταν επίσης μια απειλή. Θαυμάσια, γιατί στα μάτια των ανθρώπων της εποχής, η τεχνητή αυτή ζωή απέπνεε την μαγεία των αλχημιστών και την ευφυΐα των μηχανικών. Απειλή, γιατί οι μηχανές αυτές ήταν βοηθήματα μιας πολιτικής ιδέας: να καταστήσουν τους ανθρώπους αυτόματα/μηχανές. 124

Michel Foucault, Discipline and Punish, σ. 136. Quoted in Simon Schaffer, ‘Enlightened Automota’, σ. 140. 125

Simon Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 143-4.

126

Minsoo Kang, Sublime Dreams of Living Machines: The Automaton in the European Imagination, σ. 111.

130

Το ότι τα ζώα δεν είναι τίποτε άλλο από αυτόματα, το είχε ήδη βάλει στα κεφάλια ο René Descartes: ο άνθρωπος έχει ψυχή, κατά τα άλλα δεν διαφέρει σε τίποτε από τα ζώα. Ο Joseph Spence, που είχε δει την πάπια το 1741 στο Παρίσι, έγραψε στην μάνα του μια επιστολή όπου επεκτείνει την σκέψη αυτή: καλοί τεχνίτες «είναι σε θέση να δημιουργήσουν ένα ζώο από ένα μηχανισμό, ο οποίος μπορεί να κάνει τα πάντα, όπως ένα πραγματικό ζώο»127. Ποιος μιλά όμως περί ζώων; Ο άνθρωπος είναι το παν. Τα τέλεια αυτόματα θα θέσουν σε κάποια στιγμή υπό ερώτημα τα περί ψυχής πράγματα. Παιχνιδιάρικα, ίσως ειρωνικά, περίπου όπως έγινε με την Second-Life μόδα στο διαδίκτυο, όταν πίστεψαν πως τα άβαταρ μπορούσαν να γίνουν έμβια όντα. Μια από τις μηχανές, μια αυτόματη γραφομηχανή, του μεγάλου ωρολογοποιού Jaquet-Droz από το Neuchâtel, έγραφε όταν είχε όρεξη: «σκέφτομαι, άρα υπάρχω.» Μερικές φορές όμως: «δεν σκέφτομαι, μήπως υπάρχω;» Ο Hobbes, ο συγγραφέας του «Λεβιάθαν», είχε διακηρύξει πως ο άνθρωπος είναι αυτόματο, ώστε να μπορεί το κράτος να καταστεί ένα ανθρώπινο αυτόματο: «Γιατί τι άλλο είναι η καρδιά παρά ένα ελατήριο, τι άλλο είναι τα νεύρα, παρά ένας σωρός σκοινιά, και οι αρθρώσεις δεν είναι απλώς τροχοί;»128 Αυτή η κοσμοθεωρία ήταν ότι πιο κατάλληλο για τις ανάγκες της εποχής που αναδυόταν, που χαρακτηριζόταν από την απαίτηση της οικονομίας για αποτελεσματικότητα και εκμετάλλευση, και από την πολιτική βούληση για έλεγχο μέσω ενός κεντρικού εγκεφάλου. Και η αποστολή των αυτόματων μηχανών ήταν η εξής: να δείξουν πως θα λειτουργούσε ο άνθρωπος εάν ήταν μηχανή. Η πρόσβαση στο εσωτερικό τού ανδροειδούς, ήταν πρόσβαση στο εσωτερικό τού ανθρώπου, γιατί όταν οι άνθρωποι παρατηρούσαν το εσωτερικό της μηχανής, η μηχανή μετέβαλλε το εσωτερικό των κεφαλιών τους. Ο 127

Minsoo Kang, Sublime Dreams of Living Machines: The Automaton in the European Imagination, σ. 111. 128

Thomas Hobbes, Leviathan, σ. 7.

131

φλογεροπαίκτης και ο τυμπανιστής και η χορεύτρια, ακόμα και η πάπια ήταν εργοστάσια παραγωγής κοσμοειδώλων. Οι άνθρωποι έβλεπαν με ποιο τρόπο θα έπρεπε να βλέπουν τους εαυτούς τους: ως ένα σύνολο οδοντωτών τροχών, ελατηρίων και υδραυλικών συστημάτων, που όλα ήταν εξαρτημένα από την κεντρική μηχανική μονάδα. Αν λειτουργούσε η πάπια, τότε λειτουργούσε και το ανθρώπινο σώμα χωρίς την ψυχή. Δεν είχε περάσει πολύς καιρός, και στα σαλόνια του Παρισιού έλεγαν, πως το ελατήριο τους είχε χαλαρώσει και έπρεπε να το κουρδίσουν πάλι. Αν το σώμα λειτουργούσε έτσι, τότε αυτό ίσχυε και για το κράτος ή την οικονομία... Αυτά τα ανδροειδή ήταν απλώς συστήματα επεξεργασίας πληροφοριών. Αυτή ακριβώς ήταν η ιδέα που χρειάζονταν οι μονάρχες και οι θεσμοί για να οργανωθούν. Λίγο αργότερα, όπως αναφέρει ο Michel Foucault129, ο Friedrich ο β’, είχε μετατρέψει τον στρατό του σε ένα «αυτόματο», με μηχανικές κινήσεις. Ο Ναπολέων, που αγαπούσε τα αυτόματα όπως ο Friedrich, είχε τελειοποιήσει τα σχολεία, τα νοσοκομεία, την δημόσια υπηρεσία, που με τον τρόπο αυτό είχαν καταστεί μηχανήματα. Πάνω απ’ όλα όμως είχε τελειοποιήσει την οικονομία. Τους Βολταίρους και τους La Mettries που μάζεψε ο Φρειδερίκος στην πρωσική αυλή, πρέπει να τους φανταστούμε σαν τους McKinseys του 18ου αιώνα. Το έργο του La Mettrie «Ο άνθρωπος ως μηχανή» μπορεί να διαβαστεί ως συνταγή κατασκευής του πρωσικού στρατού, αλλά και (συνταγή) για την κοσμοθεωρία των υπηκόων του Φρειδερίκου. Από παντού, από τον Immanuel Kant στο Königsberg μέχρι τον Γάλλο γιατρό και οικονομολόγο François Quesnay (1694-1774), έρχονταν γνωματεύσεις για το μέχρι ποιο βαθμό οργάνωσης ένα κράτος είναι μηχανή, και από ποιο σημείο και πέρα η μηχανή μετατρέπει το κράτος σε τυραννία. Το αποφασιστικό γεγονός όμως ήταν αυτό που ο ιστορικός Simon Schaffer ονόμασε γέννηση της «τέχνο-πολιτικής»130.

129

Michel Foucault, Discipline and Punish, σ. 136. Quoted in Simon Schaffer, ‘Enlightened Automota’, σ. 140. 130

Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 139–48.

132

Πρέπει απλώς να δούμε τι έκαναν ο Quesnay και οι θαυματοποιοίμηχανικοί κατασκευαστές αυτομάτων, στο Παρίσι: ονειρεύονταν μηχανές, οι οποίες δε θα προσομοίωναν μόνο την ανθρώπινη ανατομία στο σύνολο της, κάθε κόκαλο και κάθε άρθρωση, αλλά που θα προσομοίωνε και τους μύες, και με την βοήθεια υδραυλικών μηχανών την κυκλοφορία του αίματος. Το ότι είχαν συλλάβει το ανθρώπινο σώμα ως κυκλοφορία, δεν είχε ακόμα διαδοθεί στους κύκλους των γιατρών. Οι περισσότεροι αποδέχονταν ακόμα την θεωρία του Γαληνού, ότι το αίμα δημιουργείται στο συκώτι και φεύγει βγαίνοντας έξω από τα αγγεία. Ο Quesnay πρότεινε να θεραπεύσει τους γιατρούς από αυτές τις εσφαλμένες αντιλήψεις: με τα αυτόματα που θα τους έδειχνε. Τα αυτόματα έγιναν με τον τρόπο αυτό ένα είδος καθαρής επιθεώρησης, μια απόλυτη παρατήρηση της κυκλοφορίας του αίματος, ίσως η πρώτη τρισδιάστατη προσομοίωση και ο πρώτος κόκκος σκόνης της εικονικής μεγάλης έκρηξης, που 200 χρόνια αργότερα θα πραγματοποιούσαν οι πρωτοπόροι των υπολογιστών. Αυτό ακούγεται σαν αθώο μάθημα βιολογίας. Αλλά όπως οι οδοντωτοί τροχοί μετέβαλαν την αντίληψη για το κράτος, οι οδοντωτοί τροχοί συν την υδραυλική κυκλοφορία θα άλλαζε για πάντα την αντίληψη για την οικονομία. Το αυτοματοποιημένο σώμα έγινε σώμα του ανθρώπου, και το ανθρώπινο σώμα οργανισμός της οικονομίας. Το αίμα -δηλαδή το χρήμα ή η ευμάρεια- έρεε μεταξύ μεγαλογαιοκτημόνων, τεχνιτών και γεωργών. Οι τεχνίτες είχαν την λειτουργία φλεβών, οι γεωργοί την λειτουργία των αρτηριών και οι γαιοκτήμονες, που παρέχουν το κεφάλαιο ήταν η καρδιά131. Η ευμάρεια (ο πλούτος) μπορούσε να εμφανιστεί μόνο δια μέσου της φύσης, γιατί σύμφωνα με τον Quesnay, η φύση είναι ο μοναδικός τόπος όπου κάτι μπορεί να εμφανιστεί από το μηδέν. Τέτοια παραδείγματα είναι τα αγαπημένα για την οικονομία, εφόσον υπάρχουν αυτόματα τα οποία καταδεικνύουν πως λειτουργεί (η οικονομία): μετά την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, το ηλεκτρικό ρεύμα 131

Margaret Schabas, The Natural Origins of Economics, σ. 47.

133

ανέλαβε τον ρόλο του αίματος, και αργότερα οι κβαντικές διαδικασίες ανταλλαγής σωματιδίων στο επίπεδο της ατομικής δομής. Πρέπει να έχουμε υπόψιν μας, πως η έννοια «οικονομία» έτσι όπως την καταλαβαίνουμε σήμερα, δεν υπήρχε κατά τον 18ο αιώνα. Όποιος μιλούσε για «οικονομία», μιλούσε για έναν τομέα της ιατρικής, για την «ζωική οικονομία»(animal economy). Ο Diderot την ορίζει ως εξής: «ένας μηχανισμός που περιλαμβάνει το σύνολο των λειτουργιών και κινήσεων που περιέχει η ζωή των ζώων». Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα φυσικά και μηχανιστικά θεμέλια της οικονομίας εδώ έχουν την πηγή τους. Ο Adam Smith είχε στενή επαφή με τους Γάλλους. Από αυτούς προσέλαβε την ιδέα της «κυκλοφορίας» της οικονομίας και του «αόρατου χεριού» που ελέγχει τις αγορές. Πλήθος βιβλίων, που θα γέμιζαν μια ολόκληρη βιβλιοθήκη, έχει στο μεταξύ δείξει πως ο γάμος της οικονομίας με την φυσική, που τότε τον είχαν εγκαθιδρύσει οι ωρολογοποιοί, οι μηχανικοί και οι γιατροί, θα γίνει ίσως η πιο σημαντική και δραματική ένωση των επόμενων αιώνων. Αυτός ο γάμος είναι που μας απασχολεί σήμερα τόσο όσο ποτέ άλλοτε. Ένας γάμος που δεν έγινε στον ουρανό αλλά στους μηχανισμούς των ρολογιών του βιομηχανοποιημένου ανθρώπου μιας βιομηχανικής κοινωνίας. Η οικονομία ήταν από την αρχή ένα αυτόματο. Η φιλόσοφος της επιστήμης Nancy Cartwright, έγραψε: «Η φυσική και η οικονομία είναι τομείς με ιμπεριαλιστικές τάσεις: κάθε μιά τους ισχυρίζονται ότι είναι σε θέση να εξηγήσουν τα πάντα, η μια στον φυσικό κόσμο, η άλλη στην κοινωνία»132. Στο σημείο όμως που ενώνονται η Φυσική είχε δημιουργήσει (ένας υποτομέας της μηχανικής) κατά τον 18ο αιώνα την μήτρα (matrix, πίνακας, πλέγμα), την οποία η οικονομία είχε τοποθετήσει πάνω στην κοινωνία. Δεν ήταν η φιλοσοφία ούτε και ο αφηρημένος «Διαφωτισμός», αλλά η οικονομία αυτή που από την τεχνολογία δημιούργησε την κοινωνική οργάνωση. 132

Nancy Cartwright, The Dappled World: A Study of the Boundaries of Science, σ. 1.

134

Το να κατηγορούμε τους επικριτές της τεχνολογικής καινοτομίας ως Luddites (Λουδίτες: Άνθρωποι που απορρίπτουν τις τεχνολογικές καινοτομίες ως «επίθεση των μηχανών». Ο όρος σχετίζεται με το εργατικό κίνημα που εκδηλώθηκε στην Αγγλία στις αρχές του 19ου αιώνα (18111816), κυρίως από Άγγλους υφαντουργούς, οι οποίοι κατέστρεφαν τις κλωστοϋφαντουργικές μηχανές, φοβούμενοι τις επιπτώσεις της Βιομηχανικής Επανάστασης), αυτό δείχνει απίστευτη αφέλεια. Η κριτική των τεχνολογιών είναι πάντα κριτική των κοινωνικών και διανοητικών καταναγκασμών που αυτές προκαλούν, επειδή η οικονομία τίς εκμεταλλεύεται ως μοντέλα ερμηνείας. Ο La Mettrie είχε γράψει: «Ο άνθρωπος είναι μια μηχανή που κουρδίζει η ίδια τον εαυτό της»133. Τα αξιοθέατα των πανηγυριών που κουρδίζονταν με κλειδιά και μανιβέλες, βρίσκονταν στην αρχή αυτού που ονομάζουμε σήμερα «τεχνολογική αιτιοκρατία»: η μηχανή καθορίζει το μέλλον μας. Με τα λόγια του ερευνητή της λογοτεχνίας Hugh Kenner: «Όταν ένας άνθρωπος μια ζωή υφαίνει, τότε μια υφαντική μηχανή τι άλλο μπορεί να είναι παρά ένας καθαρότερης μορφής άνθρωπος;»134. Τον 18ο αιώνα δεν ήθελαν μόνο να εφεύρουν αυτόματα. Ήθελαν επίσης να εφεύρουν και ένα άνθρωπο για τις μηχανές. Και πράγματι ήταν ο Vaucanson, ο πατέρας της πάπιας και της χορεύτριας, που λίγο αργότερα είχε κατασκευάσει, υπό τις διαμαρτυρίες των εργατών, τον πρώτο πλήρως αυτόματο αργαλειό μεταξιού. Ο ίδιος είχε πει και μια πρόταση που μετά από 250 χρόνια ακόμα αντηχεί: «αυτό το αυτόματο, είναι ένα όργανο, με το οποίο ένα άλογο, ένα βόδι ή και ένας γάιδαρος, είναι σε θέση να κατασκευάσει ενδύματα που είναι ωραιότερα και τελειότερα από αυτά που ο καλύτερος από όλους τους υφαντές μεταξιού κατάφερε ποτέ να φτιάξει... κάθε μηχανή παράγει κάθε μέρα τόσα πολλά, όσο οι καλύτεροι εργάτες, εάν δεν χάνουν χρόνο»135.

133

Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 142.

134

Kenner, The Counterfeiters, σ. 40.

135

Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 144.

135

Η μόδα των παιχνιδιών είχε πια τελειώσει στην Γαλλία. Τα αυτόματα είχαν παραγάγει στρατιώτες και υπηκόους. Τώρα ήταν σειρά να παράξουν καταναλωτές και αγορές. Μια αναταραχή όμως από εργάτες στην Λυών -ο Vaucanson είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει την πόλη ντυμένος μοναχός, μετά τις διακηρύξεις του περί αντικατάστασης των εργατών- είχε κάνει σαφές, πως ο άνθρωπος έπρεπε πρώτα να μάθει να αναγνωρίζει τον κώδικα της μηχανής, ακόμα και όταν η μηχανή δεν μοιάζει με άνθρωπο ή ζώο. Τώρα όμως είχαν αρχίσει στην Αγγλία να ενδιαφέρονται για τα αυτόματα παιχνίδια. Και ήταν οι venture-καπιταλιστές (επενδυτές επιχειρηματικών κεφαλαίων οι οποίοι επενδύουν σε υψηλού ρίσκου προγράμματα) που χρηματοδότησαν τον James Watt για την ανάπτυξη της ατμομηχανής. Οι ίδιοι που στήριξαν οικονομικά και έναν άνδρα με το χαρακτηριστικό όνομα Μέρλιν136. Ο Τζον Τζόζεφ Μέρλιν είχε αγοράσει τα αυτόματα από την Γαλλία και τα έφερε στο Λονδίνο, στο μουσείο του, το οποίο έχαιρε ακόμα καλύτερης φήμης από τα θαυμαστά έργα του Vaucanson κατά την περίοδο που μεσουρανούσαν. Με τα χρήματα των επενδυτών εκείνων, ο Μέρλιν είχε οργανώσει μια μόνιμη έκθεση ανδροειδών. Για την έκθεση αυτή έλεγαν πως δεν ήταν τίποτα λιγότερο από την παρουσίαση του διαμελισμού του ανθρώπου σε όλες εκείνες τις επιμέρους λειτουργίες, οι οποίες θα γίνονταν αργότερα τόσο σημαντικές για την βιομηχανική παραγωγή. Οι κατασκευές «εκτελούσαν σχεδόν κάθε κίνηση και κλίση του ανθρώπινου σώματος, δηλαδή της κεφαλής, του στήθους, του σβέρκου, των χεριών, των δακτύλων, των ποδιών, ακόμα και των βλεφάρων, όπως και το σήκωμα των δακτύλων και των χεριών προς το πρόσωπο»137. 136

Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 138.

137

Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 138.

136

Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι έβλεπαν αλγορίθμους, χωρίς να το γνωρίζουν. Τότε δεν ήταν όπως σήμερα γραμμένοι σε κώδικες, αλλά χειροπιαστοί. Προετοίμασαν όμως τον άνθρωπο για ένα κόσμο κατανομής της εργασίας και διαμελισμού. Ο διαμελισμός του μηχανισμού των ρολογιών, όπως το εξηγεί ο Otto Mayr, θεωρούνταν από τον 17ο αιώνα «απεικόνιση της ανάλυσης»138. Ήταν μια ασυνείδητη διεργασία, που είχε περισσότερη σχέση με την ζήτηση τεχνητών μελών του σώματος παρά με τις ανάγκες της σύγχρονης βιομηχανίας. Αυτό όμως που εκτελούσε (η διεργασία αυτή) ήταν ακριβώς αυτό που σήμερα κάνουν αδιαλείπτως οι αλγόριθμοι: τον διαμελισμό της σωματικής και πνευματικής εργασίας σε τύπους, οι οποίοι έχουν σκοπό να μετρήσουν την φυσική, και συνεπώς την οικονομική αξία της σκέψης. Γύρω στο 1790, ο χημικός και οικονομολόγος Antoine Lavoisier, δεν συνέλαβε μόνο μεταρρυθμίσεις για την γαλλική γεωργία, αλλά και μια μέθοδο εκτίμησης της σκέψης και γραφής, με σκοπό να μετρήσει την πνευματική εργασία. Να μπει δηλαδή μέσα στα κεφάλια. Ο Simon Schaffer γράφει «με την μέτρηση του σφυγμού και της κατανάλωσης του αέρα, πίστευε ο προσεκτικός ακαδημαϊκός και οι συνεργάτες του, ότι μπορούν να αποδώσουν σε πόσα κιλά σωματικού βάρους αντιστοιχεί μια ομιλία ή το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου»139. Όλα αυτά χρησιμοποιήθηκαν μετά από λίγο, σε μια εποχή εξορθολογισμού της εργασίας και της θεωρίας του Taylor ως μοντέλου για την νέα κοινωνία του 20ου αιώνα: η μετατροπή των διαρκώς επαναλαμβανόμενων μικροκινήσεων, όπως η ανύψωση του χεριού ή η κίνηση ενός δακτύλου, σε τύπους της φυσικής, που εξέφραζαν την δύναμη και την αποτελεσματικότητα. Ο εργάτης όμως είχε ακόμα μύες, κόκαλα, χέρια, βραχίονες και πόδια. Κατά την διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης μέχρι και τα βάθη του 20ου αιώνα, το διανοητικό καταφύγιο του εργάτη ήταν πως, πούλησε μεν την φυσική του δύναμη, αλλά όχι την ψυχή του.

138

Mayr, Authority, Liberty, and Automatic Machinery in Early Modern Europe, σ. 84.

139

Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 134.

137

Ο ρομαντικός ποιητής William Wordsworth, ήταν από τους λίγους, που στα συμπαθητικά ανδροειδή του θεάτρου Haymarket του John-Joseph Merlin (ελευθερότεκτων, κατασκευαστής ρολογιών, κατασκευαστής μουσικών οργάνων και εφευρέτης), είχε δει κάτι άλλο. Αυτός δεν πανηγύρισε. Αυτό που είδε το ονόμασε «Βουλή των Τεράτων». Για ακόμα εκατό χρόνια διαρκούσε ο θρίαμβος των πλασμάτωνπαιχνιδιών. Ο θρίαμβος αυτός τελείωσε όπως ένα μυθιστόρημα, όπως ένα υπαίθριο λούνα παρκ, παρδαλό και μυστηριώδες. Την δεκαετία του ’30 εμφανίστηκε σε κάποιο μουσείο της Γαλλίας μια μυστηριώδης φωτογραφία, που έδειχνε πως εκείνη η πλέον αποσκελετωμένη μηχανική πάπια υποτίθεται πως βρισκόταν στην Δρέσδη. Εκείνη η πάπια που ήταν το πιο διάσημο δείγμα μηχανικού ζώου, που ήδη ο Goethe το είχε δει σε άθλια κατάσταση, και που Ναπολέων για το ίδιο λόγο αρνήθηκε να το επαναγοράσει. Όταν το τεχνητό είδος ζώου είχε πια φύγει από την παγκόσμια σκηνή της φαντασίας, τα μεγάλα έθνη κατοικούνταν από μηχανήματα, τα οποία δρούσαν αυτόνομα και ήταν σε θέση να ασκούν αυτοέλεγχο. Έδιναν την εντύπωση πως ήταν μια μετάλλαξη των εύθραυστων αυτόματων. Τα νέα αυτόματα όμως δεν τα χαιρετούσαν πλέον με χειροκροτήματα και χαρές των πανηγυριών, αλλά με σεβασμό (δέος) ή φόβο. Σχόλιο: [ΠΟΣΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΕΧΕΙ ΚΑΤΑΓΡΑΨΕΙ ΑΡΑΓΕ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Η ΔΥΣΗ; ΚΑΘΕ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΥΝΟΔΕΥΕΤΑΙ ΚΑΙ ΑΠΟ ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ. ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΙΟ ΝΑ ΣΤΗΡΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΜΑΣ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ; ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΛΟΥΜΑΣΤΕ ΝΑ ΦΟΡΕΣΟΥΜΕ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ. ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΗΝ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΟΜΩΣ ΑΛΛΑΖΕΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΩΜΑ. ΚΑΘΩΣ ΛΟΙΠΟΝ ΣΕ ΕΝΑΝ ΠΥΡΗΝΙΚΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΘΑ ΣΩΘΟΥΝ ΜΟΝΟ ΟΙ ΚΑΤΣΑΡΙΔΕΣ ΜΑΛΛΟΝ ΘΑ ΚΛΗΘΟΥΜΕ ΝΑ ΤΙΣ ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ DNA. ΟΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΒΙΩΣΗ, ΤΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ]. 138

12. Σενάριο Εγκέφαλος Ο άνθρωπος γίνεται συμβατός με τα αυτόματα

Τα αυτόματα σκουριάζουν και η εποχή τής ατμομηχανής ξανοίγεται. Οι μηχανές έχουν την δύναμη να παράγουν κανόνες για την κοινωνία, χωρίς να είναι υποχρεωμένες να ανακοινώσουν ή να δικαιολογήσουν τους κανόνες που θέτουν. Όπως το έδειξε η ιστορία της τεχνολογίας, οι μηχανές μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικές από τα νομοθετικά όργανα140. Το επιχείρημά τους είναι η λειτουργικότητά τους, και οι μηχανές δουλεύουν μέσα στα κεφάλια, ακόμα και όταν στον πραγματικό κόσμο έχουν από καιρό σκουριάσει. Χωρίς να έχουν δει ποτέ μια ατμομηχανή, οι άνθρωποι λένε μέχρι σήμερα: βρίσκομαι υπ' ατμόν. Τις μηχανές τις κατανοούμε διαισθητικά. Η βαλβίδα ασφαλείας της ατμομηχανής, που την ονόμασαν «governor» (κυβερνήτης), ήταν αρκετή για την θεμελίωση της ιδέας τών αυτορρυθμιζόμενων συστημάτων, και συνεπώς του φιλελευθερισμού141. Ο δρόμος του «governor» οδηγεί από την ατμομηχανή του Watt μέχρι την έννοια «κυβερνητική» (από την λέξη gubernator, κυβερνήτης, ο πηδαλιούχος) και τους νομικά απρόσβλητους, δηλαδή τούς αυτορρυθμιζόμενους Gouverneurs του ευρωπαϊκού μηχανισμού στήριξης ESM. Ακόμα και ο Sigmund Freud είχε δανειστεί από τον κόσμο των μηχανών τις μεταφορές του όπως πίεση, ενέργεια, δύναμη και απώθηση, με τις οποίες ερμήνευσε το ασυνείδητο. Όποιος μιλά για μηχανές, ή όπως σήμερα για τους υπολογιστές, μιλά πάντα και περί κοινωνικής φυσικής.

140

Βλέπε Langdon Winner, The Whale and the Reactor: A Search for Limits in a Age of High Technology («Do Artifacts Have Politics;»), το οποίο αναφέρει επίσης μια σειρά από μερικές φορές αμφιλεγόμενα παραδείγματα. 141

Mayr, Authority, Liberty, and Automatic Machinery in Early Modern Europe, σ. 197.

139

Με τον «governor» η ατμομηχανή είχε εδραιώσει στα κεφάλια των ανθρώπων την έννοια της αυτορρύθμισης. Όμως: η βαλβίδα ασφαλείας δεν ήταν εκεί για να προστατεύσει τους ανθρώπους. Όταν ο άνθρωπος δεν πρόσεχε, η μηχανή είχε την συνήθεια να κόβει χέρια και πόδια. Η βαλβίδα δεν το απέτρεπε αυτό. Μάλλον εξυπηρετούσε την προστασία του συστήματος, ώστε να μην διαλυθεί η ακριβή μηχανή. Αυτή ήταν η δεύτερη «πολιτική» δήλωση της μηχανής: η λειτουργικότητα της συσκευής είναι πιο σημαντική από την λειτουργικότητα τού ανθρώπου. Όταν σήμερα λέμε ότι τα ψηφιακά συστήματα ακρωτηριάζουν τον άνθρωπο ή ότι ο user συγχωνεύεται με το μηχάνημα του, αυτή είναι μια σκοτεινή ανάμνηση εκείνων των ημερών, κατά τις οποίες αυτό είχε κυριολεκτικά, και για πρώτη φορά, συμβεί. Η ατμομηχανή ακρωτηρίαζε τον άνθρωπο τόσο συχνά, ώστε είχε δημιουργηθεί μια μεγάλη, αυτοματοποιημένη αγορά τεχνητών πλευρών, χεριών και ποδιών. Τα μοντέλα για τα ανταλλακτικά του ανθρώπου βρίσκονταν στο μουσείο του Μέρλιν με τις θαυμαστές μηχανές. Μια ολοκληρωτική αντιστροφή είχε λάβει χώρα: ο άνθρωπος είχε εν μέρει γίνει ανδροειδές για να μπορεί να χειρίζεται την μηχανή. Και αυτή ήταν η τρίτη πολιτική δήλωση: ο εργάτης πρέπει κυριολεκτικά να συγχωνευτεί με την μηχανή142. Και επειδή τότε δεν ήταν σε θέση να κατασκευάσουν ρομπότ, ο άνθρωπος έπρεπε να γίνει ρομπότ. Αυτός είναι ο πολιτικός κώδικας τον οποίο φέρει και το «νούμερο 2» στα υπερσύγχρονα περιβάλλοντα του 21ου αιώνα. Γιατί ο μαθηματικός ορισμός τού εγωισμού του και ο ακρωτηριασμός κάθε ψυχικής ατομικότητας δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι ο άνθρωπος γίνεται αυτόματο. Αυτή δεν είναι κάποια φαντασία αποκλειστικά της εποχής μας. Ακόμα και κατά την βικτωριανή εποχή είχαν αυτό το όνειρο: μια μηχανή που σκέφτεται για τον άνθρωπο. Την στιγμή ακριβώς που ο William Wordsworth είχε δει την «βουλή των τεράτων» στο Λονδίνο, μια μητέρα με τον μικρό της γιο πήγαινε στο μουσείο του Μέρλιν. Χρόνια αργότερα ο μικρός θα θυμάται ακόμα την «χορεύτρια» του Vaucanson, «μια θαυμαστή μπαλαρίνα, με ένα πουλί πάνω στον δείκτη του δεξιού της χεριού, που κουνούσε την ουρά του, 142

Herbert Sussman, Victorian Technology: Invention, Innovation, and the Rise of the Machine, σ. 50.

140

φτερούγιζε και άνοιγε το ράμφος του. Η κυρία αυτή ήταν πολύ ελκυστική. Τα μάτια της είχαν μια εκφραστική δύναμη και ήταν ακαταμάχητα»143. Αυτός ο μικρός θα αγόραζε μια μέρα το παραμελημένο αυτόματο της μπαλαρίνας και θα τό επιδείκνυε στους επισκέπτες του. Πάνω απ’ όλα όμως, με την παρακίνηση τού Vaucanson, το 1823 συνέλαβε τον πρώτο ψηφιακό υπολογιστή και λίγο αργότερα μια διαφορική μηχανή, η οποία θα ήταν σε θέση να διαμελίζει τις διαδικασίες της σκέψης τόσο καλά όσο και τα στάδια τής κίνησης. Αυτός ο Άγγλος μαθηματικός, ο Charles Babbage (1792-1871), ο αληθινός πατέρας του ηλεκτρονικού υπολογιστή, τα είχε σκεφτεί όλα: τις διάτρητες κάρτες, την μέσω υπολογιστή ρυθμιζόμενη κατανομή εργασίας, το αυτοματοποιημένο εργοστάσιο και τις μηχανές, «στις οποίες διδάσκει κανείς αριθμητική και όχι ποίηση»144. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, προέβλεψε και την θεωρία των παιγνίων. «Για το τεστ μου επέλεξα την ιδέα μιας μηχανής που θα έπαιζε ένα παιχνίδι, για το οποίο απαιτούνται μόνο διανοητικές ικανότητες, όπως τρίλιζα, τάβλι, σκάκι... λίγο αργότερα ήμουν σε θέση να αποδείξω πως ένα αυτόματο θα μπορούσε να παίξει οποιοδήποτε παιχνίδι που απαιτεί σωματικές ικανότητες»145. Σχεδόν κανένας που ασχολείται με τον Babbage, με αυτόν τον ιδιόρρυθμο του 19ου αιώνος, δεν ξεφεύγει από το σοκ της διαπίστωσης πως κάτι επαναλαμβάνεται. Ο Babbage δημιουργεί στο κεφάλι του τίποτα λιγότερο από την ατμομηχανή της σκέψης. Σκοπό έχει να γίνει αυτό που ήταν τα τεχνητά χέρια για όσους εργάζονταν με τις 143

Kenner, The Counterfeiters, σ. 37.

144

Kenner, The Counterfeiters, σ. 37 και 108.

145

Mirowski, Machine Dreams, σ. 34–5.

141

πραγματικές ατμομηχανές: ένα προσθετικό μέλος για το ανερχόμενο στρώμα επιχειρηματιών και εμπόρων, οι οποίοι έπρεπε να συγχωνευτούν με τους αριθμούς, τα κέρδη και τις λειτουργίες τού νέου συστήματος που αναπτυσσόταν, του καπιταλισμού. Ήταν όμως πολύ νωρίς για το «νούμερο 2». Επειδή τότε κανείς δεν ήθελε να κατασκευάσει την ατομική βόμβα, ούτε χρειαζόταν διαδικασίες έκδοσης στρατιωτικών διαταγών όπου δεν παρεμβάλλονταν άνθρωποι, η βρετανική κυβέρνηση ενδιαφέρθηκε εφήμερα για το πρόγραμμα. Ο Babbage παραπονιόταν πως ο παλιός κόσμος ενδιαφερόταν μόνο για την χορεύτρια του, αλλά όχι για την διαφορική μηχανή του. Στο διαμέρισμα του, είχε στο ένα δωμάτιο την χορεύτρια, και σε ένα άλλο την υπό κατασκευή υπολογιστική μηχανή του: σχεδόν κανένας επισκέπτης δεν ενδιαφερόταν για την αφηρημένη μηχανή, όλοι ήθελαν να δουν την προσομοίωση τού ανθρώπινου αυτόματου. Η διαφορική μηχανή όμως ήταν αυτή που θεμελίωνε την ιδέα του αυτόματου. Ο Babbage δεν μπορούσε να γνωρίζει, πως σήμερα, 150 χρόνια αργότερα, την εποχή των «Big Data», θα δημιουργούσαν τεράστιες υπεραγορές δεδομένων, αποθήκες και βιομηχανίες για την ανθρώπινη σκέψη. Για τον λόγο αυτό ήταν ακόμα πιο προφητικό το γεγονός πως την μηχανή του την ονόμασε «εργοστάσιο». Το να μεταφραστούν σε τύπους τής φυσικής οι κινήσεις, οι δυνάμεις και οι μηχανισμοί του ανθρώπινου σώματος, ήταν καλό και όμορφο. Αλλά το να αναπαραχθεί η ίδια η σκέψη μέσω των τύπων που έλεγχαν μια μηχανή, και να καταστεί έτσι ένα μετρήσιμο αγαθό - αυτό δεν ήταν απλά ωραίο, ήταν τιτάνιο. Στην πραγματικότητα όμως, οι σύγχρονοι του Babbage ενδιαφέρονταν έντονα για το ανθρώπινο αυτόματο. Ακολουθούσαν όμως ένα πολύ πιο ευθύ δρόμο. Από τον Babbage είχε διαφύγει, πως στα σαλόνια του Λονδίνου κατά την βικτωριανή εποχή, καθυστερημένα σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, το πνεύμα τού Galvani και προπάντων του Mesmer και του «ζωικού μαγνητισμού» του, είχαν τόν ίδιο στόχο,

142

που προσπαθούσαν να επιτύχουν με άλλα μέσα. Γύρω στο 1851 είχε εξαπλωθεί η «mesmeric mania», που ήθελε με την σωματική ενέργεια να δημιουργήσει από τον άνθρωπο ένα αυτόματο ον, δυνατό σαν ατμοκίνητο σφυρί, έξυπνο σαν τον Νεύτωνα και με την δυνατότητα πρόβλεψης του μέλλοντος (όλα αυτά που έχουμε σήμερα, μόνο που τότε δεν χρησιμοποιούσαν τύπους αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο)146. Προφανώς δεν αλλάζουν ποτέ τα όνειρα των ανθρώπων, μόνο τα εργαλεία τού ονειρευόμενου. Οι seance ήταν τότε της μόδας, κατά τις οποίες ο μεσμεριστής κοίταζε στα μάτια για ώρες τον απέναντι του καθήμενο, κινούσε τα χέρια του εγγύς του σώματος του άλλου για να δημιουργήσει ένα θερμικό πεδίο. Σκοπός ήταν να επέλθει, μέσα σε μια ατμόσφαιρα απόλυτης ησυχίας και αλληλοκοιτάγματος μέσα στο μισοσκόταδο, μια κατάσταση την οποία βίωσαν αργότερα και οι στρατιώτες των ΗΠΑ, οι οποίοι έφταναν σε μια κατάσταση κατά την οποία τούς κοίταζαν οι οθόνες των ραντάρ: trance ή κώμα. Στις seance αυτές, οι υπηρέτριες (ως πειραματόζωα είχαν συνήθως γυναίκες, που επειδή ήταν υπηρέτριες δεν ήταν σε θέση να αρνηθούν την συμμετοχή) που ήταν σε trance (ύπνωση) είχαν την εντύπωση πως μπορούσαν να σηκώσουν βάρη που ζύγιζαν τόνους, ή επιδείκνυαν ξαφνικά πνευματικές ικανότητες, που οδήγησαν μερικούς σε ουτοπικά οράματα περί ενός νέου συστήματος παιδείας147. Ενδιαφέρον είναι να δούμε τι συνέβαινε στα μισοσκότεινα σαλόνια του London City, όταν συσχετίσουμε τα γεγονότα αυτά, με αυτά που γίνονταν μερικούς δρόμους παρακάτω, στο διαμέρισμα του Charles Babbage. H Alison Winter το περιέγραψε έτσι στην συναρπαστική της ιστορία περί μεσμερισμού κατά την βικτωριανή εποχή: «Αν 146

Alison Winter, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain, σ. 285.

147

Alison Winter, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain, σ. 4.

143

σκεφτούμε ότι ο Babbage παραπονιόταν πως όλοι αγαπούσαν την χορεύτρια του, αλλά κανένας δεν ενδιαφερόταν για την διαφορική του μηχανή, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο μεσμερισμός ήταν αναγκαίο να εμφανιστεί, γιατί συνδύαζε τα χτυπητά χαρακτηριστικά ενός αυτομάτου που χορεύει με αυτά μιας μηχανής που σκέφτεται - όλα αυτά μέσα στο σώμα ενός ανθρώπου. Ο μεσμερισμός μετέτρεψε μια γυναίκα σε μηχανή και απέδειξε, πως το μηχανικό μέρος ενός ανθρώπου ήταν σε θέση, όπως και η διαφορική μηχανή, να εκτελέσει πνευματική εργασία, χωρίς να παρεμβάλλεται θέληση ή σκέψη»148. Αυτό μπορούμε να το διαβάσουμε σαν την γενική πρόβα για τον αιώνα μας, που χαρακτηρίζεται από την οικονομία της πληροφορίας. Μόνο ο πρωταγωνιστής δεν ταιριάζει, ο υπολογιστής δηλαδή, γιατί δεν είχε ακόμα εφευρεθεί τότε. Τα όνειρα είναι τα ίδια μόνο το μέσο ή το εργαλείο, που θα τα μεταφέρει από το σενάριο στην πραγματικότητα δεν είχε ακόμα βρεθεί. Πριν το «νούμερο 2» εμφανιστεί στην σκηνή - ο διπλασιασμένος, αλλά ταυτόχρονα μειωμένος άνθρωπος, ο οποίος υποδεικνύει στον πραγματικό άνθρωπο πως να λογαριάζει, πως να κλείνει δουλειές και να υπολογίζει τον κόσμο - προσπαθούσαν διαρκώς να χρησιμοποιήσουν το «νούμερο 1». Ο William Benjamin Carpenter, ένας από τους πιο επιφανείς φυσιολόγους τού 19ου αιώνα, είχε αναπτύξει την εικόνα του ανθρώπου ως αυτόματου, το οποίο θρέφεται με ηλεκτροβιολογικό input. Ένα ον δηλαδή, που είναι «ένα απλό αυτόματο σκέψης (thinking automation), όλες οι ιδέες του οποίου καθορίζονται από ψιθυρισμούς που προέρχονται απ’ έξω»149. Εκατόν χρόνια πριν τις προσομοιώσεις που έκανε ο στρατός, η ιδέα, να γίνει ο άνθρωπος πιο έξυπνος, πιο δυνατός, πιο προσεκτικός, ήταν προφανώς άρρηκτα συνδεδεμένη με μια μηχανή κατήχησης. Όσον αφορά στον Babbage, όλα όσα ο ιδιοφυής μαθηματικός σχεδίαζε, έπρεπε να περιμένει επίσης εκατόν χρόνια. Ο κόσμος είχε 148

Alison Winter, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain, σ. 57.

149

Alison Winter, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain, σ. 289.

144

προσπαθήσει να τα επιτύχει μέσω του δρόμου της ψυχολογίας, που είχε αρχίσει με τις seance και κατέληξε σε μια εποχή πλύσης εγκεφάλου, με τα εκλεπτυσμένα μέσα κατήχησης, μαζικής υποβολής και «προπαγάνδας», εν συντομία: με τους «μυστικούς αποπλανητές». Προς το τέλος του 19ου αιώνα, η ιδέα των «μαγνητικών υγρών» βρισκόταν στο λίκνο της διαφημιστικής βιομηχανίας των ΗΠΑ. Ο «ηλεκτρισμός» προσφερόταν σε μορφή χαπιού, (την επιστημονική θεμελίωση είχε προσφέρει ο εφευρέτης του Alka-Seltzer, αναψυκτικό ποτό από αναβράζοντα δισκία), ως μέσο μεταμόρφωσης του κουρασμένου και γερασμένου κορμιού. Το 1925, μετά τα πρώτα επιτυχημένα πειράματα μαζικής υποβολής, που έγιναν με ένα μείγμα σπιριτισμού και συμπεριφορισμού, η μεγαλύτερη διαφημιστική εταιρία του κόσμου, A.J. Walter Thompson, είχε γράψει στην επετηρίδα της: «η διαφήμιση είναι μια μη ηθική δύναμη, όπως ο ηλεκτρισμός, που φωτίζει αλλά με την ηλεκτροπληξία μπορεί να σκοτώσει»150. Αυτό ήταν το διαφοροποιόν στοιχείο μεταξύ του 20ου και 21ου αιώνα: σήμερα υπάρχει η δυνατότητα να προβλεφθεί και να καθοδηγηθεί ο κάθε άνθρωπος στο επίπεδο των επιθυμιών του. Η ψυχολογία των μαζών, που είχε δημιουργηθεί στα σαλόνια του Λονδίνου, χειριζόταν «δυνάμεις», όχι άτομα. Είναι βέβαια διαφορετικό να χειραγωγεί κανείς μάζες, από το να υπολογίζει την συμπεριφορά του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, να την εκτιμά και να επενεργεί πάνω του με διαφημιστικά μηνύματα, σχεδιασμένα ειδικά γι’ αυτόν. Είναι διαφορετικό το να χειραγωγεί κανείς ανθρώπους με υποβολές απ’ έξω, από το να μπαίνει στα κεφάλια τους και να μαθαίνει τι σκέφτονται, κρύβουν και επιθυμούν. Στην πρώτη περίπτωση μπορεί κανείς να καθοδηγήσει τις μάζες, στην δεύτερη, αν έχει κανείς αρκετά δεδομένα, μπορεί να ορίσει τους κανόνες του παιχνιδιού, που δρουν σαν νόμοι της φύσης. Ακόμα και ο Babbage ενδιαφερόταν για μια τεχνική, η οποία θα επέτρεπε, να οργανωθεί η κοινωνική ζωή εκ νέου, με πλήρη ορθολογισμό, βάσει των κανόνων 150

Jackson Lears, Fables of Abundance: A Cultural History of Advertising in America, σ. 224.

145

του παιχνιδιού. Ο καιρός τότε δεν ήταν ώριμος για τον εγωιστικό δίδυμο του ανθρώπου. Ίσως γιατί η ιδέα περί μιας μηχανής, που εξαναγκάζει τον άνθρωπο όχι μόνο να δουλεύει βάσει της οικονομίας, αλλά και να σκέφτεται με μια οικονομική λογική, ξεπερνούσε τα όρια της φαντασίας. Το αίσθημα πως κάτι δεν πήγαινε καλά, εκφραζόταν με τα τέρατα, από το δημιούργημα τού Frankenstein μέχρι τον Mr. Hyde και τον Δράκουλα, που στοίχειωναν τα όνειρα της εποχής. Τότε όμως εμφανίστηκε και μια άλλη παραλλαγή του τέρατος στα μυθιστορήματα, ένα ον της πόλης, που βρισκόταν μεν στην πλευρά του νόμου, ήταν όμως ένα είδος τέρατος. Αυτό το γέννημα του δικαίου και του νόμου, ιχνηλατούσε τους ανθρώπους, συνδύαζε ενδείξεις από μια φαινομενικά ασύνδετη μάζα πληροφοριών, και ήταν διαρκώς έτοιμος να αποκαλύψει, ανθρώπους (ή ζώα) που ισχυρίζονταν πως ήταν κάτι το οποίο δεν ήταν. Ο Edgar Allan Poe είχε βάσει αυτού του μοντέλου δημιουργήσει τον υπερεγκέφαλο Dupont. Ο Sherlock Holmes, που ο Conan Doyle τον έβαλε να κατοικεί μερικά βήματα από το σπίτι του Babbage, είναι όπως υποθέτει ο Hugh Kenner151, η ενσάρκωση της διαφορικής μηχανής του Babbage. Και ο Ηρακλής Πουαρώ της Agatha Christie είναι κατασκευασμένος από τα υπερλογικά γονίδια του Babbage. Συνδυασμός, αποκωδικοποίηση, αποκάλυψη, απόδειξη ενοχής και πλήρης ανάληψη της προοπτικής του άλλου, μέσω παρατήρησης μόλις ο άνθρωπος βρεθεί κοντά στις ψηφιακές τεχνολογίες, θέλει αμέσως να εισδύσει στα κεφάλια των άλλων ανθρώπων, είτε μέσω των ντετέκτιβ είτε μέσω αλγορίθμων. Τότε ανακαλύπτει κανείς σε όλους τους ανθρώπους πόρτες που οδηγούν στο εσωτερικό τους, ή γυάλινα κρανία όπως είχαν τα αυτόματα του μεγάλου εφευρέτη παιγνιδιών αυτομάτων, του Vaucanson. Και όποιος προσπαθήσει να μιμηθεί την 151

Kenner, The Counterfeiters, σ. 114.

146

λογική των μεγάλων ντετέκτιβ, που ήθελαν να αποκωδικοποιήσουν το περιβάλλον τους όπως ο Sherlock Holmes ή να σπάσουν ένα κωδικό, όπως ο εφευρέτης του υπολογιστή Alan Turing, θα πρέπει να διαπιστώσει, πως αυτό λειτουργεί μόνο όταν βλέπει τον κόσμο σε μια μαθηματική κατάσταση, όπου το καθετί έχει την λειτουργία του. Το εργοστάσιο της βικτωριανής εποχής, με την σωματική πειθαρχία, τα ρολόγια και τους υπολογισμούς των δυνάμεων, το είχε εγκαθιδρύσει αυτό για την ανθρώπινη εργασία. Για την σκέψη όμως και τον έλεγχο της, αυτό λειτουργούσε μόνο στο επίπεδο της λογοτεχνίας. Ακόμα και ένα μυθιστόρημα είναι ένα εργοστάσιο, όπου όλα ζουν στην θέση τους, την ώρα τους και κάτω από την εξουσία του συγγραφέως. Αυτό ακριβώς ήταν το αδιέξοδο: να γράφει κανείς για τους ανθρώπους. Αντί αυτού θα έπρεπε να γράφουν για τις μηχανές, με τις οποίες θα συγχωνεύονταν οι άνθρωποι. Ήδη από την δεκαετία του ’50 του 20ου αιώνα, τα κείμενα που οργάνωναν, περιέγραφαν, παρακολουθούσαν και παρακινούσαν τους ανθρώπους να πράξουν, είχαν γραφτεί σε γλώσσα μηχανής. Ο Hugh Kenner γράφει για την κληρονομιά του Charles Babbage: Babbage «Ο υπολογιστής προσομοιώνει την σκέψη, όταν η σκέψη ορίζεται έτσι ώστε να είναι συμβατή με τον υπολογιστή. Το αυτόματο προσομοιώνει ένα άνθρωπο, όταν ο άνθρωπος προσομοιώνεται ώστε να είναι συμβατός με το αυτόματο» αυτόματο 152.

152

Kenner, The Counterfeiters, σ. 40.

147

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Μ (2/1/15 7:27 μ.μ): Οι μηχανές δημιούργησαν ένα νέο τρόπο σκέψης. Ήταν το μέλλον, το καινούργιο, το καθολικά αποδεκτό, και οι κανόνες που έθεταν ήταν μη αμφισβητήσιμοι.. Ήταν μια επανάσταση.. ανώτερη και από τη νομοθεσία και εμφυτεύονταν άμεσα στη συνείδηση… Έτσι θεμελιώθηκε η Νέα Ιδεολογία του φιλελευθερισμού, δημιουργήθηκε η Νέα Πίστη της αυτορρυθμιζόμενης οικονομίας της αγοράς.. Όμως οι άνθρωποι θαυμάζοντας την αυτορρύθμιση των μηχανών και πιστεύοντας στην αυτορρύθμιση των οικονομικών συστημάτων δεν ήθελαν να δουν ότι αυτή γινόταν ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΙΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥΣ.. ΓΙΝΟΤΑΝ ΚΟΒΟΝΤΑΣ ΑΜΕΣΑ, ΧΩΡΙΣ ΕΝΔΟΙΑΣΜΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΜΙΚΡΗ ΕΜΠΛΟΚΗ, ΧΕΡΙΑ ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΙΑ... Μια αδίστακτη οικονομία της αγοράς… χυδαία και αγοραία που για να επιβιώσει συνθλίβει και δολοφονεί λαούς… Από τη φύση του άψυχο αμείλικτο οικονομικό σύστημα, δημιούργημα της μηχανής… Απουσία του ανθρώπινου στοιχείου, ως μη κατάλληλου, ως ξεπερασμένου για να επενδύσει ένα πολλά υποσχόμενο σύστημα στηριζόμενο μόνο στον ορθολογισμό. Και τώρα μετά από ένα αιώνα και περισσότερο, ζούμε την σήψη του σε ζωντανή όμως κατάσταση και γι αυτό, ΠΟΛΥ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ… Η αυτορρύθμιση αυτού του συστήματος όπως μας διδάσκει η ιστορία μερικές φορές γίνεται μόνο με πόλεμο… Μ (3/1/15 4:38 μ.μ): O υπολογιστής προσομοιώνει την σκέψη μόνο όταν αυτή είναι συμβατή με τον υπολογιστή, προσομοιώνει τον άνθρωπο μόνο όταν αυτός είναι συμβατός μαζί του. Άρα ΕΠΡΕΠΕ να περάσουμε σε νέο τρόπο σκέψης και σε νέο τύπο ανθρώπου ώστε να είναι χρήσιμοι οι υπολογιστές και να λειτουργήσουν τα μαθηματικά μοντέλα πρόβλεψης.. για να έχουμε μεγιστοποίηση του κέρδους από τις νέες τεχνολογίες.. για να απογειωθεί το σύστημα.. για να δουλέψουν στο έπακρο και να μην χαθούν οι δυνατότητές τους.. Έτσι ο ρόλος του υπολογιστή ως εργαλείο στην υπηρεσία του ανθρώπου αναβαθμίζεται "άθελά του" σε μηχανή "κατήχησης"… γίνεται ένας "υποβολέας" που τον "εξαναγκάζει" να σκέφτεται με οικονομική λογική, με μαθηματικό τρόπο . Άρα ο "άνθρωπος" ως ιδέα, (πολύπλοκος και απρόβλεπτος).. ξεπουλήθηκε, απεμπολήθηκε για τις νέες ανάγκες του πολιτισμού. Για να μην υπάρχουν κωλύματα στην δημιουργία και την εξέλιξη των νέων οικονομικών και πολιτικών συστημάτων… αποροφήθηκε από το μηχανικό μέρος… Αυτό άλλαξε ριζικά και μαζικά το πρόσωπο της ανθρωπότητας, ανατρέποντας αξίες, ιδέες επιστημονικές, ηθικές, κοινωνικές και πολιτικές και εγκαθιδρύοντας οριστικά τον νέο τύπο ανθρώπου. Αυτόν που όλοι ξορκίζουμε αλλά παράλληλα ΘΕΛΟΥΜΕ... γιατί δίνει οντότητα στον εγωισμό μας μέσω του συμφεροντολογικού τρόπου σκέψης που οι οικονομολόγοι τον ονομάζουν απλά… ΛΟΓΙΚΟ... (ενώ οτιδήποτε άλλο χαρακτηρίζεται παράλογο… ως ασύμβατο με τη μηχανή).. Είμαστε ταυτισμένοι πλέον με την τεχνολογία, και ενώ έχουμε καλές ηθικές προθέσεις σε όλα τα επίπεδα, αυτή η κατάσταση από την ίδια τη φύση της εξαφανίζει… καταπίνει… σιγά σιγά το "ανθρώπινο" μέρος στην σύντηξη. Το θυσιάζουμε πλέον μόνοι μας, γοητευμένοι από τις νέες τεχνολογίες σ΄όλα τα επίπεδα.. Δεχόμαστε την εξουσία τους επάνω μας με μαζοχιστική ευχαρίστηση… και ταυτόχρονα έχουμε την ψευδαίσθηση ότι τις "εξαντλούμε" στην υπηρεσία μας… Τι 148

είναι αυτό που εκπληρώνεται;; Το αρχαίο εωσφορικό παραμύθι... η κενοδοξία μας… η μετάβαση στο άγνωστο "ανώτερο". Αυτό που τρομάζει αλλά παράλληλα μας τραβάει με τρόπο μή αναστρέψιμο... προς την τελική αναμέτρηση με τον ίδιο τον εαυτό μας ως ανθρώπινο είδος... όπως το σύλλαβε ο Νους του Δημιουργού προ καταβολής κόσμου.. Ανώνυμος (18/7/20 1:09 μ.μ.): Άσχετο αλλά χρήσιμο: Είναι καταπληκτικό πως το απόκρυφο, η μαγεία, δηλαδή ό,τι το πιο περασμένο, το πιο ''μεσαιωνικό'' , αποκαλέστηκε… ''μοντέρνο''. The Occult Roots of Modernism του Alex Ross. (https://www.newyorker.com/magazine/2017/06/26/the-occult-roots-of-modernism). Είναι επίσης αξιοσημείωτη η άγνοια των σύγχρονων, για την σημασία της μεταφυσικής του χώρου, του νοήματος της αρχετυπικής έλξης προς την μία ή την άλλη κατεύθυνση. Η ΕΛΞΗ ΠΡΟΣ ΤΑ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ από τον Αναστάσιο Γιαννά. (http://theodotus.blogspot.com/2012/12/blog-post_29.html).

149

13. Γονίδια Ο εγωισμός κατακτά το γενετικό υλικό

Κατά την εποχή του Vaucanson η μηχανή είχε την όψη του ανθρώπου. Στον 20ο αιώνα ο άνθρωπος έπρεπε να γίνει μηχανή. Ίσως η εξουσία τού «νούμερο 2» να μην ήταν τόσο γενικευμένη, εάν είχε περιοριστεί στα οικονομικά μοντέλα. Την αποστολή όμως να καταστήσει τον άνθρωπο ένα εργοστάσιο που παράγει εγωισμό, την ανέλαβε η βιολογία. Οι ειδικοί του χώρου ανακάλυψαν στα τέλη της δεκαετίας του ’70, πως η θεωρία παιγνίων είναι ότι καλύτερο για να εξηγηθεί το δαρβινικό μοντέλο του αγώνα τής επιβίωσης, δηλαδή του αγώνα για πλεονεκτήματα, μεγιστοποίηση τού κέρδους και ευκαιριών αναπαραγωγής. Ο Βρετανός βιολόγος Richard Dawkins είχε το 1976 για πρώτη φορά διατυπώσει την θέση του, πως οι ζωντανοί οργανισμοί είναι απλώς μηχανές επιβίωσης που σκοπό έχουν την συνέχιση της ύπαρξης των εγωιστικών γονιδίων. Ο Dawkins και οι συμπολεμιστές του ήταν πεπεισμένοι πως είχαν βρει μια γενική θεωρία των ανθρώπινων κοινωνιών. Στην αρχή όμως έπρεπε να ικανοποιηθούν μόνο με τον ρόλο τού προμηθευτή των νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων, προ πάντων αυτών που δρούσαν στις ΗΠΑ, γιατί οι νεοφιλελεύθεροι της Ευρώπης δίσταζαν να θεμελιώσουν το μοντέλο του εγωιστή βάσει των επενδυτικών στρατηγικών που ακολουθούσαν τα γονίδια. Στο σημείο αυτό αναφερόμαστε στον Dawkins μόνο και μόνο επειδή είναι ο πιο διάσημος πρωταγωνιστής. Όταν είχε γράψει το βιβλίο του, υπήρχε ήδη μια συμφωνία, που μιλώντας απλοποιημένα, η αυτοοργάνωση των αγορών αντιστοιχεί στην αυτοοργάνωση των ζωντανών οργανισμών. Η κυβερνητική, η οικονομική επιστήμη και η βιολογία, ανεξάρτητα η μια από την άλλη, είχαν κατά την δεκαετία του ’50 αντικαταστήσει την έννοια «ενέργεια» με την «πληροφορία». Με τον τρόπο αυτό είχαν δημιουργήσει την προϋπόθεση για την νέα γενική θεωρία, στην οποία οι «πληροφορίες», από το πεδίο του DNA

150

μέχρι το πεδίο των αγορών, είναι η αρχή που διοικεί τα πάντα153. Ο Friedrich Hayek, που είχε ήδη το 1935 ανακαλύψει τον ρόλο τής πληροφορίας για τις αγορές, και αργότερα είχε μεταφέρει την επίγνωση του αυτή στην θεωρία της γνώσης, έπαιξε όπως πάντα ένα λαμπρό ρόλο154. Ο Dawkins όμως ήταν αυτός που τα εκλαΐκευσε όλα αυτά με ένα πρωτόγνωρο τρόπο. Με κάθε διδασκαλία περί του μοιραίου, είτε είναι τα γονίδια ή ο καλός Θεός που καθορίζει την μοίρα του καθενός, πρέπει να λογαριάζουμε ότι η κοινωνία θα αντιδράσει, έχοντας ένα ένστικτο αυτοάμυνας. Δεν βοήθησε την κατάσταση ούτε η προσπάθεια των κοινωνιοβιολόγων που συμμάχησαν με τους θεωρητικούς των παιγνίων για να αποδείξουν, πως ο εγωισμός έχει εκπληκτικά κοινωνικά αποτελέσματα, όταν παραδεχθεί ο καθένας, πως τα ζωντανά βοηθούν εγωιστικά, όταν στην βοήθεια αυτή βλέπουν πλεονέκτημα για τον εαυτό τους. Η θεωρία λειτουργεί πάντα. «Χάρισε κάτι σε κάποιον για την δική σου χαρά», και όπως αλλιώς ακούγονται τα τσιτάτα μιας μειωμένης ψυχολογίας. Τότε δεν έγινε κάτι λιγότερο από την βιολογιστική θεμελίωση μιας νέας ηθικής. Το εγωιστικό γονίδιο του «νούμερο 2» τα είχε καταφέρει να μπει στην βιολογία. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα, ένας από τους μεγαλύτερους θαυμαστές του Dawkins ήταν ο Jeffrey Skilling, διευθυντής της γνωστής για τις απατεωνιές εταιρίας «Enron». Το βιβλίο του Dawkins το χαρακτήρισε ως «το αγαπημένο του βιβλίο και κύρια πηγή τής έμπνευσής του»155. Στην Enron είχε εισάγει το σύστημα της εξαναγκασμένης κατάταξης «rank and yank»: κάθε έξι μήνες γινόταν αξιολόγηση όλων των συνεργατών, το ανώτερο 5% έπαιρνε υψηλά bonus, το κατώτερο 15% το απέλυαν ή το 153

Bruce Clarke και Linda Dalrymple Henderson, Από την Ενέργεια στην Πληροφορία: Αντιπροσώπευση στην Επιστήμη και την Τεχνολογία, την Τέχνη και τη Λογοτεχνία. 154

Mirowski, Machine Dreams, σ. 235–6.

155

Stefan Klein, The Sense of Giving, θέση 354.

151

μετέθεταν. Ο Skilling είχε πει πως αυτή ήταν η «διδασκαλία που πήρε από την φύση»156. Η ανοσία της Ευρώπης εναντίον αυτού του εγωιστικού κοκτέιλ δρούσε για όσο τέτοιες ιδεολογίες βρίσκονταν πάνω στο χαρτί και δεν ενσαρκώνονταν στις νέες και λειτουργικές τεχνολογίες. Γιατί όταν μια μηχανή είναι αρκετά πειστική, οι άνθρωποι είναι έτοιμοι, όπως είδαμε να συμβαίνει με τα αυτόματα του Vaucanson, να καταστήσουν την μηχανή αυτή σύμβολο (μεταφορά) της ζωής τους. Με τον τρόπο αυτό η μηχανή γίνεται παγίδα, κλουβί, το αυτόματο από το οποίο δεν υπάρχει διαφυγή. Η διαβεβαίωση προς καθησυχασμόν που έδιναν κατά την δεκαετία του ’70 και ’80, πως η Ευρώπη δεν πρέπει να φοβάται πως θα δημιουργηθεί μια κοινωνία βάσει του βιολογιστικού εγωισμού, ήταν δυστυχώς βεβιασμένη. Μόνο όταν διαβάσει κανείς εκ των υστέρων το μεγάλης επιρροής bestseller του Dawkins «Το εγωιστικό γονίδιο» (1976), θα αναγνωρίσει πως δεν ήταν τίποτα λιγότερο από την βιολογική θεμελίωση αγορών και κοινωνιών που ελέγχονται από τα ρομπότ και τους αλγόριθμους. Ο Dawkins περιγράφει την εξέλιξη ως ένα γιγάντιο «βιολογικό υπολογιστή», μέσα στον οποίο «τα γονίδια ελέγχουν την συμπεριφορά των μηχανών που εξασφαλίζουν την επιβίωση τους, όχι μέσω νημάτων όπως κάποιος που παίζει με μαριονέτες, αλλά έμμεσα όπως κάποιος προγραμματιστής λογισμικού»157. Μέσα στον υπολογιστή αυτόν, το κέρδος και η απώλεια, η ιδιορρυθμία και η συνεργασία των εγωιστικών γονιδίων, υπολογίζεται στα πλαίσια μιας «οικονομίας βαμπίρ» (το αγαπημένο του παράδειγμα) βάσει των μοντέλων της θεωρίας των παιγνίων. Το βιβλίο γραμμένο δέκα χρόνια πριν ο υπολογιστής γίνει ένα παγκόσμιο εργαλείο, έμοιαζε στην αρχή σαν ένα πείραμα σκέψης, το οποίο μπορούσε κανείς να αποδεχθεί ή να απορρίψει. Φαινόταν έτη φωτός απομακρυσμένο το ενδεχόμενο, πως η κοινωνία θα ανοικοδομούνταν 156

Eric Michael Johnson, ‘Survival of the Kindest’.

157

Richard Dawkins, The Selfish Gene, σ. 52.

152

με τον τρόπο αυτό, όπως κάποτε το είχαν κάνει οι θεωρίες περί «ισορροπίας», «δυνάμεως» ή «αυτορρύθμισης». Θεωρίες που είχαν ενσαρκωθεί στην ατμομηχανή και επέφεραν την εποχή της βιομηχανίας. Τότε όμως, μια μέρα, στεκόταν ο υπολογιστής σε κάθε γραφείο. Και κάποια άλλη μέρα, ο υπολογιστής είχε σε μια νύχτα δικτυωθεί με όλους τους άλλους υπολογιστές του κόσμου, και είχε προσλάβει μοντέλα της θεωρίας των παιγνίων, για να διαπραγματευθεί αυτόματα με τους άλλους περί φάσματος τού σήματος, μετατόπισης αποθηκευτικού χώρου και μεταφοράς πληροφοριών. Και μια Τρίτη μέρα εργάζονταν οι οικονομικοί αλγόριθμοι όπως τα εγωιστικά γονίδια. Και την στιγμή αυτή είχαν αλλάξει οι κανόνες του παιχνιδιού στον σκονισμένο κόσμο των ανθρώπων. Εμφάνιση των αλχημιστών: οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι με επικεφαλής τον Ken Binmore. Είχαν προσλάβει τα σύμβολα τού εγωιστικού βιολογικού υπολογιστή από τον χώρο της κοινωνιοβιολογίας, έτσι όπως και τον 19ο αιώνα είχαν δανειστεί τα σύμβολα τους από την φυσική. Το μεγάλο κόλπο των ταχυδακτυλουργών ήταν το εξής: δεν μιλούσαν πια περί βιολογίας, αλλά χειρίζονταν τα γονίδια ως μικροσκοπικούς οικονομικούς πράκτορες (η έννοια γονίδιο έχει το αντίστοιχο της στην κοινωνιολογία, όπου τα στοιχεία αυτά λέγονται «meme» -ιδέες, έννοιες, κοσμοθεωρίεςπου υποτίθεται συμπεριφέρονται όπως το λογισμικό υπολογιστών). Σε ένα κόσμο στον οποίο υπήρχαν τότε μόνο τέσσερις υπολογιστές, αυτό ήταν αδιάφορο. Σε ένα κόσμο όμως, στον οποίο ο κάθε άνθρωπος επικοινωνούσε με τον υπολογιστή, αυτό ήταν μια επανάσταση. Μια επανάσταση που μπορεί να συγκριθεί μόνο, όχι με την επανάσταση του Gutenberg, αλλά με την γέννηση των μεγάλων ιδεολογιών του 20ου αιώνα.

153

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Μ (4/1/15 4:34 μ.μ): Ο Dawkins θεωρείται ο σπουδαιότερος εξελικτικός βιολόγος εν ζωή. Το "εγωιστικό γονίδιο" είναι το θεμέλιο όλης της σύγχρονης βιολογίας. Παράλληλα, είναι και από τους μεγαλύτερους άθεους του αιώνα μας. Στο βιβλίο του "Η αυταπάτη του Θεού" προσπαθεί να καταρρίψει την έννοια της Πίστης, ως παράλογη και ξεπερασμένη. Θεωρεί την ύπαρξη του Θεού ως ένα "απίθανο ενδεχόμενο" που δεν μας λύνει το πρόβλημα της προέλευσης του Κόσμου. Αντίθετα το επιδεινώνει γιατί δημιουργεί ένα νέο "ποιός έφτιαξε τον Δημιουργό"... Θεωρεί ότι η Ζωή εξελίχθηκε σε 4 δισεκατομμύρια χρόνια από απλές βιολογικές μορφές, τα βακτήρια, σε πολύπλοκες μέσω εμφάνισης πολλών πιθανοτήτων, (λόγω μεγάλης χρονικής διάρκειας), και φυσικής επιλογής (επιβίωση των συμβατών με το περιβάλλον)… Απορρίπτει την έννοια της Πίστης. Την θεωρεί ότι πιο επικίνδυνο και παράλογο, καθώς και το μεγαλύτερο εμπόδιο για την σκέψη. Πιστεύει ότι ο μοναδικός τρόπος να μάθεις την αλήθεια είναι ΟΙ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ. Χαρακτηρίζει την Αγία Γραφή, ένα δηλητηριώδες ηθικό σύστημα, και την μετάδοση της Πίστης από τους γονείς στα παιδιά τους ως "έγκλημα", επειδή ο εγκέφαλος των παιδιών για λόγους φυσικής επιλογής και επιβίωσης δέχεται αυτά ακούει αδιαμαρτύρητα. Εδώ ο συγγραφέας μας εξηγεί ότι αυτός ο άνθρωπος και συνολικά η επιστήμη της βιολογίας που μας περιγράφει ως μηχανές επιβίωσης που σκοπό έχουμε την διαιώνιση των εγωιστικών γονιδίων… όχι απλά επηρέασε αλλά καθόρισε την εξέλιξη των κοινωνιών. Δημιούργησε μια νέα ηθική που κωδικοποιείται σε όρους βιολογίας όπως: αξιολόγηση, ανταγωνισμός, επιβίωση, μεγιστοποίηση κέρδους κτλ.. Το βιολογικό μοντέλο του DNA, έγινε μοντέλο οικοδόμησης της κοινωνίας. Έγινε επίσης οικονομικό μοντέλο. Έγινε ιδεολογία της αγοράς και των επιχειρήσεων. Η κινητήρια δύναμη ήταν πλέον ο σκληρός ανταγωνισμός και η επιβίωση του ισχυρότερου. Η βιολογία έδωσε το άλλοθι σε μια εγωιστική κοινωνία και οικονομία. Άνοιξε το δρόμο (καταστρέφοντας με τις νέες θεωρίες όλα τα ηθικά διλλήματα), για το πέρασμα στις σύγχρονες κοινωνίες των αγορών που ελέγχονται πλήρως από τους εγωιστικούς αλγόριθμους… amethystos (4/1/15 5:37 μ.μ.): Η Θρησκευτική παράδοση στήν οποία μεγάλωσε δέν διαθέτει αποδείξεις διότι στερείται Χάριτος. Εμείς διαθέτουμε τούς Αγίους μας, καί ο Θεός δέν άφησε ποτέ καμμία γενιά παραπονεμένη. Άλλο άν μάς δουλεύει ο πονηρός μέ τίς συκοφαντίες τών αποτειχισμένων. Μ (5/1/15 10:01 π.μ): Οι Άγιοι είναι η ζωντανή απόδειξη. Αλλά μήπως οι επιστήμονες δεν έχουν χιλιάδες άλλες (αφού θέλουν να πάνε από το δρόμο των

154

αποδείξεων;).. .Πως μπορείς να εξηγήσεις όλη την απίστευτη ισορροπία στον πλανήτη μας, την απόσταση από τον ήλιο, την κλίση στην περιστροφή και την εναλλαγή των εποχών, την αναλογία των αερίων στην ατμόσφαιρα, την βαρύτητα που καθορίζει την μορφή του κόσμου... και τόσα πολλά.. αμέτρητα.. που μπορείς να πεις.. Και το σπουδαιότερο την εμφάνιση της Ζωής ως χημικό φαινόμενο που είναι αντίθετη με βασικούς νόμους του σύμπαντος όπως το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα, που πολύ απλά μας λέει ότι όλα τα κλειστά συστήματα μεταβαίνουν σε αύξηση της εντροπίας τους δηλ. της αταξίας τους και αποδιοργάνωσης.. Μα παίρνουν λέει ενέργεια από τον ήλιο.. δεν είναι κλειστά.. και ο ήλιος εκφυλίζεται.. Ωραία, αν πάμε όμως παραπέρα το ίδιο το Σύμπαν είναι ένα κλειστό σύστημα. Όταν μας λένε ότι ήταν συμπυκνωμένο σε ένα υλικό σημείο πριν το big bang, πως βρέθηκε η ενέργεια και η αιτία που την προκάλεσε;; Δεν υπάρχουν απαντήσεις… Σε κάθε ζήτημα που "λύνουν" ανοίγουν δεκάδες άλλα... Όμως ο Θεός δεν ανακαλύπτεται, αλλά αποκαλύπτεται και "μωραίνει" τους σοφούς και συνετούς του κόσμου αυτού, ενώ φανερώνει την αλήθεια στα "νήπια", τα "μωρά" και τα "εξουθενημένα" και τα "μη όντα" για να καταργήσει τα όντα..

155

14. Συγγένεια Ακόμα και η φύση λογαριάζει όπως ένας trader του χρηματιστηρίου

Γνωρίζουμε πως ο Αμερικανός επιχειρηματίας στον χώρο της βιοτεχνολογίας, Craig Venter, είχε δημιουργήσει ένα τεχνητό οργανισμό χρησιμοποιώντας τον ηλεκτρονικό υπολογιστή το 2010. Σύμφωνα με τον Venter, όπως δήλωσε ενώπιον τής αφρόκρεμας της Silicon-Valey, τα γονίδια είναι το software, το λογισμικό, το οποίο οικοδομεί το hardware, το σώμα. Ο Venter αντιπροσωπεύει τον τύπο τού επιστήμονα, που στο εργαστήριο του είναι σε θέση να κατασκευάσει τέρατα. Ένας ζωντανός οργανισμός είναι ζωντανός επειδή είναι λογισμικό. Μπορεί να προγραμματιστεί, βέβαια μόνο στο επίπεδο του βακτηρίου. Όλη όμως η νέα ιατρική η οποία αναδύεται, μεταμορφώνεται σε μια επιστήμη της πληροφορίας, η οποία βασίζεται στην ιδέα αυτή, τον αλγόριθμο. Ο κλάδος της ιατρικής που ασχολείται με τα βλαστικά κύτταρα (stem cells) κατασκευάζει στον υπολογιστή άβαταρ που εργάζονται για μας, και (άβαταρ) από τα οποία δημιουργούνται πιο αποτελεσματικά, πιο μακρόβια και οικονομικά ανταλλακτικά όργανα. Στην συνείδηση του ανθρώπου δε θα υπάρχει πια κανένας τομέας της ανθρώπινης ζωής, που να μείνει όπως είναι και να μην αποτελεί «πρόβλημα προς βελτίωση»158. Ταυτόχρονα όμως, το ίδιο συμβαίνει και στο επίπεδο του κοινωνικού προγραμματισμού του ανθρώπου. Το «νούμερο 2» έχει μόνο 2 γονίδια: ένα για τον εγωισμό και ένα για το κέρδος (και ίσως ένα τρίτο για τον φόβο). Αν η ζωή είναι λογισμικό, τότε και το λογισμικό είναι ζωή. Ποιον ενδιαφέρει ένας άνθρωπος από σάρκα και αίμα, όταν αυτό το οποίο θεωρεί κανείς ως πυρήνα της συμπεριφοράς τού (ανθρώπου) μπορεί να προγραμματιστεί ως ψηφιακό αντίγραφο, που είναι πιο φτηνό και πιο συγυρισμένο;

158

Nasar, A Beautiful Mind, σ. 110.

156

Η προϋπόθεση για την αναδυόμενη γενικευμένη ηλεκτροβιολογική θεωρία για τα πάντα και για τον καθένα, ήταν η στενή διασύνδεση των γονιδίων, των υπολογιστικών αλγορίθμων και της δυνατότητας προγραμματισμού τους. Και ενώ οι εξελικτικοί βιολόγοι είχαν ανακαλύψει την θεωρία παιγνίων για τον υπολογισμό των διαδικασιών επιβίωσης και επιλογής στην φύση, ο Ken Binmore είχε κάνει την αντίθετη κίνηση και, κατά την δεκαετία του ’90 εισήγαγε το «εγωιστικό γονίδιο» στην θεωρία των παιγνίων. Η μοντέρνα βιολογία και οικονομία είχαν ξαφνικά πολλά να κουβεντιάσουν. Γιατί από την στιγμή που η βιολογία άρχισε να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως «επιστήμη της πληροφορίας», η βιολογία και η οικονομία ασχολούνταν ουσιαστικά με το ίδιο πράγμα. Σε μια πρόταση που φαντάζει αθώα και αφανής, γίνεται σαφής η εκρηκτικότητα τής συνεργασίας αυτής: Γράφει ο Binmore: «κανείς δεν ισχυρίζεται πως τα γονίδια μάς καθορίζουν τι γίνεται αντιληπτό ως δίκαιο σε μια οποιαδήποτε κοινωνία. Λέμε απλώς πως τα γονίδια ορίζουν και περιορίζουν τους αλγόριθμους που μια κοινωνία χρησιμοποιεί για να καθορίσει τι είναι δίκαιο. Ένας τέτοιος αλγόριθμος όμως δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς ένα input το οποίο μπορεί και αναμασά»159. Γιατί πρέπει να έχουμε όλοι μας διαβάσει το κομμάτι αυτό; Γιατί μετά την ανάγνωση του, μόνο ένας ονειροπόλος μπορεί να επιμείνει πως δεν είναι ρομπότ αλλά κάτι άλλο. Γιατί και οι δυο, άνθρωπος και ρομπότ ορίζονται στον εσώτατο πυρήνα τους από κάτι, το οποίο κινητοποιεί τους αλγόριθμους. Και εδώ έχουμε το μοντέλο, συσκευασμένο σε διαφανή μεμβράνη, όπως ένα καινούριο iPhone: όποιος γράφει τους αλγόριθμους, γράφει (προγραμματίζει) τον νέο άνθρωπο. Στον καπιταλισμό της πληροφορίας, ο άνθρωπος είναι το σύνολο των αλγορίθμων του. Γι’ αυτό είναι τόσο επικερδής η καταγραφή, η ανάλυση και η σύγκριση των αλγορίθμων.

159

Binmore, Game Theory and the Social Contract: Volume 1: Playing Fair, σ. 231.

157

Είναι αδιάφορο, εάν από αυτούς προκύπτουν αποτελέσματα τα οποία σήμερα χρησιμοποιεί η Google, και αύριο μια ακόμα καλύτερη μηχανή αναζήτησης, ή αν τα χρησιμοποιεί η τράπεζα, η αστυνομία ή ο υπολογιστής του νοσοκομείου. Εναντίον τής ψηφιακής προκατάληψης, πως κάποιος αποτελεί κίνδυνο για την δημόσια ασφάλεια ή πως δεν είναι φερέγγυος για να πάρει δάνειο, δεν μπορεί κανείς να μηνύσει κανένα. Όπως δεν μπορεί κανείς να κάνει μήνυση στο γονίδιο που είναι υπεύθυνο για το Alzheimer ή την δυσπεψία της λακτόζης. Η μοναδική αβεβαιότητα βρίσκεται στο εάν από την προδιάθεση θα επέλθει η ασθένεια. Και όπως σήμερα συνιστώνται ή επιβάλλονται καθορισμένοι τρόποι ζωής σε περίπτωση γενετικής προδιάθεσης, έτσι στο μέλλον θα βιώσουμε στο κοινωνικό επίπεδο τις ίδιες δυσπεψίες που θα καθορίζονται όμως από τους αλγόριθμους. Οι ασφαλιστικές εταιρείες στην Μ. Βρετανία μειώνουν τα ασφάλιστρα εάν συμφωνήσει ο ασφαλιζόμενος να παρακολουθούν τον τρόπο οδήγησης του. Ο Stephen Baker περιγράφει στο «Business Week» μια αμερικάνικη εταιρία, η οποία βάσει ταξινομήσεων των 25χρονων τους συγκρίνει με τούς 50χρονους, με σκοπό να προβλέψει πως θα είναι αυτοί όταν γίνουν 50 ετών. Οι άνθρωποι οι οποίοι κατευθύνουν την κοινωνική τους επικοινωνία με τέτοιο τρόπο, ώστε να αυξήσουν την φερεγγυότητα τους, έχουν ήδη μπει στο παιχνίδι. Βλέπουμε στο σημείο αυτό σε πραγματικό χρόνο, και χωρίς βοηθητικά οπτικά μέσα, πως η νεοκλασική οικονομική θεωρία, ο δαρβινισμός και η τεχνολογία των υπολογιστών συγχωνεύονται σε μια νέα υπερθεωρία. Και αν ο Μαρξ είχε κολλήσει στον 19ο αιώνα, όπως πολλοί πιστεύουν, οι επικίνδυνοι μαθητές του Δαρβίνου κατάφεραν να προετοιμάσουν τους Βρετανούς για το παιχνίδι της ζωής στον 21ο αιώνα. Τα γονίδια είναι μικροσκοπικές μηχανές επιβίωσης μέσα στην μηχανή επιβίωσης που λέγεται άνθρωπος, που είναι μια μικροσκοπική μηχανή επιβίωσης στην μηχανή επιβίωσης που λέγεται αγορά. Όλα αυτά δεν είναι θαυμαστά, αλλά αποτέλεσμα μιας απλής, σχεδόν ανόητης διαδικασίας, για την οποία η φύση χρησιμοποιεί τις ίδιες συνταγές όπως οι αυτοματοποιημένες αγορές. Η φύση η ίδια

158

γίνεται «νούμερο 2». Και το «νούμερο 2» με τον τρόπο αυτό είναι νόμος της φύσης. Ο φιλόσοφος Daniel Dennett λέει: «Και εδώ είναι η επικίνδυνη ιδέα του Δαρβίνου: το επίπεδο του αλγόριθμου είναι το επίπεδο το οποίο εξηγεί με τον καλύτερο τρόπο την ταχύτητα της αντιλόπης, τις φτερούγες του αετού, την μορφή της ορχιδέας, την ποικιλία των ειδών, και όλα τα άλλα θαύματα της φύσης»160. Τι κινητοποιεί όλες αυτές τις υπολογιστικές μηχανές; Αυτομεγιστοποίηση του ιδιωτικού κέρδους επιβίωσης, συνεργασία μόνο σε περίπτωση που εξυπηρετούνται οι ιδιοτελείς σκοποί, «ανόητη (χωρίς πνεύμα)» κατεύθυνση προς ένα σκοπό, και η δεξιότητα εκμετάλλευσης των αδυναμιών των άλλων, όπως επισήμανε ο κοινωνιοβιολόγος και θεωρητικός των παιγνίων John Maynard Smith161. Στο σημείο αυτό της διήγησής μας θα παρακαλούσα τον αναγνώστη, να στραφεί για λίγο προς τα πίσω, και να δει πως μια πόρτα ανοίγει στην ράχη του. Είναι η πόρτα από την οποία το «νούμερο 2» προσπαθεί να εισέλθει λαθραία στο δωμάτιο του αναγνώστη. Σε λίγο καιρό θα ξεσπάσει διαμάχη, όπως σε μια κωμωδία, για το ποιος είναι το πραγματικό «νούμερο 1», εσείς ή αυτός; Και ενώ η διαμάχη διαρκεί ακόμα, σε κάποιο άλλο μέρος η απόφαση έχει ήδη παρθεί: εσείς είστε το ένα. Όπως ένας μακρινός ξάδελφος, που έρχεται για επίσκεψη και δε θέλει να ξαναφύγει, και σιγά σιγά παίρνει τον έλεγχο του νοικοκυριού, το «νούμερο 2» έχει μετατρέψει το «ψηφιακό εσύ» σε αυτό που κατήντησε το δικό του τερατώδες εγώ. «Είμαι συγγενής σου», λέει. Και η κοινωνιοβιολογία με τον ισχυρισμό περί «εγωιστικού γονιδίου», λέει: έχει τα ίδια γονίδια με σένα. 160

Daniel C. Dennett, Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life, σ. 59.

161

John Maynard Smith, ‘Genes, Memes, & Minds’.

159

Γράφει ο Binmore: «οι άνθρωποι αισθάνονται προφανώς πως έχουν μειωθεί, όταν λέει κανείς πως δεν είναι καλύτεροι από τα ρομπότ, όπως οι άνθρωποι κατά την βικτωριανή εποχή, θεωρούσαν πως απειλούνταν η αξιοπρέπεια τους όταν έμαθαν ότι οι πίθηκοι είναι συγγενείς τους... Ο φόβος, ότι θα διαλυθεί η κοινωνία, εάν οι άνθρωποι μάθουν ποια είναι η αληθινή τους φύση, είναι παράλογος»162. Λίγοι διαπίστωσαν με τόση σαφήνεια, όπως ο Αμερικανός βιολόγος Stephen Jay Gould, την σύντηξη των βιολογικών και οικονομικών θεωριών, και την ανάδυση αυτής της νέας ιδεολογικής μηχανής. Επιτέθηκε στον Dennett, επειδή ήθελε να εξηγήσει τα θαύματα της φύσης αποκλειστικά βάσει της υπολογιστικής απόδοσης εγωιστικών αλγορίθμων. Το 1997 ο Gould αναφερόταν στην βιολογία, αλλά θα μπορούσε να μιλήσει με τον ίδιο τρόπο για τις αγορές του 2007. Αυτός είχε απλώς υπενθυμίσει, πως απρόσμενα γεγονότα μπορούν να αλλάξουν τα πάντα. «Η ποικιλία των ειδών δηλαδή δεν είναι τίποτα παραπάνω από την απλή υπολογιστική ικανότητα της φυσικής επιλογής; Εγώ αντίθετα θαυμάζω, πως ένας μετεωρίτης εξαφάνισε τους δεινόσαυρους και έδωσε την ευκαιρία στα θηλαστικά. Αν δεν λάμβανε χώρα αυτό το τυχαίο γεγονός... εμείς δε θα υπήρχαμε, για να είμαστε σε θέση να θαυμάζουμε»163. Είτε ο μετεωρίτης που κατέστρεψε τους δεινόσαυρους, είτε ο «μαύρος κύκνος» -το απρόσμενο γεγονός δηλαδή, που είναι σε θέση να σβήσει τις αγορές- σε ένα κόσμο όπου το «νούμερο 2» έχει γίνει νόμος της φύσης, αυτά (τα απρόσμενα γεγονότα) θα είναι διαρκής συνοδοιπόρος αυτής της κοινωνίας. Η επίσημη έννοια είναι: «μη αποσκοπούμενες συνέπειες». Και ίσως θα πρέπει να κρατήσουμε την έννοια αυτή στη μνήμη μας, σε περίπτωση που κάποια καταχώρηση στο facebook πέσει στα χέρια ενός τραπεζικού που αποφασίζει ποιος θα πάρει δάνειο και ποιος όχι, ή όταν το χρηματιστήριο παράγει τρελές πληροφορίες όλο και πιο συχνά.

162

163

Binmore, Game Theory and the Social Contract: Volume 1: Playing Fair, σ. 231. Stephen Jay Gould, ‘Darwinian Fundamentalism’.

160

Ο καθηγητής στατιστικής Andrew Gelman, εξηγεί: «ο νόμος των μη επισκοπούμενων συνεπειών δείχνει τι συμβαίνει, όταν ένα απλό σύστημα προσπαθεί να ελέγξει ένα πολύπλοκο σύστημα»164. Με τον ίδιο τρόπο, το «νούμερο 2», με οικονομική στενοκεφαλιά του, ρυθμίζει τον άνθρωπο που αποτελείται από σάρκα και αίμα. Οι άνθρωποι δεν ενεργούν κατά κανόνα σύμφωνα με την θεωρία, όπως διαπιστώνεται από τα πρώτα πειράματα με τις γραμματείς του RAND, μέχρι και σήμερα. Η παιδεία, η ηθική, οι πεποιθήσεις, συχνά διαφεύγουν από την επιρροή των επιταγών του εγωισμού. Όσο όμως μειώνονται τα όρια των αγορών, όπου το «νούμερο 2» διατάζει, γίνεται όλο και πιο φανερό, πως όλα μετατρέπονται σε αγορά. Στα πλαίσια της μοντέρνας οικονομίας τής πληροφορίας, ο άνθρωπος εμπορεύεται σαν ένα προϊόν το ίδιο το εγώ του, ξεκινώντας από το βιογραφικό μέχρι τα κοινωνικά δίκτυα. Σύμφωνα με τον Philip Mirowski, «ο άνθρωπος πρέπει να γίνει manager του εγώ του». Όσο πιο απελευθερωμένη η αγορά, τόσο μεγαλύτερη η τιμή που πρέπει κανείς να πληρώσει για την αντίσταση που προβάλλει στην κατάσταση αυτή. Στην ζωή δεν πέφτουν οι μετεωρίτες, ούτε περνούν από μπροστά μας μαύροι κύκνοι. Το πράγμα είναι πολύ πιο λεπτό, και για τον λόγο αυτό πιο επικίνδυνο. Σε μια κοινωνία, όπου αρκεί ένα εσφαλμένο σήμα (κάποιο λάθος tweet ή email με κάποιο προδοτικό συναίσθημα) για να καταστρέψει ολόκληρη την ζωή μας, και όπου τα σήματα της ζωής μας καταγράφονται, αποθηκεύονται, αξιολογούνται ή πωλούνται, η κοινωνία αυτή αρχίζει να διεξάγει ψυχρό πόλεμο με τον εαυτό της. Μια τέτοια κοινωνία είναι αναγκασμένη να ζήσει σε δυο κόσμους: σε αυτόν του «νούμερο 2» και στον δικό της - μια σχιζοφρένεια που παράγει διαρκώς αντιφάσεις. Το αποτέλεσμα είναι ότι με τόν τρόπο αυτό ζει κανείς σε μια κοινωνία όπως προέβλεψε ο Philipp K.Dick: τίποτα δεν σημαίνει πια αυτό που πράγματι είναι, και η ζωή τού καθενός καταντά απλώς ένα υπολογισμός ρίσκου και πιθανοτήτων. 164

Das, Extreme Money, σ. 424.

161

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Θωμάς (26/7/13 9:33 μ.μ.): Ο Craig Venter είναι κοντά στο να δημιουργήσει τεχνητή ζωή (03/2013). Για πρώτη φορά βρισκόμαστε κοντά στη δημιουργία τεχνητής ζωής από το μηδέν. Έτσι λέει ο Craig Venter, ιδρυτής του J. Craig Venter Institute στο Rockville του Maryland, ο οποίος φημίζεται για τη δημιουργία του πρώτου κυττάρου με συνθετικό γονιδίωμα. «Νομίζουμε ότι είμαστε κοντά, αλλά ακόμα δεν έχουμε υποβάλει κάποια εργασία», είπε κατά την παγκόσμια σύνοδο κορυφής Grand Challenges στο Λονδίνο αυτή την εβδομάδα. Ο Venter ανακοίνωσε το 2010 ότι είχε φέρει στη ζωή μια σχεδόν εντελώς συνθετική μορφή του βακτηρίου Mycoplasma mycoides, με τη μεταμόσχευσή του στο κενό κέλυφος ενός άλλου βακτηρίου. Η τελευταία δημιουργία του Venter, το οποίο έχει βαπτιστεί "το Χαίρε Μαρία γονιδίωμα", θα γίνει από το μηδέν με τα γονίδια που αυτός και οι συνεργάτες του ινστιτούτου, Clyde Hutchison και Hamilton Smith, θεωρούν απαραίτητα για τη ζωή. Η ομάδα χρησιμοποιεί προσομοιώσεις σε υπολογιστή για να κατανοήσουν καλύτερα τι χρειάζεται για να δημιουργηθεί μια απλή, αυτο-αναπαραγωγή των κυττάρων. «Μόλις έχουμε ένα ελάχιστο πλαίσιο, μπορούμε να προσθέσουμε οτιδήποτε άλλο σε αυτό», λέει. Ανώνυμος (26/7/13 11:42 μ.μ): Θωμά αγαπητέ, εάν όντως δημιουργηθεί ζωή εκ του μηδενός εις εργαστήριον, αυτό τι επιπτώσεις φιλοσοφικές-θρησκευτικές, νομίζετε οτι θα έχει; http://www.newscientist.com/article/dn23266-craig-venter-close-to-creatingsynthetic-life.html#.UfLAO40W3ng Ανώνυμος (26/7/13 11:42 μ.μ): Θωμά αγαπητέ, εάν όντως δημιουργηθεί ζωή εκ του μηδενός εις εργαστήριον, αυτό τι επιπτώσεις φιλοσοφικές-θρησκευτικές, νομίζετε οτι θα έχει; Θωμάς (27/7/13 12:48 π.μ.): Αγαπητέ φίλε δεν μπορεί να δημιουργηθεί ζωή εκ του μηδενός στο εργαστήριο. Ο Venter και οι συνεργάτες του θα χρησιμοποιήσουν γονίδια τα οποία θεωρούν απαραίτητα για τη ζωή. Αν αυτό συμβεί τότε τι δημιουργία εκ του μηδενός είναι αυτή; Το καλύτερο σχόλιο για το παραπάνω φαινόμενο το βρήκα σε μια ανάρτηση του Αμέθυστου (Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ): Ο Κάντ είχε ισχυρισθεί πώς τήν 162

ανθρώπινη γνώση, την οδηγούν δύο ρυθμιστικές αρχές. Οι αρχές της ομοιότητος και της ανομοιότητος, της ομογένειας και της ετερογένειας. Για να λειτουργήσει η ανθρώπινη νόηση και οι δύο αρχές είναι απαραίτητες. Η λογική αρχή του γένους που απαιτεί την ταυτότητα, αντισταθμίζεται από μία άλλη αρχή, του είδους, που απαιτεί διαφορετικότητα και τήν πολλαπλότητα των πραγμάτων. Η ανθρωπολογία λοιπόν ανακαλύπτει στην συνέχεια πώς η πρωτόγονη διάνοια, είναι κατώτερη από την σύγχρονη, ώς πρός την μάζα και το μέγεθος της πληροφορίας, των εμπειρικών δεδομένων, αλλά συμφωνεί τελείως μαζί μας, με τους δικούς μας τρόπους σκέψης και συλλογισμού, στην ερμηνεία αυτών των γεγονότων. Ο πρωτόγονος μάγος ή ο αλχημιστής δέν διαφέρει σε τίποτε από τον σύγχρονο επιστήμονα, ο οποίος κάνει πειράματα στο εργαστήριο του. Και η κοινή προϋπόθεση είναι η πίστη στην τάξη και στην ομοιομορφία της φύσεως: στην φύση δηλαδή, ένα γεγονός το διαδέχεται αναγκαίως ένα άλλο χωρίς την επέμβαση οποιασδήποτε πράξεως πνευματικής ή προσωπικής. Ακόμη και σήμερα που κατερρίφθη υποτίθεται με την σχετικότητα αυτή η πεποίθηση περί της ομοιογένειας των φυσικών φαινομένων, δέν εμφανίστηκε κάποιος ρόλος μίας προσωπικής πράξεως, μία απαραίτητη ανθρώπινη επέμβαση! Ακόμη και η γενετική επεμβαίνει στην Φύση, πιστεύοντας στην ομοιογένεια της. Τίποτε δέν αλλάζει. Δέν είναι κάν δυνατή η αλλαγή. Τί δέν αλλάζει δηλαδή; Η αιτία και το αποτέλεσμα. Ο νόμος της βαρύτητος. Η δύναμις. Ο δυνατός είναι ταυτισμένος πάντοτε με την ουσία, με την υπόσταση! Η προσωπικότης αναλαμβάνει την αρχηγία. Για να επιλέξω τον δυνατό όμως δηλώνω την αδυναμία μου. Μπορώ να μεταλλάξω την αδυναμία μου βεβαίως σε δύναμη αλλά και πάλι βρίσκομαι παγιδευμένος στο καλό και στο κακό. Αυτοί οι τύποι το παίζουν θεοί πάνω στην άγνοιά μας... Ανώνυμος (27/7/13 9:11 π.μ.): Εντυπωσιακή η συγκεκριμένη εδώ δημοσίευση. Τη διάβασα και αναρωτήθηκα: "τις δύναται σωθήναι;" Θωμά, σωστή η υπενθύμιση του σχήματος των αντιθέτων και του Καντ. Βοηθήσατε να θυμηθώ ότι όλες οι συμπεριφορές λένε οι φυσικοί, είναι είτε συμπεριφορές προσέγγισης, είτε συμπεριφορές απομάκρυνσης, προσωπικά, αυτή τη στιγμή π.χ. σας προσεγγίζω ρωτώντας. Υπήρξατε αναλυτικός και θεωρητικός μαζί στην απάντησή σας, και απόλεσα την ουσία. Ας επανατοποθετήσω το ερώτημα του ανων. 11:42: τι μπορεί να σημαίνει το ότι ο Θεός έφτιασε τον Αδάμ κατ'Εικόνα Του; Μήπως αυτό μπορεί να σημαίνει ότι δόθηκε δύναμη δημιουργίας εκ του μηδενός και στον άνθρωπο; μήπως θα ήταν δυνατόν αυτό να συμβεί σε κάποια φάση της εξέλιξης αυτού που ονομάζουμε Επιστήμη; και αν συμβεί, τότε αυτοί που επιθυμούν να ονομάζονται χριστιανοί, τι είδους κραδασμούς θα δεχτούν στο σκάφος της κοσμοθεωρίας τους; Με ενδιαφέρουν οι πρακτικές, πολύ συγκεκριμένες επιπτώσεις του -θεωρητικά, για σας- ανέφικτου

163

ενδεχομένου στην καθημερινότητά μας- εφόσον θα μπορούσατε να κάνετε κάποια νύξη γι αυτές. Θωμάς (29/7/13 8:12 μ.μ.): @ Ανώνυμος 27/7/13 9:11 π.μ. Το κατ' εικόνα και το καθ' ομοίωσιν δεν σημαίνει ότι δόθηκε δύναμη δημιουργίας εκ του μηδενός στον άνθρωπο αλλά είναι το αυτεξούσιο (το οποίο και χάσαμε με την πτώση). Η σύγχρονη φυσική επιστήμη δεν έχει καμία σχέση με τον άνθρωπο καθώς έχει αυτονομηθεί πλήρως με την επανάσταση του Γαλιλαίου. Η επιστήμη δεν μπορεί να κατασκευάσει πράγματα από το μηδέν αλλά όλες οι δυνάμεις που ανακαλύπτει είναι εκ του παντός (δηλαδή το σύνολο των υπαρκτών γνώσεων αυστηρά μέσα στα πλαίσια της φύσης, του φυσικού κόσμου). Συνεπώς η δημιουργικότητα της σύγχρονης επιστήμης δεν έχει καμία σχέση με την δημιουργία του Θεού. Στόχος της σύγχρονης επιστήμης είναι με τη βοήθεια της τεχνολογίας να χρησιμοποιήσει το σύνολο των υπαρκτών γνώσεων με απώτερο στόχο τη δημιουργία του υπερανθρώπου (όπως τον οραματίστηκε ο Νίτσε), του βιονικού ανθρώπου, του ανθρώπου-ρομπότ (όπως το παρουσιάζει και ο Schirrmacher). Μάλιστα η σύγχρονη επιστήμη δεν έχει καμία σχέση με την αρχαία επιστήμη του Αριστοτέλη (η οποία ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τον άνθρωπο) και γι' αυτό την βλέπουμε στις μέρες μας να είναι ταυτισμένη με την πολιτική και να υπηρετεί τυφλά την εξουσία πράγμα που δεν έκανε η αρχαία επιστήμη (π.χ. Αρχιμήδης). Ο χριστιανός εφόσον δεν είναι εκ του κόσμου τούτου δεν νομίζω να τον απασχολεί το θέμα. Μεγάλο σοκ θα πάθει όμως ο σημερινός εκκοσμικευμένος άνθρωπος όταν καταλάβει ότι θα αντικατασταθεί από τον βιονικό άνθρωπο-ρομπότ και το νούμερο 2 θα γίνει σιγά-σιγά το νούμερο 1. Πραγματικά οι τελευταίες δημοσιεύσεις ήταν αποκαλυπτικές. Ανώνυμος (5/1/15 5:11 μ.μ.): Το καλύτερο κομμάτι μέχρι τώρα. Αρχίζει να μπαίνει σε βαθιά νερά.. Ανώνυμος (5/1/15 8:07 μ.μ.): Αμέθυστε ποιοί είναι αυτοί οι κύριοι που συνεχώς αναρτάς αποσπάσματα από έργα τους - λέω την αμαρτία μου ποτέ δέν είχα την υπομονή νά μπώ στόν λαβύρινθο της σκέψης τους Η ελληνική φιλοσοφία πρό Χριστού είχε μιά αξία μέ την έννοια οτι η ανθρώπινη σκέψη έφθασε ανθρωπίνως στό απόγειό της. Μετά Χριστόν έχει ένα ενδιαφέρον μόνο καί μόνο γιά νά γνωρίσει κανείς την περιπέτεια της ανθρώπινης σκέψης στην απομάκρυνσή του από τον Θεό στόν Ευρωπαϊκό χώρο. Μία περιπέτεια που την δημιούργησε η αίρεση του παπισμού μέ κατάληξη τον μηδενισμό καί την αθεϊα. Όλη η ευρωπαϊκή φιλοσοφία είναι παράγωγο του παπισμού καί δέν έχει νά κάνει μέ τον ελληνικό χώρο. Ο Τελεβάντος φαντάσου θύμωσε επειδή κάποιος είπε τον Νίτσε «ηλίθιο». Τόσο μεγάλο έγκλημα αυτός που τό ζωολογικό βασίλειο βρίσκεται στην ημερησία διάταξή του. Τό μωρόν του Θεού σοφώτερον των ανθρώπων εστί Χαίρε η τεχνολογους ΑΛΟΓΟΥΣ ελέγχουσα!

164

amethystos (5/1/15 10:36 μ.μ.): Εσείς καί εμείς δέν ανήκουμε στά μωρά τού θεού. Καί δυστυχώς σκεπτόμαστε όπως ακριβώς εξέλιξε τήν δυτική σκέψη ο παπισμός, νομίζοντας ότι είμαστε ορθόδοξοι. Ποιός μπορεί νά διαβάσει σήμερα τούς Πατέρες τής εκκλησίας καί τούς θεολόγους της. Μ (6/1/15 6:26 μ.μ.): 8.07 Αυτά που λέτε δεν έρχονται σε αντίθεση με το βιβλίο, γιατί ο συγγραφέας κάνει όχι απλά μια σκληρή κριτική σε αυτό το έκτρωμα πολιτισμού και οικονομικού συστήματος αδικίας που ζούμε αλλά το ξεσκεπάζει το ξεγυμνώνει και μπορούμε να το δούμε ακριβώς. Και επειδή η μετάλλαξη του ανθρώπινου στοιχείου έχει επηρεάσει ακόμα και το θρησκευτικό κομμάτι μας, έχει μεγάλη αξία να την κατανοήσουμε. Εδώ μας λέει ότι ένα απλό "σύστημα ύπαρξης" με 3 "γονίδια" ΕΓΩΙΣΜΟΥ, ΚΕΡΔΟΥΣ και ΦΟΒΟΥ, προσπαθεί να ελέγξει (και τα καταφέρνει) ένα πολύπλοκο σύστημα τον ΑΝΘΡΩΠΟ. Αυτό είναι ένα κατασκεύασμα της νέας υπερθεωρίας από την σύντηξη της εξελικτικής και της οικονομικής θεωρίας και της τεχνολογίας των Η/Υ, το οποίο εμπεδώνεται σιγά σιγά στη συνείδησή μας, ως ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ. Μας λένε ότι όλα στη φύση (άρα κατ' επέκταση και στις ανθρώπινες κοινωνίες) είναι υπολογιστικές μηχανές που αποβλέπουν στη μεγιστοποίηση του κέρδους και την επιβίωση κάνοντας συνεργασίες μόνο για ιδιοτέλεια και εκμεταλλευόμενοι την αδυναμία του άλλου! Μας πείθουν λοιπόν ότι εφόσον η φύση έχει την ίδια συνταγή με την οικονομία των "αγορών".. το να λειτουργείς με αυτόν τον τρόπο είναι μια ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ. Πρέπει να κατανοήσουμε αυτή τη λογική γιατί δυστυχώς είναι πλέον εδώ, τη ζούμε καθημερινά.. Και δεν περιορίζεται μόνο στα στελέχη μεγάλων εταιριών που φτιάχνουν φιλόδοξα business plans ή στα golden boys των Τραπεζών, αλλά αγγίζει πια τους πάντες και τα πάντα. Από τα μαθητικά μας χρόνια ακούμε αυτή την ορολογία... "ο ανταγωνισμός είναι σκληρός", "θα επιτύχει ο ικανότερος", "τα κριτήρια γίνονται όλο και αυστηρότερα.. οι απαιτήσεις όλο και μεγαλύτερες", "πρέπει να αποκτήσεις όσο το δυνατόν περισσότερα εφόδια".. και όλα αυτά για να στελεχώσουν οι καλύτεροι αυτό το συγκεκριμένο σύστημα της αποθέωσης του εγωισμού.. όπου ο άνθρωπος είναι ένα "γονίδιο" μέσα σε μια "μηχανή επιβίωσης" που είναι οι αυτοματοποιημένες αγορές. Δεν μπορούμε βέβαια να φύγουμε σωματικά από το σύστημα αυτό, ψυχικά όμως και πνευματικά ΜΠΟΡΟΥΜΕ, και νομίζω ότι το βιβλίο αυτό μας βοηθάει πολύ αφού ξεσκεπάζει το αληθινό του πρόσωπο…

165

15. Σχιζοφρένεια Ο κόσμος είναι πολύ πιο κατάλληλος για τα εγωιστικά αυτόματα παρά για ονειροπόλους ανθρώπους

Είναι θαυμαστό πόσο αντιστέκονται οι άνθρωποι όταν προσπαθεί κανείς να τους κάνει εγωιστές. Τους παρουσίασαν την πιο μοντέρνα εικόνα του ανθρώπου που τον ενδιαφέρει μόνο το συμφέρον του, αλλά οι περισσότεροι δεν παίζουν. Το αντίθετο: μεταξύ αυτού που οι άνθρωποι θα έπρεπε να είναι, και μεταξύ αυτού που είναι, βρίσκεται ένα σχεδόν αγεφύρωτο χάσμα. Ήδη το 1955, όταν η θεωρία παιγνίων είχε γίνει της μόδας -χωρίς την χρήση υπολογιστών ακόμα, αλλά είχε σχεδιαστεί ως ένα αυτόματο- ο John W. Campbell είχε προειδοποιήσει για την μεταφορά μαθηματικών κανόνων στην κοινωνία: «άνθρωποι, οι οποίοι μεγαλώνουν σε έναν πολιτισμό όπου κυριαρχεί το κρυμμένο παιχνίδι, θα αποκτήσουν τρομακτικά ψυχικά προβλήματα». Εννοούσε το εξής: το να μεγαλώσει κανείς σε μια κοινωνία, όπου τίποτα δεν σημαίνει αυτό που υποτίθεται ότι σημαίνει. Το να πράττεις όπως δεν σκέφτεσαι, και να σκέφτεσαι ό,τι δεν γνωρίζεις, δημιουργεί τεράστιες αντιφάσεις, οι οποίες γίνονται αντιληπτές από τα συμπτώματά τους, όπως σε περίπτωση αρρώστιας. Μερικοί αντιλαμβάνονται ήδη την μεγάλη αντίφαση, η οποία οδηγεί, όπως το προέβλεψε ο John W. Campbell, σε «τρομακτικά» ψυχικά προβλήματα όταν λέει κανείς την αλήθεια. Από την μια πλευρά έχουμε τον κόσμο όπου υπάρχει η «εξυπνάδα του κοπαδιού», η «δικτύωση», η «διαφάνεια», η «συμμετοχή» και η «συνεργασία», που ξεκινά από τα blog και φτάνει στην Αραβική Άνοιξη. Από την άλλη πλευρά έχουμε το αντίθετο: εγωιστικά σκιώδη δίκτυα, τέτοιου μεγέθους, ώστε δεν μιλάμε πια για φορολογική απάτη, αλλά για κατεστραμμένα δισεκατομμύρια και κυβερνήσεις που πέφτουν, και ταυτόχρονα τεράστιο προσωπικό κέρδος αυτών που προκαλούν τις καταστάσεις. Ή έχουμε: οικονομία της γνώσης με ταυτόχρονη παρακμή των ιδρυμάτων αρμόδιων για την γνώση. Ή: διαφάνεια με ταυτόχρονο διορισμό αδιαφανών βουλευτών και μη αρμόδιων βουλών. Ή: ανωνυμία και ταυτόχρονη αποκάλυψη των πιο προσωπικών 166

δεδομένων. Ή: «συμμετοχή» και ταυτόχρονη υποτίμηση των δημοψηφισμάτων, τα οποία θα μπορούσαν να προκαλέσουν ανασφάλεια στις αγορές. Ή: απόλυτη «δημιουργικότητα» και υπόσχεση διασημότητας για τον καθένα, και ταυτόχρονο πληθωρισμό αυτο-εκμετάλλευσης και απλήρωτης μικροεργασίας. Ή: «τέλος της εργασίας» κάνοντας ευτυχισμένες τις αναπτυσσόμενες χώρες με τα sweat-shops (εργοστάσια με πολύ χαμηλούς μισθούς), που θα μπορούσαν να προέρχονται από κάποιο μυθιστόρημα του Dickens. Τέλος: «συνεργασία» και ταυτόχρονη έκρηξη πληθυσμού του εγωιστικού πράκτορα σε όλα τα ψηφιακά μέσα. Οι αντιφάσεις αυτές είναι ο λόγος για τον οποίο ακόμα και ενθουσιώδεις θεωρητικοί της κοινωνίας των δικτύων, αντιλαμβάνονται τρομοκρατημένοι μια «δομική σχιζοφρένεια μεταξύ λειτουργίας και σημασίας», και πως η παράνοια απειλεί να γίνει το ουσιώδες χαρακτηριστικό της επικοινωνίας165. Ακόμα και οι οπαδοί του «νούμερο 2» δεν αντιλέγουν σε αυτά. Απλώς απαντούν, πως τα προβλήματα προκαλούνται, επειδή είμαστε ακόμα σε μεγάλο βαθμό «νούμερο 1». Όλα εξαρτώνται από την τοποθέτηση μας, λέει ο Ken Binmore και προσθέτει ενθαρρυντικά, πως για μια πετυχημένη συνεργασία σε μια κοινωνία, δεν είναι αναγκαίο «οι πολίτες της να είναι Dr. Jekyll, οι οποίοι να αντιμετωπίζουν ως αδέλφια ο ένας τον άλλον»166. Η αντιφατικότητα όμως του ανθρώπου δεν ήταν μικρό πρόβλημα, όταν πρόκειται να παίξει στο παιχνίδι αυτό. Οι άνθρωποι είχαν αποδειχθεί πολύ απρόβλεπτοι για την cut-throat λογική τής θεωρίας των παιγνίων. Λίγο παραπάνω άνθρωπος και λίγο λιγότερο αυτόματο απ’ όσο χρειάζεται, βρόμισαν την αλχημιστική φόρμουλα. Και έτσι επανελήφθη αυτό που ο στρατός είχε κάνει κατά τον Ψυχρό Πόλεμο: έβαλαν τους ανθρώπους να ενεργήσουν μέσω αυτομάτων, «στα οποία είχαν εμπιστοσύνη». Δεν θα ήταν βοηθητικό, σε μια εποχή όπου άνθρωποι και αγορές επικοινωνούν αστραπιαία μέσω του ίντερνετ 165

Manuel Castells, The Rise of the Network Society: The Information Age: Economy, Society, and Culture, Volume 1, σ. 3. 166

Ken Binmore, Game Theory and the Social Contract: Volume 2: Just Playing , σ. 205–6.

167

και ηλεκτρονικών χρηματιστηρίων, να αφήσουμε το «νούμερο 2» να τα κάνει όλα; Ο Nir Vulkan, ένας πρωτοπόρος των ηλεκτρονικών αγορών, είχε πει λίγο πριν ξεκινήσει το εμπορικό ίντερνετ: «η θεωρία των παιγνίων είναι πιο κατάλληλη για αυτόματα παρά για τους ανθρώπους»167. Αυτό είναι το μήνυμα: δεν σας χρειαζόμαστε. Όχι μόνο επειδή είστε πολύ αργοί και μερικές φορές αποκοιμάστε στις οθόνες, αλλά γιατί έχουμε την ευκαιρία, να κατασκευάσουμε καλύτερες εγώ-μηχανές, τις οποίες δεν θα φτάσετε ποτέ. Υπάρχει κάτι καλύτερο από τον άνθρωπο, εάν θέλει κανείς να κάνει εμπόριο. Πρέπει απλώς να πείσουμε τον άνθρωπο να δώσει στον αυτόματο πράκτορα νομιμότητα και εξουσιοδότηση. Ο πράκτορας δεν είναι μόνο κωδικοποιημένο λογισμικό, αλλά κωδικοποιημένη ιδεολογία. Το «νούμερο 2» εργάζεται σε ψηφιακά περιβάλλοντα, όπως μια επιχείρηση η οποία θέλει να αυξήσει την αποτελεσματικότητα και ανταγωνιστικότητά της. Την επιτυχία μπορεί μόνο ο άνθρωπος να την μειώσει. Για τον λόγο αυτό, το «νούμερο 2» πρέπει να ελευθερωθεί από τα δεσμά του. Το «αόρατο χέρι της αγοράς» γίνεται χέρι του «νούμερο 2». Η προφητεία του Vulkan από το 1999 έλεγε, πως «όχι μόνο η επιτυχία των χρηματιστηρίων, αλλά καί η επιτυχία όλων των αγορών από το νυφοπάζαρο μέχρι την αγορά των ιδεών- εξαρτάται από την απόδοση του εγωιστικού πράκτορα, και η συμπεριφορά των αγορών αυτών δεν μπορεί πια να ελεγχθεί από κανένα»168. Πήραμε αυτό που προέβλεψε ο Vulkan. Όχι μόνο ένα μοντέλο ανθρώπου, αλλά άπειρους εγωιστικούς (συχνά εντελώς βλάκες) ψηφιακούς πράκτορες, οι οποίοι πολλαπλασιάζονται σαν μονοκύτταροι οργανισμοί (με γρήγορο ρυθμό) στις διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες. Δεν απαιτούνται πολλά για να προγραμματιστεί το «νούμερο 2». 167

Vulkan, ‘Economic Implications of Agent Technology and E-Commerce’, σ. 5.

168

Vulkan, ‘Economic Implications of Agent Technology and E-Commerce’, σ. 4-5.

168

Ιδιοτέλεια, κερδοσκοπία και ικανότητα για απάτη. Όποιος ψάχνει το πιστοποιητικό γεννήσεως, όπου όλα τα στοιχεία της ανθρώπινης ζωής έχουν γίνει αγορές της πληροφορίας: το βρήκε σε αυτές τις προτάσεις. Το όνειρο των γαλβανιστών και η ανησυχία της Mary Shelley είχε γίνει πραγματικότητα στην ψηφιακή εποχή: ο διακόπτης με τον οποίο ανοίγει κανείς τον υπολογιστή και το κινητό του, ανάβει την ηλεκτρική σπίθα που ζωοποιεί το «νούμερο 2». Στην αρχή φυσικά, η αρμοδιότητά του ήταν τόσο περιορισμένη, όσο και αυτή ενός παιδιού. Ζούσε σε ένα μικρό στάβλο, τον έθρεφε κανείς με τις προθέσεις του, έκανε λάθη και ξυπνούσε ένστικτα προστάτη στον χρήστη του. Αυτό που μεγάλωνε συνέχεια, δεν ήταν η εξυπνάδα του, αλλά οι αρμοδιότητες του. Όταν οι ισχυροί οικονομολόγοι είχαν αρχίσει να γίνονται όλο και πιο άυλοι και από-βιομηχανοποιημένοι, όσο η πραγματική οικονομία ακούγοντας τις σειρήνες της παγκοσμιοποίησης μετέφερε τα εργοστάσια σε άλλα μέρη της γης, και όσο πιο πολύ αναπτύσσονταν στα ισχυρά βιομηχανικά έθνη η αγορά κεφαλαίων, τόσο πιο παρόν είχε γίνει το «νούμερο 2». Αυτό ήταν λογικό: η εγκατάλειψη της βιομηχανίας και η άνοδος των υπολογιστών, άρχισαν να εξαφανίζουν το όριο μεταξύ ύλης και πνεύματος, πράγματος και πληροφορίας, και το όριο είχε γίνει διαπερατό. Η «εξαΰλωση» όμως, η λέξη κλειδί της «οικονομίας της γνώσης», λειτουργεί προς δυο κατευθύνσεις. Δημιουργούνται ολόκληρες βιομηχανίες, τα προϊόντα των οποίων είναι καθαρό πνεύμα -ο αλγόριθμος αναζήτησης της Google ή το λογισμικό της Apple- και αντίστροφα, το πνεύμα γίνεται βιομηχανία. Και τώρα το «νούμερο 2» μπορούσε να εισχωρήσει σε κάθε κουζίνα, αποθήκη, υπόγειο, και στον πρώτο απόγειο του θριάμβου του, είχε συμπεριληφθεί και στις προσευχές, όπως το επιβεβαιώνει ένα θρυλικό εξώφυλλο του περιοδικού Time. Είχε μπει στο σπίτι και τον εγκέφαλο κάθε ανθρώπου, και το μέσο δια του οποίου το έκανε ήταν ο ηλεκτρισμός, ο οποίος δικτυώνει τους ανθρώπους και τις αγορές.

169

Είχε μεγαλώσει πολύ το «νούμερο 2». Και τελικά, τον Μάη του 2010, ένας έκπληκτος κόσμος είχε δει για πρώτη φορά τι μπορεί να γίνει όταν το «νούμερο 2» έχει τον απόλυτο έλεγχο.

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (7/1/15 2:20 μ.μ.): Απίστευτα μεγέθη… ανεξέλεγκτες καταστάσεις… Όλοι μέσα στην άγνοια και οι λίγοι που γνωρίζουν… γίνονται κυνηγοί φαντασμάτων. Ο εχθρός είναι αόρατος και κυρίαρχος… Οι κοινωνίες του μέλλοντος χωρίς τον άνθρωπο είναι ήδη εδώ... στον χώρο της οικονομίας. Μ (9/1/15 5:27 μ.μ.): Φοβερή περιγραφή της πραγματικότητας. Αν έχεις πιστέψει σ’ αυτό το σύστημα, αν είσαι ενταγμένος και ενσωματωμένος ιδεολογικά, και δεν ξέρεις πως λειτουργεί, βιώνοντας τον αποκλεισμό δεν μπορείς παρά να νιώσεις αποτυχημένος. Πολλές αυτοκτονίες οφειλόταν σε αυτό. Έχουμε να κάνουμε τα τελευταία χρόνια με μια εικονική πραγματικότητα, όπου οι εικονικές αξίες δεν είχαν καμία σχέση με τις πραγματικές… Πολλοί άνθρωποι καταστράφηκαν μπαίνοντας σ' αυτή τη λογική, μεταφορικά και πραγματικά. Τώρα οι οικονομολόγοι μας λένε "προχωράμε σε αχαρτογράφητα εδάφη.. δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι άλλο.. ελπίζουμε απλά.. αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε να λειτουργήσει.." Στην ουσία όμως αυτό που κάνουν είναι να μεταθέτουν στο μέλλον την οικονομική κατάρρευση.. το σκάσιμο της παγκόσμιας φούσκας… Ανώνυμος (13/4/19 12:28 μ.μ.): Ενδιαφέρον: Survival of the Richest: The wealthy are plotting to leave us behind. https://medium.com/s/futurehuman/survival-of-the-richest-9ef6cddd0cc1

170

16. Κεραυνός Οι εγώ-μηχανές λειτουργούν όπως το προδιαγράφουν τα βιβλία και προκαλούν πολέμους

Ένας πολύ έμπειρος σκακιστής χρειάζεται 650 χιλιοστά του δευτερολέπτου, μέχρι να καταλάβει ότι ο άλλος του έκανε ματ. Ένας κανονικός άνθρωπος χρειάζεται 1000 χιλιοστά, δηλαδή 1 δευτερόλεπτο, για να αντιδράσει σε ένα επικίνδυνο ερέθισμα. Οι αγορές χρειάζονται στην καλύτερη περίπτωση, τον ίδιο χρόνο όπως ο σκακιστής, για να αντιδράσουν σε μια κατάρρευση του χρηματιστηρίου. Οι ταχύτητες των συναλλαγών στις αγορές πλησιάζουν εν τω μεταξύ την ταχύτητα του φωτός. Οι traders εγκαθιστούν τους server τους δίπλα στους υπολογιστές τού χρηματιστηρίου τής Νέας Υόρκης, για να κερδίσουν ακόμα και χιλιοστά του δευτερολέπτου (που θα διαρκούσε η μεταφορά σήματος σε μεγαλύτερη απόσταση). Ένα καλώδιο από την μια άκρη του Ατλαντικού ως την άλλη τοποθετήθηκε ειδικά για να συνδέσει την Wall Street με το χρηματιστήριο του Λονδίνου. Η μεταφορά σήματος με αυτό το καλώδιο διαρκεί μόνο 740 νανοδευτερόλεπτα (1 χιλιοστό του δευτερολέπτου αντιστοιχεί με ένα εκατομμύριο νανοδευτερόλεπτα). Το αντίστοιχο της διαφοράς αυτής, σε χρονικά μεγέθη όπως τα αντιλαμβανόμαστε είναι το εξής: πρέπει να παρθεί μια απόφαση σε ένα λεπτό ή σε 10 εβδομάδες. Η παγίδα κλείνει εκατομμύρια φορές πιο γρήγορα απ’ όσο χρειάζεται ένα ανθρώπινο ον να αντιληφθεί ότι έχει πέσει στην παγίδα. Ένας που κατασκευάζει τέτοια συστήματα λέει: «όταν ένας κανονικός πελάτης παρατηρεί την κίνηση του χρηματιστηρίου, είναι σαν να παρατηρεί ένα αστέρι, που έχει σβήσει εδώ και χιλιετίες»169. Μεταξύ των ρυθμικών χτύπων αυτής της σχεδόν υποατομικής μονάδος χρόνου, δεν λάμπει κανένα φως. Οι χτύποι έχουν ως περιεχόμενο αποφάσεις, ζυγίσματα, κρίσεις, προτιμήσεις, που μετατρέπονται σε χρήμα - ένα δισεκατομμύριο bytes την ημέρα. Στην έκρηξη του πλήθους των δεδομένων αντιστοιχεί η κατάρρευση του χρόνου. Ο μέσος χρόνος κατοχής ομολόγων στις ΗΠΑ έχει μειωθεί μέσα σε τέσσερα χρόνια, από τους δυο μήνες σε 22 δευτερόλεπτα (κατά 169

Jerry Adler, ‘Raging Bulls: How Wall Street Got Addicted to Light-Speed Trading’.

171

την δεκαετία του 50 ήταν κατά μέσον όρο 4 χρόνια)170. Από την οπτική γωνία της φυσικής, το οικονομικό σύμπαν κινείται προς τα πίσω, προς το big bang. Ακόμα και η κρίση που χτύπησε την Lehman Brothers προκλήθηκε από πολυσύνθετα τραπεζικά προϊόντα, η φυσική των οποίων ήταν ακαταλαβίστικη ακόμα και για τους μυημένους. Το FlashCrash της 6 Μαΐου 2010, που προκάλεσε την μεγαλύτερη ημερήσια απώλεια του δείκτη Dow Jones που σημειώθηκε ποτέ, και που μέχρι σήμερα παραμένει ανεξήγητη. Οι μυστηριώδεις διαδικασίες που έλαβαν χώρα κατά το crash της εταιρίας BATS. Η μέσα σε δευτερόλεπτα απώλεια του κεφαλαίου της Knights Capital. Όλα αυτά είναι περιπτώσεις που δαγκώνουν, και ο μόνος λόγος που δεν άφησαν σημάδια στα κεφάλια μας, είναι επειδή τα στόματα αυτά ξανάνοιξαν και οι περιπτώσεις αγνοήθηκαν. Τον Αύγουστο του 2012, η Knights Capital είχε χάσει μέσα σε μισή ώρα σχεδόν ένα δισεκατομμύριο δολάρια (και αργότερα κέρδισε πάλι το 99% αυτών που είχε χάσει, με τον ίδιο ανεξήγητο τρόπο) και το 75% της χρηματιστηριακής της αξίας, μέσω περίεργων εντολών συναλλαγής, τις οποίες είχε δώσει ο υπολογιστής της εταιρίας. Ο ιστορικός της επιστήμης George Dyson λέει: «είναι σαν να βλέπαμε να σκοτώνεται κάποιος πεζός από ένα αυτοκίνητο, και ξαφνικά να σηκώνεται και να φεύγει»171. Τον Φεβρουάριο του ιδίου έτους, ο φυσικός Neil Johnson είχε προειδοποιήσει για την κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος, η οποία θα μπορούσε να προκληθεί από τον παγκόσμιο πόλεμο ανταγωνιζόμενων αλγορίθμων. Η αγορά είναι σύμφωνα με τον Johnson μια λίμνη γεμάτη πιράνχας, τα οποία είτε κυνηγούν μεγάλα θηράματα,

170

Scott Patterson, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street, σ. 46. 171

Dyson, ‘Conversation: Technology: A Universe of Self-Replicating Code’.

172

πίσω από τα οποία κρύβονται τεράστια funds, είτε αλληλοτρώγονται σε περίπτωση έλλειψης τροφής (με φρενήρη επίθεση)172. Σε όλα τα ψηφιακά συστήματα, όπου έχει εγκατασταθεί το «νούμερο 2», από τις αγορές μέχρι την Amazon, το «νούμερο 2» έχει μια εμμονή: να προβλέψει τις κινήσεις της άλλης πλευράς, να τις αναπαράγει, να δώσει απάντηση με την βοήθεια της εξίσωσης ισορροπίας του Nash. Στους χρηματιστηριακούς αλγόριθμους όμως, όπως έγινε φανερό με το Flash-Crash, όπου μετακινήσεις τεράστιων κεφαλαίων είχαν επιφέρει ελάχιστο κέρδος, το «νούμερο 2» δεν λειτουργούσε εντός της αγοράς, αλλά ήταν η ίδια η αγορά. Αν μεταφέρουμε την κατάσταση αυτή στο πολιτικό επίπεδο, είναι σαν να έχουμε μια διαρκή κρίση της Κούβας. Ακόμα και οι παραμικρές τιμωρίες, ο παραμικρός πόνος κατά τις «διαπραγματεύσεις», η παραμικρή απόκλιση από το απόλυτο εγωιστικό συμφέρον, μπορούν να απελευθερώσουν το τέρας. Αυτή η «αλγοριθμική τραγωδία του κοινού καλού, όπου όλοι οι παίκτες πράττουν με μόνο γνώμονα το ίδιον συμφέρον, οι οποίοι δημιούργησαν έτσι μια θανατηφόρο αγορά» έφερε τον τον κόσμο στα πρόθυρα μιας συστημικής κατάρρευσης173. Το αληθινό κοπάδι, σε ένα κόσμο όπου η αλήθεια είναι η αγορά, δεν είναι η κοινή λογική. Είναι τα εκατομμύρια πιράνχας, τα οποία κυνηγούν τις προθέσεις μας, τους σκοπούς και τις επιθυμίες. Σε ένα κόσμο που ονομάζει τον εαυτό του «οικονομία της γνώσης», προσπαθώντας να κρύψει έτσι το πραγματικό του πρόσωπο, κάθε ερώτηση, απάντηση, αγορά ή πώληση, είναι μια δήλωση, η οποία προδίδει για εκείνον που την κάνει, περισσότερα από όσα θα ήθελε. Όπως πάντα, οι αγορές είναι και στο σημείο αυτό οι πρωτοπόροι: μέσα σε λίγα χρόνια είχε εκραγεί το τμήμα των συναλλαγών στα «Dark Pools», στα μαύρα εκείνα ύδατα -στην πραγματικότητα απλώς ανεξέλεγκτα σημεία των χρηματιστηρίων- όπου κατέφευγαν οι κάποτε οι επενδυτές, για να κρυφτούν από τους κλέφτες της τροφής τους. Ένα 172

Scott Patterson, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street, σ. 62. 173

Scott Patterson, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street, σ. 315.

173

funds μεταβάλλει αμέσως την τιμή, όταν οι αλγόριθμοι του αποφασίσουν να αγοράσουν ή να πουλήσουν μεγάλο όγκο αξιών. Όποιος είναι σε θέση να προβλέψει μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου, ότι θα γίνει αυτό, μπορεί να κάνει καλές δουλειές. Υπάρχουν αλγόριθμοι που ταΐζουν τα μεγάλα ψάρια, δηλαδή αγοράζουν ή πουλούν σε μικρές δόσεις, και έτσι διώχνουν τους πράκτορες της άλλης πλευράς, με τιμές που ανεβαίνουν μέσα σε νανοδευτερόλεπτα. Άλλοι επιτίθενται στα μεγάλα ψάρια με ψεύτικα σήματα. Άλλοι πάλι προδίδουν τις προθέσεις του πωλητή, και επίσης υπάρχει και το ακατάπαυστο πυρ από συστήματα με ονόματα όπως «Blast»(έκρηξη), τα οποία πουλούν και αγοράζουν ταυτόχρονα, με απίστευτη ταχύτητα, για να κατασπαράξουν έτσι τα πιράνχας. Ο ερευνητής οικονομικός δημοσιογράφος Scott Patterson, που είναι ίσως ο πρώτος που αντίκρισε τον πάτο των «Dark Pools», αναφέρει πως οι δημιουργοί των αρπακτικών αλγορίθμων, έχουν δημιουργήσει ένα νέο δαρβινισμό, ο οποίος θεωρούνταν μέχρι τότε νεκρός, ακόμα και στον χώρο των πιο σκληρών συναλλαγών. Δεν είναι ο δαρβινικός αγώνας για επιβίωση κατά την βικτωριανή εποχή, αλλά ένας διαρκής πόλεμος, όπου τρως και τρώγεσαι από αυτόνομα και αστραπιαία αρπακτικά, «ένας πυρετώδης χορός των κυνηγών και του θηράματος»174. Το σοκ που προκάλεσαν τα Flash-Crash τον Μάη του 2010 και Αύγουστο του 2012 στα κοινωνικά δίκτυα των αγορών, ήταν ένα μέτρο αστάθειας των συστημάτων. Σήμερα είναι ακόμα πιο ανησυχητική η σαφής γλώσσα, με την οποία σχεδόν όλες οι πηγές μαρτυρούν, πως κανένας από τους εμπλεκόμενους δεν γνώριζε πως να βρει μια διέξοδο, χωρίς να καταστρέψει τα θεμέλια του συστήματος. Ήταν οι παλιοί φόβοι του Ψυχρού Πολέμου, οι οποίοι είχαν μεταφερθεί σε ένα κόσμο, η παρανοϊκή τεχνολογία

174

Scott Patterson, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street, σ. 6.

174

γνώσης του οποίου, δεν δημιουργεί διαφάνεια, αλλά τον γυμνό φόβο για τα τέρατα. Όπως και στον Ψυχρό Πόλεμο, γίνονται αψιμαχίες, εκφράζονται απειλές για ολική εξόντωση του άλλου, διεξάγονται εικονικοί πόλεμοι. Δυο φορές από την αρχή του αιώνα ξέσπασαν κρίσεις στα αυτόματα συστήματα, οι οποίες αργότερα έγιναν γνωστές ως Algo-Wars, πόλεμοι αλγορίθμων175. Στην αναπαράσταση των γεγονότων την οποία παρουσίασε ο Scott Patterson στο βιβλίο του «Dark Pools», βρισκόμαστε εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου. Αναπτύσσονται «θανατηφόρα όπλα», τα οποία προκαλούν τρομακτικές ζημιές κατά τον πόλεμο των αλγορίθμων, επειδή οι προθέσεις και τα σχέδια τους είναι αόρατα. Αναπτύσσονται πολύπλοκες κινήσεις, στις οποίες ο καθένας περιμένει ότι ο άλλος θα τον εξαφανίσει, και όλοι προσπαθούν απελπισμένα να εγκαταστήσουν μια «ισορροπία του τρόμου». Και ενώ η πολιτική είχε απλώσει το δικό της SDI (Strategic Defense Initiative: Στρατηγική Αμυντική Πρωτοβουλία) με την μορφή ομπρέλας διάσωσης, μια έρευνα η οποία μελέτησε 19000 εξαιρετικά γρήγορες και απρόσμενες κινήσεις στις αγορές, κατά την περίοδο 2006-2011, έχει δείξει πως ο τρούλος που σκέπαζε τις αγορές είχε υποστεί «εξαιρετικά γρήγορα ρήγματα», τα οποία θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε «μια αργή κατάρρευση του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος»176. Ο κύριος λόγος για τα δεδομένα αυτά είναι πως η επικοινωνία μηχανής με μηχανή έχει αντικαταστήσει την επικοινωνία του ανθρώπου με την μηχανή. Δεν ήταν μόνο ο «Darth Vader» Joseph M. Gregory, που είπε στους συνεργάτες του, ότι το μόνο που χρειάζεται κανείς για να έχει κέρδος είναι η «μηχανή». Αμέτρητοι άλλοι το είπαν επίσης.

175

Scott Patterson, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street, σ. 40. 176

Neil Johnson et al., ‘Financial Black Swans Driven by Ultrafast Machine Ecology’, σ. 1.

175

Ειδικοί όπως ο George Dyson, λένε ανοικτά, πως σήμερα κανείς δεν ξέρει πως θα εξελιχθεί ένα μέρος αυτών των mutants τού «νούμερο 2», τα οποία αφέθηκαν ελεύθερα στην φύση. Το μόνο που ξέρουν είναι ότι μια γαλβανική σπίθα αρκεί, για να βάλει μπρος κάποια διαδικασία. Ο Dyson αναφέρει: «Μπορεί να συμβεί οπουδήποτε γύρω μας, όχι μόνο στων κόσμο των αγορών. Και εμείς δε θα το καταλάβουμε κατ’ ανάγκην, ότι υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος επικοινωνίας, η οποία δεν είναι ανθρώπινη επικοινωνία. Είναι οι μηχανές που επικοινωνούν με μηχανές. Επικοινωνούν ίσως με χρήματα ή πληροφορίες, που αποκτούν άλλο νόημα. Αν το μέσο επικοινωνίας είναι το χρήμα, θα το καταλάβουμε σε κάποια στιγμή. Μια μικρή ζεστή λιμνούλα περιμένει την ηλεκτρική σπίθα»177. *** Εμάς τους ανθρώπους που κάνουμε λάθη, με τις ελλείψεις και και τους εσφαλμένους συμβιβασμούς μας, μας βγάλανε έξω από τον βρόχο, «out of the loop», και μας αντικατέστησαν με το «νούμερο 2». Και τώρα που το «νούμερο 2» έχει τον λόγο, μας προειδοποιεί ο Dave Cliff -ένας από εκείνους που δημιούργησαν ολόκληρες γενιές οικονομικών πρακτόρων, πριν εγκαταλείψει την Wall Street- πως ολόκληρο το σύστημα θα μπει μια μέρα σε ένα «ατέρμονα βρόχο», τον οποίο κανένας άνθρωπος δε θα είναι σε θέση να διακόψει178. Συστήματα, τα οποία προσπαθούν διαρκώς να μάθουν τι σχεδιάζει και τι κρύβει ο αντίπαλος τους, και μετά συνδυάζουν στον υπολογισμό τους το δεδομένο, πως ο αντίπαλος τους γνωρίζει πως αυτά προσπαθούν να βρουν τι σχεδιάζει αυτός, προσκολλώνται, γιατί αυτή η ιστορία συνεχίζεται επ’ άπειρον. Και επειδή προσκολλώνται, πρέπει να μαζεύουν συνεχώς νέες πληροφορίες. Αυτό είχε αρχίσει στα χρηματιστήρια. Δεν χρειάζεται όμως πολλή φαντασία, για να δούμε πως παντού, όπου το «νούμερο 2» αξιολογεί τις ανθρώπινες συναλλαγές, η μανία συλλογής πληροφοριών γίνεται ένα σύστημα το οποίο ενισχύει αυτόματα την δραστηριότητα του και το στοιχείο που προκαλεί την ενίσχυση είναι αυτή η ίδια η δραστηριότητα (θετική ανάδραση). 177

‘Conversation: Technology: A Universe of Self-Replicating Code’.

178

Dave Cliff, ‘Man Versus Machine, Part One’.

176

Το «νούμερο 2» δεν χρειάστηκε τον υπολογιστή, γιατί το ίδιο είναι είναι αυτόματο. Το μόνο που χρειάζεται είναι η μήτρα τής θεωρίας των παιγνίων, ένας πίνακας, όπου καταχωρούνται όλες οι πιθανές κινήσεις και τα ρίσκα που φέρουν, όπως και μερικοί μαθηματικοί τύποι. Η τεχνολογία όμως διευκολύνει την ύπαρξη του. Το «νούμερο 2» ζει μια άνετη ζωή μέσα σε αυτά τα συστήματα. Εν τω μεταξύ είναι πια σε θέση να διαβάσει από μόνο του την τελευταία διάσκεψη τύπου κάποιας εταιρίας, τα αποτελέσματα του τελευταίου γύρου της Champions League, ή την είδηση περί διαμαρτυριών αυτών που εναντιώνονται στο κτίσιμο του αεροδρομίου. Ειδησεογραφικά πρακτορεία, όπως το Reuters και ο Dow Jones, του προσφέρουν τα κείμενα τους σε μια γλώσσα την οποία μπορούν να διαβάζουν οι μηχανές. Εδώ και καιρό όμως επικοινωνεί μέσω Twitter και Google, Facebook και YouTube, «με σκοπό να υπολογίσει την διάθεση ολόκληρων πληθυσμών»179. Τα περισσότερα ψηφιακά αντίγραφα του «νούμερο 2» είναι ακόμα τρομερά απλοϊκά (zero intelligence), και όλοι μας δουλεύουμε με αυτά. Δουλειά τους είναι βρίσκουν πού είναι τα πιο φτηνά εισιτήρια και εστιατόρια, και τα περισσότερα από αυτά δεν παζαρεύουν με τους διάφορους πωλητές, αλλά συγκρίνουν απλώς τις τιμές. Άλλοι αξιολογούν την πνευματική εργασία, όπως για παράδειγμα στις μεγάλες βάσεις δεδομένων του οίκου Thomson Reuters. Αυτά τα συστήματα χρησιμοποιούν παραμέτρους, όπως συχνότητα αναφοράς σε «σημαντικά» περιοδικά, για να προσδιορίσουν την σημασία μιας επιστημονικής εργασίας. Φτάνουν μάλιστα μέχρι και την αξιολόγηση ολόκληρων πανεπιστημίων, η οποία συνήθως προέρχεται από πίνακες ενός μόνο εμπορικού οίκου αξιολόγησης. Οι πιο ενδιαφέροντες πράκτορες όμως, κυρίως αυτοί που χρησιμοποιούνται στις αγορές, είναι προγραμματισμένοι εξελικτικά. Μαθαίνουν και αλλάζουν την συμπεριφορά τους, και στο σύνολο τους είναι μια παραλλαγή του μεγάλου εγωιστικού θέματος που απασχολούσε τον Mr. Hyde. 179

Scott Patterson, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street, σ. 307.

177

Σήμερα, το 2013, είναι ακόμα και για τους ειδικούς στην πληροφορική τού χώρου τής οικονομίας (IT business engineers), αδύνατο να προβλέψουν πως θα εξελιχθούν ορισμένοι οικονομικοί πράκτορες, οι οποίοι δρουν στις αγορές και λειτουργούν εξελικτικά. Αυτό που καθιστά επιτυχημένο το «νούμερο 2», (όταν αυτό έχει την ικανότητα να μαθαίνει), στην πρώτη γενιά, το παραλαμβάνει η δεύτερη γενιά. Η δεύτερη γενιά προσλαμβάνει και βελτιώνει το στοιχείο αυτό, χωρίς την παρέμβαση του ανθρώπου. Έτσι, οι οργανισμοί που έχουν δημιουργηθεί έχουν σχεδόν βιολογικές λειτουργίες. Σαν πραγματικοί ζωντανοί οργανισμοί, (τα συστήματα αυτά) είναι εκτεθειμένα στις επιρροές του περιβάλλοντος (την αγορά). Και όπως συμβαίνει με τους πραγματικούς ζωντανούς οργανισμούς, η πίεση αυτή δεν οδηγεί μόνο στην επιλογή των καλύτερων εγωιστών, αλλά προκαλεί και μεταλλάξεις. Πρέπει να το φανταστούμε κάπως έτσι: μέσα στο σύστημα δεν εμφανίζονται μόνο καλύτερα εκπαιδευμένοι πράκτορες, ως υψηλής απόδοσης εγώ-πολεμιστές, αλλά εμφανίζονται και ως μοσχάρια με δυο κεφάλια ή άνθρωποι με εφτά δάχτυλα, αυτό δηλαδή που ο Δαρβίνος θα ονόμαζε «τέρατα». Και είναι περίεργο, αλλά και διαφωτιστικό ταυτόχρονα, να παρατηρήσουμε, πως η διαμάχη περί των αιτίων ύπαρξης ασταθών αυτόματων αγορών διεξάγεται με τον ίδιο τρόπο, όπως και η διαμάχη που διεξήγαγε ο Δαρβίνος κατά τον 19ο αιώνα, όταν χρησιμοποιούσαν την ύπαρξη τέτοιων φαινομένων ως απόδειξη ότι η θεωρία του δεν ισχύει. Έτσι και τώρα: μερικοί λένε πως το «νούμερο 2» έγινε τέρας, γιατί το να είναι τέρας τού ήταν έμφυτο, και για τον λόγο αυτό κάτι πρέπει να γίνει για να αντιμετωπιστεί το δεδομένο αυτό. Οι άλλοι πιστεύουν πως το «νούμερο 2» υπέστη μετάλλαξη, μια τυχαία παραλλαγή, η οποία δεν είναι «συστημική», δηλαδή δεν κληρονομείται. Ο Δαρβίνος θα μπορούσε να τους είχε πει, πως υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ πλασμάτων τα οποία προέρχονται από εκτροφή και αυτών που τα διαμορφώνει η φύση. «Μερικές ράτσες κατοικιδίων ... έχουν συχνά έναν τερατώδη χαρακτήρα», είχε 178

γράψει. Και η εξήγηση που έδωσε στο ερώτημα, γιατί η φύση επιτρέπει κάτι τέτοιο, είναι ιδιαιτέρως σημαντική για το θέμα μας. Το ατύχημα, σύμφωνα με τον Δαρβίνο, είναι πως ο άνθρωπος επιλέγει τα freak animals «μόνο προς δικό του όφελος. Η φύση από την άλλη, επιλέγει εκείνα τα ζωντανά τα οποία θέλει να υποστηρίξει»180. Το ερώτημα: “τι πραγματικά κάνει το «νούμερο 2», που εμφανίζεται με την μορφή των αλγορίθμων του, στις αγορές;”, δεν μπορεί πια να το απαντήσει κανείς. Μερικοί υποθέτουν ότι μαθαίνει. Αλλά τι μαθαίνει; Και ποια συμπεράσματα βγάζει; Οι άνθρωποι με τους οποίους μίλησα, καθώς έκανα την έρευνα για το βιβλίο αυτό, δεν μπορούν να απαντήσουν. Και όσοι είναι σκεπτικοί, μετά από τρία αινιγματικά crash, δεν πιστεύουν πια ότι είναι ήρωες του σύμπαντος. Το αντίθετο: μερικοί από τους σημαντικότερους στοχαστές εγκατέλειψαν την Wall Street, και έγραψαν βιβλία όπως για παράδειγμα ο «super-quant» Emanuel Derman ή ο Nassim Taleb, τα οποία έχουν ένα αφυπνιστικό χαρακτήρα, που θυμίζει τις προειδοποιήσεις επικριτικών ατομικών φυσικών της δεκαετίας του ’50. Το βέβαιο είναι: μια σειρά οικονομολόγων, λόγω ανασφάλειας που προκάλεσαν οι απρόσμενες κρίσεις, εξέτασαν εκ νέου το «νούμερο 2», το οποίο στα μοντέλα το είχαν βάλει στην θέση του ανθρώπου. Μερικοί, όπως συγγραφείς που εργάζονται για το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, έχουν αποδείξει, πως κάποια παρανοϊκή μυθιστορηματική μορφή είναι πιο κατάλληλη από το «νούμερο 2» για να καταλάβουμε την κρίση. Ο Βρετανός οικονομολόγος Geoffrey M. Hodgson απαιτεί μια «νέα οικονομία χωρίς τον homo oeconomicus»181. Οικονομολόγοι που 180

Stephen T. Asma, On Monsters: An Unnatural History of Our Worst Fears, σ. 168.

181

Geoffrey M. Hodgson, From Pleasure Machines to Moral Communities: An Evolutionary Economics without Homo Economicus.

179

μελετούν την συμπεριφορά, υποδεικνύουν τις αντιφάσεις μεταξύ πραγματικότητας και μοντέλου. Και ο Gerd Gigerenzer αποδεικνύει πως ο άνθρωπος και η φύση δεν καθοδηγούνται από τα μαθηματικά τής ιδιοτέλειας, αλλά από τις διαισθήσεις και την ευρηματικότητα182. Για τον λόγο αυτόν είναι ακόμα πιο περίεργο το γεγονός, πως αφήσαμε να εισχωρήσει στο σύνολο της κοινωνικής μας ζωής, εκείνο το πράγμα που οδήγησε σχεδόν στην καταστροφή τις πρώτες αυτόματες αγορές του κόσμου. Πολλά υποδεικνύουν πως στο εσωτερικό της παρούσας οικονομικής και ευρωπαϊκής κρίσης, αναβράζει μια πολύ πιο θεμελιώδης σύγκρουση. Η σύγκρουση αυτή συνίσταται στην εφαρμογή της νεοκλασικής και νεοφιλελεύθερης αμερικάνικης ιδεολογίας, στις κοινωνίες, στις μικρό-αγορές, αλλά και στην συνταγματική τάξη της δυτικής Ευρώπης. Στο σημείο αυτό έχουμε να κάνουμε με την πεποίθηση πως κάθε κυβέρνηση -ακόμα και η αμερικάνικη- όχι μόνο γνωρίζει λιγότερα από όσα γνωρίζει η αγορά (που είναι απλώς ένας μεγάλος υπολογιστής), αλλά δεν είναι σε θέση πια να εκφράσει την θέληση της πλειοψηφίας. ΣΧΟΛΙΟ: Η διάσημη εξίσωση τού Αϊνστάϊν που εξισώνει τήν ψυχή με τό σώμα στήν πραγματικότητα φανερώνει τήν ταχύτητα τής καταστροφής, τήν ταχύτητα τού ηλεκτρισμού, τού ηλεκτρικού φωτός πού είναι τό γνωστό από τήν παράδοσή μας, ένδυμα φωτός. «Ὑπέστρεψαν δὲ οἱ ἑβδομήκοντα μετὰ χαρᾶς λέγοντες· Κύριε, καὶ τὰ δαιμόνια ὑποτάσσεται ἡμῖν ἐν τῷ ὀνόματί σου. Εἶπε δὲ αὐτοῖς· ἐθεώρουν τὸν σατανᾶν ὡς ἀστραπὴν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πεσόντα. ἰδοὺ δίδωμι ὑμῖν τὴν ἐξουσίαν τοῦ πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καὶ σκορπίων καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν δύναμιν τοῦ ἐχθροῦ, καὶ οὐδὲν ὑμᾶς οὐ μὴ ἀδικήσῃ. πλὴν ἐν τούτῳ μὴ χαίρετε, ὅτι τὰ πνεύματα ὑμῖν ὑποτάσσεται· χαίρετε δὲ ὅτι τὰ ὀνόματα ὑμῶν ἐγράφη ἐν τοῖς οὐρανοῖς». 182

Gerd Gigerenzer et al., Simple Heuristics That Make Us Smart.

180

17. Πολιτική Πως να εγκλωβίζεις κράτη

Σχεδόν δυο δεκαετίες μετά την έκδοση του «Frankenstein» τής Mary Shelley, η φαντασία μας είχε εξασκηθεί στην εμφάνιση τεράτων. Έμοιαζαν με τον Boris Karloff, το Godzilla ή το«Alien» του Ridley Scott. Έπαιρναν την όψη των φόβων που κυκλοφορούσαν. Και αν οι φόβοι ήταν χωρίς κάποια μορφή, τότε τα τέρατα αυτά ενσάρκωναν, όπως τα πλάσματα κάτω από το ατομικό νέφος, την γενετική μετάλλαξη των φόβων. Ο καπιταλισμός της πληροφορίας είχε εκκολάψει ένα πλάσμα, το γενετικό υλικό του οποίου πολλαπλασιαζόταν ακράτητα μέσα στα «τοξικά χαρτιά», που στην πραγματικότητα ήταν ηλεκτρονικά σήματα. Το πλάσμα αυτό δεν είχε πια την συνήθεια να καταστρέφει γειτονιές και ολόκληρες πόλεις. Αντί αυτού έχει αφήσει ένα σημάδι, από νέα σπίτια και ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, οι ανθρώπινοι κάτοικοι των οποίων είχαν εκδιωχθεί.

Ένας αστυνομικός που μπαίνει σε σπίτι υπό κατάσχεση.

Αυτοί, που όπως και οι άναυδοι μικροεπενδυτές, έβλεπαν στις οθόνες πως εξαφανίζονται οι οικονομίες που έκαναν για τα γηρατειά τους, αντιλήφθηκαν ίσως για πρώτη φορά πως δεν ζούσαν στο Seattle ή Solingen, αλλά σε μια μεγάλη μηχανή.

Ένας από τους πρωτοπόρους του καπιταλισμού της πληροφορίας, ο Nicholas Negroponte, είχε πριν από δέκα χρόνια γράψει: «θα κοινωνικοποιούμαστε στις ψηφιακές γειτονιές, ο φυσικός χώρος των οποίων έχει γίνει αδιάφορος, και όπου ο χρόνος παίζει ένα εντελώς νέο ρόλο»183. Και αυτό που συνέβη ήταν εντελώς διαφορετικό από αυτό που σχεδιάστηκε: είχε μείνει μόνο ο εικονικός χώρος. 183

Nicholas Negroponte, Being Digital, σ. 7.

181

Ο νέος Big Brother, όπως μερικοί χωρίς καθόλου φαντασία ονόμασαν το θηρίο, έκανε ακριβώς αυτό που είχε προβλέψει ο Zygmunt Bauman: η δουλειά του ήταν να εκτελεί αποκλεισμούς. «Πρέπει να μυριστεί τους ανθρώπους που δεν ταιριάζουν στον τόπο, πρέπει να τους διώξει από εκείνο τον τόπο, και να τους πάει εκεί όπου ανήκουν. Ακόμα καλύτερο θα ήταν να μην τους αφήσει να πάνε οπουδήποτε. Ο νέος Big Brother προμηθεύει τις υπηρεσίες μετανάστευσης με λίστες ανθρώπων, τους οποίους δεν πρέπει να αφήσουν να μπουν στην χώρα, και τους τραπεζίτες με λίστες ανθρώπων τους οποίους δεν πρέπει να αποδεχθούν στην κοινότητα των αξίων για να πάρουν δάνειο»184. Παντού έχουμε την δυαδική απόφαση περί αποκλεισμού ή αποδοχής: από τα αποτελέσματα αναζήτησης της Google μέχρι τα κοινωνικά δίκτυα, από τις νομαδικές πόλεις με σκηνές του κινήματος Occupy στην καρδιά των κέντρων χρηματοδότησης μέχρι το ασταθές «σπίτι που λέγεται Ευρώπη», το οποίο απειλεί με εκδίωξη μεμονωμένων ενοικιαστών του, και η νεολαία του οποίου μεταναστεύει προς τον βορρά. Το να έχεις μια ψευδαίσθηση σημαίνει να βγάλεις μια επιταγή υποθηκεύοντας κάτι που δεν κατέχεις, και να αγοράσεις με αυτήν κάτι ενώ δεν έχεις την οικονομική δυνατότητα - ακριβώς αυτό δημιούργησε την φούσκα ακινήτων στις ΗΠΑ. Αυτά τα σπίτια διαταράσσουν την πραγματικότητα, παρόλο που οι ιδιοκτήτες τους είναι γραμμένοι στο κτηματολόγιο. Τα σπίτια αυτά ήταν (και αυτό τα καθιστά κήρυκες της νέας εποχής) όχι μόνο προϊόντα των οικονομικών μαθηματικών, αλλά και της πολιτικής οικονομίας. Δεν ήταν μόνο ένα οικονομικό πείραμα, αλλά ταυτόχρονα και ένα κοινωνικό. Ένας trader, που έκανε την subprime φούσκα να σπάσει, εξέφρασε με σαφήνεια την κατάσταση: «Πως δίνεις στους φτωχούς αίσθημα ευμάρειας, ενώ οι μισθοί πέφτουν; Τους δίνεις φτηνά δάνεια»185. 184

Zygmunt Bauman, Wasted Lives: Modernity and Outcasts, σ. 132.

185

Lewis, The Big Short, σ. 14.

182

Οι Αμερικανοί κάτοχοι σπιτιών, οι οποίοι ψώνιζαν με χρήματα που είχαν αποκτήσει με δάνεια τα οποία πήραν αποθηκεύοντας τα σπίτια τα οποία δεν τους ανήκαν, έκαναν λογικά σωστές κινήσεις μέχρι να ξεσπάσει η κρίση. Όχι μόνο οι τράπεζες, αλλά και τα μέσα ενημέρωσης, επιστήμονες και νομπελίστες τους ενθάρρυναν. Ότι έκαναν συμφωνούσε με την θεωρία του καπιταλισμού της πληροφορίας. Η υποτιθέμενη ‘κοινωνία της γνώσης’ έχει προωθήσει παγκοσμίως ένα ‘ξεγύμνωμα’ (dismantling) από τους φυσικούς περιορισμούς των επιχειρήσεων, θεσμών αλλά και των μεμονωμένων ατόμων. Το μέρος των άυλων αγαθών και εικονικού κεφαλαίου αυξάνεται διαρκώς. Η Naomi Klein, έχει περιγράψει στο σημαντικό βιβλίο της ‘No Logo’, μια οικονομία η οποία δεν παράγει πια, αλλά κάνει leasing, ενοικιάζει και δανείζει αξίες και ανθρώπους. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, που μερικοί λένε πως οι μελλοντικοί καταναλωτές θα βρίσκουν την έννοια της ‘ιδιοκτησίας’ παλιομοδίτικη. Η έννοια όμως αυτής της ‘απογύμνωσης’ δεν αφορούσε τους νέοάστεγους. Ξαφνικά όμως βρέθηκαν στην πραγματικότητα, άνθρωποι γυμνοί και χωρίς στέγη πάνω από το κεφάλι τους. Οι υπερχρεωμένοι Αμερικανοί πελάτες του εμπορίου των υποθηκών, είχαν κάνει τρόπο συμπεριφοράς τους προτάσεις όπως ‘να χρησιμοποιείς το κεφάλαιο αλλά να μην το κατέχεις’, που εκστομίζονταν από μεγάλης επιρροής συμβούλους επιχειρήσεων (Jeremy Rifkin). Προτάσεις οι οποίες γίνονταν αποδεκτές με θαυμασμό σε όλα τα συνέδρια πρωτοπόρων, παντού στον κόσμο. Ως συνέπεια της στάσης αυτής προκύπτει και το εξής: «χρησιμοποίησε τον υπάλληλο, αλλά μην του δώσεις θέση εργασίας»(ενοικίασε τον), και τέλος: «χρησιμοποίησε το κεφάλι σου, αλλά μην το κατέχεις». Με τα παραπάνω εννοείται ένα εγχείρημα με σοβαρές συνέπειες, βάσει του οποίου η «νέα οικονομική σκέψη» οργανώνει έναν κόσμο εργασίας για τον εαυτό της, στον οποίο «ταυτότητα» και «προσωπικότητα» έχουν πια απορριφθεί.

183

Ένα περιβόητο μανιφέστο της ιδεολογίας του Internet συνοψίζει σε μια πρόταση όλες αυτές τις τοποθετήσεις: «οι ταυτότητες μας δεν έχουν σώμα… επομένως δεν υπάρχει και κανένας φυσικός εξαναγκασμός»186. Αν θέλει κανείς να φτιάξει καλή διάθεση σε ανθρώπους που ζουν σε κάποιο κλουβί, πρέπει να ισχυρισθεί ότι ο κόσμος έξω από το κλουβί δεν υπάρχει. Ας αφήσουμε να αιωρείται το ερώτημα: ήταν η κατάσχεση των αμερικάνικων σπιτιών που δεν ανήκαν στους ιδιοκτήτες τους, τον Αύγουστο του 2007, ένα διαδικτυακό σφάλμα στην θεωρία ή στην πραγματικότητα; Τότε δεν ήταν δυνατό να απαντηθεί το ερώτημα, γιατί τα πράγματα εξελίσσονταν αστραπιαία. Αυτό που είχε συμβεί ακούγεται πολύ μοιρολατρικό αν το περιγράψουμε ως «αυτοεκπληρούμενη προφητεία». Και πολύ σύντομα είχε φανεί, πως η άρνηση του σώματος και της φύσης, παρόλα τα διανοητικά πακέτα μυών που πρόσφερε ο υπολογιστής, είχε το όριο της (η άρνηση) εκεί που ο πραγματικός άνθρωπος έχει το όριο αυτό. Η γενιά των ανθρώπων που κατείχε τις πιο έξυπνες μηχανές δεν ήξερε τι συνέβαινε. Και τότε, και τότε απλά σταμάτησε. Τότε ήρθε εκείνο το περίεργο ανασήκωμα των ώμων, η αδυναμία να δοθεί οποιαδήποτε εξήγηση, εκείνη η διαφωνία των γιατρών στο κρεβάτι του αρρώστου, εκείνη η πολιτική συσκότιση, και η πρόταση: «ελπίζω ότι θα λειτουργήσει…» Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά τής κρίσης, που χτυπούν συναγερμό, είναι ότι στην εποχή της νέας λογικής δεν υπάρχουν πια λογικές απαντήσεις. Αν δούμε πιο προσεκτικά, θα διαπιστώσουμε, πως η οικονομική κρίση, με τους αστρονομικούς της αριθμούς, που ξεπερνούν κάθε ανθρώπινη ή πολιτική δυνατότητα κατανόησης, μας έχει κάνει κατοίκους (φυλακισμένους) των υπολογιστών, όπου έκπληκτοι κοιτάμε τις αλυσίδες των αριθμών και κωδικών που περνούν από μπροστά μας με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Αυτό πρέπει να είναι το αίσθημα στο εσωτερικό του μάτριξ. Μετά την κατάρρευση της Lehman, για κάποιο χρονικό διάστημα, ούτε οι τράπεζες ούτε οι επιτροπές ελέγχου 186

John Perry Barlow, ‘A Declaration of the Independence of Cyberspace’.

184

ήταν σε θέση να διακρίνουν αυτό που η τράπεζα είχε από αυτό που θα έπρεπε να έχει. «Το να είσαι μέσα στην παγίδα», είναι μια από τις πιο συχνές εκφράσεις, που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την οικονομική και ευρωπαϊκή κρίση, τα αδιέξοδα που αφορούν την ρευστότητα αλλά και το σύνταγμα. Οι πολιτικοί πρωταγωνιστές βρίσκονται στην παγίδα. Το ότι έγιναν έτσι τα πράγματα μάς το είπαν οι ίδιοι, τα μέσα ενημέρωσης, οι αναλυτές, το διαπίστωσε ο καθένας που είδε τις ειδήσεις. Πόσο συχνά πρέπει να πει κανείς την λέξη «παγίδα», μέχρι να καταλάβει ότι είναι πραγματικά παγίδα; Η γλώσσα, ακόμα και η γλώσσα του σώματος των πολιτικών, από τότε που ξέσπασε η οικονομική κρίση, θυμίζει συμπεριφορά κρατουμένων. «Η γλώσσα τής παγίδας» είναι μια γλώσσα που τα έχει σκεφτεί όλα, προσποιείται διεξόδους εκεί που δεν υπάρχουν, και ρουτίνα εκεί που κυριαρχεί πανικός. Οι πολιτικοί αναζητούν «διεξόδους» σε αποκλεισμένους χώρους, κάνουν κύκλους, και χρησιμοποιούν συντακτικό αποκλεισμού (δεν υπάρχουν εναλλακτικές), παθητικές κατασκευές (μας ανάγκασαν), αποδέχονται μόνο μια λογική (αν αποτύχει το ευρώ, αποτυγχάνει η Ευρώπη), η οποία γίνεται τρόπος σκέψης όλων των υπολοίπων κατοίκων του κλουβιού. Ο Ψυχρός Πόλεμος έχει επιστρέψει με την μορφή ενός πολέμου τον οποίο κήρυξε από μόνη της η κοινωνία: πριν από τις συνόδους κορυφής της ΕΕ, καθορίζονται οι «ζώνες ανεφοδιασμού», η αύξηση των «εξοπλισμών» είναι προσφορά ή απειλή. Μεταξύ των πολιτικών συμμάχων, οι διαμάχες σκηνοθετούνται φαινομενικά ή στην πραγματικότητα, και μεμονωμένα κράτη κάνουν γύρους του θριάμβου στις διασκέψεις τύπου, οι οποίες 8 ώρες αργότερα ερμηνεύονται ως «συνθηκολόγηση». Ταυτόχρονα δοκιμάζεται η αντίδραση των αγορών και των πολιτών των εν λόγω χωρών, είτε με επισημάνσεις στα μέσα ενημέρωσης, ξαφνικές απειλές πως θα διεξαχθεί δημοψήφισμα ή άγρια καταπολέμηση των δημοψηφισμάτων. Όλα αυτά είναι πολιτική πράξη εδώ και χρόνια, όλα είναι έννοιες της σύγχρονης πολιτικής. Το ενδιαφέρον είναι πως τα κράτη, χωρίς πολλές φορές οι πολιτικοί να το αντιλαμβάνονται, δέχονται από την οικονομία μεταχείριση ως απλοί

185

συμπαίκτες, και όχι ως συνταγματικές δομές οι οποίες περιλαμβάνουν και την αγορά. Οι αρχηγοί κρατών κυβερνούν μόνο εν μέρει τις χώρες τους. Το «νούμερο 2», που ξέρει πως παίζονται τα λογικά παιχνίδια, εισχωρεί και στον τομέα αυτό. Συνεπώς, και οι τραπεζίτες συμβουλεύουν τους επενδυτές, να μην ερμηνεύουν την προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης στην Ευρώπη ως πολιτική, αλλά ως ένα μη-συνεργατικό παιχνίδι, το οποίο όταν το καταλάβει κανείς, μπορεί να το εκμεταλλευτεί επικερδώς. Αυτό σημαίνει πρακτικά: μην πιστεύεις τίποτα, να υποθέτεις πως θα συμβούν τα χειρότερα, να έχεις ενώπιον σου το απόλυτο ίδιον όφελος, και βάσει αυτών να δεις που μπορείς να φτάσεις με την στρατηγική σου. Στον Ψυχρό Πόλεμο το έλεγαν έτσι: «Μην πιστεύετε ότι η Σοβιετική Ένωση δεν μας επιτίθεται για λόγους ηθικής. Μόνο αν υποθέσουμε το χειρότερο, μπορούμε να βρούμε μια λογική στρατηγική για να ξεγελάσουμε τον αντίπαλο». Αυτή ήταν όπως είπαμε η ισορροπία του Nash. Και σήμερα; Η «Wall Street Journal» γράφει, λες και δεν πρόκειται για την κρίση του ευρώ το 2012, αλλά για αμοιβαίο εκφοβισμό: «Πολλά διαβάζετε, ότι το ευρώ δεν πρόκειται να καταρρεύσει, γιατί θα ήταν κακό για όλους - και για τον λόγο αυτό οι πολιτικοί θα διαπραγματευθούν και θα πάρουν μια κατάλληλη απόφαση. Μην το πιστεύετε ούτε για μια στιγμή. Ένα καταστροφικό γεγονός είναι αρκετά πιθανό. Η μόνη λογική στάση είναι να ετοιμάζεστε για το χειρότερο». Και επειδή η εφημερίδα είναι πεπεισμένη για την ανώτερη σοφία των αγορών, αλλά και για το πόσο περιορισμένα είναι τα κράτη, συστήνει στους αναγνώστες της να δουν την ταινία «A Beautiful Mind», για να καταλάβουν την κρίση του ευρώ187. Ένα από τα πιο σημαντικά παιχνίδια στρατηγικής κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, με το οποίο είχαν ασχοληθεί ο John Nash και οι συνάδελφοι του ήταν το «Chicken-Game»: δυο αυτοκίνητα με μεγάλη ταχύτητα, βρίσκονται σε πορεία σύγκρουσης. Ποιο αλλάζει πορεία πρώτο και 187

Matthew Lynn, ‘Greek Crisis Isn’t Economics, It’s Game Theory’.

186

πότε; Για πόσα δευτερόλεπτα μπορώ να κρατήσω την πορεία μου μέχρι ο άλλος να υποχωρήσει; Τα παιχνίδια αυτά με τις σκέψεις, δεν έχουν σκοπό να διερευνήσουν την αυτόνομη αντίδραση κάποιου, αλλά να δημιουργήσουν την εντύπωση της απόλυτης αυτονομίας, και να δημιουργήσουν στον άλλο αμφιβολία για τις προθέσεις του. Αυτό πρέπει να έχουμε υπόψιν μας, εάν θέλουμε να καταλάβουμε πώς οι αγορές αντιλαμβάνονται τα κράτη και τους πολίτες τών κρατών αυτών: συμπεριφέρονται σαν αυτά να μην υπάρχουν. Οι πολίτες και τα κράτη δεν έχουν πια κυριαρχία, απλά «παίζουν». Για τον λόγο αυτό, οι βουλές των χωρών είναι διακοσμητικά στοιχεία, και η δημοσιότητα ένας χώρος που απλώς αντηχεί πίσω αυτό που ειπώθηκε, και στον οποίο απευθύνεται κανείς απλώς και μόνο για να επηρεάσει τις αγορές. Τα κράτη είναι οικονομικά εγκλωβισμένα στον χώρο που διαθέτουν, όπως ήταν κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, στο στρατιωτικό επίπεδο. Τον Ιανουάριο του 2012, ο υπεύθυνος για την στρατηγική της επενδυτικής τράπεζας «William Blair», αποκάλεσε ειρωνικά την ευρωπαϊκή πολιτική προς αντιμετώπιση της κρίσης «παιχνίδι κυριαρχίας», όπου το ενδιαφέρον των πολιτικών δεν είναι πια το χρήμα, αλλά η πολιτική αυτοκυριαρχία. Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, η δύναμη επιδεικνυόταν με την «αφθονία των πυρηνικών όπλων». Τώρα, οι αντίπαλοι -τα κράτη και οι αγορές- παρουσιάζουν την δύναμη με μια υποτιθέμενη αφθονία χρηματικών μέσων, τα οποία είναι σε θέση να σώσουν ή να καταστρέψουν κράτη που βρίσκονται σε ύφεση. Ο Brian D. Singer, συγγραφέας του αναφερθέντος κειμένου, προειδοποιεί: «η αφθονία όμως μπορεί να είναι μπλόφα, μπορεί όμως και να είναι πραγματική»188. Ας το πούμε λαϊκά: έχουμε τα χρήματα που εγγυόμαστε ότι έχουμε; Ο σκοπός της Γερμανίας στο παιχνίδι αυτό είναι να επιβάλει σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο την «τευτονική οικονομική πολιτική». Οι νότιοι χρειάζονται χρήματα, αναγκάστηκαν όμως να παραχωρήσουν εν μέρει την εθνική τους κυριαρχία. Στον κόσμο του 188

Brian D. Singer, ‘Positioning Portfolios for Turbulent Times’, σ. 48.

187

«νούμερο 2», η ιδέα να επιτραπεί στον λαό να επιλέξει είναι «απειλή», γιατί η αγορά είναι καλύτερος υπολογιστής των εκλογών από το δημοψήφισμα. «Ο πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας Παπανδρέου, προσπάθησε να απειλήσει τις άλλες χώρες με ένα δημοψήφισμα. Δυστυχώς ήταν μπλόφα, και έχασε την δουλειά του... Η Γαλλία συμμάχησε με την Γερμανία, για να πάρει από την οικονομική δύναμη της Γερμανίας... δεν σκοπεύει να διαλύσει τις αγορές. Παίζει ένα παιχνίδι κυριαρχίας, όπως το προβλέπει το μοντέλο του John Nash. Οι πολιτικοί και οι συμπαίκτες τους από τα μέσα ενημέρωσης παίζουν καλά το παιχνίδι τους… όταν περάσει η κρίση ρευστότητας, μια σειρά ανεπτυγμένων χωρών θα αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν μια χρόνια χρεοκοπία»189. Οι επενδυτικές τράπεζες επομένως δεν χρειάζεται να φοβούνται ρυθμίσεις ή «εκδικήσεις». «Είτε σας αρέσει είτε όχι, ένας καλός δικηγόρος, ένα παράγωγο και ένας έξυπνος οικονομολόγος μπορούν να αποφύγουν οποιαδήποτε δυνατή ρύθμιση. Δυστυχώς μερικές φορές αυτό γίνεται παράνομα»190. Δεν πρέπει όμως να τα αποδίδουμε όλα στους τραπεζίτες: αυτοί περιγράφουν με ποιο τρόπο μπορούν να λάβουν μέρος οι επενδυτές στο μεγάλο παιχνίδι. Από την εποχή όμως που ξεκίνησε η κρίση του ευρώ, τα κράτη παίζουν το ίδιο παιχνίδι. Ακόμα και το 1+1=2 μπορεί να είναι μπλόφα στον χώρο αυτό του κρυφού παιχνιδιού. Τίθεται όμως το ερώτημα, για πόσο ακόμα θα αντέξουν οι δημοκρατίες αυτές τις μορφές επικοινωνίας; Στα καταφύγια τους, εκεί που κάνουν τις διαπραγματεύσεις, η πολιτική τάξη πρέπει να προσχεδιάσει πέντε βήματα και να προβλέψει δέκα βήματα τις αγοράς, η οποία προβλέπει τα πέντε βήματα της κυβέρνησης, και τα έχει «αποτιμήσει». Οι κυβερνήσεις απευθύνονται στην δημοσιότητα με ένα τρόπο που βασίζεται σε μια 189

Brian D. Singer, ‘Positioning Portfolios for Turbulent Times’, σ. 50.

190

Brian D. Singer, ‘Positioning Portfolios for Turbulent Times’, σ. 54.

188

καθορισμένη τακτική, παρακάμπτουν τις βουλές και τους νόμους, δημιουργούν παραπλανητικά ίχνη και καλλιεργούν αντιφατικές ελπίδες, προσποιούνται πως διαθέτουν αφθονία χρημάτων και ψυχραιμία, ανακοινώνουν ρυθμίσεις, επιβάλλουν ή καταργούν - και όλα αυτά τα κάνουν για να συγχύσουν τον αντίπαλο, να τον παραπλανήσουν ή να τον εξαναγκάσουν να συνεργαστεί. Όλα αυτά τα κάνουν για να μην πέσουν πέσουν στην παγίδα, αλλά για να στήσουν οι ίδιοι μια παγίδα. Η αντίθετη πλευρά χειρίζεται τις ίδιες μπλόφες. Το «νούμερο 2» ως δάσκαλος των μοντέλων της θεωρίας των παιγνίων, τους έχει διδάξει. Οι αλγόριθμοι βασίζονται σε ένα σωρό πληροφοριών, για να υπολογίσει την εξέλιξη των τιμών, με την βοήθεια άλλων αλγορίθμων υπολογίζουν πως οι άλλοι ερμηνεύουν την συμπεριφορά του και πως αλλάζει το μέλλον. Για τον λόγο αυτό διαλέγουν μέ ποιον και σε ποιο βαθμό θα δώσουν εσφαλμένες πληροφορίες. Προσπαθούν να προβλέψουν την επίδοση επιχειρήσεων, προτού αυτή να είναι γνωστή στις εν λόγω επιχειρήσεις (Dark Pools). Στέλνουν πληροφορίες στην αγορά των οικονομικών και στην αγορά των πολιτικών, για να προκαλέσουν ή να αποτρέψουν χειρισμούς. Οι περισσότεροι manager των hedge funds, των επενδυτικών τραπεζών, όπως και οι traders, δεν έχουν πρόσωπο και όνομα, αλλά αποτελεσματικά όπλα και μια λογική, στην οποία βασίζεται όλο το παιχνίδι: δεν θέλουν να χάσουν. Και ενώ οι κοινωνικές αντιπαραθέσεις της πραγματικής οικονομίας, του κράτους και της κοινωνίας, για δεκαετίες έπαιζαν συνεργατικά, οι διεθνείς αγορές παίζουν ένα μη συνεργατικό παιχνίδι με την κοινωνία, όπου το σύνολο είναι μηδενικό: το κέρδος του ενός είναι απώλεια για τον άλλο. Μπορούμε να το διατυπώσουμε πιο συγκεκριμένα: μετά από 50 χρόνια ψυχρού πολέμου μεταξύ των δυο οικονομικών συστημάτων, που και οι δυο είχαν στην διάθεση τους την ατομική βόμβα, βρισκόμαστε σε ένα νέο ψυχρό πόλεμο μετά την πτώση του κομμουνισμού. Ένα ψυχρό πόλεμο μεταξύ δημοκρατικών εθνικών κρατών και παγκοσμιοποιημένων αγορών.

189

Και οι δυο πλευρές γνωρίζουν πως η άλλη πλευρά διαθέτει όπλα εκφοβισμού και μαζικής καταστροφής. Δεν μπορούν να μιλήσουν απευθείας μεταξύ τους, αλλά πρέπει να αναπαράξουν την σκέψη του άλλου μέσα στο κεφάλι τους, ώστε να είναι σε θέση να αντιδράσουν. Και οι δυο πρέπει να υποθέσουν ότι η άλλη πλευρά θα εκτελέσει το καταστροφικό κτύπημα, και πως η μια πλευρά δεν μπορεί να θέλει την χρεοκοπία της άλλης. Όλα αυτά όμως δεν αποκλείουν στρατηγικά κτυπήματα, όπως συνέβη με την Lehman Brothers, που πίστευε στην σημασία της για το σύστημα. Οι manager ήταν πεπεισμένοι πως το κράτος δεν θα την άφηνε να καταστραφεί. Πρέπει να αποχαιρετίσουμε την αντίληψη πως η κρίση είναι μια έκτακτη κατάσταση, και πως όλα τα πολιτικά εγχειρήματα είναι έκτακτες πράξεις μιας ομάδας αντιμετώπισης της κρίσης. Βρισκόμαστε σε μια φάση της «πολιτικής ανάσχεσης (containment)», του «περιορισμού» μιας παγκόσμιας οικονομικής επέκτασης. Το πρόβλημα είναι, πως σε αντίθεση με την δεκαετία του ’50, όταν ο σκοπός ήταν ο περιορισμός της σοβιετικής αυτοκρατορίας που βασιζόταν στα πυρηνικά όπλα, ο ισχυρότερος σύμμαχος στον αγώνα αυτόν, οι ΗΠΑ, δεν παίζουν πια. Μεταξύ όλων των άσχημων νέων στο «Inside Job» του Charles Ferguson, το χειρότερο χωρίς αμφιβολία, είναι εκείνο που αναφέρεται στην κυβέρνηση Obama: η αμερικάνικη κυβέρνηση, όχι μόνο προστάτεψε την οικονομική ελίτ, αλλά μέλη της έγιναν μέλη της κυβέρνησης. Μέσα σε μια μόνο δεκαετία, μεταξύ 2000 και 2010, μετακινήθηκε η «Balance of Power» (ισορροπία ισχύος), μεταξύ της ευρωπαϊκής πολιτικής και των αμερικάνικων χρηματοπιστωτικών αγορών. Κατά την διάρκεια της κρίσης είχε φανεί πως η πολιτική ενεργούσε όπως το είχαν προδιαγράψει οι θεωρητικοί του Ψυχρού Πολέμου: επικοινωνούν μέσω των κινήσεων του παιχνιδιού, όχι μέσω επιχειρημάτων. Οι κινήσεις μπορεί να είναι τιμωρίες, επιβραβεύσεις, φαινομενικές αυτοθυσίες, οπισθοχωρήσεις ή επιθέσεις.

190

Όπως οι παίκτες της RAND Corporation, παίζουν όχι μόνο με τον «αντίπαλο» ή ακόμα και με τις «αγορές», αλλά και με τα δικά τους θέματα. Αρκούν τα χρήματα για την ομπρέλα διάσωσης; Ισχύει η κόκκινη γραμμή; Πρέπει να ενημερωθεί η βουλή;

Το ότι λέγεται δημοσίως πως κάτι «βγήκε εκτός ελέγχου», πως πρέπει να «περιορισθεί», πως πρέπει χρήματα να «προστατευθούν σε ασφαλή μέρη», πως πρέπει να αποφευχθεί «ο πανικός», να απλωθεί μια «ομπρέλα προστασίας», για την οποία αποφασίζουν νομικά άνοσοι «αρχηγοί κρατών», όλα αυτά συμπεριλαμβανομένων των μεταφορών από τον χώρο των πυρηνικών όπλων, όπως «τήξη πυρήνα (κατάρρευση)», «οικονομικά όπλα μαζικής καταστροφής», δεν είναι γλώσσα της υπηρεσίας Πολιτικής Προστασίας (σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών και ατυχημάτων), ή αυτή από την Fukushima, αλλά η γλώσσα από τον εσωτερικό πυρήνα του Ψυχρού Πολέμου.

Σχόλιο: [ΜΑΣ ΔΙΑΦΕΥΓΕΙ ΠΛΗΡΩΣ ΟΤΙ Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΕΧΕΙ ΤΗΝ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΝΑ ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΕΙ ΜΟΝΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Νο 2, ΤΟΝ homo oeconomicus. Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΟΠΟΙΟΥ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΤΑΙ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΙΚΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΙΡΜΑΧΕΡ. ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΕΙΧΕ ΚΑΤΑΛΗΦΘΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΤΥΠΟ ΤΟΥ ΝΕΟΥ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΔΙΑΔΟΘΗΚΕ ΜΕ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ].

191

18. Matrix «Πως μπορέσατε και δημιουργήσατε έναν τέτοιον άνθρωπο;»

Αυτή λοιπόν είναι η μηχανή που συνεχίζει να σπρώχνει την ευρωπαϊκή πολιτική και τους Ευρωπαίους πολίτες, πάνω στα σίδερα του κλουβιού τους; Αυτή είναι η λογική στην οποία ολόκληρα κράτη προσαρμόζουν τις λογικές αποφάσεις τους; Περιμέναμε πως θα εμφανιζόταν μια κάποια αμφιβολία, έστω με την μορφή διερεύνησης, η οποία θα διαπίστωνε, εάν αυτή η φοβερή μηχανή, η «αγορά», που τους έχει αφήσει όλους άφωνους, πράγματι λειτουργεί έτσι όπως γράφουν οι ήδη παρωχημένες οδηγίες χρήσης. Πως μπόρεσε μέσα στην μέση της κρίσης της αγοράς να γίνει λόγος από την Μέρκελ περί «δημοκρατίας συμβατικής προς την αγορά», και να εμφανιστεί μάλιστα ως όραμα αυτή η πρόταση; Και γιατί έγιναν προσπάθειες διόρθωσης στα κράτη και όχι στις αγορές; Η απάντηση είναι η εξής: σχεδόν όλες οι πολιτικές και κοινωνικές ελίτ πιστεύουν πως είναι νόμος της φύσης η θεωρία, ότι η αγορά τα ξέρει καλύτερα από αυτούς. Και μόνο εξαιτίας αυτού του μπερδέματος κατέστη δυνατόν, να μην προκληθεί αμφιβολία για την παντογνωσία των αγορών παρά την «τήξη του πυρήνα» (την κατάρρευση) των αγορών. Αντί της αμφιβολίας, προβλήθηκε στον κόσμο το όραμα μιας δημοκρατίας η οποία υπακούει στις αγορές, και η οποία ως φοίνιξ θα αναστηθεί από τις τοξικές στάχτες. Αυτό που συνέβη κατά την κρίση του 2007, δεν ήταν προφανώς ένα εφήμερο, παράλογο συστημικό σφάλμα. Ήταν κάτι παραπάνω από το περιοδικά επαναλαμβανόμενο επ’ αόριστον «system goes wild» (το σύστημα συμπεριφέρεται με έναν τρελό ανεξέλεγκτο τρόπο). Τις μηχανές δεν μπορούμε απλά νά τις θέσουμε εκτός λειτουργίας, ή όπως συνέβη μετά την καταστροφή στην Fukushima, να ανακοινώσουμε την στροφή όσον αφορά στις πηγές ενέργειας που σκοπεύουμε να χρησιμοποιήσουμε. Το ότι στις περιπτώσεις αυτές μιλούμε περί «τεράτων», δείχνει πως το συλλογικό ασυνείδητο καλλιεργεί την υποψία, πως πρόκειται για κάτι ζωντανό, το οποίο απελευθερώθηκε από τα δεσμά του.

192

Οι έρευνες της αυστριακής κοινωνιολόγου Karin Knorr-Cetina, στα χρηματιστήρια της Νέας Υόρκης και Ζυρίχης, έχουν δείξει, πως οι traders δεν βιώνουν πια τα ψηφιακά συστήματα τους ως μέσα επικοινωνίας, αλλά ως αυτόνομες βιολογικές μορφές ζωής, και ως ένα «ανώτερο πλάσμα» (greater being)191. Μετά από αυτή την σύντηξη ανθρώπου και μηχανής, οι οθόνες των υπολογιστών δεν είναι πια «παράθυρα» προς τις αγορές, όπως ήταν κατά την δεκαετία του ’90, αλλά είναι οι ίδιες οι αγορές. Ας το πούμε καλύτερα: «είναι πεδία πάνω στα οποία κτίζεται ολόκληρος ο οικονομικός και πνευματικός κόσμος»192, είναι μια μεταμόρφωση η οποία εκτελείται ακόμα και στα «προσωπικά» κοινωνικά δίκτυα, όπως το facebook. Συνεπώς συντήκονται και όλοι οι ορισμοί της αγοράς σε ένα και μοναδικό. [ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ]. Μιλώντας με ένα έμπειρο trader, ο οποίος έχει δουλέψει σχεδόν σε όλα τα χρηματιστήρια του κόσμου, οι ερευνητές του έθεσαν το ερώτημα: - Τι είναι για σας η αγορά; - Τα πάντα. - Και τι είναι για σας η πληροφορία; - Τα πάντα. […] «Ποιος αγοράζει, ποιος πουλά, που συμβαίνουν αυτά, που είναι το κέντρο, τι κάνουν οι κεντρικές τράπεζες, τα μεγάλα funds, τι λέει ο Tύπος, τι συμβαίνει με την CDU (Christlich Demokratische Union Deutschlands), τι λέει ο πρόεδρος της Μαλαισίας: όλα αυτά είναι τα πάντα, πάντοτε»193. Η ισχυρή διαίσθηση της κοινωνίας αντιλαμβάνεται πως αυτή η σύντηξη δημιουργεί ένα νέο άνθρωπο. Αντιλαμβάνεται την σχεδόν αλχημιστική διαδικασία, κατά την οποία το άτομο δημιουργείται από την μηχανή της αχαλίνωτης οικονομίας της πληροφορίας. Αυτό γίνεται σαφές σε περιπτώσεις όταν το άτομο είναι δράστης, όπως για παράδειγμα ο Γάλλος trader Jérôme Kerviel, που το 2008 προκάλεσε 191

Knorr Cetina, ‘How Are Global Markets Global? The Architecture of a Flow World’, σ. 47.

192

Knorr Cetina, ‘How Are Global Markets Global? The Architecture of a Flow World’, σ. 48.

193

Knorr Cetina, ‘How Are Global Markets Global? The Architecture of a Flow World’, σ. 47.

193

στον εργοδότη του, την Société Générale, ζημιά 4,8 δισεκατομμυρίων ευρώ. Στο αποκορύφωμα της κρίσης, ο Kerviel είχε φανεί στα μάτια της δημοσιότητας σαν ένα είδος Che Guevara, ο οποίος ανατινάζει το σύστημα το οποίο είχε απαιτήσει ακριβώς αυτού του είδος οικονομική συμπεριφορά. Αυτά που έγραφαν οι υποστηρικτές του στο facebook ή στον γαλλικό τύπο, μοιάζουν με κάποιο κεφάλαιο της τριλογίας του «Μάτριξ». Ο Kerviel ήταν η ενσάρκωση του cyborg, του ανθρώπου που έχει συνενωθεί με την μηχανή, που στις οθόνες του δεν έβλεπε πια τους αριθμούς ως σταθερά μεγέθη, αλλά ως μια ρευστότητα, ως ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο ηλεκτρικό ρεύμα. «Πέστε μου, ποιος είστε κύριε Kerviel;», τον ρώτησε ο δικαστής στην αρχή της δίκης. Με τρόπο ρητορικό, που αποκάλυπτε την αλήθεια ενός ολόκληρου συστήματος, ο δικηγόρος του Kerviel, ο Olivier Metzner, έκανε μια άλλη ερώτηση: «Ποιοι είστε εσείς, Société Générale;, Ποιοι είστε; Πώς μπορέσατε και δημιουργήσατε έναν τέτοιον άνθρωπο;194» Αυτή η ερώτηση ακούστηκε και άλλη φορά. Ήταν η ερώτησε που απευθύνθηκε προς τον Dr. Viktor Frankenstein.

Σχόλιο: [ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΑΚΡΙΒΩΣ ΣΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΜΗΔΕΝ ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΤΗΝ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΡΗΤΟΡΙΚΗ].

194

Das, Extreme Money, σ. 229.

194

19. Mind’s Eye Η δημοκρατία, η συμβατή με την αγορά, φορτώνεται στο υπολογιστικό σύστημα

Τι είδους πολιτική ασκεί το «νούμερο 2»; Ακριβέστερα: ποια χαρακτηριστικά έχει το κράτος το οποίο επιθυμεί το «νούμερο 2»; Που θα ζούμε όταν θα έχει εκπληρώσει το έργο του, και όταν θα έχει στο χέρι όλους τους κοινωνικούς θεσμούς; Και ειδικά για εκείνον που γνωρίζει πως τά λόγια των πολιτικών δεν είναι τίποτε άλλο παρά κινήσεις στα πλαίσια ενός παιχνιδιού: τι σημαίνει «δημοκρατία συμβατή με την αγορά»; Δεν χρειάζεται καμιά εξήγηση το γεγονός ότι το «νούμερο 2» και τα εκατομμύρια των κλώνων του, δεν επιθυμούν πια μόνο αυτό, το οποίο επιθυμούν οι δημιουργοί τους. Τα Flash-Crash έδειξαν, πως οι μισθοφόροι ενεργούν πλέον χωρίς τον έλεγχο των ανθρώπων. Αυτό δεν είναι ατύχημα, αλλά ανταποκρίνεται ακριβώς σε αυτό που ήθελαν οι δημιουργοί τους. Δεν θα είχαν τελειώσει με την πολιτική διαφθορά (πολιτική τύπου Σικάγο) αν ήθελαν να διοικήσουν ένα στρατό από αυτόματα. Αυτό που ήθελαν ήταν εντελώς αξιοπρεπές: μια κοινωνία στην οποία ο καθένας μπορεί να ζει σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα πάθη (ενθουσιασμούς) του. Τόσο οι πράκτορες όσο και τα αυτόματα (Dummies). Για τον λόγο αυτόν, πολλοί από εκείνους που κατασκεύασαν οικονομικούς πράκτορες οι οποίοι είναι σε θέση να εξελίσσονται, δεν γνωρίζουν εδώ και καιρό, τι κάνουν τα πλάσματα τους. Το μόνο που ξέρουν είναι πως ότι κάνουν, το κάνουν πιθανόν βάσει του απλού κανόνα της αυτό-μεγιστοποίησης, τον οποίο κανόνα τούς τόν έχουν οι κατασκευαστές τους εμφυτεύσει (προγραμματίσει). Όσο παραμένουν στο πεδίο του «συντάγματος» -εγωισμός σημαίνει μεγιστοποίηση του κέρδους, και το σύνταγμα του κόσμου των αυτομάτων το περιέγραψε ο Ken Binmore- στους πράκτορες επιτρέπονται τα πάντα (μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν). Και επειδή η αμοιβαία καχυποψία είναι ο κανόνας, η επικοινωνία αντικαθίσταται από την συλλογή πληροφοριών για το τι σκέφτεται ή τι προτίθεται να κάνει ο άλλος.

195

«Το ψέμα» μέσα στον κόσμο αυτόν είναι κάτι πέραν της ηθικής, και η σχεδιασμένη ανειλικρίνεια είναι το μικρότερο πρόβλημα: στην ίδια κατηγορία, κατά την εποχή των «Big Data» (εποχή της απόλυτης δικτύωσης όλων των δεδομένων που αφορούν ανθρώπους και πράγματα), ανήκουν και η αυτοεξαπάτηση, οι ψευδαισθήσεις, και οι στρατηγικές με τις οποίες οι άνθρωποι ξεγελούν το εαυτό τους. [Αυτό είναι τό πνεύμα τού Αντιχρίστου]. Εταιρίες, οι οποίες ξεγελούν τον εαυτό τους ή τους άλλους, αποκαλύπτονται στα χρηματιστήρια και τιμωρούνται. Μπορεί όμως να παίξουν για πολύ καιρό επιτυχώς το πόκερ, όπως η Lehman ή η AIG. Εκεί όπου ειπώθηκαν ψέματα με κλασσικό τρόπο, είναι εύκολο να εκφρασθούν νομικές και ηθικές κρίσεις. Τα πράγματα όμως είναι πολύ διαφορετικά όταν οι εμπλεκόμενοι δεν γνωρίζουν ακόμα τι γνωρίζουν. Για πολλές γενιές οι άνθρωποι ζουν με το παράδοξο των ακούσιων συνεπειών για τις οποίες «δεν είχαν την πρόθεση». Επίσης ένα μεγάλο μέρος τής νομικής διερεύνησης τής αληθείας συνίσταται στο να βρει, τι σχεδίασε σκόπιμα κάποιος και πού είναι ασυνείδητα ένοχος. Αυτή η γραμμή μετατοπίζεται, όταν εμφανίζονται τεχνολογίες, οι οποίες είναι σέ θέση να κατονομάσουν αυτή την υπονοούμενη γνώση, αλλά χρησιμοποιούνται από ανθρώπους οι οποίοι είναι πεπεισμένοι, ότι η μπλόφα είναι ο κανόνας τής κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο προγραμματιστής Alex Pentland αναπτύσσει και προωθεί μηχανήματα, τα οποία είναι σε θέση να διαβάζουν ανθρώπινα σήματα. Η λέξη «σήματα» ακούγεται αθώα και στείρα. Εννοούνται όμως πληροφορίες για τις οποίες ο άνθρωπος δεν γνωρίζει καν ότι τις έχει. Οι επιστήμονες όπως ο Pentland δεν είναι Frankensteins. Παρουσιάζουν τεχνολογίες οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο από την σκοτεινή όσο και από την φωτεινή πλευρά της εξουσίας. «Ο Pentland υποθέτει, ότι αυτό το είδος παρακολούθησης μπορεί να είναι χρήσιμο, για να εντοπισθούν άνθρωποι, οι οποίοι πορεύονται δυνητικά προς το burn-out, και για τον λόγο αυτόν, πρέπει να παρακολουθούνται στενότερα»195. 195

Mark Buchanan, ‘The Science of Subtle Signals’, σ. 8

196

Οι πληροφορίες όμως που συλλέγονται στις αγορές, συλλέγονται και αξιολογούνται στα πλαίσια «κρυφών παιγνίων»: ο συμπαίκτης αποσιωπά κάτι, κρατά κάτι για τον εαυτό του, με σκοπό να βγάλει κέρδος από την κρυμμένη πληροφορία. Καμιά εταιρία ή οργάνωση δε θα παραδεχθεί ότι θέλει να μάθει ποια μυστικά κρατούν οι συνεργάτες της. Η θεωρία παιγνίων λοιπόν στον κανονικό εργασιακό χώρο εκφράζεται κάπως έτσι: «Επειδή οι άνθρωποι έχουν την τάση να κρύβουν το στρες τους από τους άλλους, μπορεί να είναι δύσκολο, ή και αδύνατο να παρατηρηθούν τα σημάδια του. Για μια μελέτη με φοιτητές που έπαιζαν πόκερ για χρήματα, ο Pentland και ο φοιτητής του Michael Sung, έβαλαν αισθητήρες πάνω στο σώμα των φοιτητών. Σκοπός ήταν να παρακολουθήσουν τις κινήσεις του σώματος, τις αντιδράσεις του δέρματος και τους χτύπους της καρδιάς. Διαπίστωσαν ότι είναι σε θέση να προσδιορίζουν τις στιγμές υψηλής έντασης(στρες), με μια βεβαιότητα των 80%. Στο 70% των περιπτώσεων ήταν σε θέση να διαπιστώσουν αν ο παίκτης μπλοφάρει»196. Το πείραμα αυτό έχει την εξής σημασία: είναι η εφαρμογή του ανιχνευτή ψεύδους στο παιχνίδι της ζωής μας. Το «Data mining» (εξόρυξη δεδομένων), η εκμετάλλευση κάθε είδους ψηφιακής πληροφορίας, έχει εδώ και καιρό συγκεραστεί με αυτό που ο Alex Pentland ονομάζει «Reality mining»(εξόρυξη πραγματικότητας)197. Όλοι γνωρίζουμε την εφαρμογή τού ανιχνευτή ψεύδους από τον στρατιωτικό-πολιτικό χώρο. Ο νέος πόλεμος κατά της τρομοκρατίας, που αντικατέστησε τον Ψυχρό Πόλεμο, έχει άπειρα παραδείγματα. Όσο παράξενο και νά φαίνεται το γεγονός, ότι εκατόν χρονών γιαγιάδες σε αναπηρικό καροτσάκι πρέπει να ξεντύνονται στους ελέγχους στα αεροδρόμια, γιατί μπορεί να κρύβουν κάποιο όπλο: είμαστε εν γένει διατεθειμένοι να αποδεχθούμε την αρχή τής γενικής καχυποψίας σε τέτοιους χώρους κλειδιά, για την επικοινωνία ή την συγκοινωνία. Στα πλαίσια αυτά ανήκουν ο σαρωτής που βλέπει κάτω από τα ρούχα, το να βγάζουμε τα παπούτσια μας, να ανοίγουμε την τσάντα μας για να

196

Mark Buchanan, ‘The Science of Subtle Signals’, σ. 8

197

Andy Greenberg, ‘Mining Human Behavior at MIT’.

197

ελεγχθούν τα έγγραφα που κουβαλούμε, το να μας παίρνουν τα δακτυλικά αποτυπώματα όταν εισερχόμαστε σε μια χώρα... Για να αποφύγουμε τις παρεξηγήσεις, εδώ δεν αμφισβητούμε την δικαιολογημένη άμυνα κατά της τρομοκρατίας. Από την άλλη όμως, ακριβώς αυτή η συμπεριφορά και ο χειρισμός, ανήκουν στην ουσία τής οικονομίας της πληροφορίας. Στα αεροδρόμια περνούμε από σαρωτή σώματος, στο αεροδρόμιο τους Los Angeles περνά κανείς από ένα μάτριξ παρακολούθησης το οποίο έχει σχεδιαστεί βάσει της θεωρίας των παιγνίων. Όταν αγοράζουμε κάτι online, μας ξετινάζουν οι οικονομικοί πράκτορες. Σχεδόν όλα τα βιομηχανικά έθνη της Δύσης δουλεύουν ήδη πάνω στο project «Δημοκρατία συμβατή με τις αγορές». Όπως (λειτουργούσαν) μέχρι τώρα οι αυτοματοποιημένες αγορές, τα κοινωνικά δίκτυα και οι μηχανές αναζήτησης στο εμπορευματοποιημένο διαδίκτυο, έτσι και το νέο κράτος που βασίζεται στην πληροφορία, αναπτύσσει ρομποτικές μεθόδους πρόβλεψης της συμπεριφοράς και παρακολούθησης, οι οποίες βασίζονται στο πρότυπο της pre-crime ανάλυσης. Τα κέντρα ακτινοβολίας της οικονομίας τής πληροφορίας βρίσκονται στην Silicon Valley και την Wall Street. Ένα τρίτο, και το ισχυρότερο από όλα τα άλλα κέντρο, το οποίο ασχολείται ακατάπαυστα με τις σκέψεις των ανθρώπων, βρίσκεται στην Virginia. Εκεί είναι η έδρα της NSA (National Security Agency), της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ. Σήμερα εργάζονται εκεί τα καλύτερα κεφάλια - το Carnegie Mellon project, για παράδειγμα, χρηματοδοτήθηκε από την DARPA, την Υπηρεσία Έρευνας Προηγµένων Αµυντικών Προγραµµάτων -, και η Google ψάχνει εκεί να βρει τους manager της198. Αυτά που άλλοτε ήταν τα καταφύγια και οι μηχανές παρακολούθησης κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, βρίσκεται στην NSA, σε πολύ πιο 198

Noah Shachtman, ‘Exclusive: Darpa Director Bolts Pentagon for Google’.

198

ρευστή μορφή. Αν οι θεωρητικοί των παιγνίων έπαιζαν οικονομικά παιχνίδια με την Σοβιετική Ένωση, η NSA έχει πάει ένα βήμα πιο πέρα: έχει γίνει βασικό τμήμα τής οικονομίας της πληροφορίας, και σκοπό έχει, όπως άλλοτε οι άνθρωποι της RAND, να μεταγράψει τα κοινωνικά δεδομένα (βρίσκεται στη διαδικασία επανεγγραφής των κοινωνικών συμβολαίων). Ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς πρωτοπόρους της NSA, αν και δεν είναι μέλος της, βλέπει νέες συνταγματικές ανακατατάξεις να έρχονται, οι οποίες θα τραντάξουν τα θεμέλια των δημοκρατικών εθνικών κρατών. Σχόλιο: [ΑΣ ΔΟΥΜΕ ΚΑΙ ΠΩΣ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ ΕΙΣΕΡΧΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΖΩΗ ΜΑΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΑΣ, ΜΕΤΑΛΛΑΣΣΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΦΥΛΑΚΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ ΣΤΗΝ ΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΟΜΑΝΙΑΣ]. Ο Philip Bobbitt δημιούργησε τον όρο «κράτη της αγοράς της πληροφορίας», για να περιγράψει αυτά τα νέα κράτη. Ο νομικός αυτός είναι ένας Αμερικανός πρωτοπόρος πολιτικός στοχαστής με επιρροή, τέως μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας, Δημοκρατικός, και κάθε άλλο παρά «Big Brother». Είχε εργαστεί για τον Bill Clinton, ο George Bush είχε συμπεριλάβει τις τοποθετήσεις του Bobbitt στην «State of the Union» ομιλία του το 2004. Δυο χρόνια μετά την χρεοκοπία της Lehman, υπό την επιδοκιμασία του Henry Kissinger, του Niall Ferguson και εν γένει του πολιτικού κατεστημένου των ΗΠΑ, ο Bobbitt απαίτησε να γίνει αυτό, για το οποίο η οικονομικά πληγωμένη Ευρώπη μόλις είχε αρχίσει να προετοιμάζεται. Πρότεινε και προέβλεψε μια «νέα συνταγματική τάξη, η οποία θα αντικαταστήσει το εθνικό κράτος», όπως και την μετατροπή του κόσμου μας σε «κράτη της αγοράς της πληροφορίας (information market states)». Το μάθημα από την παρούσα κρίση, για τον Bobbitt, δεν είναι η αμφισβήτηση του δείκτη νοημοσύνης των αγορών, αλλά το αντίθετο: οι αγορές κατέστησαν τα κράτη ακατάλληλα, επειδή τα κράτη δεν 199

καταλαβαίνουν τις μοντέρνες διαδικασίες που αφορούν το χρήμα και την πληροφορία. Τα κράτη της πληροφορίας έχουν ένα απλό μήνυμα: δώστε μας πληροφορίες για αυτά που σκέφτεστε, που σχεδιάζετε ή που θέλετε να αγοράσετε, και εμείς θα σας δώσουμε νέες ευκαιρίες για την ανάπτυξη και την καριέρα σας. Ταυτόχρονα, το μοντέρνο κράτος της αγοράς της πληροφορίας, εγγυάται ελάχιστα δικαιώματα κοινωνικής πρόνοιας. Ο Bobbitt δεν λέει ότι βρίσκει σωστή αυτή την εξέλιξη. Την περιγράφει απλώς σαν νόμο της φύσης: την περιγράφει έτσι όπως περιγράφονται σήμερα όλες οι κοινωνικές μεταβολές, ως αποτέλεσμα δηλαδή μιας τεχνολογικής αιτιοκρατίας. Οι πατέρες του «νούμερο 2» είχαν θεωρήσει την αγορά ως ένα τεράστιο υπολογιστή. Μια μηχανή που επεξεργάζεται τις πληροφορίες και καθορίζει δίκαια τις τιμές. Ο Bobbitt κάνει το επόμενο βήμα: βλέπει το κράτος ως υπολογιστή -ένα είδος super-iMac της Apple με εξαιρετικά γρήγορο chip και με cool design- το οποίο μας αναγκάζει να προσλάβουμε συγκεκριμένες συμπεριφορές, όπως ακριβώς το είχαν κάνει το κινητό τηλέφωνο, ο υπολογιστής, το facebook, η πάπια του Vaucanson, τα αυτόματα του Friedrich, η ατμομηχανή του Watt. «Μια νέα συνταγματική τάξη, η οποία ενσαρκώνει αυτή την μεταβολή, θα αντικαταστήσει το εθνικό κράτος», είχε γράψει ο Bobbitt. Δεν αναφέρεται στον Mr. Hyde, και εκφράζεται διπλωματικά κατά κάποιο τρόπο. Σε προτάσεις όπως αυτές, αντηχούν οι πατέρες του «νούμερο 2»: «[Το κράτος της οικονομίας της πληροφορίας] θα απορρίψει πολλές από τις λειτουργίες του και θα αναθέσει πολλές σε εξωτερικούς συνεργάτες. Με τον τρόπο αυτό θα αλλάξει εν μέρει η βάση για τη νομιμότητα (καταλληλότητα) του κράτους: δε θα εγγυάται πια ένα κράτος διασφάλισης της μαζικής ευμάρειας, αλλά θα συμβάλει στην μεγιστοποίηση των ατομικών ευκαιριών, και θα υιοθετεί μεθόδους

200

εφαρμογής τεχνικών πολέμου και άμυνας, που είναι απροσπέλαστες στο εθνικό κράτος»199. Δεν μπορεί να περιγραφεί με μεγαλύτερη ακρίβεια, πως το «νούμερο 2» θέλει να μειώσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, πως θέλει να είναι το κράτος, μέσα στο οποίο θα ζουν οι άνθρωποι του. Και το καλύτερο: οι τεχνικές του πολέμου είναι τεχνικές χρήσης της πληροφορίας, όπως το τεκμηριώνει ο Bobbitt, και όπως το γνωρίζουν όλοι, και ενσαρκώνονται στο «Eye in the Sky», το μάτι που τα βλέπει όλα. Και όπως ακριβώς την στιγμή, το δευτερόλεπτο, που γράφεται αυτή η ΛΕΞΗ εκατοντάδες χιλιάδες συναλλαγών διεξάγονται από τους HighFrequency-αλγόριθμους, οι High-Frequency-αλγόριθμοι του κράτους της οικονομίας τής πληροφορίας παρακολουθούν τις κινήσεις των πολιτών του. Ότι καταγράφουν τα δεκάδες χιλιάδες μη επανδρωμένα αεροσκάφη που πετούν στον ουρανό της Αμερικής, αλλά και οι άπειρες κάμερες παρακολούθησης CCTV κάτω στη γη, ερμηνεύεται όπως οι κινήσεις των Ρώσων κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ή όπως οι κινήσεις των μετοχών στις αυτόματες αγορές. Το «νούμερο 2» δεν είναι πια ένα ον που κατέχει ελλιπείς πληροφορίες. Το «Mind’s Eye», ένα πρόγραμμα του Πενταγώνου, σχεδιάζει να εξοπλίσει με οπτική διάνοια όλα τα συστήματα παρακολούθησης της καθημερινής ζωής. Στο κοινωνικό επίπεδο, αυτό αντιστοιχεί με ότι έκαναν τα πληρώματα των ραντάρ κατά την δεκαετία του ’50. Εν τέλει, το σύστημα συμβολικών πράξεων και συναλλαγών μεταφέρεται στην ζωή των ανθρώπων. Πριν λίγο καιρό, οι ερευνητές από το πανεπιστήμιο Carnegie Mellon, παρουσίασαν ένα σύστημα, το οποίο όχι μόνο είναι σε θέση να αποκωδικοποιήσει τα βίντεο παρακολούθησης, αλλά προσπαθεί να προβλέψει τι είναι το επόμενο που θα συμβεί200. Τα βίντεο κόβονται σε 199

Bobbitt, Terror and Consent, σ. 87.

200

Robert T. Collins et al., ‘A System for Video Surveillance and Monitoring’.

201

μεμονωμένα επεισόδια, τα οποία συνδέονται με όρους «παραλαμβάνω», «μεταφέρω» ή «θάβω»: αν κάποιος «παραλαμβάνει» ένα σώμα, το «μεταφέρει» ή το «θάβει», το σύστημα προειδοποιεί τους χειριστές, οι οποίοι αναλόγως της κατάστασης μπορεί να γίνουν εν μέρει μηχανές (οι οποίοι στη συνέχεια θα προβούν σε άλλες μηχανικές ενέργειες). Τα μοντέλα της θεωρίας των παιγνίων παίζουν προς το παρόν ένα περιορισμένο ρόλο. Χρησιμεύουν ίσως στην πρόβλεψη συμπεριφορών και κοινωνικών στρατηγικών, αλλά είναι μόνο το ένα συστατικό. Για τα «μάτια» που βρίσκονται στον ουρανό είναι πολύ πιο σημαντικές οι μέθοδοι αναγνώρισης εικόνας, στατιστικές αναλύσεις και πιθανόν και τα νευρωνικά δίκτυα. Όλα όμως είναι ζήτημα του βαθμού οργάνωσης. Ο Hal Varian, δεν είναι ο μόνος που πιστεύει πως η συμπεριφορά μπορεί να προβλεφθεί με την βοήθεια της ισορροπίας Nash. Αυτό όμως, όπως δείχνουν τα σχέδια ασφαλείας του αεροδρομίου του Los Angeles, δεν είναι κατ’ ανάγκην μια απειλή για μας201. Το πρόβλημα της αποτροπής επιθέσεων τις οποίες προτίθεται να κάνει ένας «ευφυής αντίπαλος» (η τρομοκρατία), το έλυσαν εκεί με μοντέλα της θεωρίας παιγνίων. Το μοντέλο αυτό διαμοιράζει τα πόστα του προσωπικού ασφαλείας βάσει ενός πολύπλοκου συστήματος, που σκοπό έχει να αυξήσει τόσο πολύ τα «έξοδα» του αντιπάλου (θα αναγκαστεί να παρακολουθεί συνέχεια τις αλλαγές), ώστε να τον κάνει να παραιτηθεί. Τέτοιες εφαρμογές όμως, που δεν έχουν άλλο σκοπό από τον διαμοιρασμό ενός περιορισμένου σε αριθμό προσωπικού (αστυνομία π.χ.), είναι σε άλλες περιπτώσεις μέθοδοι παρακολούθησης. Τι θα γίνει, όταν στην εποχή των Big Data, ολόκληρη η ζωή μας θα καταγράφεται διαρκώς μέσω μη επανδρωμένων αεροπλάνων και ψηφιακών σημάτων; Η στατιστική είναι η μια πτυχή της υπόθεσης - μια από τις σημαντικότερες, δίπλα στην θεωρία των παιγνίων. Η ανάλυση όμως του υλικού, βάσει της παραδοχής πως δεν χρειάζεται να γνωρίζουμε για τις προθέσεις κάποιου ανθρώπου κάτι περισσότερο από 201

James Pita et al., ‘Using Game Theory for Los Angeles Airport Security’.

202

το ότι σκοπεύει να μεγιστοποιήσει το κέρδος του, είναι από ηθικής πλευράς κάτι εντελώς διαφορετικό. Σε κάθε Charles Babbage κρύβεται ένας Sherlock Holmes, και σε κάθε Sherlock Holmes κρύβεται η γενική υποψία για τον κόσμο, που κάτι έχει να κρύψει. Για όσο στη Δύση υπάρχουν ακόμα δημοκρατίες, δεν θα έχουμε την κατάσταση που περιγράφει ο Orwell. Και όμως η κατάσταση είναι πιθανόν πιο δραματική: τα συστήματα τα οποία προβλέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, δεν μπορούν παρά να στηριχθούν σε μοντέλα της θεωρίας των παιγνίων. Με άλλα λόγια: όλα αυτά τα μάτια, στον ουρανό και στη γη, πρέπει εξ ορισμού να σκέφτονται τα χειρότερα για τον άνθρωπο τον οποίο παρακολουθούν. Τι συνέπειες έχει αυτό θα το δούμε στη συνέχεια. [Τό πνεύμα τού αντίχριστου κυριαρχεί ήδη]

Σχόλιο: ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ ΤΟΥ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΑΙΩΝΑ ΕΓΙΝΑΝ ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΑΛΛΑΞΑΝ ΡΙΖΙΚΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Ο ΑΙΝΣΤΑΙΝ ΕΠΙΤΑΧΥΝΕ ΤΗΝ ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΔΕΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΤΗΝ ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ. ΕΙΧΕ ΔΕΙ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣ ΤΟΝ ΕΩΣΦΟΡΟ ΝΑ ΠΕΦΤΕΙ ΣΑΝ ΑΣΤΡΑΠΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ ΣΤΗ ΓΗ ΚΑΙ ΝΑ ΤΗΝ ΚΑΙΕΙ ΟΛΟΓΥΡΑ. ΕΙΧΑΜΕ ΑΚΟΛΟΥΘΩΣ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΤΩΣΕΙΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΣΑΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΑΣ ΒΥΘΙΣΑΝ ΠΙΟ ΒΑΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΒΑΛΤΟ. ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ. ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΟΝ ΥΠΑΡΞΙΣΜΟ, ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ. ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ, ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ ΣΤΟΥΣ ΠΑΛΑΙΟΗΜΕΡΟΛΟΓΙΤΕΣ, ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΧΟΛΛΥΓΟΥΝΤ, ΤΗΣ ΚΟΚΑΣ ΠΟΥ ΕΔΩΣΕ ΣΠΙΝΤ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ ΤΗΣ

203

ΕΠΙΘΥΜΙΑΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΚΟΚΑΚΩΛΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΘΕΙ Ο ΜΩΑΜΕΘΑΝΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ. ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ ΤΟ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ ΕΔΩΣΕ ΠΟΛΛΑ ΑΛΟΓΑ ΣΤΟΝ ΦΤΩΧΟ ΝΕΟΠΛΟΥΤΟ ΠΡΙΝ ΠΡΟΦΤΑΣΕΙ Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΣ ΝΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΣΕΙ ΜΕ ΤΑ ΔΥΟ ΠΟΥ ΤΗΝ ΣΥΝΤΡΟΦΕΥΟΥΝ ΦΥΣΕΙ ΣΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ. ΚΑΙ Ο ΙΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΔΙΝΕΙ ΤΗΝ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ -ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟΤΕ ΒΟΥΛΗΣΗ- ΝΑ ΜΑΝΤΡΩΣΕΙ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΟΠΩΣ Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ ΕΙΧΕ ΜΑΝΤΡΩΣΕΙ ΤΟΥΣ ΓΕΡΟΥΣ.

ΚΑΙ Ο ΑΡΧΟΝΤΑΣ ΤΩΝ ΔΑΚΤΥΛΙΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΜΑΣ ΑΡΠΑΖΕΙ ΗΔΗ ΚΑΙ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΙΧΝΗ ΑΥΤΟΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΠΟΥ ΑΠΑΙΤΟΥΝ ΑΚΟΜΗ ΚΑΠΟΙΟ ΝΟΗΜΑ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΜΕΝΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΘΟΡΑΣ ΠΟΥ ΖΟΥΜΕ.

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (26/1/17 11:15 μ.μ): Εποχή των παγετώνων. Εντελώς παγωμένες ψυχές. Ο άνθρωπος τα κατάφερε, με τόση πολλή 'πρόοδο' στους τελευταίους αιώνες, να ξαναγυρίση εκεί απ' όπου ξεκίνησε στην 'ιστορία' και 'προ-ιστορία', αυτοκαταστρεφόμενος μέσα στη μεγαλομανία του. Κι όμως, δεν έχουν κλείσει όλοι οι δρόμοι για όποιον το ζητήσει...

204

20. Εκλογή Τον καιρό τού «λυκόφωτος τής εθνικής κυριαρχίας», οι εξουσίες επιστρέφουν στον άνθρωπο τήν δύναμη

Είναι προς το παρόν το τελευταίο update τού καπιταλισμού τής πληροφορίας: ο εγκέφαλος, η αγορά και το κράτος έχουν γίνει υπολογιστές, και έχουν το ίδιο Software. Η κοινωνία αποδέχεται πως αυτό το δεδομένο είναι πολύ πιθανό, αφού σχεδόν ο καθένας ζει ήδη στα έγκατα της μηχανής. Σήμερα πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε τον μηχανισμό και τα γρανάζια του, που κινούν τον κόσμο, όπως κάποτε γνωρίζε ο Φρειδερίκος ο Μέγας πως κινούνται τα αυτόματα του. Σήμερα όμως δεν έχουμε πια την μηχανή που σηματοδότησε μια νέα εποχή μεγάλης προόδου, όπως την δεκαετία του ’90, που υποσχόταν την ουτοπία τής απεριόριστης επικοινωνίας, διαφάνειας, και φιλικών σμηνών (όπως τα σμήνη των πουλιών που έχουν μια χαρακτηριστική, κοινή συμπεριφορά), που γίνονται όλο και πιο έξυπνα. Η αντίληψη περί μιας οικονομίας τής γνώσης, όπου οι άνθρωποι επωφελούνται ο ένας από τον άλλο δια της συνεργασίας και του αλτρουισμού, είναι ακόμα ζωντανή. Αυτός ο τύπος ανθρώπου όμως, επειδή είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί «τεχνικά», δεν έχει προγραμματισθεί (ως λογισμικό). Είναι δυο διαφορετικά πράγματα η παραδοχή πως όλοι οι άνθρωποι ωθούνται από καθαρή ιδιοτέλεια, και ο προγραμματισμός ενός πλήθους με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνουν έτσι οι άνθρωποι. Η αυτόματη αγορά αναλύει προτιμήσεις. Αν ο καταναλωτής επιλέγει βιβλία ή κυβερνήσεις, είναι για την αγορά αδιάφορο. Αυτή βλέπει μόνο διαφορά στις τιμές. Η επιχειρηματολογία είναι πάντα ίδια: ο καπιταλισμός τής πληροφορίας εκχέει το γενετικό υλικό τού συνθετικού homo oeconomicus σε όλα τα συστήματα - από τον άνθρωπο ως το άτομο μέχρι και τις παγκόσμιες οικονομίες. Με τον τρόπο αυτό κινδυνεύει όλο και περισσότερο να δημιουργήσει αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Το 1992, ο Walter Wriston, διευθυντής της Citibank, και ο ισχυρότερος τραπεζίτης της εποχής του, είχε με χαιρεκακία ανακοινώσει το «λυκόφως τής εθνικής κυριαρχίας», ένα κόσμο δηλαδή στον οποίο το

205

κράτος θα παραδοθεί στην γνώση των αγορών και την λογική τού homo oeconomicus. Προέβλεψε αυτό που επενδυτές τραπεζίτες τής «William Blair» είχαν διαπιστώσει το 2012. Τα κράτη παίζουν μόνο «παιχνίδια κυριαρχίας». «Οι αγορές είναι υπολογιστές εκλογικών κέντρων. Είναι ένα διαρκές δημοψήφισμα»202, έγραψε ο Wriston. Αυτό είχε γραφτεί πριν την ανατολή του εμπορικού ίντερνετ, σε μια εποχή που η έννοια World Wide Web δεν υπήρχε ακόμα. Ο Wriston επαινεί την αγορά με τα ίδια λόγια που επαινείται σήμερα το εμπορικό ίντερνετ: Οι «πληροφορίες» που παράγουν οι αγορές, «είναι μια αδιάκοπη καταμέτρηση ψήφων, που αποδίδουν την γνώμη που έχει ο κόσμος για την διπλωματική, νομισματική και οικονομική πολιτική ενός κράτους». Με άλλα λόγια: οι αγορές «επιστρέφουν στον άνθρωπο την δύναμη»203. Η αγορά ως σύμβολο δημοκρατικής συμμετοχής, ήταν η αρχική ιδέα τών πατέρων τού «νούμερο 2», όπως ήταν οι οικονομολόγοι Kenneth Arrow και Milton Friedman. Από αυτή προέκυψε συνεπώς το εξής: το κράτος θα γίνει αγορά ή θα πάψει να υπάρχει. Δεν πρέπει να αντιληφθούμε την σύμφωνη με την αγορά πολιτική ενός κράτους τής πληροφορίας -πράγμα που ο Bobbitt τονίζει έντονα- όπως την πολιτική του Ronald Reagan ή της Margaret Thatcher. Συγκρίσεις όπως αυτή πάντα υποτιμούσαν την πραγματική κατάσταση. Αυτό που το «νούμερο 2» πράγματι θέλει, θα προκαλούσε τρόμο σε οπαδούς τού καθαρού νεοφιλελευθερισμού. «Το κράτος-αγορά είναι αταξικό. Δεν το ενδιαφέρουν οι ράτσες, η καταγωγή ή το φύλο. Αλλά και οι αξίες

202

Thomas Frank, One Market under God: Extreme Capitalism, Market Populism and the End of Economic Democracy, σ. 55. 203

Thomas Frank, One Market under God: Extreme Capitalism, Market Populism and the End of Economic Democracy.

206

όπως σεβασμός, αυτοθυσία, πιστότητα ή οικογένεια, του είναι αδιάφορες»204. Οι εκλογές είναι στην περίπτωση αυτή κατά κάποιο τρόπο συνάξεις τού λαού που αντικείμενο έχουν το αφηρημένο όλο. Το θέλημα των καταναλωτών εκφράζεται μέσω της μαζικής επικοινωνίας στο ίντερνετ και στα μέσα ενημέρωσης, αλλά και στις «αγορές». Επειδή όμως, τόσο η επικοινωνία στο διαδίκτυο όσο και αυτή στα μέσα, δυστυχώς αξιολογούνται και επιλέγονται από αλγόριθμους βάσει του αριθμού των κλικ που κάνουν οι καταναλωτές, κλείνει έτσι ένας κύκλος αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Όποιος αμφιβάλλει, ας δει τις πρώτες εφαρμογές: ο τρόπος με τον οποίο εκτελέστηκε η ενεργειακή στροφή στην Γερμανία (κλείσιμο πυρηνικών σταθμών παραγωγής ηλεκτρισμού και αντικατάσταση με ανανεώσιμες πηγές), το γεγονός πως ως «επιλογή» στις εκλογές προτάθηκε ακριβώς το αντίθετο από εκείνο που εφαρμόστηκε στην πράξη (μεταρρυθμίσεις στον στρατό, κατώτατος μισθός), ο τρόπος με τον οποίο χειρίστηκαν όχι μόνο το ελληνικό δημοψήφισμα, αλλά και τους Έλληνες, που τους δικαιολόγησαν την καθυστέρηση των εκλογών λέγοντας ότι πρέπει να λάβουν υπόψη και τις «αγορές». Όλα αυτά είναι τα πρώτα βρεφικά κλάματα του νέου κράτους τής αγοράς της πληροφορίας. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μεμονωμένα φαινόμενα. Ότι συμβαίνει είναι αποτέλεσμα τής εξάπλωσης τού «νούμερο 2» στον κόσμο τής κοινωνίας και πολιτικής. Σύμφωνα με ένα στρατηγικό παράγοντα από παλιά, που έδρασε στο πρόγραμμα RAND, που σχετίζεται στενά με την ιστορία μας, ένα κράτος βρίσκεται εκεί που πρέπει, μόνο όταν παράγει την αλήθεια του μέσω του υπολογιστή της αγοράς, ο οποίος αναλύει τα δημοψηφίσματα των καταναλωτών205. Το «θεώρημα του αδύνατου» (με την έννοια ότι δεν είναι δυνατόν να λάβει χώρα) του «αριστερόφρονος» νομπελίστα καθηγητή Kenneth Arrow, έχει αποδείξει μαθηματικά, ότι οι επιθυμίες όλων των καταναλωτών δεν είναι δυνατόν να συμψηφιστούν σε μια κοινή 204

205

Bobbitt, Terror and Consent (Τρομοκρατία και Συναίνεση), σ. 90. Mirowski, Machine Dreams, σ. 505.

207

επιθυμία (volonté générale), η οποία να αποδίδει και την πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει επίσης: οι εκλογές, σε αντίθεση με τις αγορές, δεν είναι μέσο με το οποίο μπορούν να εκφρασθούν οι ατομικές επιθυμίες. Ο Philip Bobbitt είχε προβλέψει την εμφάνιση ενός κράτους το οποίο δεν βασίζεται πια σε εκλογές, οι οποίες σπάνια λαμβάνουν χώρα, αλλά το οποίο αντιδρά σε «επιθυμίες καταναλωτών οι οποίες διαρκώς μεταβάλλονται και παρακολουθούνται»206. Για τον λόγο αυτό και μόνο, είναι αναγκασμένο να παράγει διαρκώς «διαφάνεια», ώστε να μπορεί να προμηθεύει τα μέλη του με την αναγκαία γνώση (τις απαραίτητες πληροφορίες) και να τα προστατεύει από ζημιές. Για να το επιτύχει αυτό πρέπει να είναι σε θέση να βλέπει μέσα στα κεφάλια των συμμετεχόντων στην αγορά - των πρώην πολιτών δηλαδή. Γιατί το κράτος της αγοράς τής πληροφορίας πρέπει να κάνει διαρκώς προβλέψεις για όλα τα πιθανά σενάρια τού μέλλοντος, για να μπορεί να «προβλέψει απειλές και να τις αποκλείσει». Είναι μια μηχανή εκτίμησης ρίσκου, και με τον τρόπο αυτόν, ακριβώς ότι και ένα μοντέρνο χρηματιστήριο. Προτάσεις όπως η επόμενη, θα μπορούσαν να ειπωθούν τόσο από ένα αναλυτή των αγορών όσο και από χειριστή ενός κοινωνικού δικτύου: «Ποτέ άλλοτε δεν ήταν οι κυβερνήσεις αναγκασμένες να επαφίενται τόσο πολύ σε πιθανολογίες (εικασίες) περί του μέλλοντος, γιατί η απουσία (αποτυχία) μιας έγκαιρης αντίδρασης μπορεί να προκαλέσει μόνιμες συνέπειες»207. Τα κοινωνικά δίκτυα κατέχουν την δύναμη που τους δίνουν οι μάζες, οι αυτοματοποιημένες αγορές κατέχουν τήν δύναμη του χρήματος, και το παγκόσμιο κράτος της αγοράς της πληροφορίας, ως το τρίτο μέλος τής συμμαχίας, έχει την στρατιωτική και νομοθετική εξουσία. Η σημαντικότερη διάκριση που κάνει ο Bobbitt, που έχει την αυθεντία 206

Bobbitt, Terror and Consent, σ. 90.

207

Philip Bobbitt, ‘Preface’, p. ix.

208

ενός πρώην μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας, είναι εκείνη μεταξύ «παραγωγών» πληροφοριών (χρησιμοποιούνται από τις μυστικές υπηρεσίες) και «καταναλωτών» πληροφοριών [intelligence producers and consumers]. Καθένας πρέπει να αξιολογείται ταυτόχρονα ως παραγωγός και καταναλωτής πληροφοριών, και έτσι νά κλείνει ο κύκλος: ο άνθρωπος, ως πολίτης, ως τουρίστας ή ως αναζητών εργασία, παθαίνει ακριβώς αυτό που παθαίνει όποιος διαβάζει κάτι στο διαδίκτυο, και ταυτόχρονα διαβάζεται με σκοπό να προβλεφθεί η συμπεριφορά του. Το κράτος της οικονομίας της πληροφορίας μιλά ευχαρίστως σε ξένες γλώσσες. Η αγαπημένη του γλώσσα είναι εκείνη των ιδεαλιστών εχθρών του. Για τον λόγο αυτόν, ο Bobbitt και άλλοι απαιτούν την δημιουργία ενός ψηφιακό παράλληλου σύμπαντος για τις μυστικές υπηρεσίες και τίς δυνάμεις ασφαλείας του νέου κράτους. Και επειδή όρος του παιχνιδιού είναι να λες πάντα κάτι το οποίο σημαίνει κάτι άλλο, χρησιμοποιεί έννοιες, οι οποίες ήταν ιερές για τους πρωτοπόρους του Διαδικτύου: «Open Source», δηλαδή πρόσβαση στους αλγόριθμους, παγκόσμια μηχανή αναζήτησης και «Creative Commons», δηλαδή ελεύθερη (χωρίς να απαιτείται άδεια) εκμετάλλευση των πληροφοριών. Βάσει αυτού του σχεδίου, οι πληροφορίες όλων των μυστικών υπηρεσιών τού «ελεύθερου» κόσμου θα συγκεντρώνονται σε μια μοναδική πλατφόρμα, και θα είναι προσβάσιμες μόνο σε εκείνους που εκπληρούν τις προϋποθέσεις ασφαλείας. Στις απαιτήσεις της NSA ανήκουν: ένα «Google για τις μυστικές υπηρεσίες» και ένα Open-Source κέντρο, που μαζεύει τις πληροφορίες στο Διαδίκτυο οι οποίες είναι προσβάσιμες για μικρό χρονικό διάστημα, όπως επίσης και μια ενιαία δικαιοδοσία. Η πλατφόρμα αυτή δε θα παρακολουθεί μόνο τους «καταναλωτές» και τους «παραγωγούς» των πληροφοριών, αλλά θα αξιολογεί επίσης τις πληροφορίες αυτές, όπως ένα χρηματιστήριο αξιολογεί τις μετοχές. Πληροφορίες που προδίδουν ρίσκο, μια cyber-attact (ηλεκτρονική επίθεση) ή σχέδια τρομοκρατικής επίθεσης, αντισταθμίζονται/διασφαλίζονται (hedged) μέσω συμβουλών που δίνουν τα μαθηματικά, όπως γίνεται και με τα κεφάλαια (funds) [π.χ. με την διάδοση παραπλανητικών ειδήσεων στην δημοσιότητα]. Οι αλγόριθμοι των χρηματιστηρίων, του Facebook και των μυστικών υπηρεσιών, έχουν εν μέρει ταυτόσημο ζύγισμα των δεδομένων. 209

Διαφέρουν μόνο σε ότι αφορά τον προσδιορισμό της τιμής - της «αλήθειας». Το τι σημαίνει αυτό φαίνεται με τον καλύτερο τρόπο, όταν ταυτοποιηθεί το υποκείμενο εκείνο στο οποίο αξίζει μια επένδυση, όπως την εννοεί η αγορά. Για να γίνει αυτή η ταυτοποίηση, χρησιμοποιούνται Data Mining και αλγόριθμοι που κάνουν προβλέψεις, που σήμερα εφαρμόζονται στον καθένα που εισέρχεται στις ΗΠΑ. Όταν σε έναν κόσμο, όπου τα κράτη είναι κράτη της οικονομίας της πληροφορίας, μια ανεξάρτητη επιτροπή -ένα «συμβούλιο των σοφών» που ονειρεύεται ο Friedrich Hayek για τις μοντέρνες δημοκρατίες- είναι πεπεισμένη ότι ο φυλακισμένος τρομοκράτης είπε ψέματα, μπορούν τότε σύμφωνα με τον Bobbitt να εφαρμοστούν καταναγκαστικά μέτρα «όπως στέρηση ύπνου, απομόνωση και παροχή ναρκωτικών. Όταν δεν υπάρχει σοβαρός πόνος, δεν είναι βασανιστήριο»208. Για να είμαστε δίκαιοι, ο Bobbitt προβλέπει μια σειρά νομικών περιορισμών («κανένα βασανιστήριο για πολιτικούς λόγους»), και υποθέτει ότι υφίσταται το σενάριο «ticking bomb». Το σενάριο δηλαδή, όπου ένας ύποπτος γνωρίζει που βρίσκεται η ενεργοποιημένη ωρολογιακή βόμβα. Ο Bobbitt βέβαια, πράγμα για το οποίο τον επαινεί ο Niall Ferguson, δεν απορρίπτει την μέχρι τώρα εφαρμοζόμενη πρακτική (χρήση ορών αληθείας και «ελαφρών βασανιστηρίων»), αλλά ασκεί κριτική λόγω απουσίας νομικής βάσης για την πρακτική αυτή. Η πρακτική αυτή πρέπει να ελέγχεται όπως μια επενδυτική αγορά. Αυτό που κάνουν οι Αμερικανοί, δηλαδή απαγωγή και ανάκριση υπόπτων για τρομοκρατία, σε χώρες όπου επιτρέπονται τα βασανιστήρια, ο Bobbitt τό ονομάζει «outsourcing (εξωτερική ανάθεση) σε μη ελεγχόμενες αγορές»209.

208

Bobbitt, Terror and Consent, σ. 390.

209

Bobbitt, Terror and Consent, σ. 385.

210

Ξεκαθαρίζει ότι απορρίπτει τέτοιες μεθόδους, γιατί λαμβάνουν χώρα εκτός των πλαισίων του δικαίου. Το δίκαιο πρέπει να προσαρμοστεί εξελικτικά. Αυτό σημαίνει πως η επιτροπή εκείνη, που θα αποτελείται από σώφρονες, ανώνυμους ανθρώπους, «οι οποίοι επελέγησαν τυχαία από τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό υποψηφίων», θα αποφασίζει με ποιο τρόπο θα αποκτούνται οι πληροφορίες από τους τρομοκράτες. Δεν λειτουργούν «ως εκπρόσωποι τής κυβέρνησης, αλλά της κοινωνίας, για την οποία η κυβέρνηση αυτή πράττει»210. Είναι σαφές πως το σύστημα που έχει αναπτυχθεί, εξαρτάται από το ποιος είναι ο τρομοκράτης. Αν ξεχάσουμε για μια στιγμή τις ξεκάθαρες περιπτώσεις, βλέπουμε πως όλα εξαρτώνται από την ετικέτα που θα μπει. Ο Bobbitt επισημαίνει, πως ο ήρωας της Resistance (Αντίστασης) Jean Moulin θεωρήθηκε τρομοκράτης από τους ναζί, και πως οι ναζί χρησιμοποίησαν τον όρο τρομοκρατία για να χαρακτηρίσουν την Γαλλική Αντίσταση. Ο Bobbitt δεν έχει καμιά απάντηση στο ερώτημα: πως μπορεί να αποφευχθεί, να χαρακτηριστούν ως τρομοκράτες αθώοι άνθρωποι, (βάσει του νέου όρου για το ποιος είναι εχθρός στα πλαίσια ενός διεθνούς πολέμου); Το Guantánamo ενισχύει μάλλον την υποψία ότι αθώοι μπορεί να πέσουν θύματα. Και τι γίνεται αν η επιτροπή βγάλει το συμπέρασμα πως ο ύποπτος είναι τρομοκράτης και γνωρίζει που βρίσκεται η βόμβα; Σε ένα κόσμο γεμάτο δυνατότητες ψηφιακής προσομοίωσης, όπου η κλοπή ταυτότητας μπορεί επίσης να γίνει ψηφιακά, όπου νομιμοποιούνται πόλεμοι με ψέματα περί κρυμμένων όπλων μαζικής καταστροφής, και τέλος, όπου υπάρχει η δυνατότητα όπως και στις αγορές, να δημιουργηθεί συστηματικά μια παραπλανητική εικόνα, η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι κάθε άλλο παρά καθησυχαστική. Στα μάτια του Bobbitt, οι μορφές οργάνωσης του μέλλοντος δεν είναι τα κράτη που παρακολουθούν τα πάντα, αλλά οι αγορές που παρακολουθούν τα πάντα και βρίσκονται εντός των δημοκρατικών κρατών. Δεν καταγράφουν μόνο την πιθανή απειλή απ’ έξω, αλλά και 210

Bobbitt, Terror and Consent, σ. 390.

211

την συμφωνία του πληθυσμού (τη λαϊκή συναίνεση), που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η απόφαση ενός καταναλωτή που είναι μόνιμος ψηφοφόρος. Το ένα δεν υπάρχει χωρίς το άλλο. Και για τα δυο απαιτούνται πολλά χρήματα και πολλή τεχνολογία. Είναι ακριβώς αυτό που αρχίζει να γίνεται πολύ της μόδας. Σχόλιο: Ο ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΜΕΝΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΝΟΜΙΣΕ ΠΩΣ ΒΡΗΚΕ ΤΗΝ ΕΥΚΟΛΟΤΕΡΗ ΛΥΣΗ ΑΛΛΑ ΕΠΕΣΕ ΣΤΑ ΝΥΧΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (28/10/13 4:36 μ.μ): Διαβάζεις τέτοια και κοιμάσαι καλά το βράδυ; Ανώνυμος (27/4/19 9:09 μ.μ): ανατριχιαστικές οι επισημάνσεις του... ΚΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ!

212

21. Big Data Το «νούμερο2» πετά με ελικόπτερο πάνω από κάθε κεφάλι

To 2013, η εταιρία συμβουλευτικής επιχειρήσεων McKinsey, μόλις έχει ανακοινώσει μια νέα φάση του «καπιταλισμού», και για τις αγορές στο κοινωνικό επίπεδο έχει προβλέψει μια μεγάλη έκρηξη στην πληροφορία και ταχύτητα, παρόμοια με αυτήν που ξεκίνησε στις επενδυτικές αγορές το 2004. Η νέα τάση λέγεται «Big Data», ένα πελώριο σύμπαν αλληλοσυνδεόμενων πληροφοριών (μεταξύ τών δικτυωμένων δεδομένων), που πωλούνται και αγοράζονται στα σουπερμάρκετ των δεδομένων (data supermarkets). Τα δεδομένα αυτά μπορούν να συσχετίσουν τα άστρα, τον πρωινό καφέ, τις δονήσεις, θορύβους, αιματολογικά δεδομένα, κακεντρεχή σχόλια στο ίντερνετ, εν δυνάμει τα πάντα. Ότι έχει καταγραφεί μπορούν να το συνδυάσουν, να ανταλλάξουν πληροφορίες και να τα εκφράσουν με αναλυτικά μοντέλα. Η McKinsey υπολογίζει πως μέχρι το 2018, οι ΗΠΑ θα χρειαστούν τουλάχιστον 200.000 αναλυτές δεδομένων, οι οποίοι να καταλαβαίνουν σε βάθος αυτά τα συστήματα. Σε αυτούς προστίθενται και 1,5 εκατομμύριο έμποροι δεδομένων, που τα αξιοποιούν, διαμορφώνουν και πωλούν211. Έτσι ο υπολογιστής προσφέρει την δυνατότητα υπολογισμού τής συμπεριφοράς ολόκληρης της ανθρώπινης κοινωνίας, σαν να ήταν μηχανή. Ας το πούμε διαφορετικά: να προσελκυσθεί μια ολόκληρη κοινωνία στο εσωτερικό τής μηχανής. Ερευνητές εξήγησαν στην «New York Times», πως οι αποθήκες του "Big Data", θα είναι για πρώτη φορά σε θέση να αποκαλύψουν κοινωνιολογικούς νόμους της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Θα δώσουν την δυνατότητα πρόβλεψης πολιτικών κρίσεων, επαναστάσεων και άλλων μορφών εμφάνισης πολιτικών και οικονομικών ασταθειών, με τον ίδιο τρόπο που οι φυσικοί και χημικοί προβλέπουν τα φυσικά φαινόμενα»212. Το τι σημαίνει αυτό, μας το λέει με αξιοσημείωτη σαφήνεια και χαρά, ο καθηγητής κοινωνιολογίας στο Harvard Nicholas Christakis: «Αν ρωτούσε κανείς έναν κοινωνιολόγο πριν 20 χρόνια, ποιο είναι το μεγαλύτερο όνειρο του, θα έλεγε: θα ήταν απίστευτο, εάν είχαμε ένα 211

James Manyika et al., ‘Big Data: The Next Frontier for Innovation, Competition and Productivity’.

212

John Markoff, ‘Government Aims to Build a “Data Eye in the Sky”’.

213

μικροσκοπικό Black Black-Hawk ελικόπτερο, το οποίο να σας περιτριγυρίζει διαρκώς και νά παρακολουθεί τα πάντα - πού βρίσκεστε, με ποιον μιλάτε, τι αγοράζετε, τι σκέφτεστε. Και να το κάνει αυτό αδιάκοπα σε πραγματικό χρόνο για εκατομμύρια ανθρώπους. […]. Ακριβώς αυτό έχουμε σήμερα»213. Αυτό ακούγεται συναρπαστικό για τεχνοκράτες, αλλά τρομακτικό για τους ανθρωπιστές, που βλέπουν πως μεγαλώνει η σκιά του μεγάλου αδελφού. Μια μαύρη σκιά που μεγαλώνει τόσο γρήγορα και τόσο σκοτεινά, ώστε ένας από τους βασικούς συμμετέχοντες στην κατασκευή της νέας αυτής βιομηχανίας, να επισημάνει, πως ο «George Orwell δεν είχε γράψει με αρκετή φαντασία το 1984». Ο φόβος όμως για το μέλλον που περιγράφει η επιστημονική φαντασία, υποτιμά την πραγματικότητα στην οποία ζούμε. Φυσικά δεν είναι λάθος να προετοιμάζεται κανείς για τα χειρότερα. Να προετοιμαζόμαστε για την εμφάνιση των stormtroopers, stormtroopers των ανώνυμων μαζών και παγερών μηχανών, με τις οποίες έκανε την διαφήμιση του Macintosh το 1984 η Apple, με το θρυλικό εκείνο κλιπ του Ridley Scott Scott, για να πει πως το 1984 δεν είναι τοο «1984» του Orwell. Το θέμα δεν είναι αν ο μεγάλος δικτάτορας θα χτυπήσει και θα μετατρέψει την κοινωνία σε φυλακή. Αυτό με το οποίο έχουμε να κάνουμε είναι μια κοινωνία που πορεύεται προς μια παγίδα από την οποία δεν μπορεί να βγει. Το να παραπονούμαστε πως τα Big-Data-Computer μειώνουν την συμπεριφορά τού ανθρώπου σε ανεπίτρεπτο βαθμό σε μαθηματικά μοντέλα, λες και οι άνθρωποι είναι μετοχές και οι πράξεις τους συναλλαγές, και το να πούμε πως πρέπει να μπει ένα όριο στον υπολογισμό του ανθρώπου (πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για 213

Nicholas A. Christakis, ‘Conversation: Culture: A New Kind of Social Science for the 21st Century’.

214

τον περιορισμό αυτής της υπολογιστικής προσέγγισης του ανθρώπου), δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά το ότι χρειαστήκαμε πολύ καιρό να αντιδράσουμε: σημαίνει ότι αδικούμε τον υπολογιστή και αθωώνουμε την κοινωνία που τον δημιούργησε. Το Big Data θα δουλέψει με συστήματα πολλαπλών πρακτόρων, που δεν μπορούν να κάνουν κάτι άλλο, από το να αναλύουν τον κόσμο στο κοινωνικό επίπεδο, χρησιμοποιώντας το εγώ του «νούμερο 2» και εξισώσεις της θεωρίας των παιγνίων. Ο νέος μας τεχνολογικός κόσμος αναπαράγει μέχρι λεπτομέρειας την εικόνα του κόσμου που ανέπτυξαν οι νεοκλασικοί και νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι από την δεκαετία του ‘50 και έπειτα. Γιατί αυτό που συμβαίνει σήμερα δεν είναι μια τεχνολογικήεπιστημονική επανάσταση. Κάθε iPhone, κάθε ιδιοφυής αλγόριθμος, οικονομικός, διαφημιστικός, αναζήτησης, είναι εν πρώτοις ένα γεγονός στα πλαίσια της κοινωνικής φυσικής, και σκοπό έχει την εγκατάσταση (τοποθέτηση) του ανθρώπου σε ένα νέο οικονομικό σύστημα. «Το αυτόματο προσομοιώνει τον άνθρωπο, εάν ο άνθρωπος έχει προσομοιωθεί έτσι ώστε να είναι συμβατός με το αυτόματο». Όποιος διαβάζει αυτό το βιβλίο ως e-book θα το καταλάβει αμέσως: τα δεδομένα των αναγνωστών του e-book -υπογραμμίσεις, σελίδες ή κεφάλαια που προσπέρασε χωρίς να διαβάσει, διάρκεια ανάγνωσης παραπέμπονται στα κέντρα που βγάζουν τα συμπεράσματα τους. Τα συμπεράσματα είναι τόσο συγκεκριμένα, ώστε γράφτηκαν εκ νέου ήδη έτοιμα βιβλία, με βάση το φαινόμενο της ανάδρασης (βάσει δηλαδή των παραπάνω δεδομένων). Ο αναγνώστης ενός e-book, είναι ένας συναλλασσόμενος πράκτορας σε μια αγορά, από την στιγμή που αρχίζει την ανάγνωση. Οι νεοφιλελεύθεροι πρωτοπόροι του νέου καπιταλισμού της πληροφορίας, μιλούσαν από την εποχή του Reagan, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο για τον υπολογιστή. Αυτοί κήρυξαν την εποχή της κοινωνικής (κβαντικής) φυσικής, της «υπέρβασης της ύλης» και του «εκμοντερνισμού» της αγοράς, μια αγία τριάδα, που μόνο σκοπό έχει την αποκλειστική βελτιστοποίηση των ευκαιριών κέρδους.

215

Σχόλιο: [ΓΙΑ ΝΑ ΛΥΤΡΩΣΕΙ Ο ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ Νο 2 ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ ΣΤΗΝ ΠΡΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΓΝΩΣΗ, ΣΤΗΝ ΠΡΟ ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ, ΟΠΟΥ ΤΟ ΨΕΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΝΤΟ].. Είναι ανησυχητική αυτή η χαρά που αποκαλύπτεται (είναι ένας ενοχλητικός θρίαμβος). Οι συνεχείς υποδείξεις που κάνει η ιδεολογία αυτή, πως όλα αυτά γίνονται για τον άνθρωπο, δεν κάνει τα πράγματα καλύτερα. Ο Dirk Helbing, που θέλει να οικοδομήσει στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης το FuturiCT, έναν από τους μεγαλύτερους συλλέκτες πληροφοριών στον κόσμο, και για να το κάνει έκανε αίτηση χρηματοδότησης ενός δισεκατομμυρίου ευρώ από την Ευρωπαϊκή Ένωση, λέει χωρίς περιστροφές περί τίνος πρόκειται: «Είναι πολύ σημαντικό να μάθουμε να μετράμε το κοινωνικό κεφάλαιο, όπως είναι η εμπιστοσύνη, η αλληλεγγύη και η ακρίβεια (της ώρας). Αυτό είναι σημαντικό για να δημιουργήσουμε από εκεί μια οικονομική αξία... Αν μαθαίναμε πως σταθεροποιείται ή πως οικοδομείται η εμπιστοσύνη, αυτή η γνώση θα άξιζε πολλά λεφτά»214. Το σφάλμα αυτού του οράματος φαίνεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, στην τυφλή κηλίδα, η οποία επιτρέπει στους κοινωνικούς μηχανικούς του «Big Data», να αγνοούν το γεγονός πως δημιουργούν αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Από την εμπειρία των αγορών δεν έμαθαν τίποτα άλλο εκτός από την λαιμαργία για ακόμα περισσότερα δεδομένα, περισσότερη δικτύωση, περισσότερη παρακολούθηση σε πραγματικό χρόνο ((real time). Στο πεδίο πρόγνωσης λοιμών και επιδημιών, για το οποίο είναι πολύ περήφανοι και το οποίο χρησιμοποιούν ως πολιτική δικαιολογία, για να μαζεύουν ακόμα πιο 214

Dirk irk Helbing, ‘Conversation: Technology: A New Kind of Socio Socio-Inspired’.

216

πολλά δεδομένα, έχουν παράξει τρομερά εσφαλμένα αποτελέσματα. Ο στατιστικός Alexander Ozonoff, που εργάζεται στο «Harvard School of Public Health», έχει τα τελευταία χρόνια διαπιστώσει μια σημαντική στατιστική συσχέτιση μεταξύ τής διάδοσης τής ασθένειας και της διάδοσής της από τα μέσα ενημέρωσης: όσο πιο συχνά διαβάζουμε στην εφημερίδα για μια ασθένεια, τόσο πιο συχνά γίνεται η διάγνωση της (τόσο πιο συχνά εμφανίζεται). «Ξανά και ξανά και ξανά διαπιστώνουμε, πώς όσο πιο ισχυρή η παρουσία μιας ασθένειας στα κεφάλια των ανθρώπων, και όσο πιο πολύ βρίσκεται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, η διάγνωσή της πλησιάζει το 100%»215. Πολλά δεδομένα υποδεικνύουν πως αυτό ισχύει και για την αστραπιαία διάδοση της γρίπης των χοίρων. Όσο πιο ισχυρή η καθοδήγηση των μέσων ενημέρωσης από τα κλικ και τους αλγόριθμους, και όσο πιο πολύ γίνεται ο σχολιασμός σε πραγματικό χρόνο, τόσο πιο ισχυρή αυτή η τάση που αναφέραμε. Την «Black Friday», με τον αυτοενισχυόμενο πανικό της, θα την έχουμε μάλλον πιο συχνά στην εποχή του «Big Data». Πέραν όμως της μαζικής αυθυποβολής, οι φίλοι του «Big Data», είναι ιδιαίτερα αδύναμοι στο πεδίο το οποίο διεκδικούν για τον εαυτό τους: την πρόγνωση. Όχι μόνο στα χρηματιστήρια, αλλά σε όλα σχεδόν τα πεδία, για τα οποία έχουμε την δυνατότητα να εξετάσουμε την ποιότητα των προγνώσεών τους (αυτό είναι τρομακτικό, αν σκεφτούμε, ότι για πολλά πεδία δεν γνωρίζουμε αν οι προγνώσεις αυτές αξιολογούνται). Το μεγάλης επιρροής ινστιτούτο προγνώσεων ECRI, το οποίο δεν λείπει από καμιά εκπομπή που έχει σχέση με το χρηματιστήριο, διαφημίζεται με την εξής καθησυχαστική πρόταση: «Όπως δεν χρειάζεται να γνωρίζετε πως ακριβώς λειτουργεί ένας κινητήρας για να είστε σε θέση να οδηγήσετε το αυτοκίνητό σας, έτσι δεν χρειάζεται να καταλαβαίνετε και όλες τις λεπτομέρειες της οικονομίας, ώστε να είστε σε θέση να διαβάσετε σωστά τα συμπεράσματα που βγάζουν τα εργαλεία μας». Το ECRI είχε γίνει τελευταίως θέμα συζήτησης λόγω μια δραματικά εσφαλμένης πρόγνωσης, την οποία σχολίασε λακωνικά ο Nate Silver, 215

Nate Silver, The Signal and the Noise: Why So Many Predictions Fail – But Some Don’t, σ. 218.

217

ένας από τους πιο σοβαρούς στατιστικολόγους των ΗΠΑ: «“Ποιος χρειάζεται την όποια θεωρία, όταν κατέχει τόσες πληροφορίες;” Αυτή είναι μια εντελώς λανθασμένη στάση... το ECRI έχει μια τυχαία σούπα από μεταβλητές, και συγχύζει τις συσχετίσεις με τις αιτίες»216. Και στο σημείο αυτό, οι αγορές είναι απλώς ο πρόδρομος. Λίγα γνωρίζουμε περί του ποια λογισμικά πρόβλεψης χρησιμοποιούν οι εφορίες, οι υπηρεσίες μετανάστευσης, οι υπηρεσίες παροχής δανείων, οι διευθυντές προσωπικού... Αυτά όμως που ακούμε από άλλα πεδία, όπως την ιατρική, αρκούν για να μας κάνουν πιο προσεκτικούς (καχύποπτους). Ο Nate Silver αναφέρεται σε μια μελέτη του 2005, στην οποία ο ερευνητής εξέτασε τις ιατρικές προβλέψεις για φάρμακα, που βρίσκονται στην φάση δοκιμής. Προς απογοήτευση των ειδικών, είχε αποδειχθεί, πως οι περισσότερες προβλέψεις ήταν εσφαλμένες. Η μελέτη αυτή θα είχε ξεχαστεί, εάν λίγο αργότερα δεν επιβεβαίωνε τα αποτελέσματα αυτά, με τρόπο εντυπωσιακό, η φαρμακευτική εταιρία Bayer: δυο τρίτα των θετικών αποτελεσμάτων που προέκυψαν από ιατρικές μελέτες (και δημοσιεύτηκαν σε κορυφαία περιοδικά) δεν ήταν δυνατόν να επαναληφθούν217. Το ίδιο ισχύει και για την φούσκα ακινήτων στις ΗΠΑ. Οι εταιρίες αξιολόγησης είχαν λογισμικά πρόβλεψης, και είχαν εγκαταστήσει ένα πολύπλοκο σύστημα παρακολούθησης της αγοράς. Το ότι είχαν αξιολογήσει θετικά τα τοξικά χαρτιά, το εξηγούν με τα «απρόβλεπτα γεγονότα», με τον διάσημο «μαύρο κύκνο». Τίποτα πιο λανθασμένο. Όπως το έδειξε ο Nate Silver, η φούσκα ακινήτων ήταν κάθε άλλο παρά μαύρος κύκνος. Ήταν, σύμφωνα με τον Paul Krugman, «ένας ελέφαντας στο δωμάτιο». Αυτό όμως που ήταν πιο αποφασιστικό ήταν το εξής: όλοι αισθάνονταν πως τα πράγματα πήγαιναν στραβά. Το 2007 έσκασε αυτή η φούσκα. Ο Nate Silver γράφει, πως «οι αναζητήσεις στη Google του όρου «φούσκα ακινήτων», είχαν δεκαπλασιαστεί μεταξύ Ιανουαρίου 2004 και Καλοκαιριού 2005. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είχαν επιδείξει οι πολιτείες όπως η Καλιφόρνια, 216

Nate Silver, The Signal and the Noise: Why So Many Predictions Fail – But Some Don’t, σ. 197.

217

Nate Silver, The Signal and the Noise: Why So Many Predictions Fail – But Some Don’t, σ. 11.

218

όπου είχαν παρατηρηθεί οι μεγαλύτερες αυξήσεις στις τιμές των ακινήτων... Ο όρος «φούσκα ακινήτων» είχε αναφερθεί το 2001 μόνο 8 φορές στα μέσα ενημέρωσης. Το 2005 είχε αναφερθεί 3447 φορές. Η συζήτηση για την «φούσκα ακινήτων» γινόταν 10 φορές ημερησίως στα περιοδικά και εφημερίδες». Ας το σημειώσουμε: τρία χρόνια πριν το «ξαφνικό γεγονός»218. Η απάντηση στο αίνιγμα αυτό είναι ότι δεν οφείλεται στην έλλειψη «γνώσεως» ή «πληροφορίας». Οι «γνώσεις» αυτές απλώς εφαρμόστηκαν εσφαλμένα. Δηλαδή ως όπλα για τις δουλειές του «νούμερο 2», το οποίο δρα σε όλα τα συστήματα. Τα κέρδη της Moody’s, αποκλειστικά από το εμπόριο με τα παράγωγα, αυξήθηκαν στην δεκαετία 19972007 κατά 800%. Το ρίσκο, σύμφωνα με την διατύπωση του Frank H. Knight, από το 1921, είναι κάτι στο οποίο μπορείς να βάλεις μια ετικέτα με την τιμή. Οι χαρτοπαίκτες της RAND-Corporation, είπαν πως το ρίσκο είναι κάτι το οποίο μπορείς να το μειώσεις, εάν αναγκάσεις τον αντίπαλο να προσκολληθεί στην εγωιστική του επιβίωση. Οι άνθρωποι της Moody’s είπαν, πως το ρίσκο είναι κάτι, για το οποίο η τιμή πρέπει να οδηγηθεί σε τέτοια ύψη, ώστε κανείς να μην τολμήσει να επιτρέψει να σκάσει η βόμβα. Σχόλιο: Τό "νούμερο 2" είναι νούμερο 3 σύμφωνα μέ τήν ηθική τού Αριστοτέλη. Κύριε καί Δέσποτα τής Ζωής, πνεύμα ΑΡΓΙΑΣ, ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑΣ, ΦΙΛΑΡΧΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΓΟΛΟΓΙΑΣ ΜΗ ΜΟΙ ΔΩΣ.

218

Nate Silver, The Signal and the Noise: Why So Many Predictions Fail – But Some Don’t, σ. 22-23.

219

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου ΑΡΧΑΙΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ (11/11/13 12:44 μ.μ.): Αυτή η ευχή είναι και ο καλύτερος βατήρας για την…"ανατροπή"…του…"καπιταλισμού". Μ (17/1/15 7:02 μ.μ.): Η Γνώση είναι δύναμη". Ξεκινώντας από κει και θεωρώντας ως Γνώση τη συλλογή διαρκώς ενός τεράστιου όγκου πληροφοριών σε βάσεις δεδομένων, και την επεξεργασία τους ακατάπαυστα με μαθηματικούς αλγόριθμους, για την εξαγωγή συμπερασμάτων και την δημιουργία προγνώσεων.. πιστεύουν ότι έχουν κατακτήσει την εξουσία και την παντοδυναμία. Αυτό είναι όντως το πνεύμα του αντιχρίστου το οποίο υπάρχει ΗΔΗ… Όχι απλά ένας αόρατος παντεπόπτης οφθαλμός τύπου "Big Brother" αλλά όπως φαντασιώνονται, ένας "παντογνώστης νους", αφού τα δισεκατομμύρια δεδομένα που "βλέπει" μπορεί να τα επεξεργαστεί και να προβλέψει… ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΕΙ ΠΛΕΟΝ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ, ΝΑ ΕΙΝΑΙ "ΙΣΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟ" (!!!) Ήδη η έννοια των εθνικών κρατών αρχίζει να εξαλείφεται. Υπάρχει η νέα αόρατη παγκόσμια συνταγματική τάξη που θα τα αντικαταστήσει... Για να μην πούμε ότι αυτό έχει ήδη γίνει. Η ύπαρξη (κυριολεκτικά) πλέον, ενός κράτους (γεωγραφική επικράτεια και πληθυσμός) εξαρτάται αποκλειστικά από την πρόσβαση στις παγκόσμιες "αγορές" και την άντληση χρήματος.. Πιστεύουν λοιπόν, ότι έχουν τα οικονομικά "υπερόπλα" ότι είναι παντοδύναμοι και αλάθητοι.. και όταν δεν τους βγαίνει το σενάριο το αποδίδουν σε.. "ατύχημα".. Δεν χρειάζεται λένε, εσείς να ξέρετε πολλά, απλά εμπιστευθείτε τα "εργαλεία" μας.. Έχουμε λογισμικά πρόβλεψης παντού.. σε Κυβερνητικές Υπηρεσίες, Τραπεζικό σύστημα, αλλά και στην Ιατρική.. Και παρά τις λάθος προβλέψεις κανένας δεν προβληματίστηκε, όπως π.χ. τα τεράστια λάθη με τις υποτιθέμενες επιδημίες, ή το περιβόητο λάθος με τον πολλαπλασιαστή στην προβλεπόμενη ύφεση μετά την εσωτερική υποτίμηση στην Ελλάδα αλλά και τα εγκληματικά "λάθη" που έφεραν τη φούσκα των στεγαστικών στην Αμερική, το σκάσιμο, και το ξεκίνημα της οικονομικής κρίσης.. της "τήξης πυρήνα" όπως μας είπε σε άλλο σημείο... που κάθε άλλο παρά τελειώνει.. Οι μεγάλοι οικονομολόγοι συνεχίζουν με τον ίδιο τρόπο σκέψης με την ίδια λογική σε όλα τα επίπεδα.. ενώ οι οικονομικοί δολοφόνοι του πλανήτη οι περιβόητες "αγορές", "απασφάλισαν" ήδη τη βόμβα, με σίγουρο ρίσκο : TO TIMHMA ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΤΕΤΟΙΟΥ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΩΣΤΕ ΚΑΝΕΝΑΣ ΔΕΝ ΘΑ ΤΟΜΗΣΕΙ ΝΑ ΕΠΙΤΡΕΨΕΙ ΝΑ ΣΚΑΣΕΙ. Όμως ξεχνούν ότι ΑΛΛΟΣ ΕΧΕΙ ΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΛΟΓΟ.. Η "παντοδυναμία" τους και η παγκόσμια κυριαρχία τους δεν θα κρατήσει για πολύ. Ζούμε πραγματικά

220

κοσμοϊστορικές ραγδαίες αλλαγές που θα οδηγήσουν σε πλήρη ανατροπή όλων όσων γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Ολοκληρώνεται η παγκόσμια δικτατορία. Αλλά η διάρκειά της από κει και πέρα θα είναι μικρή, με βάση αυτά που μας λέει ο ίδιος ο Θεός. Στην Αποκάλυψη περιγράφεται η καταστροφή της Βαβέλ, όλου του κοσμικού συστήματος της εκμετάλλευσης, της αδικίας και της αμαρτίας, που κάθεται πάνω στο θηρίο, το πολιτικο-θρησκευτικό μόρφωμα (που υπάρχει ήδη και εξελίσσεται μέχρι την ολοκλήρωσή του). Αποτυπώνεται η πλήρης αλήθεια.. την οποία γνωρίζουμε. Γιατί την αληθινή Γνώση για το μέλλον (που προσπαθούν να βρουν με τους αλγόριθμους), ο Θεός την έχει δώσει μέσω των Αγίων Του, μόνο στα παιδιά Του... Ανώνυμος (31/8/20 6:03 μ.μ): Ο στατιστικός Alexander Ozonoff, που εργάζεται στο «Harvard School of Public Health», έχει τα τελευταία χρόνια διαπιστώσει μια σημαντική στατιστική συσχέτιση μεταξύ τής διάδοσης τής ασθένειας και της διάδοσής της από τα μέσα ενημέρωσης: όσο πιο συχνά διαβάζουμε στην εφημερίδα για μια ασθένεια, τόσο πιο συχνά γίνεται η διάγνωση της. «Ξανά και ξανά και ξανά διαπιστώνουμε, πώς όσο πιο ισχυρή η παρουσία μιας ασθένεια στα κεφάλια των ανθρώπων, και όσο πιο πολύ βρίσκεται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, η διάγνωσή της πλησιάζει το 100%». Μπορεί βέβαια η εξήγηση του φαινομένου να βρίσκεται στην ψυχοσωματική ή στην μεγαλύτερη προσέλευση για εξετάσεις, αλλά μπορεί να υπάρχουν και άλλα αίτια , πιο μεταφυσικά, όπως για παράδειγμα, η συνεχής αναφορά στην ασθένεια να αποτελεί ένα είδος 'επίκλησης' του, ας μου επιτραπεί ο όρος, αρχετύπου της ασθένειας. Υπάρχουν κάποιοι άγνωστοι νόμοι μέσα στο σύμπαν. Διάβαζα για παράδειγμα, την αναφορά ενός Γάλλου ερευνητή, η οποία έλεγε ότι την παλιά εποχή εθεωρείτο γρουσουζιά να μετρά κάποιος συνέχεια τα υλικά αγαθά του, πρόβατα, χωράφια, χρήματα κλπ, διότι εμφανιζόταν το φαινόμενο να χάνει μερικά από αυτά. Προς μεγάλη μου έκπληξη έτυχε να διαπιστώσω προσωπικά την αλήθεια αυτού του φαινομένου.

221

22. Υποταγή Ο άνθρωπος είναι όλα όσα θέλει να είναι, και εμείς ξέρουμε τι θέλει.

Στην μέχρι τώρα διήγηση μας είδαμε πως το «νούμερο 2» μεγάλωσε και δυνάμωσε, και πως έκανε τα πάντα ώστε να διαχειριστεί την ταυτότητα μας, τις προτιμήσεις μας, τα πάθη και τις επιθυμίες μας. Αυτό ήταν ένα στρατηγικό επίτευγμα ενός διανοητικού ιμπεριαλισμού, του μοναδικού που ακόμα μετράει σε μια οικονομία της πληροφορίας, η οποία πανηγυρίζει για την «υποταγή της ύλης». Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα, το οποίο το «νούμερο 2», μέσα στην αιθέρια αερικότητά του, δεν ήταν σε θέση να λύση. Εκεί που το είχαν φυτέψει, στα κεφάλια των ανθρώπων, καθόταν ήδη κάποιος άλλος. Μερικοί το ονόμασαν «εγώ», άλλοι «εαυτό». Οι λεγόμενοι “μεταμοντέρνοι” φιλόσοφοι είχαν κάνει αρκετά ώστε να καταλυθεί αυτό το φρούριο, αλλά το εγώ αποδείχθηκε αρκετά σκληρό. Ήθελε πράγματα που είχαν να κάνουν με την ταυτότητα: μακροχρόνια συμβόλαια εργασίας, για παράδειγμα, ή το βράδυ, μετά την δουλειά να πάει σπίτι, και όπως πολλές γενιές ανθρώπων, να είναι σε θέση να πει πως πούλησε την εργασία του αλλά όχι την ψυχή του. Όπως η Ellen Ullman, μια προγραμματίστρια, που κατά την δεκαετία του ’90 είχε αρχίσει να εργάζεται με ενθουσιασμό στην Silicon Valley, και τα έχει ζήσει όλα αυτά: την ουτοπία της συνεργασίας, την νέα σκέψη, την αντίληψη ότι συμβάλλει στην οικοδόμηση ενός νέου κόσμου. Η Ellen Ullman είναι ένα από εκείνα τα λίγα πρώτα δείγματα του ψηφιακού homo nuovo, που έδωσαν μαρτυρία για τις ώρες και τα χρόνια που πέρασαν μαζί και μέσα στο εσωτερικό της μεγάλης μηχανής που λέγεται Silicon Valley. Το βιβλίο της είναι, όπως έγραψε ένας κριτικός, ένα είδος «κραυγής ενός σώματος, το οποίο εξαφανίζεται μέσα σε μια μηχανή». Είναι μια συναρπαστική μαρτυρία μιας γυναίκας, που όπως πολλοί από την γενιά της, στο σύντομο καλοκαίρι ενός πραγματικά ελεύθερου διαδικτύου, πίστεψε πως «μπορούσαμε να κατακερματίσουμε την μηχανή και να κατασκευάσουμε

222

μια καλύτερη», για να βρεθεί και πάλι, πολύ βαθιά, «στην μεγάλη μηχανή της αγοράς»219. «Ήθελα να υποβάλω στον εαυτό μου, πως οι υπολογιστές είναι ουδέτεροι, ένα εργαλείο όπως όλα τα άλλα, ένα σφυρί με το οποίο μπορείς να κτίσεις ένα σπίτι ή να σπάσεις ένα κεφάλι. Αλλά μέσα στο σύστημα αυτό υπάρχει κάτι, στην τυπική λογική των δεδομένων και προγραμμάτων, το οποίο δημιουργεί εκ νέου τον κόσμο βάσει της δικής του κοσμοθεωρίας... είναι σαν να διακηρύττουμε πως το σκάκι είναι το ανώτερο επίπεδο της ανθρώπινης ύπαρξης»220. Ακριβώς αυτό όμως έχει συμβεί. Όχι μέσω του υπολογιστή, αλλά μέσω της επίθεσης της οικονομίας της πληροφορίας. Αυτό που αισθάνεται η Ullman δεν είναι κάποια παρενέργεια μιας τεχνολογίας την οποία δεν ξέρουμε ακόμα να χειριστούμε σωστά. Ποιος θα μπορούσε να είναι καλύτερα προετοιμασμένος από κάποιον προγραμματιστή όπως η Ellen Ullman; Αυτά που συμβαίνουν είναι μάλλον η λογική συνέπεια εκείνου του οικονομικού ιμπεριαλισμού, για τον οποίο ο υπολογιστής είναι το τέλειο εργαλείο. Ας το εκφράσουμε με ένα soundbite (σλόγκαν): Νομίζαμε ότι η Silicon Valley θα κατακτούσε τον κόσμο. Όχι, δεν έγινε αυτό. Ένα συγκεκριμένο είδος παιχνιδιού της οικονομίας (που στον πυρήνα της είναι νεοφιλελεύθερη, αλλά εδώ και καιρό υπερβαίνει αυτά τα όρια) κατέκτησε τον κόσμο - και τώρα κατακτά την Silicon Valley. Ένας από τους κριτικούς της θεμελιώδους μελέτης του John Davis περί της κατάργησης του ατόμου στην «πολιτική οικονομία», περιέγραψε με λίγα λόγια επακριβώς τι συμβαίνει: «Για τους νεοκλασικούς οικονομολόγους, όλα αυτά είναι άσχετα, δεν έχουν σημασία... ο Davis θα μπορούσε να είχε γράψει αυτά τα πράγματα και για φιγούρες του σκακιού (πιόνια), γιατί το αφηρημένο άτομο είναι τόσο λίγο πολύπλοκο, και έχει τόσο λίγη σχέση με τον κόσμο όσο και οι φιγούρες του σκακιού»221. Αυτό είναι κάτι που η Ullman αισθάνθηκε διαισθητικά. Αν υπήρχε σήμερα λογοτεχνικός ντανταϊσμός (Dadaism) επιπέδου, θα σκιαγραφούσε τον άνθρωπο ως φιγούρα σκακιού που παίζει πόκερ.

219

Ellen Ullman, Close to the Machine: Technophilia and Its Discontents, σ. 188.

220

Ellen Ullman, Close to the Machine: Technophilia and Its Discontents, σ. 89.

221

Milonakis and Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics, σ. 21.

223

Για τον λόγο αυτό οι θεωρίες παιγνίων και rational choice (λογικών χειρισμών), βρήκαν ένα τόσο δεκτικό κοινό στην Silicon Valley. Η ψηφιακή ελίτ, έχει από την εποχή της RAND αποδεχθεί μια σειρά υποθέσεων περί λογικής, για πεδία που κυμαίνονται από την καθαρή επιστήμη υπολογιστών και θεωρίας της πληροφορίας, μέχρι την στατιστική και το design (η αρχιτεκτονική του Bauhaus έχει επηρεάσει την Silicon Valley περισσότερο από κάθε θεωρία - σαν ψάρι κολυμπούσε στον ωκεανό της «λογικής»). Πώς θα μπορούσε να αντισταθεί κάποιος από εκείνους, σε μια θεωρία η οποία μείωσε τόσο τον άνθρωπο, και άφησε μόνο τις προτιμήσεις του και ένα εγωιστικό κίνητρο για να τις πραγματοποιήσει; Και η οποία θεωρία, θεωρεί ως α-λογο οτιδήποτε ξεφεύγει από τον σκοπό της μεγιστοποίησης του συμφέροντος για το άτομο.222 Θέλουμε αυτό που θέλουμε - ο νεοκλασικισμός δεν ενδιαφέρεται γιατί θέλουμε κάτι. Αυτό σημαίνει πως τα ενδιαφέροντά μας έρχονται απ’ έξω. Αυτό ακριβώς είναι το σημείο κλειδί, στο οποίο βασίζεται η οικονομία της πληροφορίας στην ψηφιακή εποχή. Για τον λόγο αυτό βρίσκονται παντού οι συστάσεις για «like it», «your preferences», εξατομικευμένη αναζήτηση. Το Google (αλλά και πολλοί οικονομικοί αλγόριθμοι, το Facebook, και διάφορες λειτουργίες λογισμικών παρακολούθησης) υποστηρίζει με αρκετά αλαζονικό τρόπο, πως αποκαλύπτει τις προτιμήσεις μας: οι προβλέψεις του, οι συστάσεις του και οι λειτουργίες του, είναι σαν ένας καθρέφτης που αντικατοπτρίζει τις επιθυμίες μας. Ας πάρουμε ως παράδειγμα αυτό που ο Eric Schmidt, σημερινός προϊστάμενος του Google, λέει περί «αυτόνομης αναζήτησης». Τα κινητά μας, σύμφωνα με τον Schmidt, ψάχνουν αδιάκοπα για μας, και θα είναι σε θέση να προβλέψουν τι θα έπρεπε ή τι θα θέλαμε να κάνουμε. «Ξέρει (το κινητό) ποιος είμαι. Ξέρει τι με ενδιαφέρει. Ξέρει με μεγάλη ακρίβεια που είμαι. Αυτή είναι η ιδέα της αυτόνομης αναζήτησης - η ικανότητα να μου λέει πράγματα, τα οποία δεν γνώριζα, τα οποία όμως μπορεί να με ενδιαφέρουν, είναι το επόμενο επίπεδο»223. Μπορούμε επίσης νά σκεφτούμε τις νέες λειτουργίες που υπόσχεται το Google Maps. Ένα application που λειτουργεί σαν συσκευή πλοήγησης, και δεν λέει απλά αυτό που βλέπει ο χρήστης, αλλά και αυτό που θα του αρέσει. 222

Milonakis and Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics, σ. 19.

223

Matt McGee, ‘Google’s Schmidt: “Next Great Stage” of Search Is Autonomous, Personal’.

224

«Εκεί στην γωνία γυρίστηκε μια σκηνή της αγαπημένης σου ταινίας», θα μπορούσε να πει το app, σύμφωνα με την «Atlantic Wire»224. Τέτοια συστήματα είναι απολύτως αδύνατο να λειτουργήσουν, χωρίς να κάνουν υποθέσεις για τον χρήστη. Και όπως έχουν τα πράγματα, οι υποθέσεις αυτές δεν μπορεί να είναι άλλες από εκείνες της θεωρίας παιγνίων και της Rational-Choice. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως το «νούμερο 2» δεν χρειάζεται τίποτε άλλο: ούτε στο πεδίο της κατανάλωσης, αλλά ούτε και σε πεδία μακράν της αγοράς, όπως είναι οι εκλογές ή οι κοινωνικές επαφές. Πολλά από αυτά είναι θαυμαστά, όχι μόνο η αναζήτηση στο ίντερνετ. Κάποια μέρα το Google θα διαπιστώσει ότι θέλουμε να πάμε σινεμά, και θα μας παραλάβει με αυτοκίνητο που οδηγεί μόνο του, και θα μας πάει με αυτό εκεί. Για να μην δημιουργούνται παρεξηγήσεις: οι «συστάσεις» του Google ή του Amazon λειτουργούν προς το παρόν πολύ καλά. Οι υποθέσεις περί λογικότητας, «προθέσεων» και το «εγώ» τού ανθρώπου (ή user) είναι αναπόφευκτες. Παλιά οι άνθρωποι εμπιστεύονταν τον βιβλιοπώλη τους. Τώρα το Amazon σας προφέρει ακόμα μερικά βιβλία, που μπορεί να ενδιαφέρουν τον πελάτη. Σχεδιαστές των βάσεων δεδομένων για βιβλιοθήκες, ξέρουν ότι είναι αδύνατο να κωδικοποιηθούν όλες οι λεπτομερείς πληροφορίες για τον κάθε αναγνώστη ξεχωριστά. Αυτό ίσως γίνει δυνατό κατά την εποχή του e-book, αλλά μέχρι τότε οι απλοποιήσεις είναι αναπόφευκτες. Αυτό ισχύει για πολιτικές πληροφορίες, κοινωνικές συζητήσεις, προσφορές επιχειρημάτων και τοποθετήσεων. Το ερώτημα κλειδί δεν είναι πως να αποφευχθούν οι απλοποιήσεις, αλλά ποιο είδος απλοποιήσεων είναι αποδεκτό για εμάς και ποια συμφέροντα εξυπηρετούν. Τι γίνεται όμως αν συμβεί ακριβώς αυτό που παρατηρήσαμε να συμβαίνει κατά τα Flash-Crash; Και αν τα συστήματα δεν απεικονίζουν τις προτιμήσεις μας, αλλά τις δημιουργούν; Τότε η τεχνολογική αιτιοκρατία θα έχει γίνει μια για πάντα κοινωνική αιτιοκρατία. Τότε ο άνθρωπος είναι αυτό που οι άλλοι θεωρούν πως είναι οι προτιμήσεις του. Όχι μόνο το Amazon, αλλά και οι φίλοι στο Facebook, η οικογένεια, το τμήμα προσωπικού, η τράπεζα, οι δημόσιες υπηρεσίες, ή -όπως θα δούμε- και οι ιστοσελίδες όπου παρουσιάζει κανείς το επαγγελματικό του προφίλ, όπως το LinkedIn. Και τότε μπορεί άπειρες φορές να ειπωθεί πως μεταξύ ουρανού και γης υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν εξυπηρετούν την βελτιστοποίηση του κέρδους και τον εγωισμό. Ένας κόσμος όμως που αποκαλύπτει και πουλάει στον άνθρωπο τις προτιμήσεις του 224

Rebecca Greenfield, ‘The Google Maps of the Future Sounds Useful but Creepy’.

225

(ανθρώπου), δεν του δίνει την ευκαιρία να είναι κάτι άλλο παρά μια εγώ-μηχανή, εάν θέλει να θεωρείται λογικό ον. Όλα υπόκεινται στους νόμους της αγοράς, ακόμα και οι πολιτικές και κοινωνικές προτιμήσεις μιάς διαρκώς παρακολουθούμενης κοινωνίας. Τα ερωτήματα όμως περί των συσχετίσεων δεν αφορούν ποτέ μόνο τις αγορές. Είναι πολιτικές αποφάσεις. Η Ellen Ullman ήταν μόνο το πρωτότυπο, που είχε δημιουργήσει η νέα οικονομία τής πληροφορίας. Ο Jérôme Kerviel ενώπιον του δικαστή είναι το εγκληματικό αντίστοιχο αυτής της εικόνας. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι για πολύ εκτεθειμένοι στο περιβάλλον του αυτοματοποιημένου εγωισμού, χωρίς να πληρώσουν το τίμημα, που είναι έτσι κι αλλιώς το μόνο κέντρο αναφοράς. Ο πολιτισμός μας προβάλλει τις επιθυμίες του στα εργαλεία που διαθέτει, η τεχνολογία όμως είναι πάντα εξαρτημένη από τους θεσμικούς σκοπούς και στόχους. Τι σκέφτονταν οι άνθρωποι όπως η Ellen Ullman, και τι σκέφτονται οι άνθρωποι ακόμα και σήμερα; Είναι παλιά η ιστορία της τεχνολογίας ως Δούρειου Ίππου. Δεν λειτουργεί όμως έτσι. Ποτέ δεν λειτούργησε έτσι. Λειτούργησαν μόνο όταν θεσμοί και εξουσίες χρησιμοποίησαν την τεχνολογία, όπως ο Friedrich ο μέγας, που χρησιμοποίησε τα αυτόματα, για να τα εμφυτεύσει ως δούρειο ίππο στην σκέψη των υποτελών του. Τα εργαλεία ανθίζουν και ευδοκιμούν, η δύναμη τους αυξάνεται, το άτομο όμως γίνεται στην πραγματικότητα πιο εξαρτημένο και πιθανόν πιο αδύναμο. Ο ψυχολόγος Raymond Barglow (από την Καλιφόρνια), περιγράφει, πως η οικονομία της πληροφορίας «απογυμνώνει» κυριολεκτικά το άτομο από κάθε ταυτότητα, και στο τέλος μένει το όνειρο να γίνει κανείς high-tech υπάλληλος στην Silicon Valley: «Εικόνα ενός κεφαλιού ... και σε αυτό συνδεδεμένο ένα πληκτρολόγιο... εγώ είμαι αυτό το προγραμματισμένο κεφάλι»225. Αυτή είναι η εικόνα της απόλυτης μοναξιάς, όπως διαπιστώνει ο Manuel Castells. Η Ullman περιγράφει μια κοινωνική εμπειρία στο «Close to The Machine». Είναι αδιάφορο εάν με τον όρο μηχανή εννοείται ο 225

Castells, The Rise of the Network Society, σ. 23.

226

υπολογιστής ή ένας από υπολογιστή καθοδηγούμενος άνθρωπος (πράγμα που παρατηρεί ο καθένας που προσπαθεί να πείσει την μηχανή ότι αυτός έχει δίκαιο). Δεν υπάρχει τίποτα που νά έχει λιγότερη ευθύνη από ένα υπολογιστή, όπως και τίποτα με λιγότερη ευθύνη από την αγορά που ο υπολογιστής αντιπροσωπεύει. Ο υπολογιστής και η αγορά έχουν πάντα δίκαιο, όπως φάνηκε σε μεγάλη κλίμακα κατά την οικονομική κρίση. Ακόμα και όταν δεν είναι δυνατόν να έχουν δίκαιο. Μιλώντας με την γλώσσα της θεωρίας των παιγνίων, πληρώνει εκείνος που νευριασμένος διακόπτει το download. Πληρώνει ένα τίμημα για την ακούσια συνεργασία του, που επιτρέπει στους άλλους να συνεχίσουν το παιχνίδι. Σε ένα κόσμο όπου είναι αδύνατο να φέρεις αντίρρηση, πρέπει ο καθένας να ψάξει στον εαυτό του την «ενοχή». Αυτός είναι ο πυρήνας της νέας ιδεολογίας και η ουσία των κοινωνιών όπου ισχύει «Winnertakes-it-all»: καθένας μπορεί να γίνει τα πάντα. YouTube-Star, 50Shades-of Grey-bestseller γίγαντας, με ένα καλό ανέκδοτο ή βίντεο σταρ για εκατομμύρια ανθρώπους, με δανεισμό από τίποτα (δανείζοντας κενές υποσχέσεις) να κάνεις λεφτά και να αγοράσεις σπίτια... Μόνο όταν ο καθένας το πιστέψει και είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει την θέση του ηττημένου, χωρίς να κατηγορεί τον εαυτό του ή την τύχη, μόνο τότε έχει ανοίξει πραγματικά η μεγάλη παρτίδα πόκερ. Κανένας δεν θα έπαιζε εθελοντικά αυτό το παιχνίδι αν λέγονταν ξεκάθαρα αυτά τα πράγματα. Το «νούμερο 2» αναγκάστηκε να διαπιστώσει, πως παρά την θεωρητική προεργασία, η αντίσταση του εγώ ήταν τεράστια. Για τον λόγο αυτό έπρεπε να ηττηθεί με άλλο τρόπο. Και για να θυμηθούμε την Susan Sontag: ο άλλος τρόπος δεν ήταν να το σκοτώσουν, αλλά να το εξαφανίσουν (σβήσουν).

ΤΕΛΟΣ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ

227

Μέρος δεύτερο - Η βελτίωση του ανθρώπου 23. To Μυστικό (The The Secret) Οδηγίες χρήσεως για το παιχνίδι τής ζωής

Για να καταλάβουμε πως λειτουργεί μια μηχανή, διαβάζουμε τις οδηγίες χρήσεως. Ο νέος καπιταλισμός της πληροφορίας προσφέρει τις οδηγίες χρήσεως σε αναπάντεχο τόπο. Ένας ολόκληρος τομέας της οικονομίας προσφέρει βοήθεια με τη μορφή σλόγκαν: «Το τέλειο μυστικό, για να αποκτήσεις απολύτως τα πάντα», «κανένα όριο», «παραγγελίες στο σύμπαν» και «The Secret». Secret Αυτά εγγυώνται, πως μέσω των σκέψεων και συναισθημάτων του -όπως με απογοήτευση διαπιστώνει το Newsweek- μπορεί κανείς να αλλάξει την φυσική πραγματικότητα (τους αριθμούς του λόττο, τις πράξεις και σκέψεις άλλων ανθρώπων, τους οποίους δεν γνωρίζει αυτός που τους επηρεάζει, και οι οποίοι δεν γνωρίζουν καν για την ύπαρξη αυτού που τους επηρεάζει)»226. Όλα είναι δυνατά, όλα απεριόριστα. Ο πειρασμός είναι το συναισθηματικό αντίστοιχο της παγκοσμιοποίησης. Η τεράστια αύξηση του αριθμού των βοηθημάτων αυτών -μόνο για τον χώρο των επιχειρήσεων έχουν πουληθεί 50 εκατομμύρια συμβουλευτικά εγχειρίδια- μας οδηγεί στο να βγάλουμε ένα αντίστροφο συμπέρασμα: προφανώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι έχουν το αίσθημα πως σμικρύνεται ο ορίζοντας τους (ότι έχουν λιγότερες ευκαιρίες), ευκαιρίες) και για τον λόγο αυτό παίρνουν προϊόντα από το συμπαντικό supermarket. supermarket Οι υποσχέσεις τους βρίσκονται σε τόσο φοβερή αντίφαση προς κάθε εμπειρία της ζωής, ώστε πρέπει να μεταφραστούν αντίθετα οι επιγραφές τους: «το τέλειο μυστικό, για να αποκτήσεις απολύτως τα πάντα», δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά, ότι δεν αποτελεί μυστικό για κανένα πως δεν θα πάρει απολύτως τίποτα.

226

Barbara Ehrenreich, Bright Bright-Sided: Sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America (Πώς Πώς η αδιάκοπη Προώθηση της Θετικής Σκέψης έχει υπονομεύσει την Αμερική), σ. 61.

228

Κατά περίεργο τρόπο δεν γίνονται επιστροφές των προϊόντων αυτών, ούτε στα συμπαντικά σουπερμάρκετ ούτε στους συγγραφείς. Γιατί αυτοί καταφέρνουν να πείσουν τους αγοραστές, πως αν το πράγμα δεν λειτουργεί, φταίνε οι πελάτες. Η δημοσιογράφος Barbara Ehrenreich, η οποία έχει επισκεφθεί μερικά από τα πιο διάσημα εργοστάσια αυτό-ανακάλυψης, κατονομάζει ως μια από τις πιο μοναχικές στιγμές της έρευνάς της, ένα περιστατικό, κατά το οποίο ο Coach απαντά στο παράπονο της πως «δεν λειτουργεί», με ένα χαμόγελο λέγοντας: «εννοείτε, δεν λειτουργεί σε σας»227. Όποιος μπει στο λαμπερό Lobby των «μυστικών επιτυχίας ενός εκατομμυριούχου», ακούει κοροϊδευτικά, καθώς πετάγεται από έξω από την περιστρεφόμενη πόρτα: «όλα είναι δυνατά, αλλά όχι για σένα». Η ικανότητα δημιουργίας ύλης από την φαντασία, «Imaginatio», ήταν ένα αρχαίο όνειρο μαγικών εποχών (από την εποχή της μαγείας). Έχει κανείς τον πειρασμό να απορρίψει ως κλασική κοινωνική απάτη των Αμερικανών business-φιλοσόφων, ένα ευαγγέλιο (μια υπόσχεση) που προσφέρει οτιδήποτε πνευματικό, φτάνει να υπάρχει αρκετή ζήτηση. Δεδομένης της έλλειψης πόρων και του σκεπτικισμού σχετικά με τη μελλοντική ανάπτυξη, ποιος, εκτός από μερικούς απόκοσμους ονειροπόλους, πιστεύει πως υπάρχουν απεριόριστες πρώτες ύλες σε ένα άυλο κόσμο, οι οποίες μπορούν κάθε στιγμή να γίνουν πραγματικές; Η απάντηση είναι: δεν τα πιστεύουν αυτά οι ονειροπόλοι, αλλά οι κυρίαρχες οικονομικές και πολιτικές ελίτ του δυτικού κόσμου. Αυτό ακριβώς συνέβη στην Wall Street, όταν το εικονικό χρήμα πολλαπλασίασε τήν ούτως ή άλλως μη υπαρκτή αξία του, με το να δοθεί σε δάνεια. Όσον αφορά τώρα τον άνθρωπο ως άτομο, έχουμε να κάνουμε με αυτά που προέβλεψαν οι κριτικοί του «νούμερο 2» και της θεωρίας παιγνίων: κάθε άνθρωπος πρέπει να γίνει manager του εγώ του. Πρέπει να δημιουργεί διαρκώς εκ νέου την ταυτότητα του, με τακτικές, στρατηγικές, μπλόφες και κινήσεις, σαν σε ένα αιώνιο παιχνίδι πόκερ. Τα συμπαντικά supermarket είναι απλώς οι πιο χτυπητές, και για 227

Barbara Ehrenreich, Bright-Sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America, σ. 71.

229

τον λόγο αυτό οι πιο προδοτικές διευθύνσεις μιας νέας και μοιραίας υπερδομής. Σκοπός της υπερδομής αυτής είναι να αλλάξει εξ ολοκλήρου την σχέση του ατόμου προς την κοινωνία, όπως και την σχέση του ανθρώπου προς τον εαυτό του. Ο κόσμος υφίσταται τις καταστροφικές συνέπειες αυτού του καταστροφικού σκεπτικού, για περισσότερο από μια δεκαετία. Το γεγονός ότι φαίνεται πως χάνεται το έδαφος κάτω από τα πόδια μας, και το γεγονός πως όλες οι βεβαιότητες έχουν γίνει ασταθείς, πολλοί το εξηγούν ακόμα με την ηθική αποτυχία των μεμονωμένων ανθρώπων. Η οικονομική κρίση συνδέεται με την απληστία και τσιγκουνιά, δηλαδή αδυναμίες ορισμένων ατόμων. Αυτό όμως δεν λέει κάτι άλλο παρά: βασικά λειτουργεί, αλλά όχι για τον καθένα. Αυτό βέβαια είναι προφανώς λάθος: οι υποτιθέμενες ανθρώπινες αδυναμίες είναι στην πραγματικότητα δυνάμεις, γιατί αυτές είναι πού επιβραβεύονται με το μοναδικό πράγμα που μετράει, με πολύ χρήμα, ακόμα και σε περίπτωση αποτυχίας, και με τόση εξουσία, που είναι αρκετή να καταστρέψει ολόκληρα κράτη. Έννοιες όπως «όπλα μαζικής καταστροφής» και «τήξη πυρήνα/πυρηνική κατάρρευση», χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή της κρίσης, και αντικατέστησαν την λέξη «Crash» με την οποία περιγράφτηκε η κρίση του 1929. Η λέξη «Crash» προέρχεται (και ηχητικά) από τον κόσμο της παλιάς φυσικής, όπου το μέταλλο συγκρούεται με το μπετόν. Η νέα επιλογή λέξεων δείχνει, πως ο καπιταλισμός της πληροφορίας δεν ασχολείται πια με τα χρήματα που κουδουνίζουν όταν πέφτουν στο έδαφος, αλλά με την μεταμόρφωση της ύλης. Οι Γερμανοί προκάλεσαν αυτή την επανάσταση, χωρίς να καταλαβαίνουν τι πραγματικά προκάλεσαν. Πανηγύρισαν για την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ως μια καθυστερημένη υπέρβαση ενός πολιτικού συστήματος (εκτός, φυσικά, από εκείνους που το είδαν ως μια συνθηκολόγηση στην άλλη πλευρά). Και επειδή μετά το 1989, ασχολήθηκαν για μια δεκαετία με τον εαυτό τους και την επανένωση τους, πίστεψαν πως το παλιό διπολικό πολιτικό κοσμοείδωλο, θα το αντικαθιστούσε απλώς ένα νέο. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο περί καθυστερημένης υπέρβασης και ενός κοσμοειδώλου της φυσικής. Και ενώ εμείς συζητούσαμε περί γεωγραφίας, κατά την προεδρία του Reagan και του Bush, έλαβε χώρα μια επανάσταση εντελώς άλλου είδους: για όσο υπήρχε ο κομμουνισμός ως πολιτική δύναμη, υπήρχε και ο θετικισμός του 19ου αιώνα, με τους μύθους του περί εργασίας (το εργασιακό του ήθος), με τους μύες του και τα χειροπιαστά (απτά) 230

πράγματά του. Τώρα όμως, ο θετικισμός αυτός είχε αντικατασταθεί από μια νέα πολιτική φυσική, η οποία δεν βασιζόταν πια στα ορυχεία άνθρακα της εποχής του Dickens, αλλά στην άμμο (πυρίτιο) της Silicon Valley. Το χημικό στοιχείο SiO2 (πυρίτιο, από το οποίο κατασκευάζονται τα τσιπ για τους υπολογιστές) θα προκαλούσε μια τέτοια αλλαγή στο τοπίο, ώστε τα σκαμμένα βουνά και οι υπόγειες σήραγγες των ορυχείων του 19ου αιώνα να μοιάζουν σαν παιδικό παιχνίδι στην άμμο. Για όσο καιρό στεκόταν, το τείχος αυτό ήταν ένα αδιαπέραστο όριο, εντός του οποίου ο περασμένος αιώνας είχε εντοιχιστεί. Εκεί είχε στερεωθεί και η διδασκαλία του Newton, πως το σύνολο της ύλης αποτελείται από στερεά μέρη, «τόσο σκληρά, ώστε δεν είναι δυνατόν να χαλάσουν ή να ραγίσουν, γιατί καμιά δύναμη δεν είναι σε θέση να διαμελίσει αυτό που ο ίδιος ο Θεός... δημιούργησε ως όλο»228. Οι άνθρωποι και οι αγορές πίστευαν ακόμα και το 1989 πως υπάρχει μόνο αυτό το οποίο μπορείς να αγγίξεις, έτσι όπως πίστευαν πως ο ήλιος ανατέλλει και δύει. Μέσω όμως της απειλής του αμερικάνικου διαστημικού προγράμματος SDI, είχε γίνει σαφές, πως μια άυλη φυσική θα μπορούσε να συνταράξει τον στέρεο κόσμο των λίθων. Γιατί μπορεί το SDI να ήταν μόνο μια ιδέα, αλλά και αυτή από μόνη της έκανε τα τείχη και τα οπλικά συστήματα να μοιάζουν απαρχαιωμένα. Αυτό είχε γίνει ξεκάθαρο για όλον τον κόσμο, όταν ο Roland Reagan είχε πει την πιο διάσημη πρότασή του. Η αναφώνηση του «Mr. Gorbachev, tear down this wall», απευθυνόταν εν πρώτοις, όχι στον ίδιο τον Gorbatschow, αλλά σε εκείνη την νεαρή ελίτ της Ρωσίας, στην οποία ο Reagan είχε απευθυνθεί ένα χρόνο προηγουμένως, στις 31 Μαΐου 1988, κατά την σύμφωνα με τον ίδιο σημαντικότερη ομιλία της θητείας του. Μπροστά σε μια τεράστια προτομή του Λένιν στο πανεπιστήμιο της Μόσχας, που ήταν πολύ βαριά για να απομακρυνθεί πριν την ομιλία, ο Reagan είχε κηρύξει την επανάσταση της έλλειψης βαρύτητας. 228

Isaac Newton, Optics, σ. 541.

231

Η επανάσταση αυτή θα «συντάραζε ολόκληρο τον κόσμο μας, τις παλιές πεποιθήσεις μας, και θα αναμόρφωνε την ζωή όλων». Θα ήταν μια «επανάσταση της αγοράς», η οποία θα χρησιμοποιούσε ακριβώς εκείνη την τεχνολογία, η οποία χρησιμοποιήθηκε στο SDI και κατέστησε την σοβιετική στρατιωτική τεχνολογία αντίκα. Με συνειδητή αντιστροφή τής σημασίας των δραματοποιημένων σε αμέτρητες ταινίες του Hollywood υπολογιστών-τερματικών των σιλό όπου βρίσκονταν έτοιμες οι ατομικές βόμβες, ο Reagan είπε: «ένα άτομο, που διαθέτει έναν υπολογιστή και τηλέφωνο, έχει υπό την ισχύ του περισσότερες πηγές και πρώτες ύλες, από οποιαδήποτε κυβέρνηση». Εδώ όμως δεν πρόκειται περί πρώτων υλών, ορυκτού πλούτου, παραγωγής, αλλά περί ενός μόνο πράγματος: της αλχημιστικής μεταμόρφωσης της ψυχής σε οποιοδήποτε επιθυμητό υλικό. Ο Reagan χρησιμοποίησε την εικόνα της νύμφωσης της πεταλούδας, το πανάρχαιο σύμβολο της μεταμόρφωσης της ψυχής, για να δείξει, πως τώρα πια δεν έχουμε να κάνουμε με την μετατροπή των πραγμάτων δια της επιστήμης, αλλά με την μετατροπή της ψυχής μέσω ενός είδους ψηφιακής αλχημείας: «Θα είναι μια επανάσταση τεχνολογική ή πληροφορίας, και το έμβλημά της είναι το τσιπ τού υπολογιστή, που δεν είναι μεγαλύτερο από ένα δακτυλικό αποτύπωμα... σαν μια νύμφη πεταλούδας εκκολαπτόμαστε από τους οικονομικούς περιορισμούς τής βιομηχανικής επανάστασης -μια οικονομία που ήταν περιορισμένη από τις φυσικές πηγές και πρώτες ύλες της γης- και μεταμορφωνόμαστε σε κάτι που ένας οικονομολόγος κάποτε ονόμασε ‘Οικονομία του πνεύματος’. Σε αυτήν την οικονομία δεν υπάρχει κανένα όριο για την ανθρώπινη φαντασία και ελευθερία. Η δημιουργικότητα είναι ο πιο πολύτιμος φυσικός πόρος που υπάρχει. Σκεφτείτε το μικροτσίπ τού υπολογιστή. Η αξία του δεν έχει καμία σχέση με την άμμο, από την οποία έχει δημιουργηθεί, αλλά με την μικροσκοπική αρχιτεκτονική, την οποία την ενέγραψαν ιδιοφυή πνεύματα (η οποία έχει σχεδιαστεί από ιδιοφυή ανθρώπινα μυαλά). Ή πάρτε το παράδειγμα του δορυφόρου που μεταδίδει αυτήν την εκπομπή σε όλο τον κόσμο, ο οποίος αντικαθιστά χιλιάδες τόνους χαλκού που εξορύσσονται από τη Γη και διαμορφώνονται σε σύρμα. Στη νέα οικονομία, η ανθρώπινη εφεύρεση καθιστά όλο και περισσότερο τους φυσικούς πόρους ξεπερασμένους. Διαρρηγνύουμε τις συνθήκες υλικής ύπαρξης, και εισερχόμαστε σε ένα κόσμο, όπου ο άνθρωπος δημιουργεί ο ίδιος την μοίρα του. Βάσει των νεότερων διαπιστώσεων 232

της επιστήμης, γυρίζουμε πίσω στην πανάρχαια σοφία του βιβλίου της Γενέσεως: εν αρχή ήταν το πνεύμα, και το πνεύμα αυτό δημιούργησε το πλήθος της ύλης (την υλική αφθονία της δημιουργίας)»229. Η φράση: «Ο άνθρωπος που δημιουργεί την μοίρα του», στα πλαίσια της κοινωνίας της πληροφορίας, δεν είναι μυστικισμός, αλλά ο νέος ορισμός της εργασίας. Αν για να τα πάρεις όλα, δεν χρειάζεσαι παρά μόνο τον εαυτό σου, τότε σημαίνει πως αυτός που δεν παίρνει τίποτα, έχει κάνει την ψυχή του περιττή, όπως οι εργάτες στην εποχή του Henry Ford. Υπερφίαλοι Ευρωπαίοι διανοούμενοι έλεγαν τότε ανέκδοτα, πως ο Reagan είχε προσφέρει στον ρωσικό λαό, «μέσα σε δευτερόλεπτα» να τους παράσχει μέσω δορυφόρου αμερικάνικες εκπομπές ραδιοφώνου και τηλεόρασης. Το θέμα της ομιλίας όμως δεν ήταν η ιδιωτική μυθολογία ενός ηθοποιού του Hollywood, αλλά το σενάριο μιας νέας παγκόσμιας τάξης. Η ομιλία αυτή, με εύηχο τρόπο, αλλά χωρίς κανένα συναίσθημα, απέρριψε την διάκριση μεταξύ ύλης και πνεύματος, και με τον τρόπο αυτό, κατέστησε το εγώ την πιο αποφασιστική αγορά του μέλλοντος. Τα κομμάτια του τείχους του Βερολίνου, που σαν χριστιανικά λείψανα διαμοιράστηκαν σε όλον τον κόσμο, και τα υπέγραψαν αρχηγοί κρατών, δεν ήταν μόνο αναμνηστικά ενός αποτυχημένου σοσιαλιστικού πειράματος πάνω σε ανθρώπους, αλλά και αρχή ενός νέου πειράματος. Κάθε κομμάτι, απέδειξε στο μακροσκοπικό επίπεδο της γεωπολιτικής, αυτό που στο μικροσκοπικό επίπεδο ήταν εδώ και καιρό κοινός τόπος για την επιστήμη. Ακόμα και το πιο μεγάλο τείχος από μπετόν που κτίστηκε ποτέ στον κόσμο, και φυλαγόταν από ισχυρότατες στρατιωτικές δυνάμεις, δεν μπόρεσε να αλλάξει τίποτε: οι πληροφορίες διαρρηγνύουν τείχη. Χωρίς την θεωρία της πληροφορίας τής επιστήμης τών υπολογιστών, την οποία θεμελίωσε το 1948 ο ιδιοφυής μαθηματικός Claude Elwood Shannon, το αντιπυραυλικό σύστημα SDI, δεν θα μπορούσαμε να το φανταστούμε ούτε σαν υπόθεση. Τίποτα δεν ήταν πιο αναμενόμενο, από την πρόσληψη στο πολιτικό επίπεδο εκείνης της έννοιας, την οποία ο Shannon, και αργότερα διάφοροι τομείς της φυσικής, θεωρούσαν πως είναι το θεμέλιο της 229

Ronald Reagan, ‘Address at Moscow State University’ (31 May 1988).

233

ύλης: το bit. Ως άυλο σωματίδιο είχε ένα πλεονέκτημα: συμφιλίωσε με την φυσική εκείνους που υπέφεραν από τον υλισμό. Οι πολιτικοί φυσικά δεν είναι θεωρητικοί της πληροφορίας και φυσικοί που ασχολούνται με στοιχειώδη σωματίδια. Το μόνο που έκαναν, ήταν να αποδώσουν στις απεριόριστες πια παγκόσμιες αγορές το στρατηγικό δυναμικό που προήλθε από την τεχνολογία εκείνη, από την Καλιφόρνια και το Seattle. «Πληροφορία», δεν είναι αυτό που δείχνουν οι ειδήσεις. Πληροφορία μπορεί να είναι οτιδήποτε, πάνω απ’ όλα το χρήμα, το οποίο μετατρέπεται σε bits με τέτοια ταχύτητα, ώστε το 2000 ο Jeremy Rifkin έγραψε πως: «λιγότερο από 10% των αμερικάνικων χρηματικών αποθεμάτων υπάρχει ως απτό νόμισμα»230. Το λεξικό «Webster» ορίζει το «σύνορο» ως: «μια απομακρυσμένη ή ακόμα ελλιπώς ερευνημένη περιοχή». Αυτή είναι μια σχεδόν τέλεια περιγραφή του τόπου, όπου η βιομηχανία υπολογιστών βρίσκεται σήμερα. «Η πλήρης επέκταση αυτής της περιοχής είναι σχεδόν απεριόριστη»231. Αυτά είπε ο Ronald Reagan στις 2 Μαΐου του 1961. Σχεδόν για δέκα χρόνια, από το 1953 μέχρι το 1962, παρουσίαζε το «General Electric Theater», ένα τηλεοπτικό σόου, που χρηματοδοτούσε η «General Electric», αμερικάνικος κολοσσός της ηλεκτρονικής βιομηχανίας. Μετά από πρόσκληση της εταιρίας, ο Reagan έκανε μια διαφημιστική για το ERMA, τον πρώτο υπερυπολογιστή, ο οποίος ήταν σε θέση να διαβάζει επιταγές και να τις επεξεργάζεται. Λίγες εβδομάδες προηγουμένως, οι Ρώσοι είχαν στείλει τον πρώτο άνθρωπο στο διάστημα. Λίγους μήνες αργότερα, είχε κτιστεί το τείχος του Βερολίνου. Εκείνη την ημέρα στην Μόσχα, ο θρίαμβος της εποχής της πληροφορίας, πρέπει να φάνηκε στον Αμερικανό πρόεδρο σαν προφητεία. Οι άνθρωποι και οι πολιτικοί αναλυτές πανηγύρισαν το τέλος του διπολικού κόσμου. Ενώ πανηγύριζαν όμως, είχε οργανωθεί ένας νέος κόσμος, ως η μικρότερη μετρήσιμη, ποσοτική μονάδα που αποτελείται από ναι και όχι, 1 και 0, όλα ή τίποτα. Το τσιπ, το οποίο 230

Jeremy Rifkin, The Age of Access: How the Shift from Ownership to Access is Transforming Modern Life, σ. 37. 231

Ronald Reagan, ‘Frontiers of Progress’ (2 May 1961).

234

δικτύωσε την επικοινωνία, ως ένα πολύπλοκο σύστημα από ναι και όχι καταστάσεις, δεν ήταν πια το δακτυλικό αποτύπωμα, ενός κόσμου όπου η εργασία περιορίζεται στα χέρια και τα μπράτσα. Ήταν, όπως έγραψε ένας πρωτοπόρος της νέας εποχής, τίποτα λιγότερο, παρά η απεικόνιση του επιχειρηματία. Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (21/11/13 2:42 μ.μ): περιμένω συνέχεια με αγωνία στοπ. Ανώνυμος (17/9/20 7:16 μ.μ): Βαρυσήμαντες οι επισημάνσεις του συγγραφέα, ευχαριστούμε! Ανώνυμος (27/9/20 3:03 μ.μ): O Alexander Tytler (1747-1813) ήταν καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Ο Tytler, όταν αναφέρθηκε στην πτώση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, περιέγραψε 8 στάδια ανόδου και πτώσης των πολιτισμών. Οι πολιτισμοί (και τα Έθνη) ακολουθούν ανοδικές και πτωτικές πορείες. Η χώρα μας, βρίσκεται σε ένα πολύ κρίσιμο σταυροδρόμι. Ας δούμε καθένα από τα οκτώ στάδια και ας αναλογιστεί η καθεμία/ο καθένας, σε ποιο στάδιο νομίζει ότι βρίσκεται η πατρίδα μας. Καμενόπουλος Σωτήρης https://slpress.gr/idees/ta-8-stadia-anodoy-kai-ptosis-ton-politismon-se-poio-stadiovrisketai-i-ellada/ … Στάδιο 7, από την απάθεια στην εξάρτηση: Αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων στερείται τις αρετές και τον ζήλο που απαιτούνται για να εργαστούν και να συνεισφέρουν. Τα δεινά και οι θυσίες που έχτισαν τον πολιτισμό είναι πλέον μια μακρινή μνήμη. Καθώς η πειθαρχία και η εργασία φαίνονται όλο και περισσότερο πολύ "σκληρές", η εξάρτηση αυξάνεται. Η συλλογική κουλτούρα υφέρπει προς την κατεύθυνση της εξάρτησης. Οποιαδήποτε ταλαιπωρία φαίνεται απαράδεκτη. Η αρετή δεν θεωρείται η λύση. Έχοντας ζήσει από τις θυσίες των άλλων για χρόνια, ο πολιτισμός επιμένει τώρα ότι "οι άλλοι" πρέπει να λύσουν τα δεινά τους. Αυτό οδηγεί σε αυξανόμενες απαιτήσεις για κυβερνητικές, συλλογικές λύσεις. Αυτό με τη σειρά του εμβαθύνει την εξάρτηση, καθώς οι λύσεις μετακινούνται από την προσωπική αρετή και τις τοπικές, οικογενειακές θυσίες σε συγκεντρωτικές/κεντρικά ελεγχόμενες εξουσίες. Στάδιο 8, από την εξάρτηση πίσω στη δουλεία: Καθώς η εξάρτηση αυξάνεται, το ίδιο ισχύει και για την κεντρική δύναμη. Τα εξαρτώμενα άτομα (και οι κοινωνίες) τείνουν να γίνονται όλο και περισσότερο δυσλειτουργικά και απελπισμένα. Αναζητώντας σωτήρα, αναζητούν ισχυρή κεντρική ηγεσία. Αλλά η κεντρική δύναμη διαφθείρει, και τείνει να οδηγήσει στην αύξηση της εισβολής από την κεντρική δύναμη. Η αδικία και η εισβολή πολλαπλασιάζεται. Όμως όσοι βρίσκονται υπό δουλεία δεν γνωρίζουν άλλες λύσεις. Η οικογενειακή και προσωπική αρετή (βασικά συστατικά για κάθε πολιτισμό) αντικαθίστανται πλέον αποτελεσματικά από έναν ολοένα και πιο σκοτεινό και δεσποτικό συγκεντρωτικό έλεγχο, που θέλει όλο και περισσότερη δύναμη. Με αυτόν τον τρόπο, ο πολιτισμός τελειώνει σταδιακά, επειδή οι υπόδουλοι δεν διαθέτουν πλέον τις αρετές που είναι απαραίτητες για να πολεμήσουν.

235

24. Επιτυχία Ο Θεός θέλει να είσαι πλούσιος, εσύ γιατί δεν είσαι;

Από το 1968, από την εποχή δηλαδή των αναταραχών και διαδηλώσεων των φοιτητών μιας δυτικής αντί-κουλτούρας, την εποχή των προβλέψεων περί «τέλους της ανάπτυξης» και μιας οικολογικής κίνησης που γινόταν πολιτικά όλο και πιο επιτυχημένη, ο μεταπολεμικός καπιταλισμός είχε καταλήξει σε μεγάλες αντιφάσεις. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, οι συντηρητικοί είχαν αρχίσει να αναθεματίζουν τον υλισμό, στο όνομα του α-υλισμού χρησιμοποιώντας πολλαπλές αναφορές στην κβαντική φυσική και την θεωρία της πληροφορίας. Ο σκοπός τους όμως ήταν εντελώς διαφορετικός από αυτόν της αριστεράς.

Το κατεστημένο είχε τρομοκρατηθεί από το γεγονός ότι το κίνημα διαμαρτυρίας της δεκαετίας του ’60 είχε καταφέρει να διεισδύσει στα συστήματα εξουσίας. Είκοσι χρόνια αργότερα, πολλοί από αυτούς άλλαξαν πλευρά και βρήκαν στο «Wired» μια νέα πλατφόρμα. Από εκείνη την στιγμή, οι νέες ιδεολογίες των τεχνολογιών της πληροφορίας μόλυναν σαν ιός υπολογιστών, τους κώδικες της αντικαθεστωτικής διάθεσης. Από τις νέες ιδεολογίες προέκυψαν μέσα σε λίγα χρόνια η «New Economy» και ο «νεοφιλελευθερισμός». Ο πολύ συντηρητικός Αμερικανός επιχειρηματίας George Gilder, ένας από τους συμβούλους τού Αμερικανού προέδρου, και ο οποίος τού υπέδειξε και το βιβλίο «Οικονομία του πνεύματος» (για το οποίο είχε γράψει τον πρόλογο), έκανε μια ομιλία στο Βατικανό, ακριβώς δέκα χρόνια μετά την ομιλία του Reagan στην καρδιά τού κομμουνισμού. 236

Η ψηφιακή επανάσταση είχε στο μεταξύ προχωρήσει με ιλιγγιώδη ρυθμό, και όχι μόνο αυτό: το ίντερνετ είχε μετατρέψει τα τείχη σε δίκτυα. Ο Gilder είχε ονομάσει την ομιλία του «Η ψυχή του πυριτίου», και ήταν ένα κήρυγμα για μιά νέα οικονομία του πνεύματος. «Δεν υπάρχει πια τίποτα σταθερό ή φυσικά προσδιορισμένο στην σημερινή θεωρία περί του ατόμου», αναφώνησε. «Η ρίζα κάθε οικονομικής αλλαγής στην εποχή μας, είναι η υπέρβαση της υλικής ουσίας»232. Ο Gilder επιτέθηκε ειρωνικά κατά των «νοσηρών φόβων» των νέων κοινωνικών κινημάτων, «περί μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, πεπερασμένων πόρων και τέλους της ανάπτυξης». Όποιος μιλά έτσι ιεροποιεί την σάρκα και την ύλη, και παραγνωρίζει το νέο μήνυμα της επιστήμης και το παλιό τής θρησκείας: «ο κόσμος δεν είναι σκλαβωμένος, ο άνθρωπος δεν έχει τέλος και το ανθρώπινο πνεύμα δεν είναι εγκλωβισμένο στο κεφάλι»233. Ότι ίσχυε για την παγκοσμιοποίηση, ίσχυε τώρα για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Το κοινό στο οποίο απευθυνόταν, προφανώς δεν είχε αντιληφθεί, πως το άυλο, η ίδια η ψυχή, θα μετατρεπόταν σε αγορά. Ο Gilder, τότε πρωτοπόρος τής νέας οικονομίας με μεγάλη επιρροή, και συχνός αρθρογράφος στο «Wired», δεν άφησε καμιά αμφιβολία, πως η «μοίρα» σε αυτόν τον νέο, χωρίς σύνορα κόσμο, είναι αυτό που ο άνθρωπος κάνει από την ζωή του. Ούτε τα υλικά σύνορα, ούτε τα απρόβλεπτα γεγονότα μπορούν να τον αναχαιτίσουν, ή να τον αθωώσουν αν κάτι δεν πάει καλά. Αυτό που ακολούθησε ήταν ένα πείραμα σε πραγματικό χρόνο, συγκρίσιμο μόνο με το κατεστραμμένο σοσιαλιστικό εργαστήριο: η επιστροφή τής μαγικής σκέψης στον κόσμο τού 21ου αιώνα, με την βοήθεια τής επιστήμης. 232

George Gilder, ‘The Soul of Silicon’.

233

George Gilder, ‘The Soul of Silicon’.

237

Ο Reagan δεν είχε μιλήσει για ψυγεία τα οποία μπορούσε να παραγγείλει κανείς από το διάστημα, και τα οποία δια μέσου τής φαντασίας μας και μόνο θα βρίσκονταν στις κουζίνες μας (όπως κατά την κρίση ακινήτων, όταν είχαν κτιστεί ολόκληρα σπίτια μόνο με την καθαρή φαντασία), αλλά ήταν σαφές ποιος φταίει εάν δεν βρίσκονται στην κουζίνα: εγώ ο ίδιος. Το 1998, την πέμπτη επέτειο του αμερικάνικου περιοδικού Wired, που σαν κανένα άλλο, συνδέει την αύρα τής αντί-κουλτούρας με την New Economy, o Gilder είχε κηρύξει το τέλος της «τυραννίας της ύλης». Η συντακτική επιτροπή τον σιγόνταρε με τον τίτλο «Η κατάσταση τού πλανήτη», ένα σαφές υπονοούμενο στις απαισιόδοξες αναφορές του «Club of Rome» (της Λέσχης της Ρώμης): «Σε αυτό το σύστημα οικονομίας, η ικανότητα μας για παραγωγή πλούτου, δεν περιορίζεται πια από φυσικά όρια, αλλά μόνο από την ικανότητα μας για ανάπτυξη νέων ιδεών, με άλλα λόγια: είναι απεριόριστη»234. Ο δημοσιογράφος Kevin Kelly, που αρχικά ήταν χίππυ, και προήλθε από το κίνημα «Whole Earth» πριν γίνει αρχισυντάκτης του Wired, προφήτευε την ίδια εποχή, πως «ο κατασκευασμένος κόσμος» θα διαποτιστεί από την δύναμη του «παγκόσμιου πνεύματος». Η κυριαρχία του πνεύματος πάνω στην ύλη δεν είναι βεβαίως νέα. Είναι το δόγμα της βιομηχανίας της διαφήμισης, η οποία έχει τελειοποιήσει την χειραγώγηση της ψυχής κατά την διάρκεια ενός ολόκληρου αιώνα. Η μέθοδος αυτή τώρα έχει γίνει επιχειρηματικό μοντέλο, όχι μόνο για τους cyber προφήτες, αλλά και για τον πωλητή μεταχειρισμένων αυτοκινήτων στη γειτονιά μας.

234

George Gilder, ‘Happy Birthday Wired’.

238

Στο ύψιστης επιρροής βιβλίο τής εποχής αυτής «Νέοι κανόνες για την New Economy (Νέα Οικονομία)», ο Kelly έγραψε, πως οι αρχές που κυριαρχούν στον κόσμο τού λογισμικού, των μέσων και υπηρεσιών, «θα κυριαρχήσουν σύντομα και στον κόσμο του Hardware - στον κόσμο της πραγματικότητας, των ατόμων, των αντικειμένων, του ατσαλιού και του πετρελαίου, και της σκληρής δουλειάς με τον ιδρώτα του προσώπου»235. Μια ηθική, η οποία καθιστά το άτομο υπεύθυνο για την επιτυχία ή αποτυχία του, υπήρχε ανέκαθεν. Όποιος έχει επιτυχία, την έχει γιατί, όπως λέει το «The Secret», έχει προσελκύσει την επιτυχία αυτή. Όπως ακριβώς γίνεται με ένα φίλο ή φίλη στα κοινωνικά δίκτυα. Ο Ronald Reagan είχε πει πως, «ένα άτομο μόνο του, με ένα υπολογιστή, έχει στη διάθεση του περισσότερους πόρους απ’ ότι πριν μερικά χρόνια ολόκληρες κυβερνήσεις». Το «The Secret» και παρόμοια κείμενα το πήραν κυριολεκτικά. Μπορείς να τα έχεις όλα σημαίνει: το ποδήλατό σου, το ψυγείο σου, η τηλεόρασή σου, η εργασία σου και η ψυχή σου έχουν διαλυθεί, και εσύ περιμένεις να σε καλέσουν στην τηλεόραση, επειδή είσαι διαλυμένος και πρέπει να ανανεωθείς. Το 2006, δυο χρόνια πριν την πτώχευση της Lehman, το «Time Magazine» είχε αποδώσει με ένα τίτλο την αίσθηση της μεγάλης προσμονής: «Θέλει ο Θεός να είσαι πλούσιος;» Η απάντηση ήταν: Θέλει. Το τι σημαίνει να αμφιβάλλεις για το θέλημα του Θεού, το έμαθε το ίδιο έτος ένας άνδρας ονόματι Mike Gelband, υπεύθυνος του τμήματος ακινήτων της Lehman Brothers. Κατά την ετήσια αναφορά του είχε πει πως «πρέπει να ξανασκεφτούμε το επιχειρηματικό μας μοντέλο». Kαι τον απέλυσαν.

235

Kevin Kelly, New Rules for the New Economy: 10 Radical Strategies for a Connected World, σ. 2.

239

25. Αλχημιστές Μεταμόρφωσε τήν ψυχή σου σε χρυσάφι, γιατί Eργασία είναι η Eργασία πάνω στον εαυτό σου.

[Μέ τίς δυνάμεις σου: Αυτοσυγχώρηση, αυτοδημιουργία, αυθυπέρβαση]. Αυτές οι ελπίδες για μια νέα οικονομία άπειρου πλούτου μέσω ανεξάντλητων πόρων και μιας ενέργειας χωρίς εντροπία δεν παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Και πάλι βιώνουμε αυτά που βίωσαν οι άνθρωποι την εποχή του Galvani, Salvá και των άλλων: πάντα υπήρχε σε αυτή την τεχνολογία, η οποία θα συνένωνε όλα τα όνειρα, ένα πρώτο πείραμα, πολύ συγκεκριμένο, ρεαλιστικό όπως τα βατραχοπόδαρα που τινάζονται, και που στην περίπτωση της πνευματικής οικονομίας ήταν αστραφτερό σαν το χρυσάφι. Αυτό που ζούμε είναι ένα αντίτυπο, ένα δεύτερο ξεκίνημα της μοντέρνας κοινωνίας. Είναι η προσπάθεια να ξαναξυπνήσει η μαγεία, με την βοήθεια της σύγχρονης επιστήμης. Η πρώτη προσπάθεια είχε καταστροφικές συνέπειες. Και τότε, στις αρχές του 20ου αιώνα, φάνηκε πως ξαφνικά ανοίγει μια πόρτα προς ένα κόσμο φανταστικής υπέρ-επάρκειας, στον οποίο κόσμο δεν ίσχυαν τα φυσικά όρια. Αξιότιμα μέλη της βασιλικής ακαδημίας του Ηνωμένου Βασιλείου όπως και νομπελίστες, έσκυψαν ξαφνικά πάνω από τα δοκίμια τών αλχημιστών, γιατί έψαχναν να βρουν στοιχεία, για το πως μπορεί να παραχθεί από μόλυβδο, χρυσός, και από το τίποτα ύλη. Η αφορμή για την δραστηριότητα αυτή βρισκόταν στην νέα τότε ατομική φυσική. Σε κάποιο εργαστήριο ενός πανεπιστημίου στον Καναδά (McGill University στο Montreal), ο χημικός Frederick Soddy και ο φυσικός Ernst Rutherford είχαν ανακαλύψει το 1901, πως ένα ραδιενεργό στοιχείο μπορούσε να μεταμορφωθεί σε κάποιο άλλο. Ο βιογράφος του Soddy μας περιγράφει πως ο βραβευμένος με το Νόμπελ χημικός βίωσε την στιγμή της ανακάλυψης: «Με είχε καταλάβει ένα αίσθημα που ήταν κάτι περισσότερο από χαρά -δεν μπορώ να το εκφράσω- ένα είδος έκστασης. “Rutherford, 240

αυτή είναι μια μεταστοιχείωση”! [ΑΖΥΜΗ]. “Για το όνομα του Θεού, Soddy, μην το λες έτσι. Θα μας αποκεφαλίσουν, λες και είμαστε αλχημιστές”»236. Το τι συνέβη στην πραγματικότητα, μας διηγείται ο Mark Morrison στο εξαίρετο έργο του «Modern Alchemy»: η επιστήμη και η κοινωνία είχαν ξετρελαθεί με την αλχημεία, με την μεταφυσική την οποία μπορούσε να παράξει η φυσική. «Μετά την δημοσίευση των αποτελεσμάτων τους το 1902, η γενική στάση ως προς το θέμα είχε αλλάξει δραματικά. Ακόμα και θρησκευτικοί σκεπτικιστές είχαν αρχίσει να διερωτώνται, μήπως οι αλχημιστές καταλάβαιναν κάτι για την ουσία της ύλης, πράγμα που ξέφευγε από τους επιστήμονες του 19ου αιώνα. Ήταν μήπως το ράδιο η θρυλική φιλοσοφική λίθος;»237 Έτσι είχε ξεκινήσει ένα ακαδημαϊκό ‘Gold Rush’, όπως το ονομάζει ο Morrison. Αν αλλάξουμε και λίγες λέξεις, τότε όλα αυτά διαβάζονται σαν μια παρωδία για εκείνους τους πρωτοπόρους των χρηματοπιστωτικών αγορών, που κατά τον 21ο αιώνα, ήθελαν με την βοήθεια των υπολογιστών και αλγορίθμων να κάνουν χρυσάφι από το τίποτα. Ξαφνικά αναμίχθηκαν οι γνώσεις της μοντέρνας χημείας και φυσικής, με εκείνες του εσωτερισμού, μερικές φορές στο ίδιο πρόσωπο. Αυτό που έχει σημασία για την πραγματεία μας, είναι η αντίληψη πως στην «μεταστοιχείωση» είχαν ανακαλύψει κάποια «ενέργεια», που όπως λένε τα πρακτικά της Chemical Society, η οποία ενέργεια οδηγεί κατευθείαν στην πρωταρχική (αρχέγονη) ύλη, και με τον τρόπο αυτό στην κατοχή «όλης της ενέργειας για την κατασκευή του κόσμου». Υπάρχει μια παράξενη έλξη στην εμπειρία αυτού του κυκλώματος γεμάτο doppelgängers (σωσίες, δίδυμους ξένους, alter egos) και στο να συναντάς ένα βαμπίρ (revenant) σε κάθε πόρτα. Στο βιβλίο του «Η ερμηνεία του ουρανίου», ο Soddy ισχυρίστηκε ότι είχε ανακαλύψει μαζί με τις νέες τεχνολογίες και το «τέλος της εργασίας», το οποίο στην 236

Spencer R. Weart, The Rise of Nuclear Fear (Η άνοδος του πυρηνικού φόβου), σ. 3.

237

Mark Morrisson, Modern Alchemy: Occultism and the Emergence of Atomic Theory (Μοντέρνα Αλχημεία: Ο Αποκρυφισμός και η εμφάνιση της Ατομικής θεωρίας), σ. 12.

241

πραγματικότητα προβλεπόταν κανονικά μετά τις αρχές της τρίτης χιλιετίας: «Μια φυλή, η οποία είναι σε θέση να μεταστοιχειώσει την ύλη, δεν έχει κανένα λόγο να κερδίζει το ψωμί με τον ιδρώτα του προσώπου… Μια τέτοια φυλή θα μπορούσε να μεταμορφώσει τις ερήμους, να λιώσει τους πάγους των πόλων, και από όλα αυτά να δημιουργήσει ένα γελαστό κήπο της Εδέμ»238. Η κοινή γνώμη βρισκόταν για σχεδόν 30 χρόνια κάτω από την επίδραση της αλχημιστικής μεταμόρφωσης. Ο Morrison δείχνει, πως η επιστήμη, τα μέσα ενημέρωσης και η λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας, ονειρεύονταν το όνειρο της υπέρ-επάρκειας. Και το όνειρο αυτό μπορεί να είναι μόνο ένα όραμα αστείρευτων πηγών ενέργειας - διασχίζοντας έναν ολόκληρο ωκεανό με ενέργεια που προέρχεται από ένα δοκιμαστικό σωλήνα με ραδιενεργή ουσία- ή ακόμα και η πραγματική μεταμόρφωση πρώτης ύλης σε χρυσό. Η αλχημεία μόλυνε ακολούθως την οικονομία. Τι θα γινόταν αν ο χρυσός, η αξία τού οποίου στηρίζεται στην σπανιότητα του, ήταν διαθέσιμος σε τεράστιες ποσότητες; Το 1922, η New York Times θεώρησε υποχρέωσή της να βάλει στην πρώτη σελίδα την αναφορά μιας δημόσιας υπηρεσίας των ΗΠΑ: «Το εκ νέου ζωντανό ενδιαφέρον για την αλχημεία, όπως και οι αντίστοιχες υποδείξεις, πως ο τεχνητός χρυσός θα μπορούσε να κατασκευαστεί σε τέτοιες ποσότητες, ώστε το φυσικό μέταλλο θα χάσει την αξία του στη οποία στηρίζεται το νόμισμα των ΗΠΑ, δίνει αφορμή στην United States Geological Survey, να δηλώσει, πως για τους χημικούς δεν υπάρχει κανένας λόγος να ελπίζουν, και για τους οικονομολόγους κανένας λόγος να φοβούνται, ότι το πολύτιμο μέταλλο μπορεί να παραχθεί στο εργαστήριο». Όταν την δεκαετία του ’30 διαδόθηκε η είδηση (που αργότερα διαψεύστηκε) πως ο Γερμανός Adolf Miethe κατάφερε να κατασκευάσει χρυσό, η New York Times έγραψε: «Ο τεχνητός χρυσός θα μπορούσε να 238

Mark Morrisson, Modern Alchemy: Occultism and the Emergence of Atomic Theory (Μοντέρνα Αλχημεία: Ο Αποκρυφισμός και η εμφάνιση της Ατομικής θεωρίας), σ. 163-164.

242

διαλύσει τον κόσμο/Η εμπορική παραγωγή θα έσπρωχνε στο χάος τίς αγορές»239. Αυτό που μοιάζει σαν μια υποσημείωση τής ιστορίας, είναι αξιοσημείωτο, γιατί χρησιμεύει στην όξυνση της συνείδησης για τις «ακούσιες συνέπειες» του κειμένου. Η ιστορία των μη υπολογισμένων απρόβλεπτων αποτελεσμάτων στην περίπτωση τεχνολογιών που σκοπό είχαν να σώσουν την γη από τις δυσκολίες της, είναι τόσο σημαντική σε ένα κόσμο όπου κυριαρχεί ο υπολογισμός, όσο και η λίστα με τις παρενέργειες ενός φαρμάκου. Κάτι τέτοιο είχε περιγράψει ο συγγραφέας H.G.Wells. Είχε ενθουσιαστεί με την ανακάλυψη του Soddy, αλλά και με τις αλχημιστικές του τοποθετήσεις. Δεν ενθουσιάστηκε μόνο με την μεταστοιχείωση, αλλά και με την προοπτική της απεριόριστης ενέργειας. Το 1913 είχε δημοσιεύσει το μυθιστόρημα του «The World Set Free», το οποίο είχε αφιερώσει στον Soddy. Το βιβλίο, εκπληκτικά κακογραμμένο, αλλά και με εκπληκτικές προγνώσεις, διηγείται την ιστορία ενός ατομικού πολέμου κατά την δεκαετία του ’50 του 20ου αιώνα. Οι μητροπόλεις αλληλοκαταστρέφονται, και ο χρυσός που δημιουργείται λόγω των εκρήξεων καταστρέφει την οικονομία. Ενώπιον ενός όπλου, η χρήση του οποίου δημιουργεί μόνο χαμένους, τα έθνη αποφασίζουν να εγκαταστήσουν -όχι την θεωρία παιγνίων, αλλά- μια παγκόσμια κυβέρνηση. Λόγω αυτού του βιβλίου το οποίο τόσο αγαπούσε, ο Soddy δημιούργησε κατά την δεκαετία του ’30 τον όρο «εικονικός πλούτος» και διατύπωσε την θεωρία του φανταστικού κεφαλαίου, η οποία με εκπληκτικό τρόπο προηγήθηκε της «οικονομίας του πνεύματος»240.

239

Mark Morrisson, Modern Alchemy: Occultism and the Emergence of Atomic Theory (Μοντέρνα Αλχημεία: Ο Αποκρυφισμός και η εμφάνιση της Ατομικής θεωρίας), σ. 144. 240

Frederick Soddy, Wealth, Virtual Wealth and Debt.

243

Σχόλιο: [Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΛΧΗΜΕΙΑ ΕΤΟΙΜΑΖΕΤΑΙ ΣΤΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΤΟΥ Π.Σ.Ε]. [ΣΤΑ ΚΑΘ' ΗΜΑΣ Η ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ ΑΝΗΚΕΙ ΑΚΟΜΗ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΡΕΜΠΕΛΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΩΝ ΕΝΩ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΟΙΡΑΣΜΕΝΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΟΝΑΧΙΚΟ ΨΕΥΔΟΗΣΥΧΑΣΜΟ ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΙΔΗ (Σάββας Αγιορείτης, Ναυπάκτου). Ο ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΠΑΙΣΙΟ, ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΕΦΡΑΙΜ ΤΟΝ ΚΑΤΟΥΝΑΚΙΩΤΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΣΩΦΡΟΝΙΟ ΕΧΕΙ ΣΙΓΗΣΕΙ]. Το 1932, ο νεαρός τότε φυσικός Leo Szilard είχε επίσης εντυπωσιαστεί βαθιά από την ανάγνωση του μυθιστορήματος αυτού. Ένα χρόνο αργότερα είχε ανακαλύψει την αλυσιδωτή ατομική αντίδραση και είχε παραδώσει τα δικαιώματα της ανακάλυψης του στην βρετανική κυβέρνηση, επειδή όπως λέει είχε καταλάβει τον Wells. Εφτά χρόνια αργότερα, πάλι αναφερόμενος σαφώς στο μυθιστόρημα του Wells, ο Szilard είχε δώσει την ώθηση για το ξεκίνημα του ManhattanProject και συνεπώς για την δημιουργία της ατομικής βόμβας. Αυτά για τις με και χωρίς πρόθεση συνέπειες των τεχνολογικών ουτοπιών, που σχεδόν όλες τα ίδια ονειρεύονται. Τα όνειρα αυτά, μπορούμε να πούμε, γίνονται με το πέρασμα του χρόνου όλο και πιο ρεαλιστικά και επικερδή για τον ονειρευόμενο. Από την μεταστοιχείωση του Soddy δεν προέκυψε χρυσός αλλά η ατομική βόμβα, και με την ατομική βόμβα ήρθε η νέα λογική με το ένδυμα της θεωρίας των παιγνίων. [ΜΕΤΑΣΤΟΙΧΕΙΩΣΗ - Τό δόγμα τής λατινικής ευχαριστίας, τήν εικόνα τής οποίας εισάγει ο Ζηζιούλας σάν ευχαριστιακή εκκλησιολογία, καταργώντας τόν αγιασμό]. Κατά την δεύτερη προσπάθεια, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, δεν ήθελαν πια να κατασκευάσουν πραγματικό χρυσό εντός των πλαισίων του πραγματικού κόσμου. Τώρα όμως είχαν βάλει τον υπολογιστή και τον πράκτορα του (το νούμερο 2), να ψιθυρίσει στον άνθρωπο το

244

μήνυμα του βασιλιά Μίδα: κάθε τι που μέσω εμού αγγίξεις θα γίνει χρυσός... «Ο πραγματικός καπιταλιστής έχει το άγγιγμα αντίθετο αυτού του Μίδα. Αυτός μετατρέπει τις τεράστιες ποσότητες χρυσού και ρευστότητας, μέσω της αλχημείας τού δημιουργικού πνεύματος, σε κεφάλαιο και πραγματικό πλούτο»241, γράφει ο George Gilder. Αυτός όμως ο πλούτος δεν είναι παρά ο «εικονικός πλούτος» που είχε περάσει από τα κεφάλια κατά την δεκαετία του ’30. Στο βιβλίο του «Bad Money», που σκιαγραφεί την οικονομική κρίση του 2007, ο Kevin Phillips δείχνει πως οι χρηματιστές της Wall Street, κινούνται σε ένα περιβάλλον που κυριολεκτικά γίνεται όλο και πιο διαταραγμένο πνευματικά, αλλά ταυτόχρονα αυτοί έχουν όλο και πιο μεγάλες επιτυχίες242. Μεταξύ όλων των πόρων, τον αστείρευτο χαρακτήρα των οποίων ο νέος καπιταλισμός επαινούσε, το χρήμα ήταν εκείνος ο πόρος, για τον οποίο η θεωρία πως ο καθένας μπορεί να έχει τα πάντα πράγματι λειτουργούσε. Η αύξηση του εικονικού χρήματος αύξησε βέβαια τα χρέη και οι οικονομίες (οι αποταμιεύσεις) είχαν με τον τρόπο αυτό συρρικνωθεί, εκπλήρωσε όμως κάθε επιθυμία, από την απόκτηση αυτοκινήτου μέχρι και οικίας. Ο βαθμός στον οποίο έλαβε χώρα η μεταστοιχείωση ήταν αντίθετος προς όλους μέχρι τότε ισχύοντες νόμους. «Μπορείς χωρίς λεφτά να αγοράσεις σπίτι, και το χρήμα που δεν υπάρχει μπορείς να το ξοδέψεις;» Έτσι περιέγραψε την ανωμαλία ο George Dyson, ιστορικός των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Οι βιομηχανίες είπαν πως αυτό γίνεται. Οι βιομηχανίες που δεν διέθεταν πια τις υποδομές παραγωγής και τις εργασίες παραγωγής τις ανάθεταν σε τρίτους. 241

George Gilder, Wealth and Poverty, σ. 63.

242

Kevin Phillips, Bad Money: Reckless Finance, Failed Politics, and the Global Crisis of American Capitalism, σ. xxiv.

245

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που στο απόγειο αυτής της κατάστασης, το bestseller της Rhonda Byrne, «The Secret», είχε ανέβει ακόμα πιο πολύ στις πωλήσεις. Εκεί μέσα γράφει, πως εκείνοι που είναι πλούσιοι αξίζουν την επιτυχία που έχουν, «επειδή την προσέλκυσαν». Λίγο καιρό πριν την κρίση του 2007 ήταν σαφές, πως οι υποσχέσεις της νέας οικονομίας δεν είχαν πραγματοποιηθεί. Ο καπιταλισμός της πληροφορίας είχε δημιουργήσει βέβαια κερδισμένους, αλλά κερδισμένους σε μια κοινωνία όπου ισχύει το «Winner takes it all». Αν και όλοι έβλεπαν πως για πρώτη φορά στην Αμερική και Ευρώπη το εισόδημα της μεσαίας τάξης μειωνόταν διαρκώς, και πως η πλειονότητα των μισθών δεν συσχετιζόταν πια με την ανάπτυξη της παραγωγικότητας ή των κερδών, τα δεδομένα αυτά δεν άλλαξαν με κανένα τρόπο την απεριόριστη αισιοδοξία των ελίτ. Η Γερμανία, μια χώρα που δεν έχει την θρησκευτική παράδοση των ΗΠΑ, πήρε από το κουτί με τα εργαλεία τής «οικονομίας του πνεύματος» κυρίως εκείνα τά κομμάτια, που φαινόταν ότι ταιριάζουν καλύτερα με την δική της ιστορία του πνεύματος. Μέσα σε ένα κοινότοπο και προδοτικό κοινωνικό προγραμματισμό, από κάθε συζήτηση ειδικών έβγαινε η ανακοίνωση περί «κοινωνίας της γνώσης» και «ισόβιας μάθησης» ως υποχρέωσης. Αυτό ήταν απλό, αφού το σχολείο της ζωής ανήκει στα στερεότυπα. Πόσο μάλλον σε μια κουλτούρα που είχε προωθήσει το εκπαιδευτικό μυθιστόρημα περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη. Ήταν όμως προδοτικό, γιατί η κοινωνία δεν γνώριζε πια αυτά που έπρεπε να γνωρίζει κανείς στην τρίτη εποχή της βιομηχανικής μοντέρνας εποχής, όπως επίσης δεν γνώριζε πως πρέπει να μαθαίνει κανείς. Αν προσέξουμε όμως καλύτερα, θα ανακαλύψουμε στα συνθήματα την ίδια αρχιτεκτονική του κοσμικού κώδικα, που έχει δημιουργηθεί στην Wall Street και την Silicon Valley. Ο κώδικας αυτός διδάσκει πως μπορεί κανείς να ελέγξει τον κόσμο με την σκέψη του. Η εργασία είναι ουσιαστικά εργασία πάνω στον εαυτό σου, μια πνευματική διαδικασία, η οποία όμως οργανώνεται με τους νόμους της αγοράς. Όποιος έμεινε άνεργος, έχει κατά κάποιο τρόπο εγκαταλειφθεί από την ψυχή του. Το να πουλήσει κανείς την εργασία 246

του, και όχι την ψυχή του, ήταν εκείνος ο πυρήνας που δημιούργησε την ταυτότητα του κόσμου κατά τον 20ο αιώνα. «Γίνε αυτός που είσαι». Το τι είναι κάποιο πράγμα δεν μπορεί να διαχωριστεί από αυτό που κάνει. Αυτή η επίγνωση της νέας φυσικής κατέστρεψε την ταυτότητα και θεμελίωσε την νομαδική κατάσταση του μοντέρνου ανθρώπου. Το ότι το σώμα είναι ένας τάφος της ψυχής –σώμα/σήμα- ανήκει στις θεμελιώδεις πλατωνικές διατυπώσεις της εσπερίας. Οι ventureκαπιταλιστές και θεωρητικοί του ίντερνετ ήταν πεπεισμένοι, πως η διάλυση του σωματικού περιβλήματος, δε θα διέλυε μόνο χειροπιαστά οικοδομήματα, αλλά και την αρχιτεκτονική οργανώσεων, γραφειοκρατιών και επιχειρήσεων κάθε είδους, και πως θα καθιστούσε το άτομο ισότιμο ενώπιον κάθε ενσώματης δύναμης. Είναι εκπληκτικό σε πόσο μικρό βαθμό έγινε κατανοητό ότι το παιχνίδι μπορεί να καταλήξει και διαφορετικά. Όπως η ιδέα τής μή ελεγχόμενης επικοινωνίας είχε καταστεί ώθηση για τις μη ελεγχόμενες αγορές, έτσι και η εξίσωση ανθρώπου και επιχείρησης δεν σημαίνει πως οι επιχειρήσεις έγιναν πιο ανθρώπινες, αλλά πως οι άνθρωποι έγιναν σαν τις επιχειρήσεις. Περί τίνος πρόκειται δεν μπορεί πια να εξηγηθεί με τα «επιστημονικά» θεμέλια τής νέας κοσμοθεωρίας. Όπως επίσης δεν μπορεί να εξηγηθεί η ενοχλητική κατάσταση, πώς η άυλη οικονομία προκαλεί απώλειες που οδηγούν σε καταρρεύσεις χωρών, και ταυτόχρονα επιτρέπει, μάλλον επιβάλλει την επιβράβευση των ενόχων. Αυτά μπορούμε να τα καταλάβουμε μόνο εάν κρυφακούσουμε για άλλη μια φορά την συνομιλία που έγινε σε εκείνο το εργαστήριο πριν περισσότερο από 100 χρόνια. Η επιστροφή και ανάσταση, ειδικά στις αγορές, ενός κλάδου με το όνομα αλχημεία, που εδώ και καιρό είχε εξαφανιστεί από την καθημερινότητα και είχε καταστεί άχρηστος, δεν είναι καθόλου τυχαία. Από το τίποτα να δημιουργήσεις χρυσό: αυτό είναι σήμερα εντολή προς όλους. Το θαύμα της μεταμόρφωσης καθορίζει την αξία της κάθε ψυχής. Ενώ το «νούμερο 2» επιβάλλει σε όλους ένα κόσμο

247

αδιάσειστης λογικής, όλοι γνωρίζουν πως το «νούμερο 1» δεν πιάνεται με την λογική. Η λογική λέει ότι δεν λειτουργεί έτσι. Το να μπει η λογική και να λειτουργήσει στα κεφάλια των ανθρώπων, λειτουργεί μόνο με μαγεία, με την μαγική λέξη που συνοδεύει τον υπολογιστή και το iPhone σαν ένα άστρο (ουράνιο σώμα). Τώρα πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στο εργαστήριο.

Σχόλιο: [ΤΕΛΙΚΩΣ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ Η ΟΠΟΙΑ ΕΚΤΟΠΙΣΕ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΠΙΣΤΗ ΠΟΥ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΣΤΗΝ ΓΑΛΙΛΑΙΑ ΤΗΣ ΙΟΥΔΑΙΑΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΕ ΤΟΝ ΔΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟ. ΕΝΑΝ ΝΕΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΝΟΜΕΝΟ ΠΛΗΡΩΣ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ ΣΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑ Ο ΚΥΡΙΟΣ. ΑΥΤΟΣ Ο ΕΙΚΟΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΙΑΘΕΤΕΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΕΟΤΗΤΑ ΤΟΥ, ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, ΜΕ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΑΓΚΑΛΙΑΣΜΕΝΗ ΜΕ ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΕΡΑΤΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ].

248

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου ΑΜ (29/11/13 1:00 μ.μ): Δε βαριέσαι τα ίδια ισχύουν και στην δικιά μας ντεμέκ ζεστή και ανθρώπινη κοινωνία . Και από πάντα. Έχεις λεφτά , έχεις φίλους, δεν έχεις χειρότερα από σκύλος. Και από πάντα ίσχυε, το λένε και 2 παλιά ρεμπέτικα . Το ένα του Βαμβακάρη που όπως λέει η δύναμη στον άνθρωπο είναι το πορτοφόλι. Το άλλο δεν θυμάμαι ποιου που λέει. Εγώ θέλω πριγκηπέσα από το Μαρόκο μέσα να έχει λίρα με ουρά να γυναίκα μια φορά. Και όπως λέει ένας φίλος μου χρόνια στην πιάτσα έκανε και 3 χρόνια εργάτης στο Όρος , γνώρισε από την καλή και την ανάποδη πως σε βλέπουν και κει αν είσαι φτωχός - όπως λέει λοιπόν αυτός ο φίλος μου ο μανάβης. Το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία αλλά διώχνει την δυστυχία. Σοφή κουβέντα από την πείρα της ζωής. ΑΡΧΑΙΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ (10/1/14 2:09 μ.μ.): Ο πλούτος δεν έχει περιεχόμενο και δε διαθέτει ποιότητα ούτε ‘μπορεί να τα αποκτήση (ανέκαθεν) διότι (ανέκαθεν) είναι κόσμος,’ βρίσκεται και στηρίζεται ‘στον υπερήφανο λογισμό καθώς και επειδή,’ σε διαφορετική περίπτωση, δε θα ήταν/είναι πλούτος (αλλά -απροσμέτρητη και εκμεταλλεύσιμη- ευεργεσία-//ευκαιρία προς την Ανθρωπότητα και για το ανθρώπινο γένος..)! Ο πολιτισμός του πλούτου συνιστά και το περιθώριο (το πραγματικό περιθώριο..), την περιθωριοποίηση της ζωής του/ενός ανθρώπου. Ανώνυμος (1/10/20 5:52 μ.μ): «Μπορείς χωρίς λεφτά να αγοράσεις σπίτι, και το χρήμα που δεν υπάρχει μπορείς να το ξοδέψεις;» Φυσικά και μπορούσες στην Ελλάδα του '90...

249

26. Η μεταμόρφωση τής ψυχής Η ζωή ως αποτυχημένο πείραμα

«Κανείς δεν ξεφεύγει από την μεταμορφωτική φωτιά της μηχανής». Αυτή είναι η πρώτη πρόταση στο βιβλίο του Kevin Kelly «Νέοι κανόνες για την νέα οικονομία», που εκδόθηκε το 1998, και αποτελεί μια πραγματεία επιρροής, που υπαινίχθηκε τόσο στο επίπεδο της γλώσσας όσο και τού στοχασμού, όλα αυτά που η Silicon Valley και η Wall Street σχεδιάζουν για τον νέο κόσμο. Η θεμελιώδης πραγματεία τής νέας οικονομικής πραγματικότητας έχει μια μαγική επιχειρηματολογία. Ο Kelly αρχίζει το έργο του με μια πρόταση η οποία θα μπορούσε να βρίσκεται στην αρχή κάποιας αλχημιστικής πραγματείας. Οι αλχημιστές πίστευαν πως η ψυχή μεταστοιχειώνεται μέσα στην «φωτιά που μεταμορφώνει». Ο Kelly και οι ομοϊδεάτες του από την Wall Street επιχειρηματολόγησαν μυστικιστικά, στην πραγματικότητα όμως απαίτησαν, τίποτα λιγότερο από, την αλχημιστική μεταμόρφωση του ανθρώπου μέσω της τεχνολογίας τών ψηφιακών αγορών. Η νέα μαγεία του κώδικα είχε από την αρχή δικτυώσει τον ψηφιακό εργασιακό χώρο με τα τέσσερα στοιχεία: την γη (την άμμο από την οποία κατασκευάζονται τα μικροτσίπ), την φωτιά (ο ηλεκτρισμός, τα Firewall, το κάψιμο “burn” των μέσων αποθήκευσης δεδομένων, τα μεταλλουργεία λογισμικού), τον αέρα (ασύρματη μεταφορά δεδομένων) και το νερό (η πλημμύρα των πληροφοριών, στη οποία πνίγεται κανείς εάν δεν πλοηγεί). Η μαγεία ήταν επειγόντως απαραίτητη γιατί οι αντιφάσεις της «νέας οικονομίας» ήταν τόσο προφανείς, και η συγγένεια της με τους νεοφιλελεύθερους αρνητές του κράτους ήταν τόσο στενή, ώστε χωρίς μαγεία δεν ήταν δυνατόν να πεισθούν οι άνθρωποι, να οργανώσουν την ζωή τους βάσει τών θεμελιωδών αρχών της αγοράς. Έπρεπε λοιπόν να τους υποσχεθούν την μεγάλη «μεταμόρφωση», που στα αλχημιστικά εργαστήρια σημαίνει: την μεταμόρφωση

250

ανθρώπινης σάρκας σε ένα υλικό εκπληκτικής τελειότητας, μια πράξη «πνευματικής αναγέννησης και σωματικής αθανασίας». Οι κυβερνο-προφήτες δεν υπόσχονταν τίποτα λιγότερο από την πραγματοποίηση του παλαιότερου ονείρου της ανθρωπότητας. Με ένα μικρό περιορισμό όμως: το όνειρο αυτό πραγματοποιείται μόνο μέσω του ψηφιακού σωσία (digital doppelgänger), τουλάχιστον για όσο οι άνθρωποι στην πραγματικότητα είναι αναγκασμένοι να αναπνέουν, να τρώνε και να πεθαίνουν. Ήταν μια τέλεια κατανομή εργασίας μεταξύ των «οικονόμων (οικονομολόγων) του πνεύματος»(ή της κοινωνίας παροχής υπηρεσιών), οι οποίοι ήθελαν να κάνουν νέα αγορά από την κοινωνία όπου καταργείται η βιομηχανία, και μεταξύ των ψηφιακών ευαγγελιστών, που ήθελαν να κάνουν το ίδιο με το χωρίς σώμα και ψυχή εγώ, στο οποίο το «νούμερο 2» είχε αναλάβει τον έλεγχο. Οι οικονομολόγοι κήρυτταν την μεταμόρφωση του χώρου των αγορών, και οι συμπαθούντες αυτούς πολιτικοί και δημοσιογράφοι την αντίστοιχη μεταμόρφωση του χώρου εργασίας. Οι μεν κήρυτταν λοιπόν την οικονομική, οι δε την κοινωνική μεταστοιχείωση. Σχεδόν όλες τις πολεμικές έννοιες (ιαχές) τις μοιράστηκαν αδελφικά: Outsourcing (Εξωτερική ανάθεση), Reengineering (Ανασχεδιασμός), Downsizing (Συρρίκνωση). Το κίνητρο ήταν σαφές: εφόσον όλα θα ήταν «άυλα», και απλώς ζήτημα της «οικονομίας της πληροφορίας» και επικοινωνίας, ο πραγματικός κόσμος θα είχε επιτέλους καταστεί συμβολικός χώρος, όπου το «νούμερο 2», ο υπολογιστής και θεωρία παιγνίων θα δρούσαν όπως στον Ψυχρό Πόλεμο. Ο Kevin Kelly ανήκει αναμφίβολα σε εκείνους τους «προοδευτικούς» στοχαστές, που δεν είναι υπεύθυνοι μόνο για την ανάμειξη τεχνολογικών και βιολογικών μεταφορών, αλλά οι οποίοι γεφύρωσαν την άβυσσο που για δεκαετίες έχασκε, κατά την διάρκεια του πολιτισμικού πολέμου, μεταξύ της αντί-κουλτούρας και της Wall Street. Το ότι τα τεχνικά συστήματα θα γίνονταν «νέες μορφές ζωής», το ότι το δίκτυο γνωρίζει περισσότερα από το άτομο, και το ότι μόνο το σύνολο της 251

ασύλληπτης γνώσης αποκαλύπτει την αλήθεια - όλα αυτά ήταν πράγματι μια «νέο-βιολογική» μεταφορά, η οποία «καθιστά το δίκτυο, αυτό που ο Hayek όρισε ως αγορά»243. Ο Kelly έκανε πολλά ώστε το «νούμερο 2» να χάσει τον τρομακτικό χαρακτήρα του (ένα παράδειγμα λειτουργικών συστημάτων που του αρέσει, είναι το «sim city»). Περιγράφει ένα κόσμο, στον οποίο τον δαρβινικό αγώνα επιβίωσης δεν διεξάγουν οι άνθρωποι αλλά οι πράκτορες (και μάλιστα σε μια αθάνατη παράγραφο, όπου περιγραφεί τον καθορισμό της τιμής ενός αβγού), ενώ ο homo sapiens αναπαύεται και μέσα στις ευγενείς σκέψεις του επεξεργάζεται τις έννοιες «συνεξέλιξη» και συνεργασία244. Κανένας δεν ξέφυγε από τις αλχημιστικές τέχνες του Kelly, κανένας δεν φαντάστηκε πόσο θα κόστιζε η νέα ιδεολογία, και κανένας δεν γέλασε, όταν ο Kelly χαρακτήρισε την Benetton ένα «νέο οικονομικό υπεροργανισμό», όταν η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από την δημιουργία προσωπικών πουλόβερ και πουκαμίσων245. Αν τώρα, στις αρχές του 21ου αιώνα, οι δαίμονες, οι νεράιδες, οι νάνοι, οι μάγοι και οι βρικόλακες επιστρέφουν, μετά από μακρά εξορία, στους εγκεφάλους των ανθρώπων, πρέπει να δούμε σε αυτούς τους προδρόμους μιας θεμελιώδους οικολογικής μεταμόρφωσης. Το κλίμα της λογικής, που δεν τους άντεχε, έχει αλλάξει και έχει γίνει ευνοϊκό για αυτούς. Σε εκατομμύρια οθόνες, πάνω στις οποίες οι σκέψεις μεταφέρονται με το άγγιγμα και το χρήμα μέσω του φωτός, ξυπνούν πλάσματα, τα οποία κυοφορήθηκαν στους δοκιμαστικούς σωλήνες των αλχημιστών.

243

Frank, One Market under God, σ. 57.

244

Kevin Kelly, Out of Control: The New Biology of Machines, Social Systems, and the Economic World, σ. 85. 245

Kevin Kelly, Out of Control: The New Biology of Machines, Social Systems, and the Economic World, σ. 188.

252

Και ο τελευταίος μάγος του 17ου αιώνα, τις υπηρεσίες του οποίου δεν χρειάστηκε κανείς για μερικούς αιώνες, θα περνούσε λαμπρά στον σημερινό κόσμο. Θα ήταν στην πρώτη κλάση (master), και αυτό όχι μόνο στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Είτε πρόκειται για κόπρανα αρουραίου είτε για χολή ταύρου: δε θα είχε την ανάγκη να του εξηγήσει κανείς ένα κόσμο, στον οποίο με την βοήθεια μαθηματικού κώδικα, κάθε πληροφορία περί κάθε μιας ψυχής, μπορεί να μετατραπεί σε χρήμα. Ακόμη και η πληροφορία, πόση ώρα διάβαζε πάνω στον e-reader περί κοπράνων αρουραίου και χολής ταύρου. Το γεγονός ότι έχει έρθει σε μια εποχή όπου, όπως το έθεσε ο νομπελίστας Joseph Stiglitz, οι «οικονομικοί μάγοι/αλχημιστές» της Wall Street, στα εργαστήρια τους τύπου Frankenstein, δημιουργούν στις οθόνες τους «τέρατα» με την χρήση «τοξικών» μαθηματικών τύπων (φόρμουλων), θα σήμαινε για τον μάγο ότι επιτέλους ήρθε σπίτι246. Αυτό δεν είναι θαυμαστό, αφού και η βιβλιογραφία περί επενδυτικής αγοράς, όταν γράφει περί CPDO, χρησιμοποιεί την ίδια ακαταλαβίστικη μυστική κωδικοποίηση γραμμάτων, όπως παλιά ο αλχημιστής. Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε «την πιο καυτή αλχημιστική μέθοδο για την μεταμόρφωση των μολύβδινων δανείων σε χρυσό ατομικών κερδών» των πελατών247. Ο αλχημιστής δεν ήξερε για την διαφορά πνεύματος και ύλης. Όποιος ήθελε να κάνει χρυσό από μόλυβδο, χρειαζόταν σύμφωνα με τα μαγικά βιβλία, πέραν των αιθερίων ουσιών και φίλτρων, και οθόνες, «προβολές», οι οποίες διάβαζαν τον μαγικό κώδικα βάσει αυστηρώς καθορισμένων συμβόλων. Μια οθόνη η οποία καθιστούσε ορατή την μεταμόρφωση: την εσωτερική δύναμη φαντασίας, την θρυλική «Imaginatio», με την οποία εκμεταλλευόταν ο αλχημιστής τις δυνάμεις της ψυχής. Αν ερχόταν σήμερα ο Gabriel Clauder, γιατρός του μονάρχη της Σαξονίας, από τον 17ο αιώνα και περνούσε την πόρτα του 21ου, θα διαπίστωνε με ευχαρίστηση ότι η αλχημεία έκανε τεράστιες προόδους. 246

Stiglitz, Freefall, σ. 14.

247

Mark Gilbert, Complicit: How Greed and Collusion Made the Credit Crisis Unstoppable, σ. 36.

253

Θα διαπίστωνε πως χρήμα και εξουσία δημιουργούνται εκεί όπου η ανθρώπινη ψυχή βάσει σταθερών κανόνων, με συνταγές, διαμελίζεται και επανασυντίθεται. Στους αλγόριθμους που αποφασίζουν σήμερα για την ύπαρξη μας, θα έβλεπε απλώς μια βελτιωμένη μορφή των αλχημιστικών του συνταγών. Το έργο του Clauder «Die universelle Tinktur oder der Stein des Weisen» [The universal tincture (βάμμα) or the Philosopher’s Stone], δεν είναι παρά ένας κώδικας, για το πως μπορεί κανείς βήμα προς βήμα από το τίποτα να φτιάξει κάτι. Η «φιλοσοφική λίθος» δεν ήταν καμιά πέτρα, αλλά υγρό, καθαρή ρευστότητα. Για να φτάσει σε αυτήν, ο μάγος χρειάζεται το «πνεύμα του σύμπαντος», το οποίο βρίσκεται στον αέρα, «πτητικό, αιωρούμενο, αόρατο»248. Σχόλιο: ΑΙΤΙΩΔΗΣ ΑΡΧΗ Η ΜΕΤΟΥΣΙΩΣΗ ΤΩΝ ΔΩΡΩΝ ΤΗΣ ΠΑΠΙΚΗΣ ΜΕΤΑΛΗΨΕΩΣ. ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΗ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, ΕΙΝΑΙ ΤΌ ΠΑΠΙΚΟ ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΟΥΣΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΔΩΡΩΝ ΤΗΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΣ. ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΗΔΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΛΗΡΙΚΑΛΙΣΜΟ. Ο ΚΑΡΠΟΣ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Η ΟΠΟΙΑ ΚΑΤΑΓΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΡΤΕΣΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΜΕΡΙΚΟΙ ΗΔΟΝΙΖΟΝΤΑΙ ΝΑ ΘΕΩΡΟΥΝ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ. Για να υγροποιηθεί το πνεύμα, «εάν δεν έχει βρέξει για εβδομάδες», τότε κάποιος θα πρέπει, γύρω στα μεσάνυχτα τον Απρίλιο ή τον Μάιο, να σκάψει με ένα φτυάρι ένα υγρό κομμάτι γης από ένα αγρό, να το εκθέσει για τρεις ώρες, κάτω από ένα συγκεντρωτικό φακό στις ακτίνες του ήλιου, να μαζέψει το νερό που βγαίνει με ένα λινό ρούχο, το οποίο μετά θα στύψει σε ένα γυάλινο δοχείο. Μόνο μερικές σταγόνες αυτού του αποστάγματος, με την προϋπόθεση ότι τις χρησιμοποιεί ένα αξιόπιστο πρόσωπο, μετατρέπουν μερικές ουγγιές υδράργυρου σε καθαρό χρυσάφι. 248

All of the examples are taken from Lynn Thorndike’s encyclopaedia A History of Magic and Experimental Science.

254

Όποιος γράψει σήμερα ένα email, μετά τα μεσάνυχτα, το οποίο να περιέχει τις λέξεις χώμα, φτυάρι, σκάψιμο, φακός, υδράργυρος, λινό ύφασμα και χρυσός, η Google θα του προτείνει ίσως εργαλεία κήπου, ή η Homeland Security θα τον συλλάβει κατά την είσοδο του στις ΗΠΑ. Η μεταστοιχείωση όμως του τίποτα σε χρήμα ή εξουσία έχει πετύχει. Ο Scipione Chiaramonti, ένας μαθηματικός του 17ου αιώνα που πίστευε στις μάγισσες, και ευχαρίστως θα έκαιγε τον Γαλιλαίο, ήταν πολύ καιρό πριν την εμφάνιση των Google, Facebook και Apple πεπεισμένος, πως ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί και να προβλεφθεί το πνεύμα, η σκέψη, ο χαρακτήρας και οι προθέσεις ενός ανθρώπου, από την φωνή του, την κίνηση του, τον καιρό, τον τόπο και την σύνταξη (συνδυασμό των λέξεων για τον σχηματισμό προτάσεων). Ο Chiaramonti θα έβρισκε ως λογική συνέπεια των θέσεων του την ανακάλυψη Αμερικανών ερευνητών, ότι είναι δυνατόν, βάσει δεδομένων κίνησης και τόπου που ένα κινητό καταγράφει, να προβλεφθεί μια γρίπη, ή βάσει άσχετων μεταξύ τους emails να προβλεφθεί μια απόλυση (ή παραίτηση) από την δουλειά. Ένας άνδρας ονόματι J.L.Hannemann, προσπάθησε το 1670 να προωθήσει την ξεχασμένη ιδέα περί «συλλογικής ψυχής του κόσμου». Η συλλογική ψυχή ήταν σύμφωνα με αυτόν μια προσομοίωση του φυσικού κόσμου. Την ανακάλυψή μας τής «δικτυωμένης κοινωνίας» μάλλον θα την έβρισκε βαρετή. Στον μεγάλο κοσμικό οργανισμό ήταν όλα δικτυωμένα, και όλα επικοινωνούσαν, ακόμα και διηπειρωτικά: αν σαπίσει το χέρι ενός ανθρώπου, του οποίου ιστός είχε χρησιμοποιηθεί στην διόρθωση της μύτης κάποιου, τότε σαπίζει και αυτή η μύτη, έστω και αν ο άνθρωπος αυτός βρίσκεται κάπου μακριά. Πολυάριθμες είναι οι πραγματείες περί μυστικισμού των αριθμών, κρυπτογραφίας, γεματρίας (αριθμολογία με χρήση της εβραϊκής γλώσσας και αλφαβήτου: γράμματα αντιστοιχούν σε αριθμούς, βάσει του αθροίσματος προκύπτει κάποια σημασία) και νουμερολογίας, άπειροι οι κώδικες βάσει των οποίων προβλέπεται και ελέγχεται η ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και διαμορφώνονται και προγραμματίζονται διάφορα υλικά. Πολλά από αυτά τα σκέφτηκαν και διέδωσαν οι καλύτεροι μαθηματικοί της εποχής τους. Το όριο δεν βρισκόταν μεταξύ μάγων 255

και επιστημόνων, αλλά μεταξύ των διαφόρων περιοχών ενός και του αυτού εγκεφάλου. Ο Sir Isaac Newton, η μεγαλύτερη μαθηματική διάνοια της εποχής του, άφησε κληρονομιά ένα έργο αποτελούμενο από ένα εκατομμύριο λέξεις για τη μαγεία και την αλχημεία, και όλες, σύμφωνα με ένα βιογράφο του είναι «χωρίς ουσιαστική αξία». Όλα αυτά γράφτηκαν «κατά την ίδια περίοδο των 25 ετών, κατά την οποία ο Newton έκανε τις μαθηματικές του μελέτες, και θα ήταν το ίδιο σοφά όσο και οι μαθηματικές του μελέτες, εάν το περιεχόμενο τους και ο σκοπός τους δεν ήταν η μαγεία». Οι πολιτισμικές, όπως και οι ιατρικές επιδημίες έχουν μια επ’ ακριβώς καθορισμένη εστία. Η μαγική επιστήμη, η οποία πήρε την θέση της φυσικής μαγείας του κόσμου του Μέρλιν, και εν τέλει μεταλλάχτηκε σε επιστήμη, προκλήθηκε από ένα από τα πρώτα Open-Source κινήματα. Κατά τον 13ο αιώνα έφτασαν από την Καταλονία και τη Μαγιόρκα, στην βόρεια Ευρώπη, σε λατινική μετάφραση, τα έργα ισλαμιστών λογίων περί αστρολογίας, μαντείας και κυρίως αλχημείας. (Μόνο στην Αγγλία διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα 3500 έργα).

Η πνευματική μόλυνση του 21ου αιώνα, έχει επίσης δυο συγκεκριμένες εστίες: το San Francisco Bay και την νότια άκρη ενός μικρού νησιού στην New York. Είναι η Silicon Valley και η Wall Street. Πολλοί άνθρωποι κοπιάζουν μια ζωή, και δεν καταλαβαίνουν γιατί αυτό δεν λειτουργεί. Γιατί δεν ισχύει γι’ αυτούς, αυτό που τους υποσχέθηκαν. Βιώνουν τον εαυτό τους ως ένα πείραμα που διαρκώς 256

αποτυγχάνει. Η μεταμόρφωση του μόλυβδου σε χρυσό δεν πετυχαίνει, και όσοι υποστηρίζουν το αντίθετο αποκαλύπτονται ως τσαρλατάνοι. Οι άνθρωποι όμως ακολουθούν επακριβώς τους κανόνες και οδηγίες, μαθαίνουν και σπουδάζουν, πληροφορούνται, αγωνίζονται στον χώρο εργασίας, αργά ή γρήγορα όμως αναγκάζονται να δουν κατάμματα την αποτυχία του εγχειρήματος. Το αργότερο όταν μετά την «αφυπηρέτηση/συνταξιοδότηση», όσα απέκτησαν κατά την διάρκεια της ζωής τους γίνονται σκόνη. Το πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι διάβασαν τους κώδικες τής κοινωνίας τής πληροφορίας, όπως τους κώδικες των αλχημιστών, ως μεταφορές. Δεν είχαν καταλάβει ότι τα πράγματα θα γίνονταν σοβαρά, όταν η πληροφορία δε θα διαφέρει πια από τα πράγματα, και θα μπορεί να μετρηθεί και να υπολογιστεί. Η πληροφορία έχει γίνει φετίχ, σύμφωνα με τον Theodore Roszak249. Για όσο καιρό ήταν δυνατόν να αποδοθεί ευθύνη για τις αποτυχίες αυτές σε εξωτερικές δυνάμεις -θεοί, βασιλιάδες ή κυβερνήσεις- προέκυπταν τακτικά επαναστάσεις από αυτές τις απογοητεύσεις. Ο νέος καπιταλισμός όμως κατάφερε να ρίξει την ευθύνη στο εγώ των ανθρώπων. Με τον τρόπο αυτό, όλο και περισσότεροι άνθρωποι έχουν το αίσθημα ότι ζουν κάτω από το όριο των δυνατοτήτων τους, την στιγμή που η μηχανή που σκοπό έχει να επιβάλει τις απαιτήσεις τού καπιταλισμού ισχυρίζεται ότι «ζούμε πάνω από τις δυνατότητες μας». Όπως γνωρίζουμε, αυτό δεν ήταν ένα οικονομικό επιχείρημα, γιατί, για να είναι τέτοιου είδους επιχείρημα πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα «ποιος» έζησε πάνω από τις δυνατότητες του. Είναι ένα καθαρά ηθικό επιχείρημα, και έχει επίσης θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως φαίνεται και από τον αγαπημένο ορισμό των «αμαρτιών»: δεν λειτουργεί επειδή αμαρτάνετε.

249

Theodore Roszak, The Cult of Information: A Neo-Luddite Treatise on High-Tech, Artificial Intelligence, and the True Art of Thinking.

257

Οι ελλείψεις στα πεδία: ευελιξία, πειθαρχία και ευθύνη, δεν είναι σφάλματα του συστήματος, αλλά του χαρακτήρα. Τα σφάλματα αυτά μπορούν να απαλειφθούν. Μόνο έτσι εξηγείται γιατί η διάλυση του κοινωνικού κράτους έγινε αποδεκτή και από εκείνους που το είχαν σχεδόν ανάγκη. Όπως το υποδεικνύει ο Thomas Frank, το παράδειγμα της Αμερικής κατά την δεκαετία του ’90 μας έδειξε την ηθική ανταλλαγή ρόλων ολόκληρων λαϊκών τάξεων. Το περιοδικό «Wired» γράφει: «οι πλούσιοι, που παλαιότερα ήταν η κοινωνία τού ελεύθερου χρόνου, γίνονται η νέα τάξη που εργάζεται υπερβολικά. Και αυτοί που ονομαζόταν εργατική τάξη, γίνεται η νέα τάξη του ελεύθερου χρόνου»250. Στο αλχημιστικό εργαστήριο μόνο ο «άξιος» μπορούσε να ελπίζει ότι θα πετύχει την μεταστοιχείωση, την μεταμόρφωση δηλαδή της ύλης σε χρυσό ή σε πνεύμα. Όποιος ήθελε να έχει έστω και την ελάχιστη δυνατότητα, έπρεπε να είναι υγιής, υπομονετικός, ευφυής, ευσεβής και πειθαρχημένος251. Θα έπρεπε να είναι σε θέση να προσλάβει κάθε πληροφορία, αλλά δεν έπρεπε να πνιγεί στην πλημμύρα των πληροφοριών. «Όποιος μεταπηδά από την μια γνώμη στην άλλη και ... από την μια επιθυμία στην άλλη... είναι η προσοχή του τόσο αποσπασμένη, ώστε δεν μπορεί να φέρει εις πέρας τίποτα». Ο αλχημιστής πρέπει να είναι δημιουργικός και διαρκώς συγκεντρωμένος στην δουλειά, «ώστε να μην αρχίζει με μια δουλειά και λίγο αργότερα με μια άλλη»252. Όμως, ακόμα και αν κανείς τα ενστερνιζόταν όλα αυτά, χωρίς τον καλό Θεό ήταν όλος ο κόπος μάταιος. Το πρόβλημα ήταν, ότι ο Θεός είναι απρόβλεπτο αφεντικό, που «την δικαιοσύνη και καλοσύνη του την δίνει στον καθένα, αλλά μπορεί και να την αποσύρει, όπως και όταν θέλει». Δεν πρέπει λοιπόν να απογοητεύεται κανείς, αν στο τέλος δεν βγει χρυσάφι από την προσπάθεια του: η βασική διδασκαλία λέει, ότι δεν

250

Frank, One Market under God, σ. 10–11.

251

Mircea Eliade, The Forge and the Crucible, σ. 160–8.

252

Tara Nummedal, Alchemy and Authority in the Holy Roman Empire, σ. 44–5.

258

είναι τόσο σημαντικό να μεταμορφώσεις το μέταλλο, αλλά την ψυχή σου. Αιώνες πριν την εμφάνιση τής διαφήμισης και της «μάρκας», αυτή η μαγεία δωματίου ήταν ίσως η πρώτη φορά όπου η ψυχική και η βιομηχανική εργασία ήταν συνδεδεμένες. Πολλοί αλχημιστές ήταν επιχειρηματίες, και οι περισσότεροι ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι με την ανθούσα βιομηχανία των ορυχείων. Η εργασία πάνω στον εαυτό, δηλαδή η αναγέννηση της ψυχής, απαιτούσε ένα είδος πνευματικής κατανάλωσης των πραγμάτων που ήταν της μόδας. Έπρεπε κανείς να είναι πάντα εκ νέου διατεθειμένος να αποβάλλει την παλιά μορφή ύπαρξης σαν τα παλιά του ρούχα. Αυτό λάμβανε χώρα στην φωτιά του αλχημιστικού σιδηρουργείου: η μεταμόρφωση του εαυτού, που κατόπιν έγινε το προϊόν σε μελλοντικές διαδικασίες της εργασίας. Η αλχημιστική μεταμόρφωση ήταν επικοινωνία. Ακόμα και τα πρακτικά αποτελέσματα στο εργαστήριο, όπως το έδειξε η έρευνα, τα χειρίζονταν ως γλώσσα, γιατί μόνο έτσι ήταν δυνατό να δικαιολογηθεί η επικοινωνία μεταξύ ανθρώπου και ύλης. Για τον λόγο αυτό υπήρχαν οι μυστικές γραφές και οι κώδικες, οι υπολογισμοί με τα γράμματα, και τέλος οι προσευχές: κατά την διάλυση τού πράγματος και του πνεύματος αυτό που έμενε ήταν η ανταλλαγή, δηλαδή η επικοινωνία [σχέση] ως ουσία των πάντων. Η πράξη είναι σκέψη και η σκέψη είναι πράξη. Έτσι δημιουργήθηκε ένα μαγικό σύστημα: αυτό που κάποτε ήταν «μύηση» είναι σήμερα «επικοινωνία» μέσα ψηφιακών καναλιών. Αυτό που παλιά ονομαζόταν «μαθητής» (adept, που είχε μυηθεί σε κάποιο μυστήριο), λέγεται σήμερα «ταλέντο». Αυτό που παλιά σήμαινε «ολοκλήρωση», λέγεται σήμερα «τελειότητα». «Ταλέντο», παγκοσμίως η πιο αγαπημένη λέξη που περιγράφει το επιζητούμενο εργατικό δυναμικό, είναι μια αιώνια υπόσχεση, μια καθαρή δυνατότητα. Παραπλανητικές έννοιες όπως «γνώση» ή «δημιουργικότητα», τις οποίες άσχετοι δημοσιογράφοι, που νομίζουν ότι «γνώση» σημαίνει μόρφωση, έχουν χαρακτηρισθεί ως δαρβινιστικά πλεονεκτήματα στον αγώνα της επιβίωσης. Στην πραγματικότητα όμως 259

υπηρετούν με τον αυθαίρετο χαρακτήρα τους μόνο τις ανάγκες τού απρόβλεπτου αφεντικού, που δίνει ή παίρνει την εμπιστοσύνη του όπως του αρέσει. Αυτές οι έννοιες δεν είναι πια έννοιες ελευθερίας αλλά κοινωνικού ελέγχου. Αυτές αποφασίζουν εάν η πορεία έφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα ή όχι. Η αυτό-μεταστοιχείωση σήμερα, είναι όπως και την περίοδο της μαύρης μαγείας, κάτι το οποίο ο άνθρωπος δεν έχει στο χέρι. Το εγώ, το οποίο στο τέλος πρέπει να αναζητήσει τους λόγους τής αποτυχίας του στον εαυτό του, είναι απλώς μια διαδραστική επιφάνεια (interface) με την οποία χειρίζεται κανείς τον κόσμο, αλλά με το ίδιο τρόπο το χειρίζεται και ο κόσμος δια μέσου τής επιφάνειας αυτής. Η επιβεβαίωση εξαρτάται από χιλιάδες λεπτομέρειες, από την σωματική και ψυχική υγεία, από την εσωτερική τιμιότητα, από την ώρα, κατά την οποία γράφει στο facebook ή συντάσσει τα emails του κανείς, τον τόπο όπου βρίσκεται κανείς, και όλους τους τόπους που κάποτε ήταν, και οι οποίοι επιτρέπουν την πρόβλεψη σε ποιο τόπο θα πάει στο μέλλον. Πρέπει απλώς να δούμε τα έκπληκτα πρόσωπα των φοιτητών και φοιτητριών που ανεβαίνουν τις κορυφές της γνώσης, όπως και των εξειδικευμένων εργατών, μηχανικών και δημοσιογράφων, που ξαφνικά αναγκάζονται να διαπιστώσουν πως «γνώση» είναι απλώς έκφραση για μια συναλλαγή, κατά την οποία τα υλικά αποτελέσματα αποφασίζουν αν η γνώση αυτή αξίζει ή όχι. Γιατί και το χρήμα είναι πληροφορία, και διατηρεί, λες και βρίσκεται στα πλαίσια της αλχημιστικής κοσμοθεωρίας, τον διπλό χαρακτήρα μιας ιερής αλλά και κοσμικής αξίας. Ο Hans Christoph Binswanger γράφει σε μια ωραία ερμηνεία του Goethe, πως το χρήμα είναι «απλώς αυτό που σκέφτηκε κανείς», και είναι μάλιστα το μόνο πράγμα που μπορεί κανείς να σκεφτεί το οποίο επιδρά άμεσα στην πραγματικότητα253. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες βίωσαν πως μια έκρηξη της πληροφορίας μπορεί να έχει μια χρηματική έκρηξη ως συνέπεια. 253

Hans Christoph Binswanger, Money and Magic: A Critique of the Modern Economy in the Light of Goethe’s Faust.

260

Δεν είναι θαυμαστό λοιπόν που ο Ken Binmore οραματίζεται κάτι που ονομάζει «μη γνωσιακή μάθηση», μια μάθηση η οποία δεν χρειάζεται να γίνει «κατανοητή». Είναι μια διάνοια η οποία συγχέει την γνώση με τήν πληροφορία, σκοπός της οποίας δεν είναι να καταλάβει και να διεισδύσει στα σήματα της πληροφορίας τα οποία προσλαμβάνει, αλλά απλώς να τα προσλάβει και να τα μεταδώσει254. Οι πληροφορίες είναι κατά κάποιο τρόπο στοιχεία και χημικές ουσίες που ανακατεύει ο αλχημιστής. Δεν ξέρει από τι αποτελούνται, και δεν μπορεί να εξηγήσει πως λειτουργούν, αλλά με αδιάσειστη αυτοπεποίθηση ξέρει τι θα προκύψει, όταν τις ανακατέψει: από ερωτικό φίλτρο μέχρι κλείσιμο πληγών. Με τον τρόπο αυτό, στην εποχή της πληροφορίας, ο άνθρωπος κατέστη ένα ακατέργαστο υλικό, το οποίο αποκτά την αξία του μέσω επεξεργασίας και ανταλλαγής. Σχόλιο: [Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΑΔΕΛΦΟΣ ΚΑΙ Ο ΕΥΡΩΠΑΙΟΣ ΔΙΔΥΜΟΣ].

254

Mirowski, Machine Dreams, σ. 515.

261

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (31/8/17 2:10 μ.μ): Τί εννοείς Αμέθυστε αναφορικά με την μετουσίωση και τον κληρικαλισμο; amethystos (31/8/17 3:02 μ.μ): Μετουσίωση-Βικιπαίδεια Η ορθόδοξη παράδοση ουδέποτε προσπάθησε επιστημονικά να προσδιορίσει τη μεταβολή ή τη μεταποίηση του άρτου και του οίνου σε σώμα και αίμα. Άλλωστε κατά την ορθόδοξη πατερική διδασκαλία η επιστήμη ασχολείτο με το Κτιστό, ενώ η χαρισματική θεολογία περί του ακτίστου. Αυτό διότι το έργο της άκτιστης ενέργειας δεν μπορεί να εξεταστεί ως προς τον τρόπο τέλεσής της επιστημονικά. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί μόνο ως μετοχή, που τελικά οδηγεί στη γνώση. Σε αντίθεση τελικά με αυτή τη μέθοδο, η σχολαστική θεολογία χρησιμοποιώντας τη διαλεκτική μέθοδο (η αποδεικτική είναι η οδός της πατερικής θεολογίας) επιχείρησε την έρευνα περί του τρόπου μεταβολής, επινοώντας τη λεγόμενη "μετουσίωση" (transubstantiatio). Κατ αυτή τη θεώρηση η οποία είναι επηρεασμένη από την αριστοτελική φιλοσοφία, τα πράγματα έχουν ύλη και είδος, ήτοι ορατό και αόρατο. Κατά τη μεταβολή λοιπόν σύμφωνα με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία μεταποιείται το είδος, δηλ. το αόρατο μέρος, ενώ η ουσία (ορατό) μένει η ίδια. Κατά την ορθόδοξη όμως πατερική παράδοση, και σύμφωνα με τον Ιωάννη Δαμασκηνό, αρκεί μονάχα η πληροφορία ότι γίνεται διαμέσου των ενεργειών του Αγίου Πνεύματος και τίποτε περισσότερο. Σε κάθε περίπτωση όμως, τα σύμβολα του οίνου και του άρτου, μεταβάλλονται πραγματικά σε σώμα και αίμα Χριστού[50]. Μέσα λοιπόν στην ορθόδοξη θεολογία παραμένει η οδός του αποφατισμού σε ότι αφορά την λειτουργία των ακτίστων ενεργειών. Εδώ πρέπει να τονιστεί πως οι Προτεστάντες θέλοντας να ανατρέψουν την έννοια της μετουσίωσης υιοθέτησαν κάποιες άλλες απόψεις. Έτσι ο Λούθηρος μίλησε για την πανταχού παρουσία του σώματος του Κυρίου (ubiquitas), ο Καλβίνος δέχτηκε την επενέργεια της δυνάμεως του Χριστού απορρίπτοντας την αληθινή παρουσία του, ενώ τέλος ο Ζβίγγλιος δέχτηκε τη Θεία Ευχαριστία ως απλό και γυμνό σύμβολο. Έτσι λοιπόν πρέπει να γίνει κατανοητό πως η Ορθόδοξη Εκκλησία δε δέχεται κάποια επιστημονική εξήγηση περί μεταβολής και μετουσίωσης, αφού αυτή γίνεται με υπερφυή άκτιστο τρόπο. ΑΡΧΑΙΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ (1/9/17 4:01 π.μ.): Τα κοσμικά κείμενα μάς βοηθούν να συλλάβουμε το μέγεθος της καταστροφής της μόνης ζώσης πίστεως (αλλοτρίωσις και αλλοίωσις από την ανάποδη δηλαδή). Επιμαρτυρούν, δε ,την ερημία του συγχρόνου χριστιανικού κόσμου και, ταυτοχρόνως, την εγκατάλειψη των ταγών του. Ανώνυμος (22/5/19 10:43 μ.μ): Aρχίζουμε να “καταλαβαίνουμε” σιγά-σιγά τον σύγχρονο κόσμο, στον οποίον και εμείς “ανήκουμε”... Το μόνο που φαίνεται να λείπη απ' αυτόν τον 'κόσμο' και να κινδυνεύουμε να χαθή εντελώς απ' τα εγκόσμια είναι το 'άγνωστο' πλέον ελληνικό πνεύμα...

262

27. Death Dating (Ημερομηνία Θανάτου) Δημιουργική καταστροφή και η τέχνη των μηχανικών

Η άρση τής διαφοράς μεταξύ «πνεύματος» και «ύλης», έχει μια ιδιαίτερα ρεαλιστική προϊστορία στην πραγματική οικονομία τού 20ου αιώνα. Το 1932, το μεγαλύτερο βιομηχανικό έθνος στον κόσμο, βρέθηκε σε μια οικονομική ύφεση, που ήταν κάτι πολύ περισσότερο από μια κυκλική οικονομική κρίση. Από μόνο του τό γεγονός και η έκταση τής καταστροφής, διαψεύδουν όλες τις υποσχέσεις, που για μισό περίπου αιώνα είχαν συνοδεύσει το έπος των θαυμάτων τής τεχνολογίας. Πολλά έδειχναν, πως το 1932 ήταν ένα υπόδειγμα, λες και η τρομακτική κρίση που υπέστη η αυτοπεποίθηση τού κόσμου τότε, προεικόνιζε τον κόσμο τού 2012. Μια ισχυρή πτώση τής τιμής τών ακινήτων και η άρνηση των Αμερικανών προς την κατανάλωση, είχαν φέρει την οικονομία στα όρια της καταστροφής. Τα χρόνια τής οικονομικής ευημερίας πριν από την παγκόσμια κρίση, κυριαρχήθηκαν από τον φόβο τής υπερπαραγωγής. Οι περισσότεροι άνθρωποι αγόραζαν ακόμα πράγματα επειδή τα χρειάζονταν και όχι επειδή τα επιθυμούσαν. Ήταν όμως φανερό, ότι έπρεπε να επινοηθεί κάτι για να αυξηθεί η ταχύτητα προώθησης των προϊόντων. Κατά τα χρόνια πριν την παγκόσμια οικονομική κρίση, κατά τα οποία σημειώθηκαν ρεκόρ βιομηχανικής παραγωγής, με μαζική παραγωγή αυτοκινήτων, ψυγείων, αυτόματων μηχανών πώλησης, δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά εργαλεία, με τα οποία μπορούσε κανείς να διεισδύσει στον εσωτερικό κόσμο του εγκεφάλου, και να τον διαμορφώσει σαν ένα κομμάτι ξύλο ή μέταλλο. Η ανακάλυψη από τον Edward Bernays (ανιψιό του Sigmund Freud, ο οποίος εφηύρε τον όρο «Public Relations») τής ψυχολογίας τών μαζών για τούς σκοπούς τής διαφημιστικής βιομηχανίας, σήμανε τον εποικισμό και την εκμετάλλευση μιας περιοχής τής ψυχής, η οποία για αιώνες θεωρούνταν απρόβλεπτη. 263

Τότε επικεντρώθηκαν σε διανοητικές πρώτες ύλες και όχι στα μαθηματικά μοντέλα, τα οποία 80 χρόνια αργότερα θα εφάρμοζαν οι επιστήμονες της πληροφορικής (ΙΤ experts) με την βοήθεια ψυχολόγων και ανθρωπολόγων. Το σημαντικό ήταν πως η επιτυχία μπορούσε να υπολογιστεί ως χρηματικό κέρδος και να διαπιστωθεί με τον τζίρο. Η επίγνωση πως το άτομο είναι προβλέψιμο όταν γίνει μέρος της μάζας, και η συμπεριφορά του μπορεί μέχρι ενός σημείου να προκαθοριστεί, ήταν ένα είδος πυρηνικού αντιδραστήρα σύντηξης τής κοινωνικής αλλαγής με τεράστιες πολιτικές συνέπειες, πολύ πριν την εμφάνιση της Google και των αλγορίθμων. Οι δυο πυρήνες οι οποίοι υπέστησαν σύντηξη ήταν η ψυχή και το προϊόν.

Οι εφευρέτες αυτών των εργαλείων, τής «διαφήμισης» και των «PR» θεωρούσαν τους εαυτούς τους, όπως το διατύπωσε ο Edward Bernays, ως μια ελίτ, «μια μικρή ομάδα ανθρώπων», που ήταν οι μοναδικοί που καταλάβαιναν τις «πνευματικές λειτουργίες των μαζών»255. Αυτή ήταν μια υπόσχεση μεγάλης σημασίας, κυρίως μετά την εμπειρία τών μαζικών συναισθηματικών κινητοποιήσεων κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Οι «κοινωνιολόγοι-μηχανικοί», όπως αυτοαποκαλούνταν, ονόμαζαν τις υπηρεσίες τους «τεχνολογίες». Ήταν αποτελεσματικές και χαρακτηρίζονταν από ανελέητη ουδετερότητα. «Η διαφήμιση είναι μια μή-ηθική δύναμη, είναι σάν τον ηλεκτρισμό, που δεν δίνει την δυνατότητα μόνο για την παραγωγή φωτός, αλλά και για την 255

Edward Bernays, Propaganda, σ. 37–8.

264

λειτουργία τής ηλεκτρικής καρέκλας», έγραφε το 1925 η διαφημιστική εταιρία A. J. Walter Thompson. Οι «κρυφοί γόητες» υπερεκτίμησαν τους εαυτούς τους. Μπορούμε μάλιστα να πούμε, πως οι ισχυρισμοί τους περί τής δύναμης ελέγχου πάνω στους ανθρώπους, ήταν ίσως το καλύτερο διαφημιστικό τους κόλπο. Έρευνες, που γεμίζουν μια ολόκληρη βιβλιοθήκη, έχουν σχετικοποιήσει την εικόνα τών απατεώνων αυτών. Δεν είναι σε θέση να κάνουν όσα ισχυρίζονται, σύμφωνα με μια διαδεδομένη τοποθέτηση, γιατί ο άνθρωπος είναι πιο πολύπλοκος, πιο βαθύς και αντιφατικός, από αυτό που οι απλοϊκές συλλήψεις ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε. Αυτό όμως δε είναι το θέμα. Το θέμα είναι εάν μπορεί ο κόσμος να διαμορφωθεί έτσι ώστε να ταιριάζει στις απλοϊκές αυτές συλλήψεις. Η ψυχολογία των μαζών είχε δείξει, πως η ψυχή μπορεί να χειραγωγηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε τα ουδέτερα πράγματα να εμφανίζονται κάτω από ένα άλλο φως. Στο σημείο αυτό ήρθε το δεύτερο μέρος: και τα πράγματα μπορούν να διαμορφωθούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι σε θέση να μεταβάλουν την ψυχή, και έναν ολόκληρο κώδικα συμπεριφοράς. Οι μηχανολόγοι τής συνείδησης (της δεκαετίας του 1930) δεν παραπονιούνται για τίποτα τόσο έντονα, όσο για την ηθική τών πελατών τους, που ήταν πεπεισμένοι, ότι δεν έπρεπε να σπαταλιούνται τα πράγματα, και ότι έπρεπε να τα χρησιμοποιούν σε όλη τους την ζωή. Η αποφασιστική πρόταση ήρθε από ένα κτηματομεσίτη τον Bernard London, που το 1932 δημοσίευσε ένα δοκίμιο με τίτλο: «Η υπέρβαση τής ύφεσης μέσω τού προγραμματισμένου παλιώματος». Με το πάλιωμα εννοούσε το εξής: μια μηχανή χαλάει ή δεν είναι πια up to date. Ο London πρότεινε, πως κάθε προϊόν θα έπρεπε να έχει μια περιορισμένη, από το κράτος καθορισμένη, διάρκεια ζωής. Μετά από το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, «τα

265

πράγματα αυτά θα ήταν επισήμως νεκρά», και θα έπρεπε να απομακρυνθούν ή να καταστραφούν256. Και έτσι, με εν μέρει μόνο γνωστές διαδικασίες, άρχισαν οι μηχανικοί να εγγράφουν στα προϊόντα τους την «ημερομηνία θανάτου». Το «Death Dating» καθορίζει για πόσο καιρό είναι λειτουργικό κάποιο προϊόν - από το παιδικό αυτοκινητάκι μέχρι την λάμπα και το ραδιόφωνο. Ακόμα και ο ερευνητής-δημοσιογράφος Giles Slade, που κατέγραψε σε μια μελέτη την ιστορία τής «προσχεδιασμένης γήρανσης/απαρχαίωσης/απαξίωσης» στην Αμερική, δεν κατάφερε να αποκαλύψει αυτές τις τόσο αποτελεσματικές μεθόδους με τις οποίες εμφυτεύονται τα ρολόγια θανάτου. Μερικά εσωτερικά έγγραφα όμως της General Electric από την δεκαετία του ’30 δείχνουν ότι όλοι γνώριζαν περί τίνος επρόκειτο. Χαλούσαν τα εξής: οι ηλεκτρικές λάμπες μετά από ορισμένο χρονικό διάστημα (γιατί υποτίθεται πως η απόδοση τους ήταν πολύ μειωμένη), οι λυχνίες στα ραδιόφωνα, ηλεκτρονικά μέρη τα οποία χαλούσαν ακριβώς κατά την αλλαγή μπαταριών. Το σημαντικό ήταν ότι είχε δημιουργηθεί ένας δεύτερος θεσμός ελέγχου. Οι ψυχολόγοι τών διαφημίσεων ισχυρίζονταν ότι ελέγχουν την ψυχή τών μαζών, οι επιχειρηματίες όμως έλεγχαν πραγματικά την διάρκεια ζωής του hardware, όπως ακριβώς έγινε και με την ψυχολογία, από την στιγμή που από αγαθό πολυτελείας έγινε αγαθό μαζικής κατανάλωσης. Το 1880, μια ηλεκτρική λάμπα ήταν πολυτέλεια. Στοίχιζε περίπου το μισό τού μεροκάματου. Οι πρώτοι πελάτες του Edison ήταν ο J. P. Morgan και οι Vanderbilts. Μετά άρχισε η βιομηχανική παραγωγή, αφού είχε προηγηθεί η βαθμιαία σύνδεση των νοικοκυριών στο ηλεκτροδοτικό δίκτυο, και είχαν βελτιωθεί οι συνθήκες παραγωγής.

256

Giles Slade, Made to Break: Technology and Obsolescence in America (Τεχνολογία και Απαξίωση στην Αμερική), σ. 73.

266

Το 1924 είχαν συναντηθεί στην Γενεύη τα μέλη του λεγόμενου καρτέλ Phoebus, στο οποίο ανήκαν οι Osram, Philips και General Electric, όπου είχαν αποφασίσει να μειώσουν τεχνητά την διάρκεια ζωής της ηλεκτρικής λάμπας. «Η διάρκεια ζωής της λάμπας-2330, έχει μειωθεί από τις 300 στις 200 ώρες... αλλά δε θα τό δημοσιοποιήσουμε με κανένα τρόπο»257, βρίσκεται σε ένα έγγραφο στο οποίο αναφέρεται ο Vance Packard. Οι μηχανικοί είχαν γιά πρώτη φορά εμφυτεύσει στα αντικείμενα την «δημιουργική καταστροφή» ως ιδιότητα τους, και με τον τρόπο αυτό κατασκεύασαν όχι μόνο κάτι λειτουργικό αλλά και κάτι μη λειτουργικό. Σε ποιο βαθμό έχει φτάσει ο πρόωρος θάνατος της λάμπας είναι πια θρύλος. Το 1901 άναψαν μια λάμπα σε ένα μικρό σταθμό πυροσβεστικής στο Livermore της Καλιφόρνιας. 111 χρόνια αργότερα είναι ακόμα αναμμένη και λειτουργεί. Στην ιστοσελίδα τής πυροσβεστικής μπορεί να δει κανείς πόσες γενιές αρχηγών της πυροσβεστικής επέζησε η λάμπα αυτή. ΣΧΟΛΙΟ: Καθώς βλέπουμε ο οικουμενισμός, η ένωση τών εκκλησιών καί τών θρησκειών έχει μιά αναπάντεχη επιστημονική εκδοχή. Τήν άρση τής διαφοράς μεταξύ «πνεύματος» και «ύλης». Μπορούμε νά ανιχνεύσουμε επίσης τήν ανάγκη ανανεώσεως τής θεολογίας τήν οποία διατυμπανίζει ο Ζηζιουλισμός, στόν εποικισμό τής ανθρώπινης διάνοιας καί τής ανθρώπινης ψυχής από τήν διαφήμιση. Τέλος μέ τήν δημιουργική καταστροφή έχουμε πρό οφθαλμών τήν μετάλλαξη τού αρνητικού σέ θετικό, τήν αποδοχή τού κακού ακόμη καί σάν ιδιότητος τού θεού καί τήν συμμετοχή τής αρνήσεως, τού Αντι, στήν διαμόρφωση τού νοήματος τού μοντέρνου κόσμου καί τής νέας του θρησκείας. Όπως εμβρόντητοι τό παρακολουθούμε στήν απέραντη κοινοτυπία καί κενολογία τού αντιοικουμενισμού καί τής αποτειχίσεως.

257

Vance Packard, The Waste Makers, σ. 60.

267

Η επιθυμία των γιγάντων της βιομηχανίας, να αποφασίζουν οι ίδιοι για πόσο καιρό θα λειτουργεί κάποια κατασκευή, ήταν ένα τεχνικό αλλά και ψυχολογικό εγχείρημα. Είχαν χρησιμοποιήσει συνταγές, που εφαρμόζονται εν μέρει και σήμερα, και οι απλές κατασκευές αντιστοιχούν σε απλούς αλγόριθμους που αφορούν είτε το υλικό είτε την λειτουργικότητα. Σε μερικές περιπτώσεις αρκούσε η κατασκευή να λερώνεται γρήγορα και να μην έχει καλή εμφάνιση. Σε πολύπλοκα προϊόντα, η τεχνική διαμόρφωνε τον πιο αδύναμο κρίκο, «the weakest tie», και με τον τρόπο αυτό επηρέαζε αρνητικά την λειτουργία ολόκληρης της κατασκευής. Από ψυχολογικής άποψης, η ημερομηνία θανάτου ήταν απλώς ένα μέσο, ώστε να παραχθεί υπεραφθονία μέσω παραγωγής περιττών πραγμάτων. Το μέτρο αυτό όμως που πήραν ήταν τόσο αποτελεσματικό, ώστε ένας βουλευτής του Κογκρέσου των ΗΠΑ να εκφράσει την λύπη του για τα εκατομμύρια των ανθρώπων, «τα οικιακά σκεύη των οποίων διαλύονται»258. Μετά από την δημόσια συζήτηση, την οποία προκάλεσε κυρίως ο Vance Packard μετά το τέλος του β’ παγκοσμίου πολέμου, είχαν γίνει πιο προσεκτικοί με την προγραμματισμένη φθορά. Το χάλασμα ως αρχή είχε γίνει πια μια διαδικασία τριών επιπέδων, που την είχαν τελειοποιήσει μηχανικοί, διαφημιστές και σχεδιαστές. Όλος ο κλάδος μιλούσε ανοικτά, όσο σε καμιά περίπτωση αργότερα, για τις τρεις επιλογές: α) προγραμματισμένη φθορά λόγω ποιότητας, β) παλαίωση λόγω λειτουργίας, αφού οι νέες συσκευές είναι καλύτερες και γρηγορότερες, και τέλος γ) η «ψυχική φθορά», ένα προϊόν δεν είναι πια αντικείμενο πόθου, αλλά out of date, και για τον λόγο αυτό περιττό. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν όλες οι αλλαγές τού σχεδιασμού και της μόδας, που πωλούνται ως αναγκαία, δια μέσου της διαφήμισης και των προτύπων. Ένας από τους πρώτους βιομηχανικούς σχεδιαστές, ο Harley 258

Slade, Made to Break, σ. 89.

268

Earl, είχε διατυπώσει την «σχεδιασμένη ή δυναμική φθορά», έτσι: «Η μεγάλη μας αποστολή είναι να επιταχύνουμε την φθορά. Το 1934 οι άνθρωποι κρατούσαν το αυτοκίνητο τους για 5 χρόνια. Το 1955 για δυο. Και αν καταφέρουμε να το έχουν μόνο για ένα χρόνο, τότε πετύχαμε την τέλεια τιμή»259. Δεκαετίες πριν την εμφάνιση τού κόσμου όπου όλα προβλέπονται από τον υπολογιστή, είχε οικοδομηθεί μια πολιτισμική μηχανή, η οποία λειτουργούσε αιτιοκρατικά, και δημιουργούσε αφθονία με το να γίνεται η ίδια περιττή. Παρήγαγε, τουλάχιστον στα μάτια των βιομηχάνων, μια υπολογισμένη αυτοκαταστροφή, αποτέλεσμα της μεγιστοποίησης του κέρδους, που δεν γνώριζε τυχαία γεγονότα, ούτε ορθό και λανθασμένο τρόπο ζωής και χρήσης, ούτε μοίρα. Είχε έρθει με την ορμή του προορισμού. Είχε μεταβάλλει τις κατηγορίες αξιοπιστία, εμπιστοσύνη και μακροζωία που ίσχυε για τα χειροπιαστά πράγματα. Είχε προκαλέσει αυτή την μεταβολή πολύ πριν επιβάλλουν την ίδια μεταβολή για τα άυλα πράγματα η από τα μέσα ενημέρωσης διαποτισμένη κοινωνία, η πολιτική και η New Economy. Πολλά άρθρα εφημερίδων και επιστολές αναγνωστών τής εποχής εκείνης, αποδεικνύουν πως ήταν ευρέως γνωστό, ότι ο κόσμος, στον οποίο θα εισέρχονταν ως καταναλωτές θα ήταν ένας κόσμος όπου η αξιοπιστία έχει καταργηθεί. Πολυκαταστήματα και επιχειρήσεις είχαν πάψει ξαφνικά νά δίνουν «δια βίου εγγυήσεις» για τα προϊόντα τους - την στιγμή που η «δια βίου εγγύηση» ήταν, πριν από την εμφάνιση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης (το 1929), διαφημιστικό μήνυμα ζωτικής σημασίας για τα προϊόντα μαζικής παραγωγής. Λιγότερο από δέκα χρόνια πριν την κατάρρευση, όταν δεν υπήρχαν καν θεωρητικές ενδείξεις περί αυτής, ο Henry Ford, ο πατέρας της μαζικής παραγωγής είχε δηλώσει: «Δεν μπορούμε να φανταστούμε άλλο τρόπο για να εξυπηρετήσουμε τον πελάτη, παρά να του προσφέρουμε κάτι το οποίο μένει λειτουργικό για πάντα... Δεν μας αρέσει όταν χαλά ή παλαιώνει το αυτοκίνητο ενός αγοραστή. Θέλουμε εκείνος που αγοράζει κάποιο από τα αυτοκίνητα μας νά μην χρειαστεί ποτέ να αγοράσει ένα άλλο. 259

Slade, Made to Break, σ. 43.

269

Δεν κάνουμε ποτέ μια βελτίωση η οποία να κάνει ξεπερασμένο το προηγούμενο μοντέλο»260. Η παλιά υπόσχεση περί «δια βίου εγγύησης» είχε πια καταργηθεί, όπως το περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια ο Giles Slade, και αντικατασταθεί με μια άλλη υπόσχεση: «instant gratification», άμεση ικανοποίηση της επιθυμίας. Ήταν η τελειωτική μετάβαση του πράγματος μέσα στον εγκέφαλο, εκεί όπου χύνονται οι ορμόνες και δημιουργούνται οι εξαρτήσεις. Προ πάντων όμως, δημιούργησαν με τον τρόπο αυτό ένα νέο, απλό και απλοποιητικό νόμο της ιστορίας, που έχει κατακτήσει τομείς της ανθρώπινης κοινωνίας (από τα χρηματιστήρια μέχρι της κοινωνικές ομάδες), που συνήθως αρνούνται πεισματικά τον νόμο του προκαθορισμού: η τεχνολογική πρόοδος θεμελιώνεται πάνω στον εαυτό της. Όποιος δεν συμβαδίζει χάνεται. Ο δημοσιογράφος Eli Pariser, έχει υποδείξει βιβλίο στο του «The Filter Bubble», πως αυτή η προσποιητή μοιρολατρία αντικατοπτρίζεται και στην γραμματική, στην προτίμηση παθητικών παρά ενεργητικών μορφών στις προτάσεις, αφού «Οι τεχνολόγοι σπάνια λένε ότι κάτι θα μπορούσε ή θα έπρεπε να γίνει. Σύμφωνα με αυτούς κάτι συμβαίνει απλώς. Οι μηχανές αναζήτησης θα γίνουν προσωπικές, δηλώνει στην παθητική μορφή η Marissa Mayer, αντιπρόεδρος της Google»261. Ο Pariser, που βάζει σε ένα σακί Google, Facebook και Amazon, έχει μια διαίσθηση, χωρίς δυστυχώς να σκάψει βαθύτερα, περί ενός θεμελιώδους προβλήματος: όλες αυτές οι εταιρίες, βαθιά στους κωδικούς τους, «έχουν μια κακή θεωρία περί προσωπικότητας»262.

260

Slade, Made to Break, σ. 32.

261

Eli Pariser, The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You, σ. 98.

262

Eli Pariser, The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You, σ. 121. Δες επίσης την κριτική του Evgeny Morozov στους New York Times, ‘Your Own Facts’.

270

Σε ένα κόσμο, όπου ο καπιταλισμός της πληροφορίας εμπορεύεται με το εσωτερικό του κεφαλιού, δεν είναι πια το προϊόν που εκτίθεται στην «προγραμματισμένη παλαίωση», αλλά ο άνθρωπος. Για τον λόγο αυτό δεν μετρούν πια οι εμπειρίες του, τα πιστοποιητικά του και η φερεγγυότητα του. Για τον λόγο αυτό η «instant gratification» (στιγμιαία ευχαρίστηση) αντικαθιστά την δια βίου φερεγγυότητα. Για το ίδιο λόγο απαίτηση της στιγμής είναι η «ρευστότητα», η ρευστοποίηση δηλαδή των προσωπικοτήτων, των ταυτοτήτων, των καριέρων και των επαγγελμάτων. Στο μέτρο που ο άνθρωπος λειτουργεί όπως τα αυτόματα, το «Death Dating» γίνεται η κεντρική αρχή (υποτιμημένη όμως) της κοινωνίας. Ένας 36χρόνος συγγραφέας είχε διαισθανθεί πως έχουμε να κάνουμε όχι μόνο με την διαμόρφωση-χειραγώγηση των πραγμάτων, αλλά και του ανθρώπου. Λόγω της επίγνωσης του αυτής, μας έδωσε το κείμενο κλειδί της μοντέρνας κοινωνίας. Το 1932, την χρονιά που εκδόθηκε το δοκίμιο του London περί «προγραμματισμένης παλαίωσης», εμφανίστηκε το μυθιστόρημα του Aldous Huxley «Όμορφος νέος κόσμος», που σύμφωνα με τον Neil Postman περιγράφει τον κόσμο μας πολύ πιο ρεαλιστικά από το «1984» του George Orwell263. Στο μυθιστόρημα αυτό, οι μηχανές χειραγώγησης ψιθυρίζουν στα αυτιά των ανθρώπων που βρίσκονται σε τρανς (υπνωτική έκσταση), ότι δεν πρέπει να επιδιορθώνουν, αλλά να πετάνε τα πράγματα (ending is better than mending). Μια κοινωνία, στην οποία όχι μόνο τα ρούχα και τα μηχανήματα, αλλά και οι άνθρωποι έχουν «ελαττώματα που προέκυψαν κατά την παραγωγή», θεωρεί ως αυτονόητον, πως μπορούν να εμφυτευτούν τεχνητά (δια του προγραμματισμού) χρονικά περιορισμένοι κύκλοι ζωής στις ανθρώπινες ικανότητες, ταλέντα, συναισθήματα, αλλά και στην πιστότητα. Στο έργο τού Huxley αυτό επιτυγχάνεται με την αλλαγή της γενετικής πληροφορίας. Ευτυχώς δεν φτάσαμε ακόμα εκεί, αλλά είμαστε κοντά. Στην δική μας περίπτωση, όπως θα δούμε 263

Neil Postman, Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business.

271

αργότερα με μεγαλύτερη λεπτομέρεια, αναλύονται και αξιολογούνται ψηφιακές πληροφορίες, οι οποίες προβλέπουν για πόσο καιρό θα είναι έμπιστος κάποιος υπάλληλος, αν σε δέκα χρόνια θα είναι λειτουργικός για την θέση στην οποία διορίζεται σήμερα, ή αν θα καταστεί περιττός. Στον μηχανισμό της πορείας της ζωής (βιογραφίας, καριέρας), έχει ενσωματωθεί ένας διακόπτης, ο οποίος μπορεί να ανάψει ή να σβήσει τον άνθρωπο, χωρίς ο άνθρωπος να γνωρίζει καν τον λόγο. Η «μεταστοιχείωση» είναι το διαρκές άνοιγμα και κλείσιμο του διακόπτη των ικανοτήτων και ιδιοτήτων, στην μεγάλη δεξαμενή γενετικού υλικού της κοινωνικής ζωής. Ένας από τους παγκοσμίως σημαντικότερους εμπόρους καριέρας και βιογραφικών, ο Reid Hoffman, ιδρυτής του LinkedIn, διατυπώνει χωρίς συναισθηματισμούς περί τίνος πρόκειται: «Δεν υπάρχει μέσα σου ένας αληθινός ‘εαυτός’, τον οποίο μπορείς να ανακαλύψεις διά τής αυτοπαρατήρησης, και ο οποίος θα μπορούσε να σου δείξει την σωστή κατεύθυνση»264.

Πρέπει να προσέξουμε πολύ, μην εκλάβουμε τέτοιες διατυπώσεις ως ιδιωτική φιλοσοφία επιτυχημένων επιχειρηματιών, που θέλουν να 264

Reid Hoffman and Ben Casnocha, The Start-Up of You: Adapt to the Future, Invest in Yourself, and Transform Your Career, σ. 35.

272

γράψουν και βιβλίο. Το αντίθετο: αυτές οι διατυπώσεις οδηγούν κατευθείαν στην καρδιά της νέας ιδεολογίας, εκεί όπου οι πολυεθνικές συσκευές παράγουν το Είναι του νέου ανθρώπου. «Πράξη σημαίνει πράττω και δεν σημαίνει: σκέφτομαι περί της πράξης». Αυτή είναι μια φυσική και όχι ψυχολογική κοσμοθεωρία. Αυτό θα έλεγαν οι υπολογιστές, εάν μπορούσαν να μιλήσουν περί ψυχής. Ο φιλόσοφος R. G. Collingwood, επικροτούμενος από τους cyberπρωταγωνιστές, διατύπωσε ως εξής το νόημα της νέας φυσικής: «Δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί κάποιο πράγμα από αυτό που το πράγμα αυτό πράττει» (the new physics as the impossibility of separating what a thing is from what it does). Η άρση αυτής της διάκρισης, σύμφωνα με τον Collingwood, είναι και άρση της διάκρισης πνεύματος και ύλης. Με τον τρόπο αυτό, το τι είναι ένας άνθρωπος, είναι αυτομάτως μια ηθική αξιολόγηση, η οποία προκύπτει μόνο από τις πράξεις του. ΣΧΟΛΙΟ: [Αυτόν τόν νέο άνθρωπο προτείνει η νέα αίρεση τής αποτειχίσεως σέ πλήρη συμφωνία μέ τήν νέα δογματική τού οικουμενισμού καί τών νέων κοινωνικών συνθηκών. Καί τό πνεύμα τής εποχής μπορεί διαλαλήσει ελεύθερα πλέον ΙΔΟΥ ΝΕΑ ΠΟΙΩ ΠΑΝΤΑ ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΑΣΚΟΥΣ. ''Δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί κάποιο πράγμα από αυτό που το πράγμα αυτό πράττει''. Περιέργως, όλη η δράση παλαιών καί νέων αποτειχισμένων, τό υποχρεωτικό τής αποτειχίσεως καί ο μαγαρισμός τής Θ. Ευχαριστίας, όπως καί τό κάλεσμα σέ δράση χωρίς νά υπάρχει ο σκοπός τής κινητοποιήσεως, δηλ. η συγκεκριμένη αίρεση, ταιριάζουν απολύτως μέ τήν νεωτερικότητα καί τήν κατάργηση τής διακρίσεως καί διαφοράς πνεύματος καί ύλης. Στηρίζονται στόν φόνο τού έσω τής καρδίας άνθρωπο, τού «Δαυίδ»]. Επειδή η ταυτότητα δεν θεμελιώνεται πια σε κάτι το οποίο είναι κανείς, δεν είναι δυνατόν και να σπάσει, όπως ένα παιχνίδι που κατά λάθος πέφτει στο πάτωμα και σπάει. Ο άνθρωπος τής μοντέρνας cyber (κυβερνητικής) εποχής ανάβει, και σβήνει όταν οι κόμβοι του δικτύου τον χωρίζουν από τις πληροφορίες. 273

Ακριβώς εκεί, όπου η Silicon Valley είχε προετοιμάσει την νέα ιδεολογία, βρίσκονται τα σημάδια, ότι οι άνθρωποι αισθάνθηκαν ενστικτωδώς αυτή την αλλαγή. Μια μέρα, τον Δεκέμβριο του 1964, ένας νεαρός είχε πάρει το μικρόφωνο για να μιλήσει μπροστά σε φοιτητές που διαδήλωναν, είπε μερικές προτάσεις πού έγιναν θρυλικές: «Είμαστε ένα κομμάτι πρώτη ύλη, που δε θέλει να μετατραπεί σε προϊόν, που δε θέλει να αγοραστεί από πελάτες τού πανεπιστημίου. Είμαστε ανθρώπινα όντα»265. Λεγόταν Mario Savio, και είχε εκφωνήσει αυτές τις προτάσεις στις 2 Δεκεμβρίου του 1964 στο campus του πανεπιστημίου Berkeley στην Καλιφόρνια. Η διαμαρτυρία τού «Free Speech Movement» (που αργότερα θα εκφορτιζόταν παγκοσμίως στις μαζικές διαδηλώσεις φοιτητών) είχε καταρχάς αντιταχθεί στην εκμετάλλευση της ψυχής, του πνεύματος και της γνώσης για σκοπούς του στρατιωτικού-επιστημονικού συμπλέγματος. Αυτό ακριβώς είχαν προειπεί οι ελίτ, με ένα τρόπο απίστευτα σαφή για τα σημερινά δεδομένα, για την γενιά του έτους 1964. Αν διαβάσει κανείς, τι είχε διακηρύξει ο Clark Kerr, κοσμήτορας του πανεπιστήμιου Berkeley κατά του οποίου στρέφονταν οι διαδηλώσεις, σε μια σειρά διαλέξεων το 1963, θα καταλάβει πόσος πολύς καιρός είχε περάσει μέχρι η έννοια της κοινωνίας τής γνώσης (πληροφορίας), από ιδέα που ήταν να εμφυτευτεί στην κοινωνία. Το 1963 ο Kerr παρουσιάζει ένα κόσμο που δεν διαφέρει σχεδόν σε τίποτα από την σημερινή πραγματικότητα. Είχε προβλέψει την δημιουργία μιας ψηφιακής «βιομηχανίας γνώσης», στην οποία η «διάνοια θα είναι υπόθεση εθνικού συμφέροντος... μέρος ενός στρατιωτικούβιομηχανικού συμπλέγματος»266. Αυτά ειπώθηκαν ενώ στο Βιετνάμ αγρίευε ο πόλεμος. Ήταν λοιπόν σαφές, πως η σκέψη έπρεπε να μετατραπεί σε διεξαγωγή πολέμου. Η νέα «γνώση» δεν είχε πια καμιά

265

Robert Cohen, Freedom’s Orator: Mario Savio and the Radical Legacy of the 1960s , σ. 190.

266

Clark Kerr, The Uses of the University, σ. 93.

274

σχέση με αυτό που προηγούμενες γενιές εννοούσαν με αυτή την λέξη. Η «γνώση» αυτή δεν προϋπέθετε καν θεωρητική σκέψη. Ο φιλόσοφος Gilbert Ryle, στις ιδέες του οποίου βασίστηκε ο Kerr, απέδωσε τις παρεξηγήσεις στην μοιραία διαφοροποίηση πνεύματος και σώματος267. Γνώση είναι επίσης, και όταν γνωρίζει κανείς πως να εκτελέσει μια πράξη, χωρίς περαιτέρω σκέψη. Η έξυπνη πράξη συνίσταται στην εφαρμογή κανόνων: η πράξη από μόνη της είναι μια διανοητική διεργασία. Αυτή η θεώρηση δεν διαφέρει σε τίποτα από τις αντιλήψεις που γέννησαν οι αλχημιστές στα εργαστήρια τους, κάτω από το φως του κεριού. Μόνο που τώρα το εργαστήριο έχει αλλάξει πλήρως. Η «μηχανή», η «συσκευή» και πάνω απ’ όλα ο μεγάλος υπολογιστής, μετέτρεπαν πια την συμβολική πράξη σε πραγματικότητα, και την μετέτρεπαν άμεσα. Οι τότε φοιτητές το καταλάβαιναν ενστικτωδώς. Πολλοί από αυτούς είχαν στον λαιμό τους κρεμασμένες τις διάτρητες κάρτες, μέσω των οποίων τα πανεπιστήμια διοικούσαν τους φοιτητές και το προσωπικό. Ένας φοιτητής είχε αλλάξει την προειδοποιητική επισήμανση που έφερε η κάρτα: «Είμαι φοιτητής. Παρακαλώ μη με διπλώνετε, τσαλακώνετε ή παραμορφώνετε». Δεκαετίες αργότερα, ένας από τους πιο επιτυχημένους διαχειριστές καριέρας και βιογραφικού, στα πλαίσια της οικονομίας τής πληροφορίας, ο συνιδρυτής δηλαδή του LinkedIn, ο Reid Hoffman, λέει πως κάθε άνθρωπος πρέπει να γίνει μια «startup επιχείρηση». Για να στηρίξει τα λεγόμενα του αναφέρεται στον cyberπροπαγανδιστή Marc Andreessen: «Οι αγορές οι οποίες δεν υπάρχουν δεν ενδιαφέρονται για το πόσο έξυπνος είσαι. Είναι αδιάφορο πόσο 267

ΣτΜ: Ο Βρετανός φιλόσοφος Gilbert Ryle επινόησε τη φράση «φάντασμα στη μηχανή», υπονοώντας ότι η μηχανή, δηλαδή ο εγκέφαλος, είναι το πραγματικό, ενώ το «φάντασμα», δηλαδή η συνείδηση ή ο νους, είναι ένα είδος ψευδαίσθησης ή φαντασίωσης, που είναι θεμελιωδώς ανυπόστατη.

275

σκληρά εργάστηκες ή με πόσο πάθος ασκείς τα ενδιαφέροντα σου: αν στην αγορά εργασίας δεν σε πληρώνει κανείς για τις υπηρεσίες σου είναι δύσκολα τα πράγματα. Δεν έχεις κανένα δικαίωμα, για οτιδήποτε»268. Το μάντρα της νέας ταυτότητας είναι το εξής: ο άνθρωπος είναι μόνο αυτό που κάνει, και κάνει αυτό για το οποίο υπάρχει μια αγορά, και αγορά υπάρχει μόνο για αυτό για το οποίο πληρώνεται κανείς. Στο εργαστήριο τού αλχημιστή άρχιζε κάθε έργο με την αντίληψη της χαοτικής ύλης, από την οποία έπρεπε να δημιουργηθεί κάτι. Ο καπιταλισμός τής πληροφορίας εντοπίζει το αντίστοιχο χάος στο εγώ: «Δεν βρίσκεσαι σε μια ήρεμη θάλασσα. Βρίσκεσαι πάνω σε ένα χαοτικό ωκεανό... Αναδυόμενα ερωτήματα περί ταυτότητας και ηθικού σκοπού των πράξεων χρειάζονται πολύ χρόνο για να απαντηθούν, και οι απαντήσεις μεταβάλλονται»269. Συνεπώς, όποιος σκέφτεται έτσι, διακηρύττει «μια νέα εποχή του αδιανόητου». «Αδιανόητο» με την πιο θεμελιώδη σημασία της λέξης: ένας κόσμος, στον οποίο κάθε τι που εμφανίζεται στην σκέψη, γίνεται δράση, αφού αφήνει αμέσως ψηφιακά ίχνη, τα οποία μπορούν μόνο μαθηματικά να αξιολογηθούν – για παράδειγμα από το LinkedIn. Με τον τρόπο αυτό όμως, η ζωή καταντά χρηματιστήριο. Η κατάρρευση του χρηματιστηρίου σήμερα, οι «μαύροι κύκνοι», οι σχισμές που εμφανίζονται στον τρούλο του συστήματος, σημαίνουν για τον Reid Hoffman, τον διαχειριστή εκατομμυρίων βιογραφικών, πως η αστάθεια, οι πορείες της ζωής που πέφτουν και βυθίζονται, γίνονται ένας νέος κανόνας ύπαρξης: «Ο εύθραυστος χαρακτήρας του κόσμου, είναι η τιμή που πρέπει να πληρώσουμε, για ένα κόσμο που συνδέεται με 268

Hoffman and Casnocha, The Start-Up of You, σ. 38.

269

Hoffman and Casnocha, The Start-Up of You, σ. 50-1.

276

Hyperlinks, για ένα κόσμο όπου όλοι οι σταθεροποιητικοί μηχανισμοί του συστήματος έχουν εκλείψει λόγω συνεχούς βελτίωσης. Η οικονομία, η πολιτική και η αγορά εργασίας κρύβουν ένα σωρό απρόσμενων σοκ. Με την έννοια αυτή, ο κόσμος του αύριο θα μοιάζει με την Silicon Valley του σήμερα: διαρκής μεταβολή και σοκ»270.

Σύμφωνα με τον Hoffman, ο άνθρωπος βρίσκεται διαρκώς στον τρόπο ύπαρξης, που αντιστοιχεί στο ραντάρ. Γνωρίζει πως ο τρόπος ζωής του είναι εύθραυστος, και αν δεν είναι διαρκώς έτοιμος, σαν ένας χρηματιστής, να χρησιμοποιήσει τις ευκαιρίες, διακινδυνεύει μια «τεράστια έκρηξη στο μέλλον»271. Ο άνθρωπος γίνεται πια μια ολοκληρωμένη ενσάρκωση του «νούμερο 2». Κάνει ένα screening των συμπαικτών του, που ωθούνται από την ίδια φιλοδοξία, και μια αποκλειστική επιθυμία για μεγιστοποίηση του κέρδους. Κατά κάποιο τρόπο γράφει ο ίδιος τις ασφάλειες για να εξασφαλιστεί από τα ρίσκα. «Θα καταφέρεις να απορροφήσεις τα σοκ με αξιοπρέπεια, εάν εμφυτεύσεις συστηματικά την αστάθεια στην ζωή σου». Εν συντομία: ο άνθρωπος ως trader της ίδιας του της ζωής. Η αστάθεια η οποία μετριέται σε ρυθμούς χιλιοστού του δευτερολέπτου, με εργαλεία των μαθηματικών, δεν είναι πια ένα χαρακτηριστικό των χρηματιστηρίων, αλλά της ανθρώπινης ταυτότητας. 270

Hoffman and Casnocha, The Start-Up of You, σ. 186.

271

Hoffman and Casnocha, The Start-Up of You, σ. 189.

277

Από τον άνθρωπο αναμένεται να κάνει αυτό που γίνεται στα χρηματιστήρια του κόσμου: πρέπει «να επενδύσει στον εαυτό του, και να αναλάβει τεράστια ρίσκα, και στην ανάγκη να προσθέσει τεχνητά καταρρεύσεις και σοκ στην βιογραφία (καριέρα) του». Πως να ζήσει κανείς μια τέτοια ζωή; Ως «default setting», ως σταθερό τρόπο αντιμετώπισης αυτού του ερωτήματος, η νέα ελίτ προτείνει να λέει κανείς ‘ναι’: «Τι θα γινόταν αν μια ολόκληρη μέρα έλεγες διαρκώς ‘ναι’; Μια ολόκληρη εβδομάδα; Ναι! Ότι και να συμβαίνει». Γιατί η απειλή είναι σαφής: «Αν δεν βρίσκεις εσύ ρίσκα, θα σε βρουν αυτά»272.

Σχόλιο: ΤΕΛΙΚΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΕ Ο ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Ο νέος άνθρωπος τής νέας αιρέσεως - Ο homo oeconomicus, ο χρεωμένος, ο δούλος πού κατασκευάζει καί συντηρεί τίς πυραμίδες τών νέων Φαραώ. Εκούσια! ΕΙΝΑΙ ΕΙΚΟΝΙΚΟΣ, ΨΗΦΙΑΚΟΣ, ΠΑΙΔΙ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ, ΤΗΣ ΑΦΑΙΡΕΣΕΩΣ, ΑΣΑΡΚΟΣ, ΘΕΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΘΕΟΥΣ, ΕΩΣ ΟΤΟΥ ΕΜΦΑΝΙΣΘΕΙ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΧΩΡΙΣ ΙΣΟΥΣ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΠΡΟΟΡΙΖΕΤΑΙ ΝΑ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΕΙ. ΠΑΙΔΙ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΟΥΤΟΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ, ΑΚΟΜΗ ΟΡΦΑΝΟ ΚΑΙ ΚΑΚΟΜΑΘΗΜΕΝΟ, ΠΕΡΙΜΕΝΕΙ ΤΟΝ ΜΠΑΜΠΑ ΤΟΥ.

272

Hoffman and Casnocha, The Start-Up of You, σ. 189-90.

278

28. Re-engineering (Επανασχεδιασμός) Ο διαμελισμένος άνθρωπος είναι χρυσωρυχείο

«Μάλιστα, διαφέρεις από μια online υπηρεσία πώλησης παπουτσιών. Αλλά πουλάς τον εγκέφαλο σου, το ταλέντο σου και την ενέργεια σου. Και το κάνεις αυτό εν μέσω ενός τρομακτικού ανταγωνισμού». Αυτό είναι το μάντρα του Reid Hoffman, και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκφράζει την διδασκαλία του νέου καπιταλισμού τής πληροφορίας. Στο μέλλον οι άνθρωποι θα ζήσουν σε μια νέα κατανομή εργασίας: θα γίνουν εργάτες, υπάλληλοι και επιχειρηματίες τού εργοστασίου της ψυχής τους. Οι άνθρωποι περιβάλλονται από ανθρώπους που θέλουν ακριβώς το ίδιο, και οι οποίοι ασχολούνται με το twitter, το facebook, τα blogs, που φωτογραφίζουν και δουλεύουν όπως όλοι. Η μοναδική στρατηγική επιβίωσης, στην κατάσταση αυτή που μοιάζει με χρηματιστήριο, τών διαρκώς μεταβαλλόμενων πληροφοριών οι οποίες αξιολογούνται σε μια ασταθή αγορά εργασίας, είναι αυτό που προτείνει το νούμερο 2: πρέπει να μειώσεις όλους τους άλλους στο επίπεδο τού εγωισμού τους, σε μια μπλόφα, σε ένα σχέδιο το οποίο κρύβουν, και με το οποίο θέλουν να κερδίσουν το παιχνίδι της ζωής. Όποιος γνωρίζει την παρούσα κατάσταση τής επικοινωνίας στο διαδίκτυο, την ετοιμότητα προς μίσος και κατηγορία, θα διαπιστώσει πως το παιχνίδι αυτό ήδη παίζεται. [Είναι η προσφιλής μας λασπολογία]. Στον καπιταλισμό τής πληροφορίας το εγώ αναλαμβάνει τον ρόλο του δεσποτικού εργοστασιάρχη, αλλά και των εργατών του και μάλιστα και των μέσων παραγωγής. Το υλικό από το οποίο παράγει (το εγώ) αποτελείται από πληροφορίες. Είναι ο χρυσός τής σύγχρονης εποχής. Αλλά είναι ένας χρυσός σε αφθονία - λες και πραγματοποιήθηκαν οι εφιάλτες των σύγχρονων του Soddy. Το παράδοξο είναι, πως η αφθονία δεν μειώνει, αλλά αυξάνει την τιμή του. Για χιλιετίες, οι άνθρωποι προσπερνούσαν, χωρίς να το σκέφτονται, τεράστιες ποσότητες σκοτεινών, βρωμερών και άχρηστων υλικών. Στην αρχή προσπάθησαν να μετατρέψουν τα μη ελκυστικά υλικά σε χρυσάφι.

279

Αργότερα έμαθαν πως μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν το κάρβουνο ή το πετρέλαιο, και πως αυτά ήταν πρώτες ύλες. Ο Αμερικανός νομπελίστας φυσικός Arno Penzias το εξήγησε με ένα ωραίο ανέκδοτο: «Αν δω στην γραβάτα σας γλυκιά, καφετιά ζελατίνη, τότε αυτό είναι βρωμιά. Αν βάλω την ίδια βρωμιά στο πιάτο, τότε είναι κρέμα σοκολάτας. Τα δεδομένα είναι όπως η βρωμιά. Όταν τα βάλετε όμως στον σωστό τόπο και τα κατατάξετε, τότε γίνονται γνώση (πληροφορία)»273. Κάθε γεγονός στην ζωή ενός ανθρώπου γίνεται πληροφορία. Και όχι μόνο, αλλά πληροφορία γίνεται και η ανταλλαγή των γεγονότων αυτών με αμέτρητα άλλα, τα οποία καταγράφονται ψηφιακά. Όχι μόνο ο λεκές στην γραβάτα, αλλά και η κίνηση του χεριού που προσπαθεί να τον αφαιρέσει, πόσο σύντομα δίνει την γραβάτα για καθάρισμα, η συχνότητα με την οποία λερώνεται η γραβάτα, το είδος του λεκέ, οι ευκαιρίες κατά τις οποίες φοριέται - όλα αυτά είναι εδώ και καιρό πληροφορίες οι οποίες μπορούν να αξιολογηθούν και να πωληθούν. Όλα αυτά ειπώθηκαν μόνο από την προοπτική μόνο μιας γραβάτας. Τι γίνεται όμως όταν έχουμε αμέτρητους γραβατοφόρους, τους σερβιτόρους, το προσωπικό στα αεροπλάνα, τους παραγωγούς κρέμας σοκολάτας και τους παραγωγούς γραβατών; Οι περισσότεροι άνθρωποι υποψιάζονται ότι μπορεί να βρεθούν μέσω φωτογραφιών ή σχολίων σε κοινωνικά δίκτυα, στα οποία οι ίδιοι δεν συμμετέχουν, επειδή τρίτοι διαδίδουν φωτογραφίες στις οποίες οι ίδιοι τυχαία βρέθηκαν. Ότι ισχύει όμως για τις φωτογραφίες, ισχύει για κάθε είδος πληροφορίας. «Εάν δημοσιοποιήσω τα γενετικά μου δεδομένα, διαδίδω και δεδομένα που αφορούν τον αδελφό μου, την μητέρα μου και τα παιδιά που ίσως αποκτήσω στο μέλλον. Το μεγάλο ερώτημα θα είναι: σε ποιον ανήκουν τα δεδομένα που στέλνουμε μέσω email ο ένας στον άλλο;»274, λέει μια ειδικός στην πληροφορική, που εργάζεται στην Microsoft πάνω στα «Big Data».

273

Earl Shorris, A Nation of Salesmen: The Tyranny of the Market and the Subversion of Culture, pos. 1749. 274

Danah Boyd quoted in Quentin Hardy, ‘Rethinking Privacy in an Era of Big Data’.

280

Εδώ και καιρό είναι σαφές πως αυτά ισχύουν και για τον εργασιακό χώρο. Κάθε χειρισμός, κάθε κίνηση, κάθε κούνημα κεφαλής παράγει μια γνώση, για την χρήση της οποίας αυτός που την παράγει δεν γνωρίζει τίποτα. Κάθε σκέψη, κάθε πρόταση, κάθε email παράγει ένα διήγημα, πράγμα που αντιλαμβάνεται κανείς μόνο όταν του παρουσιαστεί ως ιστορία των πράξεων του, που την συνέταξε ένας εισαγγελέας. Τότε θα συνδυάζονται οι μέρες που ήταν άρρωστος κανείς, με κωδικούς για συναισθήματα, κινήσεις, και σύντομα με βλέμματα, γλώσσα του σώματος και εκφράσεις του προσώπου. Γιατί η τελευταία εφεύρεση του Google, τα γυαλιά Google Glass, θα μπορεί να χρησιμοποιεί Apps (εφαρμογές) που θα ανιχνεύουν την αυθεντικότητα του χαμόγελου και θα αποκωδικοποιούν την γλώσσα του σώματος. Στο ρεύμα των δεδομένων εισρέουν στο μεταξύ και δεδομένα που προκύπτουν από τις τομογραφίες του εγκεφάλου, βάσει των οποίων εταιρίες όπως η Lucid Systems, θέλουν να ανακαλύψουν την «αλήθεια που δεν ειπώθηκε». Με τον τρόπο αυτό θα καταστραφεί και ένα άλλο όριο της ύλης: το παρελθόν. Ο καθένας θα έλεγε, πως αυτό που πέρασε, πρέπει να συνέβη, αλλιώς δε θα υπήρχαν σπίτια, ναοί, έργα τέχνης, βιβλία, πόλεις ή χώρες. Τώρα όμως σκοπός είναι να εξεταστεί γιατί συνέβησαν έτσι τα πράγματα, και πως αλλιώς θα μπορούσαν να λάβουν χώρα. «Από επιστημονικής απόψεως, για να είμαστε σε θέση να προβλέψουμε τι θα μπορούσε στο μέλλον να συμβεί, πρέπει να γνωρίζουμε όχι μόνο αυτό που στο παρελθόν συνέβη, αλλά και το τι θα μπορούσε να είχε συμβεί»275. Στην περίπτωση ανάλυσης μετοχών, όλοι ξέρουν τι σημαίνει όταν εξετάζει κανείς την πορεία της αξίας των μετοχών στο παρελθόν, με σκοπό να προβλέψει τι θα γίνει στο μέλλον. Προς το παρόν, τέτοιες αναλύσεις εφαρμόζονται σε μικρή κλίμακα και στο ανθρώπινο βίωμα (κατά την διερεύνηση, για παράδειγμα, απάτης σε επιχειρήσεις της Wall Street), και πιθανόν εφαρμόζονται ήδη από τμήματα προσωπικού μεγάλων επιχειρήσεων. 275

Duncan J. Watts, Six Degrees: The Science of a Connected Age, σ. 246.

281

Όσον αφορά την συλλογή των «Big Data», βρισκόμαστε στην προβιομηχανική εποχή276, όπως λέει ο Martin Wattenberg, μηχανικός στην Google. Τέτοια «δεδομένα συναλλαγών», δηλαδή τα αποτελέσματα επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων καθώς και ανθρώπων και ανθρώπων, αποθηκεύονται σε τεράστιες υπεραγορές, και όποιος κοιτάξει καλά θα δει, πως αυτά (τα δεδομένα) είναι χέρια και πόδια, κινήσεις και εγκεφαλικά ρεύματα, που περιμένουν να μετατραπούν σε χρήμα. Είναι οι κούκλες (τα αυτόματα) του μουσείου του Merlin, που εκτελούν μεμονωμένες κινήσεις των χεριών και των βλεφάρων. Εταιρίες όπως η αμερικάνικη ClearStory προσφέρουν τέτοιες πληροφορίες, σε κάθε επιθυμητή μορφή, συνδυάζοντας τις δημοσίως προσβάσιμες πληροφορίες με αυτές που τους παρέχουν διάφορες εταιρίες. «Σε ποιο μέρος, ποιους ανθρώπους και πως θα έπρεπε να τους ταΐζει το McDonalds;», είναι ένα από τα ποιο αθώα ερωτήματα.

«Εμείς καθιστούμε τα δεδομένα καταναλώσιμα», είχε πει στην «New York Times» η προϊσταμένη Sharmila Shahani-Mulligan της ClearStory. Δεν πρέπει να ξενερώσουμε με την βαρετή λέξη «δεδομένα». Εννοείται 276

Quentin Hardy, ‘How Big Data Gets Real’.

282

το εξής: εμείς μεταμορφώνουμε τις ανθρώπινες σκέψεις και μικροχειρισμούς σε καταναλώσιμα υλικά. Περί τίνος πρόκειται όταν γίνεται λόγος για μεταστοιχειωμένο ψυχικό υλικό, μας το διασαφηνίζει η επιχειρηματίας Mulligan: «είναι το χρυσάφι που εδώ και 30 χρόνια βρίσκεται κλεισμένο στις βάσεις δεδομένων»277. ΣΧΟΛΙΟ: «πρέπει να μειώσεις όλους τους άλλους στο επίπεδο τού εγωισμού τους, σε μια μπλόφα, σε ένα σχέδιο το οποίο κρύβουν, και με το οποίο θέλουν να κερδίσουν το παιχνίδι της ζωής». Αυτό τό παιχνίδι παίζεται χρόνια τώρα, μέ μεγάλη επιτυχία, από ομάδες ανθρώπων υπεράνω πάσης υποψίας. Από τούς υποτιθέμενους παραδοσιακούς αποτειχισμένους ζηλωτές. Οι οποίοι μέσα στό σκοτάδι τής άγνοιάς τους εξελίχθηκαν σέ μεταμοντέρνους μεταανθρώπους. Διότι δέν μπορούν νά συλλάβουν ότι η σημερινή πρόοδος σημαίνει τήν βίαιη οπισθοδρόμηση στήν εποχή τής βαρβαρότητος. Καί ότι σ' αυτή τήν παροιμιώδη κοσμική οπισθοδρόμηση είναι φυσική η συνάντηση μέ τήν παναίρεση τού οικουμενισμού, μέ όλα τά νομίσματα τής προϊστορικής βαρβαρότητος. Ισχύει αυτό που κάποτε έγραψε ο Earl Shorris, πως αυτή είναι η εποχή της πληροφορίας, μόνο που η πληροφορία δεν είναι η πρόγονος της γνώσης, αλλά το εργαλείο τού πωλητή278. Για να αναφερθούμε στον τίτλο ενός επιτυχημένου βιβλίου, εάν στην νέα κοσμοθεωρία, ολόκληρο το σύμπαν είναι ένας υπολογιστής, που δεν κάνει τίποτε άλλο από το να επεξεργάζεται πληροφορίες, τότε έχουμε την εξής κατάσταση: ο μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος συντήκονται έτσι, όπως τότε την εποχή της μαγικής σκέψης. Δεν είναι αλήθεια πως μετράει μόνο αυτό που είναι χρήμα, αλλά ισχύει το εξής: τα πάντα είναι χρήμα. Κυριολεκτικά. Από τις μεμονωμένες αλληλουχίες τού γενετικού κώδικα μέχρι τους συνειρμούς της σκέψης, κάθε μορφή κίνησης στον χώρο και τον χρόνο. Στον κόσμο αυτό δεν υπάρχει πια καμιά δομική ανάγκη για κλασσική εργασία. Το ίδιο ισχύει και για ένα μεγάλο μέρος της πνευματικής εργασίας. Αγορές 277

Quentin Hardy, ‘Big Data for the Rest of Us, in One Start-Up’.

278

Shorris, A Nation of Salesmen, pos. 1796.

283

εργασίας αναδύονται για τους αναλυτές, οι οποίοι αξιολογούν πληροφορίες περί πληροφοριών, είτε στην Wall Street είτε στις επιχειρήσεις. Οι άνθρωποι δεν είναι πια γρανάζια αυτής της αυτόματης μηχανής, είναι τα προϊόντα της. Ένας μαθηματικός από το ΜΙΤ έγραψε: «Η αφελής προκατάληψη, πως τα φυσικά αντικείμενα είναι πιο πραγματικά από τα ιδεατά, είναι ακόμα βαθιά ριζωμένη στην δυτική σκέψη... μια συνέπεια της πίστης αυτής είναι το γεγονός πως η λογική μας έχει ακόμα την δομή φυσικών αντικειμένων»279. Στο σημείο αυτό αποκρύπτεται μια διαφορά, η οποία ανήκει όμως στην καθημερινή εμπειρία και στο common sense των ανθρώπων. Αν το πνεύμα χειρίζεται και ελέγχει τα αντικείμενα, τότε το ίδιο ισχύει και για το πνεύμα: μπορεί να το διαχειριστεί και να το ελέγξει κανείς όπως το ατσάλι που γίνεται λαμαρίνα για τα αυτοκίνητα. Ακόμα και η Danah Boyd, που εργάζεται στην Microsoft και ασχολείται με την επεξεργασία των Big Data, μιλά περί «μιας περίεργης στιγμής τρόμου»280. Γιατί σε ένα κόσμο, όπου τα μόνα συγκεκριμένα και χειροπιαστά πράγματα είναι οι πληροφορίες, οι ανθρώπινες αισθήσεις δεν μπορούν πια να είναι εργαλεία επιβίωσης, ούτε καν νόμιμα μέσα απόδειξης (ενοχής ή αθωότητας), παροχής στοιχείων. Κοιτάξτε, εκεί στην γωνία βρίσκονται άνθρωποι που συνομιλούν. Ανταλλάσσουν πληροφορίες, διασκεδάζουν, κάνουν συναλλαγές, ίσως και να μιλούν περί ανέμων και υδάτων. Το σημαντικό είναι ότι μέσω της ομιλίας σχηματίζουν ένα κοινό κοινωνικό χώρο. Μια αμερικάνικη εταιρία, με το ψηφιακό όνομα nTAG, έχει ειδικευθεί στην ανάλυση τέτοιων χώρων, και καταγράφει ακριβώς ποιος με ποιον και για πόσο μιλάει. Η συναλλαγή μεταξύ πνεύματος και πράγματος, μεταξύ Software και Hardware, λαμβάνει χώρα στις πράξεις ρουτίνας. Αυτός είναι ο λόγος, πού όλες οι θρησκείες δίνουν τέτοια αξία στα τελετουργικά. 279

George Gilder, Microcosm: The Quantum Revolution in Economics and Technology, σ. 21.

280

Hardy, ‘Rethinking Privacy in an Era of Big Data’.

284

Όλα εκεί μέσα είναι καθορισμένα, κάθε κίνηση του χεριού και κάθε λέξη, ένας αιώνιος αλγόριθμος, που στις περισσότερες περιπτώσεις σκοπό έχει την μεταμόρφωση της ύλης σε πνεύμα ή του πνεύματος σε ύλη. Είναι μια ανταλλαγή, που εκτείνεται από τον Μυστικό Δείπνο, και φτάνει μέχρι τα εργαστήρια των αλχημιστών και το Ζεν. Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα συμφωνούν, πως στην καθημερινότητα, είναι καλύτερα να κάνουν τις ρουτίνες οι σκλάβοι. Από τότε που ο Henry Ford είχε κατασκευάσει τις γραμμές παραγωγής, λένε πως οι ρουτίνα καταστρέφει τον άνθρωπο. Όλοι φέρνουν στον νου τους την αδιαφορία για τη δουλειά στις γραμμές παραγωγής, που είναι πιο κατάλληλη για τις μηχανές παρά για τα σκεπτόμενα όντα. Τώρα που αυτός ο σκλάβος με την μορφή του υπολογιστή ξεψαχνίζει ολόκληρη την ζωή μας για να βρει ρουτίνες, τις οποίες μπορεί να αναλάβει αντί ημών, οι προπαγανδιστές του νέου κόσμου της εργασίας πήγαν ένα βήμα παραπέρα. Υπάρχει πλέον η υποψία, πως ολόκληρη η συμβατική ζωή, η οποία δομείται πάνω σε μια σταθερή ταυτότητα και τακτική εργασία, πως δεν είναι άλλο παρά μια τέτοια ρουτίνα. Ο Andy Hargadon, καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, λέει: «20 χρόνια πείρα, είναι συχνά πείρα ενός έτους, που επαναλήφθηκε 20 φορές»281. Το «εγώ» είναι στην περίπτωση αυτή μόνο μια ενοχλητική συνήθεια, ένας αυτοματισμός, που κάνει τον άνθρωπο αμβλύνου και νωχελικό. Επειδή είσαι μόνο αυτό που κάνεις, και διαρκώς πρέπει να κάνεις κάτι νέο, παράγεται διαρκώς ένας νέος ασταθής εαυτός. Το προσωπικό εγώ, είναι στην γλώσσα της εφαρμοσμένης θεωρίας της πληροφορίας απλώς «noise»(θόρυβος): «Δεν χρειαζόμαστε ονόματα, τα ονόματα είναι απλώς θόρυβος»282, είχε πει ένας manager της Google στην New York Times. Αυτά μας υποβάλουν, συμφωνώντας πλήρως με την «ιδεολογία της Καλιφόρνιας», πως ο άνθρωπος ως άβαταρ και απελευθερωμένος από τα δεσμά της επανάληψης, θα γίνει σαν ασώματος, μια καθαρή 281

Hoffman and Casnocha, The Start-Up of You, σ. 22.

282

Hardy, ‘Rethinking Privacy in an Era of Big Data’.

285

ιδέα. Και θα έχει χρόνο και ησυχία για διαλογισμό και δημιουργικότητα, και δε θα έχει πια ως δικαιολογία την κοπιαστική εργασία, όταν θα του λείπει η δύναμη για την δημιουργικότητα αυτή. Αξίζει να δούμε τα πράγματα αυτά σε μια άλλη οθόνη, εκεί όπου οι άνθρωποι αναγκάζονται να τρώνε, γεννιούνται και πεθαίνουν. Όλα τα δεδομένα που προσφέρονται προς αγορά στις υπεραγορές δεδομένων, προέρχονται από γραμμές παραγωγής, όπου τα μηχανήματα απέσπασαν τα δεδομένα αυτά από τους ανθρώπους, σαν να ήταν πυρακτωμένα σύρματα. Και ενώ στην πραγματική οικονομία, τα ρομπότ συναρμολογούν από αμέτρητα μέρη αυτοκίνητα ή καφετιέρες, τα χρωματίζουν και τα πακετάρουν, και στο τέλος τους βάζουν και το όνομα της μάρκας, τα μηχανήματα του ψηφιακού καπιταλισμού διαλύουν πάνω στις γραμμές παραγωγής τους ανθρώπους, στα μέρη από τα οποία αποτελούνται. Αν ο άνθρωπος είναι αυτό που κάνει, τότε ισχύει και το αντίστροφο: γνωρίζει κανείς τι είναι ο κάθε άνθρωπος, παρατηρώντας αυτό που κάνει. Και αν γνωρίζει κανείς αρκετά (έχοντας επαρκείς πληροφορίες), γνωρίζει τι πρόκειται να κάνει ένας άνθρωπος, ακόμα και αν ο ίδιος δεν το υποπτεύεται ακόμα. Στην θεμελιώδη μελέτη του περί της εκμηχάνισης, ο Sigfried Giedion είχε επισημάνει πως η γραμμή παραγωγής ήταν από την αρχή μια αυτόματη μονάδα, «όπου ο άνθρωπος λειτουργεί μόνο ως παρατηρητής»283. Η παρουσία των εργατών είναι παροδική, και αναγκαία μόνο εφόσον οι μηχανές δεν είναι ακόμα σε θέση να εκτελέσουν πολύπλοκους χειρισμούς. Το 1929, εν μέσω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, ο επιχειρηματίας L. R. Smith έκανε το επόμενο, αναμενόμενο βήμα, γράφοντας ένα κείμενο με τον τίτλο «Οικοδομούμε ένα εργοστάσιο που θα λειτουργεί χωρίς ανθρώπους». Το ενδιαφέρον δεν είναι το όραμα του Smith, το οποίο συναντούμε καθημερινά, αλλά το πως του ήρθε αυτό το όραμα: «Η απάντηση βρισκόταν στο ασυνείδητο των μηχανικών... είναι πολύ πιθανόν, ότι η παρατήρηση των εργατών που καθημερινά κάνουν την ίδια 283

Sigfried Giedion, Mechanization Takes Command: A Contribution to Anonymous History.

286

κίνηση, να μας έδωσε την αφορμή, να θέλουμε να καταστήσουμε την παραγωγή του αμαξώματος 100% μηχανική»284. Αν σήμερα όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν την οδηγία να εκπαιδεύουν όλο και περισσότερους ειδικούς, τίθεται το ερώτημα, αν οι ειδικοί είναι αναγκαίοι, ώστε οι μηχανές να μάθουν από αυτούς την ειδικότητα, και στο τέλος να τους αντικαταστήσουν. Ο Hugh Kenner έγραψε: «Αν μια ανθρώπινη εξειδίκευση παρατηρηθεί επισταμένα, μπορεί να αναπαραχθεί μηχανικά. Και αν ένας άνθρωπος έχει γίνει ειδικός, τότε αυτός ο άνθρωπος μπορεί να αναπαραχθεί μηχανικά»285. Αυτό ισχύει ιδιαιτέρως τότε, όταν η γνωσιακή αποδοτικότητα των υπολογιστών αυξάνεται στον βαθμό, που οι cyber-ευαγγελιστές τής εποχής μας προβλέπουν. Το γεγονός ότι παρακολουθούμαστε από μηχανές -μια ιδέα πρέπει πρώτα να έρθει στον μηχανικό- έχει συνήθως τρεις αλληλεπικαλυπτόμενους λόγους στα πλαίσια του κράτους-αγοράς τής πληροφορίας: στην περιοχή τής παρακολούθησης, σκοπός είναι η απόκτηση γνώσης για την μελλοντική κοινωνική συμπεριφορά μας, ώστε να μας ελέγχουν. Στον χώρο της κατανάλωσης, να αποκτήσουν γνώση για την αγοραστική συμπεριφορά μας, ώστε να μας συμβουλεύσουν (ή επηρεάσουν/χειραγωγήσουν). Στον χώρο της παραγωγής, σκοπός είναι να αποκτήσουν γνώση περί της γνώσης μας, για να μας αντικαταστήσουν. [ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ]. Σήμερα, στην εποχή του «Big Data», στις γραμμές παραγωγής δεν βρίσκονται πλέον ανθρώπινοι παρατηρητές. Βρίσκονται συσκευές τις οποίες φέρουμε πάνω μας, που παρακολουθούν κάθε μας βήμα και χειρισμό και σκέψη, τα αναλύουν, τα αποθηκεύουν στις ψηφιακές «αποθήκες», και αναλόγως της ανάγκης των πελατών, τα συνθέτουν εκ νέου. Η διαφορά προς τις αίθουσες των εργοστασίων, που περιέγραψε ο Sigfried Giedion, έγκειται στο ότι, οι μοντέρνες τεχνολογίες, οι οποίες λειτουργούν μέσω μιας επιφάνειας υπολογιστή (computer interface), δεν 284

L.R. Smith, ‘We Build a Plant to Run without Men’, The Magazine of Business, February 1929.

285

Kenner, The Counterfeiters, σ. 25.

287

εκτελούν απλά τους χειρισμούς, αλλά μεταφράζουν και κάθε χειρισμό σε πληροφορία. Είναι σαν να γράφουν ταυτόχρονα ένα ατελείωτο μυθιστόρημα, για το τι κάνουν οι άνθρωποι μαζί τους και δια μέσου αυτών. Τώρα πια δεν πατιέται απλά ένα κουμπί, αλλά ταυτόχρονα γράφεται και ένα κείμενο. Η νέα γλώσσα της εργασίας ερωτά: Πότε; Πού; Για πόσο (χρόνο); Με ποια διάθεση; Με ποιον; Πόσο συχνά; Πόσο γρήγορα; Με αυτό το συνοδεύον κείμενο, δεν περιγράφεται και διαβάζεται, μόνο ο εργάτης που χειρίζεται την μηχανή αλλά ο καθένας που μέσω της ψηφιακής μηχανής λαμβάνει μέρος στην αγορά της σκέψης και του λόγου. Η πρώτη που επεσήμανε αυτό το φαινόμενο ήταν η Shoshana Zuboff, η οποία είχε εφεύρει την λέξη «ηλεκτρονικό κείμενο», για να περιγράψει αυτό το περιβάλλον εργασίας, προς το τέλος της δεκαετίας του ’80286. Από τότε, όχι μόνο ο κόσμος τής εργασίας, αλλά ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου, κατατρέχεται από το ηλεκτρονικό κείμενο, σαν να είναι η σκιά τους. Ελάχιστοι από μας γνωρίζουμε αυτό το κείμενο. Οι περισσότεροι είμαστε αναλφάβητοι, όσον αφορά στο μυθιστόρημα αυτό της ζωής μας. Γραμμένο σε μια γλώσσα που δεν την καταλαβαίνουμε, κρυπτογραφημένο σαν τις ιερές γραφές, που το ερμηνεύουν εξηγητές και ερμηνευτές, που τα μέτρα τους δεν είμαστε σε θέση να αμφισβητήσουμε. Κανένας εργοδότης, καμιά «Homeland Security», κανένα Google, Apple, Amazon δεν ανοίγουν τα χαρτιά τους, εκεί όπου γίνονται σοβαρά τα πράγματα, στον υποτίθεται διαφανή κόσμο. Είναι σαν τους ιερείς, που με φθόνο φυλάνε την ερμηνεία του λόγου του Θεού. Η δύναμη της μοντέρνας εποχής βρίσκεται στο ποιος και βάσει ποιων κανόνων ερμηνεύει τα κείμενα αυτά - όπως προφητικά το επεσήμανε η Shoshana Zuboff πριν από δεκαετίες.

286

Shoshana Zuboff, In the Age of the Smart Machine: The Future of Work and Power.

288

Οι κανόνες αυτοί αντιστοιχούν σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ανθρώπινο controlling: ο μόνος σκοπός είναι η αποδοτικότητα και η βελτίωση, είτε πρόκειται περί αγοράς, πρόβλεψης ρίσκου των μετοχών είτε για αρρώστιες. Το ηλεκτρονικό κείμενο χρησιμοποιείται για να καθορίσει την συνειδητή ή ασυνείδητη λογική της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Πάνω απ’ όλα όμως, το κείμενο αυτό θα πρέπει να αποκαλύψει, πράγμα που δεν συζητείται, τις αντιφάσεις που επιδεικνύει η συμπεριφορά μας.

289

29. Εσύ Πως η ουσία ενός προσώπου αποκωδικοποιείται και γίνεται εμπόρευμα

Εάν κάποτε αγαπητέ αναγνώστη θα έχεις προβλήματα –είτε στον έλεγχο διαβατηρίου, στην δουλειά σου ή στη φερεγγυότητα σου κατά την αίτηση για ένα δάνειο- το πράγμα θα αφορά πάντα σε αντιφάσεις. Όλη η καριέρα τού «νούμερο 2» και των εργαλείων του είναι ένα διανοητικό εγχείρημα, με σκοπό την εξάλειψη τών αντιφάσεων. Το μάντρα τής νεοκλασσικής οικονομίας ήταν η αυτό-συνέπεια τού «νούμερο 2», τού homo oeconomicus: δεν μπορούσε να συμπεριφερθεί αντίθετα προς τις εγωιστικές του ορμές. Ακόμα και αλτρουιστής υπηρετεί μόνο το συμφέρον του. Σε όλα εμπεριέχεται μια λογική, ακόμα και στην αντίφαση, στην αποτυχία, στην προσπάθεια να θες να είσαι κάτι άλλο από αυτό που είσαι. Γενιές οικονομολόγων και ψυχολόγων μπορεί να είχαν διαφωνίες ως προς την διάγνωση αυτή. Στην εποχή όμως της υπολογισιμότητας τών πάντων, η διάγνωση αυτή είναι επίκαιρη όσο ποτέ. Εκεί όπου η σκέψη, όπως και η συνειδητή και η ασυνείδητη πράξη ενός ανθρώπου επιδεικνύαν αντιφάσεις, υπάρχει η δυνατότητα να ανιχνευθούν οι «αληθινές» του προθέσεις: οι εγωιστικοί του σκοποί. Πολύ σπάνια, ουσιαστικά μόνο όταν σε δίκες στις ΗΠΑ η τεχνολογία καλείται να προσφέρει νομικές αποδείξεις, μπορούμε να ρίξουμε μια ματιά στο βάθος αυτής τής μεθόδου ανάλυσης. «Η δουλειά μας είναι κάπως έτσι: σαν να διαβάζεις διασταυρούμενες αναφορές σε ημερολόγια ανθρώπων, γραμμένα με υπερβολική ακρίβεια και τάξη», λέει η Elizabeth Charnock, CEO της εταιρίας Cataphora287. Η εταιρία της ανέλυε για χρόνια δεδομένα που χρησιμοποιούνται στις δίκες, ιδιαιτέρως δεδομένα που αφορούν την Wall Street.

287

Elizabeth Charnock, E-Habits: What You Must Do To Optimize Your Professional Digital Presence, σ. 6.

290

Τώρα που πούλησε αυτό το τμήμα, ανήκει στους λίγους εκείνους ανθρώπους που είναι σε θέση να μιλήσουν ανοικτά για τα συστήματα αυτά. Είναι ένα ιδιαίτερο είδος ημερολογίου: «Η επίπτωση όμως είναι πολύ μεγαλύτερη, γιατί προφανώς οι περισσότερες πράξεις στην πραγματική ζωή εκτελούνται σε κατάσταση αυτόματου πιλότου. Για τον λόγο αυτό, το πορτραίτο το οποίο σχηματίζουμε από αυτές τις πράξεις, μας αποκαλύπτει την ουσία ενός προσώπου με σαφήνεια μεγαλύτερη από ποτέ»288. Οι «συντάκτες ημερολογίων», οι συγγραφείς δηλαδή, ήταν αυτοί που προείδαν, γύρω στο 1900, την κατάρρευση των διηγήσεων περί ζωής. «Το πορτραίτο του Dorian Gray», του Oscar Wilde, όπου ο ήρωας μένει νέος ενώ το πορτραίτο του γηράσκει και ασχημίζει, είναι στα μάτια των αναλυτών, μια συμφωνία με τον διάβολο την οποία κάνουν πολλοί στις μέρες μας, χωρίς να το σκέφτονται καθόλου. Γράφει η Charnock: «Μια παρόμοια απόκλιση δημιουργείται μεταξύ τών ωραιοποιημένων ψηφιακών ταυτοτήτων, τις οποίες οικοδομούν οι άνθρωποι στα κοινωνικά δίκτυα, και τού πορτραίτου τού ψηφιακού τους εσύ, το οποίο σχηματίζουμε συλλέγοντας και συνδυάζοντας όλα τα διαθέσιμα δεδομένα περί αυτών, από όλες τις διαθέσιμες πηγές»289. Από τον Oscar Wilde, περνώντας στον Kafka, τον Aldous Huxley και τον George Orwell, μέχρι και τον Max Frisch, η διήγηση περί του χαμού τής ταυτότητας, έσωζε την ταυτότητα. Παρά τον πεσιμισμό τους ακόμα και κοινωνιολόγοι, όπως ο Richard Sennett, οι οποίοι από την δεκαετία του ’90 είχαν επισημάνει τήν αποδυνάμωση τού ατόμου στον κόσμο τής εργασίας κατά την εποχή τής παγκοσμιοποίησης, πίστευαν πως το παιχνίδι θα συνέχιζαν να το παίζουν άνθρωποι.

288

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 6.

289

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 23.

291

Τώρα άλλαξε ο συγγραφέας. Η Charnock και οι συνεργάτες της, ανακάλυψαν προς έκπληξή τους, πως ήταν σε θέση «να περιγράψουν τον χαρακτήρα ανθρώπων και οργανισμών με κλινική ακρίβεια»290. Σε αυτήν την επιχειρησιακή έκθεση θα είναι γραμμένη στο μέλλον η διήγηση του εγώ, που είναι η ζωή μας. Μπορεί να έχεις μελετήσει, σπουδάσει, να αγόρασες νέο κοστούμι για να παρουσιαστείς στον νέο πιθανό εργοδότη σου - αλλά το ψηφιακό εσύ δεν φοράει κοστούμια, και τα διπλώματα του είναι ψηφιακά δεδομένα, που στον ελάχιστο βαθμό περιέχουν το απολυτήριο και το πτυχίο σου (τα ακαδημαϊκά δεδομένα σου).

Η Charnock, η οποία από το 2002 έχει αναλύσει εκατομμύρια e-mails και ηλεκτρονικά δεδομένα («πιθανόν και τα δικά σου αγαπητέ αναγνώστη», όπως ειλικρινά παραδέχεται), διερωτάται, ποια είναι η απάντησή σου, «εάν το Google έχει αποφασίσει ότι είσαι ύποπτος;»291 Οι νέες ιστορίες ζωής δεν είναι πια διηγήσεις για το εγώ αλλά για το εσύ. Μια εκτεταμένη, εν μέρει υψηλού επιπέδου μαθηματική βιβλιογραφία, ζωοποιεί αυτό το «ψηφιακό εσύ», και το μεταμορφώνει (με μια διαδικασία που κόβει την ανάσα) σε συμπαίκτη στο μεγάλο παιχνίδι της ζωής τού «νούμερο 2», χωρίς να το καταλάβει ποτέ κανένας από μόνος του: 290

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 7.

291

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 3 και 4.

292

Το «νούμερο 2», ο αναλυτικός αλγόριθμος, και το ψηφιακό εσύ (ο ίδιος ο άνθρωπος δηλαδή), το «νούμερο 1», βρίσκονται αντιμέτωποι όπως οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση στον Ψυχρό Πόλεμο. Η διαφορά είναι ότι είναι σχεδόν αδύνατο να αναλύσει κανείς τις κινήσεις τού «νούμερο 2». Το πολύ να υποπτευτεί κανείς ότι παίζουν μαζί του και γι’ αυτό προσέχει την επικοινωνία του. Το νούμερο 2 όμως γνωρίζει την δύναμη τής συνήθειας, και ξέρει πως κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει την συμπεριφορά του για πολύ καιρό. Αυτοί οι αλγόριθμοι φυσικά δεν καταλαβαίνουν τι εννοεί κανείς με λέξεις όπως «λυπημένος», «αδιάθετος», «εξοργιστικός». Δεν γνωρίζουν το συναίσθημα που έχει κάποιος που στο e-mail του είναι «χαρούμενος», γελά ειρωνικά, ή το πρωί απαντά πρώτα σέ συγκεκριμένα e-mails, και άλλα τά αγνοεί. Δεν καταλαβαίνουν επίσης τι «σημαίνει» όταν ένας χρηματιστής εξετάζει μετοχές και συμβουλεύει τους πελάτες του τι να αγοράσουν, και μερικά λεπτά αργότερα παραπονιέται για «αγορές σε κατάθλιψη». Οι αλγόριθμοι δεν χρειάζεται να τα καταλαβαίνουν όλα αυτά, και με τον τρόπο αυτό βρίσκονται σε πλήρη συμφωνία με την νεοκλασσική οικονομία. Αυτό που το «νούμερο 2» πραγματικά κάνει δεν θα εκπλήξει κανένα που παρακολούθησε την μέχρι τώρα δράση του: μεταφράζει την επικοινωνία σε ένα οικονομολογικό μοντέλο. Κάτω από την επιφάνεια των λέξεων δουλεύει μια οικονομία του πάρε-δώσε, σαν μια μηχανή. «ευχαριστώ» και «παρακαλώ», «ναι» και «όχι», μέσα σέ αμέτρητες συνάφειες, μια οικονομία του κέρδους και της απώλειας, της μπλόφας, της τιμωρίας και της επιβράβευσης. «Αφού είχαμε εργαστεί (με τους αλγόριθμους) για κάποιο χρονικό διάστημα, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε, ότι ξέραμε περισσότερα για τους σκοπούς τους -πραγματικά περισσότερα- απ’όσα γνώριζαν οι σύζυγοι και στενοί φίλοι τους. Ίσως περισσότερα και από τους ίδιους. Δεν ξέραμε μόνο αν είναι ευτυχισμένοι ή όχι, αλλά και τι τους κάνει να είναι έτσι, και πως συμπεριφέρονται σε κάθε τους διάθεση. Μπορέσαμε να εξετάσουμε την λογική συνέπεια τών θεωρήσεων τους, και να διαπιστώσουμε, αν εξέφραζαν τις ίδιες θέσεις σε διαφορετικούς ανθρώπους. Βλέπαμε ποιος μοιραζόταν γενναιόδωρα την αναγνώριση για 293

την δουλειά του, και ποιος διεκδικούσε για τον εαυτό του την αναγνώριση για τα πάντα, εκτός από την εφεύρεση του ίντερνετ»292. Βρισκόμαστε τώρα στα έγκατα της μηχανής, και ακούμε υπόκωφα το παράπονο του Ken Binmore, ότι οι άνθρωποι θέλουν να παρουσιάζονται ωραίοι, και απογοητεύονται/τρομοκρατούνται όταν τους παρομοιάζει κανείς με τον εγωιστικό Mr. Hyde. Η καλή είδηση για τον Binmore και την παρέα του, είναι το γεγονός ότι, είναι εντελώς αδιάφορο το πως θέλει ο καθένας να βλέπει τον εαυτό του. Είναι εντελώς αδιάφορο, το εάν γράφουμε βιβλία περί αλτρουισμού και κοινωνικού κράτους. Αδιάφορο αν κάποιος βοηθά άλλους. Ας μην ξεχνάμε, δεν αντιφάσκει με τον τρόπο αυτόν προς την θεωρία, αλλά εργάζεται με συνέπεια για το συμφέρον του. Η υπολογιστική μηχανή τού «νούμερο 2», υπολογιστική τής αγοράς, είναι προπονημένη να ανιχνεύει τις μπλόφες. Και από την εποχή που ο Dr. Nash δημιούργησε την εξίσωση ισορροπίας, η μηχανή είναι σε θέση να δει την μπλόφα, ιδιαιτέρως τότε, όταν δεν μπορεί κάποιος να δει τον αντίπαλο του και δεν μπορεί να μιλήσει μαζί του. Η Charnock περιγράφει πόσο δύσκολο θα ήταν, να καταλάβει κανείς τον «χαρακτήρα» και τους «σκοπούς» των άλλων, εάν μιλούσε μαζί τους. Όπως είδαμε όμως, στον κόσμο του «νούμερο 2» δεν έχουμε να κάνουμε με ψυχολογία. Σκοπός είναι η στρατηγική ανάλυση τής συμπεριφοράς των άλλων, ώστε να καταλάβει κανείς τους δρόμους και τις κινήσεις τού παιχνιδιού, του αδιάκοπα εγωιστικού συμφέροντός τους. Αυτό ίσως να ακούγεται αφηρημένο για μερικούς. Στην πρακτική εργασία ενός αναλυτικού data miner (ειδικός που ασχολείται με την εξόρυξη/άντληση δεδομένων), γίνονται πολύ συγκεκριμένα τα λόγια: «Οι άνθρωποι θέλουν να θεωρούνται ευγενικοί και λογικοί, ακόμα και εκείνοι που είναι στην πραγματικότητα κακοί και χολερικοί... εμείς όμως έχουμε ένα μοναδικό πλεονέκτημα. Σπάνια συναντάμε τους “στόχους” μας. Αντί αυτού μελετούμε ένα αντιπροσωπευτικό μέσο όρο των ηλεκτρονικών τους ιχνών. Μερικά ίχνη βρίσκονται χρόνια πίσω... για 292

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 6-7.

294

τους περισσότερους ανθρώπους, τα ίχνη αυτά αντιστοιχούν σε εκατοντάδες και χιλιάδες στοιχεία δεδομένων»293. Στον χώρο εργασίας, οι άνθρωποι θέλουν αναγνώριση, επιτυχία, χρήμα, δύναμη. Είναι μια κοινωνική οικονομία η οποία αξιολογείται και μετατρέπεται (υπολογιστικά) με την βοήθεια μιας κοινωνικής φυσικής. Το «νούμερο 2» όμως, μπορεί όλα αυτά να τα μεταφράσει σε «commodities», σε εμπόρευμα, μπορεί να εφαρμόσει «utilities» (λειτουργίες χρήσης) και να καθορίσει, πώς και σε ποιο βαθμό έχει επιτευχθεί η ισορροπία κατά Nash, στις ψηφιακές επικοινωνίες. Παίζει τον Ψυχρό Πόλεμο, για πάντα, και με το ίδιο πάντα αποτέλεσμα: «Το ψηφιακό εσύ συλλαμβάνεται πολύ πιο συχνά από το πραγματικό εσύ, όταν λέει ψέματα, απατά και κλέβει στον χώρο εργασίας»294, σύμφωνα με την εμπειρία της Elisabeth Charnock. Έχει σημασία να σημειώσουμε, πως η εταιρία της Elisabeth Charnock, «Cataphora», με τα εργαλεία που διαθέτει, έχει αποκαλύψει πραγματικές απάτες και ψέματα, ακόμα και στα μεγάλα οικονομικά σκάνδαλα. Το ότι μιλά τόσο ανοικτά είναι κατά κάποιον τρόπο αντί-επαναστατικό, και της αξίζει μεγάλος σεβασμός, γιατί μας δείχνει πως λειτουργούν τα συστήματα: στον κάθε ένα και στην κάθε μια, στους οποίους εφαρμόζονται. Όταν η Cataphora κάνει την έρευνα της, τότε ο εργαζόμενος (περί του οποίου γίνεται η έρευνα) λαμβάνει από τον εισαγγελέα μια επιστολή παγώματος (freeze letter), που του απαγορεύει κάθε ψηφιακή επικοινωνία, όπως και σβήσιμο ή αλλαγή των περιεχομένων τής προηγούμενής του επικοινωνίας. Είναι όμως σαφές, πως οι ίδιες διαδικασίες μπορούν να εφαρμοστούν και σε ζωντανά αντικείμενα, σε πραγματικό χρόνο, και χωρίς διακοπή. «Τι ξέρει αυτός, που δεν το ξέρω εγώ;» ήταν η ερώτηση ενός χρηματιστή προς τον υπολογιστή του, τον οποίο συναντήσαμε σε ένα από τα προηγούμενα κεφάλαια. Στο περιβάλλον της θεωρίας παιγνίων μετά την ανάλυση των πληροφοριών, στο Πενταγώνο και στα 293

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 16.

294

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 21.

295

χρηματιστήρια, πληροφορίες που τις συνέλεξαν από αντιπάλους για τους οποίους τόσο λίγα γνωρίζουν, αρχίζει το «κρυφό παιχνίδι», ο μεγάλος ελιγμός, όπου τα πράγματα δεν σημαίνουν πια αυτό που σημαίνουν, αλλά είναι εκεί μόνο για να στέλνουν σήματα, τα οποία προκαλούν ορισμένες, επιθυμητές κινήσεις για τον παίκτη που στέλνει τα σήματα αυτά. Όπως για παράδειγμα εδώ: «Το γεγονός ότι το πορτραίτο (του ανθρώπου) μπορεί να ζωγραφιστεί με προγράμματα τού υπολογιστή, δίνει στο όλο πράγμα ένα χαρακτήρα αντικειμενικότητας. Οι δικηγόροι και εισαγγελείς, με τους οποίους συνεργαζόμαστε, χρησιμοποιούν στις δίκες τις αρχαιολογικές μας έρευνες και τα προσωπικά πορτραίτα που δημιουργούμε με τον υπολογιστή... σημαντικοί μάρτυρες και ύποπτοι σε μεγάλες δίκες, αναμένουν συγκεκριμένες ερωτήσεις που σχετίζονται με την υπόθεση. Ο δικηγόρος τους, τούς προετοιμάζει. Αυτό που δεν περιμένουν είναι ερωτήσεις που τους βγάζουν από την ισορροπία, όπως για παράδειγμα, γιατί άλλαξαν τις συνήθειες τους τον τελευταίο καιρό. Με άλλα λόγια, σε μια δίκη που έχει ως αντικείμενο ατύχημα που προκλήθηκε από κάποιο ελαττωματικό προϊόν, αποφασιστική είναι η ερώτηση: “πότε υποπτευτήκατε για πρώτη φορά ότι το προϊόν μπορεί να είναι ελαττωματικό;”. Αλλά μια ερώτηση όπως: “Γιατί σταματήσατε να βγαίνετε τίς Παρασκευές με τον James;” ή “Γιατί ξεκινήσατε να διαγράφετε e-mails στα τέλη κάθε μηνός”, ξαφνιάζει και προκαλεί σύγχυση, πράγμα που ο πελάτης μας εκμεταλλεύεται»295. Στην «οικονομία τού πνεύματος» κανείς δεν έχει τον χρόνο να περιμένει, πότε θα κάνει ο άλλος κάποιο λάθος. Τα λάθη είναι ήδη κάτι που συμβαίνει στην πραγματικότητα. Το είδωλό (στον καθρέφτη) τους στον ψηφιακό εαυτό, είναι οι «αντιφάσεις». Και ο κώδικας δεν αφιερώνεται σε τίποτα τόσο πολύ όσο στην ανακάλυψη και αποκάλυψη των αντιφάσεων. Στον κόσμο του 20ου αιώνα εξαφανίστηκαν πολλές από τις αντιφάσεις μας, χωρίς να το καταλάβουμε, εμείς και το περιβάλλον μας. Στην οικολογία τής πληροφορίας τού 21ου αιώνα, οι αντιφάσεις είναι αναπόφευκτες. Σε ένα σύστημα καθαρού πνεύματος, όπου οι σκέψεις

295

Elizabeth Charnock, E-Habits, σ. 6.

296

μεταφέρονται με ένα άγγιγμα, οι σκέψεις καταλήγουν αναγκαίως σε πράξεις και παραβάσεις κανόνων. Υποτιμά κανείς την ανάλυση, εάν πιστεύει, ότι οι αντιφάσεις αφορούν μόνο διανοητικές ασυμφωνίες. Το software, δεν αναλύει μόνο το λεξιλόγιο, την σύνταξη των προτάσεων, αλλά και συναισθήματα, που αντιφάσκουν προς τις πράξεις, σε ένα άξονα (συντεταγμένων) χρόνου, που αποδίδει το μέτρο καλής και κακής διάθεσης. Το τι έκανε κάποιος, τι κάνει και τι πρόκειται να κάνει: ο διαμελισμός του ανθρώπου τον καθιστά μια δέσμη αμέτρητων δεδομένων, που στην «οικονομία του πνεύματος» δεν διαθέτει σώμα και ταυτότητα, γίνεται απλώς ένα αρχείο, μια επιλογή, ένα μέλλον (future), το οποίο υπολογίζει το «νούμερο 2» σύμφωνα με μια τιμή, η οποία (τιμή) αποτελείται από διάφορες πλειοδοτήσεις (ενέργειες). Όπως οι μηχανικοί τής δεκαετίας του ’30 μετέφρασαν τις επαναλαμβανόμενες κινήσεις των εργατών σε κινήσεις των ρομπότ, έτσι οι κώδικες μεταφράζουν επαναλαμβανόμενα σχήματα σε διακριτά πακέτα πληροφοριών. Επιτρέπουν έτσι όχι μόνο αναλύσεις του παρελθόντος, αλλά και προβλέψεις για το προσωπικό μέλλον. Στις διάφορες διαδικασίες δημιουργίας μοντέλων, για τους χώρους εργασίας, την κατανάλωση, τις μεγάλες γεωπολιτικές αλλαγές, ο άνθρωπος ήδη ζει σε ένα συγκεκριμένο μέλλον, το οποίο μέλλον, όπως συμβαίνει με τις μετοχές, καθορίζει την αξία στο παρόν, η οποία (αξία), ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία διαμορφώνει το μέλλον. Αυτή η διαδικασία ξεκινά με την γενετική πρόβλεψη ασθενειών και τελειώνει στον χώρο εργασίας, στην εκπαίδευση, και στην παροχή στεγαστικού δανείου. Ακόμα και για αυτό υπάρχει ένα παιχνίδι. Ο Jeremy Bailenson, από το πανεπιστήμιο Stanford, ονομάζει τα συστήματα αυτά «Veja Du»: στις προσομοιώσεις βλέπουμε τι συμβαίνει με τα σώματα, προϊόντα, ανθρώπους, και από αυτά που βλέπουμε υπολογίζουμε τι θα συμβαίνει στο μέλλον. Αυτή είναι η μεγάλη μηχανή μετουσίωσης, η οποία δεν κυριαρχεί στα πάντα στην Γερμανία, επειδή, αντίθετα προς την Αγγλία και τις ΗΠΑ, η

297

πραγματική οικονομία μπορεί να παίξει στην Γερμανία ένα ρόλο προσγειωμένης κοινής λογικής. Αν κοιτάξουμε όμως τον αγγλοσαξονικό κόσμο, θα δούμε, πως δεν υπάρχει και μεγάλη διαφορά μεταξύ αυτοματοποίησης τής ανθρώπινης ζωής και των «εργοστασίων χωρίς ανθρώπους» του L. R.Smith. Απλώς, τώρα έχουμε ένα εργοστάσιο αποτελούμενο από ανθρώπινες σκέψεις, όνειρα, ελπίδες, ψέματα και στρατηγικές. Σχόλιο: Στην «οικονομία τού πνεύματος» κανείς δεν έχει τον χρόνο να περιμένει, πότε θα κάνει ο άλλος κάποιο λάθος. Και ο κώδικας δεν αφιερώνεται σε τίποτα τόσο πολύ όσο στην ανακάλυψη και αποκάλυψη των αντιφάσεων. ΚΑΙ Η ΑΠΟΤΕΙΧΙΣΗ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΧΕΙ ΣΑΝ ΚΥΡΙΟ ΜΕΛΗΜΑ ΤΗΣ ΤΙΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ. ΚΑΙ ΑΥΤΗ Η ΑΣΧΟΛΙΑ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ. ΑΣ ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΣΟΥΜΕ. Δέν είναι απίστευτο νά μάς αποκαλύπτεται η καταγωγή τής επαναστάσεως τών αποτειχισμένων; Ο λόγος γιά τόν οποίο κυνηγούν μέ τόση μανία τίς αντιφάσεις τού Άλλου; Η ανακάλυψη ότι η παράδοση τήν οποία επικαλούνται δέν είναι εκκλησιαστική αλλά ψηφιακή; Δέν αποκτά νέο νόημα η προπαγάνδα τους ότι όποιος αποτειχίζεται αποκτά αυτομάτως τήν χάρι; Τού 15ου κανόνος; Τήν χάρι τού ψηφιακού πνεύματος βεβαίως, τό οποίο ταύτισε μέ τήν χάρι τού Κυρίου πρώτος ο Μέσκος! Δέν μάς έφτανε η αυτόματη δωρεά τού Αγίου Πνεύματος διά τής χειροτονίας τού κληρικαλισμού, προστέθηκε καί ο 15ος κανόνας γιά νά μήν στερείται ο λαός. Ο ΑΛΛΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΙΧΙΣΕΩΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΓΙΟΣ ΣΑΤΑΝΑ, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΤΕ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΟΥΤΕ ΒΑΠΤΙΣΜΕΝΟΣ, ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ.

298

Εξάλλου όπως βλέπουμε η λεγόμενη θεολογία τού Ζηζιούλα καί τού Γιανναρά, δέν είναι παρά έκφραση τού πνεύματος τής εποχής. Ακόμη καί στό ψηφιακό Σύμπαν παίζει πλέον καθοριστικό ρόλο ο Άλλος. ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΟΜΩΣ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΗΘΟΥΜΕ.

ΝΑ

ΕΚΠΛΑΓΟΥΜΕ ΚΑΙ

ΝΑ

ΕΙΧΑΜΕ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΤΕΙ. ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΓΕΝΝΙΕΤΑΙ ΣΤΟΝ ΑΛΛΟΝ. ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗΣ. ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΛΑΣΕΙ ΤΟ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΦΡΟΝΗΜΑ. Ο ΝΕΟΣ ΘΕΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ.

299

30. Μαζική παράνοια Αφθονία, πλούτος για όλους και η κοινωνία της γνώσης

Το αύταρκες μίνι οικονομικό σύστημα τού Ροβινσώνα Κρούσου, χρησίμευσε για πολύ καιρό και στους οικονομολόγους ως μοντέλο για τό πώς ο άνθρωπος «κάνει και πράττει», σύμφωνα με τον Walter Kempowski. Χρειάστηκαν εκατοντάδες χρόνια, μέχρι που ένας αναγνώστης ανακάλυψε το σήμερα πλέον διάσημο σφάλμα στο βιβλίο «Ροβινσών Κρούσος»: ο Ροβινσώνας κολυμπά γυμνός για να πάει στο πλοίο, όπου είναι τα εργαλεία τα οποία χρειάζεται για να επιβιώσει, και τα οποία βάζει στις τσέπες των ενδυμάτων, τα οποία όμως δεν φοράει αφού είναι γυμνός. Κανείς δεν γνωρίζει γιατί ο Daniel Dafoe υπέπεσε σε αυτό το σφάλμα. Ίσως να ήταν αφηρημένος. Ίσως να ήταν σαδιστής. Σε ένα μέρος γεμάτο θησαυρούς, δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από την πρόταση «πάρε όσα μπορείς», την στιγμή που δεν μπορείς να πάρεις τίποτα. Ίσως ο Dafoe να ήθελε με λεπτότητα να υποδείξει, πως ολόκληρη η ιστορία, την οποία δεν διηγείται ο ίδιος, αλλά κάποιος Ροβινσώνας Κρούσος, λειτουργεί μόνο στην φαντασία. Είναι το λάθος το οποίο έχει εισχωρήσει κρυφά στις βιογραφίες των ανθρώπων. Τις βιογραφίες αυτές δεν διηγούνται σήμερα λέξεις, αλλά τύποι και αριθμοί. Ο καθένας είναι ένα είδος στατιστικού, μέσος όρος, Ροβινσώνα. Ένας ως προς τις έννοιες καχύποπτος και ληθαργικός ναυαγός, που έχει ξεβράσει στον ύφαλο τής κοινωνίας τής πληροφορίας και τής παγκοσμιοποίησης. «Κανένας άνθρωπος δεν είναι ένα νησί»296, «Ο κόσμος δεν μας περιμένει πια», «Ο καιρός των φοινίκων και των αιώρων τελείωσε», είναι τα μηνύματα του υπέρ-συγγραφέα, η φωνή τού οποίου συνίσταται από κάθε άρθρο εφημερίδας, κάθε talks how, κάθε πολιτικό-οικονομική προειδοποιητική ομιλία. 296

ΣτΜ: Τα ανθρώπινα όντα κάνουν άσχημα όταν απομονώνονται από τους άλλους και πρέπει να είναι μέρος μιας κοινότητας, προκειμένου να ευδοκιμήσουν.

300

Και ο Ροβινσώνας είχε ακολουθήσει την οικονομία τής πληροφορίας τής εποχής του. Μέσω τής Βίβλου που έφερε από το πλοίο, ο μέχρι τότε άπιστος είχε δικτυωθεί με τον Θεό, και αυτό που σήμερα ονομάζουμε «γνώση», ήταν γι’ αυτόν «πρόνοια» (ίσως είναι τραβηγμένο, αλλά η Βίβλος την οποία ο Ροβινσώνας ανοίγει κατά τύχη για να βρει απαντήσεις, παίζει τον ρόλο ενός παντογνώστη αλγόριθμου αναζήτησης). Με το κεφάλι, τα χέρια και τις πληροφορίες ως τα σημαντικότερα εργαλεία του πολιτισμού, είναι ο κυρίαρχος ισχυρισμός σήμερα, ο κάθε ένας νικά μέσα στην ζούγκλα τού καπιταλισμού. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι διαθέσιμο σε αφθονία, πρέπει απλώς να κοπιάσουμε με το κεφάλι μας, να πηδήξουμε στη θάλασσα, και να προμηθευτούμε εργαλεία και πληροφορίες από την κιβωτό τού Νώε τής κοινωνίας τής γνώσης. Ο Ροβινσώνας τα κατάφερε σε ένα έρημο νησί, και σήμερα, ακόμα και ένας Μασάι πολεμιστής, «με ένα κινητό, έχει στη διάθεση του περισσότερες πληροφορίες από αυτές που πριν 15 χρόνια είχε ο πρόεδρος των ΗΠΑ»297, λέει ένας σύγχρονος Dafoe. Και διερωτάται κανείς: «γιατί λοιπόν, δεν είναι ένα είδος προέδρου ο Μασάι;» Το πρόβλημα είναι το εξής: στον δρόμο από τον ύφαλο στην κιβωτό τού Νώε τής κοινωνίας τής γνώσης, οι συντάκτες τών νέων βιογραφιών κάτι ξέχασαν. Το κρίσιμο σημείο για τους ανθρώπους, που στον καπιταλισμό τής πληροφορίας κερδίζουν ή χάνουν, είναι μεταξύ ακτής και πλοίου. Είναι αντιμέτωποι με τον ισχυρισμό, πως όποιος θέλει, μπορεί να καταφέρει τα πάντα. Έχουμε να κάνουμε με τον συνδετικό κρίκο που λείπει. Τον συνδετικό κρίκο μεταξύ τής μεταμόρφωσης τού γυμνού ανθρώπου, που είναι η πρώτη ύλη, και εκείνου, που σαν τον Ροβινσώνα μαζεύει επιμελώς πληροφορίες (Βίβλος, τέσσερις πυξίδες, χάρτες και βιβλία πλοήγησης), αρχίζει από την αρχή (reboots) και δημιουργεί ένα παράδεισο για τον εαυτό του.

297

Peter H. Diamandis and Steven Kotler, Abundance: The Future Is Better Than You Think (Αφθονία: Το μέλλον είναι καλύτερο από ό, τι νομίζετε), σ. 9.

301

Αυτή η μεταμόρφωση ονομάζεται σήμερα «γνώση», «δημιουργικότητα» και «ταλέντο». Παλιά την έλεγαν μόρφωση ή ιστορία, αλλά σήμερα σημαίνει πολύ περισσότερα από ποτέ. «Κοινωνία τής γνώσης» σημαίνει: κολύμπα γυμνός και πάρε ότι μπορείς. Ο Ροβινσώνας είχε φέρει στη στεριά ακριβώς τα σωστά πράγματα: όλα εξαρτώνται από τα σύνεργα πλοήγησης και την Βίβλο, δηλαδή δυο τεχνολογίες. Η πρώτη έχει για το κάθε τι μια σύνδεση (link), η δεύτερη ξέρει για το κάθε τι μια απάντηση. Η «κοινωνία τής γνώσης» αγαπά τα άυλα αγαθά και το εικονικό κεφάλαιο, και όπως αναφέρθηκε γδύνει (dismantles) άτομα και ολόκληρες επιχειρήσεις, και το δαρβινιστικό τους μάντρα (αειθαλές και μονίμως επίκαιρο) είναι: «δια βίου μάθηση». Η «δια βίου μάθηση» είναι μια θαυμάσια, αν και κοινότοπη, σύλληψη. Ίσως η πιο λυπηρή παράπλευρη απώλεια τής κρίσης, η οποία (απώλεια) συνοδεύει την μεταμόρφωση, είναι η απάτη τών εννοιών. Τόσος ιδεαλισμός λοιπόν εξαπάτησε και χρησιμοποίησε τις καλύτερες πλευρές τού ίντερνετ για ίδιους σκοπούς. Διότι πίσω από την υποχρέωση για «δια βίου μάθηση» τού ατόμου, που στην πραγματικότητα ήταν η υποχρέωση διαρκούς ετοιμότητας για προσαρμογή, κρύφτηκε η γνώση περί της δυσκινησίας τών θεσμών. Το οκτάωρο του παραδοσιακού κόσμου τής εργασίας διαμόρφωνε όχι μόνο την ημέρα, αλλά και το έτος, και την ζωή. Σήμερα δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς στην εποχή όπου όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα, και να πιστεύει πως η οικονομία τού χρόνου της ζωής του δεν επηρεάζεται. Η εξαφάνιση των αλληλουχιών τού χρόνου που όλο προχωρά, σε ένα κόσμο υψηλής συχνότητας εμπορίου και επικοινωνίας σε πραγματικό χρόνο, και (η εξαφάνιση/διάβρωση) προχωρά από το μικρο-επίπεδο στο μακρο-επίπεδο, όπου εξαλείφεται η διάκριση εργασιακού και ελεύθερου χρόνου. Η «Δια βίου μάθηση» έχει ως λειτουργία, να δημιουργήσει και στο κεφάλι αυτή την κατάσταση, όπου όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα. Και έτσι, η «δια βίου μάθηση», που ακούγεται ως κάτι ήρεμο και ειδυλλιακό,

302

είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που φαντάζεται κανείς: είναι η ικανότητα να εξαλείφεις διαρκώς την γνώση στην οποία μέχρι χθες πίστευες, ακόμα και την ίδια σου την ταυτότητα. Γιατί αυτό που ήταν, αυτό που έπρεπε να μάθεις, ήταν ακόμα και για τις εκπαιδευτικές υπηρεσίες αινιγματικό, οι οποίες μέσα σε λίγα χρόνια γράφουν εντελώς νέα σχολικά προγράμματα, που αντιφάσκουν στα παλιά. Στην Καλιφόρνια για παράδειγμα, η συμμετοχή τού κράτους στα πανεπιστήμια μειώθηκε κατά 30% τα τελευταία 30 χρόνια. Αυτό οδήγησε σε μια περίεργη κατάσταση: στο Eldorado τής νέας σκέψης, το κράτος δίνει, κατά ένα τρίτο, περισσότερα για τις φυλακές από όσα δίνει για τα πανεπιστήμια. Κατά ένα ειρωνικό τρόπο, ακριβώς με την εποχή τής «κοινωνίας της γνώσης» συμπίπτει και η κατάπτωση των γερμανικών πανεπιστημίων και των φοιτητών τους, όπου είχε εξαλειφθεί η τόσο ποθούμενη δημιουργικότητα. Δεν έγινε απλά ένας νέος υπολογισμός τού οικονομικού συμφέροντος τής «παιδείας», αλλά είχε λάβει χώρα μια θεμελιώδης αλλαγή προοπτικής. Η ιδέα τής μάθησης και τής παιδείας στόχευε στον σχηματισμό τής ταυτότητος η οποία θα διαρκούσε μια ζωή. Η γενική παιδεία, η οποία δεν σκοπεύει να είναι άμεσα χρήσιμη στην βιομηχανία, στοιχίζει τα λιγότερα και έχει τις πιο μακροπρόθεσμες επιδράσεις στην ζωή. Αυτή όμως είναι η προοπτική του ατόμου. Στις ρευστές συνθήκες της σύγχρονης επικοινωνίας και εργασίας, η ταυτότητα είναι ενοχλητική, επειδή απαιτεί αξιοπιστία, η οποία σήμερα δεν είναι πια εγγυημένη. Όπως έδειξε ο ανθρωπολόγος Joseph Tainter στο έργο του «Κατάρρευση πολύπλοκων κοινωνιών»298, από την εξειδικευμένη ταχεία εκπαίδευση επωφελείται μόνο ένας μικρός κλάδος της κοινωνίας, ενώ το κόστος διαμοιράζεται σε όλη την κοινωνία. Δεν μπορεί κανείς να μιλά περί «άυλων αγαθών», και να πιστεύει πως το περιεχόμενο τού κεφαλιού του δεν έχει σχέση με την μελλοντική εξέλιξη 298

Joseph A. Tainter, The Collapse of Complex Societies, σελ. 111.

303

των αγορών. «Η δια βίου μάθηση» ήταν για αιώνες μια κοινοτοπία, μέχρι που έλαβε από την Wall Street μια άλλη ερμηνεία, και τώρα σημαίνει: κάθε δευτερόλεπτο να προσαρμόζεσαι στις νέες συνθήκες της αγοράς. «Οικονομία τής γνώσης», «κοινωνία τής πληροφορίας» ή «κοινωνία τών υπηρεσιών», «μονοπρόσωπη εταιρία», «προγράμματα αριστείας» είναι πληθωριστικές και αόριστες έννοιες, οι οποίες διοχετεύονται στοχευμένα στις διάνοιές μας. Ισχύει πως η Αριστερά, με μεγάλες θυσίες κατάφερε να επωμισθεί τις έννοιες ελευθερία, χειραφέτηση και πρόοδος στον 20ο αιώνα - ακόμα και εκεί που τα φαινόμενα, στον υπαρκτό σοσιαλισμό, προφανώς αντιφάσκουν. Η ιδιοποίηση τών εννοιών, στις οποίες δεν μπορεί κανείς να αντιταχθεί, λαμβάνει χώρα κατά τον 21ο αιώνα στην άλλη πλευρά. Ποιος αντιτίθεται στην παιδεία, την μάθηση, την γνώση; Όταν η ταυτότητα έχει γίνει τόσο ρευστή, όπως οι αριθμοί στην οθόνη τού χρηματιστή, δεν είναι αυτό μια «διαρκής επανάσταση»; Το θέμα είναι πάντοτε, ποιος μιλά έτσι για την ζωή: ο άνθρωπος ο ίδιος, ή εκείνοι που θα έπρεπε να τον προσλαμβάνουν, νά τόν πληρώνουν και στηρίζουν; Στην πρώτη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με την ψυχολογία, στην δεύτερη με καθαρή οικονομία. Στην Wall Street, προφήτες τής παγκοσμιοποίησης όπως ο Thomas Friedman, έκαναν τον περίπατο τους και ταυτοποιούσαν τούς ανεπίδεκτους μαθήσεως χαμένους. «Οι χελώνες... είναι η μεγαλύτερη απειλή για τις νέες high-tech αγορές στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό κόσμο, επειδή φοβούνται πως θα τις πατήσουν πάνω στον αυτοκινητόδρομο των πληροφοριών»299. Ως τέτοιες χελώνες χαρακτήρισε για παράδειγμα τούς συνταξιούχους στην Ρωσία ή τους χωρικούς στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίοι «κατατρώγουν» το τροπικό δάσος και τους περιορισμένους πόρους μας. Παλιά θα λέγαμε: και τι άλλο να κάνουν; Όχι όμως στην νέα εποχή: στην εποχή τής οικονομίας τής πληροφορίας έχει δημιουργηθεί μια 299

Thomas L. Friedman, ‘Time of the Turtles’.

304

αστείρευτη πρώτη ύλη, που επιτρέπει σε κάθε χελώνα να γίνει αντιλόπη, μόνο με την δύναμη τού πνεύματος. Το θαυμαστό υλικό που το κατορθώνει αυτό είναι η «πληροφορία», την οποία χωνεύουν τα δίκτυα και μετατρέπουν σε οποιοδήποτε επιθυμητό προϊόν. Όταν οι χρηματιστές τής Wall Street ανακάλυψαν, πως στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο ακόμα και το χρήμα είναι πληροφορία (που όπως είπε κάποιος, καθιστά έναν υπολογιστή εκτυπωτή χρημάτων), τότε είχε δημιουργηθεί το εκρηκτικό μείγμα από χρήμα, πνεύμα και επενδύσεις, πολύ πριν τα σχολεία, πανεπιστήμια και υπουργεία παιδείας πηδήξουν στο τραίνο που λέγεται «ανθρώπινο κεφάλαιο». Οι επενδυτές-τραπεζίτες, οι οικονομολόγοι και οι μεγιστάνες τού λογισμικού είχαν πια γίνει ειδικοί για την ψυχή. Δεν έγιναν αναλυτές, αλλά σαμάνοι. Κορόιδευαν τον Freud που ερμήνευε την ψυχή με μεταφορικά σχήματα από την εποχή τής ατμομηχανής: «δυνάμεις», «ορμές», «πίεση». Τώρα με τα bits, με το 1 και το 0, ναι και όχι, αποκλεισμός και εγκλεισμός, άναμμα και σβήσιμο, είχαν επιδείξει την μαγεία τους, και ισχυρίστηκαν πως η ταυτότητα δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο παρά διαρκής κίνηση.

Αυτή ήταν η στιγμή κατά την οποία γεννήθηκε η TINA, There Is No Alternative. «Δεν πιστεύω πως κάποτε θα υπάρξει μια εναλλακτική ιδεολογία. Δεν υπάρχει καμιά εναλλακτική»300, είχε μηνύσει ο Friedman από το μικρό νησί του προς τους ανεπίδεκτους μαθήσεως σε όλον τον κόσμο. 300

Thomas L. Friedman, ‘Time of the Turtles’.

305

Μέσα στο τηλεσκόπιο τών ιδεολόγων τής παγκοσμιοποίησης, τα προσωπικά ζητήματα δικαιοσύνης συρρικνώνονται στην διάσταση τής χελώνας. Το ότι κατά την περίοδο τής κρίσης τα κέρδη ιδιωτικοποιούνται και οι απώλειες κοινωνικοποιούνται, δεν είναι απλώς ένα γεγονός που προσβάλλει την οικονομική λογική τού καθενός. Είναι στον πυρήνα του επίθεση κατά της ιδέας της δημοκρατίας. Με τον τρόπο αυτό είχε σπάσει ο δεσμός μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας γράφει ο super-quant Emanuel Derman, που δημιούργησε μερικά από τα μοντέλα που έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο. «Είδαμε να αντιμετωπίζονται επιχειρήσεις με μια φιλικότητα που αρμόζει σε ανθρώπους... και από την άλλη άνθρωποι να αντιμετωπίζονται σαν αντικείμενα»301. Η νέα εικόνα του κόσμου είναι για τον λόγο αυτό, η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου βίου και η εμπορευματοποίηση του προσωπικού. Στα μέσα ενημέρωσης των ΗΠΑ και της Γερμανίας είχε πανηγυριστεί ως επανάσταση το γεγονός, πως «η δύναμη που για γενιές βρισκόταν στα χέρια μερικών λευκών ανδρών», μπορεί τώρα να καταληφθεί από κάθε άνδρα και γυναίκα. «Δεν αλλάζει μόνο τον τρόπο επένδυσης, αλλάζει και τον τρόπο ζωής και εργασίας μας»302. Το πρόγραμμα αυτό θέλει να παρουσιάζεται επιστημονικό, είναι στην πραγματικότητα όμως μαγικό. «Όπως η κβαντική φυσική υπερέβη την ύλη του Newton, έτσι υπερβαίνει η κβαντική οικονομία την ύλη του Newton δημιουργώντας πλούτο». Θα σκεφτεί κανείς, πως αυτός που τα λέει

301

Emanuel Derman, Models. Behaving. Badly.: Why Confusing Illusion with Reality Can Lead to Disaster, on Wall Street and in Life Life, σ. 192. 302

Frank, One Market under God God, σ. 157.

306

αυτά δεν είναι στα καλά του. Ακόμα και αν τα λέει ο George Gilder303, ένας από τους στενότερους συμβούλους του Ronald Reagan. Και όμως συνέβη, όπως το ξέρουμε όλοι, αυτό που προείπε: οι quants τής WallStreet ήταν οι πρώτοι που είχαν αρχίσει να δημιουργούν από το τίποτα κάτι. Σχόλιο: Η ΜΕΣΑΙΑ ΤΑΞΗ ΧΑΝΕΤΑΙ ΔΙΟΤΙ ΜΕ ΤΗΝ ΠΛΥΣΗ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΘΗΚΕ. ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΠΛΕΟΝ. ΔΥΣΤΥΧΩΣ Η ΑΝΕΞΗΓΗΤΗ ΑΔΡΑΝΕΙΑ ΚΑΙ Η ΑΡΓΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΕΧΟΥΜΕ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΕΙ ΤΗΝ ΣΚΕΨΗ ΜΑΣ ΕΞ ΑΙΤΙΑΣ ΤΟΥ ΜΙΜΗΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ, ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΟΤΙ ΠΑΝΤΟΥ ΤΑ ΙΔΙΑ ΣΥΜΒΑΙΝΟΥΝ, ΠΑΡΟΤΙ Η ΣΚΕΨΗ ΔΕΝ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΓΕΝΙΚΟΛΟΓΙΑ, ΔΕΝ ΜΑΣ ΕΠΙΤΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΟΥΜΕ ΟΤΙ Η ΤΡΟΜΑΚΤΙΚΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΕΚΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΕΧΕΙ ΗΔΗ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΕΊ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ ΜΑΣ. Η ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΙΚΟΥ ΧΑΠΙ ΕΝΤ ΕΙΝΑΙ Η ΡΙΖΑ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ. ΑΠΟ ΕΔΩ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ, ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ ΚΑΙ Η ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ. ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΡΕΙ. ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟΝ. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΟΥΤΕ ΤΟ ΚΑΚΟ ΟΥΤΕ ΤΟ ΨΕΥΔΟΣ. Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΗΣ ΠΤΩΣΗΣ ΖΟΥΣΕ ΣΑΝ ΘΕΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΓΙ' ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΙΔΙΟ. ΣΗΜΕΡΑ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΖΕΙ ΣΑΝ ΤΟΝ ΘΕΟ ΤΗΣ ΘΕΟΓΟΝΙΑΣ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΟΣ, ΑΠΟ ΤΟ ΤΙΠΟΤΑ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΑΙΩΝΙΩΣ ΠΡΩΤΗ ΥΛΗ. ΑΠΟΡΡΙΠΤΟΝΤΑΣ ΜΟΝΟΝ ΤΟΝ ΘΕΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΣ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗΔΕΝΟΣ, Ο ΟΠΟΙΟΣ ΠΕΘΑΝΕ. Οι Ray Kurzweil (φουτουριστής), Richard Branson (ιδρυτής της Virgin), Jeff Skoll (συνιδρυτής του eBay), Arianna Huffington (Huffington Post) 303

Gilder, ‘The Soul of Silicon’.

307

επαινούν σήμερα την «Αφθονία», μια από τις πιο σύγχρονες Βίβλους της Silicon Valley: «Αφθονία σημαίνει δημιουργία ενός κόσμου των δυνατοτήτων: ένας κόσμος όπου οι μέρες του καθενός είναι πλήρεις από όνειρα και πράξεις, και όχι από καταστροφή και συμμάζεμα»304. Ένα μεγάλο μέρος τής θεωρίας ότι ο καθένας μπορεί να έχει τα πάντα, καταλαμβάνει και η περιγραφή τών καλών έργων, που οι προαναφερθέντες έκαναν για τον κόσμο. Το ότι το ονείρεμα είναι πράξη, θα περίμενε κανείς να το ακούσει ως υπόθεση τού οποιουδήποτε τυχαίου ανθρώπου. Δεν περιμένεις να το ακούσεις από δεξαμενές σκέψεις τού Palo Alto και της Wall Street. «Σαν τις πρωτόγονες φυλές, οι περισσότεροι άνθρωποι προσεύχονται σε πράγματα, τα οποία βλέπουν και αισθάνονται», γράφει σε ένα βιβλίο που ήθελε να προσελκύσει επενδυτές, όχι στην Greenpeace αλλά στον Greenspan305. Κοιτάζοντας προς τα πίσω, ήταν μια ιδιοφυής κίνηση σκακιού, μετά το τέλος τού κομμουνισμού, να προσπεραστούν οι κριτικοί τού ακραίου υλιστικού αμερικάνικου συστήματος. Και τους προσπέρασαν στο υποατομικό επίπεδο, σαν τα φωτεινά κύματα τής κβαντικής φυσικής: όπου δεν υπάρχει ύλη, και όλα είναι πληροφορία, «οι άνθρωποι αποκτούν μια μεγάλη δύναμη, με την οποία μπορούν να δημιουργήσουν πλούτο». Όλα αυτά είναι το μάτριξ μιας ιδεολογίας, που κάποτε ξεκίνησε ως «καλιφορνέζικη», και η οποία παρά τα σαφή χτυπήματα (τις σαφείς αποτυχίες) και τα θύματα, έχει στερεωθεί μέσα στα κεφάλια τών ανθρώπων και έχει παγκοσμιοποιηθεί. Και πως είναι τα πράγματα εκεί (στην Καλιφόρνια), από όπου κατάγεται η νέα αλχημεία; Το ότι η νέα αλχημεία δεν λειτουργεί στην Καλιφόρνια, το έχουν μάθει στο μεταξύ οι πάντες.

304

Peter H. Diamandis and Steven Kotler, Abundance: The Future Is Better Than You Think, σ. 13.

305

Gilder, Microcosm, σ. 21.

308

«Αρχίζεις να διερωτάσαι: τι συνιστά μια πόλη; Γιατί ζούμε μαζί;»306. Αυτά ρωτά ο απελπισμένος δήμαρχος μιας από της πιο πλούσιες κοινότητες της Silicon Valley. Ο δήμαρχος αυτός προβλέπει, χωρίς ίχνος ειρωνείας, ότι σύντομα για την πόλη θα εργάζεται μόνο ένας υπάλληλος, και αυτός θα είναι υπεύθυνος για την αποπληρωμή όλων των συνταξιοδοτικών υποχρεώσεων. Σε μια κοινότητα, οι ελίτ της οποίας γράφουν βιβλία όπως «Αφθονία: Το μέλλον είναι καλύτερο απ’ ότι νομίζεις», είναι σχεδόν αδύνατο να σκεφτεί κανείς ότι υπάρχει μια δημόσια υπηρεσία που να υπηρετεί το κοινό καλό. Τα εγκώμια για τούς ευεργέτες, τούς «τεχνο-φιλάνθρωπους», οι οποίοι τα κατάφεραν στην ζωή τους, γεμίζουν πολλά Gigabyte. Στο νότιο ακρωτήριο όμως της Silicon Valley, ένας δημοσιογράφος που καταλαβαίνει από οικονομικά συναντά τον δήμαρχο του San José, γιατί θέλει να διερευνήσει, εάν αυτό που βρήκε την Ευρώπη, μπορεί σύντομα να χτυπήσει και τις ΗΠΑ. Η ανεπαρκής χρηματοδότηση τού δημόσιου προϋπολογισμού, οι συνταξιοδοτικές υποχρεώσεις που έχουν εκτοξευθεί στα ύψη, η πολιτική αδυναμία, που δεν επιτρέπει την αύξηση φόρων, έχουν οδηγήσει την πόλη να σκέφτεται να κηρύξει «κατάσταση εκτάκτου ανάγκης». Σημειωτέον, αυτά συμβαίνουν σε μια κοινότητα, που μετά την Νέα Υόρκη, έχει το υψηλότερο κατά κεφαλή εισόδημα στις ΗΠΑ. Και εδώ, όπου γεννήθηκε η «οικονομία του πνεύματος», και όπου σύμφωνα με τον Reid Hoffman «ζούμε τον κόσμο του αύριο», μπορούμε να δούμε πως ο οίκος (ελληνικά στο κείμενο) μεταβλήθηκε ξαφνικά σε στοιχειωμένο σπίτι. Γιατί αντίθετα προς την διδασκαλία, υπάρχουν πέτρες και τσιμέντο, αλλά δεν υπάρχουν άνθρωποι. «Χρεοκοπία των υπηρεσιών» το ονομάζει ο δήμαρχος: το νέο κοινοτικό οίκημα έχει χτιστεί και είναι έτοιμο, αλλά δε θα ανοίξει ποτέ, γιατί δεν υπάρχουν χρήματα για τους υπαλλήλους. Οι βιβλιοθήκες, που δεν είναι και άσχημοι τόποι για μια κοινωνία της γνώσης, θα παραμένουν για τρεις μέρες την εβδομάδα κλειστά. «‘Πιστεύω πως υποπέσαμε σε μια μαζική παράνοια’, είχε πει. Δεν κατάλαβα τι ήθελε να πει με αυτό. ‘Θα 306

Michael Lewis, Boomerang, σ. 197.

309

γίνουμε όλοι πλούσιοι’ εξήγησε. ‘Θα ζήσουμε αιώνια. Όλες οι δυνάμεις του κράτους συμμαχούν για να διατηρήσουν αυτήν την ψευδαίσθηση. Και εδώ, στον τόπο αυτό, μας χτυπά η πραγματικότητα’»307. Αργότερα, στα μελλοντικά βιβλία τής ιστορίας, θα διαπιστώσουν πως κατά την πρώτη δεκαετία τής νέας χιλιετηρίδας, είχε λάβει χώρα ένας αγώνας δρόμου, μεταξύ εκείνων που χρησιμοποιούσαν τις νέες τεχνολογίες για κοινωνικούς σκοπούς (οι χρήστες, the users) και εκείνων που τις χρησιμοποιούσαν για οικονομικούς σκοπούς και οι οποίοι είχαν κεφαλαιοποιήσει τις κοινωνικές πτυχές. Κέρδισαν όπως φαίνεται, εκείνοι που κατείχαν τις πλατφόρμες για την διεξαγωγή της νέας επικοινωνίας. Είχαν δημιουργήσει κάτι που δεν κατάφερε να δημιουργήσει κανένας σκληρός καπιταλιστής: κάτω από τις ζητωκραυγές εκείνων που θα έπρεπε να είναι αντίπαλοι τους, πουλούν μια ιδέα που δεν τους αντιπροσωπεύει, ως ένα επιχειρηματικό μοντέλο. Ισχύει πως το ίντερνετ είναι μια πηγή άπειρης γνώσης, και πως υπάρχουν εντυπωσιακά παραδείγματα συλλογικής ευφυΐας. Αλλά όπως συμβαίνει πάντα στην κοινωνία της πληροφορίας, η εικόνα αυτή αλλάζει μόλις ο κυβερνοχώρος προσαρτηθεί από τις αγορές. Όσο πιο αδύνατοι γίνονται οι κοινωνικοί θεσμοί, οι οποίοι καθορίζουν την αξία της παιδείας που δεν έχει σκοπό το κέρδος, και όσο πιο πολλά αφήνουν στις αγορές του δικτύου, τόσο λιγότερες διεξόδους έχει το άτομο. Λείπει η αυτοπεποίθηση μιας προσωπικής γνώσης, για το πως λειτουργεί ο κόσμος. Η αναζήτηση τής προσωπικής ταυτότητας, που στην Γερμανία είχε αναδείξει η παράδοση τού «εκπαιδευτικού μυθιστορήματος», είναι μια δύναμη, το ίδιο ισχυρή όσο και η τεχνολογική μεταβολή, σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Manuel Castells. Και ενώ ο Castells, θεωρητικός δικτύων, ο σημαντικότερος ίσως της εποχής μας, μιλά περί «δομικής σχιζοφρένειας» μεταξύ του ατόμου και του δικτύου308, το χάσμα αυτό 307

Michael Lewis, Boomerang, σ. 199.

308

Castells, The Rise of the Network Society.

310

είναι για μερικούς μεγιστάνες του λογισμικού ήδη τετελεσμένο. Λένε πως, η επιμονή στην προσωπική ταυτότητα είναι ο δρόμος των χαμένων (for losers), λες και δημιούργησαν μια φιλοσοφία ζωής βασιζόμενοι στις νεοκλασικές διδασκαλίες περί του «νούμερο 2». Στο τέλος μένει το ερώτημα, σε τι τρανς (trance: κατάσταση ύπνωσης) πέσαμε και το παιχνίδι για το «νούμερο 2» είχε καταστεί τόσο εύκολο. Γιατί βρίσκεται παντού; Ο Nassim Taleb, στο επίμετρο του βιβλίου του «Μαύρος κύκνος», είχε θέσει ένα ερώτημα σχετικά με τις χρηματοπιστωτικές αγορές που λογικά προκύπτει: γιατί ένας τεχνολογικός πολιτισμός καταλήγει να σκεφτεί, πως θέλει να διευκρινίσει ακριβώς το γιατί κάποιος άνθρωπος έχει σκέψεις; Την απάντηση την βρήκε σε μια ήπια μορφή αυτισμού, στο σύνδρομο Asperger. Μπορεί κανείς να διαφωνεί, αν οι αυτιστικοί έχουν πράγματι πρόβλημα να μπουν στην θέση των άλλων, και πως αναπτύσσουν μια τάση προς ποσοτικοποίηση ανθρώπων και πραγμάτων, από όλες τις απόψεις. Ο Taleb περιγράφει επίσης, πως η υποτιθέμενη κοινωνία της γνώσης δημιουργεί συνεχώς νέες γραμματικές, ώστε να κόψει και να ράψει το σύμπαν έτσι, ώστε να ταιριάζει στα μοντέλα της. Και όταν χρειάστηκε μια απόδειξη, πήρε τον λόγο ένας σημαντικός οικονομολόγος, ο Tyler Cowen, και είπε πως τά συμπτώματα της κρίσης της νέας οικονομίας δεν προκλήθηκαν από τον υπερβολικό, αλλά από τον ελλιπή αυτισμό. Στην ιστορία τής οικονομίας (με αρχή το εργοστάσιο βελονών για ράψιμο του Adam Smith, όπου για πρώτη φορά εκτελούνται οι ίδιες επαναλαμβανόμενες κινήσεις), αυτός βλέπει την αναζήτηση τής «διανοητικής δύναμης του αυτισμού». Οι υπολογιστές δεν είναι τίποτε άλλο παρά εργαλεία που μιμούνται τις ικανότητες ενός αυτιστικού. Μας προπονούν για ένα κόσμο, όπου επιβιώνει μόνο εκείνος που έχει μόνο ένα σκοπό, όπως σε ένα παιχνίδι όπου το αποτέλεσμα είναι ζωή ή θάνατος. Γράφει ο Cowen: «Στις μέρες μας, ένα νέο είδος ανθρώπου δημιουργεί μέσα στο κεφάλι του, την δική του, πολύ προσωπική οικονομία»309.

309

Tyler Cowen, The Age of the Infovore: Succeeding in the Information Economy, σ. 13.

311

Σχόλιο: Ο Κάντ είχε δώσει το θανατηφόρο χτύπημα στο πνεύμα του ανθρώπου, λέγοντας ότι γνωρίζουμε μόνον ότι φτιάχνουμε. Σήμερα με την τεχνολογία που προέκυψε από τη φιλοσοφική επανάσταση του Κάντ, κατοικούμε στον κόσμο που φτιάχνουμε. Αυτή είναι η εξέλιξη του υποκειμένου. Το κέντρο του κόσμου που δημιουργείται από το υποκείμενο είναι το αληθινό, το Θεϊκό Εγώ. Το οποίο εικονίζει το κατ'εικόνα και το καθ'ομοίωσιν. ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ. Σήμερα λοιπόν, δεν υπάρχει πλέον η πραγματικότης, ούτε το σώμα. Στην εικονική πραγματικότητα που ζούμε υπάρχει μόνον η "σάρκα" και η λογική της. Σήμερα δε ο ανθρωπόθεος προχωρά στην δημιουργία δικής του Εκκλησίας, δια της οποίας θα σώσει τον κόσμο που δημιουργεί και τον παλαιό Θεό, που δυστυχώς απεδείχθη ικανός μόνον για την δημιουργία πολέμων. Γι' αυτό σήμερα είναι αδύνατον να κατανοηθούν οι Πατέρες της εκκλησίας, διότι έζησαν και αγίασαν στην πραγματικότητα τής δημιουργίας τού Θεού καί τού δημιουργημένου ένθεου ανθρώπου. Σήμερα κατασκευάζουμε τόν εαυτό μας μόνοι μας.

Σχόλια στο Ιστολόγιο του Αμέθυστου Ανώνυμος (26/2/15 5:54 μ.μ): Τι φοβερό σχόλιο είναι αυτό! Πως φτάνεις σε τέτοιο βάθος ανάλυσης! Η φιλοσοφία του Καντ πίσω από την τεχνολογία και την δημιουργία της εικονικής πραγματικότητας! Η νέα εκκλησία που θα σώσει το έργο μας το ΕΓΩ μας! Απίστευτο! Ανώνυμος (25/6/19 9:23 μ.μ): Ενδιαφέρον άρθρο - Liberalism Occupied: The Rise of the Gnostic Liberal State After Christianity. https://www.touchstonemag.com/archives/article.php?id=31-05-036-f Ανώνυμος (7/12/20 8:25 μ.μ): !!!!!!!!!!

312

31. Εγώ Σκότωσε την μαριονέτα

Αργά χαμηλώνει το φως στην «Twilight Zone» (ζώνη του λυκόφωτος), και τα links μάς πλοήγησαν με βεβαιότητα εκεί όπου η εξερεύνηση μας είχε αρχίσει. Η «μηχανή χειραγώγησης» των αμερικάνικων ομάδων χειρισμού ραντάρ, που είχε στην αρχή μόνο ένα εκπαιδευτικό ρόλο, μεταμορφώνει τώρα τους ανθρώπους, σύμφωνα με τα λόγια τουTyler Cowen, σε ανθρώπους τους οποίους ανέθρεψε η μηχανή, έτσι όπως η μηχανή ανατράφηκε. Ο πρωτοπόρος των ηλεκτρονικών υπολογιστών Alan Turing [ήταν ομοφυλόφιλος] είχε πει για τον πρώτο υπολογιστή, πως πρέπει να του συμπεριφέρεται κανείς όπως θα συμπεριφερόταν σε ένα παιδί. «Η ελπίδα μας είναι ότι σε ένα παιδικό εγκέφαλο υπάρχουν τόσο λίγες προσχηματισμένες μηχανικές λειτουργίες, ώστε είναι εύκολο να προγραμματιστούν. Ο κόπος που πρέπει να καταβληθεί για την αγωγή (της μηχανής) -αυτό μπορούμε να υποθέσουμε με μια πρώτη εκτίμησηείναι ο ίδιος όπως και για ένα ανθρώπινο παιδί»310. Όσο περίεργο και να φαίνεται σε μερικούς σήμερα, μια από τις θεμελιώδεις ερωτήσεις για το μέλλον μας θα είναι: τι ανατροφή δίνουμε στις μηχανές, πριν μεγαλώσουν τόσο πολύ ώστε αυτές να διαπαιδαγωγούν εμάς (όχι μόνο σε αυτοματοποιημένες χρηματαγορές αλλά και σε όλους τους άλλους τομείς). Και όπως λέει το δοκίμιο του Heinrich von Kleist για το θέατρο με τις μαριονέτες, δεν μπορούμε να περιμένουμε τόσο πολύ, ώστε μετά την «διάσχιση του απείρου» να φτάσουμε στην άλλη πλευρά όπου μας περιμένει η Εδέμ. Το ερώτημα, τι έχουμε απογίνει, τίθεται μετά την εκτίμηση των ευρημάτων και λαμβάνοντας υπόψη όσα ειπώθηκαν σ’ αυτό το βιβλίο, με μεγάλη ανησυχία. Ποιος χάνει ευχαρίστως σε ένα παιχνίδι; Με τον ισχυρισμό τους, πως στις περιστάσεις κατά τις οποίες παίρνουμε αποφάσεις (σε αποφασιστικές στιγμές) απλώς όλοι παίζουμε παιχνίδια, οι στοχαστές του Ψυχρού Πολέμου πέτυχαν να μειώσουν την ανθρώπινη λογική σε 310

Kenner, The Counterfeiters, σ. 171.

313

ένα αποκλειστικά πράγμα: σε κίνητρο ιδιοτέλειας. Μόνο όταν όλα έχουν γίνει ένα παιχνίδι που ακολουθεί τους κανόνες του εγωισμού, είναι δυνατόν να εκφραστεί και να υπολογιστεί ο άνθρωπος και το περιβάλλον του με μαθηματικούς τύπους. Όλα συνηγορούν στο ότι βρισκόμαστε σήμερα απλώς στην αρχή αυτής της μεταμόρφωσης, αφού η λογική του Ψυχρού Πολέμου έχει κατακτήσει και κυριαρχήσει πάνω στην κοινωνία. Το επόμενο βήμα είναι το «Gamification»: η μετατροπή ολόκληρης τής ζωής σε ένα αιώνιο παιχνίδι, με εύσημα, αμοιβές και προαγωγές. Στο «Chore Wars», άνθρωποι που ζουν μαζί σε ένα νοικοκυριό, οργανώνουν την καθημερινότητά τους, από το πέταμα των σκουπιδιών μέχρι το πλύσιμο ρούχων και πιάτων, μέσω ενός αγώνα για εικονικά εύσημα και θησαυρούς. Οι ασφάλειες ασθένειας σκέφτονται να αμείψουν την υγιή συμπεριφορά, εάν είναι διαθέσιμος κανείς να επιτρέψει την καταγραφή τής καθημερινής του συμπεριφοράς σε πραγματικό χρόνο. Τα «Quests» (οι εξερευνήσεις) και οι αποστολές που υπάρχουν σε ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι, μεταφέρονται στην πραγματική ζωή: οδήγησε τώρα 10 χιλιόμετρα το ποδήλατο γυμναστικής, και φτάσε έτσι στο επόμενο επίπεδο (level). Ο Evgeny Morozov αναφέρει, πως μέχρι το 2015 το 50% όλων των οργανισμών θα οργανώνουν τις πωλήσεις και τις καινοτομίες τους μέσω «Gamification». Επειδή όμως στον καπιταλισμό τής πληροφορίας, κάθε πολίτης δεν είναι παρά καταναλωτής, το «Gamification», ο μικρός αδελφός τού συμπεριφορισμού που μπορεί να εφαρμοστεί στο νοικοκυριό, μεταμορφώνει τώρα και την πολιτική, την μεγαλύτερη κοινωνική αγορά που υπάρχει: τα Talk shows, ακόμα και στην γερμανική τηλεόραση, που δίνουν κάποιο βραβείο σε αυτόν με τα καλύτερα επιχειρήματα, είναι απλώς η αρχή... Ο Gabe Zichermann, ο σημαντικότερος πρωτοπόρος τής βιομηχανίας τού «Gamification», έχει ακριβή σχέδια, για το πως θα πρέπει να οργανώνονται οι εκλογές στο μέλλον στις ΗΠΑ. Θα δίδονται αμοιβές και εύσημα σε όποιον επισκέπτεται ημερίδες κομμάτων, κάνει κλικ στις ιστοσελίδες πολιτικών, λαμβάνει μέρος σε ερωταποκρίσεις 314

πολιτικών, κτλ. Η ριζοσπαστική ιδέα όμως είναι η διοργάνωση «λοταρίας για ψηφοφόρους». Κάθε ψηφοφόρος λαμβάνει και ένα λαχείο μαζί με την ειδοποίηση για τις εκλογές. Μετά την καταμέτρηση των ψήφων, μεταδίδεται στην τηλεόραση μια δημόσια κλήρωση, πρώτο βραβείο 10 εκατομμύρια δολάρια, μια σταγόνα στον ωκεανό του κόστους των εκλογών», αλλά ένα τεράστιο «Incentive» (κίνητρο) ενάντια στην βαριεστημάρα για τις εκλογές. Σε αυτά προστίθενται και κάθε είδους συμβολικά βραβεία, μια πρόσκληση στο Καπιτώλιο ή τον Λευκό Οίκο, ή ως έκπληξη ένα δείπνο με τον πρόεδρο311. Το μυθιστόρημα «Solar Lottery» του Philip K. Dick δεν ήταν επιστημονική φαντασία εν τέλει. [Gamification: στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Wirtschafts-Woche, 10.2.14, υπάρχει ένα άρθρο του Jürgen Rees επί του θέματος. Μεγάλες εταιρίες όπως Nike, SAP, Rabobank χρησιμοποιούν ηλεκτρονικά παιχνίδια για να δημιουργήσουν ένα πιο παραγωγικό εργασιακό κλίμα, αλλά και για να προσελκύσουν και νά κρατήσουν τους πελάτες τους. Επίσης, ηλεκτρονικά παιχνίδια χρησιμοποιούνται καί για την θεραπεία τού διαβήτη, την καταπολέμηση τού καρκίνου, για αδυνάτισμα. Στο πανεπιστήμιο τού Düsseldorf γίνονται και μαθήματα, που έχουν ως βάση ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι. Η αρχή είναι απλή: οι παίκτες βλέπουν αμέσως το αποτέλεσμα των πράξεων τους, καί βάσει του αποτελέσματος συγκρίνονται με τους άλλους πράγμα που ενισχύει τον ανταγωνισμό. Η πρόοδος αμείβεται, πράγμα που δίνει κίνητρο για να συνεχιστεί η προσπάθεια]. Όπως πάντα τίθεται το ερώτημα, αν πρέπει να ανησυχεί κανείς, όταν έχει ξεχάσει τι έχει χάσει. Η ερώτηση δεν είναι απλοϊκή. Σε αντίθεση προς το συντηρητικό πολιτισμικό επιχείρημα, το να ξεχάσεις αυτό που έμαθες είναι θεμελιώδες στοιχείο τού αυτο-διαφωτισμού. Εάν δεν ήταν έτσι, θα μας κυνηγούσαν ακόμα άλλα φαντάσματα πέρα από αυτά που περπατούν στις σελίδες αυτού του βιβλίου. Είναι φυσικά διαφορετικά τα πράγματα, όταν στην εποχή τού υπολογιστή παραχωρούμε τις διανοητικές ικανότητες σε ένα σύστημα που λέγεται αγορά τής πληροφορίας, και με τον τρόπο αυτό δεν είμαστε πια σε θέση 311

Gabe Zichermann, ‘Rethinking Elections with Gamification’.

315

να διαπαιδαγωγήσουμε τις μηχανές που δουλεύουν για το σύστημα αυτό. Και έτσι δεν μπορούμε να τους διδάξουμε τι θεωρούμε ως σωστό. Πρέπει να προφυλαχτούμε από αυτούς, που όχι μόνο κηρύττουν την καχυποψία και την λατρεία τού εγώ, αλλά θέλουν να εγκαταστήσουν μέσα στο κεφάλι μας ένα περίεργο αυτόματο που θα κολλά τις τιμές πάνω στις σκέψεις μας. Η πεποίθηση πως η αγορά είναι ένας τεράστιος υπολογιστής, που γνωρίζει περισσότερα από όσα γνωρίζουν μαζί όλα τα μέλη που την αποτελούν, είχε μια λειτουργία την εποχή που το πείραμα μιας ολοκληρωτικής οργάνωσης δεν είχε ακόμα αποτύχει. Η νέα εποχή έκανε από αυτό ένα στατιστικό τέρας, όπου αυτό που είναι «αληθές» δεν ορίζεται από ατομικά περιεχόμενα, βιογραφίες, εμπειρίες, αλλά μέσω στατιστικών σχημάτων, τα οποία ερμηνεύονται με καθαρά οικονομικό τρόπο. Ακόμα και οι αλγόριθμοι του Cataphora δεν κάνουν κάτι διαφορετικό, από το να εκφράζονται περί τής ψυχικής οικονομίας τού χαρακτήρα βάσει πολύπλοκων στατιστικών συσχετισμών. Και ο George Dyson πιστεύει πως ο ισχυρότερος κινητήρας τού πραγματικού κόσμου, η αγορά, γίνεται τώρα ο ισχυρότερος κινητήρας τής σκέψης μας: «Ποιος είναι ο πιο ισχυρός αλγόριθμος που αφέθηκε στην γη ελεύθερος; Αρχικά ήταν ο Monte-Carlo κώδικας, για τον υπολογισμό τής συμπεριφοράς των νετρονίων. Τώρα ίσως είναι ο αλγόριθμος του AdWords… η στατιστική συμπερίληψη ολόκληρου τού χώρου τών μηχανών αναζήτησης, πού ταυτόχρονα μετατρέπει τον χώρο αυτό σε χρήμα. Μια λαμπρή δουλειά»312. *** 312

Dyson, ‘Conversation: Technology: A Universe of Self-Replicating Code’.

316

Με τον τρόπο αυτό εμφανίζεται στον ορίζοντα, στον οποίο ανατέλλει το νέο αστέρι που λέγεται «Big Data», η τελευταία μεταφορά, με την οποία το «νούμερο 2» προσπαθεί να ορίσει εκ νέου τον ρόλο του, όπως και τον ρόλο τού αυτόματου: ως σύστημα κοινωνικών εντόμων. Τα νέα συστήματα πολλαπλών πρακτόρων έχουν μάθει. Δεν εγκαταλείπουν κανένα από τα εγωιστικά τους γονίδια, αλλά συντήκουν τα συστήματα με την βιολογία. Ο J. Doyne Farmer, ο οποίος είχε ιδρύσει την θρυλική Prediction Company, την πρώτη εταιρία παραγωγής λογισμικού πρόβλεψης, την οποία αγόρασε η UBS, πιστεύει πως η κρίση μάς εξαναγκάζει να αναθεωρήσουμε και τα οικονομικά μοντέλα. Γράφει η «New York Times»: «Αυτός (o J. Doyne Farmer) και άλλοι έχουν αρχίσει να αναπτύσσουν μοντέλα οικονομίας που βασίζονται στους πράκτορες, οι οποίοι ζητούν να μάθουν, πώς η φαινομενικά τυχαία συμπεριφορά μεμονωμένων μυρμηγκιών, μπορεί να δημιουργήσει οικοδομήματα με σκοπό, μορφή και ευφυΐα»313. Η Deborah M. Gordon, που διερευνά την συμπεριφορά των μυρμηγκιών, γράφει στο βιβλίο της «Twitter στην μυρμηγκοφωλιά», πώς αντίθετα με όσα πολλοί πιστεύουν, τα μυρμήγκια δεν ανταλλάσσουν «πληροφορίες» με τις κεραίες τους. Ο Francisco Salvá προσπάθησε πρώτος να το κάνει (να μεταδώσει πληροφορίες) με τα βατραχοπόδαρα. Τα μυρμήγκια κάνουν απλώς το εξής: βγάζουν αλγοριθμικά συμπεράσματα από την στατιστική ανάλυση τών αλληλεπιδράσεων και μυρωδιάς - κατά κάποιον τρόπο αξιολογούν ειδήσεις, το περιεχόμενο των οποίων δεν είναι τόσο σημαντικό, όσο η στατιστική τους κατανομή. Αυτό περίπου εκδηλώνεται στην μοντέρνα κοινωνία των μέσων ενημέρωσης μέσω τής οικονομίας τών κλικς (pay-per-click system) που αξιολογεί το AdWords. Καιρός να σκεφτούμε ποια είναι η διέξοδος. Όπως έχουν τα πράγματα, η μόνη διέξοδος είναι να διαχωρίσουμε την εμπορευματοποίηση τής ζωής μας από τον μηχανισμό που είναι βαθιά 313

Mark Buchanan, ‘This Economy Does Not Compute’.

317

δικτυωμένος στο σύστημα, και ο οποίος βασίζεται στον εγωισμό και μια μή αξιοπρεπή εικόνα τού ανθρώπου. Το «πνεύμα το οποίο μαθαίνει» δεν είναι η μηχανή που μαθαίνει από τις διεργασίες τής αγοράς. Σχολιάζοντας την μεταφορά που χρησιμοποίησε ο Turing για την διαπαιδαγώγηση, γράφει ο Hugh Kenner: «Ένα παιδί που μαθαίνει να μιλά είναι μια πολύ μυστήρια κατασκευή, η οποία δέχεται ως input άσχετες, διάσπαρτες και ανεπαρκείς πληροφορίες, και ως output προσφέρει ένα εκπληκτικά ενιαίο αποτέλεσμα, το οποίο υπερβαίνει το input σε ποσότητα και πολλές φορές και στην ποιότητα (ήταν οι δάσκαλοι τού Shakespeare πιο ταλαντούχοι από τον ποιητή στην χρήση τής γλώσσας;)314. Ίσως η λύση είναι πολύ απλή: να μην παίξουμε μαζί τους. Οπωσδήποτε όχι με τους κανόνες που το «νούμερο 2» θέλει να μας επιβάλλει. Είναι μια απόφαση που μπορεί να πάρει ο καθένας μόνος του και οι πολιτικοί. Η Γερμανία έχει καλές πιθανότητες, γιατί ο κινητήρας τής ευημερίας είναι ακόμα η πραγματική οικονομία. Φαίνεται πως η χώρα που ήταν η γενέτειρα τού ιδεαλισμού, θα μπορούσε να αποτελέσει το αντίβαρο στην «οικονομία του πνεύματος», με ένα νέο ρεαλισμό. Οι απαντήσεις είναι κατά πρώτον πολύ ρεαλιστικές: αφορούν για παράδειγμα στην δημιουργία μια ευρωπαϊκής μηχανής αναζήτησης, και φτάνουν μέχρι τον νέο ορισμό τής προστασίας τών δεδομένων, μέχρι και τα ερωτήματα περί επέμβασης στο ανθρώπινο γενετικό υλικό. Για να γίνει αυτό, είναι αναγκαίο να συνειδητοποιήσουν οι πολιτικοί και οι μη-οικονομολόγοι, πως οι «αγορές», και ιδιαιτέρως οι «επενδυτικές αγορές», σύμφωνα με την Karin Knorr-Cetina, έχουν γίνει κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που ήταν, και πως δεν μπορούν να έχουν πια την απαίτηση πως εκφράζουν κάποια «αλήθεια», εφόσον είναι μηχανές πληροφορίας. Γιατί μέσα στον κόσμο η πληροφορία, πέραν τού απλού σήματος, δεν είναι σε καμιά περίπτωση αυτό το οποίο πιστεύαμε πως είναι. Η πληροφορία είναι το αποτέλεσμα διαπραγματεύσεων, μιας δημοπρασίας, προσφοράς και παζαρέματος, που παίζεται μέσα σε 314

Kenner, The Counterfeiters, σ. 172.

318

δευτερόλεπτα σε όλο και περισσότερους τομείς τής ζωής, μέχρι που να κωδικοποιηθεί από την αυθεντία τών «οίκων αξιολόγησης». Τίθεται το ερώτημα: πως θα το καταλάβουμε ότι η οικονομία τής πληροφορίας χρεοκόπησε, εάν κάποτε συμβεί αυτό; Όλοι ξέρουν, ότι τα κράτη, οι επιχειρήσεις ή οι άνθρωποι έχουν χρεοκοπήσει όταν δεν έχουν χρήματα. Πώς είναι όμως τα πράγματα με την «οικονομία του πνεύματος»; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Αρκετά στοιχεία μας λένε πως ο John W. Campbell επεσήμανε ένα καίριο σημείο, όταν προειδοποίησε περί ενός «πολιτισμού κρυμμένων παιγνίων», γιατί ο πολιτισμός αυτός οδηγεί σε «τρομακτικά ψυχικά προβλήματα»(δες Κεφάλαιο 15). Μπορεί να γελάσει κανείς με το γεγονός, ότι οι πρωταγωνιστές των BigData δεν ονειρεύονται μόνο μηχανές οι οποίες παράγουν κοινωνικό κεφάλαιο και εμπιστοσύνη, αλλά όπως είδαμε, προσθέτουν πως αυτά «αξίζουν πολλά λεφτά». Η ιδέα είναι να κατασκευάσουμε ρομπότ που μας είναι πιστά, αφού κανέναν άλλον δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε. Οι άνθρωποι όμως όπως ο Dirk Helbing αγγίζουν ένα βασικό σημείο. Φαίνεται πώς αξίες όπως εμπιστοσύνη, ισότητα ή fairness (αμεροληψία) έχουν ζήτηση στις αγορές, γιατί δεν είναι πια επαρκώς διαθέσιμες στα κλασικά σημεία της κοινωνίας. Τι εμπιστοσύνη έχει ένας νέος άνθρωπος σε μια «παιδεία», η οποία λαμβάνει από την κοινωνία, η οποία διαπαιδαγωγεί τον νέο, από την αρχή σάν ένα «death dating»; Αυτός είναι ο λόγος που εμπιστοσύνη και fairness παράγονται σαν τα αυτοκίνητα, με ετικέτα που γράφει την τιμή, και σε διάφορες ποιότητες; Όπως δείχνουν οι στοχασμοί του Philip Bobbitt, η ερώτηση είναι κάθε άλλο από ακαδημαϊκή. Σε ένα κόσμο, όπου ο λογικός είναι αυτός που έχει μειωθεί στο συμφέρον του, και του οποίου όλα τα δεδομένα που αφήνει στο πέρασμα του συλλέγονται, ο κάθε ένας είναι δυνητικά ύποπτος. Σε αυτόν τον κόσμο η εμπιστοσύνη θα μπορούσε να γίνει είδος πολυτελείας, το οποίο μπορεί κανείς να «εγγράψει» στα κοινωνικά δίκτυα, και με το οποίο μπορούν να ταϊστούν οι μηχανές: στην περίπτωση αυτή, οι «αξίες» θα είχαν πράγματι μόνο την αξία τού χρήματος.

319

Ευτυχώς όμως, και στην οικονομία άρχισε η νέα αυτή συζήτηση, ότι δηλαδή «πράγματα όπως δικαιοσύνη και ισότητα έχουν μια κανονιστική αξία, ανεξαρτήτως εάν ικανοποιούν ή όχι προσωπικές επιθυμίες»315. Η ιδέα του Ken Binmore, ότι δηλαδή η αλτρουιστική ή απλώς η δίκαιη συμπεριφορά συμφέρει, γιατί είναι χρήσιμη σε όποιον την επιδεικνύει, μπορεί μεν να εκφραστεί ως μαθηματικό μοντέλο, υποσκάπτει (επειδή στον ψηφιακό πραγματικό χρόνο μπορεί να εφαρμοστεί σε οτιδήποτε και σε οποιονδήποτε) όμως την πίστη σε κάθε μορφή κανονιστικής δύναμης εντός της κοινωνίας, η οποία να μην σχετίζεται με την αγορά ή την οικονομία. Διαβρώνει τότε, όχι μόνο κοινοβούλια, συνταγματικά δικαστήρια ή και τα ίδια τα συντάγματα, αλλά και την κυριαρχία του ατόμου, το οποίο απλώς θέλει να είναι αυτό που είναι. Ο Evgeny Morozov, που είναι ο πρώτος που έθεσε το ερώτημα περί της χρεοκοπίας τής οικονομίας τής πληροφορίας, λέει: «Για τον Μαρξ, αλλά και για την πολιτική οικονομία που τον ακολούθησε, ήταν σημαντικό να γνωρίζει ποιος κατείχε τα μέσα παραγωγής. Σήμερα, λόγω της οικονομίας τής πληροφορίας και τής εικονικής πραγματικότητας, το σημαντικό είναι ποιος ελέγχει τούς αισθητήρες και τους αλγόριθμους. Πρέπει να μας είναι σαφές, ότι φτάσαμε σε ένα σημείο, όπου τα μοντέλα της λογικής μας, μάς έχουν μειώσει τόσο πολύ, ώστε πιστεύουμε πως δεν είμαστε πια σε θέση από μόνοι μας να ανακαλύψουμε τι θέλουμε»316. *** Ο Paul Valery (1871-1945), στο έργο τού οποίου ενσαρκώνεται η Ευρώπη, όσο σε κανένα άλλο συγγραφέα, έχει εφεύρει την μορφή τού «Monsieur Teste», ενός ανθρώπου που παίζει στα χρηματιστήρια, και που στην προσπάθεια του να γίνει καθαρό πνεύμα, είναι πρότυπο μόνο σε ένα σημείο: «Είχε σκοτώσει την μαριονέτα»317.

315

Davis, Individuals and Identity in Economics, σ. 216.

316

Evgeny Morozov, προσωπική πληροφόρηση.

317

Paul Valéry, Monsieur Teste, σ. 10.

320

Λέει σε κάποιο σημείο: «Ίσως τα τέρατα γίνουν ιδέες-τέρατα, μέσω τής αφελούς εξάσκησης από μέρους μας τής ικανότητάς μας να θέτουμε ερωτήματα, την οποία εξασκούμε παντού, χωρίς να σκεφτόμαστε, ότι πιο σώφρον θα ήταν νά ρωτούμε αυτό, το οποίο μπορεί να μας απαντήσει;»318. Αυτή είναι η απλούστερη πρόταση, η οποία μπορεί να παραλύσει την άκαρδη λογική μιας αυτοματοποιημένης κοινωνίας και οικονομίας, και να δημιουργήσει νέες ελευθερίες. Αδιάφορο εάν έχουμε να κάνουμε με στοιχήματα για το μέλλον των αγορών ή προβλέψεις περί ανθρώπων και των παθών τους. Η πρόταση, για να σκοτώσεις την μαριονέτα είναι: Η απάντηση ήταν λάθος. Ευχαριστίες Πολλοί άνθρωποι με βοήθησαν με ιδέες, προτάσεις, εξηγήσεις και διορθώσεις. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους Emanuel Derman, Michael Hudson, Stefan Klein, Frank Lübberding, Torsten Eymann, Edo Reents, Frank Rieger, Thomas Schmidt, Tilo Eckardt και Ulrich Genzler από τις εκδόσεις Blessing Verlag και τους Matthias Landwehr και Thomas Schmidt. Ο Evgeny Morozov, ο Philip Mirowski και η Shoshana Zuboff όχι μόνο έκαναν σημαντικές προτάσεις, αλλά μου επέτρεψαν να διαβάσω τα τρέχοντα έργα τους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω μερικούς ανθρώπους που θέλουν να παραμείνουν ανώνυμοι επειδή μου επέτρεψαν να ρίξω μια ματιά στην ψηφιακή δεξαμενή καρχαριών (digital shark tank) στις χρηματοδοτικές πλατφόρμες. Είμαι ευγνώμων στον συνάδελφό μου Rainer Hank για τις πολύτιμες συμβουλές και την κριτική του. Και ευχαριστώ μια φορά ακόμα τον Evgeny Morozov για την πιο γόνιμη έμπνευση που μπορεί να φανταστεί ένας συγγραφέας που εργάζεται μόνος του. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Rebecca Casati. Αρκετά όμως με τις ευχαριστίες. Η ευθύνη είναι φυσικά όλη δική μου.

318

Paul Valéry, Monsieur Teste, σ. 6.

321

Επίμετρο Μια σύντομη ιστορία τής εξέλιξης τού τεχνητού πράκτορα στα χρηματιστήρια

Ο δρόμος πρός την μηχανή ήταν από την αρχή στρωμένος με το μοναδικό δόλωμα που μπορεί να προσελκύσει τον άνθρωπο: με τις ευκαιρίες τιμών. Το έναυσμα δόθηκε το 1991, 3 χρόνια πριν την εφεύρεση του όρου «World Wide Web». Ο ειδικός της θεωρίας παιγνίων Ken Binmore και ο οικονομολόγος Brian Arthur είχαν δημοσιεύσει ένα δοκίμιο, που και στον τίτλο ακόμα περιέγραφε «τους οικονομικούς πράκτορες που δρουν όπως οι ανθρώπινοι πράκτορες»319. Ο σκοπός ήταν σύμφωνα με τον Arthur, η κατασκευή ενός τεχνητού πράκτορα, τον οποίο ένας παρατηρητής να μην μπορεί να διακρίνει από ένα άνθρωπο. Με την πρώτη ματιά δεν φαινόταν να είναι και δύσκολο να επιτευχθεί αυτό το εγχείρημα, αφού στα κυρίαρχα μοντέλα τού ανθρώπου είχαν απομείνει μόνο ο εγωισμός, η απληστία και ο φόβος. Ο τεχνητός αυτός πράκτορας θα έπρεπε να επιτυγχάνει στις δημοπρασίες το καλύτερο γι’ αυτόν αποτέλεσμα, και μάλιστα με ένα τρόπο, όπως υποτίθεται ότι το κάνουν οι άνθρωποι: δια της θεωρίας παιγνίων, με τον υπολογισμό της ισορροπίας του Nash. Δυο χρόνια αργότερα φαινόταν πως το είχαν πετύχει. Οι οικονομολόγοι Dhananjay Gode και Shyam Sunder είχαν δημιουργήσει στο εργαστήριο μια τεχνητή αγορά, όπου το «νούμερο 2» είχε δυο τρόπους λειτουργίας320. Στην μια παραλλαγή ξόδευε χρήματα τα οποία δεν είχε, στην δεύτερη παραλλαγή είχε περιορισμούς ώστε να μην μπορεί να ξοδέψει παραπάνω απ’ όσα έχει. Και στις δυο περιπτώσεις το IQ του ήταν 0. Αγόραζε, πουλούσε, και τηρούσε τους κανόνες τής αγοράς και του καθηγητή Nash. 319

W. Brian Arthur, ‘Designing Economic Agents That Act Like Human Agents: A Behavioral Approach to Bounded Rationality’. 320

Dhananjay Gode and Shyam Sunder, ‘Allocative Efficiency of Markets with Zero-Intelligence Traders: Markets as a Partial Substitute for Individual Rationality’.

322

Τα αποτελέσματα έδειξαν, ότι η δεύτερη εκδοχή δεν μπορούσε να διακριθεί από ανθρώπινους πράκτορες που διεξήγαγαν ψηφιακό εμπόριο. Αυτός ήταν ένας θρίαμβος, όχι μόνο για το software, αλλά και για την νεοκλασική αντίληψη της οικονομίας: ακόμα και με νοημοσύνη μηδέν, μπορεί κανείς να πράττει με σωφροσύνη, εφόσον υποτάσσεται στους κανόνες τής αγοράς. Οι δυο οικονομολόγοι το ονόμασαν αυτό ως εξής: «οι αγορές ως μερικό υποκατάστατο ατομικής λογικής». Επειδή όμως οι αγορές είχαν καταστεί σε μεγάλο βαθμό ψηφιακές, και το δίκτυο είχε γίνει τόπος συναλλαγής, είχε ταυτόχρονα αρχίσει να αυξάνεται και η επίγνωση, πως με μηδενική νοημοσύνη και με μόνη την εμπιστοσύνη στις αγορές, ο ψηφιακός πράκτορας δεν θα μπορούσε να γίνει Terminator. Οι φυσικοί Dave Cliff και Janet Bruten, είχαν δηλώσει το 1998, πως επιτέλους έφτασε η ώρα τής θεωρίας τών παιγνίων. Το συμπέρασμα τους έχει ως εξής: ο πράκτορας δεν επιτρέπεται να είναι κρετίνος, παρά τον εγωισμό που έχει. Πρέπει να ξέρει πως οι άλλοι θέλουν να τον ξεγελάσουν, και πρέπει να αντιδρά αμέσως στο δεδομένο αυτό. «Σε μια ανταγωνιστική αγορά το περιβάλλον είναι δυναμικό και δεν συγχωρεί λάθη. Οι σχετικές πληροφορίες (τα κέρδη ή οι πληροφορίες άλλων εμπόρων) είτε είναι άγνωστες είτε είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθούν, και είναι μάλλον απίθανο, ένας trader να περιμένει φιλίες και ανιδιοτελή αλτρουισμό... για τον οικονομικό πράκτορα, τίποτα δεν είναι βέβαιο, εκτός από ένα: όλος ο κόσμος σε κατατρέχει, και αν αποκοιμηθείς θα χάσεις»321.

321

Dave Cliff and Janet Bruten, ‘Animat Market-Trading Interactions as Collective Social Adaptive Behavior’, σ. 393.

323

Όλα τα άλλα επαφίενται απλώς στον μαθηματικό τύπο. Το «νούμερο 2», όπως τα είδη στην θεωρία τού Δαρβίνου, θα έπρεπε να μαθαίνει με τρόπο εξελικτικό, και το είχε κάνει αυτό. Πως; Κάθε φορά που μάθαινε κάτι με επιτυχία λάμβανε μεγαλύτερη «ανταμοιβή», δηλαδή κέρδος. Βάσει τής θεωρίας του Δαρβίνου, έπρεπε να γίνει fit, δηλαδή ικανός για επιβίωση. Με την γλώσσα τών βελτιωτών του: «όταν οι οικονομικοί πράκτορες δρουν σε ένα πεδίο, τότε οι τύποι που εκφράζουν τις ανταμοιβές και την fitness, μπορούν να συγκριθούν απευθείας με το ‘κέρδος’ και την ‘χρησιμότητα’»322. Η πρακτική αυτή φυσικά μπορούσε να συνεχιστεί μόνο σε κλειστά συστήματα. Υπήρχαν όμως μικτές μορφές, όπου συνήθως επενέβαιναν οι άνθρωποι. Για παράδειγμα, όταν πρόκειται περί πρόσβασης σε υπερφορτισμένα δίκτυα. Στην μικροοικονομία τού κόσμου τών δεδομένων, αυτό ισοδυναμούσε μέ διαπραγματεύσεις για το ποιος και σε ποιά τιμή θα έχει πρόσβαση στις πληροφορίες. Η κατάσταση όμως είχε αλλάξει δραματικά προς το τέλος τής δεκαετίας του ’90. Υπήρχαν και τότε αλγόριθμοι, αλλά ήταν μονοδιάστατοι, μικροί «μονοκύτταροι οργανισμοί, που βάσει ενός απλού συστήματος κανόνων», απλώς πουλούσαν και αγόραζαν323. Τότε όμως, το 1999, η Goldman Sachs αγόρασε την «Hull Trading», μια εταιρία, η οποία πέραν της εξειδίκευσης της στην τεχνητή νοημοσύνη και το Algo-Trading, ήταν γνωστό ότι απασχολεί πρωτοκλασάτους φυσικούς από το Fermilab: άνθρωποι που συμμετείχαν στην ανακάλυψη των κουάρκ, και που μετά το 1989 μετανάστευσαν στην Wall Street λόγω κρατικών περικοπών στον τομέα τής έρευνάς τους. Το γεγονός ότι η Goldman Sachs αγόρασε την «Hull Trading», μπορεί να παρομοιαστεί και έτσι: είναι σαν να αγόρασε το Βατικανό ένα εργοστάσιο παραγωγής κλώνων. Ή όπως το περιέγραψε αργότερα ο Scott Patterson: «Αυτό είχε σημαδέψει μια 322

Dave Cliff and Janet Bruten, ‘Animat Market-Trading Interactions as Collective Social Adaptive Behavior’, σ. 393. 323

Patterson, Dark Pools, σ. 28.

324

μεγάλη μετακίνηση τής Goldman -συνώνυμο τής Old-School-Wall-Street εταιρίας- προς το ηλεκτρονικό εμπόριο. Μια μετατόπιση η οποία προετοίμασε την άνοδο της Goldman στην εξουσία κατά την δεκαετία του 2000, όταν η Goldman είχε καταστεί ένας από τους πιο βίαιους και επιδέξιους Γολιάθ τών αγορών τού κόσμου324. Οι αγορές και τα δίκτυα υπολογιστών είχαν για πρώτη φορά αρχίσει να αναζητούν κοινά συμφέροντα, σε αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν dotcom, φούσκα. Το δε δίκτυο ως αγορά, είχε αρχίσει να προσλαμβάνει κρίσιμες διαστάσεις (η Google έκανε τα πρώτα δοκιμαστικά βήματα). Οικονομολόγοι τής πληροφορικής, οι οποίοι είχαν εφεύρει μαζί με τους quants τις ηλεκτρονικές αγορές τού μέλλοντος, είχαν πει ξεκάθαρα, πως στα ανοικτά συστήματα, μόνο οι εγωιστικοί πράκτορες μπορούν να αντεπεξέλθουν.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΤΑΙ ΜΕ ΕΝΑΡΓΕΙΑ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ.

ΤΕΛΟΣ

324

Patterson, Dark Pools, σ. 29.

325

Βιβλιογραφία Adler, Jerry, ‘Raging Bulls: How Wall Street Got Addicted to LightSpeed Trading’, Wired, September 2012 Amadae, S.M., Rationalizing Capitalist Democracy: The Cold War Origins of Rational Choice Liberalism (Chicago: University of Chicago Press, 2003) Arthur, W. Brian, ‘Designing Economic Agents That Act Like Human Agents: A Behavioral Approach to Bounded Rationality’, The American Economic Review, Vol. 81, No. 2 (1991), 353–9 Asma, Stephen T., On Monsters: An Unnatural History of Our Worst Fears (New York: Oxford University Press, 2009) Barlow, John Perry, ‘A Declaration of the Independence of Cyberspace’, https://projects.eff.org/~barlow/Declaration-Final.html Bauman, Zygmunt, Wasted Lives: Modernity and Its Outcasts (Cambridge: Polity, 2004) Belletto, Steven, No Accident, Comrade: Chance and Design in Cold War American Narratives (New York: Oxford University Press, 2012) Berg, Nathan and Gerd Gigerenzer, ‘As-If-Behavioural Economics: Neoclassical Economics in Disguise?’, History of Economic Ideas, Vol. XVIII, No 1 (2010), 133–66 Bernays, Edward, Propaganda (Brooklyn, NY: Ig Publications, 2005) Binmore, Ken, Game Theory and the Social Contract: Volume 1: Playing Fair (Cambridge, MA: MIT Press, 1994) Binmore, Ken, Game Theory and the Social Contract: Volume 2: Just Playing (Cambridge, MA: MIT Press, 1998) Binmore, Ken, Game Theory: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2007)

326

Binswanger, Hans Christoph, Money and Magic: A Critique of the Modern Economy in the Light of Goethe’s Faust, trans. J.E. Harrison (Chicago: University of Chicago Press, 1994) Bobbitt, Philip, Terror and Consent: The Wars for the Twenty-First Century (London: Allen Lane, 2008) Bobbitt, Philip, ‘Preface’, in Lenn Scott and R. Gerald Hughes, eds, Intelligence, Crises and Security: Prospects and Retrospects (Abingdon and New York: Routledge, 2008), pp. ix–x Buchanan, Mark, ‘The Science of Subtle Signals’, strategy + business, Issue 48 (2007) Buchanan, Mark, ‘This Economy Does Not Compute’, The New York Times, 1 October 2008 Byrne, Rhonda, The Secret (New York: Atria Books, 2006) Callon, Michel, ‘Introduction: The Embeddedness of Economic Markets in Economics’, in Michel Callon, ed., The Laws of the Markets (Oxford: Blackwell, 1988), pp. 1–58. Callon, Michel, ‘What Does It Mean to Say That Economics Is Performative?’, in Donald MacKenzie, Fabian Muniesa and Lucia Siu, eds, Do Economists Make Markets? On the Performativity of Economics (Princeton: Princeton University Press, 2008), pp. 311–57 Cartwright, Nancy, The Dappled World: A Study of the Boundaries of Science (Cambridge: Cambridge University Press, 1999) Castells, Manuel, The Rise of the Network Society: The Information Age: Economy, Society, and Culture, Volume 1 (Malden, MA and Oxford: Blackwell, 1996) Castells, Manuel, ‘Information Technology and Global Capitalism’, in Will Hutton and Anthony Giddens, eds, On the Edge: Living with Global Capitalism (London: Vintage, 2001), pp. 51–74

327

Charnock, Elizabeth, E-Habits: What You Must Do To Optimize Your Professional Digital Presence (Dubuque, IA and London: McGraw Hill, 2010) Christakis, Nicholas A., ‘Conversation: Culture: A New Kind of Social Science for the 21st Century’, Edge , 21 August 2012, accessed on http://edge.org/conversation/a-21st-century-change-to-social-science Clarke, Bruce and Linda Dalrymple Henderson, eds, From Energy to Information: Representation in Science and Technology, Art, and Literature (Stanford: Stanford University Press, 2002) Cliff, Dave, ‘Man Versus Machine, Part One’, interview in The Trading Mesh , 1 December 2011 Cliff, Dave, and Janet Bruten, ‘Animat Market-Trading Interactions as Collective Social Adaptive Behavior’, in Adaptive Behavior, Vol. 7, No. 3–4 (1999), 385–414 Cohen, Robert, Freedom’s Orator: Mario Savio and the Radical Legacy of the 1960s (New York: Oxford University Press, 2009) Colander, David, Michael Goldberg, Armin Haas, Katarina Juselius, Alan Kirman, Thomas Lux and Brigitte Sloth, ‘The Financial Crisis and the Systemic Failure of the Economics Profession’, Critical Review: A Journal of Politics and Society, Vol. 21, No. 2–3 (2009), 249-67 Collins, Robert T., Alan J. Lipton, Takeo Kanade, Hironobu Fujiyoshi, David Duggins, Yanghai Tsin, David Tolliver, Nobuyoshi Enomoto, Osamu Hasegawa, Peter Burt and Lambert Wixson, ‘A System of Video Surveillance and Monitoring’, Robotics Institute, Carnegie Mellon University, 2000 accessed on https://www.ri.cmu.edu/pub_files/pub2/collins_robert_2000_1/collins_ro bert_2000_1.pdf Cowen, Tyler, The Age of the Infovore: Succeeding in the Information Economy (London: Penguin, 2010) Das, Satyajit, Extreme Money: The Masters of the Universe and the Cult of Risk (Harlow: Pearson Financial Times/Prentice Hall, 2011) 328

Davis, John. B., The Theory of the Individual in Economics: Identity and Value (London: Routledge, 2003) Davis, John. B., Individuals and Identity in Economics(Cambridge: Cambridge University Press, 2011) Dawkins, Richard, The Selfish Gene, 30th anniversary edition (New York: Oxford University Press, 2006) De Grauwe, Paul, ‘Economics Is in Crisis: It Is Time for a Profound Revamp’, Financial Times, 22 July 2009 Defoe, Daniel, Robinson Crusoe (London: Penguin, 2012 [1719] Dennett, Daniel, Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life (London: Allen Lane, 1995) Derman, Emanuel, Models. Behaving. Badly.: Why Confusing Illusion with Reality Can Lead to Disaster, on Wall Street and in Life (Chichester: Wiley, 2011) Diamandis, Peter H. and Steven Kotler, Abundance: The Future Is Better Than You Think (New York: Free Press, 2012) Dick, Philip K., Solar Lottery (London: Legend, 1955) Diderot, Denis, Encyclopédie de Diderot et d’Alambert Tome III – A à E (Paris: Éditions la Bibliothèque Digitale, 2012 [1751–72]) Diderot, Denis, Encyclopédie de Diderot et d’Alambert Tome III – P à Z (Paris: Éditions la Bibliothèque Digitale, 2012 [1751–72]) Dupuy, Jean-Pierre, ‘Cybernetics Is an Antihumanism: Advanced Technologies and the Rebellion against the Human Condition’,1 September 2011, accessed on http://www.metanexus.net/essay/hcybernetics-antihumanism-advanced-technologies-and-rebellion-againsthuman-condition Dyson, George, Darwin among the Machines (London: Allen Lane, 1997)

329

Dyson, George, ‘Conversation: Technology: A Universe of SelfReplicating Code’, Edge, 26 March 2012, 2012, accessed on http://edge.org/conversation/a-universe-of-self-replicating-code Edwards, Paul N., The Closed World: Computers and the Politics of Discourse in Cold War America (Cambridge, MA: MIT Press, 1997) Ehrenreich, Barbara, Bright-Sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America (New York: Picador USA, 2009) Eliade, Mircea, The Forge and the Crucible (London: Rider & Company, 1962) Fine, Ben, Social Capital versus Social Theory: Political Economy and Social Science at the Turn of the Millennium (London: Routledge, 2001) Foucault, Michel, Discipline and Punish : The Birth of the Prison, trans. Alan Sheridan (New York: Vintage, 1995 [1975]) Foucault, Michel, The Birth of Biopolitics: Lectures at the Collège de France, 1978–79, ed. Michel Senellart, trans. Graham Burchell (Basingstoke and New York: Palgrave Macmillan, 2008) Frank, Thomas, One Market under God: Extreme Capitalism, Market Populism and the End of Economic Democracy (London: Secker & Warburg, 2001) Friedman, Thomas L., ‘Time of the Turtles’, The New York Times, 18 August 1998, http://www.nytimes.com/1998/08/15/opinion/foreignaffairs-time-of-the-turtles.html Galison, Peter, ‘The Ontology of the Enemy: Norbert Wiener and the Cybernetic Vision’, Critical Inquiry, Vol. 21, No. 1 (1994), 228–66 Ghamari-Tabrizi, Sharon,‘Cognitive and Perceptual Training in the Cold War Man-Machine System’, in Duncan Bell and Joel Isaac, eds, Uncertain Empire: American History and the Idea of the Cold War (New York: Oxford University Press, 2012), pp. 267–94

330

Giedon, Sigfried, Mechanization Takes Command: A Contribution to Anonymous History (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2014) Gigerenzer, Gerd, Peter M. Todd and the ABC Research Group, Simple Heuristics That Make Us Smart (New York and Oxford: Oxford University Press, 1999) Gilbert, Mark, Complicit: How Greed and Collusion Made the Credit Crisis Unstoppable (New York: Bloomberg Press, 2010) Gilder, George, Wealth and Poverty (New York: Basic Books, 1981) Gilder, George, Microcosm: The Quantum Revolution in Economics and Technology (New York: Free Press, 1989) Gilder, George, ‘Happy Birthday Wired’, Wired, January 1998, accessed on http://archive.wired.com/wired/archive/6.01/gilder_pr.html Gilder, George, ‘The Soul of Silicon’, Forbes , 6 January 1998, accessed on http://www.forbes.com/asap/1998/0601/110.html Gleick, James, The Information: A History, a Theory, a Flood (London: Fourth Estate, 2011) Gode, Dhananjay and Shyam Sunder, ‘Allocative Efficiency of Markets with Zero-Intelligence Traders: Markets as a Partial Substitute for Individual Rationality’, Journal of Political Economy, Vol. 101, No. 1 (1993), 119–37. Gordon, Deborah M.,‘Twitter in the Ant Nest’, Natural History , Vol. 119, No. 6 (2011), 10–41 Gould, Stephen Jay, ‘Darwinian Fundamentalism’, The New York Review of Books, 12 June 1997, accessed on http://www.nybooks.com/articles/archives/1997/jun/12/darwinianfundamentalism/ Greenberg, Andy, ‘Mining Human Behavior at MIT’, Forbes, 8 December 2010, accessed on http://www.forbes.com/forbes/2010/0830/egang-mit-sandy-pentland-darpa-sociometers-mining-reality.html

331

Greenfield, Rebecca, ‘The Google Maps of the Future Sounds Useful but Creepy’, The Wire, 3 January 2013, accessed on http://www.thewire.com/technology/2013/01/google-maps-future-soundsuseful-creepy/60542/ Hardy, Quentin, ‘Big Data for the Rest of Us, in One Start-Up’, The New York Times, 19 March 2012 Hardy, Quentin, ‘How Big Data Gets Real’, The New York Times, 4 June 2012 Hardy, Quentin, ‘Rethinking Privacy in an Era of Big Data’, The New York Times, 4 June 2012 Hassoun, Jean-Pierre, ‘Emotions on the Trading Floor: Social and Symbolic Expressions’, in Karin Knorr Cetina and Alex Preda, eds, The Sociology of Financial Markets (Oxford: Oxford University Press, 2005), pp. 102–20 Helbing, Dirk, ‘Conversation: Technology: A New Kind of SocioInspired Technology’, Edge, 19 June 2012 http://edge.org/conversation/anew-kind-of-social-inspired-technology Hertzberg, Hendrik, ‘Comment: Tuesday, and After’, The New Yorker, 24 September 2001, p. 27 Hobbes, Thomas, Leviathan, ed. J.C.A. Gaskin (Oxford: Oxford University Press, 1996 [1651]) Hodgson, Geoffrey M., From Pleasure Machines to Moral Communities: An Evolutionary Economics without Homo Economicus (Chicago and London: University of Chicago Press, 2013) Hoffman, Reid and Ben Casnocha, The Start-Up of You: Adapt to the Future, Invest in Yourself, and Transform Your Career (London: Random House Business Books, 2012) Honneth, Alex, Freedom’s Right: The Social Foundations of Democratic Life, trans. Joseph Ganahl (Cambridge: Polity Press, 2014) Houston, Gail

332

Turley, From Dickens to Dracula: Gothic, Economics, and Victorian Fiction (Cambridge: Cambridge University Press, 2005) Huxley, Aldous, Brave New World (New York: Harper & Row, 1969 [1932]) Johnson, Eric Michael, ‘Survival of the Kindest’, Seed Magazine, 24 September 2009 Johnson, Neil, Guannan Zhao, Eric Hunsader, Jing Meng, Amith Ravindar, Spencer Carran and Brian Tivnan, ‘Financial Black Swans Driven by Ultrafast Machine Ecology’, 7 February 2012, accessed on http://arxiv.org/abs/1202.1448# Kahn, Herman, On Thermonuclear War (Princeton: Princeton University Press, 1960) Kaiser, David, ‘The Postwar Suburbanization of American Physics’, American Quarterly, Vol. 56, No. 4 (2004), 851–8 Kang, Minsoo, Sublime Dreams of Living Machines: The Automaton in the European Imagination (Cambridge, MA and London: Harvard University Press, 2011) Kaplan, Fred, The Wizards of Armageddon (New York: Simon & Schuster, 1983) Kaplan, Fred, 1959: The Year Everything Changed (Hoboken, NJ: Wiley, 2009) Kelly, Kevin, Out of Control: The New Biology of Machines, Social Systems, and the Economic World (Reading, MA: Addison-Wesley, 1994) Kelly, Kevin, New Rules for the New Economy: 10 Radical Strategies for a Connected World (New York: Viking, 1998) Kenner, Hugh, The Counterfeiters: An Historical Comedy (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1985) Kirchgässner, Gebhard, Homo Oeconomicus: The Economic Model of Behaviour and Its Applications in Economics and Other Social Sciences (New York: Springer, 2008)

333

Klein, Naomi, No Logo, 10th anniversary edition (New York: Picador, 2010) Klein, Stefan, Survival of the Nicest: How Altruism Made Us Human and Why It Pays to Get Along, trans. David Dollenmayer (New York: The Experiment, 2014) Kleist, Heinrich von, ‘On the Marionette Theatre’, Animations, Vol. 6, No. 3 (1972 [1810]), 22–6. Knorr Cetina, Karin, ‘How Are Global Markets Global? The Architecture of a Flow World’, in Karin Knorr Cetina and Alex Preda, eds, The Sociology of Financial Markets (Oxford: Oxford University Press, 2005), pp. 38–61 Lears, Jackson, Fables of Abundance: A Cultural History of Advertising in America (New York: Basic Books, 1994) Lerurth, Luc E. and Pierre J. Nicolas, The Crisis and Miss Emily’s Perceptions (Washington, DC: International Monetary Fund, 2010) Levy, Steven, ‘Secret of Googlenomics: Data-Fueled Recipe Brews Profitability’, Wired, 22 May 2009, accessed on http://archive.wired.com/culture/culturereviews/magazine/1706/nep_googlenomics?currentPage=all Lewis, Michael, The Big Short: Inside the Doomsday Machine (London: Penguin, 2011) Lewis, Michael, Boomerang (London: Allen Lane, 2011) Light, Jennifer S., From Warfare to Welfare: Defense Intellectuals and Urban Problems in Cold War America (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005) Lynn, Matthew, ‘Greek Crisis Isn’t Economics, It’s Game Theory’, MarketWatch, 22 February 2012, accessed on http://www.marketwatch.com/story/greek-crisis-isnt-economics-its-gametheory-2012-02-22

334

McGee, Matt, ‘Google’s Schmidt: “Next Great Stage” Of Search Is Autonomous, Personal’, Search Engine Land, 7 September 2010, accessed on http://searchengineland.com/schmidt-great-stage-search-isautonomous-personal-50014 Manyika, James, Michael Chui, Brad Brown, Jacques Bughin, Richard Dobbs, Charles Roxburgh and Angela Hung Byers, ‘Big Data: The Next Frontier for Innovation, Competition, and Productivity’, McKinsey Global Institute, May 2011, accessed on http://www.mckinsey.com/insights/business_technology/big_data_the_ne xt_frontier_for_innovation Markoff, John, ‘Government Aims to Build a “Data Eye in the Sky”’, The New York Times, 10 October 2011 Mauss, Marcel, The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies, trans. W.D. Halls (London: Routledge, 2002 [1923–4]) Mayr, Otto, Authority, Liberty, and Automatic Machinery in Early Modern Europe (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986) Mendell, David, ‘Obama Would Consider Missile Strikes on Iran’, Chicago Tribune, 25 September 2004, accessed on http://articles.chicagotribune.com/2004-0925/news/0409250111_1_nuclear-weapons-iran-missile-strikes Milonakis, Dimitris and Ben Fine, From Economics Imperialism to Freakonomics: The Shifting Boundaries between Economics and Other Social Sciences (London: Routledge, 2009) Mirowski, Philip, Science-Mart: Privatizing (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001)

American

Science

Mirowski, Philip, Machine Dreams: Economics Becomes a Cyborg Science (Cambridge: Cambridge University Press, 2002) Mirowski, Philip, ‘A Revisionist’s View of the History of Economic Thought: Interview with Philip Mirowski’, Challenge, Vol. 48, No. 5 (2005), 79–94

335

Mirowski, Philip, Never Let a Serious Crisis Go to Waste: How Neoliberalism Survived the Financial Meltdown (London and New York: Verso, 2013) Mirowski, Philip and Edward Nok-Khah, ‘Markets Made Flesh: Performativity, and a Problem in Science Studies, Augmented with Consideration of the FCC Auctions’, in Donald MacKenzie, Fabian Muniesa and Lucia Siu, eds, Do Economists Make Markets? On the Performativity of Economics (Princeton: Princeton University Press, 2008), pp. 190–224 Morozov, Evgeny, ‘Your Own Facts’, The New York Times, 10 June 2011 Morrisson, Mark, Modern Alchemy: Occultism and the Emergence of Atomic Theory (New York: Oxford University Press, 2007) Nasar, Sylvia, A Beautiful Mind (London: Faber, 1998) Negroponte, Nicholas, Being Digital (New York: Vintage, 2000) Neumann, John von and Oskar Morgenstern, Theory of Games and Economic Behavior (Princeton: Princeton University Press, 1953) Newton, Isaac, Optics (Chicago: Encylopedia Britannica, 1952 [1704]) Nummedal, Tara, Alchemy and Authority in the Holy Roman Empire (Chicago and London: University of Chicago Press, 2007) Orwell, George, Nineteen Eighty-Four (London: Penguin, 2013 [1949]) Otis, Laura, Networking: Communicating with Bodies and Machines in the Nineteenth Century (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2001) Packard, Vance, The Waste Makers (London: Longmans, 1960) Packard, Vance, The Hidden Persuaders (New York: Ig Publishing, 2007) Pariser, Eli, The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You (New York: Penguin, 2011)

336

Patterson, Scott, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It (New York and London: Random House, 2010) Patterson, Scott, Dark Pools: The Rise of AI Trading Machines and the Looming Threat to Wall Street (New York and London: Random House, 2012) Philips, Matthew, ‘The Monster that Ate Wall Street’, Newsweek, 26 September 2008 Phillips, Kevin, Bad Money: Reckless Finance, Failed Politics, and the Global Crisis of American Capitalism (New York and London: Penguin, 2009) Pimbley, Joseph, ‘Physicists in Finance’, Physics Today, January 1997, pp. 42–6 Pita, James, Manish Jain, Fernando Ordoñez, Christopher Portway, Milind Tambe, Craig Western, Praveen Paruchuri and Sarit Kraus, ‘Using Game Theory for Los Angeles Airport Security’, AI Magazine, Spring 2009, 43–57, accessed on https://www.aaai.org/ojs/index.php/aimagazine/article/viewFile/2173/206 7 Postman, Neil, Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business (London: Heinemann, 1986) Reagan, Ronald, ‘Frontiers of Progress’ (2 May 1961), accessed on http://www.smecc.org/frontiers_of_progress__1961_sales_meeting.htm#reagan Reagan, Ronald, ‘Address at Moscow State University’ (31 May 1988), accessed on http://millercenter.org/president/speeches/speech-3416 Riesman, David, The Lonely Crowd: A Study of the Changing American Character (New Haven: Yale University Press, 1950) Rifkin, Jeremy, The Age of Access: How the Shift from Ownership to Access is Transforming Modern Life (London: Penguin, 2000)

337

Roszak, Theodore, The Cult of Information: A Neo-Luddite Treatise on High-Tech, Artificial Intelligence, and the True Art of Thinking (Berkeley: University of California Press, 1986) Rubinstein, Ariel, Economic Fables (Cambridge: Open Book Publishers, 2012) Rushkoff, Douglas, Life Inc.: How the World Became a Corporation and How to Take It Back (London: Vintage, 2010) Sandel, Michael J., What Money Can’t Buy: The Moral Limits of Markets (New York: Farrar, Straus and Giroux, 2012) Schabas, Margaret, The Natural Origins of Economics (Chicago and London: University of Chicago Press, 2005) Schaffer, Simon, ‘Enlightened Automata’, in Jon Golinski and Simon Schaffer, eds, The Sciences in Enlightened Europe (Chicago and London: University of Chicago Press, 1999), pp. 126–65 Shachtman, Noah, ‘Exclusive: Darpa Director Bolts Pentagon for Google’, Wired, March 2012, accessed on http://www.wired.com/2012/03/dugan-darpa-google/ Shelley, Mary W., Frankenstein, or the Modern Prometheus (London: Lackington, Hughes, Harding, Mavor & Jones, 1818) Shorris, Earl, A Nation of Salesmen: The Tyranny of the Market and the Subversion of Culture (New York and London: W.W. Norton & Co., 1994) Silver, Nate, The Signal and the Noise: Why So Many Predictions Fail – but Some Don’t (New York: Penguin, 2012) Singer, Brian D., ‘Positioning Portfolios for Turbulent Times’, June 2012 Slade, Giles, Made to Break: Technology and Obsolescence in America (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006) Smith, John Maynard, ‘Genes, Memes, & Minds’, The New York Review of Books, 30 November 1995, accessed on 338

http://www.nybooks.com/articles/archives/1995/nov/30/genes-memesminds/?pagination=false Smith, L.R., ‘We Build a Plant to Run without Men’, The Magazine of Business, February 1929 Soddy, Frederick, The Interpretation of Radium (London: John Murray, 1909) Soddy, Frederick, Wealth, Virtual Wealth and Debt (New York: Dutton, 1926) Sontag, Susan, ‘The Imagination of Disaster’, in Against Interpretation (London: Vintage, 1994), pp. 209–25 Stevenson, Robert Louis, The Strange Case of Dr Jekyll & Mr Hyde (London: Hand & Eye Editions, 2010 [1886]) Stiglitz, Joseph, Freefall – America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy (New York: W.W. Norton & Co, 2010) Stoker, Bram, Dracula (London: Penguin Books, 2003 [1897]) Stout, Lynn. A., ‘Taking Conscience Seriously’, in Paul J. Zak, ed., Moral Markets: The Critical Role of Values in the Economy (Princeton: Princeton University Press, 2008), pp. 157–72 Stout, Lynn A., Cultivating Conscience: How Good Laws Make Good People (Princeton: Princeton University Press, 2011) Sussman, Herbert, Victorian Technology: Invention, Innovation, and the Rise of the Machine (Santa Barbara: Praeger Publishers, 2009) Tainter, Joseph A., The Collapse of Complex Societies (Cambridge: Cambridge University Press, 1988) Taleb, Nassim Nicholas, The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable Fragility, 2nd edition (London: Allen Lane, 2011) Thorndike, Lynn, A History of Magic and Experimental Science (New York: Columbia University Press, 1923ff.)

339

Ullman, Ellen, Close to the Machine: Technophilia and Its Discontents (London: Pushkin Press, 2013) Valéry, Paul, Monsieur Teste, trans. Jackson Matthews (Princeton: Princeton University Press, 1989 [1896]) Varian, Hal R., ‘Economic Scene: You’ve Seen the Movie. Now Just Exactly What Was It That John Nash Had on His Beautiful Mind?’, The New York Times, 11 April 2002 Volkmann, Laurenz, Homo Oeconomicus: Studien zur Modellierung eines neuen Menschenbilds in der englischen Literatur vom Mittelalter bis zum 18. Jahrhundert (Heidelberg: Universitätsverlag Winter, 2003) Vulkan, Nir, ‘Economic Implications of Agent Technology and ECommerce’, July 1998, available at http://else.econ.ucl.ac.uk/papers/ej4.pdf Watts, Duncan J., Six Degrees: The Science of a Connected Age (London: Heinemann, 2003) Weart, Spencer R., The Rise of Nuclear Fear (Cambridge, MA and London: Harvard University Press, 2012) Wells, H.G., The World Set Free (London: Macmillan, 1914) Winner, Langdon, The Whale and the Reactor: A Search for Limits in an Age of High Technology (Chicago and London: University of Chicago Press, 1986) Winter, Alison, Mesmerized: Powers of Mind in Victorian Britain (London: University of Chicago Press, 1998) Zaloom, Caitlin, Out of the Pits: Traders and Technology from Chicago to London (Chicago and London: University of Chicago Press, 2006) Zichermann, Gabe, ‘Rethinking Elections with Gamification’, The Huffington Post, 20 November 2012, accessed on http://www.huffingtonpost.com/gabe-zichermann/improve-voter-turnout_b_2127459.html 340

Zuboff, Shoshana, In the Age of the Smart Machine: The Future of Work and Power (New York: Basic Books, 1988)

341