Prirucnik Konstrukcija I Modelovanje

Impressum Publikacija se izdaje u okviru obuke za „KONSTRUKCIJU I MODELOVANJE ODJEĆE“, koji predstavlja zajedničku saradnju: Centar za promociju evropskih vrijednosti EUROPLUS i GIZ (Deutsche Gesellschaft für internationale Zusammenarbeit) Projekta „Podrška obrazovanju odraslih“. GIZ podržava njemačku Saveznu vladu pri ostvarenju ciljeva u međunarodnoj saradnji za održivi razvoj. Stavovi i mišljenja autora izneseni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nužno stavove i mišljenja GIZ-a. Centar za promociju evropskih vrijednosti EUROPLUS

Sjedište Nemanjina 6, 74000 Doboj Bosna i Hercegovina Tel.: +387 53 226 237 Partner GIZ Projekat “Podrška obrazovanju odraslih” Naslov publikacije KONSTRUKCIJA I MODELOVANJE ODJEĆE Autori Miodrag Radanović, diplomirani inžinjer tekstilne tehnologije, smijer odijevna tehnologija i diplomirani informatičar, profesor informatike. Biljana Ristić, diplomirani inžinjer tekstilne tehnologije, smijer tekstilno inženjerstvo. Slike korištene u priručniku nisu pod zaštitom autorskih prava DTP i dizajn naslovne strane: Miodrag Radanović, dipl. inž. Štampa SZR Foto „DEJO“ Brod Mjesto i godina izdavanja Doboj, 2015.

2

Predgovor Ovaj priručnik je namjenjen polaznicima obuke Konstrukcije i modelovanja odjeće. Njegov cilj je da im izloži teoretske i praktične osnove potrebne za razumjevanje procesa konstrukcije i modelovanja odjeće, tako da polaznici steknu potrebna znanja iz te oblasti za individualnu i industrijsku proizvodnju. U priručniku, kroz četiri modula, vodimo polaznike u svijet konstrukcije i modelovanja odjeće. Prvi modul obrađuje osnove konstrukcijske pripreme, anatomsku građu ljudskog tijela, mjerenje tjelesnih mjera i sisteme odjevnih veličina. Drugi i treći modul obrađuju konstrukciju i modelovanje ženskih i muških odjevnih predmeta. Sve skice za drugi i treći modul odabrane su iz udžbenika TEHNIKE KONSTRUIRANJA I MODELIRANJA ODJEĆE, Ujević D., Rogale D. Hrastinski M., a tekst je parafraziran. Četvrti modul se bavi primjenom savremenih tehnologija u konstrukciji i modelovanju odjeće (CAD/CAM) koristeći savremene softverske programe (Modaris, Opti tex, Crea...). Stoga, smatramo posebno važnim što je izrađen ovaj priručnik, jer će korištenje istog doprinjeti sticanju osnovnih znanja iz konstrukcije i modelovanja odjeće i unapređenju budućeg rada zaposlenih u tekstilnoj industriji, samostalnih preduzetnika i hobista. S poštovanjem!

3

SADRŽAJ 1. 1.1. 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. 1.1.4. 1.1.5. 1.1.6. 1.1.7. 1.1.8. 1.1.9. 1.1.10. 1.1.11. 1.2. 1.2.1. 1.3. 1.3.1 1.4. 1.4.1. 1.4.2. 1.4.3. 1.4.4. 1.5. 1.5.1. 1.5.2. 1.5.3 1.5.4. 1.5.5. 1.6. 1.6.1. 1.6.2. 1.6.3. 1.6.4. 1.6.5. 1.6.6. 1.6.7. 1.6.8. 1.6.9. 1.6.10. 1.6.11. 1.6.12. 1.6.13. 1.6.14. 1.6.15. 1.6.16. 1.6.17. 1.6.18. 1.7. 1.7.1

Uvod u konstrukciju i modelovanje odjeće ...................................................................................... 7 Konstrukcijska priprema ................................................................................................................ 10 Sakupljanje ideja ............................................................................................................................ 11 Kreiranje i oblikovanje modela ...................................................................................................... 12 Izrada kolekcije .............................................................................................................................. 13 Opis modela odjevnog predmeta .................................................................................................... 14 Označavanje modela odjevnog predmeta ....................................................................................... 16 Standardizacija novih dijelova kroja .............................................................................................. 16 Konstrukcija osnovnog kroja odjeće .............................................................................................. 17 Izrada krojnih slika ......................................................................................................................... 18 Utvrđivanje utroška materijala ....................................................................................................... 18 Gradiranje krojeva odjeće............................................................................................................... 19 Izrada propisnika mjera .................................................................................................................. 21 Osnove tehničkog crtanja ............................................................................................................... 21 Pribor za tehničko crtanje ............................................................................................................... 21 Konstruktorski i modelarski pribor ................................................................................................ 27 Savremeni pribor za crtanje ............................................................................................................ 28 Osnove anatomske građe ljudskog tijela bitne za konstrukciju ...................................................... 30 Razlike normalnih građa muškog i ženskog tijela .......................................................................... 31 Držanje tijela .................................................................................................................................. 31 Antropometrijska mjerenja ............................................................................................................. 33 Proporcije čovjekovog tijela ........................................................................................................... 34 Standardizacija ............................................................................................................................... 38 Pojam i ciljevi standardizacije ........................................................................................................ 38 Elementi zakonskih odredbi jus-a .................................................................................................. 38 Međunarodna organizacija za standardizaciju I.S.O. ..................................................................... 39 Međunarodna elektronička komisija I.E.C ..................................................................................... 39 Pregled jugoslovenskog standarda ................................................................................................. 39 Utvrđivanje i mjerenje tjelesnih mjera ........................................................................................... 40 Merenje tjelesne visine ................................................................................................................... 40 Mjerenje obima grudi ..................................................................................................................... 40 Mjerenje obima pojasa ................................................................................................................... 41 Mjerenje obima bokova .................................................................................................................. 41 Mjerenje obima vrata...................................................................................................................... 41 Mjerenje širine vratnog izreza ........................................................................................................ 42 Mjerenje dubine orukavlja.............................................................................................................. 42 Mjerenje dužine leđa ...................................................................................................................... 42 Mjerenje dubine bokova ................................................................................................................. 42 Mjerenje visine grudi...................................................................................................................... 42 Mjerenje visine prednjice ............................................................................................................... 42 Mjerenje širine leđa ........................................................................................................................ 42 Mjerenje širine grudi ...................................................................................................................... 42 Mjerenje dužine rukava .................................................................................................................. 42 Mjerenje dužine suknje i pantalona ................................................................................................ 43 Mjerenje dubine sjedala .................................................................................................................. 43 Mjerenje dužine koraka .................................................................................................................. 43 Izračunavanje proporcionalnih mjera ............................................................................................. 43 Sistemi odjevnih veličina ............................................................................................................... 44 Širi-duži sistem ............................................................................................................................... 44 4

1.7.2. Paralelni sistem............................................................................................................................... 44 1.8. Sistemi veličina i oznaka odjeće za muškarce ................................................................................ 45 1.8.1. Oznake odjevnih veličina muške gornje odjeće ............................................................................. 45 1.8.2. Ogrtači za kupanje i pidžame za muškarce .................................................................................... 49 1.8.3. Košulje za muškarce ....................................................................................................................... 50 1.8.4. Gaće za muškarce ........................................................................................................................... 50 1.9. Sistemi veličina i oznaka odjeće za žene ........................................................................................ 51 1.9.1. Oznake odjevnih veličina ženske gornje odjeće ............................................................................ 51 1.9.2. Oz. odjevnih velič. za ženske grudnjake, grudnjake do pojasa i grudnjake sa steznikom ............. 55 1.9.3. Oznake odjevnih veličina za ženske kupaće kostime, jednodijelne .............................................. 56 1.9.4. Oznake odjevnih veličina za ženske kupaće kostime, dvodijelne ................................................. 57 1.9.5. Oznake odjevnih veličina za ženske pojaseve – steznici i pojasevi za čarape ............................... 57 1.9.6. Oznake odjevnih veličina za ženske gaćice .................................................................................... 58 1.10. Sistemi označavanja odjeće za mušku djecu ................................................................................ 58 1.11. Sistemi označavanja odjeće za žensku djecu ................................................................................ 58 1.12. Sistemi odjdjevnih veličina i označavanja dječje odijeće do jedne godine ................................. 58 1.13. Sistem veličina i označavanja kapa, šešira i slič. proiz. .............................................................. 59 1.14. Sistem veličina i označavanja rukavica ....................................................................................... 59 1.15. Sistem veličina i označavanja čarapa i čarapa s gaćicama ........................................................... 59 2. Konstrukcija i modelovanje ženskih odjevnih predmeta ............................................................... 60 2.1. Konstrukcija suknji......................................................................................................................... 61 2.1.1. Konstrukcija osnovnog kroja suknje .............................................................................................. 61 2.1.2. Konstrukcija ravne suknje sa šlicem .............................................................................................. 62 2.1.2.1. Opis modela ravne suknje .............................................................................................................. 62 2.1.2.2. Konstrukcija ravne suknje .............................................................................................................. 62 2.1.2.3. Konstrukcija pojasnice za ravnu suknju ......................................................................................... 63 2.1.2.4. Dodavanje šavova i poruba na ravnoj suknji .................................................................................. 63 2.1.2.5. Krojni dijelovi ravne suknje sa šlicem pripremljeni za krojenje .................................................... 64 2.1.3. Modelovanje suknji ........................................................................................................................ 64 2.1.3.1. Modelovanje uske suknje ............................................................................................................... 64 2.1.3.2. Modelovanje suknje sa faltnama .................................................................................................... 65 2.1.3.3. Modelovanje proširene suknje ........................................................................................................ 66 2.1.3.4. Konstrukcija djelimično zvonolike suknje ..................................................................................... 67 2.1.3.5. Konstrukcija zvonolike suknje iz dva dijela ................................................................................... 68 2.2. Konstrukcija bluza .......................................................................................................................... 69 2.2.1. Konstrukcija osnovnog kroja bluze sa grudnim ušitkom .............................................................. 69 2.2.2. Konstrukcija osnovnog kroja bluze bez grudnog ušitka ................................................................. 71 2.2.2.1. Konstrukcija rukava za bluzu bez grudnog ušitka .......................................................................... 72 2.2.3. Modelovanje modela ženske bluze ................................................................................................. 73 2.2.4. Kompletiranje krojnih dijelova i izrada krojne slike ...................................................................... 73 2.3. Konstrukcija osnovnog kroja haljine .............................................................................................. 74 2.3.1. Konstrukcija rukava ....................................................................................................................... 75 2.3.2. Konstrukcija kragne ....................................................................................................................... 76 2.4. Konstrukcija ženskih pantalona ...................................................................................................... 78 2.4.1. Opis modela ženskih pantalona ...................................................................................................... 78 2.4.2. Konstrukcija osnovnog kroja ženskih pantalona ............................................................................ 78 2.4.3. Modelovanje, kompletiranje krojnih dijelova pantalona i izrada krojne slike ............................... 80 3. Konstrukcija i modelovanje muških odjevnih predmeta ................................................................ 81 3.1. Konstrukcija muških pantalona ...................................................................................................... 82 3.1.1. Opis modela muških pantalona ...................................................................................................... 82 3.1.2. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela muških pantalona .............................................................. 82 5

3.1.3. Modelovanje muških pantalona ...................................................................................................... 83 3.1.4. Kompletiranje krojnih dijelova muških pantalona i izrada krojne slike ......................................... 84 3.2. Konstrukcija muške košulje ........................................................................................................... 85 3.2.1. Opis modela muške košulje ............................................................................................................ 85 3.2.2. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela muške košulje ................................................................... 85 3.2.3. Konstrukcija rukava za mušku košulju........................................................................................... 86 3.2.5. Kompletiranje krojnih dijelova i izrada krojne slike ...................................................................... 86 3.3. Konstrukcija muškog prsluka ......................................................................................................... 88 3.3.3. Modelovanje prsluka ...................................................................................................................... 87 3.3.4. Kompletiranje krojnih dijelova....................................................................................................... 87 3.4. Konstrukcija muškog sakoa............................................................................................................ 88 3.4.1. Opis modela muškog sakoa ............................................................................................................ 88 3.4.2. Konstrukcija prednjeg, zadnjeg i bočnog dijela muškog sakoa ...................................................... 88 3.4.3. Konstrukcija rukava ....................................................................................................................... 90 3.4.4. Modelovanje muškog sakoa ........................................................................................................... 92 3.4.5. Kompletiranje krojnih dijelova muškog sakoa ............................................................................... 91 4. Primjena kompjutera u konstrukciji, modelovanju, gradiranju ...................................................... 91 4.1. Razvoj, karakteristike i građa kompjuterskih sistema za konstrukciju i mode. odjeće .................. 94 4.1.1. Tipična konfiguracija kompjuterskih sistema cad za konstrukciju i modelovanje odjeće ............. 94 4.1.2. Centralizovana struktura sistema za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika ............................... 96 4.1.3. Djelimično decentralizovana struktura sistema za gradiranje krojeva i izradu kroj. slika ............. 96 4.1.4. Decentralizovana struktura sistema za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika ........................... 96 4.2. Računarska mreža........................................................................................................................... 96 4.3. Digitalizator .................................................................................................................................... 97 4.4. Skener ............................................................................................................................................. 97 4.5. Video kamera ................................................................................................................................. 98 4.6. Funkcionalna tastatura .................................................................................................................... 98 4.7. Uređaj za crtanje ............................................................................................................................. 98 4.8. Priprema krojnih dijelova za kompjutersku obradu ....................................................................... 99 4.8.1. Baze podataka i čuvanje krojnih dijelova, modela i krojnih slika ................................................ 101 4.8.2. Priprema krojnih dijelova za digitalizaciju ................................................................................... 102 4.8.3. Dekompozicija na segmente ......................................................................................................... 102 4.8.3.1. Vrste segmenta ............................................................................................................................. 102 4.8.3.2. Utvrđivanje pozicija pomoćnih tačaka na zakrivljenim segmentima ........................................... 102 4.8.3.3. Definisanje graničnih odjevnih veličina i definisanje niza odjevnih veličina .............................. 103 4.8.3.4. Stepeni gradirnih područja ........................................................................................................... 103 4.8.3.5. Označavanje redosljeda učitavanja glavnih i pomoćnih tačaka ................................................... 103 4.8.3.6. Pravila gradiranja glavnih tačaka ................................................................................................. 103 4.8.3.7. Određivanje vrsta ( TYP-ova ) glavnih tačaka ............................................................................. 103 4.8.3.8. Određivanje načina pomaka glavnih tačaka ................................................................................. 103 4.9. Digitalizacija ................................................................................................................................ 106 4.9.1. Definisanje modela odjevnog predmeta ....................................................................................... 106 4.10. Kompjuterska izrada krojnih slika................................................................................................ 106 4.10.1. Utvrđivanje parametara krojne slike ............................................................................................ 107 Literatura ...................................................................................................................................... 107

6

1. UVOD U KONSTRUKCIJU I MODELOVANJE ODJEĆE Društveni i politički odnosi jednog doba mogu se pratiti između ostalog i kroz istoriju odijevanja. Odijevanje svakog naroda ili etničkih istih stilskih epoha okrenuto je prema narodu, njegovom životu, religiji, klimi i kulturi. Odijevanje je kao prvo zaštita tijela ili dijelova tijela, raznim pokrivačima koji su prvo proizvedeni iz prirodnih, a kasnije iz vještačkih vlakana. Različiti oblici odjeće uslovljeni su klimom, tradicijom, običajima, tehničkim napretkom i socijalnim položajem pojedinaca. Osnovni zadatak odjeće je da u prvom redu reguliše toplotu tijela. Svaki narod na većem nivou kulture posvetio je pažnju odijevanju svojih komšija. Tako je prvobitna odjeća Egipćana, Grka, Rimljana i Vizantijaca bila plašt sa tunikom.

Tutankamon sa ženom Ženski poples Egipat XVII vijek PNO V vijek PNE

Rimska toga I vijek PNE

Vizantija 500-526 g. NE

Ženska nošnja Španska kraljica u razdoblju Ana Austrijska gotike oko1485 Renesansa oko 1571.

Sl. 1.1. Kostimi do XVI vijeka Postepeno se i to tek u XVI vijeku počela pojavljivati odjeća. Prvo se kao gornji dio počeo pojavljivati ogrtač koji se prebacivao preko ramena, a zatim je doživio izmjenu sa kapuljačom. Nakon toga javljaju se komadi odjeće od kože ili tkanine sa prorezom za glavu i pantalone koje su bile ravne i široke.

Muška moda u Večernja haljina vrijeme Luja XIV Rokoko oko 1695.god

Muška i ženska moda iz razdoblja Direktorija Oko 1795

Ženska haljina Ženska i muška Ampir oko 1811 moda za šetnju iz 1832 g. oko 1864

Moda drugog Rokokoa haljina za ples

Sl. 1.2. Kostimi od XVII do XX vijeka U industrijskoj proizvodnji odjeće izrađuju se najrazličitije vrste odjevnih predmeta. Proizvodni program nekog preduzeća u pravilu je stalan i ne mijenja se često. On zavisi o tehničkoj opremljenosti, ali i o uslovima na tržištu, stručnom kadru itd. Proizvodnja odjevnih predmeta je specijalizovana. 7

Sl. 1.3. Kostimi XX vijeka [ http://virtualfeminino.blogspot.ba/ ] Razvoj cjelokupne tehnike i tehnologije posljednih godina je jako uticao na dostignuća i tehnološki razvoj na području industrijske izrade odjeće. Danas se u izradi krojeva, krojnih slika i kod automatskog iskrojavanja odjeće primjenjuju računari i ostala elektronska sredstva. Primjena savremenih tehnika uticala je na veću produktivnost i kvalitet u radu. [Petrović J., (1999), st. 5.] Podjela odjeće prema polu i uzrastu: 1. odjeća za muškarce 2. odjeća za žene 3. dječija odjeća Odjevni predmeti se mogu svrstati i u sljedeće grupe: 1. muška gornja odjeća 2. ženska gornja odjeća 3. muško rublje 4. žensko rublje 5. radna odjeća 6. sportska odjeća 7. ostala odjeća Svakoj navedenoj grupi pripada niz odjevnih predmeta koji se dalje dijele u više podgrupa zavisno o namjeni odnosno funkciji. Muška gornja odjeća: pantalone prsluci sakoi jakne odijela mantili vjetrovke pelerine frakovi žaketi

Ženska gornja odjeća: - bluze - haljine - suknje - pantalone - prsluci - jakne - kostimi - mantili - vjetrovke - pelerine

Muško rublje: Žensko rublje: - potkošulje - pothaljine - majice - podsuknje - gaće - gaćice - košulje - majice - pidžame - pidžame - kućni ogrtači - spavaćice - kupaće gaće - kućne haljine - grudnjaci - steznjaci

8

Radna odjeća: - pantalone - bluze - odijela - mantili - kombinezoni - odijela za kuhare - odijela za konobare - odijela za med. radnike - mantili za med. radnike

Sportska odjeća: - pantalone - majice - bluze - trenerke - za lov - za ribolov - za zimske sportove

Ostala odjeća: - muške uniforme - ženske uniforme - odjeća za spec. zanimanja

Proces industrijske proizvodnje dijeli se na više samostalnih cjelina. One mogu biti zasebne cjeline, a obavljaju samo jedan dio poslova kojem je cilj izrada odjevnih predmeta. S obzirom na proizvodni program, organizaciju, veličinu preduzeća i neke druge faktore podjela tehnološkog procesa proizvodnje odjeće može biti i drugačija. To se posebno odnosi na kontrolu kvaliteta i održavanje mašina i opreme koji u prikazanoj podjeli nisu posebne cjeline, već mogu raditi u sklopu drugih službi. 1. Osim organizacijskih jedinica čiji je zadatak priprema ili proizvodnja odjeće, u preduzećima postoje i druge službe čiji poslovi ne ulaze u tehnološki proces proizvodnje odjeće, ali su uz njega vezane. One su sastavni dio procesa proizvodnje i preduzeća kao cjeline. [Knez B., (1979), st.3-35.]

Tehnološki proces proizvodnje odjeće  Tehnička priprema proizvodnje u odjevnoj industriji

Tehnološki proces krojenja odjeće

Tehnološki proces šivenja odjeće

Tehnološki proces dorade odjeće

Sl. 1.4. Tehnološki proces proizvodnje odjeće Svrha tehničke pripreme u odjevnoj industriji je da se, prije nego što počne izrada novog odjevnog proizvoda, prouče svojstva materijala koji će se primjenjivati, mogućnosti i uslove proizvodnje. Sve to u cilju da se minimalnim utroškom ljudske, pogonske energije i materijala postigne maksimalni učinak. Dobro poznata izreka, koja važi za svaku pripremu proizvodnje, da ,,dobro pripremljeno je pola urađeno“ u odjevnoj industriji dolazi do izražaja. Ako se svi parametri proizvodnje odjevnog predmeta unaprijed predvide, radnici i organizatori proizvodnje neće gubiti vrijeme na razjašnjavanju kako neki posao treba obaviti i koja sredstva rada treba primjeniti. Tehnička priprema proizvodnje ima još veći značaj u planiranju i sprovođenju serijske proizvodnje odjevnih predmeta. Da bi sve svoje zadatke izvršili na vrijeme i kako treba, u tehničkoj pripremi su poslovi podjeljeni na nekoliko priprema ( slika 1.5.). 9

Konstrukcijska priprema je dio tehničke pripreme.

Tehnička priprema proizvodnje  Konstrukcijska priprema

Tehnološka priprema

Operativna priprema

Ispitivanje tekstilnih materijala

Sl. 1.5. Tehnička priprema proizvodnje

1.1.

Konstrukcijska priprema

Najčešći poslovi konstrukcijske pripreme su: 1. sakupljanje ideja 2. kreiranje i oblikovanje modela 3. izrada kolekcije 4. opis modela 5. označavanje modela odjevnih predmeta 6. standardizacija novih krojnih dijelova 7. konstrukcija osnovnog kroja odjeće 8. izrada krojnih slika 9. utvrđivanje utroška materijala 10. gradiranje (povećavanje i umanjivanje) krojeva odjeće 11. izrada propisnika mjera Prikupljanje ideja zajedno s kreiranjem i oblikovanjem odjevnih predmeta u vrijeme velike konkurencije na tržištu, a zavisno o organizaciji i veličini preduzeća, ponekad se ubraja u poslove marketinga. Sve veći zahtjevi koji se u pogledu funkcionalnosti i kvaliteta postavljaju pred industrijsku proizvodnju odjevnih predmeta traže da se sveobuhvatno i stručno izvede konstrukcijska priprema. Poslovi konstrukcijske pripreme većim dijelom su visokostručni i zahtjevni. Pošto je vrijeme koje protekne od zahtjeva za izradu nekog odjevnog predmeta pa do njegovog pojavljivanja na tržištu sve kraće, potrebno je skratiti vrijeme rada konstrukcijske pripreme na novom proizvodu. To mogu postići samo obrazovani stručnjaci, primjenom savremene opreme i različitim metodama pojednostavljenja i racionalizacije. Svaki novi model odjevnog predmeta treba zadovoljiti potrošača s obzirom na vanjski izgled, kvalitetu, namjenu i cijenu. Računari postaju važan faktor u tehničkoj pripremi odjevne industrije, koji omogućavaju kontrolisan, kontinuiran i dijelom automatizovan tok proizvodnje odjeće, uz smanjen utrošak ljudskog rada, materijala i energije te tako znatno smanjuju vrijeme pripreme proizvodnje i sam proizvodni proces, od ispostave radnog naloga do otpreme odjevnog predmeta. Najznačajnija i najsloženija primjena računara u odjevnoj industriji vezana je za tehničku pripremu. Računari u industriji odjeće za poslove gradiranja i izrade krojnih slika koriste se u 10

svijetu više od trideset godina. Konstrukcijska priprema opremljena je sa najzahtjevnijom mrežom povezanim sistemima za računarsku konstrukciju odjeće tzv. CAD (Computer Aided Design) sistemima. Računari se mogu koristiti ili nadovezati na mašine i uređaje u svim tehnološkim fazama proizvodnje odjeće ili međufaznog transportovanja. Vremenom je primjena kompjutera proširena i na druge poslove kao što su izrada kalkulacija, utvrđivanje i korištenje različitih normativa materijala i vremena, te praćenje i obračunavanje proizvodnje. Svi navedeni poslovi dio su pripreme proizvodnje kao važan element cjelokupnog procesa proizvodnje odjeće. U tim sistemima preovladavaju PC (Personal Computer) računari, a i sistemi s tzv. RISC računarima takođe se dosta primjenjuju. U vrijeme savremene maloserijske proizvodnje (mnogo različitih modela s puno dezena i veličina, a malo komada) i velike konkurencije, primjena računara u pripremi proizvodnje važna je zbog brzine odgovora na potrebe tržišta. Zato primjena ove tehnike danas najviše utiče na razvoj područja odjevnih tehnologija te postaje njihov važan i nezaobilazan faktor.

1.1.1. Sakupljanje ideja Za kreiranje i oblikovanje modela odjevnog predmeta treba imati nove ideje, a prva faza u stvaranju novog odjevnog predmeta je prikupljanje ideja. Sakupljanje ideja je posao modnog kreatora koji posjećujući modne revije, sajmove i prateći modnu literaturu dolazi do ideja o novim odjevnim predmetima. Ideju prenosi na skicu. Ideje se mogu prikupljati na dva načina: - slučajnim prikupljanjem ideja - prikupljanje ideja istraživanjem Prikupljanje ideja o novom odjevnom predmetu od slučaja do slučaja predstavlja takav način kojim se, na raznim skupovima stručnjaka, sajmovima, savjetovanjima, posjetama, revijama (slika 1.6.), izložbama i sličnim mjestima s područja oblikovanja i kreiranja, razmjenom mišljenja o nekim karakteristikama odjevnog predmeta dolazi do ideja. Ideje se prikupljaju stihijski, najčešće samo kad se pojavi zahtjev za izradu novih modela.

Sl. 1.6. Prikupljanje ideja na modnim revijama [izvor:fashon week Sarajevo 2008.g.]

11

Prikupljanje ideja istraživanjem, za razliku od slučajnog, sistemsko je prikupljanje ideja, koje se provodi stalno i sa smišljenom koncepcijom. Ono obuhvata niz radnji kao što su: - istraživanje tržišta - praćenje modnih kretanja putem stručne literature, posjeta sajmovima, izložbama, revijama i slično - usavršavanje dizajnera - saradnja sa modnim ustanovama i preduzećima - vlastito istraživanje - stalno unapređivanje kreativnog rada u vlastitom preduzeću

1.1.2. Kreiranje i oblikovanje modela Na osnovu prikupljenih ideja, kao i vlastitih kreativnih sposobnosti, dizajner pristupa kreiranju i oblikovanju novog modela odjevnog predmeta. Na uspješan plasman novog odjevnog predmeta na tržištu najviše utiče njegov estetski izgled, stoga kreiranje i oblikovanje novog proizvoda ima veliku važnost. Najmanje dva puta godišnje (sezone jesen-zima i proljeće-ljeto), prikupljene ideje, odnosno izrađene skice budućih proizvoda, prikazuju se odgovarajućem timu stručnjaka, koji između prikazanih skica, s priloženim uzorcima materijala i pribora, odabiru najbolje. Tako izabrane skice dolaze u uži izbor za izradu uzoraka odnosno kolekcije odjevnih predmeta. Skice se mogu izrađivati i odabirati i češće kao dopuna glavnim kolekcijama, za nastupe na pojedinim sajmovima, izložbama, revijama ili za posebne kupce. [Knez B., (1979), st.6.] Kreiranje i oblikovanje modela je posao modnog kreatora koji na osnovu skice izrađuje: - Dizajnerski crtež

Sl. 1.7. Dizajnerski crtež -

Tehnički crtež prikazuje crtež modela s prednje i zadnje strane sa svim rezovima i prošivima, te pripadajući opis modela.

Sl. 1.8. Tehnički crtež 12

Industrijsko oblikovanje odjevnih predmeta podliježe određenim zahtjevima koje dizajner pri kreiranju mora uzeti u obzir: 1. Estetski izgled odjevnog predmeta - privlači pažnju kupca, posebno kada se radi o odjeći. Sklad materijala, pribora, boja, kroja, oblika i dimenzija, kao i ukupni izgled modela, važne su pretpostavke za uspješnost proizvoda na tržištu. 2. Namjena odjevnog predmeta – funkcionalan je onaj odjevni predmet koji služi svrsi odnosno namjeni. Namjena odjeće prema pojedinim grupama odjevnih predmeta (radna, svečana, sportska, zaštitna specijalna i druga) moraju udovoljiti zahtjevima funkcionalnosti prema namjeni i vrsti odjevnih predmeta. 3. Tehnološka izvedivost – odjevni predmet mora biti tako riješen da se može izraditi s postojećim mašinama i opremom, a ako je potrebno nabaviti nove potrebna je ekonomska opravdanost. 4. Ekonomičnost odjevnog predmeta – i cijena odjevnog predmeta utiče na njegovu prodaju. Izbor materijala, pribora i cjelokupni izgled odjevnog predmeta te način izrade moraju omogućiti pristupačnu cijenu.

1.1.3. Izrada kolekcije Godišnje se izrađuju najčešće dvije kolekcije: proljeće/ljeto i jesen/zima. Kolekcija se uvijek izrađuje sezonu unaprijed. Kolekciju čini više odjevnih predmeta povezanih nekim zajedničkim detaljem ili materijalima od kojih se izrađuje. U svakom modelu izrađuje se jedan komad u jednoj, srednjoj veličini. Nakon izrade modeli se isprobavaju te prema potrebi popravljaju. Kolekcija se izlaže na sajmovima i modnim revijama kako bi se pronašli kupci i ugovorila proizvodnja većeg broja komada.

Sl. 1.9. Primjeri kolekcija odjeće[http://fenserka.com/modne-kombinacije-sa-smedom-bojom-za-jesen-2014/ ] 13

Svrha izrade kolekcije odjevnih predmeta je konkretizacija zahtjeva tržišta u odnosu na određeni odjevni predmet, i njezino predstavljanje na sajmovima, revijama i drugim priredbama, gdje se ugovara prodaja za narednu sezonu. Tu se za svaki model određuje broj komada, veličine, dezeni, cijena i vrijeme isporuke. Na osnovu tako prodane kolekcije planiraju se sve radnje vezane za proces proizvodnje u narednoj sezoni. Zato su izrada kolekcije i njihovo predstavljanje važni za svako preduzeće. Na osnovu prikupljenih informacija i smjernica prodajnog sektora, kao i usvojene poslovne politike, treba predložiti program strukture kolekcije odjeće, a naročito sa stanovišta vrste i strukture tkanina i vrste i strukture odjevnih predmeta prema namjeni. Pri tome se mora voditi računa o postojećim kapacitetima i proizvodnom programu preduzeća. Nakon toga se pristupa konstrukciji krojeva za nove modele odjevnih predmeta. Radi provjere krojeva izrađuju se protutipovi karakterističnih modela. Time se provodi naknadna kontrola i utvrđuje ispravnost ranije izrađenih osnovnih krojeva modela. Zatim treba razraditi interne standarde kvalitete, cijene osnovnog i pomoćnog materijala. Prilikom izbora kolekcije tkanina treba voditi računa o pronalaženju novih i najpovoljnijih izvora snadbjevanja osnovnim tkaninama, o sirovinskom sastavu i vrstama. Treba tačno odrediti namjenu tkanine i pribor, i to pojedinačno za svaki predviđeni model odjevnog predmeta. Nakon toga treba izraditi nove modele odjevnih predmeta u dva primjerka. Radi lakšeg manipulisanja i informisanja o određenim karakteristikama modela, za svaki model treba izraditi tehničku karticu u kojoj su prikazane najvažnije tehničke karakteristike modela. Za izrađeni model treba formirati prodajnu cijenu, zatim analizirati eventualne primjedbe, utvrditi određene korekcije i po potrebi, a na osnovu primjedbi kupca, izraditi nove korigovane modele odjevnih predmeta. Kada su sve ove radnje izvršene, treba dati u probnu proizvodnju određene modele radi konačnog određivanja tehnologije u serijskoj proizvodnji. Nakon konačnog izbora i utvrđivanja kolekcije modela za serijsku proizvodnju treba pripremiti krojeve modela u baznim odjevnim veličinama, radi gradiranja krojeva, te pripremiti ostalu dokumentaciju kao što su sastavnice materijala s odgovarajućim utrošcima, propisi u vezi mjera, vremena izrade te svi ostali podaci potrebni za određivanje prodajne cijene modela.

1.1.4. Opis modela odjevnog predmeta Opis modela odjevnog predmeta uz njegovu skicu i uzorke materijala osnova je za izradu kroja. Model se opisuje po sastavnim dijelovima, tako da opis sadrži elemente koje treba uraditi na zadnjem dijelu, prednjim dijelovima, rukavima, kragni itd. U opisu modela treba prikazati način i karakteristike izrade podstave i međupodstave. Nakon završene izrade kroja i krojnih slika utvrđuje se utrošak materijala i izrađuje sastavnica svih vrsta materijala i pribora potrebnog za izradu modela. 1. Tako urađena sastavnica materijala, uz utvrđeno vrijeme izrade, služi kao osnova za izradu cijene koštanja, odnosno utvrđivanje troškova proizvodnje. [Ujević D. i ostali (2000)] Primjer opisa modela muškog ogrtača: Oznaka modela: MO – 121/00 Zadnji dio: sastoji se iz dva dijela (šav preko sredine), sa rasporkom. Prednji dio: ima dvoredno kopčanje, sa dva dugmeta. Džepovi su s kosom letvicom. Fazona je širine 9 cm i šiljatog je oblika. 14

Rukavi: klasični, iz dva dijela sa rasporkom na zadnjem šavu i dva ukrasna dugmeta. Ovratnik: donja i gornja kragna iz jednog dijela, prošivena. Podstava: na zadnjoj sredini ima nabor 2 cm po cijeloj dužini kroja. Ima dva unutrašnja džepa. Međupodstava: prednji dio i donja kragna lijepljeni su tankom međupodstavom. Podlistak, gornja kragna, orukavlje, rame i vratni izrez leđa te rukavska okruglina gornjeg i donjeg rukava lijepljeni su netkanom međupodstavom. Prošivi: ivice prednjeg dijela i kragna. Šavovi: središnji šav leđa je 1,5 cm širine. Šavovi prednje ivice i vanjske ivice kragne su 7 mm širine. Širina poruba je 4 cm. Svi ostali šavovi su širine 1 cm. Ovako detaljan opis nije uvijek potreban, naročito ako se ponavlja na više dokumenata tokom pripreme ili u samom procesu proizvodnje odjevnog predmeta. U tom slučaju se koristi skraćeni opis modela: Muški ogrtač s dvorednim kopčanjem, sa dva dugmeta, džepovi sa kosom letvicom, dva unutrašnja džepa, raspor na zadnjem dijelu koji je iz dva dijela. Rukavi su klasični iz dva dijela i po dva ukrasna dugmeta. Ivice ogrtača i kragna su prošiveni 1 mm. Tab. 1.1. Prosječan utrošak osnovnog i pomoćnog materijala za muški ogrtač

Redni broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Naziv materijala

Osnovna tkanina Podstava Tkana međupodstava Netkana međupodstava Pamučna džepovina Traka za vješanje Traka za orukavlje Konac za obradu Konac 40/3 Konac za rupice Konac za pojačanje rupica Veličinski broj Rameni jastučići Velika dugmad Srednja dugmad Tkana reklamna etiketa Privjesna etiketa Plastična vješalica Sintetička providna navlaka

Jedinica mjere

m m m m m m m m m m m kom par kom kom kom kom kom kom

Širina materijala u cm 148 140 90 80 80 0,7 80 -

Prosječni utrošak u m 2,55 1,90 1,25 1,10 0,20 0,03 0,35 40 300 36 1 1 1 5 4 1 1 1 1

15

1.1.5. Označavanje modela odjevnog predmeta Oznaka modela vrlo je važna za svaki odjevni predmet jer ga prati od izrade skice odnosno kroja pa do prodaje. Oznaka modela predstavlja ime pomoću kojeg se uvijek zna o kojem je odjevnom predmetu riječ. Modeli se razlikuju po oznaci koja ne može biti ista za dva modela. Razlikuju se dvije vrste oznaka: -

tehnička oznaka modela komercijalna oznaka modela

Komercijalna oznaka prati model odjevnog predmeta od izrade uzorka ili kolekcije pa do njegove prodaje. Ona se uvijek nalazi na okačenoj etiketi gotovog proizvoda pod stavkom “artikl”. Jedan odjevni predmet, zbog promjene materijala ili dezena, često se pojavljuje pod različitim komercijalnim oznakama dok je tehnička oznaka uvijek ista. Tehnička oznaka je za proces proizvodnje značajnija. Ona se sastoji od niza alfanumeričkih znakova. Označavanje modela imenima ljudi i gradova u načelu je napušteno i više se ne koristi zbog ograničenog broja i nedostatka logičke povezanosti modela i njegove oznake. [Hrastinski M., (1998), st.15] Oznaka modela u sebi može sadržavati: -

redni broj (1...121...234..789...) vrstu i podvrstu odjevnog predmeta (H-pantalone, J-jakna, MR- raglan mantil...) oznaku oblika (R-rasporak, N-našiveni džep...) oznaku pola za koji je odjevni predmet namjenjen (M-muški odjevni predmet...) vrijeme izrade kroja (10/00 – 10-i mjesec 2000. godina...) itd.

Redni broj je dovoljan za oznaku modela, dok svi ostali dijelovi samo pobliže određuju odjevni predmet što se može vidjeti iz prikazanih primjera. Primjer se odnosi na muški mantil. 121

MM-121

MM-121/00

MM-121N/00

1.1.6. Standardizacija novih dijelova kroja Internom standardizacijom se omogućava primjena elemenata tehničkih i tehnoloških karakteristika koji određuju obavezna svojstva i kvalitetu proizvoda i njihovih dijelova. Korištenje pojedinih detalja za više modela odjevnih predmeta, kao što su poklopci za džepove, džepovi, kragne, orukvice (mandžetne) i drugi, postiže se ušteda vremena pri izradi krojeva, ali i racionalizacija procesa proizvodnje. Standardizovanim krojnim dijelovima određuju se oblik, dimenzije, tehnologija i kvaliteta izrade. Standardizacija krojnih dijelova je neophodno vezana za metodu rada, sredstvo rada i vrijeme izrade neke tehnološke operacije. U uslovima maloserijske proizvodnje nije moguće standardizovati veliki broj krojnih dijelova, iako je to krajnji cilj. Manji krojni dijelovi kao što su kragne, orukvice, džepovi i sl. se standardizuju (dobiju jedinstvenu oznaku i mjere). Razlog je ušteda vremena konstrukcije jer se isti takvi dijelovi pojavljuju na različitim modelima pa se ne moraju konstruisati nego se nađu po oznaci.

16

1.1.7. Konstrukcija osnovnog kroja odjeće U konstrukciji odjeće izrađuju se dva tipa krojeva odjevnih predmeta, i to: - temeljni (osnovni) kroj (isti je za sve modele u istoj vrsti odjeće, npr. Za sve modele suknji temeljni kroj je isti, za sve pantalone temeljni kroje je isti…) - kroj modela (dobije se modelovanjem temeljnog kroja, za svaki model je različit) Temeljni ili osnovni kroj za neki odjevni predmet najčešće se dobija izvornom konstrukcijom po vrstama odjevnih predmeta na osnovu: -

proporcija čovječijeg tijela piktograma naziva i prikaza tjelesnih mjera glavnih ili standardnih mjera pomoćnih ili proporcionalnih mjera sistema odjevnih veličina sistema označavanja odjevnih veličina

On služi kao podloga za dalje crtanje odnosno modelovanje (premještanje ušitaka i šavova, dodavanje nabora...) krojeva modela. Konstrukcija krojeva modela odjevnih predmeta nastavlja se iz temeljnog kroja. Elementi koji su potrebni za izradu krojeva modela su: -

skica modela uzorci osnovnog i pomoćnog materijala opis modela odjevnog predmeta oznaka modela odjevnog predmeta standardizovani krojni dijelovi

Odjevni predmet se sastoji od osnovne tkanine, podstave, međupodstave i pribora. To zahtijeva da se konstrukcija krojeva izvodi posebno za osnovni materijal, posebno za podstavu i posebno za međupodstavu. Konstrukcija odjeće od temeljnog kroja do gotovog modela, sa svim pripadajućim krojnim dijelovima, po vrstama materijala koji su ugrađeni u taj odjevni predmet, najčešće je dugotrajan i složen proces, koji zahtijeva puno rada i znanja. Krojni dijelovi modela izrađuju se za osnovnu tkaninu, podstavu i međupodstavu, kojih takođe ima više vrsta. U praksi se nastoji koristiti već postojeći temeljni krojevi ili još bolje krojevi modela koji odgovaraju u što većoj mjeri novom modelu. Dodatne uštede postižu se korištenjem krojnih dijelova za podstavu, međupodstavu, džepove i druge vrste materijala za više modela, naravno ako je moguće u kompletu ili dio. Korištenjem pojedinih detalja za više modela, kao što su džepovi, poklopci, kragne, orukvice (mandžetne), i drugi, postiže se ušteda vremena i racionalizacija procesa proizvodnje. Primjena kompjutera takođe skraćuje proces izrade krojeva odjeće. Krojevi za odjevne predmete izrađuju se uglavnom u srednjim veličinama određenog uzrasta i razvijenosti tijela, a ostale veličine dobijaju se postupkom gradiranja (povećavanjem i smanjivanjem).

17

1.1.8. Izrada krojnih slika Krojna slika, kao što i sam naziv kaže, služi za krojenje, tj. izrezivanje krojnih dijelova. Da bi se krojni dijelovi mogli izrezati ona mora biti položena ili nacrtana na površini krojne naslage, osim kada se radi o automatskom iskrojavanju na osnovu elektronskih krojnih slika. Krojna slika je skup krojnih dijelova odjevnog predmeta, jedne vrste materijala, uklopljenih na određenu površinu papira, tkanine ili drugog materijala. Kod izrade krojnih slika treba primjenjivati pravilo koje osigurava što racionalniji (manji) utrošak materijala, poštujući pri tom sva pravila vezana za pojedini krojni dio i cijeli model. Krojna slika uvijek ima oblik četverougla određene širine i dužine. Širina je određena širinom materijala, a dužina zavisi o rasporedu krojnih dijelova i primjenjenoj vrsti krojne slike. Zavisno o sadržaju krojnih dijelova u krojnoj slici postoje polovine i cijele krojne slike. Polovine i cijele viševeličinske krojne slike dijele se na: - istoveličinske i - raznoveličinske Istoveličinske i raznoveličinske krojne slike prema sadržaju grupa krojnih dijelova u krojnim slikama dijele se na: - lančane - nazubljene - mješovite krojne slike Polovina krojne slike sadrži polovinu uklopljenih krojnih dijelova jedne ili više odijevnih veličina, a cijela krojna slika sadrži sve uklopljene krojne dijelove jedne ili više odjevnih veličina. Lančana krojna slika sadrži najmanje dvije uklopljene grupe krojnih dijelova, postavljene jedne iza druge, koje završavaju pod pravim uglom. Nazubljena krojna slika sadrži najmanje dvije uklopljene grupe krojnih dijelova, postavljene jedne iza druge, koje ne završavaju pod pravim uglom, već u tzv. nazubljenom obliku. Mješovita krojna slika sadrži krojne dijelove od najmanje dvije odjevne veličine pri čemu su krojni dijelovi obje odjevne veličine međusobno mješovito uklopljeni.

Slika 1.10. Izgled krojne slike [izvor: http://www.optitex.com/en/products/main_modules/mark ]

1.1.9. Utvrđivanje utroška materijala Utrošak materijala izračunava se na osnovu krojne slike, tako da se izmjeri dužina krojne slike i najveća je stavka u cijeni koštanja odjevnog predmeta. Svaka ušteda, bez obzira koliko ona mala bila, doprinosi sniženju troškova proizvodnje i boljoj prodaji na tržištu. Utrošak materijala 18

se utvrđuje na temelju dužine krojne slike za svaku pojedinu veličinu ili grupu veličina ako ih u krojnoj slici ima više. Na stvarni utrošak materijala utiču i neki gubici koji ga dodatno povećavaju. U industrijskoj proizvodnji odjeće obično se govori o tzv. prosječnom utrošku materijala koji se dobije kao rezultat svih pojedinačnih utrošaka materijala po krojnim slikama i gubitaka materijala izvan krojne slike. Tako utvrđen utrošak materijala osnova je za izradu kalkulacija i ne zavisi o odjevnoj veličini, odnosno za sve veličine postoji jedan prosječan utrošak materijala a cijena za sve veličine odjevnog predmeta je ista. Prosječni utrošak materijala utvrđuje se na četiri načina: -

uklapanjem krojnih dijelova u krojnu sliku na osnovu površina krojnih dijelova na osnovu mase krojnih dijelova elektronskim računarom kod izrade elektronskih krojnih slika

1.1.10. Gradiranje krojeva odjeće Krojevi za modele izrađuju se uglavnom u srednjim veličinama određenog uzrasta i razvijenosti tijela, a ostale veličine dobijaju se postupkom gradiranja odnosno povećavanjem i umanjivanjem. Gradiranje krojeva odjeće postupak je izrade niza veličina potrebnih za serijsku proizvodnju odjeće. Izrada odjevnih predmeta u što više veličina neophodno je kako bi se udovoljilo što većem broju kupaca. Zato je razvijen niz metoda i postupaka da bi se taj vrlo složen i dugotrajan posao što više racionalizirao i povećala njegova preciznost. Za gradiranje krojeva postoji više različitih metoda. Do sada su se u procesu proizvodnje odjeće krojevi odjeće gradirali sljedećim metodama: - konstrukcija krojeva svake odjevne veličine - konstrukcija kroja osnovne i najmanje odjevne veličine i interpoliranjem ostalih odjevnih veličina - konstrukcija kroja osnovne i najveće odjevne veličine i interpoliranjem ostalih odjevnih veličina - konstrukcija kroja osnovne, najmanje i najveće odjevne veličine i interpoliranjem ostalih odjevnih veličina - elektronsko gradiranje krojeva Gradiranje krojeva odjeće je krajnja faza razvoja modela, ali ujedno i tehnički najzahtjevnija faza pripreme proizvodnje ako se izvodi na CAD sistemima, a uslov je visoke stručnosti i iskustva radnika koji rade na tim poslovima. Softverski alat kojima raspolažu ovi programi omogućavaju više raznih tehnika gradiranja kao i opciju više paralelnih pravila gradiranja. Da bi gradiranje krojeva bilo ispravno trebali bi pripremiti razmjernik (propisnik) traženih mjera gotovih odjevnih predmeta, na osnovu čega se matematički proračunavaju diferencije (prirasti) na pojedinim krojnim dijelovima, čime se kroj proporcionalno ili zadano povećava ili smanjuje. Digitalizacija krojeva je unos i digitalna obrada postojećih "papirnatih" krojeva u CAD sistem. Ona je opciona, i odnosi se samo na one koji još uvijek nemaju svoje krojeve pohranjene u digitalnom obliku, ili one koji osnovnu konstrukciju još uvijek rade ručno, na papiru. Digitalizacija je neophodna faza za gradiranja, uklapanja i crtanja krojnih slika na bazi unosa papirnatih krojeva. Ipak, zbog snažnih softvera za konstrukciju odjeće koji su danas 19

dostupni, ali i prihvaćene logike virtuelnog razvoja modela "od ideje do proizvodnje", ovo je ipak samo prelazna faza iz čisto fizičkog do potpuno digitalnog načina razvoja modela. Ovoj fazi vrlo često prethodi unos krojeva (digitalizacija), s kojom se obuhvata dio razvojnog i dio pripremnog procesa.

Slika 1.11. Digitalizacija krojeva pomoću digitajzera i foto aparatom [ http://www.geminicad.com/apparel_textile/product_development_at.php ]

GRADIRANJE KROJEVA je jedna od najzahtjevnijih faza razvoja proizvoda nakon konstrukcije jer se njime mora omogućiti zadržavanje postignute forme odjevnog predmeta i u malim i u najvećim veličinama u kojima se model nudi.

Slika 1.12. Elektronsko gradiranje krojeva u OptiTex programu [http://www.optitex.com/en/MarkerMaking-Automated-software]

20

1.1.11. Izrada propisnika mjera Propisnik mjera je neophodan element svake industrijske proizvodnje odjeće. Krojevi za odjevne predmete izrađuju se na temelju mjera određenih u normama i internih propisnika mjera svakog preduzeća. Ako se proizvod radi za stranog kupca, koriste se njegovi propisnici mjera. Propisnici mjera služe za izradu krojeva modela i gradiranje, ali i za kontrolu kvalitete. Propisnici mjera, koji se koriste u kontroli kvalitete, obično se izrađuju za tu namjenu jer njihove mjere u sebi sadrže sve dodatke koji su potrebni za odjevni predmet (ugodnost nošenja, skupljanje materijala...). Takvi propisnici se uglavnom koriste u kontroli gotovih odjevnih predmeta, iako se mogu izrađivati i propisnici s mjerama potrebnim za kontrolu tokom procesa proizvodnje (međufazna kontrola), što je rjeđi slučaj. [Hrastinski M., (1998) st.17] Primjer jednostavnog propisnika mjera za kontrolu gotovih muških pantalona: Propisnik mjera za muške pantalone MH-122/00 Opis modela: prednji dijelovi pantalona s dva kosa džepa i po dva nabora (faltne). Zadnji dijelovi s ušitcima i džepom širine paspula 1 cm na desnom dijelu. Pojas je širine 4 cm sa 6 držača remena. Rasporak sa zatvaračem. Dužina pantalona završena. Tabela. 1.2 Propisnik mjera za muške pantalone [Hrastinski M., (1998), Konstrukcija odjeće, Zabok. st.17] Veličina 44 46 48 50 52 54 Obim struka/cm 76 80 84 88 92 97 Duž. panta./cm 101,5 103 104,5 106 107,5 108,5

1.2.

Osnove tehničkog crtanja

Tehnički crtež predstavlja grafički prikaz građevine ili nekog drugog predmeta na osnovu kojeg se građevina može graditi ili predmet izrađivati. Crteži su u istoriji bili sredstvo komuniciranja još prije pojave pisma. Danas tehnički crtež predstavlja komunikaciju čija pravila su usklađena na međunarodnom nivou. Tehnički crtež treba biti jasan, pregledan i precizan, kako bi ga različiti stručnjaci mogli tumačiti odnosno koristiti. Razumijevanje tehničkog crteža podrazumijeva tehničku pismenost koja je potrebna za sve koji u tom procesu učestvuju od projektanata do onih koji izrađuju predmet.[http://www.ss-obrtnicka-pozega.skole.hr/documents/tcskripta.pdf st. 5- 13]

1.2.1. Pribor za tehničko crtanje Olovke Obična olovka sastoji se od grafitne (mine) jezgre i drvene obloge okruglog ili šesterouganog presjeka. Glavna obilježja mine je tvrdoća koja zavisi o omjeru grafita i gline u smjesi od koje se proizvodi.

Sl. 1.13. Položaj olovke pri crtanju 21

Tvrdoća se označava međunarodnim oznakama : B (engl. Black: crno) i H (engl. Hard: tvrdo) Ispred slova stavljaju se brojke koje označuju gradaciju tvrdoće: 4B, 5B, 6B - vrlo mekane olovke B, 2B, 3B - mekane olovke, HB, H - srednje tvrde olovke, 2H, 3H, - tvrde olovke, 4H, 5H, 6H - vrlo tvrde olovke.

Sl. 1.14. Tvrdoća olovaka na papiru Tehničke olovke Postoje dvije osnovne vrste tehničkih olovaka : - tehnička olovka s minom na pad promjera najčešće 2 mm i dužine 130 mm.

Sl. 1.15. Tehnička olovka s minom na pad -

patentna tehnička olovka s mehanizmom koji istiskuje uvijek istu dužinu mine. Debljine mina su 0,3; 0,35; 0,5; 0,7; 0,9; 1,0. Patent olovke su najpogodnije za tehničko crtanje jer ostavljaju na papiru liniju stalne širine pa ih ne treba oštriti. Precizno naliježu uz lenijar, trokutove i šablone zahvaljujući tankoj metalnoj vodilici.

Sl. 1.16. Tehnička olovka Rapidografi Rapidografi su cjevasta tuš-pera koja se danas koriste za crtanje i pisanje. Izumljeni su početkom pedesetih godina prošlog vijeka u tvornici Rotring. Rapidografi ostavljaju jednakomjeran trag tuša određene debljine na podlozi. Glava pera sastoji se od standardizovane cjevčice i pomične iglice određenih dimenzija, s kanalićima za protok tuša. Debljina linije zavisi o promjeru cjevčice kroz koju tuš prolazi.

Sl. 1.17. Rapidografi 22

Crtaća daska i t-lenijar Crtaća daska izrađuje se od suhog i mekog drveta (topola ili lipa). Rubovi se izrađuju od tvrdog drveta (najčešće kuhana bukovina). Površina joj mora biti ravna i glatka, kao i vanjski rubovi jer po njima klizi. T-lenijar služi za povlačenje horizontalnih linija na papiru i za vođenje trokuta. Može biti plastični, metalni ili drveni s prozirnim plastičnim bridom za tuširanje. Vrlo je važan nepomičan i čvrst spoj glave i lenijara kako bi se osigurala trajna paralelnost linija na papiru.

Sl. 1.18. Crtaća daska i t-lenijar Trouglovi o

o

Komplet trouglova sastoji se od dva pravougla trougla. Jedan sa uglovima od 30 i 60 a drugi s o

dva ugla od 45 . Trougli mogu biti plastični, metalni ili drveni. Trouglovima povlačimo vertikalne i kose limije vodeći ih po T-lenijaru.

Sl. 1.19. Trouglovi Crtaća ploča Ploče se proizvode za crtanje za formate papira A3 i A4. Izrađene su od čvrste, nelomljive i elastične plastike koja čvrsto prijanja na ravnu podlogu. Na paralelno crtaći lenijar može se učvrstiti glava koja omogućava crtanje linija pod različitim uglovima.

23

Sl. 1.20. Crtaća ploča A3

Crtaća glava A3 sa dugmetom za zaključavanje

[ http://www.proming-hch.hr/hr/katalog/prikaz_artikala/daske_za_crtanje_i_garniture-72 ]

Trobridno mjerilo Upotrebljava se za izradu tehničkih crteža u različitim mjerilima. Može biti plastično ili drveno. Zbog svog karakterističnog presjeka pomoću njega može se odmjeravati 6 različitih mjerila. U konstrukciji je najpogodnija kombinacija sljedećih mjerila:1:5, 1:4,

Sl. 1.21. Trobridno mjerilo [ http://www.njuskalo.hr/mjerni-instrumenti/trobridno-mjerilo-rotring-oglas-5358499 ]

24

Vrste papira za crtanje 2

2

Papir za crtanje može biti različite debljine odnosno mase 1m izražene u gramima (g/m ). Što je gramatura veća to je papir deblji tj. čvršći. Tvrdi crtaći papir ili hammer - papir služi za crtanje olovkom i tušem - to je bijel neproziran papir vrlo otporan na brisanje i korekciju - proizvodi se u sljedećim debljinama odnosno gramaturama: 100,150, 200, 250, 300 i 500 g/m2 Paus papir - proziran crtaći papir pogodan za kopiranje i umnožavanje - proizvodi se u gramaturama od 40 do 155 g/m2 - vrlo dobro podnosi brisanje i korekciju - ne smije se ni malo navlažiti jer se nabora i mijenja dimenzije Ozalid papir - hemijskim putem je pripremljen za kopiranje crteža, izrađenih na paus papiru - umnožava se suhim načinom pomoću amonijaka - crvenkaste je ili plavkaste boje sa crvenim ili crnim linijama

VRSTE PAPIRA

Transparentni papir - vrsta je prozirnog papira za kopiranje - crtež se kopira na transparentni papir sa paus papira a zatim se na svaku kopiju crtaju dopune - u konstrukciji odjeće najčešće su to različite vrste modela na istoj osnovnoj konstrukciji Papir za skiciranje ili skicin papir - prozirni tanki i savitljivi papir težine 20-40 g/m2 najčešće se proizvodi u rolama Pisaći papir - proizvodi se od sulfitne celuloze a upotrebljava se za izradu listovnog papira najbolje kvalitete - težine je 50-100 g/m2 a što je deblji bolje podnosi brisanje

Veličine papira su normirane i odgovaraju DIN normama (Deutsche Industrie Norm) koje se primjenjuju kao međunarodni standard ISO. Formati se označavaju slovom i brojem. Širine i dužine različitih formata papira imaju sljedeće karakteristike: - odnos širine i dužine je 1:2 = 1:1,414 (stranica kvadrata prema njegovoj dijagonali) - iz većeg se formata na manji prelazi polovljenjem 2

- omjer površina susjednih formata je 2:1. Najveći format A0 ima površinu 1 m , A1 2

ima površinu od 0,5 m , itd

25

Tabela 1.3. – Formati papira Format A

Format A

gotove mjere u mm

sirove mjere u mm

A0 A1 A2 A3 A4 A5

841 x 1189 594 x 841 420 x 594 297 x 420 210 x 297 148 x 210

6

105 x 148

A7 A8

74 x 105 52 x 74

A0 A1 A2 A3 A4

880 x 1230 625 x 880 450 x 625 330 x 450 240 x 330

Veći formati papira reda A kupuju se u «sirovim» dimenzijama. Na rubovima se često pišu zabilješke ili se raspisuje rapidograf. Formati papira reda B upotrebljavaju se za knjige časopise i brošure, a formati reda C i D upotrebljavaju se za izradu papirne konfekcije (mape, omotnice, fascikli, koverte i sl.).

Mjerilo tehničkog crteža U različitim vrstama projekata prikazuju se predmeti različitih veličina. Pošto je njihova stvarna veličina uglavnom prevelika za prikazivanje na ograničenom formatu papira, predmeti se crtaju u određenim mjerilima. Smanjiti predmet na crtežu u nekom mjerilu znači smanjiti sve dimenzije onoliko puta koliko navedeno mjerilo iznosi. O mjerilu zavisi dužina linije na crtežu, a ne veličina predmeta u prirodi. Mjerilo predstavlja odnos veličina na crtežu prema istim tim veličinama u prirodi. Bez obzira u kojem mjerilu se crtež crta u njega se uvijek unose stvarne veličine. Mjerilo se na crtežu predstavlja u obliku omjera dva broja (1:2, 1:5, 1:50). Prvi se broj (djeljenik) odnosi na mjere na crtežu, a drugi (djelilac) se odnosi na stvarne mjere u prirodi. U mjerilu 1:100 znamo da su sve stvarne dimenzije građevine umanjene 100 puta. Mjerilo 1:5 znači da 1 centimetar na papiru znači 5 centimetara u prirodi. Ako neka stvarna dimenzija odjevnog predmeta iznosi 50 centimetara na papiru ćemo je nacrtati kao dužinu 10 cm jer je 50 cm : 5 = 10 cm. Na linijama za kotiranje uvijek se upisuju stvarne mjere.

MJERILO = 1:1

MJERILO =1:5 Sl. 1.22. Mjerila

26

1.3. Konstruktorski i modelarski pribor Za konvencionalnu konstrukciju u modelarnici potreban je: - pribor za crtanje i - krojački pribor. Pribor za crtanje trouglovi, krivuljari i tehničke olovke (opisani su u poglavlju 1.2.) Crtaće ploče služe najčešće za konstruisanje umanjenih konstrukcija za obuku, literaturu i arhivu. Na crtaći lenijar može se učvrstiti glava koja omogućava crtanje linija pod različitim uglovima.

Sl. 1.23. Crtaće ploče [ http://www.stylos.rs/rs/katalog/kategorija-565-crtace-table/proizvod-17810-tabla-zacrtanje-a2-sa-lenjiro-i-postoljem-rotring-433 ]

Sl. 1.24. Pribor za crtanje i torba [ http://www.gataric.net/bh/online-ponuda/browse/1-%C5%A0kolskiasortiman.html?keyword=trokut&sef=hc ] Krojački pribor za mjerenje, označavanje i iskrojavanje. Krojački metar koji služi za uzimanje mjera slika 1.25. Krojački krivuljari slika 1.26. Sl. 1.25. Krojački metar

Sl. 1.26. Krivuljari krojački [ http://www.siva-prom.hr/61-ravnala ] 27

Pribor za iskrojavanje (krojačke makaze različitih veličina).

Sl. 1.27. Krojačke makaze Krojačka kreda različite vrste, različitih boja najčešće bijele i plave [http://www.gataric.net/bh/online-ponuda/detail/2-Kancelarijskiasortiman/flypage%7Cask/45382-KREDA-KROJAČKA-1-5-BIJELAEUROKARBON.html?sef=hcfp ]

Sl. 1.28. Krojačka kreda Sto za crtanje je prilagodiv podiže se i spušta, kipuje se, može da se uspravi i spusti da stoji kao običan sto, može i da se rotira skroz okolo, ima lenijare. Vrlo lako se podiže i spušta samo se nagazi šipka, isto tako se vrlo lako naginje, povuče se ručka pomjeri se u željeni položaj i zakoči ponovo. Sl. 1.29. Podesivi crtaći sto Papir koriste se različite vrste papira za crtanje. [http://www.gataric.net/bh/online-ponuda/detail/15Papirni-program/flypage%7Cask/3473-HAMERPAPIR-300g-A4-APR-1-50-42-FL.html?sef=hcfp]

Sl. 1.30. Hamer i natron papir

1.3.1. Savremeni pribor za crtanje Od kad postoje informacione tehnologije i računari postoji i crtanje računarom uz odgovarajući Hardwar i Softwar. Na slici je prikazana crtaća ploča i monitor osjetljiv na dodir na kome se crta. [http://www.winwin.rs/pc-periferijemonitori/table-za-crtanje.html] Sl. 1.31. Crtaća ploča i monitor za crtanje Programi specijalizovani za crtanje i modelovanje su programi tipa Catia, AutoCAD, mada postoje i drugi programi u kojima se uspješno može crtati, tek za nijansu sporije, CorelDRAW, u kome se može raditi sa grafikama i tekstom. 28

Sl. 1.32. Interfejs AutoCAD [ https://www.youtube.com/watch?v=p7rimPAPegk ] Za konstrukcijsku pripremu odjeće koriste se prilagođene varijante CAD a to su: Lectra Modaris, Optitex, CREA, Gemini… Sl. 1.33. Interfejs CAD programa [izvor katalozi: tt. Lectra, tt. optiTeh, tt. Crea i tt. Gemini]. Lectra Modaris

Sl. 1.33.a. Neki od programa specijalizovani za konstrukciju, modelovanje i gradiranje odjeće

29

Sl. 1.33.b. Neki od programa specijalizovani za konstrukciju, modelovanje i gradiranje odjeće

1.4. Osnove anatomske građe ljudskog tijela bitne za konstrukciju Prvi i najvažniji uslov za stvaranje dobre odjeće je poznavanje ljudskog tijela. Zato konstruktor odjevnog predmeta mora detaljno upoznati konstituciju i oblik čovjekovog tijela (figuru), da bi bio u mogućnosti da oblikuje odjevni predmet i prilagodi ga uzrastu i razvijenosti tijela čovjeka. Anatomija čovjeka omogućava konstruktoru odjeće da upozna dijelove tijela, njihov oblik, položaj i građu. Poseban značaj za konstrukciju kroja odjeće ima plastična anatomija, koja izučava spoljašnje oblike tijela. Spoljašnji izgled čovjeka uslovljavaju sljedeći elementi tijela: - kosti - zglobovi - mišići - potkožna mast Svi ovi dijelovi tijela svojim oblikom i funkcijom utiču na spoljašnji izgled čovjeka i čine da se figure ljudi razlikuju. Sl. 1.34. Kosti, zglobovi i mišići tijela [ http://www.homeo-herb.com/2013/04/lokomotorni-aparat/ ] 30

Ljudsko tijelo temelji se na kosturu kao čvrstom osloncu. Visina tijela određena je kosturom. Kičma je najvažniji dio kostura trupa, a njezina uloga je da drži tijelo uspravnim. Nepravilnosti u tom dijelu tijela vrlo su važne jer o njima zavisi i držanje tijela, pa se govori o pognutom, normalnom ili uspravnom držanju tijela, a zavisno o tome i neke mjere na ljudskom tijelu se mijenjaju. Neposredno iznad kičme nalaze se vratni pršljeni. Sedmi vratni pršljen važan je za konstrukciju odjeće jer je polazna tačka za utvrđivanje različitih mjera onih odjevnih predmeta koji se nose na gornjem dijelu tijela. Osim spoljašnjeg izgleda tijela čovjeka, kreatori i konstruktori odjeće treba da poznaju i zapaze svaki pokret tijela ili promjene položaja tijela ili njegovih dijelova i uzmu ih u obzir pri kreiranju i konstrukciji odjeće. Sl. 1.34. Kosti muškarca i žene [ http://www.zdravstveni.com/kostur.php ]

1.4.1. Razlike normalnih građa muškog i ženskog tijela Žensko tijelo je cijelom konstrukcijom nježnije i manje nego tijelo muškarca. Grudni koš žene je uži, pa je obim oko ramena uži. Karlica je veća i duža nego kod muškaraca. Naslage masnog tkiva kod žena još više stvaraju razliku u građi tijela između muškarca i žene. Dok su kod muškarca pojedini mišići vidljivi, kod žena nisu. Masno tkivo kod muškarca nije tako rasprostranjeno i počinje se taložiti u području stomaka. Na ženskom tijelu su masne naslage rasprostranjene na svim dijelovima tijela. Najjače naslage masti nalaze se u području bokova i nadkoljenice, tj. na mjestima gdje se kod muškaraca talože vrlo umjereno. Posljedica toga je veća širina ženskog tijela u području bokova. Sl. 1.35. Mišići muškarca i žene [ http://www.kurir.rs/zabava/doktor/10-stvari-za-koje-nikadaniste-culi-o-ljudskom-telu-clanak-1518883 ] Stvaranje masnog tkiva utiče na razvoj ženskih grudi. Oblik i veličina grudi su različiti, isto kao i položaj najvećeg zaobljenja. Tome treba posvetiti naročitu pažnju pri mjerenju visine grudi i visine prednjeg dijela, kao i pri konstrukciji krojeva. [Hrastinski M., (1998), Konstrukcija odjeće, Zabok. st.20.]

1.4.2. Držanje tijela Pojedini dijelovi tijela međusobno su uravnoteženi. Uspravno držanje uslovljeno je posebnim mišićima, simetričnom podjelom tijela, čvrstim koljenim zglobovima te uspravnim držanjem trupa i glave. Bez toga bilo bi nemoguće zamisliti slobodnu i sigurnu ravnotežu kod stajanja i hodanja. [Hrastinski M., (1998), Konstrukcija odjeće, Zabok. st.20]

Postoje tri osnovna načina držanja tijela: 1. normalno držanje 2. pognuto držanje 3. uspravno držanje Sl. 1.36. Držanje tijela [http://portal-ks.com/pet-savjeta-za-pravilno-drzanje-tijela/ ] 31

Ravnoteža je prikazana vertikalnom linijom, a to je ona linija koja se kod normalnog držanja proteže cijelom dužinom tijela. Ona prolazi ako se gleda iz profila, od otvora uha do sredine stopala. Ako udaljenost od vrata, kod sedmog pršljena, do vertikalne linije koja dodiruje lopatice iznosi oko 5 cm tada se radi o normalnom držanju tijela. Ako je taj iznos veći onda je to pognuto držanje, a ako je manji radi se o uspravnom držanju. Zato je važno da konstruktori krojeva odjeće prilikom uzimanja mjera obrate pažnju na držanje tijela, kao i mogućim drugim odstupanjima od normalne građe tijela. Sl. 1.37. Referentne tačke u frontalnom i sagitalnom pregledu tjelesnog držanja s prikazom gravitacijske linije [ http://nika.rs/v3/baza-znanja/deformiteti-2/telesni-deformiteti/drzanje-tela-postura/ ] Kod uzimanja mjera važno je da osoba koju se mjeri zauzme svoje uobičajeno držanje. Pognuto držanje tijela može se javiti kao posljedica umora i opuštenosti mišića. Smatra se da približno 50 % ljudi ima normalno držanje tijela, a 40 % uspravno ili pognuto držanje. Ostatak od 10 % ima jače izraženo uspravno ili pognuto držanje, ili tijelo sa različitim deformacijama. Kada dođe do odstupanja od normalnog držanja čovjekovog tijela ili nekog njegovog dijela ili kada to odstupanje pređe određenu granicu, kažemo da je nastala deformacija tijela. Deformacije tijela mogu biti urođene i stečene. Najčešće urođene deformacije su iščašeni zglobovi, uvrnuto stopalo, iskrivljena kičma, iskrivljen vrat, razne paralize itd. Stečene deformacije nastaju tokom života i vezane su za način života i rada. Najčešće su posljedica rada u nekoj profesiji, a mogu biti i posljedica različitih zapaljenja, povreda, paraliza, rahitisa i starenja gdje dolazi do smanjenja tjelesne visine do 65 g 3% a poslije znatnije smanjenje tjelesne visine. [Hrastinski M., (1998), Konstrukcija odjeće, Zabok. st.15] Sl. 1.38. Smanjenje tjelesne visine usljed starenja [ http://www.gljz.hr/Default.aspx?sifraStranica=391 ] Često se javljaju sljedeće deformacije tijela: - deformacije grudnog koša - deformacije koljena zgloba (x – noge i o – noge) - deformacija kičme (grbavost) - ukočenost zglobova na nogama i rukama - razna oštećenja i skraćenja ekstremiteta (ruku i nogu) 1. Pri konstrukciji odjeće za osobe koje nisu normalno građene i imaju tjelesne deformacije, kroj se mora modifikovati, tako da se odjeća može normalno koristiti i da se pri tome tjelesni nedostaci prikriju i ublaže. [Petrović J., (1998), Konstrukcija odeće, Beograd, st. 11].

Sl. 1.39. Deformacije tijela [http://www.index.hr/fit/clanak/vaznost-istezanja/805233.aspx] 32

1.4.3. Antropometrijska mjerenja Antropometrija (od grčke rječi antropos – čovjek, ljudi + metron – mjera ) kao jedna od metoda antropologije (od grčke rječi anthropos + logos – riječ, govor) bavi se mjerenjem ljudskog tijela i utvrđivanjem odnosa u veličini između pojedinih njegovih dijelova. [Hrastinski M., (1998), Konstrukcija odjeće, Zabok. st.21.]

1963. godine provedeno je antropološko mjerenje stanovništva SFRJ u Vojvodini (5000 stanovnika). Sa tijela svake osobe je uzimano 65 mjera, a kasnije su podaci statistički obrađeni i to je bila osnova za JUS standard.

Sl. 1.40. Antropometrijsko mjerenje u Hrvatskoj pokazuju odstupanje pojedinih mjera u različitim periodima.[ http://www.urbancult.hr/Content/ModalPrint.aspx?id=556 ] Budući da su ljudi različiti po visini i razvijenosti tijela, potrebno je upoznati ljudsko tijelo prosječne (normalne) konstrukcije. Za izradu krojeva mora se proučiti veliki broj proporcija. Proporcijama ili odnosima možemo ustanoviti pravilan međusobni odnos pojedinih dijelova tijela odnosno pojedinih mjera. Na temelju proporcija mogu se uočiti odstupanja tijela od normalne građe odnosno njegove deformacije. Sistemskim masovnim mjerenjem (antropometrijsko mjerenje) i statističkom obradom podataka određuju se tri grupe podataka važnih za proizvodnju odjeće, a to su: 1. sistemi označavanja odjeće 2. standardne i proporcionalne mjere 3. udio pojedinih odjevnih veličina Sistemi označavanja odjeće i standardne (od engleske riječi standard – obrazac, pravilo, norma, osnovna mjera) tjelesne mjere sastavni su dijelovi svakog standarda. [Hrastinski M., (1998), st.21.]

33

Sistemi označavanja odjeće od opšteg su značaja za proizvođače odjeće i potrošače, tj. cjelokupno stanovništvo. Oni propisuju odjevne veličine i određuju načine njihovog označavanja. Ne postoje jedinstveni svjetski sistemi označavanja odjeće, nego ih svaka država u pravilu propisuje za sebe, a na osnovu provedenih antropometrijskih mjerenja. Mjerenje se najčešće provodi svakih deset godina i na osnovu njih se poboljšavaju standardi. Industrija odjeće na temelju propisanih standarda proizvodi i označava odjevne predmete, a potrošači te proizvode kupuju. U interesu je potrošača i proizvođača da se odjevni predmeti izrađuju po određenim standardima i u što više veličina. Na taj način je moguće udovoljiti željama širokog kruga kupaca, a to je težnja svakog proizvođača. Proporcionalne (pomoćne) mjere važne su za konstruktore odjeće jer se pomoću njih, uz korištenje glavnih mjera, konstruišu odjevni predmeti. Na osnovu proporcionalnih mjera utvrđuju se određene zakonitosti, odnosno izrazi koji služe za izračunavanje proporcionalnih mjera. I izmjerene proporcionalne mjere mogu utvrditi odstupanja nekog tijela od normalne (prosječne) građe. Kao rezultat antropometrijskih mjerenja dobiva se i zastupljenost pojedinih odjevnih veličina u mjerenoj populaciji odnosno cjelokupnom stanovništvu. To je naročito važno za proizvođače odjeće kako bi znali kolika treba biti zastupljenost određene odjevne veličine u ukupnom broju proizvoda, jer rade za nepoznatog kupca, što je jedan od uslova za uspješan plasman proizvoda na tržištu.

1.4.4. Proporcije čovjekovog tijela Na osnovu anatomije koja proučava oblik i raspored pojedinih dijelova ljudskog tijela, određuju se njegove proporcije. Proporcije dijelova tijela čovjeka mijenjaju se u zavisnosti od pola i starosti. Odavno su ljudi pokušavali pronaći neko pravilo ili mjerilo koje bi se moglo primjeniti kod određivanja proporcija čovjekovog tijela. Matematičar Euklid, otac geometrije, još je 300 godina prije naše ere postavio osnovni princip proporcionalnosti. Osnovni princip proporcionalnosti zlatnog reza je odnos manjeg dijela prema većem je kao većeg prema cijelini. Manji dio naziva se minor, a veći major.

Sl. 1.41. Zlatni presjek (rez) (izvor: https://uslikaj.wordpress.com/2012/10/05/508/ )

34

Sl. 1.42. Odnos minora i majora

Približno uzajaman odnos minora i majora prikazan je sljedećim primjerom: 3:5 ili 5:8 ili 8:13 ili 13:21 ili 21:34. Kod određivanja proporcija čovječijeg tijela najviše se koristi odnos veličine 5:8. Ako se vrijednosti majora odnose na gornji dio tijela, a minora na donji dio onda nulta tačka leži u visini pupka. Takođe se od davnina težilo mjerilu koje bi služilo za proučavanje proporcija normalno građenog tijela, odnosno tražila se jedinica mjere koja pripada samo tijelu, a koja se najčešće ponavlja bilo u cijelini ili pojedinim dijelovima. Ta jedinica naziva se modul od latinske riječi MODUS što znači mjera. Pravilo kojim se služi u primjeni nazvano je kanon. Za određivanje proporcija čovjekovog tijela koristila su se razna mjerila, odnosno moduli. Egipćani su za modul uzimali dužinu srednjeg prsta ruke. Ovaj modul se 19 puta nalazi u tjelesnoj visini čovjeka. Stari Grci su uzeli kao modul dužinu dlana na ruci. Rimski graditelj Vitruvius prvi je uzeo kao modul dužinu glave i utvrdio da se ona nalazi 8 puta u visini tijela odraslog čovjeka. Ovaj modul je usvojen u većini zemalja pa i kod nas. [Jovičin Blagojević Lj., (2012), Primena računara 4. Internet], raspoloživo na: https://ljiljanans.files.wordpress.com/2009/10/konstrukcije-krojeva20121.pdf [pristupljeno 15.09.2015.]

Sl. 1.43. Zlatni presjek (Leonardo da Vinci). Na slici 1.44. prikazana je podjela tijela čovjeka na 8 proporcionalnih dijelova gdje je dužina glave jednaka 1/8 visine tijela i to: -

-

prva osmina tijela obuhvata glavu od tjemena do brade druga osmina tijela je od brade do grudne bradavice kod muškarca ili ispod pazuha kod žene treća osmina je od pazuha do pojasa četvrta osmina je od pojasa do bokova peta osmina je od bokova do butina šesta osmina je od butina do ispod koljena sedma osmina počinje ispod koljena i ide do lista na nozi osma osmina je od lista do stopala

[Petrović J., (1996)]

Sl. 1.44. Podjela tijela čovjeka na 8 proporcionalnih dijelova. [ https://bs.wikipedia.org/wiki/Vitruvijev_%C4%8Dovjek#/media/File:Human_body_proportions2_svg.svg ]

35

Prof. Geyer iz Njemačke takođe prihvata podjelu tjelesne visine na osam dijelova. Međutim on visinu glave dijeli na sedam dijelova pa tako na taj način tjelesnu visinu dijeli na 56 dijelova. Sl.1.45.

Sl. 1.45. Proporcije po Geyer-u i podjela tijela na 56 dijelova Odnos visine glave prema ukupnoj tjelesnoj visini u toku rasta čovječijeg tijela nije stalno ista. Ova razlika je znatna kod djeteta od 1 godine života, koja se zatim u toku rasta smanjuje. Sl. 1.46. Odnos proporcija čovječijeg tijela u raznim životnim dobima veoma je različita. Sl. 1.46. Proporcija čovječijeg tijela u toku rasta:1. godina, 4 godine, 12 godina i odrastao čovjek

Dijete u prvoj godini života raste veoma brzo, tako da se njegova tjelesna visina u toj godini poveća za polovicu svoje prvobitne tjelesne visine. Dijete od tri godine života postiže već polovicu tjelesne visine odraslog čovjeka a od 12 godina ¾ tjelesne visine odraslog čovjeka.

Sl. 1.47. Rast čovjeka: odrasli, 12 godina, 3 godine i novorođenče

36

Odnos gornjeg i donjeg dijela tijela nije kao kod svih osoba isto. Kod nekih osoba je produžen donji dio tijela prema cijeloj tjelesnoj visini dok je kod drugih obrnuto produžen gornji dio tijela prema tjelesnoj visini Sl. 1.48.

Sl. 1.48. Prikaz odnos između gornjeg i donjeg dijela tijela Proporcionalni odnosi kod starijih osoba se takođe mijenjaju, odnosno dolazi do deformacija mišića i zglobova zbog zamorenosti. Kod takvih osoba postepeno popuštaju mišići i zglobovi te se zbog toga njihova tjelesna visina smanji i do 3% . Sl. 1.49.

Sl. 1.49. Deformacije kod starijih osoba

Osim vertikalnog oblika važno je uočiti prije konstrukcije odjeće građu tijela prema horizontalnom obliku, koja može biti: pješčani sat pravougonik kruška obrnuti trokut

Sl. 1.50. Građa tijela prema horizontalnom obliku [ http://vintageimageshop.blogspot.ba/ ] 37

1.5. STANDARDIZACIJA Pod standardizacijom u smislu Zakona o standardizaciji podrazumijeva se donošenje i primjenjivanje standarda tehničkih normativa, normi kvaliteta proizvoda i usluga te propisa predviđenih zakonom. Standardizacija je proces utvrđivanja i primjene određenih pravila radi određivanja i regulisanja aktivnosti u datoj oblasti, u korist i uz učešće zainteresovanih strana, a naročito radi ostvarenja sveopštih optimalnih ušteda, uzimajući u obzir funkcionalnu namjenu i zahtjeve tehničke bezbjednosti. Standardizacija je posljedica: potrebe uspostavljanja efikasne zaštite potrošača (zdravlje, bezbjednost, ekonomski interes), zaštita okruženja, stvaranja uslova za stabilno snabdijevanje tržišta i obezbjeđenje konkurentnosti na globalnom tržištu. U tekstilnoj industriji je standardizacija od velikog značaja. Standardima su propisane oznake veličina, načini uzimanja mjera sa tijela… Evropska unija je propisala standard za usaglašavanje propisa na nivou EU. Neki od najnovijih standarda koji su usvojeni: ISO 3635 – standard koji se odnosi na veličinske oznake odjeće i na deformacije i postupak mjerenja tijela. ISO 4416 - standard koji se odnosi na veličine ženskog veša, pidžama, haljina i košulja. ISO 5971 – veličine oznaka pantalona [BAS, (2015), Institut za standardizaciju Bosne i Hercegovine, http://www.bas.gov.ba/button_11.html pristupljeno 15. 09. 2015.]

1.5.1. POJAM I CILJEVI STANDARDIZACIJE Standardi, tehnički normativi, norme kvaliteta, proizvoda i usluga te propisa predviđenih Zakonom donose se radi: - obezbjeđenja jedinstvenog tržišta, - jedinstva tehničkih i tehnoloških sistema, - zaštite života i zdravlja ljudi, kao i radi svođenja rizika od primjenjivanja novih naučnih otkrića na najmanju moguću mjeru, - razvoj i unapređivanje proizvodnje, prometa usluga i drugih djelatnosti, - zaštita potrošača, naročito u pogledu bezbjednosti u upotrebi proizvoda, pouzdanosti, tajnosti i drugih svojstava i karakteristika proizvoda i potrošača, - sadržaja kvaliteta i usluga kao i tačnim podacima svojstava kvaliteta proizvoda odnosno usluga. U skladu sa interesima i mogućnostima, STANDARDNI tehnički kvaliteti treba da budu usaglašeni sa međunarodnim standardima i tehničkim propisima u pogledu rješenja koja sadrže kao i u pogledu termina, oznaka, simbola i dr. BiH je nasledila norme JUS standard.

1.5.2. ELEMENTI ZAKONSKIH ODREDBI JUS-a Jugoslovenskim standardom se označava: 1. namjena, svojstva i karakteristike kvaliteta proizvoda, a naročito fizičko-hemijska, energetska i svojstva kvaliteta, dimenzije, oblik i trajnost karakteristika 2. uslovi i zahtjevi koji treba da budu ispunjeni pri proizvodnji proizvoda odnosno pri izvođenju radova, a naročito upotreba određenog materijala, dozvoljeno naprezanje, opterećenja, tolerancija, mjerenja i ispitivanja radi kontrole i obezbjeđenja kvaliteta i proizvoda

38

3. radni i drugi postupci (projektovanja i konstruisanja, obezbjeđenja kvaliteta, uzimanje uzoraka, način transportovanja, skladištenja i čuvanje proizvoda) 4. način deklarisanja i pakovanje proizvoda 5. sadržaj i način pružanja usluga, način i postupci kontrolisanja usluga 6. termini, definicije, simboli, znakovi, oznake, skraćenice, šifre i boje radi saopštavanja i prenošenja informacija. Standardom se utvrđuju svi ili neki od ovih elemenata. Standardi koji su usaglašeni sa međunarodnim standardima, sadrže napomene o usaglašenosti i oznaku međunarodnog standarda s kojom su usaglašeni.

1.5.3 MEĐUNARODNA ORGANIZACIJA ZA STANDARDIZACIJU I.S.O. I.S.O. je specijalizovana međunarodna organizacija za standardizacije. Zadatak ove organizacije je da unapređuje standardizaciju u svijetu s ciljem da se olakša međunarodna razmjena dobara i usluga i da se putem standardizacije razvije uzajamna oblast intelektualnih, tehničkih i privrednih oblasti. Rezultat rada I.S.O. objavljuje se kao međunarodni standard. Polje rada I.S.O. nije ograničeno, pokriva tehničke i ne tehničke standarde osim za oblast elektrotehnike za koju je zadužena međunarodna elektronička komislija I.E.C. Članovi ISO su nacionalne organizacije. Iz jedne zemlje samo jedna organizacija može biti članica I.S.O. Do danas je u I.S.O. učlanjeno više od 70% svjetskog stanovništva.

1.5.4.MEĐUNARODNA ELEKTRONIČKA KOMISIJA I.E.C Predmet rada I.E.C telekomunikacije).

je

unapređivanje

oblasti

tehnike

(elektroenergije,

elektronike,

1.5.5. PREGLED JUGOSLOVENSKOG STANDARDA GRANE: A- Osnovni i opšti standardi B- Rudarstvo i prerada metala,uglja i nafte C- Metalurgija,tehnologija prerade metala D- Šumarstvo,drvna industrija i prerada E- Poljoprivredna, prehrambena i duvanska industrija F- Tekstilna i odjevna industrija G- Industrija kože,gume i plastične mase H- Hemijska industrija I- Informatika i obrada podataka J- Energetika K- Industrija alata i pribora L- Industrija mjernih i drugih alata i pribora M- Mašinogradnja i metalna industrija N- Elektro-tehnika O- Uređaji, postrojenja i vozila P- Građevinarstvo Q- Standardi koji ne ulaze ni u jednu grupu. 39

GRANA F-Tekstilna i odjevna industrija F.A.- Osnovni opšti standardi za tekstilnu i odjevnu industriju, F.B.- Tekstilna vlakna, pređe, konci i sl.proizvodi, F.C.- Tkani proizvodi, F.D.- Pleteni proizvodi, F.E.- Valjani proizvodi i proizvodi dobiveni specijalnim postupcima, F.G.- Konfekcija, F.S.- Ispitivanje tekstilnog materijala, F.Z.- Razni standardi iz oblasti tekstilne industrije. U nastavku će biti obrađena glavna grupa FG i to oni standardi koji se odnose na sistem odjevnih veličina i sistem označavanja odjevnih veličina.

1.6.

Utvrđivanje i mjerenje tjelesnih mjera

Bez obzira da li se radi o zanatskoj ili industrijskoj proizvodnji, konstruktor mora znati kako i na koji način mjeriti ljudsko tijelo jer su tačno i precizno izmjerene mjere prvi korak u proizvodnji dobrog i kvalitetnog kroja odjevnog predmeta. Na osnovu odnosa izmjerenih i izračunatih proporcionalnih mjera mogu se utvrditi odstupanja tijela od normalne građe i izvršiti izmjene kod konstrukcije krojeva. [JUS.F.GO.001 Odjevni proizvodi i tjelesne mjere] Mjere uzimamo sa golog tijela, ako nije moguće na tijelu bi, prilikom uzimanja mjera, trebalo biti što manje odjeće. Mjere na tijelu ne treba mjeriti previše zategnuto, ali ni labavo. Glavne mjere se mogu dobiti samo mjerenjem na tijelu. Glavne tjelesne mjere su: tjelesna visina Tv, obim grudi Og, obim pojasa Op, obim bokova Ob, obim vrata Ov.

1.6.1. Mjerenje tjelesne visine Tjelesna visina se mjeri od vrha tjemena do tabana. Osoba kojoj se mjeri tjelesna visina mora da bude okrenuta leđima zidu, da se visina tjemena prenese pomoću trougla pod pravim uglom na zid, a zatim od oznake izmjeri tjelesna visina do poda. Na slici 1.51. je prikazano mjerenje tjelesne visine ženskog i muškog tijela. [JUS.F.GO.002 Odjevni proizvodi i tjelesne mjere]

Sl. 1.51. Visina tijela - mjerenje tjelesne visine ženskog i muškog tijela (ne odnosi se na djecu do 1 godine)

1.6.2. Mjerenje obima grudi Obim grudi je veoma važna mjera za konstrukciju odjeće. Za mjerenje obima grudi na ženskom tijelu mora biti grudnjak. Mjerna vrpca se stavi preko najizbočenijeg dijela grudi, provuče ispod 40

ruku malo podignuto prema gore i dalje preko leđa vodoravno slika 1.52.b. Na leđima se očita rezultat mjerenja. Obim grudi na muškom tijelu slika 1.52.a mjeri se vodoravno, od prednje strane na najširem dijelu tijela, ispod ruku i na leđima se očita iznos.

Sl. 1.52.a. Mjerenje obima grudi na muškom tijelu

S1. 1.52.b. Mjerenje obima grudi na ženskom tijelu

1.6.3. Mjerenje obima pojasa Obim pojasa se mjeri na najužem dijelu tijela u pojasu, vodoravno slika 1.53. Sl. 1.53. Mjerenje obima pojasa kod muškarca i žene

1.6.4. Mjerenje obima bokova Obim bokova se mjeri na najširem dijelu tijela u području bokova slika 1.54. Sl. 1.54. Mjerenje obima bokova kod muškarca i žene

1.6.5. Mjerenje obima vrata Mjeri se uz donji rub vrata sa bočne strane 1.55.

Sl. 1.55. Mjerenje obima vrata

41

1.6.6. Mjerenje širine vratnog izreza Mjeri se od sedmog vratnog pršljena uz donji rub vrata do vrha ramena.

1.6.7. Mjerenje dubine orukavlja Prije mjerenja je potrebno pripremiti traku papira širine oko 4 cm koja se stavi ispod ruke i presavije vodoravno do sredine leđa. Zatim se mjerna traka položi na sedmi vratni pršljen i izmjeri dužina do vodoravno položene trake od papira na sredini leđa.

1.6.8. Mjerenje dužine leđa Držanje tijela ima veliki uticaj na odnos dužine leđa i visine prednjice. Prije početka mjerenja, u pojasu treba zavezati traku, koja mora biti položena horizontalno. Tada se izmjeri dužina leđa od sedmog vratnog pršljena do donjeg ruba trake u pojasu.

1.6.9. Mjerenje dubine bokova Dubina bokova se očita na mjernoj traci, kao nastavak mjerenja dužine leđa.

1.6.10. Mjerenje visine grudi Visina grudi se mjeri od sedmog vratnog pršljena, uz donji rub vrata do najizbočenijeg dijela grudi. Od izmjerene visine grudi potrebno je odbiti izračunatu širinu vratnog izreza.

1.6.11. Mjerenje visine prednjice Mjeri se od sedmog vratnog pršljena, uz donji rub vrata, preko najizbočenijeg dijela grudi do donjeg ruba trake u pojasu. Od izmjerene visine je potrebno odbiti izračunatu širinu vratnog izreza.

1.6.12. Mjerenje širine leđa Mjeri se od lijeve do desne ruke na zadnjem dijelu tijela preko lopatica.

1.6.13. Mjerenje širine grudi Ovo je važna mjera za konstrukciju ženskih odjevnih predmeta, a naročito onih koji se nose uz tijelo. Mjeri se od lijeve do desne ruke sa prednje strane. Izmjerene mjere je potrebno prepoloviti.

1.6.14. Mjerenje dužine rukava Kod dužine rukava postoje tri mjere dužine rukava: prednja dužina rukava, dužina rukava od vrha ramena i dužina rukava za raglan oblik.

42

Prednja dužina se mjeri od horizontalno postavljene papirne trake, ispod ruke, do zgloba šake. Mjerenje dužine rukava za raglan oblik počinje mjerenjem širine ramena i dalje se nastavlja kao za druge dužine rukava.

1.6.15. Mjerenje dužine suknje i pantalona Mjerenje dužine suknje počinje na pojasu sa bočne strane tijela, ispod pojasnice. Prema modelu odredimo dužinu suknje. Dužina pantalona ima istu početnu tačku mjerenja.

1.6.16. Mjerenje dubine sjedala Mjeri se samo na ženskom tijelu i koristi se kod konstrukcije ženskih pantalona. Početna tačka mjerenja je ista kao i za mjerenje dužine suknje odnosno pantalona, a završna na gornjoj površini stolice.

1.6.17. Mjerenje dužine koraka Na muškom tijelu se dužina koraka mjeri, a dubina sjedala računa. Dubina sjedala se dobije oduzimanjem dužine koraka od dužine pantalona. Dužina koraka se mjeri sa unutrašnje strane noge.

1.6.18. Izračunavanje proporcionalnih mjera Tabela 1.4. Izračunavanje proporcionalnih mjera za žensku odjeću [Slaviček J., (1982) Dubina orukavlja Do Dužina leđa Dl Dubina bokova Db Dužina modela Dm Širina vratnog izreza Švi Visina grudi Vg Visina prednjice Vp

Šl Šo

Širina leđa Širina orukavlja

Šg

Širina grudi

= = = = = = = = = =

1/10 Og + 10,5cm 1/4 Tv - 1cm 3/8 Tv Zavisi od modela odjevnog predmeta 1/20 Og + 2cm 1/4 Og + 3 do 5cm Dl+1/20 Og - 0,5cm za Og≤104cm Dl+1/10 Og-4,5cm za Og›104cm 1/8Og+5,5cm 1/8Og-1,5cm za Og≤104cm 1/8Og-0,5 do 1,5cm za Og›104cm 1/4Og-4cm za Og≤104cm 1/4Og-4 do 5cm za Og›104cm

43

1.7. SISTEMI ODJEVNIH VELIČINA U uslovima velikoserijske proizvodnje odjevnih predmeta sistemi odjevnih veličina imaju veliki značaj. Da bi se zadovoljio što širi krug potrošača, potrebno je razvijati takve sisteme odjevnih veličina koji omogućavaju veći izbor odjevnih veličina. Za određivanje sistema odjevnih veličina potrebno je izvesti antropološko mjerenje stanovništva. Svi sistemi odjevnih veličina temelje se na grupama tjelesnih visina i razvijenosti stasova. Razlikujemo dva sistema za izradu standarda: 1. takozvani širi-duži, 2. paralelni.

1.7.1. Širi-duži sistem U ovom sistemu osobe s manjim obimom grudi trebaju biti manje, a osobe sa većim obimom grudi trebale bi imati i veću tjelesnu visinu, što je nelogično, zbog toga je ovaj sistem zastario i nepraktičan.

Sl. 1.56. Grafički prikaz sistema širi-duži

1.7.2. Paralelni sistem Paralelni sistem bazira se na logičnosti. Do sad još nisu prihvaćeni jedinstveni svjetski sistemi odjevnih veličina, već pretežno svaka zemlja ima svoje sisteme. Tako je i naša zemlja naslijedila JUS standarde za sisteme odjevnih veličina.

Sl. 1.57. Grafički prikaz paralelnog sistema

Svaki sistem označavanja odjevnih veličina treba biti prilagođen utvrđenom sistemu odjevnih veličina. Cilj sistema označavanja odjevnih veličina je da oznakom odjevnih veličina odredi tri karakteristične informacije: grupa tjelesne visine, obim grudi i razvijenost stasa. U našoj zemlji još se određuju propisi iz ove oblasti po JUS-u. Ovi propisi utvrđuju sisteme označavanja odjevnih veličina za mušku gornju odjeću i muško rublje (JUS F.GO.0030), žensku gornju odjeću i žensko rublje (JUS.F.GO.004), dječiju mušku gornju odjeću i rublje (JUS.F.GO.005), dječiju žensku gornju odjeću i rublje (JUS.F.GO.006), dječiju odjeću do 1 godine. (JUS.F.GO.007), kape, šeširi i slični proizvodi (JUS.F.GO.008), rukavice (JUS.F.GO.009) i čarape (JUS.F.GO.010). Sistemi odjevnih veličina po JUS-u se takođe temelje na grupama tjelesnih visina i razvijenosti stasova. Za mušku i žensku gornju odjeću JUS određuje pet grupa tjelesnih visina: veoma nizak uzrast, nizak uzrast, srednji uzrast, visok uzrast i veoma visok uzrast. Prema razvijenosti JUS određuje 3 grupe stasova: vitak stas, normalan stas i puniji stas. 44

Naš sistem odjevnih veličina za mušku gornju odjeću, npr. obuhvata 15 odjevnih veličina za jedan obim grudi (5 grupa tjelesnih visina po 3 razvijenosti) odnosno ukupno utvrđuje 135 odjevnih veličina za mušku gornju odjeću. Kod ženske gornje odjeće je takođe utvrđeno 15 odjevnih veličina za jedan obim grudi. Ovako utvrđen sistem u potpunosti odgovara najrazvijenijim sistemima odjevnih veličina u svijetu. Kod pojedinačne proizvodnje odjeća se

šije po mjeri osobe kojoj je namijenjeno. Ovaj način proizvodnje je spor i skup. Serijska proizvodnja odjeće smanjuje cijenu proizvoda, ali da bi potrošači znali koja veličina odjevnog predmeta im odgovara uvodi se sistem odjevnih veličina. Sistemi odjevnih veličina se temelje na tjelesnim mjerama, a ne na mjerama odjevnog predmeta, jer izbor mjera odjevnog predmeta zavisi o stilu, namjeni, kroju i drugim modnim elementima. Da bi sistem odjevnih veličina zadovoljio što veći broj potrošača potrebno je izvesti antropometrijsko mjerenje na što većem uzorku. Antropometrijsko mjerenje je potrebno ponoviti svakih 10 do 15 godina, jer je primijećeno da se dimenzije tijela mijenjaju. Tokom posljednjih nekoliko desetljeća uz promjenu životnog standarda ljudi su u porastu u mnogim zemljama. Na primjer: prosječna visina i težina Američkog čovjeka je 1,76 m i 80 kg kod Tajlandskog čovjeka su 1,67 m i 64 kg. Prosječna žena Nizozemske ima mjere 1,67 m i težinu 72 kg, dok je prosječna Japanka visoka 1,57 m i teška 51 kg. Zbog velike razlike u mjerama još uvijek ne postoji jedinstven svjetski sistem označavanja odjevnih veličina, nego svaka zemlja ima svoj sistem mjera koji se temelji na antropološkom mjerenju stanovnika te zemlje. Međunarodna organizacija za standardizaciju – ISO koju je prihvatila Evropska zajednica, ISO sisteme označavanja odjevnih veličina u skladu sa nacionalnim sistemima veličina odjeće zemalja članica (osim UK, Francuske i Italije), te provedenih antropometrijskih mjerenja je utvrdila nove evropske sisteme veličina za Evropsku uniju.

1.8. SISTEMI VELIČINA I OZNAKA ODJEĆE ZA MUŠKARCE -

Oznake odjevnih veličina muške gornje odjeće Sistemi odjevnih veličina i označavanja muškog rublja

[JUS.F.GO.003 Mušku gornju odjeću i muško rublje]

1.8.1. Oznake odjevnih veličina muške gornje odjeće Veličine odjeće po ovom standardu označava se sa oznakom:

A-B Gdje je : A – oznaka za razvijenost stasa B – oznaka obima grudi i visine uzrasta

45

Utvrđeno je pet uzrasta:

Sl. 1.58.Visine uzrasta po JUS standardu [Petrović J., (2006),]

Odjevne veličine muške gornje odjeće označavaju se prema grupama tjelesnih visina, obimu grudi i razvijenosti stasova. Za visinu uzrasta ne utvrđuje se posebna oznaka, već se ona iskazuje vrijednošću obima grudi ili njegovih umnožaka ili podioka i to: Tab.1.5. Označavanje muške gornje odjeće prema grupi tjelesne visine (za normalnu razvijenost) Uzrast veoma nizak uzrast nizak uzrast srednji uzrast visok uzrast veoma visok uzrast

Oznaka uzrasta

Oznaka veličine

VN N S V VV

1/8 Og 1/4 Og 1/2 Og Og 2 Og

Primjer oznake veličine za Og=100 12,5 25 50 100 200

Odjeća se označava oznakom koja predstavlja razvijenost stasa muškarca, mjere obima grudi i visine uzrasta. Utvrđena su tri stasa:

Sl. 1.59. Razvijenosti stasova: vitki; normalan i puniji stas.

Tab.1.6. Označavanja muške gornje odjeće prema grupi razvijenosti stasa (za srednji uzrast tijela) 46

Stas

Oznaka stasa

vitki stas normalni stas puniji stas

7 (bez oznake) 0

Primjer oznake veličine za Og=100, srednji uzrast 7-50 50 0-50

Na isti način označavaju se sve ostale odjevne velićine muške gornje odjeće. U tab. 1.7. do 1.21. prikazane su oznake odjevnih veličina za 15 grupa muške gornje odjeće. Raspon obima grudi kod muškaraca po JUS-u : 88 92 96 100 104 108 112 115 120 Tabele oznake odjevnih veličina muške gornje odjeće Tabela 1.7. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

7-11 156 88 74 90

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za veoma nizak vitki stas 7-11,5 7-12 7-12,5 7-13 7-13,5 7-14 7-14,5 7-15 156 156 158 158 158 160 160 160 92 96 100 104 108 112 116 120 78 82 86 90 96 100 104 108 94 98 102 106 110 114 118 122

Tabela 1.8. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

7-22 163 88 74 90

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za nizak vitki stas 7-23 7-24 7-25 7-26 7-27 7-28 7-29 163 163 165 165 165 167 167 92 96 100 104 108 112 116 78 82 86 90 96 100 104 94 98 102 106 110 114 118

7-30 167 120 108 122

7-44 170 88 74 90

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za srednji vitki stas 7-46 7-48 7-50 7-52 7-54 7-56 7-58 170 170 172 172 172 174 174 92 96 100 104 108 112 116 78 82 86 90 96 100 104 94 98 102 106 110 114 118

7-60 174 120 108 122

7-88 177 88 74 90

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za visok vitki stas 7-92 7-96 7-100 7-104 7-108 7-112 7-116 177 177 179 179 179 181 181 92 96 100 104 108 112 116 78 82 86 90 96 100 104 94 98 102 106 110 114 118

7-120 181 120 108 122

Tabela 1.9. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

Tabela 1.10. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

47

Tabela 1.11. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za veoma visok vitki stas 7-176 7-184 7-192 7-200 7-208 7-216 7-224 7-232 184 184 184 186 186 186 188 188 88 92 96 100 104 108 112 116 74 78 82 86 90 96 100 104 90 94 98 102 106 110 114 118

7-240 188 120 108 122

Tabela 1.12. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za veoma nizak normalan stas 11 11,5 12 12,5 13 13,5 14 14,5 15 156 156 156 158 158 158 160 160 160 88 92 96 100 104 108 112 116 120 80 84 88 92 96 102 106 110 114 94 98 102 106 110 114 118 122 126

Tabela 1.13. 22 163 88 80 94

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za nizak normalan stas 23 24 25 26 27 28 29 163 163 165 165 165 167 167 92 96 100 104 108 112 116 84 88 92 96 102 106 110 98 102 106 110 114 118 122

30 167 120 114 126

Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

44 170 88 80 94

Oznake veličina i tjelesne mjere (cm) za srednji normalan stas 46 48 50 52 54 56 58 170 170 172 172 172 174 174 92 96 100 104 108 112 116 84 88 92 96 102 106 110 98 102 106 110 114 118 122

60 174 120 114 126

Tabela 1.15. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta

88 177

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za visok normalan stas 92 96 100 104 108 112 116 177 177 179 179 179 181 181

120 181

Tabela 1.16. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za veoma visok normalan stas 176 184 192 200 208 216 224 232 240 184 184 184 186 186 186 188 188 188

Tabela 1.17. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za veoma nizak puniji stas 0-11 0-11.5 0-12 0-12.5 0-13 0-13.5 0-14 0-14.5 0-15 156 156 156 158 158 158 160 160 160

Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

Tabela 1.14.

48

Tabela 1.18. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta

0-22 163

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za nizak puniji stas 0-23 0-24 0-25 0-26 0-27 0-28 0-29 163 163 165 165 165 167 167

0-30 167

Tabela 1.19.

Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za srednji puniji stas 0-44 0-46 0-48 0-50 0-52 0-54 0-56 0-58 170 170 170 172 172 172 174 174 88 92 96 100 104 108 112 116 88 92 96 100 104 110 114 118 94 98 102 106 110 114 118 122

0-60 174 120 122 126

Tabela 1.20. Karakteristike Ozn.veličina Visina uzrasta

0-88 177

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za visoko puniji stas 0-92 0-96 0-100 0-104 0-108 0-112 0-116 177 177 179 179 179 181 181

0-120 181

Tabela 1.21. Karakteristike Oznake veličina Visina uzrasta

0-176 184

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za veoma visok puniji stas 0-184 0-192 0-200 0-208 0-216 0-224 0-232 0-240 184 184 186 186 186 188 188 188

1.8.2. Ogrtači za kupanje i pidžame za muškarce Ogrtači za kupanje i pidžame označavaju se oznakom koja se sastoji od polovine mjere obima grudi i oznake visine uzrasta. Utvrđuju se tri visine uzrasta: - nizak uzrast, označava se brojem 1, - srednji uzrast, bez oznake, - visok uzrast, označava se brojem 3. Veličine ogrtača za kupanje i pidžame po ovom standardu označavaju se oznakom: A-B gdje je A – polovina obima grudi, B – oznaka uzrasta i date su u sljedećim tabelama: (1.22. 1.23. 1.24.) Primjer: Muška pidžama za niski uzrast i obim grudi 104 cm označava se: 52-1 Tabela 1.22. Karakteristike Oznake veličina

Obim grudi Tabela 1.23. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

44-1

88

44 172 88 80 94

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za nizak uzrast 46-1 48-1 50-1 52-1 54-1 561 58-1

92

96

100

104

108

112

116

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za srednji uzrast 46 48 50 52 54 56 58 172 172 174 174 174 176 176 92 96 100 104 108 112 116 84 88 92 96 102 106 110 98 102 106 110 114 118 122

60-1

120

60 176 120 114 126 49

Tabela 1.24. Karakteristike Ozn. veličina

Obim grudi

44-3

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za visok uzrast 46-3 48-3 50-3 52-3 54-3 56-3 58-3

88

92

96

100

104

108

112

116

60-3

120

1.8.3. Košulje za muškarce Košulje se označavaju oznakom koja se sastoji iz mjere obima vrata i visine uzrasta. Utvrđuju se tri uzrasta: - nizak uzrast, označava se brojem 1, - srednji uzrast, bez oznake, - visok uzrast, označava se brojem 3. Veličina košulja po ovom standardu označava se oznakom A-B, gdje je A obim vrata, a B oznaka uzrasta Primjer: Košulja za niski uzrast i obim vrata 41 cm označava se: 41-1 Tabela 1.25. Karakteristike Ozn. veličina

Obim vrata Tabela 1.26. Karakteristike Ozn. veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova Obim vrata

36-1

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za nizak uzrast 37-1 38-1 39-1 40-1 41-1 42-1 43-1 44-1 45-1

38

39

40

41

42

43

44

46-1

36

37

45

46

36 172 88 80 94 36

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za srednji uzrast 37 38 39 40 41 42 43 44 45 172 172 174 174 174 176 176 176 176 90 92 96 100 104 108 112 116 120 84 88 92 96 102 106 110 114 116 98 102 106 110 114 118 122 126 128 37 38 39 40 41 42 43 44 45

46 176 124 120 132 46

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za visok uzrast 38-3 39-3 40-3 41-3 42-3 43-3 44-3 45-3

46-3

Tabela 1.27. Karakteristike Ozn. veličina

Obim vrata

36-3

37-3

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

1.8.4. Gaće za muškarce Gaće se označavaju oznakom koja se sastoji iz mjere obima pojasa i visine uzrasta, osim kratkih gaća koje se označavaju samo mjerom obima pojasa. Utvrđuju se tri uzrasta: - nizak uzrast, označava se brojem 1, - srednji uzrast, bez oznake, - visok uzrast, označava se brojem 3. Veličina gaća po ovom standardu označava se oznakom A-B, gdje je A obim pojasa, a B oznaka uzrasta. Primjer: Gaće za niski uzrast i obim pojasa 90 cm označava se: 90-1 50

Tabela 1.28. Karakteristike Ozn. veličina

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za nizak uzrast, osim za kratke gaće 70-1 75-1 80-1 85-1 90-1 95-1 100-1 105-1 110-1 115-1 120-1

Obim pojasa

70

75

80

85

90

95

100

105

110

115

120

Tabela 1.29. Karakteristike Ozn.veličina Visina uzrasta Obim grudi Obim pojasa Obim bokova

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za srednji uzrast, i za kratke gaće 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 172 172 172 172 172 174 174 174 176 176 176 80 84 88 92 96 102 106 110 114 116 120 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

Tabela 1.30. Karakteristike Ozn. veličina

Obim pojasa

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) za visok uzrast, osim za kratke gaće 70-3 75-3 80-3 85-3 90-3 95-3 100-3 105-3 110-3 115-3 120-3

70

75

80

85

90

95

100

105

110

115

120

1.9. SISTEMI VELIČINA I OZNAKA ODJEĆE ZA ŽENE -

Oznake odjevnih veličina ženske gornje odjeće Sistemi odjevnih veličina i označavanja ženskog rublja

[JUS.F.GO.004 Žensku gornju odjeću i žensko rublje]

1.9.1. Oznake odjevnih veličina ženske gornje odjeće Oznake odjevnih veličina ženske gornje odjeće po ovom standardu označavaju se sa oznakom:

A-B gdje je : A – oznaka razvijenosti stasa, B – oznaka konvencionalnog broja i visine uzrasta. Oznaka veličine se temelji na konvencionalnom broju KB koji se izračunava iz razlike obima grudi i korelacije. KB= Og-K Og= KB+K Tabela 1.31. Korelacija između obima grudi i konvencionalnog broja Obim grudi Og (cm) Korelacije K konvencionalni broj KB

84 12 72

88 12 76

92 12 80

96 12 84

100 12 88

104 12 92

110 14 96

116 16 100

122 18 104

128 20 108

Temeljnu oznaku odjevnih veličina, ženske gornje odjeće predstavlja konvencionalni broj. Primjer označavanja odjevnih veličina za pet uzrasta, obima grudi 96 cm, normalne razvijenosti: Prema korelaciji od 12 cm, iz tab. i za obim grudi od 92 cm odgovara konvencionalni broj 80, iz toga slijedi tab. 1.32.

51

Tabela 1.32. Uzrast Veoma nizak uzrast Nizak uzrast Srednji uzrast Visok uzrast Vema visok uzrast

Oznaka uzrasta

Oznaka veličine

VN N S V VV

1/8 KB 1/4 KB 1/2 KB 1 KB 2 KB

Primjer oznake veličine za Og=92, KB=80 10 20 40 80 160

Sl. 1.60. Visine uzrasta po JUS standardu za žene [Petrović J., (2006)]

Tab.1.33. Označavanja ženske gornje odjeće prema grupi razvijenosti stasa (za srednji uzrast tijela) Stas vitki stas normalni stas puniji stas

Oznaka stasa 7 (bez oznake) 0

Primjer oznake veličine za Og=92, KB=80 7-40 40 0-40

Sl. 1.61. Razvijenosti stasova: vitak, normalan i puniji stas kod žena

52

Tabele oznaka odjevnih veličina za žensku gornju odjeću Tabela 1.34. Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VEOMA NIZAK VITKI STAS 7-9,5 7-10 7-10,5 7-11 88 92 96 100

Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

7-9 84

7-11,5 104

Tabela 1.35.

7-19 88

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) NIZAK VITKI STAS 7-20 7-21 7-22 7-23 92 96 100 104

7-24 110

7-25 116

7-38 164 88 62 90

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) SREDNJI VITKI STAS 7-40 7-42 7-44 7-46 164 164 164 164 92 96 100 104 66 70 74 80 94 98 102 106

7-48 164 110 86 110

7-50 164 116 92 116

7-76 88

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VISOK VITKI STAS 7-80 7-84 7-88 7-92 92 96 100 104

7-96 110

7-100 116

7-152 88

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VEOMA VISOK VITKI STAS 7-160 7-168 7-176 7-184 92 96 100 104

7-192 110

7-200 116

24 110

25 116

Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

7-18 84

Tabela 1.36. Karakteristike Oznake veličina Visina uzrasta Srednji obim grudi Obim pojasa Obim bokova

7-36 164 84 60 88

Tabela 1.37. Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

7-72 84

Tabela 1.38. Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

7-144 84

Tabela 1.39. Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VEOMA NIZAK NORMALNI STAS 9,5 10 10,5 11 88 92 96 100

Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

9 84

11,5 104

Tabela 1.40. Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) NIZAK NORMALNI STAS 20 21 22 23 92 96 100 104

Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

18 84

19 88

Tabela 1.41. Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi Srednji obim grudi

36 84 84

38 88 88

40 92 92

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) SREDNJI NORMALNI STAS 42 44 46 48 50 96 100 104 110 116 96 100 104 110 116

52 122 122

54 128 128

53

Obim pojasa Obim bokova

62 92

66 96

70 100

74 104

78 108

84 112

90 116

96 122

104 128

112 134

Tabela 1.42.

76 88

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VISOK NORMALNI STAS 80 84 88 92 92 96 100 104

96 110

100 116

152 88

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VEOMA VISOK NORMALNI STAS 160 168 176 184 92 96 100 104

192 110

200 116

Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

72 84

Tabela 1.43. Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi

144 84

Tabela 1.44.

0-9 84

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VEOMA NIZAK PUNIJI STAS 0-9,5 0-10 0-10,5 0-11 88 92 96 100

0-11,5 104

0-18 84

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) NIZAK PUNIJI STAS 0-19 0-20 0-21 0-22 88 92 96 100

0-23 104

Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi Tabela 1.45. Karakteristike Oznake veličina Srednji obim grudi Tabela 1.46. Karakreristike Oznake velicina Visina uzrasta Srednji obim grudi Obim pojasa Obim bokova

0-36 164 84 66 98

0-38 164 88 70 102

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) SREDNJI PUNIJI STAS 0-40 0-42 0-44 0-46 0-48 164 164 164 164 164 92 96 100 104 110 74 78 82 86 92 106 110 114 118 122

0-50 164 116 98 128

0-52 164 122 106 134

0-54 164 128 114 140

Tabela 1.47. Karakteristike Oznake velicina Srednji obim grudi

0-72 84

0-76 88

Tabela 1.48. Karakteristike Oznake velicina Srednji obim grudi

0-144 84

0-152 88

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VISOK PUNIJI STAS 0-80 0-84 0-88 0-92 0-96 92 96 100 104 110

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VEOMA VISOK PUNIJI STAS 0-160 0-168 0-176 0-184 92 96 100 104

0-100 116

0-192 110

0-104 122

0-200 116

54

1.9.2. Oznake odjevnih veličina za ženske grudnjake, grudnjake do pojasa i grudnjake sa steznikom Ovi proizvodi označavaju se oznakama koje se sastoje iz mjere razvijenosti grudi i mjere obima ispod grudi. Utvrđuju se 4 razvijenosti ženskih grudi: A – oznaka za nerazvijene grudi; proizvod je sa plitkim korpicama, B – oznaka za srednje razvijene grudi; proizvod ima korpice srednje dubine, C – oznaka za razvijene grudi; proizvod ima duboke korpice, D – oznaka za jako razvijene grudi; proizvod ima veoma duboke korpice.

Sl. 1.62. Razvijenosti grudi

Oznaka za grudnjake, grudnjake do pojasa i grudnjake sa steznikom se sastoji iz dva dijela: X/Y. X – razvijenost grudi Y – donji obim grudi Primjer: B/85 označava oznaku za ženski grudnjak koji je za srednje razvijene grudi i donji obim grudi 85. Tabele oznaka odjevnih veličina za ženske grudnjake, grudnjake do pojasa i grudnjake sa steznikom Tabela 1.49. Karakteristike Ozn. veličina Ob. isp. grudi

A/65 65

A/70 70

B/65 65

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) SREDNJE (NORMALNO RAZVIJENE GRUDI (KORPICE SREDNJE DUBINE) B/70 B/75 B/80 B/85 B/90 B/95 B/100 B/105 B/110 B/115 B/120 70 75 80 75 90 95 100 105 110 115 120

C/65 65

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) JAČE RAZVIJENE GRUDI (DUBLJE KORPICE) C/80 C/85 C/90 C/95 C/100 C/105 C/110 80 85 90 95 100 105 110

Tabela 1.50. Karakteristike Oznake vel. Ob. ispod gr.

A/75 75

Tabela 1.51. Karakteristike Ozn. veličina Ob. isp. grudi

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) NERAZVIJENE GRUDI (PLITKE KORPICE) A/80 A/85 A/90 A/95 A/100 A/105 A/110 80 85 90 95 100 105 110

C/70 70

C/75 75

A/115 115

C/115 115

A/120 120

C/120 120

55

Tabela 1.52 Karakteristike Ozn. veličina Ob. isp. grudi

D/65 65

D/70 70

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) JAKO RAZVIJENE GRUDI (VEOMA DUBOKE KORPICE) D/75 D/80 D/85 D/90 D/95 D/100 D/105 D/110 D/115 75 80 85 90 95 100 105 110 115

D/120 120

1.9.3. Oznake odjevnih veličina za ženske kupaće kostime, jednodijelne Kupaći kostimi, jednodijelni, označavaju se oznakom koja se sastoji iz mjere razvijenosti grudi, mjere obima grudi izražene konvencionalnim brojem i visine uzrasta žene. Utvrđuju se tri uzrasta: - nizak uzrast, - srednji uzrast, - visok uzrast. Za visinu uzrasta ne utvrđuju se posebne oznake, već se ona iskazuje konvencionalnim brojem ili njegovim podeljcima. Konvencionalni broj se daje: - za nizak uzrast, ¼ broja, - za srednji uzrast, ½ broja, - za visok uzrast, 1 broj. Kupaći kostimi po ovom standardu, jednodijelni, označavaju se oznakom: X/Y gdje je: X – razvijenost grudi, a Y – konvencionalni broj i visina uzrasta. Primjer: kupaći kostim, jednodijelni, za žene sa nerazvijenim grudima, visokog uzrasta i obima grudi 92 cm, označava se A/80. Tabele oznaka odjevnih veličina za kupaće kostime, jednodijelne Tabela 1.53. Karakteristike Oznake veličine za: Nerazvijene grudi Normalno razvijene Jače razvijene grudi Jako razvijene grudi Obim grudi Tabela 1.54. Karakteristike Oznake veličina za: Nerazvijene grudi Srednje razvijene Jače razvijene grudi Jako razvijene grudi Obim grudi

A/18 B/18 C/18 D/18 84

A/36 B/36 C/36 D/36 84

A/19 B/19 C/19 D/19 88

A/38 B/38 C/38 D/38 88

A/20 B/20 C/20 D/20 92

A/40 B/40 C/40 D/40 92

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) NIZAK UZRAST A/21 A/22 A/23 A/24 B/21 B/22 B/23 B/24 C/21 C/22 C/23 C/24 D/21 D/22 D/23 D/24 96 100 104 110

A/25 B/25 C/25 D/25 116

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) SREDNJI UZRAST A/42 A/44 A/46 A/48 A/5O B/42 B/44 B/46 B/48 B/50 C/42 C/44 C/46 C/48 C/50 D/42 D/44 D/46 D/48 D/50 96 100 104 110 116

A/26 B/26 C/26 D/26 122

A/52 B/52 C/52 D/52 122

A/27 B/27 C/27 D/27 128

A/54 B/52 C/52 D/52 128

56

Tabela 1.55. Karakteristike Oznake veličina za: Nerazvijene grudi Srednje razvijene Jače razvijene grudi Jako razvijene grudi Obim grudi

A/72 B72 C/72 D/72 84

A/76 B/76 C/76 D/76 88

A/80 B/80 C/80 D/80 92

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) VISOK UZRAST A/84 A/88 A/92 A/96 A/100 B/84 B/88 B/92 B/96 B/100 C/84 C88 C/92 C/96 C/100 D/84 D/88 D/92 D/96 D/100 96 100 104 110 116

A/104 B/104 C/104 D/104 1122

A/108 B/108 C/108 D/108 128

1.9.4. Oznake odjevnih veličina za ženske kupaće kostime, dvodijelne Kupaći kostimi, dvodijelni, označavaju se oznakom koja se sastoji iz mjere razvijenosti grudi, mjere obima grudi izražene polovinom konvencionalnog broja. Kupaći kostimi po ovom standardu, dvodijelni, označavaju se oznakom: X/Y gdje je X – razvijenost grudi, a Y – polovina konvencionalnog broja. Primjer: kupaći kostim, dvodijelni, za žene sa jače razvijenim grudima, obima grudi 122 cm, označava se C/52. Tabele oznaka odjevnih veličina za kupaće kostime, dvodijelne Tabela 1.56. Karakteristike Oznake veličina za: Nerazvijene grudi Srednje razvijene Jače razvijene grudi Jako razvijene grudi Obim grudi

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) A/36 B/36 C/36 D/36 84

A/38 B/38 C/38 D/38 88

A/40 B/40 C/40 D/40 92

A/42 B/42 C/42 D/42 96

A/44 B/44 C/44 D/44 100

A/46 B/46 C/46 D/46 104

A/48 B/48 C/48 D/48 110

A/5O B/50 C/50 D/50 116

A/52 B/52 C/52 D/52 122

A/54 B/52 C/52 D/52 128

1.9.5. Oznake odjevnih veličina za ženske pojaseve – steznici i pojasevi za čarape Ovi proizvodi označavaju se oznakom koja predstavlja mjere obima bokova žene, u cm. Primjer: pojas-steznik za žene čiji obim bokova iznosi 70 cm označavaju se 70.

Tabele oznaka odjevnih veličina za ženske pojaseve – steznici i pojasevi za čarape Tabela 1.57. Karakteristike Oznake veličina Obim pojasa

55 55

60 60

65 65

Tabela 1.58. Karakteristike

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) STEZNICI-POJASEVI 70 75 80 85 90 95 100 70 75 80 85 90 95 100

Oznake veličina Obim pojasa

56 56

58 58

60 60

Oznaka veličine i tjelesne mjere (cm) POJASEVI ZA ČARAPE 62 64 66 68 70 72 62 64 66 68 70 72

Oznake veličina Obim pojasa

80 80

82 82

84 84

86 86

88 88

90 90

92 92

94 94

96 96

105 105

110 110

115 115

74 74

76 76

78 78

98 98

100 100

105 105

57

1.9.6. Oznake odjevnih veličina za ženske gaćice Ženske gaćice označavaju se oznakom koja predstavlja mjere obima bokova žene, u cm. Primjer: gaćice za žene čiji obim bokova iznosi 96 cm označavaju se 96. Tabela 1.59. Karakteristike Oznake velicina Obim bokova

92 92

Oznaka velicine i tjelesne mjere (cm) GAĆICE 100 104 108 112 118 124 100 104 108 112 118 124

96 96

130 130

136 136

1.10. SISTEMI OZNAČAVANJA ODJEĆE ZA MUŠKU DJECU [JUS.F.GO.005 Dječiju mušku gornju odjeću i rublje]

Tab.1.60. Oznake odjevnih veličina dječje muške gornje odjeće Godina života Tjelesna visina Tv (cm ) Oznaka odjevne veličine

2

3 94 3/94

86 2/86

Godina života Tjelesna visina Tv (cm ) Oznaka odjevne veličine

9 132

10 138

11 144

4 102 4/102

12 150

5 108 5/108

13 156

6 114 6/114

14 160

7 120 7/120

8 126 8/126

15 164

16 168

Tab.1.61. Oznake odjevnih veličina za dječje muške košulje: Obim vrata Ov(cm) Ozn. odjevne veličine

23 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 28

29 29

30 30

31 31

67 67

68 68

32 32

33 33

34 34

35 35

36 36

Tab.1.62. Oznake odjevnih veličina za dječje muške gaće: Obim pojasa Op(cm) Ozn. odjevne veličine

55 55

56 56

58 58

59 59

61 61

62 62

64 64

65 65

70 70

71 71

73 73

74 74

76 76

77 77

1.11. SISTEMI OZNAČAVANJA ODJEĆE ZA ŽENSKU DJECU [JUS.F.GO.006 Dječiju žensku gornju odjeću i rublje]

Tab.1.63. Oznake odjevnih veličina dječje ženske gornje odjeće Godina života Tjelesna visina Tv (cm ) Oznaka odjevne veličine Godina života Tjelesna visina Tv (cm ) Oznaka odjevne veličine

2 86 2/86 9 128 9/128

3 92 3/92 10 134 10/134

4 98 4/98 11 140 11/140

5 104 5/104 12 146 12/146

6 110 6/110 13 14 152 158 13/152 14/158

7 116 7/116 15 162 15/162

8 122 8/122 16 166 16/166

Tab.1.64. Oznake odjevnih veličina za ženske gaće: Obim bokova Ob (cm) Oznaka odjevne veličine

58 58

62 62

66 64

70 65

74 74

78 78

82 82

86 86

90 90

1.12. SISTEMI ODJEVNIH VELIČINA I OZNAČAVANJA DJEČJE ODIJEĆE DO JEDNE GODINE [JUS.F.GO.007 Dječiju odjeću do 1 godine]

Tab.1.65. Oznake odjevnih veličina za djecu do jedne godine Dužina tijela (cm) Oznaka odjevne veličine

50 50

56 56

62 62

68 68

74 74

80 80

58

1.13. SISTEM VELIČINA I OZNAČAVANJA KAPA, ŠEŠIRA I SLIČNIH PROIZVODA [JUS.F.GO.008 Kape, šeširi i slični proizvodi]

Tab. 1.66. Oznake odjevnih veličina za kape, šešire i slične proizvode Obim glave (cm) Oznaka veličine Obim glave (cm) Oznaka veličine

30 30 51 51

32 32 52 52

34 34 53 53

36 36 54 54

38 38 55 55

40 40 56 56

42 42 57 57

44 44 58 58

46 46 59 59

47 47 60 60

48 48 61 61

49 49 62 62

50 50 63 63

16,5 15,5 4,5

17 16 5

18 16,5 5,5

1.14. SISTEM VELIČINA I OZNAČAVANJA RUKAVICA [JUS.F.GO.009 Rukavice]

Tab.1.67. Oznake odjevnih veličina za rukavice Dužina šake (cm) Obim šake (cm) Kon broj – Ozn. Velič.

9 10 0

Dužina šake (cm) Obim šake (cm) Kon broj – Ozn. Velič.

18,5 16,5 6

10 11 0,5

11 11,5 1

18,5 17 6,5

12 12 1,5

19 17 7

13 12,5 2 19,5 18 7,5

13,5 13 2,5 20 19 8

14 14 3

15 14,5 3,5

20,5 19,5 8,5

16 15 4

21,5 20 9

22,5 20,5 9,5

23,5 21,5 10

24,5 22 10,5

1.15. SISTEM VELIČINA I OZNAČAVANJA ČARAPA I ČARAPA S GAĆICAMA [JUS.F.GO.010 Čarape]

Tab.1.68. Oznake odjevnih veličina za dječje čarape Dužina stopala (cm) Kon broj – Ozn. Velič.

12 0

12,5 0,5

13 1

14 2

15 3

16 4

18 5

19 6

20 7

21 8

23 9

24 10

25 11

26 12

Tab.1.69. Oznake odjevnih veličina za muške i ženske čarape Dužina stopala (cm) Kon broj – Ozn. Velič.

23 8,5

24 9

25 9,5

26 10

27 10,5

28 11

29 11,5

30,5 12

32 12,5

XXL 14 17 18 18 50 46 44

3XL 16 19 20 20 52 48 46

4XL 18 21 22 22 54 50 48

5XL 20 23 24 24 56 52 50

Tab.1.70.Upoređivanje međunarodnih oznaka za veličine odjeće US JAPAN UK AUS ITALY FRANCE EU

XXS 2 5 6 6 38 34 32

XS 4 7 8 8 40 36 34

S 6 9 10 10 42 38 36

M 8 11 12 12 44 40 38

L 10 13 14 14 46 42 40

XL 12 15 16 16 48 44 42

59

2. KONSTRUKCIJA I MODELOVANJE ŽENSKIH ODJEVNIH PREDMETA 1. U ovom dijelu biće objašnjena konstrukcija osnovnih krojeva i modelovanje karakterističnih modela ženskih odjevnih predmeta: suknji, pantalona, haljina i bluza. Krojevi ženske odjeće su konstruisani na osnovu skice modela i tjelesnih mjera. Na konstruisane dijelove ženskih odjevnih predmeta treba dodati šavove jer oni nisu uračunati u konstrukciju. [Ujević D., (2000)]1

Sl. 2.1. Modeli suknji

Sl. 2.2. Modeli ženskih pantalona 1

Sl. 2.3. Modeli haljina

Tekst u modulu 2 je parafraziran, a skice su preuzete iz knjige Ujević D. i ostali, (2000). 60

2.1. Konstrukcija suknji Konstrukcija krojeva različitih modela suknji počinje osnovnom konstrukcijom, iza toga slijedi modelovanje, dodavanje šavova. Kad god je to jednostavnije i moguće konstrukcija i modelovanje nastavlja se na postojeće krojeve kako bi se uštedjelo na vremenu i racionalizirao proces njihove izrade.

2.1.1. Konstrukcija osnovnog kroja suknje Za konstrukciju osnovnog kroja suknje Sl. 2.4. potrebna je oznaka veličine i pripadajuće tjelesne mjere: Oznaka veličine prema JUS-u: 42 Glavne tjelesne mjere: Tv (Tjelesna visina) = 164cm Op ( Obim pojasa) = 72cm Ob ( Obim bokova) = 104cm --------------------------------------------------Konstrukcijske mjere: Dm ( Dužina modela) = 3/8 Tv = 61,5cm Db ( Dubina bokova) = 1/8 Tv = 20,5cm ---------------------------------------------------Konstrukcija osnovnog kroja suknje prikazana je na slici 2.5.a. i 2.5.b. Opis konstrukcije: 1 – je ishodište crteža, početna tačka, iz nje povučemo dole vertikalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti dubinu bokova. 1 do 3 - izmjeriti dužinu modela. Iz tačaka 1, 2 i 3 povući horizontalne linije desno. Horizontalna linija iz tačke 1 predstavlja liniju pojasa, linija iz tačke 2 je linija bokova a linija iz tačke 3 je dužina suknje. 2 do 4 - 1/2 Ob + 1 cm dodatka za udobnost nošenja. Iz tačke 4 povući vertikalnu liniju i na presjeku označiti tačku 5. Linija 4, 5 i dole predstavlja zadnju sredinu suknje a linija 1, 2, 3 prednju sredinu suknje vidljivo je da se konstruiše samo polovina suknje jer je druga polovina kod normalne građe tijela simetrična. Tačka 6 je 1/2 dužine 2 do 4 . Iz tačke 6 povući vertikalnu liniju do dužine kroja i do pojasa, gdje treba označiti tačku 7. Linija 7, 6 i dole predstavlja mjesto bočnog šava suknje. 1 do 8 - izmjeriti 1/2 Op. Dužina 5 do 8 je ,,višak" u pojasu a koja u ovom slučaju iznosi 13cm

Sl. 2.4. Skica modela osnovnog kroja suknje

Sl. 2.5.a. Konstrukcija osnovnog kroja suknje

Sl. 2.5.b. Konstrukcija osnovnog kroja suknje 61

Nastavak konstrukcije prikazuje slika 2.5.b. . Višak u pojasu (od tačke 5 do 8) rasporediti na bokove kod tačke 13 i na ušitak na prednjem i zadnjem dijelu kod tačke 11 i tačke 12. Ako je taj iznos veći od 16cm, na zadnjem dijelu se stavljaju 2 ušitka. 13 do 16 i 13 do 17 = ¼ viška + 0 do 1cm=3,5cm prednji ušitak kod tačke 11 po 1cm lijevo i desno, zadnji ušitak kod tačke 12 po 2cm lijevo i desno. Konstruisani osnovni kroj je polazna osnova za konstrukciju ravne suknje, uske suknje, proširene suknje, suknje sa naborima… slika 2.6. U nastavku će biti detaljnije obrađena konstrukcija ravne suknje.

2.1.2. Konstrukcija ravne suknje sa šlicem Za konstrukciju ravne suknje slika 2.7. na kojoj se vide svi bitni detalji (šavovi, ušitci, širina i izgled pojasnice, mjesto zatvarača, način izrade poruba) koristi se osnovni kroj suknje. 2.1.2.1. Opis modela ravne suknje Skica modela je prikazana na slici 2.7. Dužine suknje je do oko koljena + 5cm ispod koljena ili iznad. Prednji dio suknje izrađen je iz jednog dijela sa dva ušitka. Zadnji dio ima dva dijela i dva ušitka. Patent zatvarač se nalazi na šavu zadnje sredine. Širina pojasnice je 3cm sa dodatkom za kopčanje. Na zadnjem dijelu suknje je šlic dužine 20 cm. Donji rub pojasnice je prošiven. Dužina suknje urađena je slijepim šivaćim bodom. Suknja može i ne mora imati postavu. U pojasnici se nalazi ljepljiva međupostava. 2.1.2.2. Konstrukcija ravne suknje Za konstrukciju kroja ravne suknje koristi se postupak konstruisanja osnovnog kroja suknje. Postupak je isti jedino treba premjestiti ušitke prema šavu bokova slika 2.8. Na vrhu bočnog šava prednjeg dijela označiti tačku 1 zatim od 1 do 2 mjeriti 7 do 9cm za mjesto sredine ušitka na prednjem dijelu iz tačke 2 povući okomitu liniju dužine ušitka do tačke 3 je od 8 do 10cm. Sredina zadnji ušitak tačka 6 je na ½ dužine od tačke 4 do 5 okomito se povuče linija dužine ušitka od 6 do 7 a dužina je 14 do 16cm.

Sl. 2.6. Skice sukanja koje se modeluju iz osnovnog kroja suknje

Sl. 2.7. Skica modela ravne suknje

Sl. 2.8. Konstrukcija ravne suknje

62

Na slici 2.8. je prikazana konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog materijala, isto pravilo vrijedi i za konstrukciju postave.

Sl. 2.9. Konstrukcija pojsnice ravne suknje

2.1.2.3. Konstrukcija pojasnice za ravnu suknju Konstrukcija pojasnice prikazana je na slici 2.9. Opis konstrukcije: 1- početna tačka. Povući horizontalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti 2 do 4cm za širinu preklopa za kopčanje. 2 do 3 - izmjeriti dužinu pojasa na zadnjem dijelu suknje, od bočnog šava do zadnje sredine (4 do 5) bez širine ušitka. 3 do 4 - izmjeriti iznos od 2 do 3. 4 do 5 - izmjeriti dužinu pojasa na prednjem dijelu, od bočnog šava do prednje sredine (od tačke 1 do prednje sredine) bez širine ušitka. 5 do 6 - izmjeriti iznos 4 do 5. Povući vertikalnu liniju iz tački 1, 2, 6. 6 do 7 - je širina pojasnice 2 do 3 cm. Nacrtati paralelnu liniju iz tačke 7 i označiti tačku 8. 8 do 9 i 7 do 10 - izmjeriti 2 do 3 cm, za označavanje trake za vješalicu. 11 je 1/2 rastojanja 7 do 8. 11 do 12 i 11 do 13 - izmjeriti isti iznos kao i 8 do 9 tj. 7 do 10.

Sl. 2.10. Dodavanje šavova i poruba na ravnoj suknji sa šlicem

2.1.2.4. Dodavanje šavova i poruba na ravnoj suknji Šavovi predstavljaju mjesta spajanja krojnih dijelova u jednu cjelinu tj. u gotov odjevni predmet. Zavisno o kojem se odjevnom predmetu radi, materijalu, konturi dijela odjevnog predmeta i primjenjenom sredstvu rada, šavovi mogu biti različite širine. Širina bočnih šavova je 1,5 do 2cm. Širina šava u pojasu je 1cm. Širina poruba suknje je 3 do 4cm. Širina šava na pojasnici je 1cm. Nakon dodavanja šavova, na krojne dijelove treba prenijeti ureze. Na slici 2.10. je prikazano dodavanje šavova i poruba na suknju

Sl. 2.11. Krojni dijelovi osnovne tkanine na ravnoj suknji sa šlicem

Sl. 2.12. Dodavanje šavova na pojasnicu

63

2.1.2.5. Krojni dijelovi ravne suknje sa šlicem pripremljeni za krojenje Krojni dijelovi osnovne tkanine suknje prikazani su na slici 2.11. Prednji i zadnji dio suknje je potrebno na prednjoj odnosno zadnjoj sredini presaviti i izrezati dvostruko. Na bočnim šavovima označiti ureze za dužinu patent zatvarača oko 20cm. Tako se dobiju prednji i zadnji dio suknje čija lijeva i desna strana nisu simetrične. Na krojnim dijelovima treba označiti naličje materijala. Na svaki krojni dio potrebno je napisati ime modela, oznaku veličine, vrstu materijala iz kojeg se kroji (osnovni materijal, postava, međupostava...), koliko puta se uklapa, smjer uklapanja i drugi podaci po potrebi.

Sl. 2.13. Konstrukcija podstave na ravnoj suknji sa šlicem

2.1.3. Modelovanje suknji Modelovanje predstavlja izmjene na osnovnom kroju, a to može biti dodavanje ušitaka, njihovo premještanje, proširivanje, sužavanje, dodavanje džepova, promjena njihovog položaja na odjevnom predmetu. Na tržištu postoji veliki broj različitih modela suknji. Pri modelovanju treba imati mnogo mašte ali i znanja. U nastavku su navedeni neki modeli suknji.

Sl. 2.14. Krojni dijelovi posstave na ravnoj suknji sa šlicem

2.1.3.1. Modelovanje uske suknje Na slici 2.15. je model uske suknje. Suknja je dužine oko 10 cm ispod koljena. Sužena je na dužini za 1,5 cm na prednjem i zadnjem dijelu. Prednji dio suknje izrađen je iz jednog dijela sa dva ušitka. Zadnji dio ima dva dijela i dva ušitka. Patent zatvarač se nalazi na šavu zadnje sredine. Širina pojasnice je 3 cm sa dodatkom za kopčanje. Na zadnjem dijelu suknje je šlic dužine 15 cm. donji rub pojasnice je prošiven. Dužina suknje urađena je slijepim šivaćim bodom. Suknja može i ne mora imati postavu. U pojasnici se nalazi ljepljiva međupostava a modelovanje je prikazano na slici 2.16

Sl. 2.15. Skica modela uske suknje

Sl. 2.16. Modelovanje uske suknje 64

2.1.3.2 Modelovanje suknje sa faltnama Za modelоvаnje suknje sa faltnama koristi se osnovna konstrukcija suknje. U zavisnosti o izgledu modela odnosno broju i položaju faltni može se koristiti kao osnova za modelovanje i konstrukciju ravne suknje. Opis modela suknje sa faltnom Na slici 2.17. je model suknje sa faltnama. Suknja je dužine približno do koljena. Prednji dio suknje izrađen je iz jednog dijela i sa po dvije faltne na lijevoj i desnoj strani. Zadnji dio je takođe izrađen iz jednog dijela i dva ušitka. Patent zatvarač se nalazi na lijevom bočnom šavu. Širina pojasnice je 3cm sa dodatkom za kopčanje. Donji rub pojasnice je prošiven 1 mm. Dužina suknje urađena je slijepim šivaćim bodom. Suknja može i ne mora imati postavu. U pojasnici se nalazi ljepljiva međupostava. Modelovanje suknje sa faltnom prikazano je na slici 2.18.a. i slici 2.18.b. Za modelovanje suknje sa faltnama koristi se osnovni kroj za suknju i to samo kod prednjeg dijela. Kao osnova može poslužiti i konstrukcija ravne suknje sa dodanim šavovima. Zadnji dio suknje može se uzeti od ravne suknje kao i pojasnica, postava i međupostava. Na slici 2.18.a prikazan je prednji dio kroja suknje. Na liniji dubine bokova na prednjoj sredini označiti tačku 1. 1 – 2 mjeriti 10 cm 2 – 3 mjeriti 5 cm za razmak između faltni Iz tački 2. i 3. povući okomite linije od linije struka do linije dužine kroja. Kao što prikazuje slika 2.18.a po povučenim linijama kroj suknje treba prosjeći tako da se dobiju tri dijela. Dijelove kroja nakon toga razmičemo po 8 cm tj. za dvostruku širinu nabora, vodimo računa da se dijelovi ne pomiču po visini, što je prikazano na slici 2.19.a. i 2.19.b. Zbog toga se prema sredini produžuje linija bokova i dužina kroja tako da služi za poravnanje kroja.

Sl. 2.17. Skica modela suknje sa faltnama

Sl. 2.18.a. i 2.18.b. Моdelovanje suknje sa faltnama

Sl. 2.19.a.Моdelovanje prednjeg dijela suknje sa dvije faltne

Sl. 2.19.b.Моdelovanje prednjeg dijela suknje sa četiri faltne 65

2.1.3.3 Modelovanje proširene suknje Opis modela proširene suknje skica modela proširene suknje prikazana je na sl. 2.20. Dužina suknje je do koljena. Suknja je proširena na dužini prednjeg i zadnjeg dijela. Prednji i zadnji dio suknje su iz po jednog dijela sa 2 ušitka. Patent zatvarač se nalazi na bočnom šavu suknje. Širina pojasnice je 3 cm s dodatkom za kopčanje. Donji rub pojasnice je prošiven 1mm. Dužina suknje izrađena je slijepim šivaćim bodom. Suknja može, ali ne mora imati postavu. U pojasnicu se stavlja ljepiva međupostava. Krojni dijelovi pripremljeni za modelovanje proširene suknje prikazani su na slici 2.21. a njezino modelovanje na slici 2.22. Za modelovanje proširene suknje koristi se prednji i zadnji dio kroja za ravnu suknju. Na slici 2.21. prikazani su dijelovi s naznačenim linijama po kojim ih je potrebno razrezati do vrha ušitka, tako da ostane neprerezano 1 do 2 mm. Tako krojni dijelovi ostanu još međusobno povezani. Na krojnim dijelovima trebaju biti izrezani ušici. Prednji i zadnji dio suknje zalijepe se tako da budu razmaknuti (prošireni) na dužini za 3 cm što je prikazano na slici 2.22. Okretna tačka za proširivanje je vrh ušitka. Pri prošivanju donjeg dijela oko okretne tačke smanjuje se širina ušitaka. Što se suknja više proširuje to će ušici biti uži. Na bočnom šavu dužine krojni dijelovi se dodatno proširuju 1,5 cm. Docrtati linije proširenja na bočnom šavu i dužini suknje. Ukupno proširenje suknje prikazano je tačkastom površinom. Na krojnim dijelovima treba premjestiti ušitke kao i kod ravne suknje. 1 je početna tačka, 1 do 2 izmjeriti 7 do 9 cm, za sredinu ušitka. Povući okomitu liniju. 2 do 3 izmjeriti 8 do 10 cm, za dužinu ušitka. Lijevo i desno od tačke 2 izmjeriti ½ preostale širine ušitka. Nacrtati lijevi i desni krak ušitka, izjednačiti njihove dužine i oblikovati krivulje šava na struku. Na zadnjem dijelu označiti tačke 4 i 5. 6 je ½ dužine 4 do 5. Povući okomitu liniju. 6 do 7 izmjeriti 14 do 16 cm, za dužinu ušitka. Lijevo i desno od tačke 6 izmjeriti ½ preostale širine ušitka zadnjeg dijela suknje. Nacrtati lijevu i desnu stranu ušitka, izjednačiti njihove dužine i oblikovati krivinu šava u struku prema slici.

Sl. 2.20. Skica modela proširene suknje.

Sl. 2.21. Krojni dijelovi za modelovanje proširene suknje.

Sl. 2.22. Modelovanje proširene suknje. 66

2.1.3.4 Konstrukcija djelimično zvonolike suknje Za konstrukciju djelimično zvonolike suknje potrebna je oznaka veličine i sljedeće mjere: Oznaka veličine 40 Glavne tjelesne mjere Tv Tjelesna visina = 168 cm 84 42 Os Obim pojasa = 74 cm 37 Ob Obim bokova = 98 cm 49 Konstrukcijske mjere Dk dužina kroja = 68,0 cm (cca 3/8 Tv + 5 cm) Opis modela djelimično zvonolike suknje. Skica modela djelimično zvonolike suknje prikazana je na sl. 2.23. Dužina suknje je 5 cm ispod koljena. Prednji i zadnji dio suknje izrađeni su iz jednog dijela bez ušitaka. Zatvarač je na bočnom šavu. Širina pojasnice je 3 cm s dodatkom za kopčanje. Donji rub pojasnice prošiven je 1mm. Suknja je na dužini usko prošivena. U pojasnici se stavlja ljepljiva međupostava. Konstrukcija djelimično zvonolike suknje prikazana je na sl. 2.24. 1 je početna tačka, povući okomitu liniju. 1 do 2 mjeriti ½ Op + 3 cm. 2 do 3 mjeriti dužinu suknje. Iz tačaka 2 i 3 izvući luk šestarom desno sa središtem u tački 1. 2 do 4 mjeriti po luku ½ Op. Spojiti tačke 1 i 4 te liniju produžiti do luka iz tačkie 3 koji predstavlja dužinu kroja. Označiti tačku 5. Nacrtani krojni dio kroji se dva puta i to jedanput za prednji i jedanput za zadnji dio suknje. Smjer osnove na dijelovima zvonolike suknje prikazan je na sl. 2.25. Suknju je potrebno krojiti pod uglom od 450 prema sredini, da bi imala dobar i kvalitetan „pad“ Na pojasu suknje i na dužini označiti polovinu i te tačke međusobno spojiti. Nacrtana linija sredina je prednjeg i zadnjeg dijela suknje. Smjer osnove odredi se pod uglom od 45ᵒ na liniju sredine. Dodavanje šavova na djelimično zvonolikoj suknji prikazano je na sl. 2.26. Širina bočnih šavova iznosi 1,5 do 2 cm. Šav na pojasu je širine 1 cm, a na dužini od 1 cm zbog zaobljenosti dužine odnosno nemogućnosti podvijanja veće širine. Dužine zvonolikih suknji obično se samo usko podvijaju i prošivaju univerzalnom šivaćom mašinom. Pojasnica je ista kao kod klasične suknje, jedino je potrebno označiti jedan urez za prišivanje pojasnice u pojasu, i to na polovini dužine.

Sl. 2.23. Skica modela djelimično zvonolike suknje.

Sl. 2.24. Konstrukcija djelimično zvonolike suknje

Sl. 2.25. Smjer osnove djelimično zvonolike suknje

2.26. Dodavanje šavova na djelimično zvonolikoj suknji 67

2.1.3.5 Konstrukcija zvonolike suknje iz dva dijela Za konstrukciju zvonolike suknje potrebna je oznaka veličine i sljedeće mjere: Oznaka veličine 40 Glavne tjelesne mjere Tv Tjelesna visina = 168 cm 84 42 Os Obim pojasa = 74 cm 37 Ob Obim bokova = 98cm 49 Konstrukcijske mjere Dk dužina kroja = 68,0 cm (3/8 Tv + 5 cm) Opis modela zvonolike suknje iz dva dijela prikazan je na sl. 2.27. Suknja je dužine 5 cm ispod koljena. Prednji i zadnj dio suknje izrađeni su iz jednog dijela bez ušitaka. Zatvarač je na bočnom šavu. Širina pojasnice je 3 cm s dodatkom za kopčanje. Donji rub pojasnice prošiven 1 mm. Dužina suknje je obamitana, jedanput podvijena i usko prošivena univerzalnom šivaćom mašinom. Suknja može, ali ne mora imati postavu. U pojasnicu se stavlja ljepljiva međupostava. Konstrukcija zvonolike suknje iz dva dijela prikazana je na sl. 2.28. 1 je početna tačka. Povući okomitu i vodoravnu liniju iz tačke 1. 1 do 2 mjeriti 1/3 Op – 1 cm ili Op/π. 2 do 3 mjeriti dužinu suknje. Iz tačaka 2 i 3 izvući luk, sa središtem u tački 1 od okomite do vodoravne linije. Konstruisani krojni dio kroji se dva puta. 2.1.3.6 Konstrukcija zvonolike suknje iz četiri dijela Oznaka veličine i mjere za konstrukciju zvonolike suknje iz četiri dijela su ista kao i kod zvonolike suknje iz dva dijela. Opis modela zvonolike suknje iz četiri dijela. Skica modela zvonolike suknje iz četiri dijela prikazana je na sl. 2.29. Opis modela za zvonolike suknje iz četiri dijela je ista kao i kod zvonolike suknje iz dva dijela. Konstrukcija zvonolike suknje iz četiri dijela prikazana je na sl. 2.30. 1 je početna tačka. Nacrtati okomitu i vodoravnu liniju iz tačke 1. 1 do 2 mjeriti 1/6Op–0,5 cm ili Op/2π. 2 do 3 mjeriti dužinu suknje. Iz tačaka 2 i 3 izvući šestarom luk, sa središtem u tački 1 od okomite do vodoravne linije. Konstruisani krojni dio kroji se četiri puta.

Sl. 2.27. Skica modela zvonolike suknje iz dva dijela

Sl. 2.28. Konstrukcija zvonolike suknje iz dva dijela

Sl. 2.29. Skica modela zvonolike suknje iz četiri dijela

Sl. 2.30. Konstrukcija zvonolike suknje iz četiri dijela

68

2.2. Konstrukcija bluza 2.2.1. Konstrukcija osnovnog kroja bluze sa grudnim ušitkom Za konstrukciju osnovnog kroja bluze sa grudnim ušitkom potrebna je oznaka veličine, glavne i konstrukcijske mjere. Oznaka veličine: 40 Glavne tjelesne mjere: 1/2 1/4 1/8 1/10 1/20 Tv (Tjelesna visina) = 168cm 84 42 21 Og (Obim grudi) = 92cm 46 23 11,5 9,2 4,6 Op (Obim pojasa ) = 74cm 37 18,5 - Ob (Obim bokova) = 98cm 49 24,5 - ----------------------------------------------------------------------Konstrukcijske mjere: Dodatak Do (Dub. orukavlja) = 22,7 cm 1/10 Og+10,5cm +2 do 3cm Dl ( Dužina leđa) = 41,0 cm 1/4Tv-1cm Db (Dubina bokova) = 63,0 cm 3/8Tv+5cm Dm (Dužina modela) = 68,0 cm Db+5cm Švi (Širina vrat. izreza) = 6,6 cm 1/20 Og+2cm Vpd (Vis. pred. dijela) = 45,1 cm Dl+1/20 Og-0,5cm -----------------------------------------------------------------------Šl (Širina leđa) = 18,50cm 1/8 Og+5,5 cm+1,5 do 2 cm Šo (Šir. orukav.) = 13,50cm 1/8 Og-1,5 cm+2,5 do 3,5 cm Šg (Širina grudi) = 20,50cm 1/4 Og-4 cm+1,5 do 2 cm

Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog kroja bluze sa grudnim ušitkom je prikazana na slici 2.31. Opis konstrukcije: 1 je početna tačka, iz nje pov. vert. liniju dole. 1 do 2- izmjeriti dubinu orukavlja. 1 do 3 - izmjeriti dužinu leđa. 1 do 4- izmjeriti visinu bokova. 1 do 5 - izmjeriti dužinu modela. Iz tačke 1 povučemo kratku vodoravnu liniju lijevo, a iz tačaka 2,3,4 i 5 povučemo duže vodoravne linije lijevo. 4 do 6 - izmjeriti 2 cm. Tačke 1 i 6 spojiti i produžiti liniju do dužine modela. Tako dobijemo zadnju sredinu bluze. Označimo tačke 7, 8 i 9. Iz tačke 7 pod pravim uglom na liniju zadnje sredine, nacrtati liniju dužine zadnjeg dijela. 9 do 10 - izmjeriti širinu leđa. Iz tačke 10 povući okomitu liniju gore do vodoravne linije iz tačke 1. Označiti tačku 11. 11 do 12 - izmjeriti 2/3 širine orukavlja. Povući vertikalnu liniju do visine bokova. Odvojiti zadnji od prednjeg dijela za oko 10 cm. Povući vertikalnu liniju. 13 do 14 - izmjeriti 1/3 širine orukavlja. 14 do 15 - izmjeriti širinu grudi.

Sl. 2.31. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela bluze sa grudnim ušitkom

Sl. 2.31. Modelovanje osnovnog kroja bluze sa grudnim ušitkom.

Sl. 2.32. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog kroja bluze bez grudnog ušitka

69

Rastojanje od 9 do 12 i 13 do 15 mora iznositi 1/2 Og + dodatak za udobnost nošenja. Iz tačke 15 i gore i dole povući liniju, koja predstavlja liniju prednje sredine. Iz tačke 14 povući vertikalnu liniju do pojasa i prema gore. Označiti tačku 16. 15 do 17 - izmjeriti 1/10 Og+0,5 cm. Nacrtati vertikalnu liniju iz tačke 17. Ova tačka je vrh grudi. 16 do 18 - izmjeriti visinu prednjeg dijela. Iz tačke 18 povući horizontalnu liniju desno i označiti tačku 19. 1 do 20 - izmjeriti širinu vratnog izreza. Iz tačke 20 povući kratku vertikalnu liniju. 20 do 21 - izmjeriti 2cm. Nacrtati okruglinu vratnog izreza spajajući tačke 1 i 21. 11 do 22 - izmjeriti 1 do 1,5 cm. Spojiti tačke 21 i 22 te produžiti liniju lijevo. 22 do 23 - izmjeriti 2 cm. Tačka 24 je 1/2 visine ramena zadnjeg dijela (10 do 22). 25 do 26 - izmjeriti 1,5 cm. To je tačka sastava rukava zadnjeg dijela. 21 do 27 - izmjeriti 3 do 5 cm. Povući okomitu liniju do horizontalne linije iz tačke 24. 18 do 28 - izmjeriti širinu vratnog izreza. 18 do 29 - izmjeriti širinu vratnog izreza + 1,5 do 2 cm. Spojiti tačke 18 i 14. 18 do 30 - izmjeriti širinu vratnog izreza + 0,7 do 1cm. Oblikovati okruglinu vratnog izreza spajanjem tačaka 28, 30, 29. 14 do 31 - izmjeriti 1/4 širine orukavlja 14 do 32 - izmjeriti isti iznos kao i 10 do 25 na zadnjem dijelu. 14 do 33 - izmjeriti dužinu 10 do 22 -1cm. Iz tačke 33 šestarom izvući kratak luk desno sa središtem u tački 14. Izvući luk i iz tačke 19 sa središtem u tački 17. 33 do 34 - izmjeriti 1/20 Og - 1 do 2 cm. Spojiti tačke 32 i 34 ravno te oblikovati orukavlje prednjeg dijela. 34 do 35 - izmjeriti dužinu 21 do 23 (širina ramena zadnjeg dijela). Spojiti tačke 34 i 35. 35 do 36 - izmjeriti istu dužinu kao od 19 do 28. Spojiti tačke 17 i 36. 17 do 37 - izmjeriti dužinu 17 do 36. Spojiti tačke 37 i 28. Označiti tačku 38. 38 do 39 - izmjeriti 1/2 Ob+3 do 4 cm, izuzimajući međuprostor koji odvaja prednji od zadnjeg dijela. U pojasu zadnjeg i prednjeg dijela označiti tačke 40 i 41 i po želji model strukirati. U visini bokova označiti tačke 42 i 43 i kod svake proširiti kroj za 1/2 iznosa 6 do 39. Oblikovati bočne šavove prednjeg i zadnjeg dijela i označiti tačku 44. 41 do 45 - izmjeriti iznos od 40 do 44. Oblikovati dužinu prednjeg dijela. Označiti tačku 46. 17 do 47 - izmjeriti 2 do 3cm. Nacrtati ušitak na prednjem dijelu.

Sl. 2.33. Konstrukcija rukava za bluzu bez grudnog ušitka

Sl. 2.34. Skica modela ženske bluze

Sl. 2.35. Modelovanje prednjeg i zadnjeg dijela modela ženske bluze

70

Nacrtati ušitak. Za premještanje ramenog šava prema naprijed, izmjeriti 1cm na prednjem dijelu, prema dole i izvući paralelnu liniju. Isti iznos koji je na prednjem dijelu oduzet treba dodati na zadnji dio.

2.2.2. Konstrukcija osnovnog kroja bluze bez grudnog ušitka Za konstrukciju osnovnog kroja bluze bez grudnog ušitka potrebna je oznaka veličine, glavne i konstrukcijske mjere. Oznaka veličine: 44 Glavne tjelesne mjere:

1/2 1/4 1/8 1/10 1/20 Tv (Tjel. visina) =168cm 84 42 21 16,8 8,4 Og (Obim grudi) =100cm 50 25 Op (Obim pojasa) = 82cm 41 20,5 Ob (Obim bokova)=106cm 53 26,5 --------------------------------------------------------------------

Konstrukcijske mjere: Do (Dubi. oruka.) =20,5cm 1/10 Og+10,5cm +2 do 3cm Dl ( Dužina leđa) =41cm 1/4Tv-1cm Db (Dubina bokova) =68cm 3/8Tv+5cm Dm (Dužina modela) =73cm Db+5cm Švi (Šir. vrat. izreza) = 7cm 1/20Og+2cm Vpd (Vis. Pred. dijela= 45,5cm Dl +1/20 Og - 0,5cm Šl (Širina leđa) = cm 1/8 Og+5,5cm +1,5 do 2cm Šo (Širina orukavlja) = cm 1/8 Og-1,5cm +2,5 do 3,5cm Šg ( Širina grudi) = cm 1/4 Og-4cm +1,5 do 2cm ---------------------------------------------------------------------

Sl. 2.36. Modelovanje rukava za model ženske bluze

Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog kroja bluze bez grudnog ušitka Opis konstrukcije: 1 je početna tačka. Iz nje povući vertikalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti dubinu orukavlja. 1 do 3 - izmjeriti dužinu leđa. 1 do 4 - izmjeriti dubinu bokova. 1 do 5 - izmjeriti dužinu modela. Iz tačke 1 povući kratku horizontalnu liniju lijevo, a iz tačaka 2, 3, 4 i 5 duže horizontalne linije lijevo.

Sl. 2.37. Oblikovanje prednjeg dijela bluze

Sl. 2.38. Konstrukcija kragne

71

4 do 6 - izmjeriti 2cm. Tačke 1 i 6 spojiti i produžiti liniju zadnje sredine. Označiti tačke 7, 8 i 9. Iz tačke 7 pod pravim uglom na liniju zadnje sredine, nacrtati liniju dužine zadnjeg dijela. 9 do 10 - izmjeriti širinu leđa. Iz tačke 10 povući okomitu liniju gore do horizontalne linije iz tačke 1. Označiti tačku 11. 11 do 12 - izmjeriti 2/3 širine orukavlja. Povući vertik. liniju do visine bokova. Odvojiti zadnji od prednjeg dijela za oko 10 cm povući vertik. liniju. 13 do 14 - izmjeriti 1/3 širine orukavlja. 14 do 15 - širina grudi. Iz tačke 15 nacrtati vertikalnu liniju prednje sredine, od tačke 14 nacrtati vertikalnu liniju gore. Označiti tačke 16, 17 i 18. 16 do 19 - izmjeriti visinu prednjeg dijela. Iz tačke 19 povući horizontalnu liniju desno. 1 do 20 - širina vratnog izreza, 20 do 21 je 2 cm, 11 do 22 - izmjeriti 1,5 cm, 22 do 23 je 4 cm za širinu ramena. Tačka 24 je 1/2 visine ramena zadnjeg dijela. 25 je 1/2 dužine 10 do 24. 25 do 26 - izmjeriti 2 cm, 24 do 27 - izmjeriti 1,5cm, 19 do 28 - izmjeriti širinu vratnog izreza +0,7cm. 14 do 31 - izmjeriti dužinu 10 do 22+1 cm. 28 do 32 - izmjeriti dužinu 21 do 23 - 0,5cm. 14 do 33 - izmjeriti 1/4 širine orukavlja. 17 do 34 - izmjeriti 1/2 obima bokova +3cm.

Sl. 2.39. Dodavanje šavova i poruba

2.2.2.1. Konstrukcija rukava za bluzu bez grudnog ušitka Za konstrukciju rukava za bluzu potrebne su sljedeće mjere: Vri (Vis. rukav. Izr.) = 43,00cm (izmj. na kroju.) Oor (Ob. Oruk-) = 50,50cm (izm. Na kroju.) Dr (Duž. rukava) = 60,00cm 3/8 Tv-3cm Vro (Vis. ruk. Okr.) = 25,25cm 1/2 Oor

Sl. 2.40. Krojna slika bluze 72

Opis konstrukcije: 1 je početna tačka, iz nje povučemo vertikalnu liniju dole. 1 do 2 - izmjeriti visinu rukavske okrugline. 1 do 3 - izmjeriti dužinu rukava i oduzeti 1/2 širine orukvice. 1 do 4 i 1 do 5 - izmjeriti kosu širinu rukava. Spojiti tačku 1 sa tačkama 4 i 5. Dužine od 1 do 4 i 1 do 5 podijeliti na četvrtine i označiti tačke 6, 7, 8, 9, 10 i 11. Orukvicu konstruišemo na osnovu skice modela i njenih dimenzija. Konstrukcija rukava i orukvice za bluzu bez grudnog ušitka je prikazana na slici 2.33 2.2.3. Modelovanje modela ženske bluze Konstrukcija osnovnog kroja bluze nam služi za modelovanje različitih modela bluza i košulja. Za modelovanje nam je potrebna skica modela ili njen opis. Modelovati možemo prednji dio, zadnji dio, rukav, kragnu i druge detalje na košulji, u zavisnosti od modela. Na sljedećim slikama su prikazani postupci modelovanja jednog jednostavnijeg modela bluze slika 2.37. slike. Po uzoru na ovo modelovanje moguće je uraditi i isto drugih modela. Samo treba biti kreativan.

Sl. 2.41. Konstrukcija međupodstave

2.2.4. Kompletiranje krojnih dijelova i izrada krojne slike Nakon konstrukcije svih potrebnih dijelova bluze i njenog modelovanja, slijedi kompletiranje krojnih dijelova. Osim osnovnog materijala bluza se sastoji i iz ljepljive međupostave te je potrebno kompletirati i njene dijelove. Prije svega navedenog dodaju se šavovi. Svaki krojni dio mora imati: oznaku veličine, vrstu materijala, broj ponavljanja. Nakon kompletiranja svih krojnih dijelova slijedi izrada krojne slike za osnovni materijal i za ljepljivu međupostavu. Pri izradi krojne slike treba voditi računa o utrošku materijala.

Sl. 2.42. Krojna slika međupostave

73

2.3. Konstrukcija osnovnog kroja haljine Opis modela Osnovni kroj haljine je najsličniji kroju bluze. Prije nego što se pristupi konstrukciji haljine moramo imati skicu, detaljan opis modela i tek tada možemo da krenemo sa konstrukcijom. Opis modela je veoma bitan za konstrukciju jer su njime definisani svi detalji važni za konstrukciju (izgled prednjeg i zadnjeg dijela, položaj džepova, izgled kragne, broj dugmadi i rupica, dužina modela itd.). Osnovni model nije potrebno opisivati jer je to samo ,,kostur" za dalje modelovanje haljina. Za konstrukciju osnovnog kroja haljine potrebna nam je oznaka veličine i mjere: Oznaka veličine 40 Glavne tjelesne mjere: 1/2 1/4 1/8 1/10 1/20 Tv (The. Vis.) =168 cm 84 42 21 Og (Ob. Gru.) = 92 cm 46 23 11,5 9,2 4,6 Op (Ob. Pojs.) =74 cm 37 18,5 Ob (Ob. Bok.) = 98 cm 49 24,5 ----------------------------------------------------------

Konstrukcijske mjere:

Sl. 2.43. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog kroja za haljinu

Dodatak

Do (Duž. oruka.) =20,7cm 1/10 Og+10,5 cm+1 cm Dl (Dužina leđa) =41,0cm 1/4 Tv - 1 cm Vb (Visina book.)= 63,0cm 3/8 Tv Dm (Duž. Mode.)= 105,0cm 5/8 Tv Švi (Šir. vrat. Izr.)= 6,6cm 1/20 Og + 2 cm Vpd (Vis.pred.dije.)=45,1cm Dl + 1/20 Og -0,5 cm -------------------------------------------------------------Šl (Širina leđa,) =17,4cm 1/8Og+5,5cm+0,5 do 1cm Šo (Šir. Orukav.)=11,7cm 1/8Og-1,5cm+1,5 do 2cm Šg (Širina grudi.)=20,5cm 1/4Og-4cm+1,5cm Šp (Šir. pojasa) = 17,50cm 1/4Os -1 cm

Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog kroja za haljinu je na slikama Sl. 2.43. i 2.44. Opis konstrukcije počinje kao kod konstrukcije bluze. Razlika je samo u tački 5 koja predstavlja dužinu modela. Ušici se rade na isti način kao kod bluze, što je i objašnjeno u tom poglavlju.

Sl. 2.44. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela osnovnog kroja za haljinu 74

2.3.1.Konstrukcija rukava Za konstrukciju rukava potrebno je izmjeriti obim orukavlja i visinu rukavskog izreza na prednjem i zadnjem dijelu. Oor i Vri se mjere bez ušitka na zadnjem dijelu. Konstrukcija rukava je prikazana na slici 2.45. Za konstrukciju su potrebne sljedeće mjere: Vri (Visi.ruk.izreza) =34,0cm (izmje. na kroju) Oor (Obim orukavlja)=41,0 cm (izmjer. na kroju) Dr (Dužina rukava) =60,0 cm 3/8 Tv -3 cm Vro (Vis.ruk.okr.)=14,0 1/2Vri-(2/10Šo+0,5do1) Kšr (Kos.širi.rukava)=20,0cm 1/2Oor-0,5do1cm Odr (Obim dužine rukava)=23,0cm ----------------------------------------------------------------

1 je početna tačka, povući vertikalnu liniju dole. 1 do 2 - izmjeriti visinu rukavske okrugline. 1 do 3 - izmjeriti dužinu rukava. 3 do 4 - izmjeriti 2 do 3 cm. 2 do 5 - izmjeriti 1/2 dužine 2 do 4 - 1 cm. 2 do 6 - izmjeriti 1/4 širine orukavlja. 6 do 7 - izmjeriti kosu širinu rukava. 5 do 10 i 4 do 11 izmjeriti 1 do 1,5 cm. Nacrtati liniju prednje sredine rukava spajanjem tačaka 6,10 i 11. 11 do 12 - izmjeriti 1/2 obima dužine rukava. 1 do 14 - izmjeriti 1/2 dužine 1 do 7 + 1 cm. 9 do 15 - izmjeriti 1/2 dužine 2 do 9 +1 cm. 7 do 16 - izmjeriti 1/4 širine orukavlja+ 0,5 cm. 16 do 17 - izmjeriti 0,5 cm. 18 je 1/2 rastojanja od 1 do 14. 19 je 1/2 rastojanja od 6 do 18. 20 je 1/2 rastojanja od 19 do 14. 21 je 1/2 rastojanja od 14 do 16. Pomoću tačaka 6, 19, 23, 14, 22 i 16 oblikovati rukavsku okruglinu gornjeg dijela rukava. Na slici 2.46. je prikazano premještanje donjeg dijela rukava i označavanje ureza.

Sl. 2.45. Mjerenje visine rukavnog izreza i obima orukavlja

Sl. 2.45. Konstrukcija rukava za osnovni kroj haljine 75

2.3.2.Konstrukcija kragne Modeli kragni se prilagođavaju modelu haljine. Najčešći modeli su: stajaća kragna, kragna iz jednog ili dva dijela, zaobljena kragna, šal kragna...Ovdje su opisana dva modela kragni. Kragna iz dva dijela Konstrukcija kragne iz dva dijela prikazana je na slici 2.47. 1 je početna tačka. Iz nje povući horizontalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti vratni izrez zadnjeg i prednjeg dijela bez dodatka za kopčanje. 2 do 3 je 0,5 cm. 3 do 4 - izmjeriti širinu dodatka za kopčanje 2 cm. 1 do 5 i 3 do 6 - izmjeriti 3 do 3,5 cm. 6 do 7 - izmjeriti 0,5 cm. 5 do 8 - izmjeriti 1 do 2 cm 8 do 9 cm - izmjeriti 3,5 do 4,5 cm 6 do 10 - izmjeriti oko 5 do 6 cm. 10 do 11 - izmjeriti 2 cm.

Sl. 2.46. Premještanje donjeg dijela rukava i označavanje ureza

Zaobljena kragna Konstrukcija zaobljene kragne je na slici 2.48. 1 je početna tačka, iz nje povući horizontalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti oko 12 cm. 2 do 3 - izmjeriti vratni izrez -1,5 cm. Tačka 4 je 1/2 dužine 2 do 3. 4 do 5 - izmjeriti 3,5 cm. Oblikovati donji rub kragne. 3 do 6 - izmjeriti oko 6 cm i povući vertikalnu liniju. 6 do 7 - izmjeriti 2 cm. 2 do 8 - izmjeriti oko 5 cm, za širinu kragne. Na slikama od 2.49 do 2.54 prikazano je modelovanje gornjeg dijela haljine.

Sl. 2.47. Konstrukcija kragne iz dva dijela

Sl. 2.48. Konstrukcija zaobljene kragne

76

Sl. 2.49. Premještanje ušitka u rameni šav

Sl. 2.50. Zatvaranje ušitka na zadnjem dijelu

Sl. 2.51. Premještanje grudnog ušitka

Sl. 2.52. Premještanje grudnog ušitka ispod ruke

Sl. 2.53. Premještanje grudnog ušitka u orukavlje Sl. 2.54. Premještanje ušitka u vratni izrez

77

2.4. Konstrukcija Konstrukcija ženskih ženskihpantalona pantalona Konstrukcija kroja ženskih pantalona i 2.4.1. Opis osnovnog modela ženskih pantalona

načini njihovog modelovanja. Za konstrukciju ženskihmodela pantalona potrebna je oznaka veličine Skica ženskih pantalona prikazana je nai mjere: slici 2.55 Na prednjoj strani pantalona se nalazi po jedan ušitak i kosi džep. Naprijed je patent Oznaka veličine: 40 zatvarač. Zadnji dijelovi imaju po jedan ušitak. pojasnica je širine 4 cm i ima 6 držača za kaiš. Glavne tjelesne mjere međupostavom, 1/2 1/4 1/8 Pojasnica je ljepljena takođe i Tv (Tjelesna visina) =168cm 84 42 21 pregib prednjih džepova i šlic. Op (Obim pojasa) = 74 cm 37 18,5 Ob (Obim bokova) = 98osnovnog cm 49 24,5 2.4.2. Konstrukcija kroja-

ženskih pantalona

Konstrukcijske mjere: Dm (Dužina modela)=105, 0cm 5/8potrebna Tv Za konstrukciju ženskih pantalona je Ds (Dubina sjedala) =25,5cm 1/4 Ob+1cm oznaka veličine i mjere. Dk (Dužina koraka) = 79,5cm Dm-Ds Pšp (prednja širina40 pantalona) = 23,5cm Oznaka veličine: 1/4 Ob-0 do 1cm Zšp (Zadnja širina pantalona )1/2 = 26,0cm Glavne tjelesne mjere 1/4 1/8 1/4 Ob+1 do 2cm Tv (Tjelesna visina) =168cm 84 42 21 On Op (Obim (Obim nogavice) pojasa) ==7441,0cm cm 37 18,5 Ob (Obim bokova) = 98 cm 49

24,5

Opis modela ženskih pantalona

Sl. 2.55. Skica ženskih pantalona

-

Konstrukcijske mjere: Skica modelamodela)=105, ženskih pantalona na Dm (Dužina 0cm je5/8prikazana Tv slici(Dubina broj slike Na prednjoj Ds sjedala) =25,5cm strani1/4pantalona Ob+1cm se nalazi pojedan ušitak i kosi džep. Naprijed je Dk (Dužina koraka) = 79,5cm Dm-Ds patent zatvarač. Zadnji dijelovi imaju po jedan Pšp (prednja širina pantalona) = 23,5cm ušitak. pojasnica je širine 4cm i ima 6 držača za 1/4 Ob-0 do 1cm kaiš. pojasnica je ljepljena međupostavom, Zšp (Zadnja širina pantalona ) = 26,0cm takođe i1/4 pregib Ob+1prednjih do 2cmdžepova i šlic. On (Obim nogavice) = 41,0cm Konstrukcija prednjeg dijela ženskih pantalona Konstrukcija prednjeg dijela ženskih pantalona prikazana je na slici 2.56. 1 je početna tačka, iz nje povući vertiikalnu liniju dole. 1 do 2 - izmjeriti dubinu sjedala. 1 do 3 - izmjeriti dužinu pantalona. 3 do 4 - 1/2 dužine koraka + 7cm. 2 do 5 - izmjeriti 1/20 Ob +3cm. Iz tačaka 1,2,3,4

Sl. 2.56.Konstrukcija prednjeg dijela ženskih pantalona

78

i 5 povući horizontalne linije desno. 5 do 6 - izmjeriti prednju širinu pantalona. 6 do 7 - 1/20 Ob + 1cm. Tačka 8 je 1/2 dužine 5 do 7. 12 do 13 i 12 do 14 - izmjeriti 1/4 On na dužini 1cm. 18 do 21 - izmjeriti 1/4 Op + 2 do 3cm. 21 do 23 - izmjeriti 6 do 8 cm za sredinu ušitka na prednjem dijelu pantalona. Za označavanje džepa na prednjem dijelu izmjeriti 3 do 5cm od vrha bočnog šava desno i 15 do 17 cm dole, za dužinu otvora džepa. Konstrukciju zadnjeg dijela ženskih pantalona Kao osnova za konstrukciju zadnjeg dijela pantalona koristi se prednji dio pantalona. Konstrukcija je prikazana na slici. 2.57. 13 do 25 i 14 do 26 - izmjeriti 2 cm. 17 do 28 i 16 do 27 - izmjeriti 2 cm. 2 do 29 - izmjeriti 3 cm. 8 do 30 - izmjeriti 1 do 2 cm. 30 do 31 - izmjeriti 1/20 Ob + 1 cm. 32 do 33 - izmjeriti zadnju širinu pantalona. 30 do 34 - prenijeti izmjerenu dužinu 30 do 33. 37 do 38 - izmjeriti 1/4 Op + 2 cm. Ovo je jedan od načina konstrukcije pantalona. U literaturi se mogu sresti i drugi načini ali je suština ista.

Sl. 2.57. Konstrukcija zadnjeg dijela ženskih pantalona

Konstrukcija pojasnice slika 2.58. je slična konstrukciji pojasnice kod suknje, pa ju nećemo detaljnije obrazlagati u ovom dijelu.

Sl. 2.58. Konstrukcija pojasnice ženskih pantalona

79

2.4.3. Modelovanje, kompletiranje krojnih dijelova pantalona i izrada krojne slike Nakon modelovanja slijedi dodavanje šavova, poruba i kompletiranje krojnih dijelova. U ovom poglavlju će biti prikazani dijelovi kroja složeni u krojnu sliku osnovnog modela ženskih pantalona, prema zadatoj skici 2.55. Na slici 2.59. su prikazani krojni dijelovi osnovne tkanine. Ženske pantalone se sastoje iz više krojnih dijelova. Sastavljene su i iz više vrsta materijala i sve njih je potrebno kompletirati (osnovna tkanina, ljepljiva međupostava, džepovina). Od osnovnog materijala su: prednji dio, zadnji dio, podlistak prednjeg džepa, podrasporak, pojasnica, držači za kaiš, paspul zadnjeg džepa. Svi krojni dijelovi moraju da nose oznaku veličine, oznaku modela, vrstu materijala, krojni dio i broj ponavljanja. Kompletirani krojni dijelovi se zatim uklope u krojnu sliku. Cilj je da pri uklapanju postignemo što manji utrošak. Pri uklapanju se mora voditi računa o širini materijala jer ona diktira širinu krojne slike. Ako se radi kompjuterskom uklapanju krojne slike mora se zadati širina papira tj. krojne slike. Na slici 2.60 su krojni dijelovi džepovine a na slici 2.61 krojni dijelovi međupostave.

Sl. 2.59. Krojna slika pantalona

Sl. 2.60. Krojni dijelovi džepovine ženskih pantalona

Sl. 2.61. Krojni dijelovi međupostave ženskih pantalona

80

3. KONSTRUKCIJA I MODELOVANJE MUŠKIH ODJEVNIH PREDMETA U ovom dijelu biće objašnjene značajnije konstrukcije osnovnih krojeva i modelovanje karakterističnih modela muških odjevnih predmeta: pantalona, muške košulje, muškog prsluka i muškog sakoa. (slika 3.1.). Krojevi muške odjeće su konstruisani na osnovu skice modela i tjelesnih mjera. [Ujević D., (2000)]2

Sl. 3.1. Modeli muških odjevnih predmeta (pantalone sa faltnom, muška košulja, muški prsluk, muški sako)

2

Tekst u modulu 3 je parafraziran, a skice su preuzete iz knjige Ujević D. i ostali, (2000). 81

3.1. Konstrukcija muških pantalona Za konstrukciju muških pantalona potrebna je oznaka veličine i odgovarajuće mjere. Oznaka veličine 50 Glavne tjelesne mjere 1/2 1/4 1/8 Tv (Tjelesne mjere)=177cm 88,5 44,2 22,1 Op (Obim pojasa)= 88 cm 44 22 Ob (Obim bokova) =104 cm 52 26 --------------------------------------------------------Konstrukcijske mjere Dm (Dužina modela)=106 cm 5/8Tv-4,5 cm Dk (Dužina koraka)= 81,5 cm 1/2Tv-7 cm Ds (dubina sjedala)=24,5 cm Dm-Dk Pšp (Pred. šir. pant.)=30,0cm 1/4Ob+3do4 cm Zšp (Zad. Šir, pant.)=29,5 cm 1/4Ob3,5 cm Šs (Širina sjedala)= 22,0 cm 1/4Ob-4 cm Pšs (Pred, šir. sjed.)=6,2 cm 1/20Ob+1 cm Zšs (Zad. Šir. sjedala)=15,8 cm Šs-Pšs On (Obim nogavice)=46,0 cm

Sl. 3.2. Skica muških pantalona sa faltnama

3.1.1. Opis modela muških pantalona Za dobro i tačno urađenu konstrukciju veoma je važan opis skice ili datog uzorka. Opis mora da sadrži sve detalje bitne za konstrukciju. U nastavku će biti dat opis pantalona sa faltnama koje ćemo i konstruisati. Skica pantalona je na slici 3.2. Prednji dijelovi pantalona imaju po dvije faltne i kosi džep. Naprijed je patent zatvarač. Zadnji dijelovi imaju ušitak na pojasu i po jedan džep sa paspulom. Pojasnica je širine 4 cm i ima 6 držača za kaiš. Nogavice imaju manžete. Ljepljiva međupostava se nalazi na pojasnici, pregibu prednjih džepova, šlicu i paspulima zadnjih džepova.

3.1.2. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela muških pantalona Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela pantalona je prikazana na slikama 3.3. i 3.4. Postupak konstrukcije muških pantalona: 1 - je početna tačka.

Sl. 3.3. Konstrukcija prednjeg dijela muških pantalona.

82

1 do 2 - izmjeriti dužinu pantalona + 1 cm za šav. 2 do 3 - izmjeriti dužinu koraka + 1 cm za šav. 3 do 4 - izmjeriti 1/20 Ob + 3 cm. 2 do 5 - izmjeriti 1/2 dužine koraka + 7 cm. 4 do 6 - izmjeriti prednju širinu pantalona. 6 do 7 - izmjeriti prednju širinu sjedala. Tačka 8 je 1/2 dužine 4 do 7. 10 do 13 i 10 do 14 - izmjeriti 1/4 On. 13 do 15 i 14 do 16 - izmjeriti 0,5 cm. 17 do 18 – izmjer. u zavisnosti od obima nogavice. Od sredine prednjeg dijela pantalona u pojasu izmjeriti lijevo 4 cm za širinu prve faltne, 3 cm razmaka između faltni i 2,5 cm za drugu faltnu. Za označavanje džepa na prednjem dijelu izmjeriti 3 do 5 cm od vrha bočnog šava desno, za širinu otvora džepa i 17 cm dole, za dužinu otvora džepa. Za konstrukciju zadnjeg dijela koristi se već konstruisan prednji dio. Za konstrukciju pojasnice muških pantalona potrebna je dužina pojasa sa prednjeg dijela i dužina pojasa sa zadnjeg dijela pantalona. Pojasnica se kroji iz dva dijela i opis je sljedeći: Označimo tačku 1. Povučemo horizontalnu liniju, 1 do 2 - izmjeriti širinu šava u sjedalu 3 cm. 2 do 3 - izmjeriti dužinu pojasa na zadnjem dijelu pantalona, bez ušitka i bočnog šava. 3 do 4 - izmjeriti dužinu pojasa na prednjem dijelu pantalona, bez faltni i dva šava. 4 do 5 i 5 do 6 - produžetak pojasnice 4 do 6 cm. 6 do 7 - izmjeriti širinu šlica ( 5 do 6 cm -1 cm ). 7 do 8 i 8 do 9 - izmjeriti 4 cm za širinu pojasnice.

Sl. 3.4. Konstrukcija zadnjeg dijela muških pantalona

Sl. 3.5. Konstrukcija pojasnice muških pantalona

Na isti način uraditi i konstrukciju drugog dijela ali bez dodatka za širinu šlica i produžetak. Na slici 3.5. je konstrukcija pojasnice.

3.1.3. Modelovanje muških pantalona Modelovanje muških pantalona podrazumijeva dodavanje šavova, poruba, premještanje ušitaka, presjecanje... Na slici 3.6. je izgled modelovanih pantalona.

Sl. 3.6. Dodavanje šavova, poruba i modelovanje muških pantalona.

83

3.1.4. Kompletiranje krojnih dijelova muških pantalona i izrada krojne slike Krojni dijelovi od osnovne tkanine su: prednji i zadnji dio, pojasnica, paspul i podlistak zadnjeg džepa, podlistak prednjeg džepa, držači za kaiš. Osim osnovne tkanine u sastavu pantalona su i krojni dijelovi od ljepljive međupostave i džepovine. Na slikama 3.7, 3.8, 3.9 i 3.10 su prikazani krojni dijelovi osnovne tkanine, džepovine i ljepljive međupostave. Nakon kompletiranja svih pripadajućih krojnih dijelova slijedi izrada krojne slike. Kod uklapanja krojnih dijelova u krojnu sliku treba paziti na smjer osnove.

Sl 3.7. Krojni dijelovi džepovine muških pantalona

Sl. 3.8. Krojni dijelovi osnovne tkanine muških pantalona

Sl. 3.9. Krojni dijelovi džepovine muških pantalona

Sl. 3.10. Krojni dijelovi ljepljive međupodstave muških pantalona. 84

3.2. Konstrukcija muške košulje Za konstrukciju osnovnog kroja muške košulje potrebna je oznaka veličine i odgovarajuće mjere. Oznaka veličine 40 Glavne tjelesne mjere Tv (Tjelesna visina ) = 177 cm Og (Obim grudi ) = 100 cm Op (Obim pojasa ) = 90 cm Ob (Obim bokova ) = 104 cm Ov (Obim vrata ) = 40 cm

Sl. 3.11. Skica modela muške košulje 1/2 88,5 50 45 52 20

1/4 1/6 1/8 1/10 44,2 - 22, 25 - 12,5 10 22,5 - 26 - 10 6,6 -

Konstrukcijske mjere

Dodatak

Do (Dubina orukavlja) = 25,00 cm1/10 Og + 12 cm+ 3cm Dl (Dužina leđa) = 46,25 cm 1/4 Tv + 2 cm Dm (Dužina modela) = 75,00 cm 1/2 Tv -14 cm Švi (Širina vratnog izreza) = 6,70 cm 1/6 Ov Vpd(Visina prednjeg dijela) = 24,00 cm Do - 1 cm ----------------------------------------------------------------------Šl (Širina leđa) = 21,00 cm 2/10 Og - 1 cm (za Og≤112cm) + 2 cm 1/10 Og +10,5 ( za Og 112cm) Šo ( Širina orukavlja)= 16,50 cm 1/10 Og +2 cm + 4,5cm Šg ( Šir. Gru.) = 20,00 cm 2/10 Og-1cm (za Og≤112 cm) +1 cm

Sl. 3.12. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela muške košulje

3.2.1. Opis modela muške košulje Skica modela muške košulje je prikazana na slici 3.11. Prije konstrukcije potrebno je dati detaljan opis košulje. Košulja sa ove slike ima jednoredno kopčanje sa 7 rupica i dugmadi. Na lijevom prednjem dijelu je lajsna sa rupicama za dugmad, a desni prednji dio ima dugmad. Na lijevom prednjem dijelu je džep. Zadnji dio je iz dva dijela. Rukavi su iz jednog dijela sa orukvicom na dužini širine 6 cm. Rukav na dužini ima šlic. Kragna je iz dva gornja i dva donja dijela.

3.2.2. Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela muške košulje Konstrukcija prednjeg i zadnjeg dijela košulje je data na slici 3.12. Opis konstrukcije muške košulje odgovara opisu konstrukcije ženske bluze uz male razlike. Iz tog razloga, u nastavku je dato samo nekoliko tačaka koje opisuju postupak konstrukcije.

Sl. 3.13. Konstrukcija rukava muške košulje

Sl. 3.14. Konstrukcija kragne 85

1 je početna tačka, iz nje povući vertikalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti dubinu orukavlja. 1 do 3 - izmjeriti dužinu leđa. 1 do 4 - izmjeriti dužinu modela košulje. 2 do 5 - izmjeriti širinu leđa. 5 do 7 - izmjeriti širinu orukavlja 7 do 8 - izmjeriti širinu grudi. Tačka 9 je 1/2 rastojanja 2 do 8. 8 do 10 - izmjeriti visinu prednjeg dijela. 10 do 12 - izmjeriti širinu vratnog izreza + 2 cm. 10 do 13 - izmjeriti širinu vratnog izreza. 1 do 15 - izmjeriti širinu vratnog izreza + 1 cm.

3.2.3. Konstrukcija rukava za mušku košulju Konstrukcija rukava je prikazana na slici 3.13. Prije konstrukcije je potrebno izmjeriti obim orukavlja na prednjem i zadnjem dijelu košulje. Za konstrukciju su potrebne sljedeće mjere:Oor (Obim orukavlja)= 50,50 cm (izmjereno na

Sl.3.15. Dodavanje šavova na krojne dijelove muške košulje

kroju) Dr ( Dužina rukava ) = 64,00 cm 3/8 Tv - 2 do 3 cm Vro (Vi. rukavske okrugline)= 11,00 cm1/3 Oor - 4 do 6 cm Kšr ( Kosa širina rukava ) = 25,25 cm 1/2 Oor - 0,5 cm Dor ( Dužina orukvice ) = 26,00 cm

1 je početna tačka, povući vertikalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti visinu rukavske okrugline. 1 do 3 - izmjeriti dužinu rukava. 3 do 4 - izmjeriti 6 cm za širinu orukvice. 1 do 5 i 1 do 6 - izmjeriti kosu širinu rukava. Spojiti tačku 1 sa tačkama 5 i 6. Tačka 7 je 1/2 rastojanja od 1 do 5. Tačka 9 je 1/2 rastojanja od 1 do 6. 4 do 10 i 4 do 11 - izmjeriti 1/2 dužine orukvice + širina faltne. 4 do 12 - izmjeriti 2 x 2,5 cm za faltne i 2 x 2 cm međuprostora. 12 do 13 - izmjeriti 12 cm za dužinu šlica. Orukvicu konstruisati dužine 26 cm i širine 6 cm. Kragna je na slici 3.14.

Sl. 3.16. Krojna slika muške košulje osnovne tkanine

3.2.5. Kompletiranje krojnih dijelova i izrada krojne slike Na slikama 3.16. i 3.17. su prikazani kompletirani krojni dijelovi muške košulje. Sl.3.17. Krojni dijelovi međupostave 86

3.3. Konstrukcija muškog prsluka Za konstrukciju muškog prsluka potrebna je oznaka veličine i odgovarajuće mjere: Skica modela je na slici 3.18.

Oznaka veličine 50 Glavne tjelesne mjere

1/2 1/4 1/8 1/10 1/20 Tv (Tjelesna visina) = 177 cm 88,5 44,3 22,1 Og (Obim grudi) = 100 cm 50 25 12,5 10,5 Op (Obim pojasa) = 90 cm 45 22,5 Ob (Obim bokova) = 104 cm 52 26 ------------------------------------------------------------------------

Sl. 3.18. Skica modela muškog prsluka

Konstrukcijske mjere Do (Dubina orukavlja) = 25,00 cm 1/8 Og +12 do 12,5 cm Dl (Dužina leđa) = 45,75 cm 1/4 Tv + 1,5 cm Dm(Dužina modela) = 55,75 cm Dl + 10 cm Švi (Širina vratnog izreza) = 8,00 cm 1/20 Og + 3 cm Vpd(Visina prednjeg dijela) = 25,00 cm Do Šl (Širina leđa) = 20,00 cm 2/10 Og (za Og ≤ 100 cm) 1/10 Og + 10 cm( za Og ›100 cm) Šo (Širina orukavlja) = 15,00 cm 1/8 Og + 2 do 2,5 cm Šg (Šir. grudi)=20,5cm 2/10 Og + 0,5cm (za Og ≤100 cm) 2/10 Og + 1 do 2 cm ( za Og›100 cm) Šp (Širina pojasa ) = 21,00 cm Konstrukcija je na slici 3.19.

Sl. 3.19. Konstrukcija muškog prsluka

3.3.3. Modelovanje prsluka Modelovanje modela muškog prsluka je prikazano na slici 3.20. Radi se na osnovnom kroju muškog prsluka. Na prednjem dijelu je potrebno nacrtati dodatak za kopčanje i oblikovati prednji rub, označiti rupice i džep. Na zadnjem dijelu se poveća ušitak u pojasu i skrati orukavlje. Nakon toga se dodaju šavovi na krojne dijelove.

Sl. 3.20. Modelovanje muškog prsluka

3.3.4. Kompletiranje krojnih dijelova Krojni dijelovi za muški prsluk su izrađeni od osnovnog materijala i postave. Krojni dijelovi osnovne tkanine i postave pripremljeni za krojenje su prikazani na slici 3.21. Prednji dio postave ima iste konture kao krojni dio osnovne tkanine samo ga treba produžiti 0,5 cm, a prema podlistku proširiti za 2 cm.Kod ovog modela zadnji dio je od postave. Na svakom krojnom dijelu mora biti oznaka veličine, vrsta materijala, oznaka modela, broj ponavljanja, pravac osnove.

Sl. 3.21.Krojni dijelovi prsluka

87

3.4. Konstrukcija muškog sakoa Za konstrukciju prednjeg, zadnjeg i bočnog dijela muškog sakoa potrebna je oznaka veličine i odgovarajuće mjere: Oznaka veličine 50 Glavne tjelesne mjere

1/2 1/4 1/8 1/10 1/20 Tv (Tjelesna visina)= 177 cm 88, 44,2 22,1 Og (Obim grudi) = 100 cm 50 25 12,5 10 5 Op (Obim pojasa) = 90 cm 45 22,5 Ob (Obim bokova) = 104 cm 52 26 ------------------------------------------------------------------------

Sl.3.22. Skica muškog sakoa

Konstrukcijske mjere: Do (Dubina orukavlja)= 24,50 cm 1/8 Og +12 do 12,5 cm Dl (Dužina leđa) =44,25 cm 1/4 Tv Vb (Visina bokova) = 66,30 cm 3/8 Tv Dm (Dužina modela) = 78,50 cm 1/2 Tv -10 cm Švi (Širina vratnog izreza) = 8,00 cm 1/20 Og +3 cm Vpd (Visina prednjeg dijela ) = 26,50 cm Do + 2 do 2,5 cm Šl (Širina leđa) = 22,00 cm 2/10 Og +1,5 do 2 cm ( za Og≤100cm) 1/10 Og + 11,5 do 12 cm(za Og›100cm) Šo (Širina orukavlja) = 18,00 cm 1/8 Og + 5,5 cm Šg (Širina grudi) = 22,50 cm 2/10 Og + 2,5 do 3 cm Šp (Širina pojasa) = 23,00 cm

3.4.1. Opis modela Skica modela muškog sakoa prikazana je na slici 3.22. Zadnji dio sakoa sastoji se iz dva dijela. Prednji dio ima jednoredno kopčanje sa tri dugmeta. Donji džepovi su sa dva paspula i poklopcem, a gornji je letvica širine 2,8 mm. Rukavi su klasični iz dva dijela i šlicem sa po tri ukrasna dugmeta. Donja kragna je od filca, a gornja od osnovne tkanine.

Sl.3.23. Konstrukcija muškog sakoa

3.4.2. Konstrukcija prednjeg, zadnjeg i bočnog dijela muškog sakoa Konstruk. muš. sakoa prikazana je na slici 3.23. 1 do 2 je početna tačka. Iz nje povući verti. liniju. 1 do 2 - izmjeriti dubinu orukavlja.

Sl.3.24.Mjerenje visine rukavnog izreza i obima orukavlja muškog sakoa

88

1 do 3 - dužina leđa. 1 do 4 - visina bokova. 1 do 5 - dužina modela. Tačka 6 je 1/2 dubine orukavlja. 4 do 7 - izmjeriti 4 cm. 11 do 12 - širina leđa. 1 do 14 - širina vratnog izreza. 14 do 15 - 2 cm. 13 do 16 - 2 cm za kosinu ramenog šava. 16 do 17 - 3 cm za širinu ramena. 12 do 19 - izmjeriti 1/4 dubine orukavlja. 7 do 20 - izmjeriti širinu leđa - 3 cm. 27 do 28 - izmjeriti širinu orukavlja + 4 cm. 28 do 31 - izmjeriti širinu grudi. 29 do 32 - izmjeriti širinu pojasa. Tačka 34 je 1/2 rastojanja od 28 do 31. Tačka 35 je 1/2 rastojanja od 29 do 32. 38 do 39- izmjeriti 7 cm za visinu džepa. 30 do 41 – izm. 1/2 Ob+10 cm - rastojanje od 7 do 20. 42 do 43 - prenijeti iznos sa zadnj. dij. (21 do 22). 27 do 44 - izmjeriti rastojanje od 12 do 25 sa zadnjeg dijela. 43 do 45 = 22 do 26. 32 do 46 = 22 do 26. 34 do 47 i 28 do 48 – izm. visinu prednjeg dijela. 35 do 36 - izmjeriti istu dužinu kao od 19 do 28. Spojiti tačke 17 i 36. 17 do 37 - izmjeriti dužinu 17 do 36. Spojiti tačke 37 i 28. Označiti tačku 38. 38 do 39 - izmjeriti 1/2 Ob +3 do 4cm, izuzimajući međuprostor koji odvaja prednji od zadnjeg dijela. U pojasu zadnjeg i prednjeg dijela označiti tačke 40 i 41 i po želji model strukirati. U visini bokova označiti tačke 42 i 43 i kod svake proširiti kroj za 1/2 iznosa 6 do 39. Oblikovati bočne šavove prednjeg i zadnjeg dijela i označiti tačku 44. 41 do 45 - izmjeriti iznos od 40 do 44. Oblikovati dužinu prednjeg dijela. Označiti tačku 46. 17 do 47 - izmjeriti 2 do 3cm. Nacrtati ušitak na prednjem dijelu.

Sl.3.24. Konstrukcija rukava muškog sakoa

Sl.3.25. Provjera rukavne okrugline

Sl.3.26. Označavanje ureza u orukavlju

89

8 do 48 - izmjeriti 1/3 širine pojasa zadnjeg dijela + 1 do 2cm. Nacrtati ušitak.Za premještanje ramenog šava prema naprijed, izmjeriti 1cm na prednjem dijelu, prema dole i izvući paralelnu liniju. Isti iznos koji je na prednjem dijelu oduzet treba dodati na zadnji dio. 51 do 52 - izmjeriti 3,5 cm. 28 do 53 - izmjeriti rastojanje od 12 do 19. 28 do 54 - izmjeriti 1/4 širine orukavlja - 1 cm. 50 do 55 – izm. širinu ramena zadnjeg dij. - 1 cm. 50 do 57 - izmjeriti širinu vratnog izreza. 57 do 58 - izmjeriti širinu vratnog izreza + 2 cm. Donji rub džepa je paralelna linija sa linijom dužine prednjeg dijela iz tačke 39. Ozn. tačku 59. 59 do 60 = 2 +2 cm. 30 do 61 = 2 + 2 cm. 20 je 1/2 rastojanja od 7 do 19. Spojiti tačke 14 i 20. 17 do 21 - izmjeriti 2 cm. 10 do 22 - izmjeriti 2 cm. 21 do 23 i 22 do 24 - izmjeriti 1 cm za širinu šava. Spojiti tačke 12 i 24, a zatim 13 i 23. 2 do 25, 8 do 26 i 5 do 27 - izmjeriti 3 cm horizontalno lijevo. 2 do 28, 8 do 29 i 5 do 30 - izmjeriti 1 cm. Tačka 31 predstavlja širinu šava ( 1 cm ) na liniji rukavske okrugline. Tačka 32 se dobije povlačenjem vertikalne linije iz tačke 31, na ivicu prednjeg šava gornjeg rukava i produžavanjem linije 29, 28.

Sl.3.27. Konstrukcija gornje kragne

Sl.3.28. Dodavanje šavova na krojne dijelovi muškog sakoa

3.4.3. Konstrukcija rukava sakoa Prije konstrukcije rukava potrebno je izmjeriti obim orukavlja i visinu rukavskog izreza. Konstrukcija rukava je prikazana na slici 3.24.

Sl.3.29. Krojni dijelovi osnovne tkanine za muški sako 90

Mjere potrebne za konstrukciju rukava su: Vri (Visina rukavskog izreza) = 44,00 cm (Izmjereno na kroju) Oor (Obim orukavlja) = 52,50 cm (Izmjereno na kroju) Dr (Dužina rukava) = 64,00 cm oko 3/8 Tv - 3 cm Vro (Visina rukavske okrugline) = 18,00 cm 1/2Vri - (1/20Vri+2cm) Kšr (Kosa širina rukava) = 27,25 cm 1/2 Oor + 1,5 cm Odr (Obim dužine rukava) = 32,00 cm 1 je početna tačka, iz nje povući vertikalnu liniju. 1 do 2 - izmjeriti visinu rukavske okrugline. 1 do 3 - izmjeriti dužinu rukava. 3 do 4 i 3 do 5 = 1,5 cm. Tačka 4 je zadnja a tačka 5 je prednja dužina rukava. 2 do 6 - izmjeriti 1/2 dužine 2 do 5 -1 cm. Iz tačaka 1, 2, 4 i 6 povući horizontalne linije. 2 do 7 - izmjeriti 1/4 Šo - 2 cm. Tačka 7 je tačka sastava rukava. 6 do 8 - izmjeriti 1,5 cm. Spojiti tačke 2 i 8, a zatim 8 i 5. 7 do 9- izmjeriti kosu širini rukava. 9 do 10 izmjeriti 1/4 širine orukavlja + 0,5 cm. 5 do 11 - izmjeriti 1/2 obima dužine rukava + 1 cm za šav. 8 do 12 = 5 do 11 + 5 cm. Spojiti tačke 11 i 12. 12 do 13 = 1,5 cm. 14 je 1/2 rastojanja od 1 do 9. 15 do 16 = 1 cm. 14 do 18 - izmjeriti 1/3 rastojanja od 9 do 14. Spojiti tačke 10 i 18. 19 je 1/2 rastojanja od 1 do 14. Spojiti tačke 7 i

Sl.3.30. Konstrukcija krojeva podstave za muški sako

Sl.3.31. Konstrukcija krojeva ljepljive međupodstave za muški sako

91

3.4.4. Modelovanje muškog sakoa Modelovanje predstavlja dodavanje šavova i izmjene na osnovnom kroju muškog sakoa. Na slici 3.28 je prikazano dodavanje šavova .

Sl.3.32.Konstrukcija neljepljive međupostave za rukavnu okruglinu

3.4.5. Kompletiranje krojnih dijelova muškog sakoa U sastav muškog sakoa ulazi osnovni materijal, postava, ljepljiva međupostava i džepovina. Krojne dijelove svih materijala je potrebno konstruisati i kompletirati. Krojni dijelovi osnovne tkanine modela muškog sakoa prikazani su na slici 3.29. Svi krojni dijelovi imaju na sebi oznaku modela, oznaku veličine, smjer osnove i vrstu materijala iz koje se kroje. Krojni dijelovi označeni brojevima 1 i 2 su paspuli donjeg džepa. Krojni dio označen brojem 3 je letvica gornjeg džepa, a brojem 4 je označen podlistak gornjeg džepa. Na prvih 2 cm između tačaka 30 i 61 i liniju dužine nacrtati pravi ugao do donjeg ruba džepa. Označiti tačku 62. 59 do 63 = 0,7 cm. Tačka 65 je 1/2 dužine od 29 do 63. Kao osnova za konstrukciju postave koriste se krojni dijelovi osnovne tkanine sa dodatim šavovima i porubima. Zadnji dio na zadnjoj sredini od vratnog izreza do pojasa ima dodatak za faltnu u širini od oko 2 cm, tj. ukupno od ureza za širinu šava 3 do 4 cm. Na dužini je postava kraća 1,5 do 2 cm u odnosu prema osnovnoj tkanini. Bočni dio se skraćuje kao i zadnji, a sve ostale konture ostaju iste kao i na osnovnoj tkanini.

Sl.3.33. Krojni dio neljepljive međupodstave

Sl.3.34. Krojni dio donje kragne od filca

Sl.3.35. Konstrukcija džepnih kesa

Za konstrukciju kroja postave prednjeg dijela, treba upotrijebiti podlistak, koji se položi na prednji dio. Postava rukava kraća je od osnovne tkanine za širinu poruba. Na slici 3.30. su krojni dijelovi postave. Na slikama 3.31 do 3.35 su krojni dijelovi ljepljive međ. postave, kragne i džepovine.

92

4. PRIMJENA KOMPJUTERA U KONSTRUKCIJI, MODELOVANJU, GRADIRANJU KROJEVA I IZRADI KROJNIH SLIKA Uvođenje kompjutera u konstrukcijsku pripremu proizvodnje započelo je 70-ih godina prošlog vijeka. To je bila posljedica brzog razvoja kompjuterske tehnologije i ona sve više postaje odlučujući faktor uspjeha proizvođača odjeće. Upotreba savremenih i sposobnih računarskih hardvera i softvera može nam osigurati konkurencijske prednosti, kao što su kvalitet gotovog proizvoda, učinak i brzu reakciju na zahtjeve mode i tržišta. [Ujević D., 2000.]3

4.1. Razvoj, karakteristike i građa kompjuterskih sistema za konstrukciju i modelovanje odjeće Do pojave kompjutera, konstrukcija, modelovanje, gradiranje, izrada krojnih slika te dizajn odjeće radili su se na klasični tradicionalni način. Primjenom računara i najnovijih softvera ti poslovi su ubrzani, a kvalitet rada je povećan. Iz tih razloga je u savremenoj odjevnoj industriji nezamisliv rad u konstrukcijskoj pripremi proizvodnje bez korištenja kompjutera (računara). Konfiguracije računarskih sistema, koji se koriste u konstrukcijskoj pripremi odjevne industrije, slične su klasičnim konfiguracijama za elektronsku obradu podataka. Najvažniji dio tog sistema je kompjuter kojeg odlikuju velika brzina i pouzdanost u radu. Njega karakterišu tipično ulazne, tipično izlazne i ulazno-izlazne jedinice preko kojih se podaci unose u kompjuter, ispisuju ili iscrtavaju iz kompjutera. Osnovne komponente računara, (minimalna konfiguracija kompjutera) prikazane su na slici 4.1. 1. Monitor 2. Matična ploča 3. Centralni procesor 4. ATA 5. Radna memorija 6. Dodatne kartice 7. Jedinica napajanja 8. Optički uređaji 9. Hard disk 10. Tastatura 11. Miš Sl. 4.1. Tipična minimalna konfiguracija računara (kompjutera) [ http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/13/Personal_computer%2C_explode d_4.svg ] Ostale ulazno - izlazne komponente

3

Tekst u modulu 4 je parafraziran iz knjige Ujević D. i ostali, (2000)

93

Ulazne jedinice - Uređaji koji se koriste za unos informacija u računar nazivaju se ulazne jedinice. Najčešće se za unos programa i podataka koristi tastatura i miš. Osim tastature i miša koji su osnovni uređaji kao ulazne jedinice koriste se još i skener, digitalni foto aparat, digitalna kamera, mikrofon, digitajzer, grafička tabla, čitač bar koda...

Tastatura

Miš

Skener

Digitalni fotoaparat

Digitalna kamera

Čitač bar koda Optički čitač Magnetni čitač Džojstik Trekbol Tačped Sl. 4.2. Ostale ulazne komponente računara

Mikrofon

Digitajzer

Izlazne jedinice Izlazne jedinice se koriste za prikaz informacija koje se nalaze u računaru. Najčešće se koristi monitor, a osim njega koriste se i štampač, ploter, zvučnik, slušalice...

Monitor

Štampač Ploter Zvučnici Sl. 4.3. Ostale izlazne komponente računara

Slušalice

4.1.1. Tipična konfiguracija kompjuterskih sistema cad za konstrukciju i modelovanje odjeće Modna odjeća i industrija prolaze kroz ubrzani tempo promjena. Za razliku od prošlosti, danas potrošači diktiraju modu u tekstilnoj industriji kao nikada do sada. Prošli su dani kada brendovi definišu modu, trgovci definišu cijenu, a cijela industrija proizvodi dvije kolekcije godišnje. Potrošači su postali svemoćni, zahtijevajući veću raznovrsnost, bolji kvalitet i više i više novih proizvoda, i na internetu i u tradicionalnim prodavnicama. Brza promjena mode i kolekcije su promijenili ritam mode, a i radne metode koje su u prošlosti bile jednostavnije sada su neadekvatne. Uticaj ovog ubrzanja zajedno sa povećanom složenosti i globalizacijom u kombinaciji sa novom moći koju posjeduje potrošač znače da je moda i odjeća za kompanije koje 94

se bave proizvodnjom odjeće stalan rizik koji prati liniju propadanja ako odluče da ne prate talase napretka. Društvene i ekonomske promjene transformišu način na koji je moda dizajnirana, razvijena, proizvedena i konzumirana. Da bi se održao korak sa promjenljivim izazovima, širenje tržišta i da se izgradi bolji proizvod, kompanije moraju da se prilagode. Zbog modularnosti i raznovrsnosti, sistem se može prilagoditi u različitim konfiguracijama. Šeme pokazuju tipični tok rada i integraciju u procesu proizvodnje tt Gemini, Rumunija.

Sl. 4.4. Konfiguracija sistema CAD za konstrukciju i modelovanje odjeće tt Gemini

Sl. 4.5a. Minimalna konfiguracija CAD sistema tt Gemini 95

4.1.2. Centralizovana struktura sistema za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika Osnovna karakteristika ranijih kompjuterskih sistema namjenjenih za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika je ta što su imali centralizovanu strukturu. Zbog ovakve organizacije kompjuter je morao raditi sa podjelom vremena, tako što je prema prioritetima, svakoj jedinici sistema dodjeljivao dio svog vremena. Na taj način znatno opada brzina i efikasnost rada. Ovaj problem je riješen ugradnjom manjih procesora koji su sami obavljali dio poslova.

4.1.3. Djelimično decentralizovana struktura sistema za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika Kasnijim unapređenjem sistema za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika došlo se do djelimično decentralizovane strukture što je povećalo osjetljivost sistema na kvarove. Ovakva struktura se sastojala od jednog glavnog i više pomoćnih procesora. Glavni procesor je obavljao složena matematička proračunavanja gradirnih pozicija pri gradiranju, pozicija kontura dijelova krojeva u krojnim slikama i memorisanje podataka, a pomoćni procesori obavljali su manje složene operacije. S obzirom na ovakvu strukturu ovaj sistem je mogao da zadovolji potrebe odjevne industrije, a doprinio je i razvoju i široj primjeni kompjutera u konstrukcijskoj pripremi.

4.1.4. Decentralizovana struktura sistema za gradiranje krojeva i izradu krojnih slika Razvoj tehnologije omogućio je primjenu kompjutera na svakom radnom mjestu u konstrukcijskoj pripremi. To je takođe omogućilo umrežavanje radnih mjesta u okviru konstrukcijske pripreme što je dovelo do velike brzine i efikasnosti u radu.

Sl. 4.5b. Konfiguracija CAD sistema tt. Assyst, Gerber, Lectra.

4.2. Računarska mreža Dostupnost unešenih podataka svim korisnicima koji su na različitim radnim mjestima u CAD/CAM sistemima za proizvodnju odjeće može se ostvariti preko računarske mreže. Računarska mreža omogućava: jednostavan pristup svim potrebnim podacima, jednostavan pristup i upotrebu štampača, plotera, jednostavnu razmjenu podataka.

96

Sl. 4.6. Računarska mreža CAD/CAM sistema

4.3. Digitalizator Predstavlja napravu za snimanje i učitavanje koordinata i pripada grupi inteligentnih terminala zahvaljujući ugrađenom mikroračunaru koji upravlja njegovim radom. Postoje različite izvedbe digitalizatora, ali im je zajednička brzina i preciznost u radu. Aktivna površina digitalizatora koji su se koristili u konstrukcijskoj pripremi je bila 152 cm.

Sl. 4.7. Digitalizator

4.4.Skener Skener služi za unos slika uzoraka tkanina, skica odjevnih predmeta ili fotografija modela odjevnih predmeta, direktnim unosom. Slika koja se unosi u kompjuter osvjetljava se svjetlosnim izvorom, a zatim se svjetlo, odbijeno od slike, pretvara u niz električnih impulsa koji su prepoznatljivi kompjuteru. Grafičke radne stanice za dizajn tekstila i odjeće koriste višebojne skenere koji imaju složeniju građu od ostalih vrsta skenera. Dimenzije papira koji se skenira su najčešće formata A4. Sl. 4.8. Skener 97

4.5. Video kamera Skeneri za rad moraju imati gotovu sliku na papiru koja se zatim skenira i unosi u kompjuter. Problem nastaje kada je odjevni predmet postavljen na krojačku lutku, a i u toku snimanja pri izvođenju modne revije. U slučaju unosa pomoću skenera trebalo bi prvo izraditi fotografiju fotoaparatom, uvećati je na format A4 a zatim skenirati. Primjenom video kamere taj put se skraćuje.

4.6. Funkcionalna tastatura Uz grafički monitor postoje i oblikovana pomagala koja olakšavaju i ubrzavaju rad. Jedno takvo pomagalo je posebno konstruisana tastatura specijalne namjene gdje se aktiviranjem pojedinih tastera aktivira i posebna funkcija.

Sl. 4.9. Funkcionalna tastatura

4.7. Uređaj za crtanje Na ovom uređaju se iscrtavaju krojne slike ali i pojedini dijelovi s ciljem kontrole gradiranja. Postoje različite izvedbe ovog uređaja, a svima je zajednička velika preciznost. Danas su u upotrebi uređaji za crtanje sa sljedećim karakteristikama:       

mobilan, prenosan radi sa kursorom ili olovkom visoka preciznost kursor 16-dugmadi bežični ili žičani (takođe sa opcionim pozadinskim osvetljenjem) rad sa svim CAD sistemima (OptiTeks, Lektra…) omogućava prenos papirnih šablona bilo koje veličine na računar može se programirati

Sl. 4.10. Uređaj za crtanje

98

4.8. Priprema krojnih dijelova za kompjutersku obradu Konstrukcija, modelovanje, uvećavanje i umanjivanje krojnih dijelova uz pomoć kompjuterskih sistema povezano je sa prethodnom pripremom od strane konstruktora i modelara. Postupak rada sa krojnim dijelovima sadrži sljedeće postupke: ručno ili kompjutersko konstruisanje osnovnog kroja bazne veličine, utvrđivanje naziva krojnog dijela pod kojim će taj dio ili model biti pohranjen u kompjuter, određivanje segmenata krojnog dijela, označavanje glavnih i pomoćnih tačaka na i unutar krojnog dijela bazne veličine, izradu pravila gradiranja, snimanje koordinata glavnih i pomoćnih vanjskih i unutrašnjih tačaka pomoću digitalizatora ili foto snimanje krojnih dijelova, gradiranje krojeva i kontrolu svih podataka i postupaka. Ipak, zbog snažnih softvera za konstrukciju odjeće koji su danas dostupni, ali i prihvaćene logike virtualnog razvoja modela "od ideje do proizvodnje", digitalizacija konvencionalnih krojnih dijelova je ipak samo prelazna faza iz čisto fizičkog do potpuno digitalnog načina razvoja modela, u nastavku ćemo na primjeru proći postupak izrade digitalnih dijelova kroja. Sl. 4.11. Snimanje tačaka sa konvencionalno izrađenog dijela kroja pomoću digitalizatora ili foto aparatom i gradirani dijelova kroja na monitoru Primjer 1: Konstrukcija pantalona u CAD-a Za konstrukciju pantalona u CAD sistemu potrebno je poznavati postupak konvencionalnog konstruisanja pantalona i primjenu alata odgovarajućeg CAD programa. Postoji velik izbor CAD programa za konstrukciju odjeće. U ovom primjeru konstruisaćemo pantalone pomoću CAD programa Modaris tt Lectra. Za konstrukciju potrebne su nam: aplikacija Modaris koju pokrenemo, a zatim u File meniju kliknemo na opciju New, unesemo ime datoteke na liniji New model name:”Osnovna konstrukcija pantalona”, zatim kliknemo na meniju Sheet i na opciju New sheet, pa na Current sheet F1 sa palete odaberemo (tačke, linije). Osim toga potrebne su nam i sljedeće tjelesne mjere: - tjelesna visina Tv=168 cm - obim struka Os= 74 cm 37 18,5 - obim bokova Ob= 98 cm 49 24,5 Prvo konstruišemo dužinu pantalona koja iznosi 5/8 Tv, a ona je 105 cm. Izaberemo opciju Lines ravna linija, zatim ucrtamo dubinu sjedala, to je ¼ Ob, u našem primjeru 24,5 cm, zatim dubinu bokova koja se mjeri prema gore 8 cm od dubine sjedala. Linija koljena je 1/2 od dubine bokova do dužine pantalona. Iz svih tih tačaka vučemo vodoravne linije, linija struka, linija sjedala, linija koljena i dužina pantalona. Sl. 4.12. Konstrukcija dužine pantalona 99

Na dubini bokova mjerićemo prednju širinu pantalona to je ¼ Ob, iznosi 24,5 cm, zatim prednju širinu sjedala, tačka u nastavku, iznosi 5 cm. Tu vrijednost podijelimo na pola i tako dobijemo prednju liniju sredine nogavice, to je linija po kojoj se pantalone zapeglaju.

Sl. 4.13. Konstrukcija prednje linije sredine nogavice Na dužini nogavice mjerimo ¼ obima nogavice dole -1, to je 90 mm u našem slučaju. Ista vrijednost se prenosi sa desne na lijevu stranu. Spajamo sa ravnom linijom od boka do dužine nogavice. Na liniju koljena najprije dodamo jednu tačku, od nje izmjerimo 10 mm udesno, tako da smo suzili pantalone, zatim tu vrijednost prenesemo do koljena i od koljena na drugu stranu isti iznos. Sl. 4.14. Konstrukcija kontura prednjih dijelova pantalona Ravnom linijom povučemo donji dio nogavice. Potrebna nam je linija na prednjoj širini pantalona, pa ćemo to povući kao okomitu liniju. Od nje ćemo mjeriti 5 mm udesno na struku, 10 mm ulijevo. Ravnom linijom spojimo i onda raskorak spojimo i sad možemo da oblikujemo liniju raskoraka, zatim sjedalni šav, bočni šav, pa idemo na struk. Mjerimo ¼ Os +2 cm, zatim podignemo 1 cm i 10 mm i ucrtamo struk, zatim bočni šav. Konstrukcija ušitka - Ušitak ćemo ucrtati na liniji struka i to na 1/3 od bočnog šava, podijelićemo liniju struka na 3 i ucrtavamo na prvoj trećini ušitak koji je dugačak 8 cm, a širok 2 cm. Toliko smo zadali kada smo ucrtavali liniju struka ¼ Os+2. Zadani dodatak cm iskoristićemo za ušitak. Sl. 4.15. Konstrukcija ušitka Prednji dio je gotov, trebamo ga samo izdvojiti pomoću funkcije F4. Svako područje pređemo držeći taster miša ono poplavi ili držimo Ctrl i označimo posebno klikom svaku površinu krojnog dijela, desnim klikom završavamo označavanje, izvadimo krojni dio i prenesemo ga desno od konstrukcije.

Sl. 4.16. Izdvajanje prednjeg dijela iz konstrukcije pantalona 100

Konstrukcija zadnjeg dijela- Kliknemo na paleti linije da izaberemo, ravne linije. Za zadnji dio trebamo proširiti, odnosno produžiti liniju struka ulijevo, liniju boka, liniju sjedala ulijevo i udesno. Na dužini nogavice proširujemo sa 2 cm, ulijevo i udesno, na dužini I na koljenu nogavice. Posebno obratiti pažnju na predznak. Svaku tačku treba zamisliti kao ishodište koordinatnog sistema i prema smijeru u kome se ide pratiti predznak. Sl. 4.17. Proširenje na linijama za konstrukcija zadnjeg dijela pantalona Na prednjoj širini pantalona mjerimo po 1 cm, na struku mjerimo 4 cm lijevo i na sjedalu desno 5 cm. Ravnom linijom spajamo sjedalni šav i liniju sjedala produžimo za 3 cm. Izmjerimo ¼ Os+3,0 cm za ušitak, to iznosi 2,15 cm. Na bokovima izmjerimo ¼ Ob+1,5 cm za komociju. Ucrtavamo zadnju nogavicu, s tim da moramo izmjeriti dužinu prednje nogavice i prenijeti je od koljena prema sjedalu na zadnji dio nogavice. Pomoću funkcije kružni luk ucrtamo sjedalo zadnje nogavice, bočni šav takođe, linija struka podignuta za 1 cm, odnosno može se isto prenijeti vrijednost sa prednje na zadnju nogavicu. Zadnji ušitak nalazi se tačno na srediti struka, dakle podijelili smo tu dužinu na 2 cm širok je 3, a dugačak od 14 do 16 cm. Imaćemo na svaku stranu 1,5 cm za širinu, a ravnom linijom ucrtamo ušitak dubine 14-16 cm. Sl. 4.18. Konstrukcija zadnjeg dijela pantalona Sada izdvojiti zadnji dio. Ovo je najosjetljiviji dio, moraju se vrlo pažljivo označiti sva područja jer ih je puno. To je zadnji dio. Na njemu samo treba počistiti one tačke koje smetaju, pripojiti ih i obrisati. Još možemo ucrtati ušitke, odnosno promijeniti ušitke da imamo urez na njima, a ne izrezane, samo oznaka za dubinu ušitka i urez. Tako i na zadnjem dijelu takođe uraditi. Ovo je osnovna konstrukcija pantalona spremna za modelovanje. Sl. 4.19. Izdvajanje zadnjeg dijela iz konstrukcije pantalona

4.8.1. Baze podataka i čuvanje krojnih dijelova, modela i krojnih slika Kod kompjuterskog gradiranja krojnih dijelova i pri izradi krojnih slika, podaci koji su potrebni za te svrhe moraju biti pohranjeni u odgovarajuće baze podataka. Pa tako postoje baze podataka za: bazne krojne dijelove, gradiranje, modele odjevnih predmeta, krojne slike itd. Pri svakom pohranjivanju u kompjuter on provjerava da li je ranije snimljen neki dio sa istim 101

imenom. Podaci koji se unose su npr. za krojni dio: oznaka osnovnog krojnog dijela, opis krojnog dijela, vrsta tkanine, redni broj modela, vrsta odjevnog predmeta ili za model odjevnog predmeta, oznaka modela a za krojnu sliku, oznaka krojne slike.

4. 8.2.Priprema krojnih dijelova za digitalizaciju Prije same digitalizacije krojnih dijelova potrebno je uraditi niz postupaka, definisanje obrisa krojnog dijela, utvrđivanje vrste segmenta, utvrđivanje pozicija glavnih tačaka na krojnom dijelu, utvrđivanje pozicije pomoćnih tačaka na zakrivljenim dijelovima metodom tangenti, definisanje graničnih odjevnih veličina za koje će se raditi gradiranje, određivanje vrste i načina pomaka glavnih tačaka i digitalizaciju. Sl. 4.20. Priprema krojnih dijelova za digitalizaciju

4.8.3. Dekompozicija na segmente Svaki odjevni predmet sastoji se od više krojnih dijelova npr. prednji dio, zadnji dio, rukav... Svaki od tih krojnih dijelova je ograničen zatvorenom krivuljom koju zovemo obris krojnog dijela. Svaki obris se sastoji od segmenata. Segment započinje jednom glavnom tačkom a završava drugom. Glavne tačke su važne jer određuju početak i kraj segmenta, a ujedno definišu pomake tokom gradiranja. Sl. 4.21. Priprema krojnih dijelova za dekompoziciju

4.8.3.1.Vrste segmenata Segmenti mogu biti ravni i zakrivljeni. Ravni segment je definisan položajem prve i posljednje tačke. Tačka gradiranja je svaka tačka koja označava početak i kraj segmenta i ima vrijednosti pomaka po x i y osi od bazne tačke osnovnog kroja. Zakrivljeni segment osim glavnih tačaka ima i niz pomoćnih tačaka koje pomažu definisanju krivine. Smjer obilaska obrisa krojnog dijela, tj. označavanja glavnih i pomoćnih tačaka je uvijek u smjeru kretanja kazaljke na satu tj. s lijeva na desno. Sl. 4.22. Vrste segmenta

4.8.3.2. Utvrđivanje pozicija pomoćnih tačaka na zakrivljenim segmentima Krojni dijelovi se osim ravnih sastoje i od zakrivljenih segmenata. Za kvalitetnu digitalizaciju veoma je važno definisati zakrivljeni segment tj. tačke unutar njega. Broj ovih tačaka proporcionalan je zakrivljenosti segmenta i uvijek je neparan. Položaj tačke na segmentu određuje se povlačenjem paralele iz dvije susjedne glavne tačke zakrivljenog segmenta prema luku krivine. Na mjestu gdje se nalazi najizbočeniji dio krivine povuče se tangenta na tu tačku. U tački gdje tangenta dodiruje luk zakrivljenog segmenta postavlja se prva pomoćna tačka. Sledeća tačka određuje se na isti način. U zavisnosti od stepena zakrivljenosti segmenta, postavlja se veći broj tačaka. Ova metoda je poznata pod nazivom metoda tangenti. 102

4.8.3.3. Definisanje graničnih odjevnih veličina i definisanje niza odjevnih veličina Za gradiranje odjevnih predmeta važno je definisati granične odjevne veličine tj. veličine unutar kojih će se provesti gradiranje. To su najmanja i najveća odjevna veličina. Takođe moramo definisati i baznu, a rjeđe i srednju veličinu. Npr. bazna odjevna veličina je 40, manje su 38, 36 a veće koje želimo dobiti su 42, 44.

4.8.3.4. Stepeni gradirnih područja Svako gradirno područje karakteriše stepen gradiranja ili tzv. MOD koji definiše razmak između odjevnih veličina. Uloga MOD-a je da olakša postupak kod digitalizacije koordinata jer nije potrebno snimati vrijednosti gradiranja glavne tačke nego samo onih koje predstavljaju granice područja stepenovanja. MOD se sastoji od tri oznake a svaka oznaka pokazuje koliki je skok odjevne veličine u jednom od intervala stepenovanja. Primjer: Zadane su sledeće veličine: 34 38 42 46 MOD =4 2 2 odjevnih veličine gradirane u nizu su: 34, 38, 40, 42, 44, 46

4.8.3.5. Označavanje redosljeda učitavanja glavnih i pomoćnih tačaka Na polaznom krojnom dijelu bazne veličine označe se glavne tačke. Obris krojnog dijela je podjeljen na segmente na kojima su pozicionirane glavne i pomoćne tačke. Označavanje tačaka na obrisu krojnog dijela izvodi se od polazne tačke u smjeru kretanja kazaljke na satu. Ako se za unos tačaka koristi digitajzer u obliku olovke to se vrši laganim dodirom svake tačke. Zatim se za svaku glavnu tačku označi vrsta i način gradiranja glavnih tačaka.

4.8.3.6. Pravila gradiranja glavnih tačaka U glavnim tačkama segmenata definisani su smjerovi pravaca i vrijednosti pomaka tokom gradiranja. Za utvrđivanje pomaka koristi se koordinatni sistem. Gradiranje se obavlja u pravcu x i u pravcu y ose, odnosno -x i -y.

4.8.3.7. Određivanje vrsta ( TYP-ova ) glavnih tačaka Tipova odnosno vrsta glavnih tačaka za gradiranje ima više i njihov broj zavisi od proizvođača sistema za kompjutersko gradiranje. Njima se definišu karakteristična mjesta i oznake na krojnom dijelu (smijer osnove, položaj džepova, ušici...). Prema TYP-u tačke mogu biti vanjske i unutrašnje. I vanjske i unutrašnje tačke mogu biti glavne i pomoćne. Broj tačaka na zakrivljenom dijelu je uvijek neparan i proporcionalan zakrivljenosti luka krivine. U zavisnosti od proizvođača razlikuju se vrste glavnih tačaka, a za Lectra sistem oznake karakterišu sljedeće: glavnu tačku na vanjskoj liniji, unutrašnju tačku krojnog dijela, unutrašnje kružno izrezivanje, tačke unutrašnjeg izrezivanja...

4.8.3.8. Određivanje načina pomaka glavnih tačaka Načinom pomaka se definiše interval stepenovanja veličina. Pri određivanju načina pomaka za neku glavnu tačku treba paziti da pomak bude u skladu sa zadanim stepenom gradiranja 103

krojnog dijela. Vrste pomaka mogu biti sljedeće: fiksna tačka se ne gradira ili proporcionalno gradiranje od najmanje do najveće veličine. U nastavku će biti prikazan primjer gradiranja konstrusanih dijelova kroja pomoću računara u program Modaris tt Lectra. Primjer 2: Gradiranje krojeva u programu Modaris tt Lectra To je postupak izrade niza odijevnih veličina potrebnih za serijsku proizvodnju odijevnih predmeta, to jest jednostavnije rečeno to je umanjivanje i uvećavanje krojnih dijelova. Gradiranje osnovnog kroja suknje Razvijen je niz metoda gradiranja. Jedna od najčešćih koji se koriste pri kompjuterskom gradiranju su metoda bazne veličine i razlike mjera. Čitav postupak gradiranja biće najjednostavnije objasniti na primjeru u ovom slučaju na osnovnom kroju suknje.

Sl. 4.23. Osnovni kroj suknje Za gradiranje je potrebno prikazati odijvne veličine koje želimo gradirati, a to možemo sa funkcijom Ctrl U. Prikažu nam se tabele odijevnih veličina od 36 do 44, u rasponu od dva broja. Provjerićemo za početak da li je krojni dio već gradiran pritiskom na tastaturi F10. Ako krojni dio nije gradiran kontura krojnog dijela biće narandžaste boje. Sl. 4.23. Prikaz odijvnih veličina koje želimo gradirati Gradiranje se provodi u funkciji F6 kontrola, klikom na glavnu tačku jer svaka pojedina tačka se gradira, otvara se tabela u kojoj popunjavamo kolone. Za početak ovo je raspon odijevnih veličina i bazna veličina uvijek je prikazana u plavoj boji. Vrijednost svih pomaka kod bazne veličine je 0 i uvijek će ostati 0, baznu veličinu ne mijenjamo. Kolone dx i dy odnose se na pomake po osi x ili pomake po osi y za svaku glavnu tačku i to u razmaku od bazne veličine, dok kolona ddx i ddy označavaju razmak između susjednih veličina. Tako da ćemo iz tabele razlike mjera iščitati da su razmaci među veličinama 36 i 38 10 mm na bočnom šavu, jer ukupno 4 cm u struku među veličinama dijeli se na četiri mjesta po četiri šava, zato je svaki pomak po 10 mm. Sl. 4.23. Popunjavanje tabele za gradiranje 104

Kada smo ukucali kolonu ddx računar je sam izračunao pomake među veličinama, i to možemo provjeriti, ono što smo na početku rekli da je veličina 40 bazna i njen pomak je 0. Razmak između 40 i 38 je 10 mm, između 40 i 36 20 mm. Predznak je računar sam predvidio. Provjerićemo je li to dobro i to tako da pritiskom na funkciju F11, F9 na tastaturi, provjerimo da li su boje tačno označene. Veličina 36 je žuta, to je najmanja veličina, i ona je unutar bazne. Narandžasta, najveća veličina je izvan bazne, šira je od bazne i to je dobro izgradirano. Pomoću funkcija x prenijećemo vrijednosti sa jedne tačke na drugu, treću i četvrtu, jer su pomaci po bočnom šavu potpuno jednaki i tu ostaje po 10 mm. Na dužini suknje imamo pomak po osi y svakog krojnog dijela koji je duži po 5 mm. Prvo moramo provjeriti boju. Ovdje je računar pogrešno predvidio, najmanja veličina 36 nacrtana je kao najduža, a to nije u redu, pa ćemo zato promijeniti smijer, odnosno predznak u koloni dy -5, odnosno -10 i -5 mm. Sl. 4.23. Prenos gradiranja sa tačke na tačku Sad možemo provjeriti dali je pravilno izgradirana, najkraća je ujedno i najmanja veličina. Zatvorimo tabelu i prenesemo tu vrijednost u sljedeću tačku. Sada imamo prikazanu faznu veličinu, najmanju i najveću. Ukoliko želimo prikazati sve odijevne veličine pritisnemo taster F12, F9 i prikazane su sve veličine. Sl. 4.23. Ispravak greške gradiranja sa tačke na tačku Ušitak je takođe potrebno gradirati, iako se vrijednost ušitka ne mijenja po veličinama, ali se položaj mijenja. Zato ćemo u funkciji kontrola kliknuti na glavnu tačku i odrediti pomak od 5 mm među veličinama, zatvoriti i prenijeti po osi x kao ostale dvije tačke.

Sl. 4.23. Gradiranje ušitka Iz ovog primjera vidi se kako je gradiranje na računaru daleko brže od ručnoga ali je i jednostavnije. Podrazumijeva se da je znanje iz klasičnog gradiranja na konstrukciji odjeće neophodno za razumijevanje i znanje računarskog gradiranja.

105

4.9. Digitalizacija Digitalizacija se izvodi na pripremljenim krojnim dijelovima na digitalizatoru. Možemo ju izvoditi na tri načina: skraćeni postupak digitalizacije (potrebni su crteži krojnih dijelova u osnovnoj veličini, najmanjoj i najvećoj), digitalizacija formiranjem baze gradirnih podataka (ovaj postupak je dugotrajan ali daje veliki broj korisnih podataka) i digitalizacija sa pozivanjem na baze gradirnih podataka (potreban je samo crtež krojnog dijela bazne veličine i ovaj postupak je najbrži i najtačniji). Kada se završi digitalizacija, na bilo koji od ova tri načina, krojni dijelovi ostaju pohranjeni i može se započeti sa formiranjem modela, gradiranjem, modelovanjem i izradom krojne slike.

4.9.1. Definisanje modela odjevnog predmeta Nakon digitalizacije pristupamo definisanju modela odjevnog predmeta. Model sadrži sve krojne dijelove i može se sastojati od: dijelova osnovne tkanine, dijelova postave, krojnih dijelova ljepljive međupostave, krojnih dijelova drugih pomoćnih materijala ( džepovine, filca...) i pomoćnih šablona koji se koriste za označavanje džepova, aplikacija, rupica...Svi krojni dijelovi moraju biti gradirani u skladu sa odjevnim veličinama definisanim u radnom nalogu. Model definišemo nazivom i popisom pripadajućih krojnih dijelova, vrstom materijala i brojem ponavljanja krojnih dijelova. Nakon završetka upisa krojnih dijelova umanjeni krojni dijelovi se pojave na monitoru pri čemu su krojni dijelovi različite boje, u zavisnosti od vrste materijala. Moguća je i rotacija krojnih dijelova za određeni ugao kao i mjerenje dužine segmenata na krojnom dijelu osnovne odjevne veličine, računanje razmaka između tačaka, iscrtavanje simetričnog krojnog dijela. Veoma je značajna funkcija podešavanja skupljanja po osnovi i potki, pri čemu se mijenjaju dimenzije krojnog dijela u skladu sa skupljanjem. Nakon kontrole krojnih dijelova pristupa se uklapanju u krojnu sliku. Ako se model odjevnog predmeta izrađuje od uzorkastog materijala treba paziti pri uklapanju krojnih dijelova. Mjesta na koja treba u tom slučaju obratiti pažnju su: gornji i donji dio prsnog ušitka, prednja sredina, rever, džepni poklopac prsnog džepa, sastav gornjeg rukava sa prednjim dijelom odjevnog predmeta. Nakon kontrole izrađuje se tablica krojnih dijelova osnovnog materijala, postave, ljepljive međupostave...

4.10. Kompjuterska izrada krojnih slika Krojna slika je skup krojnih dijelova racionalno uklopljenih na papiru ili materijalu. Namjena krojnih slika je da se osigura optimalan stepen iskorištenja materijala od kojeg će se izrađivati odjevni predmet. Pri izradi krojne slike treba obratiti pažnju na širinu materijala, jer od nje zavisi širina krojne slike, zatim na smjer osnove i potke krojnih dijelova, uzorak na tkanini itd. Krojne slike mogu biti jednoveličinske i viševeličinske, a viševeličinske mogu biti istoveličinske i raznoveličinske. S obzirom da utrošak materijala ima veliki ekonomski značaj, posebna pažnja se pridaje iskorištenju krojnih slika. CAD/CAM sistemi koji su namjenjeni odjevnoj industriji imaju funkcije koje omogućavaju veoma efikasnu izradu krojnih slika. Sl. 4.13. Kompjuterska krojna slika 106

4.10.1. Utvrđivanje parametara krojne slike Prije izrade krojnih slika na CAD/CAM sistemima potrebno je definisati sve parametre: naziv krojne slike, tip i vrstu materijala, način polaganja materijala, uzorak na materijalu, širinu i rub materijala, razmak između krojnih dijelova, rotaciju krojnih dijelova uklopljenih u krojnu sliku, model i veličine dijelova odjevnog predmeta koji se uklapaju u krojnu sliku i koliko se puta ponavljaju. Kada upisujemo naziv krojne slike obično pišemo i broj radnog naloga. Tip materijala označava materijal koji odgovara tipu materijala zadanom u opisu modela, jer se krojne slike uklapaju za svaki materijal posebno. Vrstu materijala možemo definisati i prema sirovinskom sastavu ili dobavljaču. Svaka krojna slika može imati unaprijed zadane uslove prema kojima će se uklapati krojni dijelovi. Sl. 4.14. Utvrđivanje parametara krojne slike Potrebno je definisati i vrstu polaganja materijala u krojnu naslagu (materijal u raširenom stanju, previjeni materijal ili materijal u crijevastom obliku). Širina i rub materijala se zadaju u mm, a širina materijala se kreće od 200 do 3200 mm. Unosom iznosa za širinu ivica materijala definiše se stvarna širina materijala na kojoj se uklapa krojna slika.

107

Literatura 1. BAS, (2015), Institut za standardizaciju Bosne i Hercegovine, http://www.bas.gov.ba/button_11.html pristupljeno 15. 09. 2015. 2. Božičević V. i ostali, 1980, Osnovi tekstilne proizvodnje, SIZ OIUO za tekstilnu industriju SR Hrvatske, Zagreb. 3. Hrastinski M., Konstrukcija odjeće, Zabok, 1998. 4. Jovičin Blagojević Lj., (2012), Primena računara 4, T.Š. Mileva Marić Ajnštajn, Novi Sad, Internet, raspoloživo na: https://ljiljanans.files.wordpress.com/2009/10/konstrukcijekrojeva-20121.pdf , pristupljeno 15.09.2015 5. JUS.F.GO.001 Odjevni proizvodi i tjelesne mjere 6. JUS.F.GO.002 Odjevni proizvodi i tjelesne mjere 7. JUS.F.GO.003 Mušku gornju odjeću i muško rublje 8. JUS.F.GO.004 Žensku gornju odjeću i žensko rublje 9. JUS.F.GO.005 Dječiju mušku gornju odjeću i rublje 10. JUS.F.GO.006 Dječiju žensku gornju odjeću i rublje 11. JUS.F.GO.007 Dječiju odjeću do 1 godine 12. JUS.F.GO.008 Kape, šeširi i slični proizvodi 13. JUS.F.GO.009 Rukavice 14. JUS.F.GO.010 Čarape 15. Karlović S., 1991, Tehničko Crtanje, Svjetlost-Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Sarajevo, 16. Knez B., 1979, Tehnologija izrade odjeće, SIZ OIUO za tekstilnu industriju SR Hrvatske, Zagreb. 17. Petrović J., 1987, Tehnologija odeće, Beograd, Naučna knjiga, Novi Sad 18. Petrović J., 1996, Tehnologija odjeće, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva 19. Petrović J., 2006, Konstrukcija odeće, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva 20. Slaviček J., Konstrukcije odjeće za haljine, bluze, suknje žensko i muško rublje, Zajednica programa u djelatnosti tekstila, odjeće, koće, gume i obuće SRH, Zagreb, 1982. 21. Ujević D., Rogale D., Hrastinski M., Tehnike konstruiranja i modeliranja odjeće, Sveučiličte u Zagrebu, Tekstilno-tehnološki fakultet, Zagreb, 2000. 22. Vasić P., 1992., Odelo i oružje, Univerzitet umetnosti u Beogradu i CLIO, Beograd.

108