Istoria Mias Lexis - Tomos B.pdf

Ο Νίκος Βαρδιάμπασης γεννήθηκε σιο Ηράκλειο της Κρήτης το 1947. Σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (πτυ­ χίο 1975) και ειδικεύτηκε στην παθολογία (1982). Έγινε διδάκτωρ του Πανεπιστημί­ ου Αθηνών το 1978. Εργάστηκε ως εσωτε­ ρικός βοηθός (1982) στην Πανεπιστημιακή Κλινική του Νοσοκομείου «Ο Ευαγγελι­ σμός», ως επιμελητής (1984) στο 251 Γενι­ κό Νοσοκομείο Αεροπορίας και ως λέκτωρ στη Σχολή Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Αθηνών (1985-1989). Επί­ σης εργάστηκε ως γιατρός στον ΕΟΦ. Διατε'λεσε τακτικό μέλος της Επιτροπής Εθνικού Συνταγολογίου (1988). Από το 1992 εργάζεται ως παθολόγος της Ένω­ σης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ). Έχει δημοσιεύσει επι­ στημονικές εργασίες σε ελληνικά περιοδι­ κά. Έχουν εκδοθεί τα βιβλία του-Ιατρικό Ιστορικό (εκδ. «Ηριδανός»), Ευρύλσγος (εκδ. «Ηριδανός»), Τειρεσίας (εκδ. «Κέ­ δρος»), Είναι επίσης παραγωγός ραδιο­ φωνικών εκπομπών για τη γλώσσα και την ιστορία (Πρώτο Πρόγραμμα της ΕΤ-1, 1982-1988, «Αθήνα 9,84», 1988-1991, Τηλεόραση ΕΤ-2, 1995). Ως συνεργάτης της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας από το 1988 σε θέματα γλώσσας και ιστορίας, έχει καθιερώσει τις μόνιμες στήλες «Το χθες είναι σήμερα», «Λογοπαίγνια» κ.ά. Από το 1991 εργάζεται στην Ελευθεροτυ­ πία ως συντάκτης και γράφει τις μόνιμες στήλες «Ένας γιατρός συμβουλεύει», «Ομιλείτε ευρωπαϊκά» κ.ά. Περιστασιακά γράφει πολιτικά άρθρα, πολιτικά παρα­ σκήνια, ιστορικά και ιατρικά θέματα κ.ά. Μιλάει αγγλικά και ιταλικά.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗ Σ ΤΟΜΟΣ Β'

ΝΙΚΟΣ ΒΑ ΡΔΙΑ Μ ΠΑ ΣΗ Σ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ ΤΟΜΟΣ Β'

«ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ Α Θ Η Ν Α 1996

Σειρά: ΔΟΚΙΜΙΟ Τίτλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ - ΤΟΜΟΣ Β' Συγγραφέας: ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Επιμέλεια: ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Copyright © Νίκος Βαρδιάμπασης Copyright © 1996 ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΒΕ - «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» Σόλωνος 98 - 106 80 Αθήνα. Τηλ.: 3600398, Fax: 3617791 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η α­ πόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμε­ νη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

SET ISBN 960-236-700-8 ISBN 960-236-699-0

Αφιερώνεται στους μαθητές του εγκλωβισμένου Δημοτικού Σχολείου Αγίας Τριάδας Καρπασίας Κύπρου Ανδρέα Π. Παντελή, Δημήτρη Γ. Σιάμπη, Δοΐζο Ο. Μούσιη, Μάριο Π. Παντελή, Βάσω Γ. Σιάμπη, Φλώρο Γ. Παντελή και στη δασκάλα τους Ελένη Φωκά, που αντιστέκονται στην τουρκική κατοχή με το ελληνικό Αλφαβητάριο.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ................................................................................. 13

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Ομιλία........................................................................................17 Φωνή - Φως...............................................................................20 Τιμή........................................................................................... 22 Θαμβός.......................................................................................24 Προσόν.......................................................................................26 Γιγνώσκω - Ό νομα .................................................................. 29 Ο αδέκαστος..............................................................................32 Ο αυτόνομος..............................................................................34 Ο απροσκύνητος....................................................................... 37 Ο βαρβάτος...............................................................................40 Ο ιδιώτης...................................................................................42 Τρελός - Ζουρλός - Μουρλός - Παλάβρας - Παλαβός Κουζουλός............................................................................44 Χαρισματικός............................................................................48 Μεστός.......................................................................................50 Ο κύριος.................................................................. 51 Ο σοβαρός.................................................................................53 Στενοχώρια................................................................................55 Σύκο, συκώτι, συκοφάντης....................................................... 57 Λιμός......................................................................................... 59 Κομψός.......................................................................................61

10

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Ενοχλώ....................................................................................... 63 ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Άστυ - Αστός............................................................................. 69 Λαός...........................................................................................70 Ισότητα....................................................................................... 72 Ομόνοια..................................................................................... 74 Ο ιθαγενής αδελφός..................................................................76 Πόνος - Πενία........................................................................... 79 Ύ βρις.........................................................................................83 Οι... άξιοι................................................................................... 85 Επήρεια...................................................................................... 87 Μέθοδος.................................................................................... 89 Γέφυρα.......................................................................................92 Πλάκωμα - Βάρος.................................................................... 94 Προμήθειες................................................................................ 97 Αναψυκτήρια............................................................................. 99 Εκλογές - Κάλπη.....................................................................101 Ψήφος....................................................................................... 103 ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

ΘεάΣτυξ....................................................... Μ οίρες..................................................................................... 111 Ο μύθος.................................................................................... 113 Μυθολογία του χρόνου........................................................... 115 Καθαρμοί................................................................................. 119 Υπέρ κομμωτηρίου - Κομμώ.................................................. 127 ΘΑΛΑΣΣΑ

Γοργόνες.................................................................................. 135 Νεράιδες και νεραϊδοπαρμένοι............................................. 138

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΟΝΟΜ ΑΤΑ

Αίολος...................................................................................... 143 Ερμής.......................... 145 Ηρακλής.................................................................................. 147 Αγαμέμνων.............................................................................. 149 Νέστωρ..................................................................................... 151 Πάρις........................................................................................ 152 Αγησίλαος................................................................................ 153 Κέκροψ.................................................................................... 156 Αμύντας.................................................................................... 158 ΕΘΝΙΚΑ

Έλλην - Γραικός.....................................................................163 Κύπριος.................................................................................... 167 ΚΙΝΗΣΗ

Άγω...........................................................................................173 Αναχαιτίζω.............................................................................. 174 Διαβιβάζω - Διαβάζω.............................................................176 ΔΑ Ν ΕΙΑ

Δάνεια από την ιταλική γλώσσα............................................ 181 Δάνεια από την τουρκική γλώσσα......................................... 187 Δάνεια από διάφορες γλώσσες.............................................. 192 Δάνεια από την ελληνική σεάλλες γλώσσες.......................... 193 ΔΙΑΦΟΡΑ

Ακή...........................................................................................197 Αξων.........................................................................................200 Συρμός......................................................................................204 Ρυθμός......................................................................................207 Θησαυρός................................................................................ 209 Τα διαμαντικά που φορά η κυρά μας.................................... 211

12

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Εξαπίνης................................................................................ 213 Ούζο - Ρακί - Τσικουδιά - Τσίπουρο..................................215

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο πρώτος τόμος της Ιστορίας μιας Λέξης είναι ένα βιβλίο που αγαπήθηκε και διαβάστηκε πολύ. Σήμερα δίνουμε το δεύτερο τόμο προσθέτοντας, μεταξύ άλ­ λων, τρεις ενότητες: ονόματα, λέξεις σχετικές με την κίνηση και δάνεια από την ιταλική, τουρκική και άλλες γλώσσες. Επαναλαμβάνουμε ότι το πόνημά μας «σε καμιά περίπτωση δεν φιλοδοξεί να υποκαταστήσει λεξικά ή άλλα επιστημονικά συγγράμματα γλωσσολογίας».

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Ομιλία

Η λογική σκέψη και η ομιλία γίνονται με λέξεις-οχήματα εν­ νοιών. Τη λογική σκέψη την ακολουθεί κατά κανόνα μια πράξη θελήσεως. Οι λέξεις-οχήματα εννοιών βρίσκονται πίσω από την πρά­ ξη, πίσω από την ομιλία και η πράξη θελήσεως είναι ένα είδος ομιλίας. Η ίδια η γλώσσα μάς πληροφορεί ότι ομιλώ σημαίνει: ενεργώ πράττω σκοτώνω συνουσιάζω. Ομιλώ, στον Όμηρο, σημαίνει τσακίζω κόκαλα, μάχομαι στα πεδία της Τροίας. Δεν έχει τη σημερινή έννοια του μιλάω, συνδιαλέγομαι, αλλά του συμπλέκομαι, συγκρούομαι. Ιδού δυο τρία παραδείγματα από την Ιλιάόα: «Ένθάδ’ όμίλέομεν Δαναόΐσιν» (Λ 523) (Εbib χτυπούμε τους Δαναούς) «'Έκτωρ όμίλει...» (Λ 502) (Ο Έκτορας σκότωνε...) «Πρώτον όμιλήσωσι φάλαγγες...» (Τ 158) (Πρώτα θα χτυπηθούν τ’ αστέρια...), ανάλογο τού «θα μιλή­ σουν τα όπλα» που λέμε σήμερα.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Η ομιλία παράγεται απ’ τον όμιλο και ο όμιλος απ’ το ομός, ομοΰ + ίλη. Οι δυο αντίπαλες ίλες Ελλήνων-Τρώων, οι δύο εχθρικοί ό­ μιλοι μάχονται εν παρατάξει «καθ’ όμιλον» ή «ομίλω», δηλαδή σωρηδόν. Ο Όμηρος χρησιμοποιεί ακόμα το ομιλώ με την έννοια του σχετίζομαι στενά με τους συμπολεμιστές μου, σμίγω, βρίσκο­ μαι ανάμεσά τους, συναθροιζόμαστε στο στρατόπεδο. Το ομού, το α' συνθετικό (του ομίλου και της ομιλίας), παράγεται απ’ την IE Somi, σανσκριτικά Sam, που σημαίνει βρί­ σκομαι συγχρόνως στον ίδιο τόπο μαζί με κάποιον. Το β' συνθετικό ίλη παράγεται απ’ το αλίζω, ρίζας FeX. Στη συνέχεια, μετά τις ομηρικές μάχες, το αλίζω παράγει δύο κο­ ρυφαίες έννοιες: την αλία: εκκλησία (την Εκκλησία του Δή­ μου) και την αλιαία - ηλιαία (το ανώτατο δικαστήριο των Α­ θηνών). Έτσι, το ομιλώ προσθέτει στις αρχικές σημασίες τού συ­ γκρούομαι, πολεμώ, σχετίζομαι στενά με κάποιον, συνουσιάζω, την έννοια του επιμελούμαι, φροντίζω τα πράγματα της πόλεως με την ενεργή συμμετοχή μου στην Εκκλησία του Δή­ μου και στην Ηλιαία. Με τη φράση «πολιτεία και ομιλία» ο Θουκυδίδης ονομά­ ζει όλο το δημόσιο και ιδιωτικό βίο (Θουκ. I, 68). Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, το «όμιλέω τινί» έχει την έννοια τού συχνάζω στα μαθήματα κάποιου (Ισοκρ. 191) και «ομιλητής» είναι αυτός που ανήκει στην ίδια ίλη, στην ίδια τάξη, ο μαθητής, μας πληροφορεί ο Ξενοφώντας (Ξεν., Απομν. 1, 2,12 και 48). Ομιλητική τέχνη, τέλος, στα χρόνια του Πλουτάρχου, είναι η τέχνη του συναναστρέφεσθαι (Πλουτ., τ. 629 F). Με την αρχή της χριστιανικής περιόδου ομιλία ονομάζεται (στην εκκλησιαστική γλώσσα) ο λόγος, το κήρυγμα, και από κει πήγασε η σημερινή σημασία της λέξης ομιλώ, συνδιαλέγομαι.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Σήμερα, μας έμειναν μοναχά ομιλητές, και τι ομιλητές! Αυτοί στα ονειρικά τοκ σόου...

«Ένθάδ’ όμιλέομεν Δαναοΐσιν» (Εδώ χτυπούμε τους Δαναούς) «'Έκτωρ όμίλει...» (Ο Έκτορας σκότωνε) «Πρώτον όμιλήσωσι φάλαγγες» (Πρώτα θα χτυπηθούν τ’ αστέρια) Ο μάς, Ο μου + ίλη = Ομ-ιλώ *FeX αλίζω: συναθροίζω ουλ-αμός: άθροισμα στρατιωτών ειλ-η: ίλη, ίλη ιππικού Ομός, ομού + ίλη = ομ-ιλώ IE *Somi σανσκριτικά Sam = ομού *Ρελ αλίζω ουλ-αμός ίλ-η αλία: Εκκλησία του Δήμου αλιαία: ηλιαία

Φωνή - Φως

Η φωνή παράγεται από το φως. Απ’ το φως, φάος, παράγεται και (η δωρική φά-μα), το φαινόμενο, το φά-σμα, το φαί-νεται κ.ά. Στον τόπο αυτό, μάλιστα, που περισσεύει το φως, που υ­ πάρχει πολύ φως, η πολυ-φωνία φέρνει περισσότερο φως· το ίδιο και η δια-φωνία (ο φωτισμός δηλαδή από διαφορετική οπτική γωνία για την πληρέστερη περιγραφή των φαινομέ­ νων). Δεν μας ενδιαφέρει μόνο η ορατή πλευρά του φεγγαριού λ.χ. αλλά και η πίσω πλευρά· και δεν αρκεί η όραση, μες το λι­ γοστό του φέγγος, από ένα φεγγίτη (φεγγίτης - φεγγάρι φέγγος ομόρριζες) αλλά η διάπλατη όραση, γι’ αυτό ανοίγου­ με παράθυρα και μπαλκονόπορτες ολόγυρα στο φως. Η φωνή είναι ζήτημα φωτός. Η πολυ-φωνία φέρνει περισσότερο φως· η μονο-φωνία δε φέρνει. Η δια-φωνία φω-τίζει την πίσω πλευρά, την αφανή· είναι προϋπόθεση για τη συμφωνία. Γι’ αυτό το λόγο, σ’ αυτόν εδώ τον τόπο του φωτός γεννιέ­ ται κάποτε η δημοκρατία (η κυριαρχία του δήμου) για να θε­ σμοθετεί την Πολυφωνία και τη Διαφωνία. Το σκότος άλλω­ στε δεν ταιριάζει στην ψυχολογία μας. Το μαύρο, το μέλαν, μας μέλαν-χολεί, μας πνίγει στην πιο μέλαινα-χολή. Το μαύρο

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

είναι σημείο πένθους. Γι’ αυτό απ’ το σκότος παράγουμε το ρήμα σκοτώνω. Γέννημα του πιο καθαρού φωτός είναι η πολυ-φωνία των πολιτών, η διαφωνία τους, που ενσαρκώνει τον πολιτικό τους λόγο. Το φως είναι ζωή. Το σκότος θάνατος.

Φω-νή Φω-ς Φά-μα Φαι-νόμενο Φά-σμα Φαί-νεται Φεγγίτης Φεγγάρι Φέγγος *bha (ΙΕ) *bha-tis: *Φα-ΐΪ5 (λέγειν) Φα-tis Φη-μί Φω-νή *bha *bha-u (λάμπειν, φέρειν τι εις τό φως, φανερώνειν) Φά-ος

Τιμή

«Η τιμή τιμή δεν έχει και χαράς τον που την έχει». Τιμή, απ’ το τίω της *τι (σανσκριτικά ki), απ’ όπου τί-νω/τίνυμαι/τί-σις, ονομάζεται αρχικά η εκτίμηση και ο σεβασμός των ανθρώπων προς τους θεούς· στη συνέχεια προς τους απε­ σταλμένους των θεών, τους βασιλείς, ιερείς, ηγεμόνες και άλ­ λους ποιμένες λαών. Στη συνέχεια, η τιμή γίνεται αξίωμα, κυριαρχία, δικαίωμα, εξουσία. «Τιμάς λέγομεν είναι τάς άρχάς», σημειώνει ο Α­ ριστοτέλης και από κει οι εντιμότατοι άρχοντες που ακολού­ θησαν, τα δώρα τιμής, τα πολύτιμα, τα βαρύτιμα που τους γί­ νονται και η εκ-τίμηση της ζημιάς που μας γίνεται, το λεγόμε­ νο τίμημα. Τί-ταξ ονομάζεται ο τιμωρός δυνάστης (Ησύχ.), ο τιμωρός Άρχων, και Τι-τάν -άνος, ιωνικά Τι-τήν, «ο ηλιακός Θεός», απ’ την Τιτώ (=ημέρα, ήλιος), ο γιος τ’ ουρανού που τίσιν ελαβεν, τιμωρίαν ελαβεν. Γράφει ο Ησίοδος στη Θεογονία (207-210): «Τούς δέ...» [ε­ κείνους, εννοεί τους Ουρανίδας...] «Πατήρ...» [ο πατέρας τους ο Ουρανός...] «Τιτήνας έπίκλησιν καλέεσκε» [Τιτάνες ονόμα­ σε...], τους άλλαξε το όνομα δηλαδή, επειδή «τιταίνοντας άτασθαλίϊ] μέγα ρέξαι εργον», δηλαδή «τεντώνοντας, τιταίνοντας, εκτείνοντας πολύ τα χέρια τους στις ατασθαλίες και στα λεγάμενα σκάνδαλα, προχώρησαν σε μεγάλες αδικίες». Σκάνδαλο αρχικά ονομάζεται το ξυλάκι της παγίδας ή το ε­

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

23

λατήριο της φάκας όπου τοποθετείται το δέλεαρ, το κεφαλοτύ­ ρι. Είναι αυτό που μόλις αγγίζεται, αναπηδά κλείνοντας την πόρτα, όπως το ελατήριο με το κεφαλοτύρι στη φάκα που πιά­ νει τον ποντικό. Έτσι, λοιπόν, επειδή οι Ουρανίδες, οι γιοι τ’ Ουρανού, τέ­ ντωσαν πολύ τα χέρια τους στις ατασθαλίες και επειδή είχαν μακριά χέρια [«τιταίνοντας άτασθαλίη»] πιάστηκαν με τα σκάνδαλα στη φάκα. Γι’ αυτό: «τιτήνας... καλέεσκε»: τιτάνες ονόμασε τους γιους του ο πατέρας Ουρανός προφητεύοντας τη μέλλουσα, την επικείμενη πτώση τους, λέγοντας: «τίσιν με­ τόπισθεν έσεσθαι», πως η τίσις, η τιμωρία στα μετόπισθεν βρί­ σκεται. Έτσι λοιπόν έχουμε: Τιτήνας: το νέο όνομα των γιων του Ουρανού. Τιταίνοντας·. μακραίνοντας πολύ τα χέρια και Τίσιν: την α­ νταπόδοση, την εκδίκηση, την τιμωρία για κάποια αδικία που έγινε απ’ τους Τιταίνοντας - Τιτήνας - Τιτάνες. Αλλά και τον Τιτανικό, το πλοίο των αλαζόνων Τιτάνων, όπως ονομάστηκε πολύ αργότερα, στο οποίο δυστυχώς επιβαίνουμε όλοι.

Από *Τι Τι-μώ Σανσκριτικά Ki-nomi (=χωρίζω, συλλέγω) Σανσκριτικά Kaj-e (= εκδικούμαι, τιμωρώ) Τί-νω (=αποδίδω τα ίδια) Τί-σις (απότισις) Τιμ-ωρώ Τίμη-μα Τιμωρός Τιμωρία

Θάμβος Το θάμβος και τα θαμβωτικά στολίδια μάς αφήνουν έκθαμ­ βους. «Μη θαμπώνεσαι», λέμε σε κάποιον που έμεινε με το στόμα ανοιχτό, κοιτώντας μες τις φωταγωγίες των πολυελαίων όλα τα εκθαμβωτικά, τις χρυσοποίκιλτες στολές, τα απαστράπτοντα ενώτια, τις εκθαμβωτικές καλλονές. «Μη θαμπώνεσαι», του λέμε, καθώς στέκει αμήχανος και λίγο φοβισμένος σ’ ένα χώρο με κρυστάλλινους καθρέφτες που πολλαπλασιάζουν όλα τα αστραφτερά, μεγαλώνοντας έτσι την ατμόσφαιρα θάμβους. Μα είναι δυνατόν να μη θαμπώνεται όταν θάμβος είναι ο θαυ­ μασμός, η έκπληξη, η έκσταση; Η λέξη θάμβος είναι ομόρριξη του θάπτω, απ’ όπου η ταφή και ο τάφος (το θέμα είναι θαφ ή θαπ ή ταψ). Τάφος είναι η ταφή, η κηδεία, το νεκρόδειπνο (η μακαριά), αλλά και το θάμ­ βος, η έκπληξη, ο θαυμασμός. Είναι φανερός ο συσχετισμός του θάμβους με την ταφή, του τάφου με το θάμβος, με την ι­ σχυρή έκπληξη και τον τρόμο που ένιωθε ο πρωτόγονος (και εξακολουθεί να νιώθει ο σύγχρονος) άνθρωπος μπροστά στον τάφο. Η λέξη θάμβος μέσα στις χιλιετίες απέκτησε τρεις αλληλο­ διαδόχους σημασίες. Στην αρχή είχε μια μαγική χρήση: «Μη μου θαμβήσεις τους οφθαλμούς», έλεγε ο μάγος στο πνεύμα, στο δαίμονα που καλούσε. Θάμβημα είναι το αντικείμενο του θάμβους, το τρόμαγμα. Στη συνέχεια η λέξη απέκτησε μια θρησκευτική σημασία: Θάμβος στον Όμηρο είναι το ιερό δέος

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

25

από το πλησίασμα μιας υπερφυσικής δύναμης. Και τρίτη έν­ νοια είναι η σημερινή όπου θαμβός, μεταφορικά απ’ το ξαφνι­ κό ή ισχυρό φως, είναι η κατάπληξη, ο θαυμασμός. Πρώτος ο Δημόκριτος συνέστησε την αθαμβίη, την αθαμπωσιά, την ικανότητα στο να μη θαμπωνόμαστε, στο να μην τρο­ μάζουμε απ’ όλα τα εκθαμβωτικά που μας περιτριγυρίζουν. Για να κερδίσουμε την ευθυμίη: την ισόρροπη και ευάρε­ στη κατάσταση του θυμού, την αρμονίη, τη συμμετρίη του βίου, την αταραξίη, την αθαυμαστίη (=αφοβία), χρειάζεται και η α­ θαμβίη, έλεγε. Διότι έτσι κερδίζουμε την ευεστώ (λέξη δική του) που σήμαινε την καλή κατάσταση, την ευστάθεια, την ψυ­ χική ισορροπία.

Θάμβος συγγενική: τάφος «έκπληξις, θαυμασμός» *οθαφ, *θαφ, *θαπ, λατινικά stup-eo (θαμβώ) σανσκριτικά sta6h-nomi (ακίνητον καθιστώ, εκπλήττω) ευθυμίη αρμονίη συμμετρίη αθαυμαστίη αταραξίη αθαμβίη ευεστώ

Προσόν

Ο ένας έχει προσόντα, είναι προικισμένος· έχει προτερήματα· είναι ικανός. Ο άλλος μειονεκτεί· έχει ελαττώματα, κουσούρια. Το προσόν είναι μετοχή ουδέτερου του ρήματος πρόσειμι. Το πρόσ-ειμι (σύνθετη, απ’ την πρόθεση προς και το ρήμα είμι) χρησιμοποιείται ως μέλλων του προσέρχομαι και σημαί­ νει: θα πάω σε κάποιον τόπο, πλησιάζω στον τόπο αυτόν και έτσι θα είμαι πλησίον, θα είμαι παρών, θα βρίσκομαι εκεί, θα συνυπάρχω με τους άλλους που έφτασαν ήδη εκεί επειδή έ­ χουν τα προσόντα. Η μετοχή προσόν είναι η ιδιάζουσα ικανότητα, το προτέρη­ μα, το πλεονέκτημα του να μπορείς να συν-υπάρχεις, ανάμεσα στους άλλους. Και ικανότητα, απ’ το ικ-άνω: το φθάνω, ρίζας *fix, *ικ, εί­ ναι η ιδιότητα του να μπορείς να φθάνεις εκεί, στο νέο σου πόστο, αφού έχεις τα προσόντα ώστε να μπορείς να συνυπάρ­ χεις με τους άλλους. Αλλά πώς φθάνεις, πώς ικάνεις, εσύ ο ικανός, ο προικισμέ­ νος με τα τόσα προτερήματα; Ομόρριζες του ικάνω, απ’ τις */ικ, *ικ, είναι ο ικ-έ-της και ο προ-ϊκ-της. Ικ-έ-της, απ’ το ικάνω - φθάνω, λέγεται ο ερχόμενος για να ζητήσει βοήθεια ή προστασία. Στα αρχαία χρόνια εθεωρείτο αιόοίος, δηλαδή άξιος σέβα-

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

27

σμού και απολάμβανε των ιερών δικαιωμάτων του ξε'νου· τον προστάτευε ο Ζευς ο Ικε'σιος, ο προστάτης των ικετών ικε­ τεύω σημαίνει πλησιάζω κάποιον ως ικέτης, δέομαι, παρακα­ λώ. Ικετηρία ράβδος ονομάζεται ο κλάδος ελαίας τον οποίο κρατεί ο ικέτης στο χέρι του ως σύμβολο της καταστάσεώς του και των αξιώσεών του. Προ-ϊκ-της ονομάζεται ο επαίτης. Αυτός που προ-ϊ-σσεται. Πρόκειται για ένα είδος προικο­ θήρα. Η Προϊξ - προιξ η προίκα -γ ι’ αυτό γράφεται με οι- είναι ομόρριζη του προϊκτη: του επαίτη, του ικέτη και του ικανού. Ο ένας έχει προσόντα λέγαμε, είναι προικισμένος, έχει προτερήματα· είναι ικανός και προικοθήρας. Ο άλλος μειονεκτεί· έχει ελαττώματα, κουσοΰρια. Έτσι είναι η ζωή. Φαίνεται ότι οι ικεσίες του ικανού είναι το προσόν από αρχαιοτάτων χρόνων ώστε ο ισχυρός να τον θέτει υπό την προ­ στασία του και την εύνοιά του.

Πρόσ-ειμι (είμι = πορεύομαι) - μέλλων του προσέρχομαι Μετοχή ουδετέρου: Προσόν (του ρήματος πρόσ-ειμι) *βκ ικ-άνω: φθάνω ικ-έ-της προ-ϊκ-της: επαίτης ικ-ε-τεύω ικ-ε-τηρία: κλάδος ελιάς ικ-ανός ικ-ανότητα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

28 *Μ

* '*

προ-ϊκ-της: προϊσσομαι προ-ϊξ, προιξ: προίκα προικίζω, προικισμένος

Γιγνώσκω - Όνομα Γι-γνώ-σκω σημαίνει γνω-ρίζω κάτι απ’ τη στιγμή που του δί­ νω όνομα. Η γνώ-ση δεν είναι δυνατή χωρίς τη λε'ξη και κάθε γνώ-ση προκύπτει από την πράξη της ονομασίας. Έτσι, ονομάζοντας ένα πρόσωπο, ένα ζώο, ένα πράγμα με μια λέξη βεβαιώνω την ύπαρξή του. «Το ξακουστό όνομά μου γυρεύεις να μάθεις, Κύκλωπα;» ρωτάει ο Οδυσσέας τον Πολύφημο. «Κανένας τ’ όνομά μου, κι όλοι τους Κανένα με φωνάζουν» (Οδ., 1364-366). Και όταν μετά την τύφλωσή του ο Πολύφημος ζητάει βοή­ θεια απ’ τους υπόλοιπους Κύκλωπες και τους λέει «ο Κανέ­ νας, φίλοι, με αφάνισε» οι άλλοι του απαντούν: «Αφού κανέ­ νας δε σου ρίχτηκε και βρίσκεσαι μονάχος, αρρώστια ο μέγας Δίας σου ’στείλε... Να ευχηθείς στον Ποσειδώνα» (ι 410-415). Χωρίς το όνομα Οδυσσεύς, ο βασιλιάς της Ιθάκης είναι α­ νύπαρκτος για τους υπόλοιπους Κύκλωπες, είναι ο... Κανένας, αυτός που δεν έχει ουσία, ύπαρξη. Δεν βεβαιώνεται λοιπόν η ύπαρξη και δεν έχουμε γνώση γι’ αυτήν, χωρίς την πράξη της ονομασίας που γίνεται με λέ­ ξεις. Η ίδια η γλώσσα εξάλλου μας διαβεβαιώνει ότι «γνώση» και «όνομα» έχουν την ίδια αρχική ουσία, ως λέξεις ομόρριζες.

30

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Έτσι, από ρίζα *γνο- με το προτακτικό [ο] παράγεται το ογνομα: όνομα, [λατινικά gno-men = nomen, αγγλικά name κ.ο.κ.] Από την ίδια *γνο- παράγονται τα γι-γνώ-σκω και ανα-γιγνώ-σκω, η ανά-γνω-σις, το γνω-ρίζω, γνώ-σις, γνώ-μη, α-γνο(ό και τόσες άλλες. Το όνομα στις μέρες μας είναι το Α και το Ω. Ό,τι αξίζει. Νομενκλατούρα λ.χ., απ’ τη λατινική nomenclatura, λέγεται ο ονομαστικός κατάλογος των αξιωματούχων σ’ ένα καθε­ στώς. Αυτοί οι επώνυμοι είναι οι προνομιούχοι σε αντίθεση με τους ανώνυμους μη προνομιούχους. Οι ανώνυμοι (απ’ το α-στερητικό και την αιολική όνυμα, αντί όνομα) είναι οι φόρου υπο­ τελείς στους επώνυμους άρχοντες του ονομαστικού καταλόγου της nomen-clatura. Γνώ-ση και ό-γνο-μα (όνομα) λοιπόν είναι το ίδιο. Από τον ήχο γν*ο- παράγεται η γνώ-ση, απ’ τον ίδιο ήχο γν*ο- παράγεται το ό-γνο-μα, όνομα που μεταφέρει αυτή τη γνώ-ση. Το «Εγώ» του ανθρώπου και ο «Κόσμος» ο περίγυρος συν­ δέονται και υπάρχουν μέσω αυτών των ήχων. Δηλαδή ανάμεσα στο «Κόσμος» και το «Εγώ» υπάρχει έ­ νας τρίτος κόσμος ηχητικών συμβόλων που χωρίς αυτόν δε θα υπήρχε τίποτε ή και αν υπήρχε αυτό θα ήταν άγνωστο - άρρη­ το. Απομονωμένο το «Εγώ» απ’ τον «Κόσμο» δεν θα είχε συ­ νείδηση αυτού του Κόσμου του Μικρού, του Μέγα. Η συνείδηση, η σκέψη, η μνήμη κατασκευάζονται απ’ αυ­ τούς τους ήχους που τους λέμε λέξεις-οχήματα εννοιών- ιδέες χύμα στο νου δεν υπάρχουν. Η ιδέα γεννιέται ταυτόχρονα και μετά από τη γλωσσική μορφή που την εκφράζει. Γι’ αυτό λέμε ό,τι σκεφτόμαστε με λέξεις-οχήματα εννοιών. Θυμόμαστε με λέξεις. Και πράττουμε αναλόγως. Μια σκέψη

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

31

την ακολουθεί κατά κανόνα μια πράξη. Δηλαδή δε θα μπο­ ρούσαμε ούτε να πράττουμε χωρίς αυτόν τον κόσμο των ηχητι­ κών συμβόλων που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο εγώ του Αν­ θρώπου και στον κόσμο που τον περιβάλλει. Γνώ-ση (συνείδηση, αντίληψη) και ό-*γνο-μα, όνομα, είναι το ίδιο. Πρόκειται για λέξεις ομόρριζες απ’ την *γνο· απ’ αυ­ τήν: γνώμη γνώστης γνωματεύω ανα-γι-γνώ-σκω ανάγνωση αναγνωρίζω και τόσες άλλες που λίγο πολύ σημαίνουν πως αποκτώ γνώση της ουσίας των πραγμάτων απ’ τη στιγμή που δίνω στο καθένα απ’ αυτά όνομα.

Γιγνώσκω όνομα ό-γνο-μα: όνομα λατινικά gno-men: nomen, αγγλικά name γι-γνώ-σκω ανα-γι-γνώ-σκω ανά-γνω-σις γνω-ρίζω γνώ-σις γνώ-μη α-γνο-ώ λατινική nomenclatura: νομενκλατούρα (α-στερητικό + αιολική όνυμα = ανώνυμος)

Ο αδέκαστος Ο αδέκαστος παράγεται απ’ το α-στερητικό και το ρήμα δεκά­ ζω:· Δεκάζω σημαίνει διαφθείρω με δώρα τους άρχοντες (Ισοκρ., 169 I) ενώ ως παθητικό δέχομαι δώρα, διαφθείρομαι (Λυσ., 182, 28). Πρώτος ο Άνυτος -μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης- διέφθειρε τους δικαστές με προσφορά δώρων. Η ρίζα του δέκομαι είναι *όεκ· απ’ αυτήν παράγονται τα: δέχομαι, δέκομαι (στην ιωνική) δεξιός δοκός δοχείον δόκανο και δάκτυλος. Δέχομαι, δέκομαι λοιπόν πάει να πει πιάνω, ή «τα πιάνω», λαμβάνω στα χέρια ως δώρο. Έτσι παύω να είμαι αδέκαστος και αδωροδόκητος. Το κακό είναι, μας πληροφορεί η γλώσσα μας, ότι το χρη­ ματίζω, από αρχαιοτάτων χρόνων, έχει δυο έννοιες: μια καλή και μια κακή. Με την «καλή» έννοια σημαίνει διεξάγω πολιτικές υποθέ­ σεις, διαπραγματεύομαι, διαλέγομαι. Με την «κακή» έχει την έννοια τοΰ συλλέγω χρήματα για τον εαυτό μου· δωροδοκούμαι.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

33

Το χρηματίζω παράγεται από τη λέξη χρήμα. Και το χρήμα παράγεται από την IE *gher που έχει τη ση­ μασία του άπτεσθαι, δράττεσθαι, λαμβάνειν, πιάνειν. Χρήμα είναι ό,τι μεταχειρίζεται κάποιος, το πράγμα, και χρήματα ονομάζονται τα αγαθά, τα κτήματα, η περιουσία. Α­ πό την ίδια ρίζα *gher παράγεται το χρή-ζο-μαι: χρώμαι που σημαίνει μεταχειρίζομαι κάτι, το χρησιμοποιώ, το χρειάζομαι. Άλλες ομόρριζες είναι οι γνωστές χρήσις, χρησιμοποιώντας, χρηστός, χρήσιμος, χρησιμεύω και χρησμός με τελευταία τη λέξη χρη που σημαίνει είναι ανάγκη, είναι πεπρωμένο, είναι συνήθεια... που πρέπει να αποφεύγεται. Το χρηματίζω είναι καλό. Το χρηματίζομαι είναι ολέθριο.

*όεκ δέκ-ομαι, δέχομαι δεκ-άζω α-δέκ-αστος δοκός δοχείον δόκανο δάκτυλος Ι.Ε. *gher χρηματίζω, χρηματίζομαι χρήμα χρήματα χρήσις χρηστός χρησμός

χρη

Ο αυτόνομος

Η λέξη αυτόνομος είναι συνθέτη, απ’ τις αυτός+νόμος του νέ­ μω, ρίζας *νεμ. Απ’ το νέμω, που σημαίνει διανέμω, βόσκω, ποιμαίνω, παράγονται οι λέξεις: Νόμος: η χρήσις, η συνήθεια, το έθιμο. Νομίζω: ακολουθώ συνήθεια, παραδέχομαι ως έθιμο, τηρώ εορτή, πιστεύω. Νόμισμα: ό,τι καθιερωθεί εκ συνήθειας κ.ά. Αυτόνομος ονομάζεται ο διοικούμενος με δικούς του νό­ μους, ο ανεξάρτητος. Στον Ηρόδοτο (1.96) και συχνότερα στο Θουκυδίδη (2.63, 1.39, 5.33) η λέξη αντό-νομος χρησιμοποιείται σε αντίθεση προς την τνραννενόμενος για πρόσωπα και για πόλεις. Απ’ την αυτό-νομος παράγεται η κορυφαία λέξη αυτο­ νομία: η διακυβέρνηση χώρας, περιοχής με δικούς της νόμους, χωρίς αλλότριες επιρροές ή επεμβάσεις. Πηγή της αυτονομίας σ’ αυτή την περίπτωση είναι ο ίδιος ο λαός. Ο λαός ως πολιτικά συγκροτημένο σώμα, ως Εκκλησία του Δήμου των Αθηνών, νομοθετεί και αλλάζει το νόμο. Εδώ η έννοια της αυτονομίας αρχίζει και τελειώνει στο λαό-νομοθέτη, που είναι η μοναδική πηγή εξουσίας. Σε καθεστώς έμμεσης δημοκρατίας δεν υπάρχει αυτονομία στον ίδιο βαθμό, δε λειτουργεί Εκκλησία του Δήμου, δε νομο­ θετεί ο ίδιος ο λαός στις συνελεύσεις του αλλά οι αντιπρόσω-

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

35

ποί του που εκλέγονται βέβαια, αλλά δεν είναι το ίδιο. Τότε είναι που παρατηρούνται στη διακυβέρνηση της χώρας αλλότριες επιρροές ή επεμβάσεις. Η πόλις δεν είναι ελεύθερα και αυτόνομος (όπως διαβάζουμε σε συλλογή επιγραφών, 340). Το αυτονομέομαι, δηλαδή το ζω κατά τους ιδίους μου νό­ μους, είμαι ανεξάρτητος και η αυτονομία, το αυτόνομείσθαι, η ανεξαρτησία προϋποθέτουν την Εκκλησία του Δήμου. Η λέξη Νόμος αρχικά έχει μια θρησκευτική σημασία. Νό­ μος είναι η θεϊκή απόφαση. Στον Όμηρο η λέξη υπάρχει μία φορά στον πληθυντικό: «νόμοι ωδής» γράφει στο Υ. Απ (20). Εδώ νόμοι είναι τα μέ­ λη, οι σκοποί της ωδής. Στον Ησίοδο, που ακολουθεί, είναι η θέληση του θεού. «Τόνδε γάρ άνθρώποισι Νόμον διέταξε Κρονίων», γράφει στα Έργα και Ημέραν, 276. Είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιείται η λέξη Νόμος με τη σημασία της θεϊκής διαταγής. Μετά η λέξη αποκτά μια ηθική σημασία. Νόμος είναι η χρήσις, η συνήθεια, το έθιμο, στα ήθεα των νομάδων, στα ήθεα - ήθη, στον τόπο όπου νέμουν τα ποίμνιά τους. Πολύ αργότερα η λέξη αποκτά μια πολιτική σημασία, που ξεκινάει απ’ την έννοια της ισονομίας. Ο διάδοχος του τυράν­ νου του Πολυκράτη λ.χ. για να μην κυβερνάει απολυταρχικά τι κάνει; «Έ ς μέσον την αρχήν τιθείς ίσονομίην ύμΐν προσαγο­ ρεύω» μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος 3,142. Τότε η λέξη περνάει στο πολιτικό λεξιλόγιο αντικαθιστώ­ ντας τη λέξη θεσμός. Υπάρχουν οι θεσμοί του Δράκοντα αρχι­ κά και οι νόμοι του Σόλωνα στη συνέχεια χάρη στο συσχετι­ σμό της λέξης νόμος με το δημοκρατικό ιδανικό της ισονομίας που αντικαθιστώντας την τυραννία αρχικά γεννιέται η κορυ­ φαία έννοια της αυτονομίας.

36

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Νέμω, νόμος θεϊκός, ισονομία, νόμος ανθρώπινος, αυτονο­ μία, είναι η ιστορία της λέξης Νόμος.

νέμ-ω: μοιράζω, διανέμω, βόσκω νομή διανομή νόμος: έθος, τάξις νομίζω νομός αυτο-νομία ισο-νομία

Ο απροσκύνητος «Για μιαν απ’ την αρχή ζωή απροσκύνητη χωρίς κελιά, χωρίς πολυελαίους» λέει ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης στην τελευταία του συλλογή. Προσκυνώ, απ’ το προς + κυνώ (κυνώ πάει να πει φιλώ), σημαίνει χαιρετώ με φίλημα, ασπάζομαι ευλαβικά εικόνες. Προσκύνηση ονομάζεται η γονυκλισία μπροστά σε εικόνες και ο ασπασμός τους. Ακόμα η δήλωση υποταγής σε κυρίαρχο. Προσκυνημένος είναι αυτός που δήλωσε υποταγή στο βα­ σιλιά, στον τύραννο, σε κάποιον ισχυρό. Οι Πέρσες, μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος (Α, 134), έπεφταν χάμω, καταγής, και φιλούσαν το χώμα όπου πατούσε ο ανώτε­ ρος τους. Πρόκειται για τυπικό έθιμο Περσών, Τούρκων και άλλων ασιατικών λαών, άγνωστο όμως στους Έλληνες. Οι Σπαρτιάτες πρεσβευτές, μάλιστα, γράφει ο Ηρόδοτος, δε θέ­ λησαν να κάνουν τέτοια τιμή στο Μεγάλο Βασιλέα (Ηρόδ. Ζ', 136). Στις μέρες μας προσκυνούν οι κόλακες... Ο κόλαξ, του κόλακος: ο κολακεύων, ο θωπεύων κολακευ­ τικούς και η κολακίς-ίδος, θηλυκό του κόλαξ, η κολακεύουσα γυνή. Ακόμα το ρήμα κολακεύω και στην παθητική κολακεύο­ μαι, δέχομαι κολακείες, είναι λέξεις αρχαίες που διατηρούν αναλλοίωτη τη σημασία τους. Για μερικούς ακόμα είναι ψευδίζουσα προφορά της λέξης κόραξ.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

38

Κόραξ: κόλαξ. Για άλλους η λέξη παράγεται από ρίζα *quel, *κολ, *κλο. Οι ρίζες αυτές έχουν τη σημασία του στρέφειν, γυρίζειν. Απ’ την *κλο παράγεται το κλώθω = στρέφω, κινώ. Στρέφω, περιφέρω ως βου-κόλ-ος λ.χ., από την *κολ τα βό­ δια στους αγρούς. Από την *κλο παράγεται η λατινική *glo-βως·. η σφαίρα που γυρίζει: η υδρόγεια σφαίρα. [Από την glo-βως μάλιστα παράγεται η ιταλική globo και απ’ αυτήν ο γλόμπος: το σφαιρικό, γυάλινο περίβλημα λαμπτή­ ρα]. Από την *κολ παράγονται ακόμα ο δΰσ-κολ-ος: ο δύστρο­ πος, ο εΰ-κολ-ος και ο κόλ-αξ ενδεχομένως: ο θωπεΰων, ο κολακεΰων. Αυτός που κάνει τα δΰσ-κολ-α εΰ-κολ-α. Το ρήμα θωπεύω παράγεται από την θωψ, θωπός. Θωψ ονομάζεται ο κόλαξ. Ο ανειλικρινώς εγκωμιάζων. Ο θωψ, με τις θωπείες του, με τις υπερβολικές περιποιή­ σεις θωπεύει, χαϊδεύει τα αφτιά του άλλου. Εκφράζει την έκ­ πληξη, το θαυμασμό του, προσποιούμενος. «Μένω άφωνος», λέει, με τις επιτυχίες σου, με τα κατορθώματά σου. «Θώπες λόγοι» ονομάζονται οι κολακευτικοί λόγοι, οι υ­ περβολικοί, οι ανειλικρινείς, που έχουν ως σκοπό μαζί με τις θωπείες να κάνουν τα δύσ-κολ-α εύ-κολ-α.

προς + κυνώ (=φιλώ) προσκυνώ κλώ-θω βου-κόλ-ος glo-βως: υδρόγειος δύσ-κολ-ος

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

εΰ-κολ-ος κόλ-αξ

θωψ θωπείες θώπες λόγοι

39

Ο βαρβάτος Ο βαρβάτος (όπως και ο μπαρμπέρης, το μπαρμπέρικο κ.ά.) παράγεται από τη λατινική λέξη barbam που είναι η γενειάδα. Barbatus (βαρβάτος) είναι ο γενειοφόρος. Υπάρχει ο βαρβάτος επιστήμονας, αυτός που έχει γερές γνώσεις και μεγάλη πείρα, ο εύστροφος, ο έμπειρος, ο εξειδικευμένος, ο δραστήριος γύρω από την επιστήμη του. Με μια λέξη ο ικανός επιστήμονας. Ακόμα υπάρχει το βαρβάτο άλογο, ο βαρβάτος χοίρος, ο ι­ κανός για αναπαραγωγή. Το ρήμα βαρβατεύω, η γνωστή βαρ­ βατίλα (η μυρωδιά) και άλλες λέξεις από την barbam σχετίζο­ νται κυρίως με τη γενετήσια, την αναπαραγωγική διαδικασία των ζώων. Τι σχέση όμως μπορεί να έχει η γενειάδα, η barbam, με την επιστημονική ικανότητα κάποιου «βαρβάτου», αφού το μούσι δεν κάνει το σοφό; Ποια είναι η πιθανή σχέση μεταξύ της γε­ νειάδας και ενός βαρβάτου αλόγου ή της αναπαραγωγικής ι­ κανότητας του χοίρου; Το Μεσαίωνα ευνούχιζαν μικρά παιδιά για να τα χρησιμο­ ποιούν αρχικά στο θέατρο σαν τραγουδιστές, επειδή διατη­ ρούσαν τη λεπτή παιδική φωνή τους. Αργότερα τα χρησιμο­ ποιούσαν για τη φύλαξη του γυναικωνίτη, του χαρεμιού (τουρ­ κική λέξη που σημαίνει το απαγορευμένο, ο απαγορευμένος χώρος). Έτσι, ο ευνούχος (από την ευνή, που είναι το συζυγι­ κό κρεβάτι) είναι ο φύλακας της ευνής, δηλαδή του κρεβατιού

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

της κυρίας. Αργότερα όμως, όταν οι ευνούχοι με τη νοημοσύ­ νη, τις ραδιουργίες και τις δολιότητές τους, απόκτησαν μεγάλη ισχύ, μεγάλη επιρροή στις αυτοκρατορικε'ς αυλές, η λέξη ευ­ νούχος για τους Βυζαντινούς, που κάνουν την αγουρίδα μέλι, αλλάζει πρόσκαιρα σημασία· δεν είναι πλέον ο φύλακας της ευνής, αλλά ο εύ-νοΰν-έχων, αυτός που έχει γερή αρματωσιά στο νου. Ο δυστυχής ευνούχος, όμως, «ό άνθρωπος δ ’ ούκ άνθρω­ πος» όπως τον ονόμαζαν, είχε ασθενική γυναικεία φύση και εστερείτο γενειάδος, έμενε σπανός, σε αντίθεση με τον γενειοφόρο, τον barbatus, που είχε σιυματική ρώμη και κοινωνική ανωτερότητα. Από τότε λοιπόν, από τα μεσαιωνικά χρόνια, κι όταν οι Μεγάλοι Ευνούχοι της Αυλής (ο Αέτιος, ο Σταυράκιος κ.ά.) έ­ χασαν την πολιτική ισχύ τους, ο βαρβάτος αρχίζει να υποδη­ λώνει τον δραστήριο, τον ικανό, το δυνατό, τον αναπαραγωγι­ κό, τον ικανό για αναπαραγωγή, σε αντίθεση με τον ευνούχο, το μονούχο, που ξανάγινε φύλακας της μονιάς (μονιά + έχω = μονούχος), της μοναχικής διαμονής ή της ευνής.

barbam: γενειάδα barbatus: βαρβάτος ευνή:ευνούχος «ευ-νοϋν-έχων» μονιά + έχων = μονούχος

Ο ιδιώτης Η λέξη ιδιώτης είναι η αντίθετη του πολίτη. Ο πολίτης είναι ο ελεύθερος, επειδή η πόλη τού έδωσε πολιτικά δικαιώματα και πολιτισμό (από τη λέξη πόλη παράγονται ο πολίτης και ο πολι­ τισμός). Ο ιδιώτης, αντίθετα, δεν συμμετέχει στα πράγματα της πόλης (η ιδιώτις πόλις είναι το αντίθετο της ηγεμονίδος πόλεως), δεν ασχολείται με τα κοινά, είναι άπειρος, αδίδακτος και αμαθής. Τη λέξη ιδιώτης τη συναντάμε σαν αντίθετη των λέξεων ποιητής, επιτήδειος εργάτης (στον Πλάτωνα), ρήτορας (στον Ισοκράτη), ασκημένος στρατιώτης (στον Θουκυδίδη), αθλητής (στον Αριστοτέλη), τεχνίτης (στον Πλούταρχο), μορφωμένος, πεπαιδευμένος (στον Ξενοφώντα) κ.λπ. (Βλ. Επίμετρο Α' τό­ μου Ιστορία μιας Λέξης.) Ιδιώτης είναι ο άξεστος, ο α-πολίτικος, ο α-πολίτιστος, ο φαύλος («φαΰλον καί ιδιωτικόν», διαβάζουμε στον Πλάτω­ να), ο γελοίος («ίδιωτικώς καί γελοίως», πάλι στον Πλάτωνα), αυτός που αμελεί τις σωματικές ασκήσεις («ίδιωτικώς τό σώ­ μα έχειν», στον Ξενοφώντα). Ιδιώτης είναι εκείνος που από μικροψυχία ή από συμφερο­ ντολογία, από ιδιοτέλεια, δεν ασχολείται με τα δημόσια, με τα κοινά. Αυτή είναι η μια έννοια. Η άλλη έννοια, όπως χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην ιατρική, είναι πως επειδή κάποιος πάσχει από εγκεφαλι­ κή βλάβη (παράλυση), αδυνατεί να αντεπεξέλθει, δηλαδή να

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

43

ασκεί τα πολιτικά του δικαιώματα. Ιδιωτεία είναι η εγκεφαλι­ κή πάθηση που εκδηλώνεται στην παιδική ηλικία με μωρία, με ε'κπτωση διάνοιας και ηλιθιότητα (idiot στα αγγλικά είναι ο η­ λίθιος, ο βλάκας). Το έργο του πολίτη στην πόλη είναι λειτουργία, είναι αυτός που προσφέρει ωφέλιμο έργο στο σύνολο. Το έργο του ιδιώτη είναι, κατά κανόνα, υπηρεσία [υπηρέτης είναι ο υπό τον ερέτη (ερέσσω σημαίνει κωπηλατώ), ο ανώνυμος, αλλοτριωμένος βοηθός κωπηλάτης]. Ο πολίτης λειτουργός οδηγεί το πλοίο της πόλης. Ο υπηρέτης δεν γνωρίζει τις κατευθύνσεις του. Τρα­ βάει μόνο κουπί.

πόλ-ος πόλ-ις πολ-ίτης πολ-ιτισμός αντίθετη: ιδιώτης «φαϋλον καί ιδιωτικόν» «ίδιωτικώς καί γελοίως» «ίδιωτικώς τό σώμα έχειν» ιδιώτης ιδιοτέλεια ιδιωτεία idiot λέιτος, λείτος (λαός) + έργο λειτουργός, λειτουργός λειτουργία ερέσσω = κωπηλατώ υπό τον ερέτην: υπηρέτης υπηρεσία

-

Τρελός - Ζουρλός - Μουρλός Παλάβρας - Παλαβός - Κουζουλός

Τρελός Τρεχάτος πηγαινοέρχεται (όπως ο Βέγγος στις ασπρόμαυρες ταινίες). Συνεχείς είσοδοι και έξοδοι, άνοδοι και κάθοδοι. Τρέχει ο νους του. Αρμενίζει ο λογισμός του. Τρέχα γύρευε. Είναι ο τρελός του χωριού. Ο τρελός της πό­ λης. Ο ένας τρέχει του σκοτωμού με διακόσια, επειδή πάσχει α­ πό μανία καταδιώξεως. Ο άλλος τρέχει στις δεξιώσεις ως παρατρεχάμενος. Μεγαλομανία κι αυτός. Ο τρίτος είναι θεομα­ νής, θεόληπτος και θεότρελος. Αυτός τρέχει στα μοναστήρια. Ο τέταρτος πάσχει από νοσομανία και υποχονδρία- τρέχει για εξετάσεις. Πετριά κι αυτή... Ο τρελός σχετίζεται με το τρέω, ρίζας *τρες, που σημαίνει τρέμω από φόβο και το βάζω στα πόδια- πηλαλώ. Απ’ την *τρες παράγεται ο τρη-ρός, που, σύμφωνα με τον Ησύχιο, εί­ ναι ο ελαφρός, δειλός, ταχύς. Τρήρων -σημειώνει ο λεξικογράφος- ονομάζεται η «δειλή περιστερά», από το τρειν, που είναι το φοβείσθαι, «δειλόν γάρ τό ζώον καί ταχύ». Τρέσαι λοιπόν απ’ την *τρες: το φυγείν και φοβηθήναι και τρέσσοντες είναι οι τρελοί, αυτοί που το βάζουν στα πόδια α­

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

45

πό φόβο, με την ε'ννοια όμως της ταχύτητας περισσότερο παρά της δειλίας.

Ζουρλός Ο ζουρλός στρέφεται σαν σβούρα. Είναι δηλαδή (σ)βουρλός, απ’ το σβουρίζομαι. Και απ’ το (σ)βουρλό ο ζουρλός, ο υπέρ­ μετρα ζωηρός με παραγωγές τη ζουρλοπαντιέρα και το ζουρ­ λομανδύα. Άλλη εκδοχή είναι να παράγεται ο ζουρλός από συμφυρμό των ζερβός και τρελός. Το πιθανότερο πάντως είναι να ανήκει η λέξη στο βενετσιάνικο λεξιλόγιο. Επειδή zourlon ονομάζεται αυτός που έχει cervellino leggero: ο ελαφρόμυαλος.

Μ ουρλός Για τον μουρλό υπάρχουν οι εξής εκδοχές: Να παράγεται απ’ τον μωρολόγο είτε από συμφυρμό των μωρός+λωλός ή να παράγεται απ’ την ενετική murlon το οποίο είναι και το πιθανότερο.

Π αλάβρας (παλαβός) Ο κενολόγος, καυχησιάρης, παλάβρας γλωσσικά διαφέρει απ’ τον ανισόρροπο παλαβό, όπως διαφέρει η παλαβομάρα απ’ την παλάβρα. Παλαβός σύμφωνα με μια εκδοχή είναι ο απολωλός - παλαλός - παλαβός. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή είναι: παλαιός -

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

46

παλαβός [απολωλός: μετοχή του απόλλυμι - παλαιός, λέξη αρ­ χαία]. Παλάβρα είναι η μεγαλαυχία, τα μεγάλα, κενού περιεχομέ­ νου λόγια, η κομπορρημοσΰνη. Και αυτό συμβαίνει διότι απ’ την ελληνική λέξη παραβολή παράγεται η λατινική parabola και απ’ αυτήν η ισπανική palavra. Παραβολή, απ’ το παραβάλλω: συγκρίνω, παραλληλίζω, εί­ ναι η σύγκριση και η αλληγορική διήγηση με ηθικό δίδαγμα. Ο παλάβρας συγκρίνει το μικρό του ανάστημα με όλους τους με­ γάλους της γης και μέσα απ’ τις αλληγορικές διηγήσεις του φαίνεται η μεγαλαυχία του.

Κουζουλός Ο κουζουλός ίσως παράγεται από το ουσιαστικό κοΰζα (που είναι η κουτσά: το κουτσό σταμνί ή η στάμνα χωρίς χέρι) με την κατάληξη -ουλός (όπως στρουμπ-ουλός). Έτσι, κουζουλός είναι ο κουλοχέρης/κουτσός, τρελός.

ΤΡΕΛΟΣ *τρες τρέ-ω = τρέμω από φόβο και το βάζω στα πόδια τρη-ρός = ελαφρός, δειλός, ταχύς τρήρων = περιστερά τρέσαι = το φυγείν και φοβηθήναι τρέσσοντες = οι τρελοί ΖΟΥΡΛΟΣ Α' εκδοχή σβουρίζομαι σαν σβούρα (σ)βουρλός ζουρλός

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Β' εκδοχή ζερβός + τρελός = ζουρλός Γ' εκδοχή ενετική zurlon con cervellino legger ΜΟΥΡΛΟΣ A' εκδοχή μωρολόγος = μουρλός Β' εκδοχή μωρός + λωλός = μουρλός Γ' εκδοχή απ’ την ενετική murlon ΠΑΛΑΒΡΑΣ - ΠΑΛΑΒΟΣ Α' εκδοχή απολωλός ->■παλαλός > παλαβός Β' εκδοχή παλαός-* παλαβός παραβολή ->■λατινική parabola -* ισπανική palavra ->· παλάβρα ΚΟΥΖΟΥΛΟΣ κουτσά, κοΰζα + κατάληξη -ουλός

47

Χαρισματικός Χαρισματικός είναι ο ηγέτης με την ακτινοβολούσα προσωπι­ κότητα, με τη διορατικότητα, που μάχεται διαρκώς.,, Η λέξη χαρισματικός παράγεται από ρίζα *χαρ (όπως η χάρις, το χαίρω και τόσες άλλες). Η ριζική σημασία της χαρ έχει δύο έννοιες που περιγρά­ φουν μεγάλα πάθη. Η πρώτη σημασία αναφέρεται στο λαμπρό, σπινθηροβόλο όμμα του. Η δεύτερη σημασία δε μένει στην επιφάνεια, αλλά πηγαίνει ακόμα βαθύτερα, σκιαγράφοντας αυτό το φλέγομαι, επιθυμώ τη χαρά της μάχης, τη χαρά του πολέμου. (Στο κοινοβούλιο λ.χ., στις δευτερολογίες των αρχηγών, στην προεκλογική εξέ­ δρα, στο κόμμα, θέτοντας εκτός κόμματος τους διαφωνούντες κ.ο.κ.) Έτσι, χάρμη στην Ιλιάδα ονομάζεται η άγρια χαρά των Τρώων ή των Ελλήνων αρχηγών που οδηγούν τ’ ασκέρια τους στο πεδίο της μάχης. Χάρμη είναι η λαχτάρα του πολέμου. Στην Οδύσσεια αυτή ακριβώς τη δεύτερη ριζική σημασία της χαρ την απεικονίζει ακόμα καλύτερα ο Όμηρος στο πρό­ σωπο του Χαροπού (απ’ την χαρ) λέοντα, που έχει την όψη του σημερινού χαρισματικού. Ο Χαροπός Χάρων, μάλιστα, απ’ την χαρ, ως κύριο όνομα, ο σημερινός χάρος (χάρων - χάρος) ονομάστηκε έτσι απ’ τα απαστράπτοντα και άγρια μάτια του.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

49

Χαρισματικός λοιπόν, απ’ το άγριο, λαμπρό, σπινθηροβόλο, φιλόμαχο και περιχαρές βλέμμα του είναι ο ηγέτης που τον λατρεύουν πολλοί και τον φοβούνται όλοι. Πολεμοχαρής, χαιρέκακος, λίγο αχάριστος στους φίλους· άφιλος και στις ιδιωτικές του στιγμές βρισκόμενος σε κατά­ σταση χαρμολύπης Η σανσκριτική hams, απ’ την har, περιλαμβάνει στο εννοιολογικό βάθος και πλάτος της τα παραπάνω χαρακτηριστικά.

*Χαρ Χάρ-ις Χαρ-ισματικός Χαίρω κ.ά. Ιον *Χαρ: λαμπρός, σπινθηροβόλο όμμα του Χαρ-οπού λέ­ οντα 2ον *Χαρ: χάρ-μη: χαρά της μάχης *Χαρ Χάρ-ις Χαρ-ισματικός Χαρ-οπός Χάρ-μη Χάρ-ων: χάρος Σανσκριτικά harus

Μεστός Με τον καιρό μεστώνουν οι σκέψεις και ωριμάζουν όπως οι καρποί των οπωροφόρων. «Στα μαλακά νερένια λειβάδια» της Ιλιάόας, από τη Βολισσό μέσα σε περιβόλια πορτοκαλιάς, η Μήτις... Ο Οδυσσεΰς, μετά ο γερο-Πρωτεύς στα ιχθύοντα κέλευθα. Κι αργότερα η Σοφία πώς μέστωσε; Έ να χρυσό κίτρο στο λαμπρό ήλιο της Ιωνίας ο νους του Ηρακλείτου, μεστός, ώριμος. Μεστόομαι σημαίνει πληρουμαι. Μεστός γίγνομαι τινός και μεστός ειμί. Η ρίζα είναι *μεδ, απ’ όπου μέδ-ι-μνος, το γνωστό μέ-τρο σταριού. Η ρίζα είναι *μεδ και *με, απ’ όπου το μέ-τρον. Με-στός ο νους, δηλαδή ο πλήρες το μέ-τρον έχων. Με­ τράει, μελετάει, σκέπτεται. Ενθυμούμαι στα Με-στά της Χίου τους Μέ-δοντες (Μέδοντες = Βουληφόροι). Μέδω = άρχω. Κι ανάμεσά τους το με­ γάλο Χίο Αοιδό απ’ την Βολισσό. «Σκέψη που μέστωσες με τον καιρό», όπως έλεγε ο μακα­ ρίτης ο Βάρναλης. Ωριμάσαμε... Αυτό το βλέπουμε και στα παιδιά μας. Παρά την γκρίνια μας έχουν μια τέλεια γλωσσική αίσθηση. Τα σημερινά Ελληνόπουλα γνωρίζουν ότι γλώσσα σημαίνει λαός, γλώσσα σημαίνει ελευθερία, γλώσσα σημαίνει Ελλάδα.

Ο κύριος Το επίρρημα κυρίως παράγεται από τη ρίζα κυρ, απ’ όπου οι λέξεις: κύρος, κυρόω και κύριος. Κύρος είναι η ύψιστη εξουσία, η δύναμις, το αξίωμα. Η α­ ντίστοιχη λατινική λέξη είναι potestas. Ακόμα κύρος ονομάζε­ ται η επι-κύρωση, και από κει η ισχύς, η ασφάλεια, η βεβαιότης που παρέχει το επικυρούμενο, το κυρωθέν, σε αντίθεση με το ά-κυρο (το α είναι στερητικό), με αυτό δηλαδή που στερεί­ ται κύρους, επειδή δεν κυρούται. Κυρόω πάει να πει κάνω κάτι έγκυρο, ισχυρό. Σημαίνει ε­ πίσης εκτελώ/ορίζω, εκτελώ τους σκοπούς μόυ και, στην παθη­ τική, νομιμοποιούμαι, ορίζομαι. Κύριος (από το κύρος) αρχικά είναι ο κυριεύων. Στη συνέ­ χεια, αυτός που έχει την κυριότητα πάνω σ’ αυτά που κυρίευσε αυτός ο ίδιος ή κάποιος πρόγονός του. Χάρη στην κυριότητα, την περι-ουσία, έχει εξ-ουσία και γι’ αυτό κοινωνική παρ-ου­ σία, γεμάτη κύρος. Κύριος ειμί πάει να πει έχω εξουσία και δικαίωμα να πράξω κάτι ως δεσπότης. Ο δεσπότης παράγεται από τη ρίζα πα, πότις ή πόσις είναι ο άνδρος, ο νόμιμος σύζυγος (ο κύριος στα σανσκριτικά είναι patis και στα λατινικά potis). Από την ίδια ρίζα η πότνια (η «τάν ερώτων πότνια» Αφροδίτη, η πότνια Ή ρα, αι πότνιαι Δήμητρα και Κόρη, κ.ο.κ.), η δεσπότνια (δέ­ σποινα). Κύριος, για την ελληνική αντίληψη, δεσπότης, είναι ο πότις,

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

52

ο πόσις αυτής της Δά -» της Γά -» της Γης, ο Πόσις-Δά ->■ ο Ποσιδάν ->■ο Ποσειδών. Όπως φαίνεται, αρχικά, κύριοι ονομάζονται οι θεοί. Η ε­ πωνυμία αυτή αναφέρεται στον Κρόνο, στο Δία και στον Ερμή. Κυρία ονομάζεται η Άρτεμις. Στη συνέχεια κύριοι ονομάστηκαν οι θνητοί που απέκτη­ σαν κυριότητα. Κυριότητα ονομάζεται η εξουσία, το κράτος και η περιουσία. Από τις έγκυρες -τις επικυρωμένες και γι’ αυτό γεμάτες κύρος- βουλές του κυρίου παράγεται και το επίρρημα κυ­ ρίως, που αρχικά σημαίνει κανονικώς, ομαλώς, νομίμως και στη συνέχεια ακριβώς, σωστά, το «κυρίως αυτό» ή «κυρίως το άλλο», όπως το χρησιμοποιούμε σήμερα όποτε κυριολε­ κτούμε χωρίς μεταφορές πάνω στις έγκυρες απόψεις, πάνω στις έγκυρες γνώμες που κυριαρχούν. Διαφορετικά λέμε ά­ κυρα, με τον υπαρκτό κίνδυνο να υποστούμε κυρώσεις.

*Κνρ Κύριος Κύρος Κυρόω Κυρίως Πόσις της Δα -> Γα -+ Γης Πόσις - Δα -> Ποσιδάν -> Ποσειδών* *Κυρ Κύριος Κυρίως Έγκυρος Έγκυρες απόψεις Άκυρο

Ο σοβαρός

Σοβαρός στις μέρες μας είναι ο επιβλητικός, ο λιγόλογος, ο βαρύς, πολλές φορές ο αυστηρός, και γι’ αυτό ο αξιόλογος, ο αξιοπρεπής, ο σπουδαίος. Οι αρχαίοι είχαν λίγο διαφορετική άποψη, γιατί στην ελλη­ νική πόλη, όπου υπάρχει πολίτης και πολιτισμός, δε χρειάζε­ ται τέτοια σοβαρότητα και αυστηρότητα όπως την εννοούμε ε­ μείς οι σημερινοί. Άλλες εποχές, άλλη θρησκεία, άλλα ήθη, άλλα έθιμα. Έτσι, αυστηρός (από το αρχαίο αύω, που σημαίνει ξηραί­ νω) είναι ο δριμύς, ο τραχύς, ο πικρός, ο στριφνός, ο δύσκο­ λος, ο άκομψος και ο σοβαρός. Το αρχαίο επίθετο σοβαρός παράγεται από το ρήμα σοβέω-σοβώ, που παράγεται από ρίζα oFeF, απ’ όπου και το σεύω, το διώκω, κυνηγώ και το λεξίδιο σου, που, όπως μας λέει ο Αριστοφάνης, είναι η κραυγή για το διώξιμο των πτηνών. Έτσι, σοβέω πάει να πει διώχνω τα πτη­ νά λέγοντας σου-σου («σοβέω τάς άλεκτρυόνας», διαβάζουμε σε μια κωμωδία, και «ου σοβήσετ’ έξω τάς όρνιθας άφ’ η­ μών», στον Μένανδρο- «σοβέω τέττιγας» σημαίνει κάνω τα τζιτζίκια να σωπάσουν, κ.ο.κ.). Το σοβέω έχει ακόμα τη σημασία του διώχνω με τη βία, με ορμή, του ταράζομαι, συγκινούμαι και, τέλος, του σείομαι κα­ θώς περπατώ με μεγαλοπρέπεια, βαδίζοντας στην Αγορά κα­ τά τρόπο πομπώδη, επίσημο (όπως η Μαντάμ Σουσού).

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Σοβέω λοιπόν σημαίνει βαίνω υπερήφανος και μεγαλό­ πρεπός, διώχνω στο πέρασμά μου. Έτσι, σοβαρός είναι ο ορμητικός, ο σφοδρός, ο ταχύς, ο υ­ περοπτικός, ο επιδεικτικός. Και το ομόρριζο σεύω, απ’ την oFeF, το διώκω, κυνηγώ αλ­ λά και το λεξίδιον σου. Για τους αρχαίους, ο σοβαρός (ο διώκτης των πτηνών) έχει την έννοια που δίνουμε εμείς οι σημερινοί για το σοβαροφα­ νή, τον πομπώδη, για κείνον που κάνει τον σπουδαίο. Σο­ βαρός στον Πλάτωνα είναι ο συκοφάντης. Για τους Βυζα­ ντινούς σοβαρότητα είναι η αλαζονεία και σοβαρόφρων ονο­ μάζεται ο αλαζών. Τέλος, αποσοβέω (από την πρόθεση από+σοβέω) σημαίνει αποδιώχνω, απομακρύνω (για παράδειγμα, ο κίνδυνος απεσοβήθη). Σοβέω: βαίνω υπερηφάνως και μεγαλόπρεπός, διώχνω. Σοβαρός: ορμητικός, σφοδρός, ταχύς, υπεροπτικός, υπερή­ φανος, επιδεικτικός. Σοβέω-ω *Φ ί

σεύω = διώκω, κυνηγώ σου

Στενοχώρια Καθετί στενό-χωρο (απ’ τις στενός, χώρος) είναι πηγή στενο­ χώριας- δυσφορίας, θλίψης, άγχους. Στενότητα είναι η ιδιότητα του στενού: η στενότητα χρημά­ των, το στενό δωματιάκι, οι στενοκέφαλοι, οι στενόμυαλοι άν­ θρωποι με την περιορισμένη αντίληψη- οι επιμένοντες στις φανερά παράλογες γνώμες τους- οι στενόκαρδοι γείτονες, δα­ νειστές, προϊστάμενοι. Ακόμα οι στενοί συγγενείς, που είναι σαν τους στενούς κορ­ σέδες, μας κάνουν να στενάζουμε και να αναστενάζουμε λέ­ γοντας στενέψανε τα πράγματα. Ο στεν-ό-ς, *orev-Fo-g, και το στέν-ω, της IE *sten-io, ο στεν-αγμός και ο αναστεναγμός είναι γνώρισμα των... Ινδοευρωπαίων παλαιόθεν. Έτσι, Stan-ami στα σανσκριτικά σημαίνει θρηνώ, αναστενάζω. Stenan στα αγγλοσαξωνικά. Stenu στα λιθουανικά. Stynia στα αρχαία σκανδιναβικά. Stohnen στα γερμανικά. Οι λαοί στενάζουν κάτω απ’ τους στενόκαρδους ποιμένες τους κι αναστενάζουν, όπως ο μυθικός Στέντωρ της Ιλιάδας. «Στέντορι είσαμένη μεγαλήτορι χαλκεοφώνω, ός τόσον αύδήσασχ’ δσον άλλοι πεντήκοντα- Αιδώς, Άργείοι...» (Ε 785) γράφει ο Όμηρος, δηλαδή παρόμοια με τον χαλκόφωνο

56

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

τον Στέντορα, που σαν πενήντα ανθρώπων έβγαζε φωνή κα­ θώς βρυχιόταν... για να πει (η Ή ρα) «Αιδώς Αργείοι, βασι­ λιάδες, ποιμένες...» Οι ποιμένες λαών είναι *sten-to- [*ster-gh-] σκληροί, ισχυ­ ροί, στερεοί, άκαμπτοι, οδηγούν μέσα από στεν-ωπούς, από στενές διόδους, από στενά περάσματα το στονό-εν, το πλήρες στεναγμών ποίμνιο. Η στενωπός, η στενή οπή που επιβάλλει τη λιτότητα, είναι πηγή στενοχώριας και άγχους.

*στεν IE *sten-io *στεν-Γο-ς στεν-ό-ς στεν-αγμός σανσκριτικά stan-ami: θρηνώ, αναστενάζω stenam αγγλικά stenu λιθουανικά stynia σκανδιναυικά stohnen γερμανικά στέν-τωρ

Σύκο, συκώτι, συκοφάντης Πνέει άνεμος κακίας και συκοφαντίας. Βροχή οι μηνύσεις για συκοφαντική δυσφήμιση. Μας πρήξανε το συκώτι. Τι σχέση έ­ χει η συκοφαντία με το συκώτι; Και όμως έχει! Το συκώτι και η συκοφαντία παράγονται από το σύκο, τον καρπό της συκιάς. Το ήπαρ, το συκώτι, ανέκαθεν οι Έλληνες το θεωρούσαν έδρα παθών: θυμού («μου έπρηξες το συκώτι»), φόβου («μου ’κοψες τα ήπατα»), τρυφερότητας («ήπάτιον εμού», «σπλάχνο μου») κ.ο.κ. Οι Αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τη λέξη ήπαρ με τον τρόπο που εμείς σήμερα χρησιμοποιούμε την καρδιά. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που ο γύπας έτρωγε το σηκώτι του Προμηθέα. Συκωτός είναι αυτός που τρέφεται και παχαίνει με σύκα. Ή παρ συκωτό ονόμαζαν το συκώτι ζώου που πάχαινε με σύ­ κα. Οι Έλληνες των ρωμαϊκών χρόνων έλεγαν «ήπαρ χοίρων συκωτών». Οι μεταγενέστεροι χρησιμοποιούσαν τη λέξη συκωτόν αντί της λέξης ήπαρ. Στη συνέχεια το συκωτόν έγινε συκώτιον, απ’ όπου το συκώτι, η συκωταριά και τα συκωτάκια. Ο συκοφάντης, η συκοφαντία και ο συκοφαντίας άνεμος του Αριστοφάνη παράγονται από το σύκο + φαίνω. Συκο­ φάντης ήταν αυτός που κατήγγελλε στο δικαστήριο των Αθη­ νών αυτόν που έκανε εξαγωγή σύκων από την Αττική, πράγμα που ήταν απαγορευμένο. Ακόμα συκοφάντης ήταν αυτός που κατήγγελλε κάποιον συκολόγο, κάποιον που μάζευε σύκα από

58

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

τις ιερές συκιές της Αττικής. Όπως φαίνεται, η λέξη συκοφά­ ντης αρχικά σήμαινε τον φανερώνοντα σύκα. Αργότερα πήρε την έννοια αυτού που ασχολείτο με ψευδείς κατηγορίες και διαβολές.

ήπαρ συκώτι ήπαρ συκωτό = ήπαρ ζώου που πάχυνε με σύκα «ήπαρ χοίρων συκωτών» συκο+φαίνω = συκοφάντης

Λιμός

*Λαι-μός, *λαέ-μαργος, *λί-αν (ομόρριζες απ’ τις *λαί, *λί). */1α/-μός, αδηφάγος- άγριος, αχαλίνωτος, αναιδής. Όλο *Λη-ν καί *Λη-ν (δωρικά το θέλειν). Εθε'λει, θέλει- εθελοντής σ’ όλα. Έ χει *λι-μό (*λιπ-μό), *λ/-μα. Είναι *λι-μβρός (=λαίμαργος). Μι-μβίζεται: *λι-μπίζεται. Πάσχει από βου-*λ/-μία: έχει πείνα, *λ<-μό βοός (βοδιού). Γι’ αυτό εκ-*λι-παρεί τους μαγεί­ ρους για να αυξάνει το *λ/-πος του. Παρακαλεί: *λι-παρώς: επιμόνως, με κολλώδη φωνή λες και *λι-μο-κτονεί (*λι-μός + κτείνω). Το *λί-πος του έ-*πη-'ξε, έγινε *πά-χος (ομόρριζες του *πήγ-νυμι). Ο *ανχ-ψ του *κανχ-άται και *ευχ-εται. *Καυχ-τ\ματίας. Ο *τραχ-ηλός του *τρέχ-ει, στις.... κατσαρόλες. Στο τέλος πνίγεται στο *λί-πος του. Γίνεται... *λίπ-ασμα της γης. *Λαλ-ος (φλύαρος) *λαι-μός. Εις το *λα-λείν άριστος.

*Λι, *Λαί Λί-αν Λαι-μός Λαί-μαργος

60

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Λη-ν (:δωρικά θέλειν) Λι-μός (λίπ-μος) Λί-μα Λι-μβρός (= λαίμαργος) Λι-μβίζεται (=λι-μπίζεται) Εκ-Λι-παρεί, Λι-παρώς Αί-πος *Πήγ-ννμι Πή-ζω Πά-χος *Αυχ Αυχ-ήν *Κανχ-όμαι Εΰχ-ομαι *Τραχ Τράχ-ηλος Τρέχ-ω* *Λ ι

Αί-πος Λί-πασμα

Κομψός «Απόψε κάνεις μπαμ...» λέει το γνωστό άσμα για κάποιαν ή για κάποιον *κο-μ-[π-ο]-ο: κομ[ψ]ό, καλοντυμένο που μόλις βγήκε απ’ το κομμωτήριο. «Απόψε κάνεις *κό-μ-π...» μπορεί να έλεγε και ο άνθρω­ πος του Ομήρου. Κό-μ-π τότε (και μπαμ σήμερα) είναι φτιαχτές λέξεις πάνω στο ίδιο θέμα που παράγονται απ’ τον επαναλαμβανόμενο ήχο κο-μ-π, κο-μ-π. Όπως η *τνπ παράγει τις τυπ-τω και τυμ-πανο, έτσι και η *κο-μ-π παράγει πρώτον τις *κο-μ-π-άζω κομπ-άζω, *κο-μ-πασμός κομπ-ασμός, *κο-μ-π-αστής κομπ-αστής, και δεύτερον τις *κο-μ-[π-σ]-ός κομ-[ψ]ός, *κο-μ-[π-σ]-εΰω κομ-[ψ]ευω, *κο-μ-[π-σ]-ότητα κομ-[ψ]ότητα. Κό-μ-π-ος στην αρχαία ονομάζεται ο ισχυρός κρότος που κάνει μπαμ. Γι’ αυτό, το ρήμα κομπ-έω, αρχικά, στον Όμηρο, σημαίνει κτυπώ - κλαγγάζω - βροντώ - ηχώ δυνατά. Από τον Αισχύλο και τον Πίνδαρο όμως το κομπ-έω δεν σημαίνει ηχώ, κάνω μπαμ, αλλά κομπ-άζω με το παρουσιαστικό μου, με τον «αέρα» μου, με την ωραία μου κόμμωση, που κάνει μπαμ. Κομψός είναι ο χαριτωμένος και καλαίσθητος άνθρωπος. Του αρέσει η κομψότητα, οι τρόποι του και τα λόγια του έχουν χάρη, είναι κομψοεπής, καλλιεπής, χαριτολόγος και γλαφυ­ ρός. Στα αρχαία χρόνια «κομψός περί τι» ονομαζόταν ο ευφυής

62

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

και με σκωπτική σημασία η λέξη αποδιδόταν στους Σοφιστές, επειδή ήταν λεπτολόγοι και ακριβείς στα λόγια και στις πρά­ ξεις τους. Έτσι, μίλαγαν για κομψά σοφίσματα, για κομψότε­ ρους λόγους κ.ο.κ. Κομψό είναι το γλαφυρό, το νόστιμο, το αστείο και κομψο­ τέχνημα το κομψό έργο τέχνης. Κομψότητα ονομάζεται η λε­ πτότητα, η χάρις, η γλαφυρότητα, ιδιαίτερα του προφορικού ή του γραπτού λόγου. Κόμψευμα λέγεται ο κομψός τρόπος και κομψεύω σημαίνει λεπτολογώ/σοφίζομαι, στην ενεργητική και προσποιούμαι τον κομψό/αγαπάω την επίδειξη, στην παθητι­ κή, κομπάζω.

ήχος κο-μ-π ήχος τυπ- τνπ- (τύπ-τω, τύμ-πανο) κο-μ-π κο-μ-π-άζω = κομπ-άζω κο-μ-[π-σ]-ός = κομ-[ψ]ός κο-μ-[π-σ]-ότητα = κομ-[ψ]-ότητα

Ενοχλώ Τις λέξεις ενοχλώ, παρενοχλώ, όχληση, παρενόχληση, οχλη­ ρός, ενόχληση, ενοχλητικός τις χρησιμοποιούμε κάθε μέρα, καθώς ανενόχλητοι, σ’ αυτή την πόλη, σε κάθε μεγάλη πόλη, στις γνωστές συνθήκες, δε μένει κανείς. Όλο και κάτι θα τα­ ράξει την ηρεμία μας. Πότε μας ενοχλεί ο γείτονας, με τη δυνατή μουσική, πότε μας ενοχλούν τα κομπρεσέρ, οι εκσκαφείς. Πότε μας ενοχλεί ο περαστικός με το όχημά του, με τη μηχανή του. Πότε μας ενο­ χλεί ο μικροπωλητής με τα μεγάφωνα- όλο και κάτι θα συμβεί. Και καθώς βρισκόμαστε σε κατάσταση εκνευρισμού απ’ ό­ λες αυτές τις οχλήσεις, αρχίζουν τα ενοχλήματα απ’ την καρ­ διά, τα ενοχλήματα απ’ το έντερο, καθώς σωματοποιούμε τη δυσάρεστη ενόχληση που μας δυσαρεστεί τόσο. Οι λέξεις αυ­ τές οχλώ, εν-οχλώ, παρ-εν-οχλώ, οχληρός, εν-οχλητικός, ανεν-όχλητος, παράγονται από ρίζα *Fs%, σανσκριτικά vah-ami και σημαίνει οχέω δηλαδή άγω, οδηγώ. [Απ’ το οχέω: το όχη­ μα των επ-οχ-ουμένων, αυτών που κινούνται με αμάξι, με μη­ χανή], Η ρίζα *Fex είναι αρκετά γόνιμη- παράγει τρεις οικογένει­ ες λέξεων: Στην πρώτη ανήκει το οχ-λέω που σημαίνει κινώ, μετακινώ, ανυψώνω, μετακομίζω κάτι με μοχ-λό. Οχ-λεύς ονομάζεται ο μοχ-λός. Στη δεύτερη ανήκει το οχ-λέω με τη σημασία του εν-οχλώ,

64

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

ταράσσω. Επίσης εν-οχλώ, παρ-εν-οχλώ, εν-οχ-λητικός, αν-ενόχλητος και η σημαντική όχ-λος. Όχλος ονομάζεται το πλήθος του λαοΰ που κινείται ατάκτως· ο θόρυβος και η βοή των ανθρώπων αυτών. Με την πολιτική σημασία όχλος ονομάζεται απ’ τους αρι­ στοκράτες (απ’ τους λίγους διοτρεφείς, άνακτες βασιλιάδες και άλλους ποιμένες) το πλήθος της κατωτάτης τάξεως του λα­ οΰ. Απ’ τον όχλο παράγονται η οχλαγωγία· η θορυβώδης συνά­ θροιση λαοΰ, ο θόρυβος από πολλές φωνές, η οχλοκρατία: η πολιτική επικράτηση του όχλου κ.ά. Στην τρίτη οικογένεια λέξεων ανήκει το όχος, στον πληθυ­ ντικό τα όχεα: τα οχήματα- άμαξες, άρματα κ.ο.κ. Οχέω ση­ μαίνει άγω, οδηγώ και οχέομαι: φέρομαι, εποχούμαι, ταξι­ δεύω. Απ’ τον όχο παράγεται ακόμα ο οχ-ετός: οχετός: ο αγωγός, το οχ-ετεΰω: οχ-ετεΰω, διοχετεύω, παρ-οχ-ετεύω, και ο γαιήοχος θεός, «ό κινών τήν γην». Τα όχεα οχήματα πάντως στις μέρες μας είναι πηγή οχλή­ σεων και παρενοχλήσεων.

*Ρεχ σανσκριτικά vah-ami = οχέως: οδηγώ όχημα* *Ρεχ [Α] οχ-λέω οχ-λεύς = μοχ-λός [Β] οχ-λέω = εν-οχλώ παρ-εν-οχλώ εν-οχλητικός όχλος οχλαγωγία

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

[Γ] όχος, όχεα = οχήματα οχέομαι = εποχούμαι, ταξιδεύω οχετός, διοχετεύω γαιή-οχος

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Λστυ -Α στός

Το Άστυ παράγεται από ρίζα *vas που έχει την έννοια του οικείν. *Vas-tu στα σανσκριτικά ονομάζεται ο οίκος, η έδρα, ο τό­ πος. Απ’ την ίδια ρίζα προέρχεται και ο ΡασιΕός: Αστός «ό έν τώ άστει οίκων». Η έννοια του άστεος δεν αναφέρεται μόνο στον κατοικημένο χώρο της πόλης (δημόσια κτίρια, δρόμοι, κήποι, ανδριάντες, κ.λπ.), αλλά περιλαμβάνει και τις λειτουργίες που προσέφερε τότε στους πολίτες-αστοΰς. Ο αστός, ο Πλακιώτης, αυτός που μένει στην Πλάκα, στην παλαιότερη συνοικία των Αθηνών, στο πάλαι ποτέ κλεινόν ά­ στυ, «έχει πλάκα» για τον χωρικό της Μεσογαίας. Αυτό συμβαί­ νει γιατί ως αστός έχει μιαν αστέιαν -» αστείαν συμπεριφορά: με τους χαριεντισμούς του, με τη λεπτότητά του, με τα νάζια του, με την κομψότητά του. Είναι αστός + αστέιος -+ αστείος για την πλειοψηφία των πολιτών που είναι χωρικοί. 'Οταν η πόλις αργότερα ονομάζεται χώρα, ο χωραΐτης, ο κά­ τοικος της χώρας, εξακολουθεί να διακρίνεται από το χωριάτη, τον κάτοικο των χωριών, ως προς τους τρόπους του και τη συ­ μπεριφορά του, γιατί ο χωραΐτης χωράίτευει -> χωρατεύει, λέει χωρατά κι αστεία, και γι’ αυτό «έχει πλάκα».

Λαός Από τη μυθολογία ξέρουμε ότι όταν ο Δίας θέλησε να αφανί­ σει το χάλκινο γένος των ανθρώπων, με το γνωστό κατακλυ­ σμό, ο Δευκαλίων, γιος του Προμηθέα, έφτιαξε μια ξύλινη κι­ βωτό, έβαλε μέσα όλα τα αναγκαία και κλείστηκε κι αυτός μέ­ σα, μαζί με τη γυναίκα του, την Πΰρρα. Ο Ζευς άνοιξε τους ουρανούς και όλη η Ελλάδα πλημμύρισε. Ο Δευκαλίων εννιά μέρες και εννιά νύχτες περιπλανιόταν με την κιβωτό σ’ αυτή τη θάλασσα. Τελικά άραξε στον Παρνασσό. Ό ταν η βροχή σταμάτησε, βγήκε έξω και θυσίασε στο Δία. Ο Ζευς του έστει­ λε τον Ερμή και του επέτρεψε να ζητήσει ό,τι ήθελε. Ή θελε ανθρώπους! Ο Ζεύς τότε διέταξε τον Δευκαλίωνα να πάρει πέτρες και να τις πετάξει πίσω του. Οι πέτρες που πετούσε ο Δευκαλίων έγιναν άντρες και οι πέτρες που πετούσε η Πύρρα γυναίκες. Ο λαός παράγεται από τη ρίζα Xaf, απ’ όπου η λέξη λάας, που σημαίνει λίθος (λάες είναι οι λίθοι που έριπταν οι πολεμι­ στές «λάας άναιδής», δηλαδή «βράχος ξεδιάντροπος», ονομά­ ζεται στην Οδύσσεια ο λίθος του Σισύφου· το «μίν λάαν έθηκεν», δηλαδή «μετέβαλε αυτήν σε λίθο», είναι είδος θεϊκής τι­ μωρίας). Με την ενέργεια του Δευκαλίωνα λάας άρχισε να σημαίνει πλήθος ανθρώπων, λαός. Στην Ιλιάδα λαός είναι ο στρατός («λαός Αχαιών», «στρα­ τός λαών» και «έθνος λαών»). Ακόμα αναφέρονται οι αγρότες («λαοί άγροιώτοις») και οι ναυτικοί («ναυτικός λειός»), Ο

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

«χειρώναξ λειός» (από το χειρ + άναξ) είναι αυτός που είναι βασιλιάς στα χέρια του, χεροδύναμος, χερομάχος, και ο «πολύς λειός» είναι το πλήθος. Λαοκρατέομαι σημαίνει δημοκρατέομαι. Λαοπρεπής σοφία είναι η αρμόζουσα στο λαό σοφία. Λαοφόρος («λαοφόρον καθ’ οδόν» στον Όμηρο) είναι ο φέρων τον λαό, απ’ όπου και η ση­ μερινή λεωφόρος και το λεωφορείο.*

*AaF Λάας = λίθος Λαός Λειός Λαο-φόρος Λεωφόρος Λεωφορείο

Ισότητα Από τη ρίζα *FtoF παράγονται η σανσκριτική *vish (=χωρίζειν, διαιρείν) και η ελληνική *ioF-og: ίσος. Ο Κλεισθένης χώρισε, διαίρεσε το σύνολο των πολιτών σε δέκα φυλές, για να εναλλάσσονται όλοι και για σύντομο χρό­ νο στη διακυβέρνηση της Πόλης [η θητεία του Προέδρου της Δημοκρατίας, λ.χ., διαρκούσε μια ημέρα.] Έτσι, χάρη στην πράξη που περιγράφει η *vish (vis) οι πο­ λίτες γίνονται *ioF-oi: ίσοι. Από τον *ioF-o παράγεται το ισάζω: κάνω κάτι ίσο (αυτό που έκανε ο Κλεισθένης), η αρχαία ισάσθαι που σημαίνει κληρούσθαι (η εκλογή των αρχόντων με τον κλήρο) και η ίσσος: η γαλήνη, η κοινωνική γαλήνη που επήλθε με την ισο-μοιρία (ισομοιρέω σημαίνει μοιράζομαι εξίσου- ίσο μέρος λαμβά­ νω) και με την ισο-νομία. Ο εξ-ισωτής Κλεισθένης (αυτός που ισόει και ισάζει) απο­ φάσισε η καθεμιά από τις δέκα νέες φυλές να απαρτίζεται στο ένα τρίτο του πληθυσμού της από Παράλιους-Μεσόγειους και Ορεινούς. Η *FisF-ος: ίσος άρχισε να αυξάνει το βάθος και πλάτος του νοήματος της και σημαίνει «ομαλός, δίκαιος, ορθός». Αυτά συνέβαιναν στα χρόνια της άμεσης δημοκρατίας. Με την κατάλυσή της αρκούμεθα πλέον στο επίρρημα του επιθέ­ του ίσος που είναι το: ίσως με -ω- και που σημαίνει: είναι πι­ θανόν, ενδεχόμενο.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

73

Ίσως να ’ναι κι έτσι, να... υπάρχει ισο-νομία λ.χ., δηλαδή ι­ σότητα μπροστά στο νόμο, στα χρόνια της έμμεσης δημοκρα­ τίας που ακολούθησε.

*FioF σανσκριτικά: *vish (=χωρίζειν, διαιρείν) *ισΡ-ος: ίσος ισάζω: κάνω κάτι ίσο ισάσθαι: κληρούσθαι ίσος: κοινωνική γαλήνη *FiaF

ίσος: ομαλός, δίκαιος, ορθός.

Ομόνοια Η αρχαία λέξη ομόνοια παράγεται απ’ τον ομόνοο και ο ομόνοος απ’ τις ομού α' συνθετικό και νόος-νους β' συνθετικό. Υπάρχει και το ρήμα ομονοέω-ώ που σημαίνει έχω ομόνοια με αντίθετο το διχονοέω επειδή υπάρχει διχόνοια. Η διχόνοια, και αυτή λέξη αρχαία, παράγεται απ’ το δίχα α' συνθετικό και νοέω-ώ β' συνθετικό. Το ομός σημαίνει ενότητα. Το δίχα σημαίνει διαίρεση. Ομός είναι ο αυτός- ο εις, ενώ δίχα σημαίνει χωριστά- διχάζω διαιρώ εις δυο. Το δΐε = δΡ-is, δι-σσός είναι ομόρριξο των δί-χα, διχάζω, διχασμός. Η σανσκριτική ρίζα είναι *dvi. Απ’ αυτή παράγεται η *όι και απ’ τη *όι τα 6is και δί-χα. Το επίρρημα δις σημαίνει δυο φορές και χρησιμοποιείται ως πρώτο συνθετικό σε πολλές λέ­ ξεις όπως: δισήμαντος < δις + σημαίνω δισθενής < δις + σθένος δίστηλος < δις + στήλη δισυπόστατος < δις + υφίσταμαι δίτομος < δις + τόμος δίτροχος κ.ο.κ. Υπάρχει και ο δι-σσός: διττός: ο διπλός. Από την IE *somog παράγεται η *σαμ και απ’ αυτή ο ομός: ο αυτός, ο ίσος, ο όμοιος και η συγγενική αμός: ο εις.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

75

Σανσκριτικά samah (απ’ την *somos)\ ο ίσος, όμοιος, ο αυ­ τός. Λατινικά similis: όμοιος. Γερμανικά der samo: ο αυτός. [Εις] λοιπόν το πρώτο συνθετικό της ομόνοιας ο ομός. [Δυο] το πρώτο συνθετικό της δι-χόνοιας. Από τις *somos: ομός παράγεται ακόμα ο ομαλός (το ομαλί­ ζω, ομαλύνω: κάνω κάτι ομαλό, ισιάζω. Η ομαλότητα, ο ομαλός πολιτικός βίος) και το ομοιόω, ομοιάζω, η μεταγενέστερη εξομοίωσις κ.ά. Εξομαλύνω, απ’ τις εξ+ομαλύνω, σημαίνει ισιάζω όταν εξο­ μοιώνω τους εργαζόμενους πολίτες λ.χ. τοποθετώντας σε όμοια τάξη, σειρά με διάφορα εξομοιωτικά μέτρα στους μισθούς, στις συντάξεις, στις καταβολές. Αντίθετη της εξομάλυνσης είναι η εκτράχυνση που είναι πηγή ανωμαλίας και διχόνοιας. Η ομόνοια προϋποθέτει την εξομοίωση, την εξομάλυνση. Να μην ξεχνάμε ότι «πενία ποιεί στάσιν και κακουργίαν» και ότι το στασιάζω έχει αντίθετο το ομονοέω-ώ, το έχω ομόνοια.

ομού + νόος = ομόνοος ομόνοια ομονοέω διχόνοια *dvi *όι δι-s δί-χα, δι-χάζω, δι-χασμός δι-σσός *som0g *σαμ ομός: ίσος, όμοιος ομαλός ομοιόω, ομοιάζω

Ο ιθαγενής αδελφός Η λέξη ιθαγενής είναι συνθέτη και παράγεται από το ιθύς, που είναι ο ευθύς (στην αττική διάλεκτο ο ιθύς προφέρεται ευ­ θύς) και το γένος. Ιθαγενής είναι αυτός που έρχεται κατευθεί­ αν από το γένος, δηλαδή από νόμιμο γάμο. Οι ιθαγενείς, οι ιθαγεννημένοι, οι εκεί γεννημένοι απαρτίζουν την ιθύνουσα τάξη. Ιθαγενής είναι ο γνήσιος, με αντίθετη έννοια τον νοθαγενή, που είναι ο νόθος υιός ή η νόθος κόρη, που γεννιέται α­ πό πόρνη, από δούλη, από παλλακίδα ή από ξένη γυναίκα, α­ πό γυναίκα αλλόφυλη. Το γνήσιο κύημα λέγεται ιθαγενές κύη­ μα, με αντίθετη έννοια το έκτρωμα. Ιθαγενής είναι και μετα­ φορικά ο γνήσιος (για παράδειγμα, ιθαγενής Νότος είναι ο γνήσιος Σορόκος). Ο ιθαγενής είναι ο αδελφός μας. Ο αδελφός παράγεται α­ πό το αθροιστικό α+δελφύς (αδελφύς ->· αδελφός). Δελφύς ο­ νομάζεται η μήτρα (δίδελφυς μήτρα αναφέρεται στην ιατρική ορολογία). Συνεπώς αδελφός είναι ο γεννημένος από την ίδια μήτρα, γι’ αυτό αδελφοί ονομάζονται οι γιοι της ίδιας μάνας και όχι οι γιοι του ίδιου πατέρα από διαφορετική μάνα. Αυτό είναι ένα κατάλοιπο της μητριαρχίας (όπως η εγγραφή στα μητρώα αρρένων και όχι στα πατρώα). Μητρώος είναι αυτός που ανήκει στη μητέρα. Μητρώα έλε­ γαν τα δικαιώματα της μητρός. Μητρώον μόριον ονόμαζαν τη μήτρα. Ιερόν Μητρώον λέγεται ο Ναός της Δήμητρας, της ΔαΜάτερ στη δωρική διάλεκτο (δα είναι η γη, όπως λέμε δα-πε-

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

77

δίο -> δάπεδο). Έτσι Δα-Μάτερ ->■ Δή-Μήτερ ->■ Δήμητρα, η Γη Μητέρα, η μάνα Γη. Τα Ιερά Μητρώα επίσης αναφέρονται στη λατρεία της Κυβέλης. Μητρώον στη Μητρόπολη (και όχι στην Πατρόπολη), για παράδειγμα στην Αθήνα, ονομάζεται ένα δημόσιο κτίριο που βρίσκεται κοντά στη Βουλή και χρησιμεύει ως Αρχείο. Πατρώος είναι αυτός που ανήκει στον πατέρα- ακόμα αυ­ τός που προήλθε ή κληρονομήθηκε από αυτόν: ο πατρώος οί­ κος, το πατρώον δώμα, το πατρώον τέμενος [τέμενος (από τη ρίζα τεμ, απ’ όπου οι λέξεις: τέμνω, τομή, ταμίας κ.ά.) πάει να πει τμήμα εύφορης γης -αγροτεμάχιο, όπως θα λέγαμε σήμε­ ρα- αφιερωμένο στο Θεό, όπου κτίζεται βωμός ή ναός]. Ο «ξεΐνος πατρωίος παλαιός» του Ομήρου είναι ο παλαιός πατρικός φίλος. Η γαία πατρώιη είναι η πάτρα, η χώρα των πατέρων, η πατρίς, όπου οι πατρογένειοι πατριώτες πατριαρχοΰνται.

Ιθα-γενής Νοθα-γενής Φρήτρη (Ιωνικά) Πάτρα (Δωρικά) Φρατήρ Φρατριάζω Φρατριασμός Ιθΰς = ευθυς Ιθΰς, γένος = Ιθα-γενής Ιθα-γενής αδελφός A + αδελφός, αδελφός, αδελφός Δελφός = Μήτρα

78

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Μητρώος Μητρώον* *τεμ τέμνω τέμενος πατρώον τέμενος

Πόνος - Πενία Στο ΙΚΑ μοιράζουν κυρίως (σ)πασμολυτικά. Στα ταμεία των πλουσίων *γ-ρεμιστικά. Ο (σ)πασμός, ο (σ)παστικός πόν-ος σχετίζεται με την πεν­ ία και με την πείν-α του πέν-ητα. Η (σ)πάν-ις, η (σ)παν-ιότητα, η έλλειψη μέσων, αγαθών γεννάει τον (σ)πασμό. Ο πέν-ης (σ)πάει... κομματιάζεται, διαλύεται, ατονεί, εξα­ ντλείται. «Σπάω στη δουλειά» ακοΰμε κάποιον να λέει. Έτσι «σπάει η χολή του», ταράζεται, «σπάνε τα νεύρα του», στο τέλος «σπάει τα μούτρα του», αποτυχαίνει. Κάποιος άλλος πάσχει από (σ)πασμοΰς των εντέρων και των μυών. Οι κινήσεις του είναι (σ)πασμωδικές. Στο τέλος «πληρώνει και τα (σ)πασμένα». Ο εργοδότης του τον αποκαλεί πον-ηρό. Απ’ την πεν (ά­ θλιο, κακό) για να κρύβει τις συνθήκες της εκμετάλλευσης. Αυτός ο... πον-ηρός πέν-ητας πον-άει. Επειδή πέν-εται (δηλ. κοπιάζει, μοχθεί) έχει πόν-ο (κόπο, λύπη) και το έργο του είναι ένα... πόν-ημα. Ζει στην ένδεια. Ο μισθός πεν-ιχρός, η σύνταξη πεν-ιχρή και η (σ)πάν-ις, η (σ)παν-ιότητα, η ανέχεια του προκαλεί (σ)πασ-μούς. Κάθ-η-σαι (του λες) ήσ-υχος ή-μερος

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

(το -μερο-: πρόσφυμα και η ρίζα είναι *ήσ, *η). Σανσκριτικά as-e = καθ-ή-σθαι: διαμένειν Όλη την η-με'ρα (απ’ την η-μερο και σε αντίθεση με την ά­ γρια νύχτα) η-μέρεψε καθ-ή-σαι εις την η-μερωμένην χθόνα. Καθ-ή-μενος ή-συχος η-μερόεις. Θεραπεία βέβαια χρειάζεται ο πένητας. Διότι θεραπεία κυριολεκτικά ονομάζεται η ανα-θερ-μανση αυτοΰ που κρύω­ σε. Από ρίζα *θερ παράγονται οι λέξεις: Θερ-απεύω Θερ-άπευμα Θερ-απευτής Θερμαίνω Θερ-μός Θερ-ίζω Θέρ-ος Το να έχεις συνθήκες θέρ-ους μες το καταχείμωνο καλορι­ φέρ, σωτή κατοικία, ό,τι χρειάζεται ο δυσ-θερ-άπευτος πένης. Ο εργοδότης του μπορεί να ξεχειμωνιάζει και στις Αντίλλες που έχουν καλοκαίρι όταν εδώ είναι χειμώνας. Ο πένης λοιπόν χρειάζεται θερ-απεία και περίθαλψη. Το θάλ-πω η περί-θαλ-ψη η θαλ-πωρή (του σπιτιού, η ζεστασιά), η Θαλ-περή αγκαλιά και τόσες άλλες λέξεις και φράσεις παράγονται απ’ την ίδια ρίζα θερ, απ’ όπου το θερ-ος καί το θερ­ απεύω καί ο θερ-άπων. Το ρήμα θάλλω (ανθώ, ακμάζω) και η θαλερότητα: η ευε­ ξία, η ζωηρότητα αυτού που θάλλει παράγονται κι αυτές από την τόσο γόνιμη ρίζα θερ. *Θερ Θερ-απεύω Θέρ-ος Θάλ-πω

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Θάλλω *Πεν Πέν-ης Πεν-ία Πείν-α Πόν-ος (Σ)πάν-ις (Σ)πασ-μός Για τον πένητα χρειάζονται σωοτά μέτρα, όχι κινήσεις (σ)πασμωδικές για την παροχή σωστής περί-θαλ-ψης απ’ τα υπάρ­ χοντα θερ-απευτήρια με στόχο την ευεξία, το θάλλος. Υγεία δεν είναι η απουσία νόσου ή αναπηρίας αλλά η πλήρης σωμα­ τική, ψυχική και κοινωνική ευεξία του πολίτη.

*πεν *(σ)παν (σ)πασμός (σ)πασιικός πόν-ος πεν-ία πείν-α πέν-ης (σ)πάν-ις (σ)παν-ιότητα (σ)πασμός πον-ηρός πεν-ιχρός *η, *ησ κάθ-η-σαι ήσ-υχος *η-μερος σανσκριτικά as-e

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

82

*η-μέρα *Θερ Θερ-απεύω Θερ-μαίνω Θερ-μός Θερ-ίζω Θε'ρ-ος Δυσ-Θερ-άπευτος *Θερ Θάλ-πω Περί-Θαλ-ψη Θαλ-πωρή Θάλ-λος Θάλ-λω Θαλερός

Ύ βρ1ζ Υβρίζω σημαίνει παρεκτρέπομαι, προσβάλλω με βρισιές. Η βρισιά παράγεται από τη μεσαιωνική υβρισία και η υβρισία α­ πό τον αόριστο ύβρισα του υβρίζω- το υβρίζω από την αρχαία λέξη ΰβρις, που είναι η αυθάδεια, η αναίδεια. Βρισιά λοιπόν υβρισία, ΰβασα, υβρίζω, ΰβρις. Η ΰβρις, λέξη ομόρριζη με την πρόθεση υπέρ, είναι η αυθάδης βία που πηγάζει από την αί­ σθηση υπερβολικής δΰναμης και αλαζονείας, η θρασεία και α­ κόλαστη προσβολή. Ύβρις για την ελληνική αντίληψη είναι ό,τι ξεπερνάει (με λόγο, ενέργεια, πράξη, κίνηση) το αποδεκτό απ’ όλους μέτρο, ό,τι υπερ-βαίνει (σαν υπερ-βάση, για παράδειγμα, υπέρβαση εξουσίας) ή ό,τι μειώνει το μέτρο. Το άριστο, όπως είναι γνωστό, κρατιέται σε μια μεσότητα, βρίσκεται κάπου στη μέση, και αυτή η κοινά αποδεκτή μεσό­ τητα καθορίζεται από το ισχΰον μέτρο της εποχής: οΰτε το υ­ περβαίνει οΰτε το μειώνει. Το μέτρο (από τη ρίζα μετ) είναι αυτό ακριβώς που χρειάζεται σήμερα, στις δεδομένες συνθή­ κες, στις δεδομένες καταστάσεις. Το υπέρ, το υπέρ άγαν (όπως κάθε τι το υπερβολικό) είναι κακό, γ ι’ αυτό οι Έλληνες συνιστοΰν το μηδέν άγαν, μηδέν στις υπερβολές, στο υπέρ που υπερβαίνει το μέτρο. Σε όλα τα υπέρ μηδέν, εκτός από ένα: το υπέρ πατρίδος, το υπέρ βωμών και εστιών. Εκεί όλα επιτρέπονται. Όποια λέξη αρχίζει με υπέρ έχει για την αρχαία ελληνική

84

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

αντίληψη υβριστικό περιεχόμενο: το υπέρ (λατινικά: super), ό­ πως το συναντάμε στον σημερινό super-man, στον υπερ-άν­ θρωπο που υπερ-καταναλώνει ως υπερ-φίαλος όλα τα super είδη στο super-market, που υπερ-κυκλοφορεί, νύχτα και μέρα, χωρίς ιδιαίτερο λόγο, καταναλώνοντας βενζίνη super, αυτή που αφήνει τους υπερ-ρΰπους, μέσα σε συνθήκες υπερ-δόμησης και υπερ-βιομηχανικής ανάπτυξης που δημιουργήθηκαν υ­ πέρ των ημετέρων με υπερ-βάσεις (καταστρατηγώντας νό­ μους, κανονισμούς ή κάθε λογική). Κάθε λέξη που χαρακτηρί­ ζει αυτόν τον υπερ-όπτη super-man ή που αναφέρεται στις υπερ-βολές του, στις υπερ-βολικές του πράξεις και ενέργειες, σ’ αυτές που υπερ-βαίνουν κάθε μέτρο και κάθε λογική, έχει υβριστικό περιεχόμενο, γιατί το υπέρ, το super γλωσσικά γίνε­ ται supris, το supris γίνεται ypris [το u γίνεται y, το αρχικό s γί­ νεται δασεία (c)] και το ypris γίνεται ΰβρις. Δηλαδή έχουμε: υπέρ -*■ super -*· supris -> ypris -> ΰβρις. Άρα το υπέρ είναι συνώνυμο του ΰβρις. Κάθε υπέρβαση του μέτρου είναι υβριστική, ως εκ τοΰτου άδικη και γι’ αυτό τιμωρείται.

βρισιά (η) < μεσαιωνικά υβρισία <ΰβρισα, αόρ. του υβρίζω <ΰβρις <υπέρ ΰβρις < υπέρ < super super -> supris -► -*· υ-pris -*■ΰβρις

Οι... άξιοι

Αναλογίζομαι τους πολίτες της μητροπολιτικής Αθήνας, που τους ονόμαζαν και... μητροπολίτες, σε διάκριση με τους κλη­ ρούχους των αποικιών της. (Βλ. λεξ. Λίντελ-Σκοτ). Αναλογίζομαι τη συνέλευση των... μητροπολιτών, την εκ­ κλησία· εκκλησία, απ’ το εκ-καλώ, προσκαλώ, στην Πνύκα, τον κυρίαρχο λαό, να μιλήσει, να ψηφίσει, να νομοθετήσει, να συνάψει πόλεμο ή ειρήνη. Και βλέπω σήμερα, τον πόλεμο των Μητροπολιτών, σε όλο του το μεγαλείο, με τους φανατικούς, από τις δυο πλευρές, να δίνουν πραγματική μάχη... Οι φανατικοί -από τη λατινική fanaticus, αυτοί δηλαδή που συχνάζουν στο fanum: στο ναό- φωνάζουν άξιος οι μεν, ανά­ ξιος οι δε, και επιτίθενται με σιδηρολοστούς, με πέτρες, με ό,τι βρεθεί σια χέρια τους. Άξιος ο Θεολόγος... ανάξιος ο Ιγνάτιος και αντιστρόφως. Άξιος, από το άγω, είναι αυτός που έχει τόσο βάρος, τόση τιμή, τόση αξία όση έχει ένα... βόδι που άγεται... ο βοός άξιος, της Ιλιάδας (βλ. Ιλ., Ψ 885), ο *arhas (σανσκριτικά αυτός που η *arham-xov ζυγίζει ένα... βόδι! Αυτός λοιπόν ο λόγου άξιος, ο επάξιος, ο άξιος τιμής και θρόνου, δύναται, έχει τη δύναμη· έτσι, το σανσκριτικό *arh, arhami, το ομόρριζο της αρχής, σημαίνει δύναμαι και αυτός που δύναται άρχει, δεσπόζει είναι δες*πότις: κύριος, άρχων, αυτής

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

της γης - χάρη στα ΜΑΤ, σήμερα, και στο φανατισμό που καλ­ λιεργείται στο fanum. Με την κατάλυση της δημοκρατίας, η Πνύκα, το μέρος ό­ που οι άνθρωποι πνίγονταν ο ένας κοντά στον άλλον άδειασε και αυτοί που την άδειασαν υιοθετούν τους ίδιους όρους, για να ασκήσουν τη δική τους εξουσία. Δε γινόταν διαφορετικά. Η εξουσία ασκείται, κυρίως με λέξεις-οχήματα εννοιών. Έτσι, το ναό, το i-je-ro-jo: ιεροίο, των Μυκηναίων, το fa­ num των Λατίνων, τον είπαν... εκκλησία (από την Εκκλησία του Δήμου). Τους μητροπολίτες -της μητροπολιτικής Αθήναςτους είπαν πιστούς, υπάκοους-υπήκοους, δηλαδή ανίσχυρους. Τον ιερέα (i-je-re-uq μυκηναϊκά) τον είπαν Μητροπολίτη - α­ πό τον Πολίτη, που είχε τότε όλη την ισχύ στα χέρια του! «Ο Θεός να βάλει το χέρι του» δηλώνουν οι άξιοι της Λάρισας. «Θεός η αναίδεια: Έπί των δι’ αναισχυντίαν ωφελούμενων» έ­ λεγαν οι αρχαίοι, που σημαίνει η αδιαντροπιά είναι Θεός: Γι’ αυτούς που ωφελούνται απ’την αναισχυντία του.

Επήρεια Επηρεάζω σημαίνει επιδράν ασκώ επίδραση στη διαμόρφωση αντιλήψεων, αισθημάτων, ιδεών. Οι δηλώσεις του τάδε, λέμε, αποβλέπουν στον επηρεασμό της κοινής γνώμης και η κοινή γνώμη οφείλει να διαμορφωθεί κατά τα καλά και συμφέροντα εκείνων που την επηρεάζουν. Την επηρεάζει ο διαφημιστής, ο μόδιστρος, ο αθλητικός παράγων, ο οικονομολόγος, ο αστρολόγος και πάει λέγοντας. Η επήρεια είναι συνθέτη λέξη, απ’ τις επί και αρειά. Αρειά, ποιητικά αρά (στον Όμηρο αρή), ονομάζεται η ευχή και η κατ-άρα. Αράομαι σημαίνει εύχομαι, προσεύχομαι και καταρώμαι. Η λέξη παράγεται απ’ τη ρίζα *agFa. *AqF&, αρά, αράομαι, αρειά, επί+αρειά = επήρεια. Έτσι, όλοι αυτοί που επηρεάζουν είναι σαν να μας δίνουν ευχή και κατάρα ώστε να συμπεριφερόμαστε ομοιόμορφα και σύμφωνα με τα κελεΰσματά τους. Στην αρχαιότητα, όταν λειτουργούσε η άμεση δημοκρατία, η λέξη επηρεάζω είχε κακό, υβριστικό περιεχόμενο. Επειδή «επηρεάζειν» ονόμαζαν το «βιάζειν». Επηρεασμός είναι η μετά κακίας μεταχείριση των πολλών, διότι τρία είναι τα κακά -έλεγαν- ο επηρεασμός, η καταφρό­ νηση των πολλών και η υβρις. Αλλά επηρεασμός είναι και καταφρόνηση και ΰβρις. «’Έτσι γάρ ό έπηρεασμός -γράφει ο Αριστοτέλης στη Ρητο­ ρική- εμποδισμός ταΐς βουλήσεσιν» (εμπόδιο στη βούληση).

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Στις μέρες μας η μόνη κακή έννοια που έχει διατηρήσει η λέξη ατυχώς βρίσκεται στη φράση «Αυτός βρέθηκε υπό την ε­ πήρεια του οινοπνεύματος».

επήρεια = επί + αρειά αρειά αρά «ευχή + κατάρα» *αρΡα αράομαι «ευχώμαι + καταρώμαι» επηρεάζειν = βιάζειν (Ησύχιος) επηρεασμός = έμποδισμός ταΐς βουλήσεσιν (Αριστοτέλης)

Μέθοδος Η μέθοδος είναι σύνθετη λέξη, απ’ την πρόθεση μετά και τη λέξη οδός. Μέθοδος είναι το μεταβαίνειν εις την οδόν προς αναζήτησιν της αλήθειας: η έρευνα. Στον Αριστοτέλη η λέξη μέθοδος συχνά σημαίνει «έρευνα», π.χ. η «μέθοδος περί φύσεως» (Φυ­ σικά III, 200b I) είναι η έρευνα που ασχολείται με τη φύση. Στον Πλάτωνα είναι η έρευνα (Πλ., Σοφ., 243 δ) και ο τρό­ πος επιδίωξης αυτής της έρευνας (Πλ., Φαίδρα, 270 C). Μέθο­ δος ακόμα είναι το δόγμα, η διδασκαλία «ή πού κινεΐσθαι μέθοδος» (Πλ., Θεαίτ., 183 C) και η επιστήμη και μεθοδικός είναι αυτός που κάνει κάτι κατά μέθοδον ο συστηματικός. Με­ θοδικοί ιατροί ονομάζονται οι επιστήμονες ιατροί σε αντίθεση με τους πρακτικούς. Μεθοδεύω σημαίνει κάνω κάτι κατά μέθοδο, μεταχειρίζο­ μαι τεχνάσματα, πανουργία. Ακόμα κυβερνώ· διοικώ. Στον Ησύχιο το «μεθοδεύει» σημαίνει «μετέρχεται ή διέρ­ χεται»... σ’ αυτή την οδό που επέλεξε ο μεθοδικός και το «μεθ’ οδόν» ισοδυναμεί με το «καθ’οδόν». Η οδός: το δεύτερο συνθετικό της λέξης μέθ-οδος παράγεται από ρίζα εδ(ιέναι) που έχει τη ριζική σημασία εδ-πορεύομαι. Οδός. Οδεύω (έν οδώ είμί), βαδίζω, περπατώ. Ουδός: το κα­ τώφλι, του οποίου η είσοδος σε οποιοδήποτε τόπο.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

90

Οΰδας (ποιητικά): το έδαφος. IE *sed βαδίζειν, πορεΰεσθαι. Από τη λέξη οδός που σημαίνει δρόμος, λεωφόρος φτάνου­ με στην μετά+οδό = μέθοδο. Η λέξη οδός χρησιμοποιείται ως συνθέτη με πολλές προθέ­ σεις: είς-οδος έξ-οδος άν-οδος κάθ-οδος πρόσ-οδος συν-οδος δί-οδος πάρ-οδος Η μέθοδος λοιπόν είναι η κατεύθυνση της σκέψης μας πά­ νω σ’ ένα καθορισμένο αντικείμενο, η εξέταση αυτού του αντι­ κειμένου με ορισμένους κανόνες και με ειδικούς τρόπους έ­ ρευνας για την επίτευξη ενός σκοπού.

Μετά+ οδός : μέθοδος = έρευνα, «μέθοδος περί φύσεως» Αριστοτέλης, «ή τοϋ κινεΐσθαι μέθοδος» Πλάτων. Μετά + οδός = μέθοδος *Εό: πορεύομαι Ινδοευρωπαϊκή *Sed: βαδίζειν, πορεύεσθαι Οδός Οδεύω Ουδός: κατώφλι Ούδας (ποιητικά): έδαφος Έδ-αφος κ.ά. *εδ: πορεύομαι

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

έδ-αφος [είσοδος, έξοδος, άνοδος, κάθοδος, πρόσοδος, σύνοδος, δίοδος, πάροδος κ.ά.] μετά+οδός = μέθοδος = έρευνα

Γέφυρα Η γέφυρα είναι δυσετυμολόγητη. Ίσως λέξη προελληνική. Άλ­ λοι υποστηρίζουν ότι παράγεται από ρίζα *γαμφ, απ’ όπου οι λέξεις γαμφ-ή η γνάθος, γομφ-ίος ο τραπεζίτης· το δόντι, γόμφ-ος το καρφί, η σφήνα. Το ρήμα γομφ-όω σημαίνει συναρμόζω, συνδέω διά γόμ­ φων. Γόμφωμα είναι το σκαρί του πλοίου και γομφ-ωτήρ ο ναυ­ πηγός. Είναι πιθανό λοιπόν, σύμφωνα με μια εκδοχή, απ’ την ίδια ρίζα *γαμφ να παράγεται και η γέφυρα. Η λέξη υπάρχει στον Όμηρο. Στην Ιλιάδα έχει την έννοια του προχώματος που εγείρεται για να εμποδίσει την πλημμύρα ποταμού (/λ., Ε 88, 89). Αλλου έχει τη σημασία της στενής διόδου ή της εξόδου ή του χώρου μεταξύ των δυο αντιμαχομένων (/λ., Δ 371, Θ 378, Υ 427). Ο Όμηρος χρησιμοποιεί και το ρήμα γεφυρόω, γεφυρώνω, το συνδέω με γέφυρα. Περιγράφει μάλιστα στην Ιλιάδα το πώς χουφτώνει ο Αχιλλέας μια τρανή φτελιά που φύτρωνε σε όχθη ποταμού. Το δέντρο πέφτει και γίνεται γιοφύρι απ’ τη μια όχθη στην άλλη «ή δ ’ εκ ριζέων έριπούσα... -γράφει- γεφύρωσεν... (τον ποταμόν)» [.Ιλ., Φ 245]. Γόμφος λοιπόν ονομάζεται ο σύνδεσμος που συνδέει τις δύο πλευρές της λέμβου, αυτό το σανίδι που θυμίζει τη σημερι­

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

93

νή γέφυρα του πλοίου -όπου κινείται ο κυβερνήτης- και γομφόω σημαίνει συναρμόζω, συνδέω με γέφυρα γιατί όχι και τους ομόρριζους γομφίους ή τραπεζίτες· γομφόδετος τέλος ή γομφοπαγής ονομάζεται ο καλώς συναρμοσμένος.

*γαμφ γαμφ-ή (γνάθος) γομφ-ίος («τραπεζίτης»· δόντι) γόμφ-ος (καρφί, σφήνα) γομφ-όω: συναρμόζω, συνδέω διά γόμφων γόμφ-ωμα: το σκαρί του πλοίου γόμφ-ωτήρ: ναυπηγός* *γαμφ γέφυρα γεφυρόω γεφυρωσις γεφυρίζω: σκύπτω γεφυριστής κ.ά. σανσκριστικά g'ambhas (: δόντι, στόμα, γνάθος)

Πλάκωμα - Βάρος Το μεσαιωνικό πλακώνω σημαίνει επιθε'τω σε βασανιζόμενο πλάκες στο στήθος. Ή ταν μια συνηθισμένη ποινή στο Βυζά­ ντιο -μας πληροφορεί ο Κουκούλες- η επί του στήθους του ανακρινομένου επίθεσις πλακών ή βαρέων λίθων. «Καί λίθους, οΰς τέσσαρες έβάσταζον έπετίθουν αύτω» ή «βαρύ λίθω τά στέρνα καταβαρύνουσι». Την ποινή αυτή υιοθέτησαν οι Τούρκοι και οι Κοτζαμπάση­ δες σύμφωνα με το δημοτικό άσμα που λέει για κάποιον ανυ­ πότακτο κλέφτη. «Πλακώστε τον και δέστε τον σαν να ’τανε γαϊδούρι». Από κει, μεταφορικά, προέρχεται το έχω πλάκωση ή πλάκωμα στο στήθος -που λέμε στο γιατρό- εννοώντας δυσχέρεια στην ανα­ πνοή. Η πλάκα, απ’ όπου τα μεσαιωνικά πλακόομαι (στην παθητ.: το καλύπτομαι διά πλακιόν) και πλακώνω: το καλύπτω άλλον), είναι η αρχαία πλαξ. Η IE *pla-q ανήκει στην ετυμολογική οι­ κογένεια της *peld που έχει τη σημασία του εκτείνειν - απλώνειν. Πλάκα ονόμαζαν αρχικά τις ηπείρους της γης - τον αιθέρα τον ωκεανό. «Πάσαν ήπείρου Πλάκα» γράφει ο Αισχύλος στους Πέρσες (718). «Πόντου Πλαξ» ονομάζει ο Πίνδαρος την πελάγου απ’ την Pelu-πλάκα και «αιθέρια πλάξ» ο Ευριπίδης τον ουρα­ νό. Ήταν τότε που φαντάζονταν την υδρόγειο επίπεδη σε σχή-

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

95

μα παραλληλογράμου, γι’ αυτό το λόγο ίσως οι γηγενείς, οι αυτόχθονες, όπως οι παλιοί Αθηναίοι, οι Πλακιώτες, χρησιμο­ ποιούν από αρχαιότατων χρόνων τη λέξη Πλαξ -ως γηγενείςγια να περιγράφουν μ’ αυτή δύο κορυφαίες στιγμές του βίου τους- τη γέννηση και το θάνατο. Υπάρχει απ’ την πλάκα ο πλακούς, κατά τη γέννηση, το λεγόμενο ύστερο και η νεκρών Πλάκα στην οποία αναφέρονται οι τραγικοί. Στη συνέχεια, αφού ονόμαζαν νωπά και κορυφές, όπως νύ­ χια πλαξ η Ψυττάλεια Παρνασσού, Πλαξ το οροπέδιο του Παρνασσού, ακόμα του Σουνίου της Οίτης κ.ο.κ., ο όρος πλάκα άρχισε να περιορίζεται στις οροφές και στα πλακάκια. Ακόμα στις φράσεις έπαθα πλάκα - πλάκα τα γαλόνια - πλακί - πλά­ κωμα - πλακωτός κ.τ.λ. Απ’ το Μεσαίωνα λοιπόν η πλαξ απο­ κτά την τρίτη σημασία του βασκανισμού δι’ επιθέσεως πλακών. Συναφής είναι η έννοια του βάρους του φορτίου από την πλάκα. Λένε βαρεμένος εννοώντας τρελαμένος. Βάρεμα είναι το χτύπημα από βάρος, από βαριά λ.χ. Λέξεις που παράγονται απ’ τη ρίζα βαρ, είναι οι βαρύς (το επίθετο βαρύς), κι απ’ αυτό το βαρύνω, το καταπιέζω, το κα­ ταθλίβω διά του βάρους / το βαρέω-ώ, μεταγενέστερος τύπος του βαρύνω, και τα παράγοντα επιβάρυνση, επιβαρυντικός κ.ο.κ. Έ τσι, βαρεμένος ή τρελαμένος είναι αυτός που έχει το γνωστό εμβριθές και λίγο υβριστικό ύφος. Οι λέξεις βαρύς - βριθής - βριαρός είναι ομόρριζες. Βρίθω σημαίνει είμαι φορτωμένος, γεμάτος, πλήρης· απ’ το βρίθω ο εμβριθής και η εμβρίθεια. Εμβρίθεια η βαρύτητα, η σοβαρότητα και εμβριθής ο σπουδαίος, ο βαθυστόχαστος. Το βρί-θ-ω είναι ομόρριζο του βρι-ά-ω, η ρίζα είναι βριβριζ. Το βρι- παράγεται από μετάπτωση της ρίζας βαρ (απ’ ό­ που βαρύς). Έτσι βαρύς - βριαρός - βριθύς, ομόρριζες απ’ τις βαρ- βρι όπως και η ύβρις, η υβρισία, βρισιά αυτού που υπερ­ βαίνει το μέτρο.

96

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

IE *pla-q [συγγενής *pela- = εκτείνειν, απλώνειν] αρχαία λέξη Πλαξ μεσαιωνικά πλακώνω πλάκωμα Πλαξ Πλακιώτες [Αστείοι, Αστείοι, Αστοί οι του Άστεως» Πλακούς *Βαρ *βρι Βάρ-ος Βαρ-ΰς Βαρ-ΰνω Βαρ-έω, ώ Βαρ-ε μένος *βριβρί-θ-ω εμ-βρι-θής εμ-βρί-θεια

Προμήθειες

Προμηθέομαι-ούμαι σημαίνει φροντίζω, προβλέπω, γνοιάζομαι και προμήθεια ονομάζεται ο εφοδιασμός σε διάφορα είδη. Α­ κόμη προμήθεια λέγεται το αποταμιευμένο υλικό αλλά και η α­ μοιβή μεσάζοντος. Ο προ-μηθής (απ’ όπου το προμηθέομαι) είναι συνθέτη λέ­ ξη, απ’ τις προ+*μηδ- μήδ-ομαι. *Μηό σημαίνει σκέπτομαι και μήδ-ος στην ομηρική γλώσσα ονομάζεται η Βουλή: «Βουλαί... μήδεα τ’ άνδρών» (Ιλιάδα, Β 340) (που σημαί­ νει: οι γνώμες μας και αντρίστικες βουλές μας). Αλλου η λέξη σχετίζεται με τις δόλιες σκέψεις: «Δόλους και μήδεα» (Ιλιάδα, Γ 202) δηλαδή βαθιές πονη­ ριές και στόχασες ο νους του κατεβάζει. (Αναφορά της Ελέ­ νης για τον Οδυσσέα στο Γ της Ιλιάόας.) Σ’ αυτή την οικογένεια της *μηδ (απ’ όπου το προμηθέομαι και οι προμήθειες που εξετάζουμε) ανήκει και η μήτις: η πο­ λύτροπη νόηση, που συνδυάζεται με μια ολόκληρη σειρά εν­ νοιών όπως: δόλος + μήτις (Οδ., γ 119). Δολόμητις (71, A 540). Αγκυλομήτης (Ησ., Θεογ., 160), (ο λοξά σκεπτόμενος, κρυψίνους) κ.ά. Μητιάω, απ’ την *μηδ, σημαίνει μελετώ, επινοώ και μητίομαι: μηχανώμαι. Όσοι εισπράττουν προμήθειες γνωρίζουν απ’ αυτά.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Προμήθεια και μήτις είναι το ίδιο. Εδώ χρειάστηκε να την καταπιεί ο ίδιος ο Ζευς για να γίνει μητιόεις. Την πλάνεψε, τη μίκρυνε και την καταχώνιασε στην κοιλιά του. Από τότε άρχι­ ζε να εισπράττει... προμήθειες από θνητούς και θεούς...

Αναχρυκτήρια

Το αναψυκτήριο (από την πρόθεση ανα+ψύχω) είναι τόπος α­ ναψυχής. Σε όσους δουλεύουν εντατικά, μες τον καύσωνα και τη ρύπανση της πόλης, ταιριάζει μια ετυμολογία παλιά, που έρ­ χεται από τα ψυχαγωγία των μεταλλείων, όπου, όπως γνωρί­ ζουμε, δούλευαν δούλοι. Ψυχαγωγία (από το ψύχος, που αντιστοιχεί στο δροσερό α­ εράκι, και την αγωγή, που είναι η έλξη του αέρα στο έγκατο του μεταλλείου) αρχικά ονομάζεται η ανανέωση του αέρα, ε­ κεί, στον τόπο του μαρτυρίου. «Ψυχαγώγιον είναι αί εύρίδαι των μετάλλων αί πρός τό μεταλλείων έπί τω γινόμεναι», δη­ λαδή «οί θυρίδες των μεταλλείων έπί τφ άναψΰχειν», που έγι­ ναν για αναψυχή και για ψυχαγωγία. Η εικόνα που περιγράφει η φράση θυρίδες έπί τω άναψύχειν είναι αποτρόπαιη: άνοιγαν τρύπες από την επιφάνεια της γης ιός την οροφή της κεντρικής στοάς, για να ανανεώνεται ο λιγοστός αέρας μες την αποπνικτική ατμόσφαιρα του έγκατου, και η μοναδική ανακούφιση των δούλων των μεταλλείων -που εκεί ζούσαν, εκεί έτρωγαν, εκεί τους έθαβαν- ήταν το να στέ­ κουν για λίγο κάτω από αυτές τις θυρίδες, κάτω από αυτές τις τρύπες που έφερναν το δροσερό αεράκι, να παίρνουν μια δυο ανάσες, τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο: αυτή ήταν η μο­ ναδική τους ψυχαγωγία. Από δω φαίνεται πώς και γιατί ψυχαγωγία ονομάζεται η α­

100

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

γωγή (από το άγω) της ψυχής, η απαγωγή της: με αυτή την έν­ νοια γινόταν η ψυχαγωγία μέσα από τις τρύπες, μέσα από τις θυρίδες των μεταλλείων, σαν να τραβιόταν δηλαδή και η ψυχή του δοΰλου προς τα πάνω, όπου υπήρχε η ζωή, το φως, ο αέρας. «Θυρίδες των μεταλλείων έπί τω άναψύχειν» για το σημε­ ρινό Αθηναίο είναι τα αναψυκτήρια, τα σημερινά ψυχαγωγία, εκεί όπου ακοΰμε κάνα τραγούδι κι απολαμβάνουμε τους μί­ μους, τους ηθοποιούς και τους χορευτές.

αναψυκτήριο ανά+ψΰχω «ψυχαγώγιον: α'ι θυρίδαι των μεταλλείων α'ι πρός τό άνα­ ψύχειν γινόμεναι» ψυχαγωγία αγωγή (άγω) της ψυχής

Εκλογές - Κάλπη

Οι εκλογές παράγονται από το εκ+ λέγω (από το ρήμα λέγω που οημαίνει μιλάω, συνδιαλέγομαι, επικοινωνώ, όπως και οι ομόρριζες λογισμός, λογική). Σκοπός των εκλογών, απ’ όσο γνωρίζουμε, σχις δημοκρατίες τουλάχιστον, είναι η εξασφάλι­ ση τού δικαιώματος της ισηγορίας (από το ίσος+αγορεΰω), δηλαδή της ίδιας δυνατότητας στον καθένα εκλογέα να εκ­ φράζεται: στο Δήμο, στην Κοινότητα, στο Κοινοβούλιο, μέσω αντιπροσώπου. Η ισηγορία από αρχαιοτάτων χρόνων είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας. Συνεπώς εκείνες τις σωστές, τις σω­ τήριες λέξεις της εκλογικής διαδικασίας που εξασφαλίζει το δικαίωμα της ισηγορίας στον εκλογέα, θα τις αναζητήσουμε στο ρήμα λέγω. Εμείς οι εκλογείς για να μπορούμε να λέμε, να ομιλούμε -μέσω αντιπροσώπου-, για να έχουμε φωνή στο κοινοβούλιο, διαλέγουμε (από το διά+λέγω) διαλεχτούς, εκλέγουμε εκλεχτούς, υπόλογους (από το υπό+ λέγω) σε μας, ευνόητα, αφού εμείς τους εκλέγουμε, αναλογικά (από το ανα+λέγω), σε ανα­ λογία με μας, ως αντιπροσώπους στο κοινοβούλιο. Τους ψηφίζουμε ρίχνοντας την ψήφο μας στην κάλπη. Υπάρχουν κάλπη και κάλπις. Κάλπις (κάλπιδος) ονομάζε­ ται η υδρία, το σταμνί με το νερό, το αγγείο που το χρησιμο­ ποιούσαν για την εναπόθεση της τέφρας του νεκρού, αλλά και το πήλινο για τη συλλογή των ψήφων που δίνονται στις εκλογι­ κές αναμετρήσεις. Πώς αυτό; Την έννοια την αποκτά συνεκ-

102

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

δοχικά η κάλπις απ’ την κάλπη. Κάλπη ονομάζεται το γρήγορο άλογο του ιπποδρόμου και είδος αγώνα ταχύτητας ιππέων (Η­ σύχιος). Κάλπη είναι η τρεχάλα του αλόγου (και του αναβάτη) με καλπασμό. To gallop στα αγγλικά (=καλπασμός). Οι πολλοί παρατηρούν τους αγωνιζόμενους ιππείς που καλπάζουν. Που βρίσκονται ήδη σε κατάσταση... gallop, καλ­ πασμού. Τον κύριο Σημίτη, τον κύριο Έβερτ, τον κύριο Σαμαρά, την κυρία Παπαρήγα, τον κύριο Κωνσταντόπουλο, τον κύριο Τσοβόλα και όλους τους υπόλοιπους. Και ρίχνουν την ψηφίδα προτίμησής τους: την ψήφο τους στο αγγείο κάλπις -με ι- δη­ λαδή στην κάλπη -με η - συνεκδοχικά. Έτσι, επιλέγουν τους καλύτερους ιππείς, αναβάτες της ε­ ξουσίας.

εκ+ λέγω = εκλέγω εκλογές κάλπις κάλπη κάλπις = σταμνί με νερό κάλπη = άλογο, αγώνας gallop (αγγλικά) = καλπασμός

Ψ ήφ ος

Από ρίζες σαφ, ψαφ παράγονται οι λέξεις ψάφ-ος, ψήφ-ος και ψάφ-μος: ψάμ-μος η άμμος και από τις συγγενικές ρίζες xpa, xpaF και ψη παράγονται οι λέξεις ψάω που σημαίνει τρίβω, ψηλαφώ, κάνω κάτι λείο· ακόμα οι: ψαΰ-σω, ψηλαφώ, ψάλλω δηλαδή ψηλαφώ τις χορδές της κιθάρας, τις δονώ κ.ά. Το ψάω και η ψήφος είναι συγγενείς. Ψήφος ήταν η ψηφίδα, το βότσαλο που λειάνθηκε στην α­ κτή από τον κυμάτισμά της θάλασσας ή το χαλίκι της κοίτης του ποταμού που έγινε λείο από το ρεύμα του. Οι χρήσεις της ψήφου εκείνα τα χρόνια ήταν πολλές. Ο Η­ ρόδοτος μας λέει ότι οι άνθρωποι με ψήφους, με λιθαράκια α­ ριθμούσαν, «ψήφοις λογίζεσθαι». Ψήφων (γενική: ψήφωνος) ονομαζόταν ο δεινός στη λογιστική, ένα επίθετο που χαρακτή­ ριζε το φιλάργυρο. Ψηφολόγειον ονόμαζαν το λογιστικό αβάκιο, το αριθμητήριο. Με τις ψήφους οι Αρχαίοι διασκέδαζαν και με ψήφους έ­ παιζαν τα παιδιά τους: «κύβος εν παιδιά ψήφων», διαβάζουμε στον Πλούταρχο. Ψηφολόγος ονομάζεται ο ταχυδακτυλουργός, ο θαυματοποιός, αυτός που εξαφανίζει ή εμφανίζει ψήφους. Ψηφοπαικτέω πάει να πει κάνω ταχυδακτυλουργικά τεχνά­ σματα. Ψηφοπαιξία είναι η τέχνη του θαυματοποιού, η τέχνη της απάτης. Με ψήφους διακοσμούσαν τα σπίτια τους, φτιάχνοντας μω­ σαϊκά. Ψηφοθέτης ονομαζόταν ο καλλιτέχνης του είδους.

104

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Η σπουδαιότερη χρήση των ψήφων όμως ήταν ότι με αυτε'ς μάντευαν το με'λλον, όπως η περίφημη «διά ψήφων μαντική» του Απολλοδώρου. Ψήφος ακόμα ήταν το λιθάριο που έριχναν μέσα σε υδρία (σε κάλπη, όπως θα λέγαμε σήμερα) για την ψηφοφορία, με τη σημερινή έννοια, στα δικαστήρια, στην Εκκλησία του Δήμου, για την εκλογή αρχόντων για άλλα θέματα που έμπαιναν σε ψηφοφορία, χρησιμοποιούσαν κυάμους, δηλαδή κουκιά. Έτσι, ψηφοφάγος ονομαζόταν ο ελκαστής, αυτός που ζει τρώγοντας ψήφους, αυτός που τρέφεται από τις ψήφους, ενώ αυτός που συχνάζει στην Εκκλησία του Δήμου λεγόταν κυαμοτρώξ. Ένας άλλος τρόπος ψηφοφορίας ήταν τα όστρακα: τρύπια όστρακα για ψήφους καταδικαστικές και ακέραια όστρακα για ψήφους αθωωτικές. Η ψήφος της Αθηνάς δήλωνε άλλοτε ισοψηφία και άλλοτε αθώωση. Το διά ψήφου αποφασιζόμενο ήταν η απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου. Ψήφισμα ονόμα­ ζαν την πρόταση που επικύρωσαν, που θέσπιζαν με πλειοψηφία, την πρόταση που νομοθετούσαν. Στη συνέχεια ψήφος ονομάστηκε οποιαδήποτε απόφαση και με την κατάλυση της Δημοκρατίας ακόμα και το δόγμα Μονάρχου: το «ψήφος Τυράννου» που ακούμε στην Αντιγόνη. Η ρίζα λα, απ’ όπου λα-ός λά-ιτος, λήιτος (ο δημόσιος) και λητο-εργός (ο λειτουργός) συγγενεύει με τη ρίζα λα /απ ’ όπου λά-ας λας (ο λίθος) και η ψήφος, η ψηφίδα, το πετραδάκι. Η (λαφ με τη λα/ συγγενεύουν όπως και οι παράγωγές τους λα­ ός, λά-ας, λας και ψήφος αφού κατασκευάζονται από την ίδια ουσία, από το ίδιο υλικό. Η ψήφος συγγενεύει νοηματικά με την κορυφαία έννοια του λαού. Εκεί όπου υπάρχουν, πολίτες βέβαια και όχι ιδιώτες.

*σαφ, *ψαφ -ψάφ-ος

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ψήφ-ος ψάφ-μος: ψάμ-μος: άμμος *ipa, *ipaf, *ψη ψά-ω ψαΰ-σις ψη-λαφώ ψά-λλω *λα λα-ός λα-ιτός, ληιτός (= δημόσιος) λητο-εργός (=λειτουργός) λά-ας, λας (= λίθος)

105

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

Θεά Στνξ Η τρομακτική θεά Στυξ, που είχε μορφή κουκουβάγιας, γέννη­ σε δύο παιδιά. Έ να αρσενικό, τον Κράτο και ένα θηλυκό, τη Βία. Ο Κράτος και η Βία υπήρξαν οι δύο τερατόμορφοι υπηρέ­ τες του Διός [αυτοί που κάρφωσαν τον Προμηθέα στο βράχο του Καυκάσου], Συνέχισαν όμως τα παιδιά της Στυγός να υπηρετούν όλους εκείνους τους διοτρεφείς άνακτες - βασιλείς - ποιμένες λαών - ηγεμόνες - τυράννους, που ακολούθησαν ως διάδοχοι του Διός επί της Γης. Γι’ αυτή την αιτία την Στύγα -εξαιτίας των παιδιών της- τη μίσησαν όλοι. Έτσι, Στύγα στη γλώσσα μας, από ρίζα *Stug, σημαίνει «μισητή». Απ’ την *Stug παράγονται ακόμα το στυγέω-ώ: μισώ, αποστρέφομαι, φρίττω, ο στυγερός: ο αποτρόπαιος, ο φοβερός, το στυγερό έγκλημα που λέμε, ο στυγνός: ο σκυθρωπός, σκαιός, το στύγος: το μίσος κ.ά. Τη Στύγα λοιπόν εξαιτίας της στυγερότητας και της στυγνότητας των παιδιών της, του Κράτους και της Βίας, δεν την ήθε­ λαν ούτε θεοί -πλην του Διός- ούτε θνητοί - πλην των διοτρεφών διαδόχων του Διός επί της γης. Γι’ αυτό το λόγο δεν την λάτρεψαν ποτέ ως θεά στον Όλυ­ μπο. Αλλά την ήθελαν να μένει εκεί μονίμως στον κάτω κό­ σμο, δίνοντας μάλιστα και το αποτρόπαιο όνομά της στο ποτά­ μι του Άδη, όπου πορθμέας, βαρκάρης, ήταν ο Χάρων (κοινώς

110

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Χάρος). Αυτός που κουβαλάει τα θύματα της Βίας και του Κράτους, των παιδιών της Στυγός - σύμφωνα με τη μυθολογία μας.

IE *stug Στυξ, Στυγός στυγέω, ώ στυγερός στυγνός στυγός

Μοίρες Θυγατέρες της νύχτας ήταν οι μοίρες Κλωθώ, Λάχεσις και Άτροπος. Η μοίρα παράγεται από ρίζα *μερ, *μορ, απ’ όπου οι λέ­ ξεις μέρ-ος, μερ-ίς, μερ-ίζω, μόρ-ος. Απ’ την *μερ παράγεται ακόμα το ρήμα μερή-ομαι: μείρομαι. Είμαρται (παρακείμενος του μείρομαι) σημαίνει είναι πε­ πρωμένο· δοσμένο από τη μοίρα- μοιραίο. Ειμαρμένος και Ειμαρμένη (μετοχές του μείρομαι) ονομά­ ζεται η μοίρα- το γραφτό- το πεπρωμένο. Μόρος, απ’ τη *μερ, ονομάζεται το ορισμένο τέλος του αν­ θρώπου, το πεπρωμένο του, η τύχη του- ακόμα μόρος λέγεται ο όλεθρος και ο βίαιος θάνατος. Τη Μοίρα οι Έλληνες την αντιλαμβάνονται ως τυφλή δύ­ ναμη στην οποία υποτάσσονται θεοί και άνθρωποι. Η Μοίρα ορίζει το μέρ-ος, τη μερ-ίδα καθενός στη ζωή και στο θάνα­ το. Μερ-ίζει ό,τι αναλογεί σε καθένα- ακόμα ό,τι είναι δίκαιο ή ταιριαστό, γι’ αυτό την λένε και Αισα. Κατ’ Αισαν σημαίνει αρμοδίως, προσηκόντως, πρεπόντως. Η μοίρα Κλωθώ κλώθει το νήμα της ζωής. Η μοίρα Λάχεσις (απ’ το λαχείν) είναι η απονέμουσα- μοι­ ράζει λαχνούς. Η μοίρα Άτροπος (απ’ τις α στερητικό + τρόπος) είναι η α­

112

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

ναπότρεπτη, αυτή που δεν μπορείς να τη μετατρέψεις· η άκα­ μπτη, η σκληρή, η αδυσώπητη μοίρα, για θεούς και ανθρώ­ πους. Ήταν η μικρότερη σε ανάστημα αλλά η αρχαιότερη και δυ­ νατότερη απ’ τις άλλες δύο. Μοίρα μας είναι ο τόπος μας, όπου οι ρίζες μας και το ριζι­ κό μας. Ο τόπος μας που πρέπει να πάει μπροστά μια και δεν υπάρχουν περιθώρια για κακομοιριές ή για μοιρολόγια.

*μερ, *μορ μοίρ-α μέρ-ος μερ-ίς μερ-ίζω μόρ-ος μερή-ομαι: μείρομαι Παρακείμενος Είμαρται: είναι πεπρωμένο Μετοχή Ειμαρμένος· Ειμαρμένη: μοίρα Μοίρα Κλωθώ Λάχεσις Άτροπος

Ο μύθος Μύθος στον Όμηρο είναι ο λόγος (τα λόγια σε αντίθεση με τα έργα), η αγόρευση, η δημηγορία, η διήγηση, ο διάλογος, η προ­ σταγή, η πρόταση, η γνώμη, η πρόφαση («ουδέ τιν’ άλλην μύ­ θον ποιήσασθαι», δηλαδή «δεν έχετε άλλον μύθο ως πρό­ φαση», λέει η μαρτυρική Πηνελόπη στους μνηστήρες, αφού προηγουμένως τους έχει κατηγορήσει ότι αυτό που πραγματι­ κά θέλουν είναι να φάνε την περιουσία του άντρα της), η αιτία («μύθον μυθείσεην τού εϊνεκα λαόν άγειρα», δηλαδή «είπα την αιτία για την οποία συνάθροισα το λαό»). Μύθος είναι η υπόθεση, το θέμα του λόγου, το περί ου ο λόγος. Το ρήμα μυθέομαι σημαίνει ομιλώ, λέγω, διηγούμαι, εξη­ γώ, ονομάζω, φημίζω, εξηγούμαι, συμβουλεύω περί ενός εκάστου. Μυθολογεύω στην Οδύσσεια σημαίνει διηγούμαι κάτι σε κάποιον. Ο μύθος σχετίζεται γλωσσικά με τη ρίζα μν, απ’ όπου οι λέ­ ξεις μύω, μυέω, μύστης, μυστήριο, μυστικό, μύσις, μύωξ κ.ά. Φαίνεται ότι οι μυήσεις, οι διδασκαλίες, οι κατηχήσεις και οι νουθεσίες γίνονται και με μύθους, γιατί οι μύθοι κρύβουν πο­ λιτιστικά επιβιώματα και αναμνήσεις προγόνων μας από άλ­ λες μακρινές εποχές, κρύβουν αλήθειες. Υπάρχουν οι γνωστι­ κοί μύθοι, οι σχετικοί με την καλλιέργεια της γης και με τη γονιμική λατρεία, οι τελετουργικοί θρησκευτικοί μύθοι, οι πολε­ μικοί μύθοι κ.ο.κ. Στη διηγηματική μορφή αυτών των μύθων η θαυμαστή φαντασία του ανθρώπου ανακατεύει κουτούς δρά­

114

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

κους και φτερωτά άλογα, μάγισσες και κακούς βεζύρηδες, κρύβοντας ε'τσι τις αλήθειες, που ωστόσο παραμένουν εκεί, πρόθυμες να αποκαλυφθούν στον επίμονο και παρατηρητικό μελετητή. Με την πάροδο των χιλιετιών, η χρήση της λέξης μύθος δεν άλλαξε και πολύ. Οι μύθοι εξακολουθούν να μη δεσμεύονται από τόπο και χρόνο και τα πρόσωπά τους εξακολουθούν να είναι αόριστα και φανταστικά. «Ψέματα κι αλήθεια, έτσι είν’ τα παραμύθια». Χωρίς μύθους δεν μπορούμε να ζήσουμε. Εί­ μαστε μυθόπιστοι και μυθοθρεμμένοι· με μύθους μεγαλώνου­ με, με μύθους ζούμε και πεθαίνουμε. Να ήταν τουλάχιστον δι­ δακτικοί...*

*Μυ Μύθος Μυθέομαι Μυθολογεύω *Μν Μυώ Μυέω Μύστης Μυστήριο Μυστικό Μύσις Μύωψ

Μυθολογία του χρόνου «Πριν το χάραμα, μονάχος...»: Λαϊκό «Άρτίως μ’α χρυσοπέδιλος αύως» (Λίγο προτού η αυγου­ λά η χρυσοπέδιλη)»: Σαπφώ. Η αλληλουχία του Πριν, του Αργότερα, του Χθες, του Αύ­ ριο, του Έ ω ς ότου, του Εφόσον, του Τέως και τόσων άλλων χρονικών προσδιορισμών εκφράζει, με κάποιο ειρμό, το μυ­ θώδη βίο θεών και θνητών που έζησαν και ζουν εδώ, διότι πριν απ’ όλα όσα θα ακολουθήσουν, στην αφήγησή μας αυτή, ζοΰσε ο Πριν: ο σεβαστός (*Pri-scus, λατινικά) Κρόνος, που ήταν πρότερος, όπως θα δούμε, Πρί-ιος (pri-or, λατινικά) όλων. Αργότερα ήρθε ο Αργός Θεός (*arg: λευκός, λαμπρός) ο Αργι-κέραυνος Ζευς, ο Αργι-νόεις Θεός... Μια φορά και ένα καιρό... πολύ πριν από την Πρωτομηνιά και την Πρωτοχρονιά, ζούσε εδώ στον τόπο μας, που τον α­ πάρτιζαν, με τα θεϊκά σώματά τους, οι κόρες του Ουρανού, Γαία και Ρέα, ο Πριν: ο σεβαστός για τα χρόνια του, ο παμπά­ λαιος Χρόνος ή Κρόνος, που ήταν πρότερος απ’ το πρόπερσι, απ’ το προχθές και απ’ το πρωί, που δεν είχε ακόμα φανεί. Στα μάτια του, ναρκωμένες, έστεκαν οι ώρες, οι μέρες, οι στιγμές. Μεδούλι στη ραχοκοκαλιά του ήσαν οι ακίνητοι αιώνες. Στην κοιλιά του κουλούριαζαν σαν φίδια οι ατέρμονες σπείρες των ετών. Και τι έκανε; Τίποτε! Με την πελώρια χείρα του (gn-er: χειρ, συγγενική της ghron-os: Κρόνος, χρόνος) τα χειραγωγούσε, τα έπιανε όλα (gh-er:

116

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

το άπτεσθαι, το λαμβάνειν, το πιάνειν), τα περιελάμβανε όλα, ως χρόνος και τα κατέλυε όλα... και έμενε εκεί, σαν ένα πελώ­ ριο χέρι διάφανο, αδρανής, πυκνός, πλήρης και... μόνος, αδια­ φορώντας για τα θεϊκά κορμιά Γαίας και Ρέας, που γι’ αυτή την αιτία έμεναν στέρφα πριν, χέρσα (gher) και άγονα. Μόνος; (Η λέξη απ’ την μανός: λεπτός, χαλαρός, αραιός, γλίσχρος.) Αυτός ο άπειρος; Ο πυκνός; Ο αφαντάστως μέγας Θεός; Ναι. Σαν ερημίτης. Και το χειρότερο... κρατούσε κλει­ δωμένες στις εφτά αποθήκες (κάτωθεν του υψηλοτάτου βρά­ χου, Κάλαμος... τις μέρες, τις ώρες, τα δευτερόλεπτα, τις στιγ­ μές, τους μήνες, τις εποχές, τους ενιαυτούς. Δεν υπήρχε χρονολογία πριν. Ούτε συχνότητα. Ούτε προ­ τεραιότητα. Αυτός ο Άχρονος... ήταν ο ίδιος το παρόν, το μέλ­ λον και το παρελθόν. Επειδή βαριόταν να ορίσει τις διάρκειες της μέρας, της ώρας, του ενιαυτού για ν’ αρχίσουν του χρόνου τα γυρίσματα. Γι’ αυτή την αιτία ήρθε αργότερα ο Ζευς αργινόεις. Ο αργός Θεός. Έφτασε αργά, άγνωστον πώς, απ’ τη μακρινή χώρα των υπερβορείων. Για να καταλύσει το βασίλειο της νάρκης. Για να απελευ­ θερώσει Γαία και Ρέα με το γόνιμο σπέρμα του, απ’ το οποίο φύτρωσαν τα πάντα: βουνά, ποτάμια, θάλασσες, φυτά, ζώα και άνθρωποι. (Πάντα, σύμπαντα, *kua-nt: το φουσκώνειν- γκαστρώνειν). Και, το κυριότερο, για να κινήσει τις ώρες. Για να βάλει σε λειτουργία όλα τα ρολόγια που οι λεπτοδείκτες τους έστεκαν. Για να ορίσει τις διάρκειες των χρόνων και των ενιαυτών. Χωρίς την άφιξη αυτή, δε θα γιορτάζαμε καμιά Πρωτοχρο­ νιά, καμιά Πρωτομηνιά. Απεβιβάσθη, λένε, ως γυμνός έφηβος, κρατών μέγα τηλε­ σκόπιο. Αυτό ήταν και η μοναδική του αποσκευή. Τότε οι δύο γυ­ ναίκες, Γαία και Ρέα, κατάλαβαν ποιος ήταν ο «έφηβος» και

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

117

λαχτάρησαν, πλησιάζοντας, καθ’ όσον του Διάς το τηλεσκόπιο, όμοιο με ΑΕΛΦ-ίνι, ζωηρό και παιχνιδιάρικο, ταίριαζε στις ΑΕΛΦ-νες: στις μήτρες των δυο αΑΕΛΦ-ών, κάτι που δεν μπο­ ρούσε να γίνει με το ναρκωμένο ΦΑΛΛ-ό του νόμιμου συζύ­ γου. Και καθώς ο ε'φηβος Δίας το ε'στηνε στην κορυφή του υψηλοτάτου βράχου, Κάλαμος (έναντι του Μοναστηριού με τις α­ ποθήκες) ήρθαν στο πλάι του, τον ηράσθησαν και ηγαπήθησαν πάραυτα. Ο Θεός τότε -γράφουν οι ειδικοί- «...ες ιερόν λέχος εις-ανάβαίνων» και «εις-ανα-βαίνων» έθορεν διαρκώς. [... θορός: σπέρμα, θρώσκω: πηδώ (ό,τι και σήμερα), αόρ. έθορον]. Οποίον θεϊκό λαχάνιασμα προδίδει αυτό το επαναλαμβανόμενο εις-ανά... εις ανά/...βαίνων και βαίνων και μετά απ’ αυτόν τον θεϊκό κατακλυσμό θορού, οι ναρκωμένες, οι επίπεδες, οι στέρφες μή­ τρες της Ρέας και της Γαίας φούσκωσαν κυοφορώντας τα σύμπαντα και έγιναν Φύση, τότε άρχισαν να φύονται τα πάντα. Λίγο αργότερα του είπαν το φοβερό μυστικό. 'Οτι μόνο σαν έκο­ βε τον ναρκωμένο φαλλό του Κρόνου, θα εγένετο, αυτός, νέος άρχων του χρόνου και των καιρών. Αυτές οι δύο ερωμένες τον οδήγησαν στο φριχτότατο έγκλημα. Η Ρέα, η αέανη Ροή, ξώκειλε, με τα δυνατά ρεύματά της (στην παραλία του Ρούκουνα, κάτωθεν του βράχου), το μέγα ΦΑΛΛ-ό, όμοιο με ΦΑΑ-αννα, σαν αυτές τις έρμες που ξενερί­ ζουν και ριγούν ετοιμοθάνατες στις αχανείς αμμουδιές των νοτίων θαλασσών, και η Γαία, του έδωσε το μέγα δράπανο, που γέννησε στα υποχθόνια και καταχθόνιό της, από φλέβα σιδήρου, αργύρου, αδαμάντων και χρυσού. Τότε ο Ζευς, κρατώντας το δράπανο, με μια γρήγορη κίνη­ ση, έκοψε το φαλλό απ’ τη ρίζα και τον έδωσε στους δύο μπι­ στικούς του, να τον κρατούν ορθό, ως τρόπαιον εξουσίας, ως σκήπτρον. Μετά την κοπή, οι αποθήκες του Χρόνου άνοιξαν. Οι ώρες

118

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

απελευθερώθηκαν. Οι αιώνες χύθηκαν έξω απ’ τη ραχοκοκαλιά του Πριν. Οι σπείρες των ετών αφυπνίστηκαν. Και τα ρο­ λόγια ήταν έτοιμα να δώσουν τον πρώτο παρθενικό τους χτύ­ πο, καθώς ο Ζευς διέταξε την Αυγή, την Έως ή Αυως, ν’ ανατείλει το Φως, η οποία και πρόβαλε πάραυτα, στο πρώτο εω­ θινό του κόσμου (απ’ την κορυφήν Βίγλαν) κρατώντας τον έως-φόρο, τον λαμπρό Αυγερινό, στην αγκαλιά της. Η έως: aus ή αύως (αιολική) γέννησε, απ’ το aus, το aus-ro ή αύριο που δεν υπήρχε πριν, στο Τ-έως βασίλειο του θεϊκού Κρόνου. Με την έως, άρχισαν και τα έως ή έως ότου ή μέχρις ότου, τα εφ’ όσον και τα ενώ, που κι αυτά δεν υπήρχαν. Δία, λοιπόν (dieus) βάφτισαν την ημέρα απ’ τον Δίο, δημι­ ουργό της, που καθόρισε τη διάρκειά της και το είδος της καθ’ όσον η ευ-Δία ή ευδιά ή Βιδιά υποδηλώνει την Καλή Μέρα την Buenas Dias, που τόσο αγάπησαν και παίνεψαν οι ποιη­ τές. Την είπαν amur και amor: αγάπη: δηλαδή αμέρα απ’ το amur, ημέρη και ήμαρ. Με την πρώτη ανα-Τολή όμως γεννήθηκε και το Τέλος, η Τελευτή και η Τελείωση. Το τέλος της νύχτας και η αρχή της μέρας. Το τέλος του χρόνου και η αρχή της νέας χρονιάς -σαν αυτό που συμβαίνει τώρα- και πάλιν το τέλος και η αρχή, καθώς οι κύκλοι: τα ση­ μεία στροφής και επιστροφής συνεχίζονταν και συνεχίζονται με τις κυκλικές ανα-τολές των άστρων. Αυτούς του κύκλους γιορτάζουμε με χορούς κύκλιους, στις πρωτοχρονιάτικες εσπερίδες, μιμούμενοι του χρόνου τα γυρί­ σματα, έτσι, για το καλό. Με πλήρεις κύκλους, τους ενιαυτούς. Με μισούς κύκλους, μπροστά, το ausro: αύριο. Με βήματα πίσω, το χθες και με πολλές άλλες κινήσεις σε ρυθμούς κυρίως... σαρδάμ.

Καθαρμοί «... Γλυκιά η ζωή -γράφει ο Δ. Σολωμός- κι ο θάνατος μαυρίλα». Πράγματι απ’ το μαύρο σκότος «παράγεται» ο... θάνατος, δηλαδή το σκοτώνω. Γι’ αυτό ο καθείς αναζητεί «μιαν άσπρη μέρα» όταν είναι στις «μαύρες» του. Μια μέρα λαμπρή, χαρούμενη, «άσπρη», στη... μαύρη ζωή. Πίσω απ’ το μαύρο υπάρχει το «καλό» (λατινικά *mal-us): το πένθος των μαυροφόρων και η ασθένεια μελαν-χολία. Πίσω απ’ το λευκό υπάρχει η χαρά και η αγνότης. Τους αγ­ γέλους τους φανταζόμαστε «ασπροντυμένους» στις εκκλησίες που μυρίζουν ασβέστη. Και όλοι, τέλος, θέλουμε να «βγαί­ νουμε ασπροπρόσωποι» στις δύσκολες περιστάσεις της ζωής. Μαγεία των χρωμάτων του λευκού και του μαύρου; Μπο­ ρεί. Από την *λυκ, που έχει τη ριζική σημασία του άσπρου φω­ τός, παράγονται το λευκόω-ώ (ασπρίζω) και το λευκήω, λεύσσω (βλέπω). Λεύσσω το λευκό φως όσο «να με φάει το μαύρο σκοτάδι». Και όσο.... λεύσσω, όσο ορώ.... τη Λεύκα, το Λυκα­ βηττό, τα Λεύκτρα (κυριολεκτικά Λεύκτρα είναι εξέχων τόπος για θεούς)... ζω. Το μέλ-αν, ο μέλ-ας και η μέλ-αινα παράγονται από ρίζες: *μελ, *μολ, *μαλ, απ’ όπου οι λέξεις: μολ-ύνω (λερώνω)

120

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

μολ-υσμός (μίασμα) μώλ-ωψ, -ωπος (υπόλειμμα τραύματος) μελ-ανιά και (μώλ-υ (το αντίδοτο, στα πλήγματα των μαύρων δαι­ μόνων, που αφήνουν ημίπληκτους και απόπληκτους τους θνη­ τούς). Σανσκριτικά *mal -ας (βόρβορος). Λατινικά *mal-us (κακός). Το μέλ-αν, λοιπόν, που μολ-ύνει, που σκοτώνει, απ’ το σκό­ τος που κουβαλεί, που επιφέρει τους μώλ-ωπες, τις μελ-ανιές απ’ τα πλήγματα των μαύρων δαιμόνων κ.λπ. κ.λπ. το διαλύει ο θεός του λευ-κού φωτός, ο λύκ-ειος Απόλλων. Ο Ιητρός (!) (Γι’ αυτό εξάλλου οι ιερείς του λευχειμονούν: φορούν λευ­ κά άμφια όπως και οι σημερινοί ιατροί με τις άσπρες ποδιές, που ορκίζονται στ’ όνομά του. Ομνύω Απόλλωνα Ιητρόον II, λένε.) Τι κάνουν οι ιατροί; Καθαίρουν, καθαρίζουν τις πληγές, α­ πολυμαίνουν και χορηγούν... μώλ-υ. Από ρίζα *καθ, παράγονται οι λέξεις: καθ-αρός καθαρήω, καθαιρώ, καθαρίζω καθαρ-μός κάθαρ-μα Κασ-ταλία (η πηγή των Δελφών). Λατινικά can-deo (=είμαι λευκός) και can-dor (=η λευκότης, η λαμπρότης· η λευκή λάμψη μαρμάρου). Οι ιατροί λοιπόν με το... καθάριο νερό της Κασ-ταλίας εξα­ γνίζουν, δείχνουν τα καθάρ-ματα και τις λερές αποδίδοντας τη... λευκότητα που καταπολεμά τη μαυρίλα της ψυχής και τις μελανιές του σώματος. Ακόμα συνιστούν ιαματικά λουτρά...

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

121

Λούω Για το λοΰω υπάρχουν τρεις εκδοχές. Πρώτη: Να παράγεται από ρίζα *λν απ’ όπου οι λέξεις: λύ-μα (= απόπλυμα) λύ-μη ( = βλάβη από λύμα) λυ-μαίνομαι απο-λύ-μανση κ.ά. Δεύτερη: Να παράγεται από ρίζα *plu, απ’ όπου η λατινική plu-it (=βρέχει) και η σανσκριτική plu-tab (=πλημμύρα). Τρίτη: Να παράγεται από ρίζα *λοΤ (επικρατέστερη εκδο­ χή) απ’ όπου το ομηρικό λό-ω και ο λο-όμενος, λουμένος, το λοετρόν, λου-τρόν και ο λοετροχόος (χε'ω), λουτράρις. Λατινικά lu-o, lavo

Λέρα Απ’ την *θ{ολός παράγεται ο θολός, το θολόω και ο θολερός (=λασπώδης, σκοτεινός). Από το θολερό παράγεται ο ολερός και απ’ αυτή ο λερός, το λερώνω και η λέρα. Όλοι στην Κασταλία λοιπόν.

Αγνός Από ρίζα *αγ., σανσκριτικά *jag παράγονται οι λέξεις: αγ-νός άγιος (= ιερός) αγιστεύω (θυσιάζω, λατρεύω) άγ-ος (θυσία)

122

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

και οι σανσκριτικές jag-nam (=θυσία), jag-jas (=άξιος λα­ τρείας). Με τις καθάρσεις απομακρύνονται τα καθάρματα. Με τα λουτρά οι λέρες. Με το νερό της Κασταλίας γίνεται ο εξαγνι­ σμός. Ιερά πλυντήρια. Νέες κοπέλες πλένουν το πανάρχαιο ξόα­ νο της Αθηνάς. Από ρίζα *πλε/, σανσκριτικά pla-e (=πλέω), παράγονται οι λέξεις: πλέ-ω, πλους (=πλό-ος) πλωϊζω πλωτήρ πλώιμος πλωτός και οι λέξεις πλΰ-νω (πλυ-vjco) πλΰ-μα πλύντης πλΰντρια λατινικά plu-it (=βρέχει), σανσκριτικά plu-tah (=πλημμΰρα) Ιερά πλυντήρια. Τότε πλυντήρια βρόμικου χρήματος... σή­ μερα βλέπετε πρέπει να ξεπλυθεί το χρήμα της πρέζας... Ντροπή για τον πολιτισμό μας. Το πλυ-vjio: πλΰ-νω εκτός απ’ τη σημασία του καθαιρώ καθαρίζω έχει και τη σημασία του λοιδορώ (βλ. Αριστοφ., Αχαρν., 381). Έτσι, απ’ τα πλυνόμενα ιμάτια τότε πήγαιναν μεταφορικά στο ξέπλυμα της... ντροπής. Συγγενής και η φράση «Τον έλουσε για τα καλά» («Του έ­ κανε μια σαπουνάδα» - μου έλεγε ο μακαρίτης ο Τσίρκας). Οι κόρες πλένουν το ξόανο. Οι Αθηναίοι έφηβοι συνοδεύ­ ουν ένα άλλο άγαλμα της πολιούχου θεάς στη θάλασσα «το

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

123

Παλλάδιον ξόανο». Εκεί το πλένουν και το μεταφέρουν πάλι στη θέση του. Σε ένα σπουδαίο Κακουργιοδικείο του Άστεως στο Παλλάδιο. Εμείς ξεπλύνουμε το βρόμικο χρήμα. Ντροπή μας. Είθε οι εορτές των Ιερών Πλυντηρίων να επανέλθουν στην πόλη μας.

Υπέρ καθαριστριών Η γυναίκα που κάνει τη λάτρα του σπιτιού με... λατρεύει κυ­ ριολεκτικά. Το λατρεύω παράγεται από ρίζα *λα/, απ’ όπου οι λέξεις: λάτρον (= μισθός) λάτρις (= μισθωτός) λατρεία ειδωλο-λάτρης απο-λαύω και από-λαυσις (μια απόλαυση τα καθαρά σεντόνια). Στα λατινικά τα πράγματα αλλάζουν. Εκεί: La-tro (= ληστής). La-verna (=η θεά των κλεφτών) και οι συγγενείς ομόρριζες ελληνικές λε-ία, λεία, λη-ίζομαι, λήζομαι, ληστής, ληστεία. Απ’ το λάτρον λοιπόν, το μισθό, πηγαίνουμε στο λατρεύω, δηλαδή στο επί μισθώ υπηρετώ, θεραπεύω κάποιον... λατρευ­ τό.

*Λνκ Λευκ-όω (= ασπρίζω) Λευκ-jco, λεύσσω ( = βλέπω) Λεύκ-α Λυκ-αβηττός Λεύ-κτρα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

124

*μελ, *μολ, *μαλ μέλ-«ν μολ-ύνω μολ-υσμός μώλ-ωψ μελ-ανιά μώλ-υ σανσκριτικά *mal-ag (= βόρβορος) λατινικά *mal-us (= κακός) *Λνκ Λευ-κός Λύκ-ειος *Καθ Καθ-αρός Καθαρ-jco, καθαιρώ, καθαρίζω Καθαρ-μός Κάθαρ-μα Κασ-ταλία Λατινικά Can-deo (= είμαι λευκός) Can-dor (=λευκότης)

Λούω Λ'εκδοχή *λυ λΰ-μα λΰ-μη λυ-μαίνομαι απο-λΰ-μανση

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

Β'εκδοχή *plu λατινικά plu-it (=βρέχει) Σανσκριτικά plu-tah (= πλημμύρα) Γ'εκδοχή *AoF λό-ω, λο-όμένος, λουμένος λο-ετρόν, λουτρόν λατινικά lu-o la-vo λέρα *ΘΡολός θολός θολόω θολερός ολερός λερός λέρα Αγνός *αγ, σανσκριτικά *jag αγ-νός άγ-ιος αγ-ιστεύω (=θυσιάζω) άγ-ος σανσκριτικά jag-nam (=θυσία) jag-fas (=άξιος λατρείας) *πλε/ σανσκριτικά pla-e (=πλέω) πλέ-ω, πλους (=πλό-ος)

125

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

126

πλωτή ρ πλώιμος πλωτός πλυ-vjco, πλΰνω πλυ-μα πλΰ-ντης λατινικά plu-it (=βρέχει) σανσκριτικά plu-tah (=πλημμύρα) *λα/ λάτρον (= Μισθός) λάτρις (= μισθωτός) λατρεία ειδωλο-λάτρης απο-λαύω από-λαυσις λατινικά la-tro (=ληστής) la-verna (=θεά κλεφτών) λε-ϊα, λεία λη-ίζομαι, λήζομαι ληστής, ληστεία

Υπέρ κομμωτηρίου - Κομμώ

Μερικοί από εμάς μιλούν υποτιμητικά για τον υπέροχο κόσμο του κομμωτηρίου. Ακόυσα οφθαλμίατρο να λέει σε δυσανα­ σχετούσα για τα ραντεβού, δικαιούχο περίθαλψης, κάποιου α­ σφαλιστικού οργανισμού (του ΕΔΟΕΑΠ συγκεκριμένα): «Μα κομμωτήριο το περάσατε;» Μακάρι να ήταν, γιατρέ. Μακάρι τα ιατρεία μας να λει­ τουργούσαν με την ευταξία και την ευπρέπεια κομμωτηρίου, που σχετίζεται, όπως θα δούμε ευθύς αμέσως, με την παροχή υπηρεσιών υγείας. Εξηγούμαι. Τι κάνει ο κομμωτής; Καλλύνει και καλλωπί­ ζει. Τι σημαίνει καλλ-ωπίζω; Η λέξη είναι σύνθετη. Πρώτον α­ πό τη ρίζα *καλ]\ απ’ όπου καλός (=πανέμορφος), κάλλος, καλλύνω κ.λπ. Δεύτερον από τη ρίζα *οπ (του ορώ), απ’ όπου όψις, όμομα, οφθαλμός, οφθαλμίατρος, όφις, οπ-ή (π.χ. κλει­ δαρότρυπα) κ.ά. Η *καλ) -το α' συνθετικό- έχει την έννοια της υγείας και της τερπνότητας. Καΐήας στα σανσκριτικά ονομάζεται ο υγιής και τερπνός και kalja-nas ο πανέμορφος, που ακτινοβολεί υγεία και ομορ­ φιά. Να λοιπόν που ο καλλωπιστής κομμωτής σχετίζεται με την υγεία. Πώς ξεκινάει το ιστορικό του ο οφθαλμίατρος; Με το όψις... καλή ή κακή.

128

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Ο κομμωτής; Με το όψις... πανέμορφη ή κακάσχημη και τι θα κάνουμε για να τη βελτιώσουμε... Αλλά και στις εισαγωγικές θεραπείες με πλύσεις ξεκινούν και οι δύο: Με χαμαίμηλο, ο ένας, τρεις φορές την ημέρα και μετά τις σταγόνες. Με υγρό για... λιπαρά ή για λεπτά και ταλαιπωρημένα μαλ­ λιά ο άλλος. Βλέπω τον κομμωτή πώς πιάνει την τρίχα και πώς την πα­ ρατηρεί για να κάνει διάγνωση. Έτσι σώζει τα ταλαιπωρημέ­ να του μαλλιά που του πέφτουν. Κομμόω λοιπόν σημαίνει καλλύνω, καλλωπίζω (δηλαδή χάρίζω υγεία και ομορφιά)· ακόμα, διακοσμώ. Διότι κόμμωσις είναι το καλλώπισμα και η διακόσμησις. Ο κομμωτής, «ο καλλωπιστής», η κομμώτρια, «η καλλωπίστρια», κοσμούν, διακοσμούν. Ο κόσμος, η ευταξία, η ευπρέ­ πεια, το κόσμημα, η διευθέτηση, ο στολισμός γλωσσικά σχετίζο­ νται με την παρακατιανή έννοια του κομμάν μέσω της κομμούς. Κομμώ, η γενάρχης κομμωτών και κομμωτριών, ονομάζεται η πρώτη ιέρεια του Παρθενώνα «η κοσμούσα το έδος (= το θρόνο) της Αθηνάς». Και επειδή το σμ = μμ (όπως έμμορε = έσμορε κ.λπ.), το κομμόω ισοδυναμεί με το κοσμόω. Έτσι οι λέξεις: κόσμος κοσμώ κόσμημα κόσμησις κοσμητής κοσμήτωρ κομμώ και κομμόω κομμωτική κομμωτής κομμώτρια, είναι ομόρριζες.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

129

Η ρίζα των κόσμος, κομμώ φαίνεται να είναι η *κοθ. Η *κοθ ισοδυναμεί με την *καθ (απ’ όπου τα καθ-αίρω, καθα­ ρός). [Ο καθαρός γράφεται σε επιγραφές και καθαρός. Η κάθαρσις γράφεται και κοθαρσις]. Έτσι και ο κόθ-μος: κόσμος μέσω της *καθ έχει τη ριζική σημασία του είναι καθαρόν, λαμπρόν, πέρα απ’ τις μεταγενέ­ στερες σημασίες της ευταξίας, ευπρέπειας, κοσμήματος, διευ­ θέτησης, στολισμού, που αναφέραμε. Τις παραπλήσιες έννοιες έχει και η Κομμώ, η «κοσμούσα το έδος» της θεάς. Καθαιρώ, απ’ την *καθ, σημαίνει καθαρίζω. Αυτό κάνει η πρωθιέρεια Κομμώ ή η κομμώτρια της γειτονιάς μας. Η αρχή της τεχνικής χάνεται στα τυπικά της λατρείας των καθ-αρμών, τότε που έδιωχναν με νερό της Κασ-ταλίας (απ’ την *καθ) τα κάθε λογής καθ-άρματα. Να γιατί η καθ-αριότητα του κομμωτηρίου είναι παροιμιώδης. Να γιατί ευχόμαστε τα ιατρεία μας να λειτουργούσαν ό­ πως τα κομμωτήρια. Επειδή κομμωτήριον... μικρός κόσμος - κόθ-μος. Απ’ τον κόθ-μο - κόσ-μο παράγονται ακόμα ο κόσμος και ο κοσμικός. Οι λέξεις αυτές πριν αποκτήσουν τη σημερινή τους σημασία είχαν διαφορετικό νόημα. Ο κόσμος στα αρχαία χρό­ νια ήταν ο καλά διατεταγμένος (από τον κόσμο, τον μέγα διά­ κοσμο). «Άνθρωπος μικρός κόσμος», έλεγε ο Δημόκριτος. Γι’ αυτό ο κόσμος τότε ήταν κανονικός, τακτικός, κομψός, ωραίος, σώφρων (με σώας τας φρένας), σοφός και δίκαιος και κοσμικός αυτός που ανήκε στον κόσμο, στο σόμπαν. Το Μεσαίωνα κόσμιος αρχίζει να ονομάζεται κυρίως ο σε­ μνός, ο συγκρατημένος, ο αυτοπεριοριζόμενος, ο συμμαζεμέ­ νος άνθρωπος· κοσμικός κυρίως αυτός που ανήκε στο εκκλη­ σίασμα (κοσμικός στην εκκλησιαστική γλώσσα λέγεται ο λαϊ­ κός, σε αντίθεση με τον κληρικό).

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

130

Κοσμικός σήμερα, κοσμικός Αθηναίος, είναι αυτός που προβάλλεται ως κομψευόμενος από τις κοσμικές στήλες των περιοδικών και των εφημερίδων στις κοσμικές εκδηλώσεις, στις κοσμικές ταβέρνες κ.ο.κ., έχοντας όμως μεγάλες διαφο­ ρές από τον αρχαίο κοσμικό. Σε ένα μοιάζει με αυτόν: στο ότι διατήρησε στενές σχέσεις με την Κομμώ... με τους κομμωτές και τις κομμώτριες που ακολούθησαν.

κομμωτήριο καλλ-ωπίω α' συνθετικό *καλj καλός κάλλος καλλύνω β' συνθετικό *οπ (ορώ) όψις όμ-μα οφθαλμός όφις οπ-ή *καλ] σανσκριτικά καΐήας = υγιής, τερπνός καΐ-j a-ηας = πανέμορφος Κομμώ «η κοσμούσα ιέρεια το θρόνο της Αθηνάς» κομμόω = κοσμόω *κοθ κόσμος κόσμημα κοσμήτωρ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - ΘΕΟΤΗΤΕΣ

κομμώ κομμωτής κομμώτρια* *καθ καθ-αρμός κασ-ταλία καθ-αριότητα κάθ-αρμα

131

ΘΑΛΑΣΣΑ

Γοργόνες ΣΘΕΝΩ ΕΥΡΥΑΛΗ ΜΕΔΟΥΣΑ Γοργός στην αρχαία ονομάζεται ο προκαλών φόβο, τρομερός, φριχτός, άγριος και η Γοργώ, «η Γοργόνα» -σύμφωνα με τη μυθολογία- ήταν ένα τέρας φριχτό. Υπάρχει και το ρήμα γοργόομαι που σημαίνει γοργός γίνο­ μαι: ταχύς, γρήγορος και χρήσιμος πολίτης για ίππο γοργοΰμενο και γοργοπόδαρο, καλπάζοντα. Οι Γοργόνες ήταν τρεις. Η πρώτη ονομαζόταν Σθεννώ ή Σθενώ, όνομα που έχει να κάνει με το «σθένος». Η δεύτερη ονομαζόταν Ευρυάλη «δηλαδή αυτή που ανήκει στην πλατιά θάλασσα». Η τρίτη ονομαζόταν Μέδουσα αλός «η εξουσιάστρια της θάλασσας». Από τις τρεις αδελφές η Μέδουσα ήταν θνητή. Οι άλλες δύο ήταν αθάνατες και δεν γερνούσαν ποτέ. Τη θνητή την α­ ποκεφάλισε ο Περσεύς. Τότε απ’ το λαιμό της Μέδουσας ξεπετάχτηκε το φτερωτό άλογο, ο Πήγασος. Τη μάσκα απ’ το κομμένο κεφάλι της Μέ­ δουσας, το λεγόμενο «γοργόνειο», το φοράει πλέον η Αθηνά, είτε καρφωμένο στην ασπίδα της είτε στερεωμένο στο θώρακά της.

136

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Και «γοργόνειο», σύμφωνα με το ορφικό λεξιλόγιο, ονομά­ ζεται η πίσω πλευρά του φεγγαριού. Μπορεί και Γοργώ να ο­ νομάζεται στη μαγική γλώσσα των Ινδοευρωπαίων η φεγγαρο­ θεά απ’ την επίκληση του μαγικού ήχου: γορ-γορ. Πάντως, στις περισσότερες γλώσσες η Γοργώ νοηματικά συγγενεύει με τη δική μας έννοια- gra-gnis στην ιρλανδική ο­ νομάζεται η δυσμορφία, η αηδία- gro-za στη σλαβική η φρίκη, η φρικίασις. Σθενώ λοιπόν είναι η πρώτη γοργόνα απ’ το σθένος, αρ­ χαία λέξη που σημαίνει δύναμις. Το σθένος παράγεται από ρί­ ζα *στα που υποδηλώνει το στα-θερόν. Αντίθετη είναι η λέξη α-σθενής [α-στερητικό και σθένος]. Οι αθάνατοι έχουν σθέ­ νος, όπως η Σθενώ- είναι σθεναροί. Οι θνητοί α-σθενούν, χά­ νουν το σθένος τους. Ευρυάλη είναι σύνθετη λέξη, απ’ τις ευρύς που σημαίνει πλατύς, φαρδύς και αλς-αλός. Για τις λέξεις εΤρύς: ευρύς, εύ­ ρος, ευρύνω: κάνω κάτι ευρύ [σανσκριτικά urus ( = μάκρος) η ρίζα είναι *ver. Αλς, αλός -το δεύτερο συνθετικό της Ευρυάλης- ονομάζε­ ται το αλμυρό νερό. Ομόρριζές της η άλ-μη, ο αλ-μυρός, ο αλι-εύς (ο ψαράς) κ.ά. Και να έρθουμε τώρα στη θνητή Μέδουσα αλός, στην εξουσιάστρια της θάλασσας. Από ρίζα *με παράγονται οι λέξεις: μέ-δω που σημαίνει άρχω, κυβερνώ, εξουσιάζω, (μέ-δων α­ λός: είναι ο εξουσιαστής της θάλασσας) και μέ-δουσα αλός: η εξουσιάστριά της, η γνωστή μας Μέδουσα.

ΘΑΛΑΣΣΑ

Σθενώ *οτa στα-θερός α-σθενής σθε'νος Ευρνάλη ε-ίρύς ευρΰς σανσκριτικά urus ( = μάκρος) αλ-ς άλ-μη αλ-μυρός αλ-ιεΰς Μέδουσα *με με'-δω (=άρχω) μέ-δων αλός = φόρκος με'-δουσα

137

Νεράιδες και νεραϊδοπαρμένοι

Η Νεράιδα, που οι νεραϊδοπαρμένοι τη βλέπουν να χορεύει στα ξέφωτα, κοντά σε πηγές και σε ρυάκια, με εξαιρετική ο­ μορφιά και χάρη, παράγεται από τη Νηρηίδα, τη Νύμφη της θάλασσας, με παρετυμολογία από το νερό: Νηρηίς > Νεράίς -> Νεράιδα. Οι λέξεις Νηρηίς, Νηρεΰς (ο αρχαίος -υπό τον Ποσειδώνα- θεός της θάλασσας, ο άρχοντας της Μεσογείου), Ναϊάς (η Νύμφη της πηγής), νάρος (ο ρέων), νάμα και το ρήμα ναύω ή νάω παράγονται από τη ρίζα vaf ή να. Νάμα είναι οτιδήποτε ρέει: το ρυάκι, η πηγή, το νάμα πυ­ ράς ή το νάμα βάκχιον για τις τελετές του Διονύσου, καθώς και ο οίνος για τη θεία μετάληψη αργότερα. Ναύω ή νάω σημαίνει ρέω/αναβλύζω αενάως. Η λέξη αέ­ ναος είναι σύνθετη από το αεί και το νάος του ναύω ή νάω. Αεί σημαίνει αιωνίως, διά παντός. Αεί χρόνος είναι η αιωνιότης και αέναος είναι ο διαρκώς ρέων, ο διαρκώς αναβλύζων στους αιώνες· είναι το αέναον πυρ, το αέναον ύδωρ, ο αέναος αήρ. Ο αέναος κόσμος, για την ελληνική αντίληψη, είναι αϊδιος, δηλαδή παντοτινός, αιώνιος, επειδή φύεται, φυτρώνει, βλα­ σταίνει, σαν φύση που είναι (σε αντίθεση, για παράδειγμα, με την εβραϊκή Γένεση) από το αέναο πυρ, από το αέναο, το αιω­ νίως αναβλύζον ύδωρ ή από τον αέναο αιθέρα.

ΘΑΛΑΣΣΑ

*NaF, *Να Νάω Νάρος Νάμα Ναϊάς Νηρηίς -*■Νεραϊς -■>Νεράιδα *Να Νάω Αε'Ναος

139

ΟΝΟΜΑΤΑ

Αίολος Τον Αίολο, το θεό των ανέμων δεν μπορεί να τον προσεγγίσει κανείς ετυμολογικά. Είναι τόσο ευκίνητος, ταχύς, ευμετάβλητος. Άλλοι λένε ότι σχετίζεται με το άω, άημι: το πνέω, φυσώ, ταράζω [α-ησι δηλ. α-Έησι (α-προθεμ.) = vati (σανσκριτικά) = φυσά η αύηρ (αιολ.) = αύρα «το ρεύμα αέρος»] Αν λοιπόν παράγεται απ’ το άω, άημι, Αίολος σημαίνει: πνέων, πτερυγίζων, ταχύς. Άλλοι όμως λένε ότι παράγεται απ’ το α-ειλέω που σημαίνει συστρέφω. Απ’ το α-ειλέω παράγονται οι λέξεις άελλα = θύελλα, αελλής και άλλης = ορμητικός, αολλέες (ποιητ.) και αίολος: Αίο­ λος, ισχυρίζονται. Υπάρχει βέβαια και το ρήμα αιόλλω που σημαίνει ποικίλ­ λω. Γράφει ο Πλάτωνας γι’ αυτό: «Υπάρχει ο ήλιος που οι Δω­ ριείς τον ονομάζουν άλιο επειδή αλίζει (συναθροίζει) τους αν­ θρώπους. Μπορεί ακόμα να ονομάζεται ήλιος επειδή στην πο­ ρεία του ακατάπαυστα περιστρέφεται (αεί ειλεί) γύρω στη γη. Και ακόμα, φαίνεται, επειδή στην πορεία του ποικίλλει με χρώ­ ματα. Έ τσι το ποικίλλω και το αιολώ μπορούν να είναι το ίδιο» [βλ. Πλάτωνα, Κρατύλος, 409], Επομένως «αιόλει», σύμφωνα μ’ αυτά που γράφει ο Πλά­ των, σημαίνει ποικίλλει, στρέφει, κινεί. Και γιατί να μην είναι αυτό ο Αίολος; Υπάρχουν βέβαια και άλλοι ετυμολόγοι που

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΑΕΞΗΣ

144

πιστεύουν ότι προε'ρχεται απ’ την *aiFo-koq, που είναι συγγε­ νής τής αιών. Σανσκριτικά ayu = η ζωική δΰναμις. Λατινικά aevum. Πολύ μας ε'χει μπερδέψει ο επιστάτης των Ανε'μων.

Αίολος Α' εκδοχή α-*Ρησι α-ησι σανσκριτικά vati αύηρ αύρα Β' εκδοχή α-ειλέω άελλα (= θύελλα) αελλής αλλής (= ορμητικός) αολλέες (ποιητικά) αιόλος Αίολος αιών σανσκριτικά ayu: η ζωική δύναμη *αιΡο-λος αίολος

Ερμής

Ποιος ερμηνεύει τα θεϊκά λόγια; Ο Ερμής. Αυτός είναι αγγελιοφόρος και δι-ερμηνέας των θεϊκών θελήσεων. Αυτός επινόησε, δηλαδή «εμήσατο» (βλ. μήτις) το «είρειν»: το λέγειν. Και απ’ το «είρειν εμήσατο» ονο­ μάστηκε Ειρ-εμής, δηλαδή Ερμής. Λέει ότι ο Άρης λ.χ., που χρωστάει τ’ όνομά του στην αρσε­ νική και ανδρεία φήμη του, θέλει αυτό: Να κάνετε πόλεμο. Άρρεν - ανδρείον και άρρατον (=το σκληρό χαρακτήρα του· το αμετάπειστο). Άρα Άρης. Λέει: ο διδοΰς-τον-οίνον δι-δοίνυτο, άρα Διόνυσος, πως ο Διόνυσος θέλει το άλλο. Ναι! Ο Ερμής, ο Saramejas στα σανσκριτικά με όλη του την sarama ( = ορμή) sar-a-mi δηλαδή, υπάγει όπου τον προστά­ ζουν για να ερμηνεύει τις θελήσεις των Ουρανίων. Είναι κα­ λός ερμηνευτής. Με την ορ-μή του sar-as (του νερού) τρέχει.

Ερμής «Είρειν εμήσατο» Ειρ-εμής Ερμής Άρρεν - ανδρείον

146

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Άρρατον Άρης ο διδους-τον-οίνον Δι-δοίνυτος Διόνυσος (;) Ερμής Σανσκριτικά Saramejas Sarama (=ορμή) Sar-as (=το νερό που τρέχει)

Ηρακλής Η λέξη Ηρακλής είναι σύνθετη, από το κλέος και την Ή ρα. Κλέω, [κλειώ ( = επαινώ)] Το *ΚλέΡος [*Κλέος] του Κλεινού Ηρα-κλή, αυτού του ήρανου των ηρώων [(ήρανος «προστάτης»)] που έκλεψε το *ΚλέFog της Ή ρας ως Ηρα-κλής. Η Ή ρα [σανσκριτικά *var = ουρανός]: η γυναικεία όψη του ουρανού, η θεά του αέρος. ΑΉΡ: ΗΡ.Α Ή ταν κόρη του Κρόνου και της Ρέας, α-δελφ-ή και γυνή του Διός. Ζήλευε τον τόκον Διός και Αλκμήνης και με δόλους παρέτεινε τη γέννησή του- μετά τον αποπλανούσε και τον κατεδίωκε. Αλλά ο αγωνιζόμενος ήρως του ηλιακού φωτός παρά την α­ ντίθεση της θεάς της ουρανίας λάμψεως Ή ρας επεκράτησε και άρχισαν οι θνητοί να τον λατρεύουν. Έτσι στο λιμάνι της Κο-νο-σο: Κνωσού έφτιαξαν το Ηρά­ κλειον: το ναό του Ηρακλέους, όπου γιόρταζαν τα ιερά Ηρά­ κλεια. Τα παιδιά τους τα βάφτιζαν Ηράκλειτους και Ηρακλειοξανθίες. Για το κλέος υπάρχουν δυο εκδοχές. Να παράγεται από ρί­ ζα *καλ, απ’ όπου: Καλ-έω Κλέ-ω Κλει-ω

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

148

Κλέ-ος Κλυ Κλΰω ακούσω Κλέ-ος Ηρακλής: Ή ρα+*Κ Ιέ/ος αυτός που έκλεψε το Κλέος της Ήρας. Α.ΗΡ: ΗΡ-Α Σανσκριτικά *Var = ουρανός *KXiFog, κλέος α' εκδοχή *Καλ Καλ-έω β' εκδοχή *Kleuos: *KleFog γ' εκδοχή *Κλυ *Κλν-ω (=κάνω)

Αγαμέμνων Ο Αγαμέμνων είναι σύνθετη, απ’ τις *άγαν (=λίαν, υπερμέτρως) και *με(μ)ν-ων. Από τη *μεν, *μ(ε)ν παράγονται οι ελληνικές μνήμη, μνη­ μών, μούσα, μι-μνήσκω και οι λατινικές men-ti-s = νους και men-tio = μνεία. Το άγα-ν -το πρώτο συνθετικό- συγγενεύει ενδεχομένως με την IE *mg (απ’ όπου megas, μέγας). Είναι το -γα- που συναντάμε στον με-γά-λο και στις λέξεις: ά-γα-ν α-γά-λλω «κοσμώ, εξυμνώ, μεγαλύνω» (ά-γα-λμα) α-γα-πά-ω α-γαυ-ρός, γαύ-ρος ο υπέρμετρος α-γα-ν ακτών (α-γα-νά-κτηση) κ.ά. «Κυνώπα» του έλεγε ο Αχιλλεύς, στο Α της Ιλιάόας (βλ. 148), «σκύλε», «ενδυμένε κυνός γνώμη», «κερδαλεόφρον», αι­ σχροκερδή, ξεδιάντροπε. Τίποτε αυτός ως αγαμέμνων... Εμένα, Αχιλλέα, «ουδέ με πείθεις». Δεν μου αλλάζεις γνώ­ μη. Είμαι ο Αγαμέμνων... Στο τέλος «έφαγε το κεφάλι του». Μηδέν Άγαν, έλεγαν ό­ λοι στον αεί-μνηστο, τίποτε αυτός.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

150

Τα ήθελε μονά-ζυγά δικά του.

Αγαμε'μνων *μεν *μ(ε)ν μνήμη μνήμων μι-μνήσκω μούσα λατινική men-ti-s: νους men-tio: μνεία *m g

[megas] μέ-γα-ς ά-γα-ν α-γά-λλω ά-γα-λμα α-γα-πώ α-γα(ν)-ακτώ "Αγα-ν + *Με(μ)ν-νων = Αγαμέμνων

Νέστωρ

Ο βασιλιάς της Πΰλου Νέστωρ (ο Γερήνιος Γραικός) παράγεται από ρίζα *νεσ, *νε, απ’ όπου το ποιητικό ρήμα νέ-ομαι (υ­ πάγω, πορεύομαι). Έτσι, Νέσ-τωρ ονομάζεται ο οδηγός στην πατρίδα. Νόσ­ τος λέγεται η επιστροφή (επειδή όλα εκεί είναι νόστιμα και ό­ χι άνοστα). Ρωτήστε τους μετα-*νάσ-τες που λατρεύουν ως θεό τον Νέστορα.

Νέστωρ *νεσ, *νε νέ-ομαι = υπάγω, πορεύομαι νόσ-τος = επιστροφή ά-νοσ-τος μετα-νάσ-τες Νέσ-τωρ

Πάρις Εγώ ο Πάρις ο επ-αφρόδιτος, λάτρης της κιθάρας και των γυναικών, πέρασα ένα πέλ-αγος συμφορών για την Ελένη. «... Έλέναν; έλένας, έλανδρος, έλέπτολις...» πρέπει να λέγε­ ται (Αισχύλου, Αγαμέμνων, 686-688) που αφάνισε καράβια, άνδρες και πόλεις (από θέμα ελ του αιρώ). Πελάζω (πλησιάζω) ως πλάνης. Plag-a: η πληγή της (λατινι­ κά) στα σωθικά μου. Από *πελ, *πλα κι ο Πάρις. Ακόμα το πλήσσω, η πληγή, το πλάζω πλανώ, το πελαγόζω και η δασπλή-τις Ερινυς· κι όλα αυτά για μια Ελ-ένη αφανίζουσα.

Πάρις *πελ, *πλα πελ-άζω πλά-νης λατινικά plag-a = πληγή πέλ-αγος Πάρις δας-πλή-τις (Ερινυς)

Αγησίλαος

Από ρίζα *sag, *σαγ παράγονται η λατινική sagio = ζητώ τα ί­ χνη με την όσφρηση μου, ανιχνεΰω, προαισθάνομαι, η αρχαία ιρλανδική saigim = ακολουθώ τα ίχνη κάποιου, οσφραίνομαι και η δωρική αγ-έομαι, που σημαίνει προπορεύομαι, ιχνηλα­ τώ, προηγούμαι, οδηγώ, είμαι αρχηγός του αγ-ήματος. Άγ-ημα ονομάζεται το επίλεκτο σώμα του σπαρτιατικού στρατού, που αποτελείται μόνο απ’ τους ανώτερους άρχοντες των Δωριέων, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (βλ. Λακ. Πολ., 11.9, 13, 6). Ακόμα άγ-ημα, στο μακεδονικό στρατό, σύμφωνα με τον Πολύβιο (βλ. 5. 65, 2) και τον Αρριανό (βλ. Αλεξάνδρου Ανά­ βαση, 1.1), ονομάζεται το επίλεκτο σώμα των «λογάδων» της βασιλικής φρουράς. Γι’ αυτή την αιτία άλλωστε το σώμα των τσολιάδων της Προεδρικής Φρουράς λ.χ., που αποδίδει τιμές στην άφιξη ενός υψηλού προσώπου στο αεροδρόμιο, λέγεται άγ-ημα. Ό πω ς άγ-ημα, ονομάζεται το σώμα ναυτών πολεμικού πλοίου, που αποβιβάζεται στην ξηρά, για την απόδοση τιμών, για τη λιτάνευση της εικόνας της μεγαλόχαρης κ.ο.κ. Αυτό λοι­ πόν είναι το άγ-ημα -που δεν παράγεται απ’ το άγ-ω- αλλά απ’ τη δωρική αγ-έομαι της *σαγ και που σημαίνει προηγού­ μαι, προπορεύομαι. Έτσι ο γνωστός Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησί-λαος συνοδεύεται στις εξορμήσεις του, απ’ το άγ-ημα των ευγενών Λακώνων (βλ. Ξενοφ. Ελλ., 3. 3, 4). Το ίδιο και ο Αγ-

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

154

ησί-λας (βλ. Παυσ., 8. 18, 6). Ακόμα ο Άγ-ις ή ο Αγ-ήσ-ανδρος, ο Αγ-ησί-πολις, ο Αγ-ησιππ-ίδας, ο Αγ-ησ-ίας, ο Αγ-ίας και τόσοι άλλοι. Αγ-ήσ-ανδρος και Αγ-ησ-ί-λαος ονομάζεται ο Άδης· ο Πλούτων, (βλ. Αισχύλου, Απόσπασμ. 319) και Αγ-ησί-χορος, σύμφωνα με τον Πίνδαρο (βλ. Π., 1. 6), λε'γεται ο οδηγών το χορό. Από εκεί και τα «αγ-ησί-χορα προοίμια». Αγ-ησί-λαος λοιπόν απ’ τη ρίζα *σαγ (απ’ όπου αγ-έομαι) και λαός ονομάζεται ο ηγούμενος του λαού: ο ηγήτωρ, ο ηγεμών. Αυτός που δείχνει το δρόμο προπορευόμενος, διαθέτοντας την τε'λεια όσφρηση και... διαίσθηση. (Ο ανιχνευτής, ο ι­ χνηλάτης σύμφωνα με τη συγγενική *sag). Στην ιωνική διάλεκτο, το δωρικό αγ-έομαι λέγεται ηγ-έομαι, ηγούμαι και σε περίφραση με παθητική έννοια. Το ηγού­ μαι σημαίνει δι-ηγ-ήσεως τυγχάνω (βλ. Πλατ., Τίμ., 38 Ε) ή εξηγ-ητής ειμί (= εξ-ηγ-ούμαι) αλλά και εισ-ηγ-ητής ειμί τινός (βλ. Θουκ. Η, 48, Αισχίν. 1,172). Ο Αγ-ησί-λαος, ως εξαίρετος ηγέτης, ηγεμών και ηγήτωρ, είναι καλός αφ-ηγ-ητής. Οι δι-ηγ-ήσεις του είναι τέλειες. Πάνω σε πραγματικά ή φανταστικά γεγονότα. Εξ-ηγ-εί με πα­ ραβολές και εισ-ηγ-είται το δέον γενέσθαι. Και δω που τα λέμε όλοι οι ηγ-εμόνες είναι δι-ηγ-ηματικοί. Εξ-ηγ-ούν τα αν-εξ-ήγ-ητα ή δυσ-εξ-ήγ-ητα. Δίνουν εξ-ηγ-ήσεις στο λαό. «Θα σου το εξ-ηγ-ήσω -λένε- αφού δεν θέλεις να το καταλάβεις». Είναι εξ-ηγ-ητές ονείρων και προσδοκιών και εισ-ηγ-ούνται το «καλό» όλων. Δεν ιστορούν όμως. Η ιστορία διαφέρει -γλωσσικά τουλά­ χιστον- απ’ το δι-ήγ-ημα που αφ-ηγ-είται κάποιος. Και οι ίστορες ανήκουν σε άλλη τάξη «αρχόντων».

Αγησίλαος *sag *οαγ

ΟΝΟΜΑΤΑ

Λατινικά Sagio: ιχνηλατώ Αρχαία ιρλανδικά Saigin: ιχνηλατώ Δωρική αγ-έομαι Άγ-ημα Αγ-ησί-λαος Άγ-ις Αγ-ήσ-ανδρος Αγ-ησί-πολις Αγ-ησ-ιππ-ίδας Αγ-ησί-χορος *sag *οαγ δωρικά αγ-έομαι ιωνικά ηγ-έομαι ηγ-εμών εξ-ηγ-ητής εισ-ηγ-ητής ηγ-έτης δι-ήγ-ησις

155

Κέκροψ Ο Κέκροπας, ο γιος του Ερι-χθόνου, υπήρξε βασιλιάς των Α­ θηνών (βλ. Ηροδότου 8, 44). Κεκρόπιοι ονομάζονται οι Α­ θηναίοι απόγονοί του που ανήκαν στην κεκροπίδα φυλή. (βλ. Αριστοφ., Όρν., 1407) και Κεκρόπια Πε'τρα, ονόμαζαν την Α­ κρόπολη, (βλ. Ευριπ., Ιων. 936). Ο βασιλιάς, που τον παριστοΰσαν με ουρά φιδιού, ήταν πο­ λύ πλούσιος και η καρποφορία στην κεκρόπια χώρα του εκεί­ να τα χρόνια ήταν μεγάλη. Γι’ αυτό άλλωστε τον έλεγαν Κέκροπα, από ρίζα *καρπ, απ’ όπου: καρπ-ός κάρπ-ιμος καρπ-ό-ω κάρπ-ωμα Απ’ την ίδια *καρπ ονόμασαν ακόμα Κρωπία το μετόχι του Κέκροπα και Κρωπίδες τους αγρότες του εκεί. Κρώπ-ιον έλε­ γαν το δρεπάνι (Πρβλ. το λιθουανικό kerq-u = δρέπω). Οι μισοί Κεκρόπιοι τον έλεγαν βασιλιά Καρπό (ΙΕ *φτορό) και οι άλλοι μισοί... βασιλιά σκορπιό! (Απ’ την IE *(s)qerp) που είναι επεκτατικός τύπος της *(s)qer, απ’ όπου το κείρω.

Κέκροψ *qropo καρπ

ΟΝΟΜΑΤΑ

καρπ-ός καρπ-ό-ω καρπ-ωπα κρωπ-ία λιθουανικά kerq-u = δρέπω κρώπ-ιον = δρεπάνι IE *(s)qerp (s)qer κείρω σκόρπιός

157

Αμύντας Αμύνω σημαίνει υπερασπίζω, πολεμώ, απομακρύνω κάποιο κακό, εκδικούμαι. Η ρίζα είναι *μνν. Απ’ αυτήν παράγονται οι λέξεις: μύν-η = πρόφαση μύν-ασθαι = προφασίζεσθαι α-μύν-ζω = αμύνω άμυνα και Αμύντας (το α στη *μυν είναι προθεματικό). Έτσι, Αμύντας είναι ο αμυνόμενος, ο μαχόμενος με όλα τα αμυντήρια, τα κατάλληλα δηλαδή για την απόκρουση όπλα. Στη λατινική η *μνν παράγει τις: munio = οχυρώνω [μουνί = οχυρό, monjo στην ενετική] im-unitus = ανοχύρωτος και com-mun-is = κοινός. Η κορυφαία λέξη κομμουνιστής σχετίζεται, γλωσσικά του­ λάχιστον, με τον Αμύντα.

Αμύντας *μυν μύν-η: πρόφαση α-μύν-ζω: αμύνω ά-μυν-α

ΟΝΟΜΑΤΑ

Αμΰντας λατινικά munio = οχυρώνω im-unitus = αν-οχύρωτος com-mun-is = κοινός

159

ΕΘΝΙΚΑ

Έλλην - Γραικός Ηλιούμαι σημαίνει λιάζομαι (ηλιάζομαι). Η ρίζα είναι *οΡελ. Ο ήλιος ο ηλιάτορας [Ηέλιος στον Όμηρο, Αέλιος και Άλιος στα δωρικά] συγγενεύει με την IE *sauel χωρίς να παράγεται απ’ αυτή. Απ’ τη sauel παράγονται οι λέξεις που σημαίνουν ήλιος. Στα λατινικά sol στα ιρλανδικά sul στα γοτθικά sauil στα λιθουανικά saule* Απ’ την *sauel: suel, που έχει τη ριζική σημασία του καίειν βραδέως, σιγοκαίειν, εμείς παράγουμε το σέλας και τη Σε­ λήνη. Στους βόρειους ο ήλιος σιγοκαίει, σε μας λάμπει, απα­ στράπτει, καίει. Παντού είναι *aaFeX-io-s·. ήλιος Αλλά άλλο η *σελασ-νά\ σελάννα: σελήνη της *sue1, το σέ­ λας το βόρειον και ο σέλαχος: το σαλάχι που εκπέμπει μια φω­ σφορική λάμψη και άλλο ο ήλιος της *oFeX. Εμείς απ’ τον ήλιο της *σΕελ παράγουμε το εθνικό Έλλην. Οι Έλληνες, τα παιδιά του ηλίου, είναι λαμπροί και ένδοξοι [στα γερμανικά helle: λάμψις και held ο ήρως], Η Ελένη και η Έλλη, απ’ τη σΞελ, είναι οι γυναίκες των Ελλήνων. Δύο φεγγαροθεές θυγατέρες της σελ-ή-νης. Ο λα­ μπρός Ηλιακός Θεός Έλλην απέκτησε απ’ την Ελένη, δηλαδή απ’ το-φως-που-σιγοκαίει, ένα γιο, τον Σείριο της *σΕερ. Ο Σείριος γεννήθηκε στον Θυρανό [στα σανσκριτικά svar] και έ­ γινε άντρας.

164

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

Απ’ την Ελένη παράγεται η Ελ-άνη η λαμπάς. Απ’ τον Σεί­ ριο ο σείρινος ο Θερινός και η σειρίαση (του Ιπποκράτη), κοι­ νώς ηλίαση. Εμείς οι Έλληνες κινδυνεύουμε να πάθουμε... ηλίαση, απ’ τον πολύ ήλιο. Γι’ αυτό νυχτοπερπατάμε. Είναι και η Ελένη η φεγγαροθεά που την κυνηγάμε για να την απαγάγουμε. Εδώ ολόκληρος Τρωικός Πόλεμος έγινε για μια Ελένη.

Ελένη «Τις ποτ’ ώνόμαζεν ώδ’ ές τό παν έτητύμως» λέει ο Αισχύλος (στ. 685) στον Αγαμέμνονα (Ποιος την ώνόμασε έτσι με τόσο ταιριασμένο όνομα;) (Τσως κάποιος απ’ τους αόρατους, που κατά τύχη έφερε τη γλώσσα του στην πρόγνωση του πεπρωμένου;) Και συνεχίζει, παραθέτοντας στην ίδια στροφή τα επίθετά της το ένα πίσω από το άλλο. Ελέναν Ελένας Έλανδρος Ελέπτοτις. Από τη ρίζα *ελ του ελείν τον αιρέω (= καταστρέφω). Έλανδρος, είναι η καταστρέφουσα τους Ανθρούς. Ελένας - Ελέναν, η καταστρέφουσα τα πλοία. Ελέπτολις - Ελέπολις η... πόλις καταστρέφουσα. Έτσι και η Ελένη είναι η καταστρεπτική.

Γραικός «Γήρας», μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης, ονομάζουν οι Έ λ ­ ληνες το ντύμα του φιδιού, το «πουκάμισό» του. Αυτό που...

ΕΘΝΙΚΑ

165

εκδΰεται καθώς αναγεννάται αιωνίως (βλ. Αριστ., Ιστ., Ζ-5.17, 10 και 8.17,11). Με το γήρας συγγενεύει η λέξη Γραικός. Η ρίζα είναι *γερ και απ’ αυτήν παράγονται οι λέξεις: γέρ-ων γερ-aFis, γρανϊβ, γραϋς γήρ-ας γερα-ιός γηράσκω γηραλέος γερήνιος (= επώνυμον του γέροντα Νέστορα) και Γραικός. Οι Γραικοί αποβάλλουν το γήρας τους, απ’ ό,τι φαίνεται, παλαιόθεν. Παρά το «ανάδελφον» και το «δημογραφικό» και άλλα που ακούγονται, είναι φίδια... κολοβά. Όλοι τους. (Όφις: από ρίζα οπ του ορώ.) Βλέπουν έχουν τα μάτια τους ανοιχτά. Δεν τρώνε... κουτό­ χορτο αιώνες τώρα, όπως άλλοι λαοί. Εδώ υπέταξαν τη Ρώμη. Τους Τουρκοαμερικανούς θα φο­ βηθούν;

Έλλην *oFeX Αέλιος, Άλιος, Ηέλιος Ήλιος Λατινικά Sol Ιρλανδικά Sul Γοτθικά Sauil Λιθουανά Sauli *o F e X

*oaFeX-io-s\ Ήλιος

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

166

*σελασ-νά: σελάννα *oFeX Έλλην Γερμανικά Helle: λάμψις Hellas: Ελλάς Held: Ή ρως *Ελ (Αιρέω) Ελέναν Έλενας Έλανδρος Ελέπτολις Ελένη Γραικός *γερ γέρ-ων γερ-aFis, γρανΐβ, γραΰς γήρ-ας γε-ήνιος (επίθετο Νέστορα) Γραικός

Κύπριος Κύπρος ή Αλασία ή Μακαρία ή Αερία νήσος. Μαρτυρική Κύ­ προς. Θΰμα της γεωγραφικής της θέσης και οι θύτες πολλοί: Ασσύριοι, Ρωμαίοι, Άραβες, Βενετοί, Βρετανοί, Τούρκοι. Η Κύπρος στις πινακίδες της Πύλου σε γραμμική γραφή Β' αναφέρεται με το όνομα Ku-pi-ri-jo. Οι Μυκηναίοι έμποροι τη γνώριζαν εδώ και 3.000 χρόνια σαν νησί του χαλκού. Το κυ­ πριακό τοπωνύμιο Αχαιών Ακτή μνημονεύει την άφιξή τους. Αχαιομάντης λέγεται ο ιερέας της κυπριακής θρησκείας και γλώσσα τους είναι η αρχαία αρκαδική. Τα πολλά αρχαιολογι­ κά ευρήματα μαρτυρούν την εγκατάσταση των Μυκηναίων στο νησί και τη συνεχή παρουσία τους εκεί. Να γιατί η Κύπρος είναι χωρίς αμφισβήτηση ελληνική. Κύπρος ακόμα λέγεται ένας θάμνος αυτοφυής με χρυσο­ πράσινα φύλλα. Από τους ανθούς του παρήγαν το μύρον το κύπρινον. Κυπρίς ονομάζεται η κυπρογεννημένη αφρογενέα θεά Αφροδίτη. Η θεά του έρωτα και της καλλονής γεννήθηκε από τους αφρούς που σχηματίστηκαν γύρω από τα αποκομμένα γεννητικά μόρια του Ουρανού, εκεί κοντά στη θαλασσοζωσμένη Κύπρο. «Κυπρογενέα δ ’ δτι γενήτο πολυκλύστω Κύπρω». Η Θεά έφτασε στο νησί με συνοδούς τον Έρωτα και τον Ίμ ε­ ρο. Όπου πατούσε κάτω από τα απαλά της πόδια φύτρωνε τρυ­ φερό χορτάρι. Πήγε στην Πάφο, στο Ναό της, όπου οι Χάριτες την έλουσαν και την άλειψαν με το μύρο το κύπρινο. Κύπριον ο Ηρόδοτος ονομάζει το σμαράγδι του κύπριου

168

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

λίθου. Κύπρια ονομάζουν τα εισαγωγικά στην Ιλιάόα και κυ­ πριά παραπετάσματα αναφέρει κάπου ο Αριστοφάνης. Παρα­ πέτασμα είναι το προκάλυμμα και μεταφορικά το πρόσχημα. Κύπρια παραπετάσματα, με τη σημερινή σημασία, είναι όλες οι ατελείωτες συζητήσεις που έγιναν, οι διαβουλεΰσεις, οι α­ ποφάσεις του ΟΗΕ για την τύχη της Κΰπρου. Στην Ανατολή, στις χεττικές πινακίδες, στην αλληλογραφία των Φαραώ και αλλού, η Κύπρος αναφέρεται με το όνομα Αλάσια, (παλαιόν όνομα της έγκωμης, της νέας κόμης), με την οποία οι Ανατολίτες έμποροι συναλλάσσονταν. Το όνομα Αλάσια μπορεί να προέρχεται από το Αλασήιον της Πελοποννήσου, απ’ όπου ξεκίνησαν οι Μυκηναίοι φέρνοντας μαζί τους και τον κερασφόρο Απόλλωνα τον Αλασιώτη ή Κεραιάτη που λατρευόταν στο ιερό της Έγκωμης. Η γλώσσα που μιλιέται στην Κύπρο από τους σημερινούς απόγονους των Αχαιών, τα ελληνικά της Κύπρου μοιάζουν πο­ λύ με τα αρχαία αρκαδικά. Γλώσσα πάει να πει λαός. Όποτε ένας λαός χάνει τη γλώσσα του, συνήθως χάνει και την εθνική του ταυτότητα. Οι Κύπριοι όμως μιλάνε σήμερα την αρκαδική διάλεκτο, τη διάλεκτο των Αχαιών, των Μυκηναίων που ξεκί­ νησαν τον 12ο αιώνα π.Χ. από το Αλασήιον της Πελοποννήσου. Να γιατί η Κύπρος είναι ελληνική, να γιατί οι σημερινοί Κύπριοι λένε αυτό ακριβώς που λέει ο Πλήθων: «'Έλληνες έσμέν τό γένος, ως ή τε πάτριος φωνή καί ή πάτριος παιδεία μαρτυρεί». Κύπρος σε όλες τις ξένες γλώσσες σημαίνει χαλκός. Από τη λέξη Κύπρος παράγεται η λατινική cyprium και από αυτήν η kupfer κ.ά. στις λατινογενείς γλώσσες. Για την ελληνική γλώσσα όμως, Κύπρος είναι το νησί και ένας θάμνος αυτο­ φυής με χρυσοπράσινα φύλλα, από τον οποίο πήρε το όνομά της η φλεγομένη και μη καιομένη βάτος της Μεσογείου, η Κύπρος μας. Κυπρισμός ονομάζεται η άνθιση της ελιάς και της αμπέλου

ΕΘΝΙΚΑ

169

στο νησί της κυπρογένειας Αφροδίτης. Κυπρί, τέλος, το μέσον κυπρίον απ’ την Κύπρο, ονομάζεται το χάλκινο κουδουνάκι που κρεμάν στο λαιμό των γιδιών.

Σε γραμμική Β Ku-pi-n-jo = Κύπριος Κΰ-προς Αλάσια Μακαρία Αερία νήσος Ku-pi-ri-jo = Κύπριος Κύπριον = σμαράγδι Κύπρια = εισαγωγικά στην Ιλιάδα Αλάσια = Αλασήιον Πελοποννήσου Κύπρος Λατινικά cuprium, cuprum = χαλκός Kupfer = χαλκός Κυπρισμός = άνθιση ελιάς Κύπρος = θάμνος Κυπρογένεια Κυπρί = χάλινο κουδουνάκι

ΚΙΝΗΣΗ

Άγω

Το ρήμα άγω, ως μεταβατικό, έχει τη σημασία του οδηγώ, κα­ τευθύνω, ενεργώ, πράττω και στέλνω- ως αμετάβατο σημαίνει πορεύομαι. Η ρίζα είναι ag (ΙΕ), λατινικά ago. Οδηγώ: αγωγός, παιδ-αγωγός, λοχ-αγός, ξεν-αγός, πλο-ηγός. Κατευθύνω: προ-αγωγός, αγών, άγ-σων = άξων. Ενεργώ: εισ-άγω, εξ-άγω. Πράττω: δι-άγω (τον βίον, τον χρόνον), παρ-άγω, άγω εορ­ τήν = γιορτάζω, άγω πόλεμον = πολεμώ, άγω + φέρω = λεη­ λατώ, έμψυχα = ανθρώπους, ποίμνια, λέξεις... Στέλνω: απ’ την προστακτική άγε και άγετε, τα ά(γ)ε = άε, άι... άι στο διάβολο, ά(γ)ετε = άετε, άιντε θύμα, ψώνιο και ά(γ)ωμε(ν) α' πληθ. = άωμε = άμε, άμε στην ευχή. Το ινδοευρωπαϊκό *ago αποκαλύπτει την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα. Τους κοινούς πνευματικούς μας αγώνες και την α­ γωνία μας. Απ’ αυτό παράγεται ο αγών και το αγωνίζομαι... α­ γωνίζομαι στάδιον, δρόμον, πάλην (= μετέχω σε αγώνα σταδί­ ου, δρόμου, πάλης κ.λπ.) στους Ολυμπιακούς, στους Πανευ­ ρωπαϊκούς κ.λπ. Και αυτό είναι... αγωνία για την έκβαση του αγώνα. (Αγωνιώ = προσπαθώ, ανησυχώ, αδημονώ).

Αναχαιτίζω

Αναχαιτίζω σημαίνει εμποδίζω την προέλαση, κόβω το δρό­ μο, συγκρατώ, σταματώ κάτι με τη δύναμή μου, χαλιναγωγώ. Η λέξη είναι σύνθετη απ’ την πρόθεση ανά και τη λέξη χαίτη. Η χαίτη είναι ομηρική λέξη. Ο Αγαμέμνονας «... έκ κεφα­ λής... έλκετο χαίτας...» (/λ., Κ 15) (τραβούσε τα μαλλιά της κεφαλής του). Η λέξη χαίτη χρησιμοποιείται για την μακρά κυματίζουσα κόμη ενός αλόγου που έσπασε τα δεσμά του, τα χαλινάρια του (... άμφίδέ χαϊται ώμας άΐσσονται) [.Ιλ., Ζ 509], οι χαίτες πίσω στις πλάτες του ανεμίζουν. Αναχαιτίζω κυριολεκτικά σημαίνει «σταματώ το άλογο κρατώντας το από τη χαίτη». Και μεταφορικά «σταματώ κάτι με τη δύναμή μου- συγκρατώ». Το ρήμα αναχαιτίζω χρησιμο­ ποιείται για πρώτη φορά με τη μεταφορική του έννοια από τον Ευριπίδη στην φράση «άνεχαίτιζον φόβω» (Ευρ., Ρήσ., 786). Τα ρηματικά παράγωγα, αναχαίτισις = (η παρακώλυσις), αναχαίτισμα = (ο περιορισμός), αναχαιτισμός = των θορύ­ βων λ.χ. είναι μεταγενέστερα.

ανα-χαίτη: αναχαιτίζω

ΚΙΝΗΣΗ

αναχαιτισις αναχαίτισμα αναχαιτισμός

175

Δ ιαβφάζω

-

Δ ιαβάζω

Το διαβάζω παράγεται απ’ το αρχαίο διαβιβάζω, που είναι ομόρριζο του διαβαίνω. Η ρίζα είναι *βεν *βαν και απ’ αυτήν οι λέξεις βά-δην, βα­ δίζω, βε-βα-ΐος = βέ-βαιος βι-βά-ζω βή-μα βω-μάς βέ-βηλος ανα-βά-της κ.ά. Το βαίνω το συναντάμε πρώτα στον Όμηρο και το βιβάζω = δια-βιβάζω, πολύ αργότερα, στον Σοφοκλή. Διαβιβάζω, λοιπόν σημαίνει μεταφέρω απέναντι, μεταβι­ βάζω στο απέναντι μέρος («ποταμόν διαβιβάζω τινά» πάει να πει «μεταφέρω κάποιον στην απέναντι όχθη του ποταμού» ή «βοηθώ κάποιον να περάσει το ποτάμι»). Άλλες γνωστές λέξεις από το διαβαίνω είναι η διάβαση (για παράδειγμα, των πεζών), ο διαβάτης, το διάβημα, το δια­ βατό (μέρος του ποταμού), ο διαβήτης (το γεωμετρικό όργα­ νο) κ.ά. Συνεπώς το διαβάζω δε φαίνεται (με μια πρώτη ματιά) να σχετίζεται γλωσσικά με το αναγιγνώσκω (ανά + γιγνώσκω) που σημαίνει ότι με την επανάληψη (που δηλώνεται με την πρόθεση ανά) γιγνώσκω, γνωρίζω κάτι με πληρότητα.

ΚΙΝΗΣΗ

177

Το γιγνώσκω παράγεται από ρίζα γνο, απ’ όπου οι λέξεις: γνώ-στες, α-γνο-ώ, γνώ-σις, γνώ-μη κ.ά. Γιγνώσκω σημαίνει αρχίζω να ξεχωρίζω, αρχίζω να διακρίνω κάτι και συνεπώς αρχίζω να εννοώ και να σχηματίζω γνώμη. Αναγιγνώσκω τα γράμματα σημαίνει ότι επειδή γνωρίζω τους γραφικούς χαρακτήρες από το παρελθόν (για παράδειγ­ μα, από το σχολείο), τώρα τους αναγνωρίζω όπως τους βλέπω μπροστά μου, όπως είναι γραμμένοι, όπως είναι τυπωμένοι, άρα τους κατανοώ. Βιβλία αναγνωσμένα ονόμαζαν τα βιβλία που αναγιγνώ­ σκονταν από τους ιερείς σε δημόσιες τελετές (το ανάγνωσμα, όπως ακοΰμε και σήμερα στις εκκλησίες). Μια σπουδαία τελετή στο ναό, που συγκέντρωνε σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού από τις αγροικίες, από την εξοχή, ήταν η κηδεία συμπολίτη τους, οπότε ένας αργοπορημένος ήταν φυ­ σικό να ρωτήσει έναν άλλον: «Τι κάνει τώρα ο ιερέας που α­ ναγιγνώσκει πλάι στο αφτί του νεκρού;» Η απάντηση ήταν «τώρα τον διαβιβάζει», δηλαδή στέλνει την ψυχή του απένα­ ντι, τον περνάει απέναντι, στην απέναντι όχθη. Έτσι το διαβά­ ζω άρχισε να παρετυμολογεί το αναγιγνώσκω. Διαβάζω, λοιπόν, μεταφορικά, σημαίνει ότι περνάω απένα­ ντι, στον φανταστικό τόπο που περιγράφει ο συγγραφέας του αναγνώσματος, και μ’ αυτόν τον τρόπο περνάω το χρόνο μου...

Διαβάζω δια-βιβάζω δια-βαίνω *βεν, *βαν, βά-δην βαδίζω βέ-βα-ιος = βέ-βαιος βι-βά-ζω

178

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

βή-μα βω-μός βέ-βη-λος ανα-βά-της κ.ά. δια-βαίνω διά-βαση δια-βάτης διά-βημα δια-βατό δια-βήτης ανα-γιγνώσκω *γνο γνω-στός α-γνο-ώ γνώ-σις γνώ-μη

ΔΑΝΕΙΑ

Δάνεια από την ιταλική γλώσσα

1. Arena στα λατινικά η άμμος. Απ’ την arena η γνωστή αρένα, ο στίβος. 2. Buria το αστείο, η φάρσα. Buriare, burlare το κάνω α­ στεία, πειράζω. Burlesco ο ευτράπελος. Αυτός που κάνει burletes, Purles: ο Purlone ο γελωτοποιός. Απ’ την buria λοιπόν η αμποΰρλα κι απ’ αυτή η αρλούμπα: ο ανόητος λόγος. 3. As-Assis λατινικά ο εις και για μέτρα σταθμά και νομί­ σματα η μονάς. Απ’ την as η βενετσιάνικη asso κι απ’ αυτήν ο άσσος. 4. Vagabodaggio: η αλητεία κι απ’ αυτή ο vagabondo ή βαγαπόντης. 5. Cognitus η γνώσις και η ιστορία. In-cognitus ο άγνωστος· απ’ αυτή η ιταλική incognito και το επίρρημα ινκόγκνιτο: το α­ νεπίσημα. 6. Intricare στα λατινικά το περιπλέκειν από κει η ίντρι­ γκα: η μηχανορραφία. 7. Cavalier στα βενετσιάνικα: ο ιππευς. Caballus στα λατινι­ κά ο ίππος. Απ’ την cavalier ο γνωστός καβαλιέρος. Το άλογο στα λατινικά λέγεται caballus. Από κει: η καβάλα: η ιππασία, ο καβαλάρης, οι καβαλάρη­ δες, ή ο τρόπος που κάθεται κάποιος στον ίππο: καβαλητά, καβαλικευτά και οι φράσεις: «τον έχω καβάλα» δηλαδή επιβάλλομαι σε

182

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

κάποιον, «ψωνίζω καβάλα», χωρίς να προσέχω δηλαδή την ποιότητα των πραγμάτων που αγοράζω. Ακόμα το καβαλικεΰω - καβαλώ - ο καβαλικευτός - η κα­ βαλίνα και τόσες άλλες. Απ’ τη λατινική caballus παράγεται και η βενετσιάνικη cabalier: καβαλάρης κι από κει ο καβαλιέρος ο ακόλουθος ιπ­ πέας, ο ιππότης (απ’ τον ίππο), ο συνοδός κυρίας -τέλος- στο χορό, ο καβαλιέρος. 8. Quadro το τετράγωνο, κι απ’ αυτή το κάδρο, το πλαίσιο, η κορνίζα. 9. Canis ο σκύλος· απ’ αυτή η ιταλική canaglia κι ο κανά­ γιας: υβριστική φράση. 10. Απ’ τη φράση di mano in mano: από χέρι σε χέρι το ε­ πίρρημα μάνι-μάνι: γρήγορα. 11. Απ’ τη λατινική modus, που σημαίνει τρόπος, η ιταλική moda κι από κει η μόδα. 12. Dare-aver είναι το δοΰναι-λαβείν κι από το dare-avere το νταραβέρι, η δοσοληψία. 13. Tartana: το μεγάλο, βαρά πλοίο κι απ’ την ιταλική tartana η γνωστή νταρντάνα: η μεγαλόσωμη παχιά γυναίκα. 14. Brulotto το πυρπολικό πλοίο κι από κει το μπουρλότο και ο μπουρλοτιέρης. 15. Η ιταλική ντάμα παράγεται απ’ τη λατινική domina που είναι η οικοδέσποινα, η δέσποινα, η δεσπότις κυρία, η δόμνα. Ενώ domus απ’ όπου domina + ντάμα ονομάζεται ο δόμος: ο οίκος - το δώμα. 16. Απ’ την ιταλική cognato, ο κουνιάδος, ο γυναικαδερφός. 17. Cura η μέριμνα, η φροντίδα, η επιμέλεια κι απ’ αυτήν η ιατρική περιποίηση, η κουρά. 18. Cursus η επιδρομή. Απ’ τη λατινική cursus: κουρσάρος. 19. Απ’ τη λατινική grabatus το κραβάτ-ιον και κρεβάτι.

ΔΑΝΕΙΑ

183

20. Απ’ τη lamiera: το έλασμα σιδήρου η lamarin και λαμα­ ρίνα. 21. Απ’ την ιταλική maggiore που είναι ο ανώτερος η maggionanza: η υπεροχή και η πλειοψηφία. Από κει ο μαγκιόρος: αυτός που υπερέχει. 22. Μέσω της λατινικής aracus - maioracus αράγεται η βενετσιάνικη zoranao maioracus maiorana mazorana an’ όπου η Μαντζουράνα ο Αμάρακος. 23. Sollazzo στα ιταλικά σημαίνει διασκέδαση και sollazzare διασκεδάζω. Απ’ την sollazzo το σουλάτσο: ο περίπατος, το σουλατσάρω: περπατώ και ο σουλατσαδόρος: ο περιπατητής. Το να δεχόμαστε τον περίπατο σαν διασκέδαση παρά τα καθιστικά μας έθιμα πράγματι εντυπωσιάζει. 24. Απ’ τη λατινική φράση s(ine) nob(ilitate), που σημαίνει χωρίς τίτλους ευγενίας, προέρχεται η αγγλική snob απ’ το αρ­ χικό s του sine = χωρίς και το nob απ’ το nobilitate. Ο snob, ο ματαιόδοξος και η σνομπαρία, που είναι σαν να του λένε οι ευγενείς λόρδοι: - Εσύ ματαιοπονείς. Είναι μάταια η δόξα σου αφού είσαι sine nobilitate, χωρίς τίτλους ευγενείας· είσαι ένας snob. 25. Η λατινική τούβουλους, που σημαίνει μικρός σωλήνας -tubus-tubo στα ιταλικά- παρήγαγε τη μεσαιωνική τούβ(ου)λον ο tub(u)lus· και το τούβ(ου)λον έγινε τούβλο (δεσμίδα χαρτονομισμάτων στο σημερινό λεξιλόγιο- που να το φαντάζο­ νταν οι Λατίνοι υδραυλικοί). 26. Απ’ την ιταλική φράση alia larga, που σημαίνει στο α­ νοιχτό πέλαγος προέρχεται το επίρρημα αλάργα: το μακριά. 27. Albus στα λατινικά σημαίνει λευκός. Απ’ το επίθετο albus το ουδέτερο album, το άλμπουμ, το λεύκωμα. 28. Απ’ τη βενετσιάνικη ala-babula το επίρρημα αναμπάμπουλα και αναμπουμπούλα: η αναστάτωση. 29. Arada στα βενετσιάνικα η αλετριά. Απ’ την arada ράδα, η σειρά.

184

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

30. Απ’ την veggheria: η βεγγέρα, η εσπερίδα. 31. Το λατινικό ρήμα veto σημαίνει απαγορεύω. 32. Malatia: η αρρώστια. Malato: ο αδιάθετος, ο άρρωστος, κι απ’ αυτή ο μαλάτος και το μαλατώνω ή βαλαντώνω: το στε­ νοχωρώ. 33. Απ’ το virare: τραβώ, η προστακτική vira!, τράβα, κι α­ πό κει το vira τις άγκυρες. 34. Virtu Αρετή. Απ’ τη virtu ο δεξιοτέχνης σε μουσικό όρ­ γανο, ο βιρτουόζος. 35. Augurium: ο οιωνός, η τύχη. Απ’ την augurium η agurium η μεσαιωνική αγούρι και απ’ αυτήν το γούρι. 36. Diana, Dianae: η Άρτεμις, η θεά του κυνηγιού. Απ’ την Diana η διάνα, η ευστοχία. 37. Απ’ τη λατινική defendo το υπερασπίζω. Το δηφενδεύω απ’ το defendo και το διαφεντεύω. 38. Gomena: η θηλιά που βάζει ο εραστής στο λαιμό του. 39. Απ’ την Hermes το λατινικό hermeticus απ’ τα σκεύη των αλχημιστών που είχαν προστάτη τον Ερμή τον τρισμέγιστο. Απ’ το hermeticus το επίθετο ερμητικός: ο αεροσταγής. 40. Απ’ τη λατινική bulla-bullas: η φυσαλίδα που σχηματίζε­ ται όταν ε'να πυρακτωμένο σίδερο αγγίξει το δέρμα, προέρχε­ ται η μεσαιωνική βούλλα, η σφραγίδα. 41. Bucinum: το κογχύλι, η μπουρού. Απ’ το bucinum η μεσν. βούκινον: η σάλπιγγα από κέρατο και το γνωστό βούκινο. 42. Απ’ τη βενετσιάνικη galantomo: ο γενναιόδωρος, ο γα­ λαντόμος. 43. Απ’ την ιταλική gaglioffo ο γαλίφης, ο κόλακας. 44. Gleba: η γη. ^.π’ αυτήν οι globus: η υδρόγειος σφαίρα. Απ’ την globus η globo ϊκαι ο γλόμπος. 45. Απ’ την ιταλική agguantare το αγαντάρω, το πιάνω, βα­ στώ και μεταφορικά υπομένω - αντέχω. 46. Το λατινικό επίθετο compositum είναι το σύνθετο. Απ’ το compostium η κομπόστα.

ΔΑΝΕΙΑ

185

47. Το λατινικό ρήμα concertare σημαίνει αμιλλώμαι. Απ’ το concertare η ιταλική concerto: η άμιλλα -εννοείται- φωνών και το γναχπό κοντσέρτο: η μουσική συμφωνία. 48. Con-venio: το συνέρχεσθαι. Conventus -α π ’ το convenio- η συνε'λευσις, η σύνοδος των δικαστών ακόμα η συνθή­ κη και η ομολογία. Απ’ τη λατινική conventus λοιπόν η γνωστή κουβέντα, η ο­ μιλία. 49. Απ’ την ιταλική corte που είναι η αυλή το far la corte: περιτριγυρίζω στην αυλή κι από κει το άκλιτο κόρτε: η ερωτοτροπία. 50. Garbo ονομάζεται η ευγένεια, η ανατροφή, η χάρις, η κομψότης. Απ’ την ιταλική garbo -►ο γάρμπος· με α-στερητικό μπρο­ στά προκύπτει ο άγαρμπος δηλαδή ο άχαρος, ο άκομψος, ο α­ γροίκος και άξεστος. 51. Απ’ το ρήμα avariare ο ναυτικός όρος avaria: η ζημιά· η ζημιά που εκούσια προκαλείται κατά τη θαλάσσια μεταφορά -ως νομικός όρος- με σκοπό τη διάσωση του πλοίου και του φορτίου από μεγαλύτερο κίνδυνο. 52. Απ’ το βενετσιάνικο ναυτικό πρόσταγμα ala!, που ση­ μαίνει εμπρός!, προκύπτει το προτρεπτικό επιφώνημα άλα!, ό­ πως λέμε άλα γεια σου! 53. Η λέξη καπετάνιος παράγεται απ’ τη βενετσιάνικη capetanio της μεσν. λατινικής capitaneus. Capitaneus τέλος, απ’ τη φράση «κατ’ επάνω», που ήταν μεσαιωνικό διοικητικό αξίωμα. 54. Corna-Musa: η ποιμενική φλογέρα η corna: από κόρνο, από κέρατο, musa: όπως μουσική. Η corna-musa έγινε καρα­ μούζα. 55. Το τουφέκι της φίρμας Carlo e’ figlio, γνωστού εργο­ στασίου όπλων του Τορίνου, προεπαναστατικώς έγινε: carlo e figlio - καριοφίλιο - καριοφίλι.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

56. Panis: το ψωμί. Com-panium: η συντροφιά (συν-τρέφω), η κομπανία: η παρέα. 57. Campagna είναι η εξοχή. Από κει η εκστρατεία και η διαφημιστική καμπάνια. 58. Απ’ την ιταλική Comandante, που είναι ο διοικητής, ο αρχηγός, προήλθε ο κουμαντάντης και το κουμάντο. 59. Maggiore λέγεται ο ταγματάρχης και από τη maggiore μαγγιόρος. 60. Risalto: η προεξοχή, το αναπήδημα, το saltare. Από κει η έφοδος και ο σαλταδόρος. 61. Απ’ την ιταλική Marca -όπως λέμε: «μάρκα μ’ έκαψες»ο μεταγενέστερος μαρκήσιος. 62. Απ’ το montare που σημαίνει ανεβαίνω προκύπτει το μουντάρω: εφορμώ. 63. Birbante: από κει ο μπιρμπάντης και ο μπερμπάντης. 64. To brulotto, το πυρπολικό πλοίο, έγινε μπουρλότο. 65. To carcassa: ο σκελετός πλοίου, με αντιμετάθεση έγινε σακαράκα: παλιό αυτοκίνητο.

Δάνεια από την τουρκική γλώσσα 1. Από την τουρκική iislup, που σημαίνει σχήμα-μορφή, προέρχεται το σουλούπι και το σουλουπώνω = δίνω μορφή. 2. Απ’ τον αόριστο bayiltim του bayilmam που σημαίνει λι­ ποθυμώ: το μπάίλντίζω. 3. Bayrak: η σημαία, το μπαϊράκι και bay-raktar: ο σημαιο­ φόρος ή μπαϊρακτάρης. 4. Bakkal: μπακάλης balta: μπαλτάς baba: ο μπαμπάς 5. Ο μπαξεβάνης προέρχεται απ’ τη bahgivan: κηπουρός. Μπαξές: ο κήπος. 6. Απ’ τη maraz: η φθίση, το μαράζι και απ’ την marifet το γνωστό μαραφέτι. 7. Απ’ τη marpug: το μαρκούτσι 8. Μασάλι: το παραμύθι απ’ τη masal. 9. Μασκαριλίκι απ’ την maskara-lik, που δε σχετίζεται με τη βενετσιάνικη mascara: την προσωπίδα ή με τον προσωπιδοφόρο μασκαρά. Παράγεται απ’ την αραβική maschara, απ’ ό­ που η τουρκική maskara· ο μασκαράς εδώ είναι ο αναιδής, ο ανήθικος. 10. Απ’ την masura: το μασούριον και μασούρι. 11. Απ’ την macun το γνωστό δυναμωτικό ματζούνι. 12. Απ’ την μαχμουρλού (mahmurlu): ο μαχμουρλής και το χαχμουρλίκι.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

13. Αλλά και ο μεζές είναι τουρκική, απ’ την meze, όπως και το μεράκι του μερακλή απ’ την merak. 14. Απ’ την meydan: το μεϊντάνι, η πλατεία. 15. Απ’ την meltem: το μελτέμι, ο άνεμος. 16. Απ’ την menekse: το ίον, ο μενεξές. 17. Απ’ την meremet: το μερεμέτι, η επιδιόρθωση σε οικο­ δομή. 18. Meteris: το μετερίζι, ο προμαχώνας. 19. Απ’ την αραβική minara η τουρκική minare κι ο μινα­ ρές. 20. Απ’ την murdur: ο ακάθαρτος μουρντάρης. 21. Απ’ την musema: το κερωτό πανί, ο μουσαμάς. 22. Απ’ την misafir: ο επισκέπτης, ο μουσαφίρης. 23. Mufliis: ο μουφλοΰζης, ο χρεοκόπος. 24. Απ’ την bugat με την κατάληξη -ικος: ο μπαγιάτικος. 25. Απ’ την alan, που είναι το πέρασμα μέσα από δάσος, η αλάνα, ο ανοιχτός χώρος και απ’ αυτήν ο αλήτης ή αλάνης. 26. Ayaz είναι η ατμοσφαιρική υγρασία και απ’ την ayaz: το αγιάζι. 27. Απ’ το alis-veris: το πάρε-δώσε, η δοσοληψία ή αλισβερίσι. 28. Emanet: η παρακαταθήκη, κι απ’ την emanet το αμανά­ τι. 29. Η at δίνει το άτι, το άλογο ιππασίας. 30. Ahd: η υποχρέωση κι απ’ την ahd το άχτι. 31. Balkan ονομάζουν την υψηλή και δασώδη οροσειρά· απ’ την balkan τα Βαλκάνια. 32. Απ’ τη lagum: το λαγούμι, ο υπόγειος δρόμος, ο υπόνο­ μος. 33. Απ’ την oluk: το λούκι, η υδρορροή της στέγης. 34. Απ’ τη lokum: το λουκούμι Απ’ τη lokma: ο λουκουμάς

ΔΑΝΕΙΑ

Απ’ τη lula: ο λουλάς κι απ’ την ulufe, που σημαίνει μισθός, ο γνωστός λουφές. 35. Απ’ τη mangal: το μαγκάλι. Απ’ τη vakif, που σημαίνει κληροδότημα, με ανομοίωση: ο μαγκούφης, ο έρημος, που τον περιμένουν οι κληρονόμοι πώς και πώς. 36. Απ’ τη maymun το μαϊμούνι και η μαϊμού. 37. Απ’ τη mai'danor ή μακεδονήσι: ο μαϊντανός κι απ’ τη manav: ο μανάβης. 38. Απ’ την kilarur: ο οδηγός ή κολαούζος. 39. Κο λένε το ατού = το χαρτί που νικά στο χαρτοπαίγνιοαπ’ την Κοζ το κόζι. 40. Απ’ την kova ο κουβάς και απ’ την koca-m το άκλιτο κοτζάμ(ου): τόσο μεγάλος, όπως κοτζάμ-basi (bas: το κεφάλι), τόσο μεγάλος προύχοντας: κοτσάμπασης. 41. Απ’ την gurbet, που είναι η ξενιτιά, το κουρπέτι, η εξο­ ρία. 42. Απ’ την kirbag: το κουρπάτσι ή μαστίγιο. 43. Kurabiye: ο κουραμπιές. 44. Απ’ την goturu το επίρρημα κουτουρού: στην τύχη, απε­ ρίσκεπτα. 45. Απ’ την αραβική kahruba, που σημαίνει αυτό που έλκει άχυρα, η τούρκικη kehribar κι απ’ αυτήν το ήλεκτρο ή κεχρι­ μπάρι. 46. Kose λένε το σπανό· απ’ αυτήν ο κιοσές. 47. Απ’ την τούρκικη kiink, που σημαίνει υδραγωγείο, το κιούγκι κι απ’ την kup: το κιούπι, το μικρό πιθάρι. 48. Απ’ την Kosk: το κιόσκι κι απ’ την Kitap το βιβλίο ή κι­ τάπι. 49. Kotu λένε τον κακό· απ’ την kotii ο δειλός ή ο κιοτής. 50. Απ’ την kismet το κισμέτι, το γραφτό, η τύχη. 51. Απ’ την kolay το κολάι, η ευκολία. 52. Kafa λένε το κρανίο- από κει το καφάσι, όπως λέμε:

190

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

«Θα μου φύγει το καφάσι»: θα μου φύγει το κεφάλι. Απ’ την kafes τώρα, που είναι άλλη λέξη, το γνωστό πάλι ομόηχο κα­ φάσι του μανάβη ή το δικτυωτό κάγκελο, που δεν έχει καμιά σχέση με το άλλο καφάσι ή κεφάλι. 53. Απ’ την kahve-hane: ο καφενές, το καφενείο. Kahve, απ’ την αραβική kah-va, η γαλλική cafe κι ο καφές. 54. Απ’ την kelepir: η ευκαιρία ή κελεπούρι. 55. Keke λένε το βραδύγλωσσο κεκέ. 56. Kebap: ο ψητός· απ’ την kebap τα κεμπάπ. 57. Απ’ την keyif, που είναι η ευθυμία, το κέφι. 58. Απ’ την kahya: ο προϊστάμενος, ο κεχαγιάς. 59. Deli λένε τον τρελό κι απ’ την deli το όελή, το α' συνθε­ τικό νεοελληνικών επωνύμων, όπως το συναντάμε στα Δεληγιάννης, Δελη-πέτρος, Δελη-μήτσος, Δελη-σταύρος κ.ο.κ. 60. Απ’ την zaim, που είναι ο εισπράκτορας φόρων, ο ζαϊμης. 61. Απ’ τη zaman: τα ζαμάνια, τα χρόνια και ζαμάνια. 62. Απ’ τη zor: το ζόρι, η βία, η δυσκολία. 63. Kavaf: ο τσαγκάρης· ο Καβάφης. 64. Kazik: το παλούκι ή καζίκι. Απ’ τον αόριστο kazandim του ρήματος kazanmak το καζαντίζω: κερδίζω· καζάντι: το κέρδος. 65. Απ’ την kavga: ο καβγάς, η φιλονικία. 66. Απ’ την kayik: το καΐκι. 67. Kalay ονομάζουν τον κασίτερο κι απ’ την kalay έχουμε τον καλαϊτζή ή γανωματή. 68. Kala-balik σημαίνει πλήθος· απ’ την kala-balik το καλαμπαλίκι. 69. Απ’ την kalfa: ο μαθητευόμενος τεχνίτης ή κάλφας κι απ’ την karngi: το καμουτσί, το μαστίγιο. 70. Απ’ την kasavet: η θλίψη, το κασαβέτι κι ο θλιμμένος: κασαβέτης. 71. Katmak τέλος σημαίνει προσθέτω. Απ’ αυτήν ο κατιμάς:

ΔΑΝΕΙΑ

191

το κρέας κατώτερης ποιότητας που προσθέτει ο χασάπης στο καλό. 72. Απ’ την veresiye το επίρρημα βερεσέ: με πίστωση. 73. Yelek: το γιλέκο. 74. Απ’ το ρήμα yadetmek: το ενθυμίζω, η λέξη yadest κι απ’ αυτή το γιάντες: το στοίχημα ή το γνωστό παιχνίδι που στηρίζεται στη μνήμη. 75. Yalanci σημαίνει ψεύτικος, όπως οι γνωστοί ντολμάδες, οι γεμισμένοι με ρύζι, αυτοί που δεν έχουν κιμά. 76. Απ’ την περσική gabr, που είναι ο πυρολάτρης η τουρκι­ κή giaur απ’ την gabr ο άπιστος και ο γκιαούρης. 77. Απ’ την eglenmek: το γλέντησα και γλεντώ eglence: ο γλεντζές. 78. Απ’ την ugurlu, που είναι ο τυχερός, ο γουρλής και ο γουρλίδικος.

Δάνεια από διάφορες γλώσσες

1. Απ’ τη ρωσική robota, που είναι η καταναγκαστική εργασία παράγεται η άκλιτη ρομπότ: το ανθρωπόμορφο μηχάνημα, το ρομπότ. 2. Mantrin στην ινδική σημαίνει σύμβουλος, υπουργός. Οι Πορτογάλοι των Ινδιών ονόμαζαν τους Κινέζους άρχοντες mantrin ή μανταρίνους -μανδαρίνους- για μας απ’ την man­ trin. Το αστείο είναι ότι οι Κινέζοι αγνοούν τη λέξη αυτή μια και είναι ινδικής προέλευσης. 3. Η αρχαία σλαβική dobr σημαίνει καλός. Απ’ την dobr ο ντόμπος, ο ειλικρινής. Εδώ η ειλικρίνεια και η καλοσύνη πάνε μαζί. 4. Η μεξικάνικη tomatl έδωσε τη σπανιόλικη tomata και τη δική μας ντομάτα.

Δάνεια από την ελληνική σε άλλες γλώσσες

1. Η ελληνική μελί-μηλον (μέλι, μήλο) γίνεται μέσω λατινικής, γαλλικής και πορτογαλικής: μαρμέλαδα. Μελίμηλον ->■melimelum (λατινικά) -> marmelada (πορτο­ γαλικά) -*■ marmelad (γαλλικά) και μαρμελάδα. 2. Απ’ τη δωρική λέξη μαχανά παράγεται η λατινική machina, η μάκενα, η μηχανή. 3. Μάκελλον στα ελληνικά σημαίνει φραγμένος τόπος. Απ’ το μάκελλον η λατινική macellum κι απ’ αυτή οι μεσαιωνικές μακελλείον-μακελλειόν και μακελλειό. Στο μάκελλον: στο φραγμένο τόπο είχαν τα ζώα απ’ όπου τα παίρναν για σφαγή οι μακελλάρηδες. Το σωματείο των μακελλάρηδων της Πόλης έδινε κάθε χρόνο στον Ιππόδρομο ένα χορό. Μ’ αυτόν το χορό όλα τα μέ­ λη του σωματείου, που χόρευαν για το καλό, αναπαριστοΰσαν με τα βήματά τους, με τις κινήσεις τους, την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία. Είναι ο γνωστός Μακελάρικος ή Χασάπικος.

ΔΙΑΦΟΡΑ

Ακή Από ρίζα *ακ παράγεται η λέξη ακ-ή (σανσκριτικά: agan = βέλος και agus -ταχύς]. Ακ-ή ονομάζεται το ταχέως κινούμενο βέλος· το ριπτόμενο βέλος στο κυνήγι ή στα πεδία των μαχών. Τη ριζική σημασία της *ακ τη συναντάμε στις παράγωγες: ακ-is (ακ-ίδα) άκ-ανθα ακ-όντιο ακ-ο-νίζω ακ-έσ-τρα (βελόνα) άκ-μων (αμόνι) άκ-ρο (κορυφή όρους, άκρη γκρεμού). Είναι η σημασία της αιχμής, του οξέος άκρου, της κόψης κάθε τέμνοντος οργάνου. Από την *ακ παράγονται ακόμα ο ωκύς, -εία, -ύ: ο ταχύς, γοργός, γρήγορος και ο οξύς, -εία, -ύ: ο αιχμηρός, κοπτερός, διαπεραστικός, ταχύς, ορμητικός και όξινος. «Δεινοί καί οξείς» (Πλάτ., Απολ., 39Β) ονομάζονται αυτοί που έχουν τα­ χεία αντίληψη, οι οξύνοες, οι ευφυείς. Στον Ηρόδοτο αναφέρονται οξύτατοι (ή ωκύτατοι) ίπποι δηλαδή ταχύτατοι (Ηροδ., 5.9). Στον Αριστοφάνη οξύτατοι (ταχύτατοι) ιερακίσκοι (Αριστοφ., Όρνιθες, 1112) και στον Αί­ σωπο οξύπτερα πτηνά ονομάζονται εκείνα που έχουν οξείες, ταχείες φτερούγες (Αίσωπ. 3). Έτσι, οξύ-πτερος ονομάζεται ο ιέραξ, το γεράκι. Οι αρχαί­

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και αργότερα οι Βυζαντινοί, στο κυνή­ γι των λαγών, χρησιμοποιούσαν εκπαιδευμε'νους οξύπτερους, που τους κουβαλούσαν πάνω στον καρπό του αριστερού τους χεριού. Στην κατάλληλη στιγμή εξαπέλυαν τον οξύπτερο για να τους φέρει το λαγό. Τα γεράκια αυτά τα γύμναζαν υπομονετικά οι λεγόμενοι γερακάρηδες- επαγγελματικό όνομα, που απ’ τις αρχές του ΙΕ' αιώνα, σύμφωνα με τον Κουκουλέ (βλ. Η Νέα Ελληνική γλώσ­ σα και τα Βυζαντινά Έθιμα, σ. 40), γίνεται οικογενειακό επί­ θετο Γερακάρης. Τα γύμναζαν, τα εκπαίδευαν όσο να γίνουν οι οξύπτεροι... ξεφτέρια στο κυνήγι του λαγού. Έτσι το οξυπτέριον γίνεται ξιπτέριν, ξιφτέριν, ξεφτέριν (μεσαιωνικά), στο τέλος ξεφτέρι. Όταν εγκαταλείφθηκε αυτός ο τρόπος κυνηγι­ ού, η λέξη ξεφτέρι άρχισε να χρησιμοποιείται αποκλειστικά για ανθρώπους εξαιρετικά εύστροφους και λίαν επιδέξιους με ταχεία αντίληψη όπως το ταχύ οξυπτέριο, σε αντίθεση με τους ακίνητους μπούφους. Από μεσαιωνική *ακ παράγεται και το ακ-έ-ομαι: για ­ τρεύω, θεραπεύω, χρησιμοποιώντας προφανώς χειρουργικά εργαλεία, ακ-ίδες, άκ-ανθες, οξείες αιχμές, ακ-έσ-τρες (βελό­ νες) κ.ο.κ. Ρηματικά επίθετα του ακ-έ-ομαι είναι ο ακεσ-τός και ο ανήκεσ-τος. Αυτός που αποφυλακίζεται -χωρίς να εκτίσει την ποινή του- για να μην πάθει ανήκεσ-τον βλάβην δηλα­ δή αθεράπευτον βλάβην η υγεία του. Υπάρχει και μια τρίτη έννοια απ’ την *ακ του ακέοντος. Ακέων ονομάζεται ο σιγών και ως επίρρημα ο σιωπηλώς, ησύχως.

*ακ ακ-ή σανσκριτικά acan = βέλος acus = ταχύς

ΔΙΑΦΟΡΑ

199

ακ-is άκ-ανθα ακ-όντιο ακ-ο-νίζω ακ-έσ-τρα (βελόντα) άκ-μων = αμόνι άκ-ρο = άκρη *ακ ωκύς = ταχύς οξύς = αιχμηρός οξύ-πτερος οξύ-πτερος -> οξυ-πτέριον > ξιπτεριν -* ξιφτεριν -> ξεφτέριν ->■ξεφτε'ρι. *ακ ακ-έ-ομαι = θεραπεύω ακ-is άκ-ανθα ακ-έσ-τρα ακεσ-τός ανήκεσ-τος

Άξων Στη γραμμική Β' υπάρχει η λε'ξη α-κο-so-ne, ά-ξο-νε-ς και στον Όμηρο η λε'ξη άξων -ονος χρησιμοποιείται μερικε'ς φορε'ς. Στην Ιλιάδα η Ήβη προσαρμόζει τα «κΰκλα», τους τροχούς «σιδηρέψ άξονι άμφίς» (Ε 723) (στο σιδερένιο αξόνι αμφοτερόλευρα). Αλλού αναφέρεται ο «χάλκεος άξων» (Ν 30) του μυθικού άρματος του Διός, που μ’ αυτό τρέχει πάνω απ’ τα κύματα και στο Ε της Ιλιάδας ο άξων είναι ξύλινος. (Ε 838). «Φήγινος άξων» από ξύλο φηγού = αγριοβελανιδιάς (η φηγός -ού = ά­ γρια δρυς). Στο Π, τέλος, η έννοια του άξονος χρησιμοποιείται συνεκδοχικά, αυτή της φράσης κάτω απ’ τους τροχούς ή κάτω απ’ τα άρματα. Έπεφταν οι Τρώες «υπό δ’ άξοσι... έπιπτον... δίφροι δ ’ άνεκυμβαλίαζον» (τ’ αμάξια τους αναποδογύριζαν)... κα­ θώς τους πήρε στο φαλάγγι ο Πάτροκλος (Π 378). Μετά τον Όμηρο η λέξη χρησιμοποιείται στο Περί Μετεώ­ ρων του Αριστοτέλη για τον άξονα του κώνου «άξων κώνου» (3.8.2), στο Περί Κόσμου για τον υποτιθέμενο άξονα του Ου­ ρανού (2.4) «άξων νοητός» (Ευστ.) καθώς η χρήση της λέξης γενικεύεται. Αναφέρονται ακόμα τα αξόνια και οι αξονίσκοι (Ή ρων Πνευματ., 183 C) και οι άξον-ήλατες σύριγγες (Αισχύλ., Ικ. 181). Οι περιστρεφόμενες γύρω από άξονα... φλογέ­ ρες. Άξονες ονόμαζαν οι Αθηναίοι τις ξύλινες πινακίδες των

ΔΙΑΦΟΡΑ

201

νόμων του Σόλωνα που είχαν κατασκευαστεί κατά τέτοιο τρό­ πο ώστε να στρέφονται γύρω από άξονα (Πλούτ., Σόλων, 25) στα χρόνια που ακολούθησαν. Απ’ το αρχαίο ουσιαστικό άξων παράγονται οι λέξεις αξόνιον (μεσν. ουσ.)· παρ’ αυτού, αξόνι, αξιόν και ’ξόνι (Κυκλά­ δες), ακόμα άξονας. Εδώ η έννοια πλαταίνει. Άξονα στην Ικα­ ρία λ.χ. ονομάζουν την κεντρική χονδρή δοκό πάνω στην ο­ ποία στηρίζονται κάθετα, τα δοκάρια της στέγης, στη Θράκη, στην Κύπρο και στη Νάξο το πλατύ ξύλο που συνδέει την άμαξα με το ζυγό. Αυτό εννοούν στην Κύπρο με τη φράση «Ετσα-κίστην το αξόνιν του αμαξιού μου». Στις μέρες μας τέλος η λέξη χρησιμοποιείται στα αξονικά τριαξονικά αυτοκίνητα, στην α­ ξονική (τομογραφία) και, μεταφορικά, με τη λέξη άξονα, εν­ νοούμε το κύριο σημείο γύρω απ’ το οποίο στρέφεται ένα θέ­ μα, μια συζήτηση. Η πανάρχαια αυτή λέξη που την πρωτοχρησιμοποιούν οι Μυκηναίοι στη γραμμική Β' και μετά ο Όμηρος παράγεται α­ πό ρίζα *axs που είναι συγγενής του άγω. *axs Σανσκριτικά *ax-ah Ελληνικά άξων Λατινικά axis Γερμανικά ahsa: Achse Λιθουανικά asis. Για να εννοήσουμε καλύτερα την έννοια του άξονος θα μεί­ νουμε για λίγο στις *axs *αγ-άγω, απ’ όπου παράγεται. Τι ση­ μαίνει *αγ, *ag; Στα σανσκριτικά ag-as ονομάζεται ο κινών, ag-man: η αγέλη ζώων τα οποία θηρεύω, πιάνω, α-mas και ag-is ονομάζεται η οδός, ο δρόμος. [Η άγνοια, αγυιά -να το πούμε ελληνικά- μ.τ.χ. π.ρ.κ. του άγω «δρόμος επί του οποίου οχείται ή κινείται κάποιος]. Έτσι, με την ΙΕ ρίζα που έχει τη ριζική σημασία του *αγ-ω, κινούμαι κυκλικά στον *αγ-ρό, περιστρέφομαι, ελαύνω, διώ­

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

202

κω, κυνηγώ, θηρεύω συγγενεύει η *axs, απ’ όπου άξων: το ση­ μείο της περιστροφής. Είναι μια αφαίρεση η έννοια του άξονος που η αρχική ση­ μασία της χάνεται στα πρώτα χρόνια του κυνηγητικού βίου των Ινδοευρωπαίων νομάδων. Από τον άξονα παράγεται η πιο πολυσυζητημένη λέξη της εποχής μας: το αμάξι. *Αμ(α) + αξός σημαίνει αυτό που έχει άξονα. Αμα + αξός, άμαξος, αμάξι. Για μας τους αμαξό-βιους που περνάμε το βίο μας στα αμάξια ψέλνοντας τα «εξ αμάξης» ο ένας αμαξόβιος στον άλλον, για τα προσπεράσματα κ.λπ. Αυτό έχει τερά­ στια σημασία. Χάσαμε το «νοητό άξονα» και μείναμε για πά­ ντα στα αξονικά και τριαξονικά με τελική κατάληξη την αξο­ νική. Άξων Γραμμική Β' α-κο-so-ne ά-ξο-νες Όμηρος «σιδηρέω άξονι» «χάλκεος άξων» «φήγινος άξων» (φηγός -ού = άγρια δρυς) άξων αξόνιον αξόνι αξιόν ’ξόνι άξων *axs

ΔΙΑΦΟΡΑ

σανσκριτικά *axs-ah λατινικά axis λιθουανικά asis γερμανικά ahsa: Achse *axs*α γ(άγω) *ag-as = κινών *ag-man = αγε'λη *ag-mas = οδός αγυιά = οδός άμ(α) + αξός = αμάξι «αυτό που ε'χει άξονα»

203

Συρμός Συρμός, απ’ το σύρω, ρίζας *σνρ, ονομάζεται η αμαξοστοιχία και η μόδα- ό,τι σέρνεται πίσω απ’ το σύρμα των μόδιστρων. Με τη λέξη σύρμα οι Βυζαντινοί ονόμαζαν τους χιτώνες και τις εσθήτες των πρωταγωνιστριών του θεάτρου. «Σύρμα -διαβάζουμε- τραγικόν φόρεμα επισυρόμενον, γυ­ ναικείας σκηνής». Είτε επειδή σερνόταν στο δάπεδο το φόρε­ μα είτε επειδή κατασκευαζόταν από χρυσοκλωστές, δηλαδή α­ πό σύρματα χρυσού. Οι κυρίες της εποχής λοιπόν ακολουθούσαν τα σύρματα των μόδιστρων, δηλαδή τα ενδύματα των πρωταγωνιστριών του θεάτρου που ράβονταν με χρυσοκλωστές· ακόμα τα συρμάτινα καπέλα τους από χρυσοκλωστές κι αυτά ή τα συρμάτινα υποδήματά τους για να είναι μέσα στο συρμό της μόδας. Όσες και όσοι ακολουθούσαν ήσαν του συρμού. Ή σαν μέ­ σα. Όσοι δεν ακολουθούσαν δεν ήσαν του συρμού- δεν ήσαν της μόδας. Απ’ τη ρίζα σνρ παράγονται ακόμα οι λέξεις: συρφετός συρτός σύρμα σύρτης κ.ά. Συρφετός ονομάζεται οτιδήποτε παρασύρεται απ’ τον άνε­ μο σχηματίζοντας πυρούς- τα ξερά φύλλα, τ’ άχερα, τα σκουπί­ δια και στη γλώσσα των αριστοκρατών ονομάζεται πλήθος αν­ θρώπων χαμηλής στάθμης.

ΔΙΑΦΟΡΑ

205

Σύρτις -εως ονομάζεται η θαλάσσια περιοχή που έχει βυ­ θό ανυψωμένο κατά διαστήματα από άμμο. Η άμμος σύρεται απ’ τα ρεύματα, κινούμενη προς την ακτή, σχηματίζοντας πυρούς. Συρτός (με το υποκοριστικό συρτάκι) είναι ο πάτριος χο­ ρός που τον έσερναν με ευλάβεια ιδιαίτερα σε θρησκευτικές τελετές. «Και την συρτήν πάτριον ορχήνουσιν -διαβάζουμε σε επιγραφή- θεοσεβείς επετέλεσαν». Πρόκειται για μια αρχαία οικογένεια της Βοιωτίας που χόρεψε το συρτό γύρω από τάφο προγόνων τους. Υπάρχει ακόμα το σύρω διά της βίας, αιχμά­ λωτο για παράδειγμα, και από κει ενδεχομένως το πολύ μετα­ γενέστερο συνθηματικό «σύρμα», μας ακούνε. Θα μας κλείσουνε στο σύρμα, θα μας σύρουνε μέσα. Τόσες και τόσες λέξεις και φράσεις απ’ τη *συρ· σούρταφέρτα, σέρνεται αρρώστια, σύρε κι έλα, τι του σέρνει δε λέγε­ ται, πόσο τον κακολογεί ή τον σέρνει απ’ τη μύτη, δηλαδή κα­ τευθύνει τις ενέργειές του, τον κάνει ό,τι θέλει, ίσως επειδή συγγενεύει η σνρ με το σαίρω, το σαρώνω, σκουπίζω. Υπάρχουν και οι σύνθετες επι-σύρω: σέρνω προς το μέρος μου- στρέφω προς εμένα, διά-σύρω, διασυρμός, ανά-σύρω: σέρνω προς τα πάνω, ανασηκώνω κ.ά.

*σνρ σύρ-ω συρμός σύρματα (χρυσού) *σνρ συρφετός σύρτις, -εως συρτός, συρτάκι σύρμα *σνρ: σαίρω = σαρώνω, σκουπίζω

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

206

σύρω επισύρω διασύρω, διασυρμός ανασύρω

Ρυθμός Η έννοια του ρυθμού είναι από τις πιο οικείες. Η διαδοχή των ημερών, η διαδοχή των εποχών, η εναλλαγή της εργασίας και της ανάπαυσης, της εγρήγορσης και του ύ­ πνου, το κτύπημα της καρδιάς μας, ο σφυγμός μας ή η ανα­ πνοή μας μας δίνουν διαρκώς παραδείγματα της ρυθμικής κινήσεως. Ο ρυ-θ-μός παράγεται από ρίζα oqeF και ορν με ομόρριζες τις: ρέω ρους ρο-ή ρύαξ, ρυάκι ρύμη Ευ-ρώ-τας Στρυ-μών ρύσις, ρευστός, ρεύμα κ.ά. Ρυ-θ-μός είναι η διαδοχή των κινήσεων κατά ορισμένα χρο­ νικά διαστήματα, η αρχή και το τέλος κάθε κίνησης, κάθε ροής στο μακρύ χρόνο που διαρρέει δίκην ποταμού εις φως. Ο Ευρώ-τας και ο Στρυ-μών είναι ομόρριζες με το ρυθμό. Αυτές οι κινήσεις των νερών σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα εκεί όπου υπάρχει ποτάμι, ακόμα οι ήχοι, οι μυρωδιές, τα χρώματα στην καθημερινή διαδοχή τους, στην επανάληψή τους, στην περιοδικότητά τους, συνθέτουν τους ρυθμούς της πόλης, που εμπνέουν:

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

208

Τον τραγουδοποιό να θέτει τις νότες αντίστοιχα - τη μία πίσω απ’ την άλλη. Τον αρχιτέκτονα να δομεί τα υλικά του σε ρυθμό αρχιτε­ κτονικό. Τον λογοτέχνη να δομεί τις λέξεις σε ρυθμικό λόγο. Ρυθμός είναι κάθε κίνηση που επαναλαμβάνεται ομαλά. Η έμμετρος κίνηση· το μέτρο, η συμμετρία· η αναλογία μερών εν στάσει και εν κινήσει. Η διευθέτηση, η τάξη, η κατάσταση της ψυχής, η διάθεση που διαρκεί ή η ψυχή της διάρκειας. Ακόμα ρυθμός είναι το σχήμα ή η μορφή κάποιου πράγματος και ο τρόπος σχηματισμού του.

ρυ-θ-μός *oqeF, *σρυ ρέω ρους ροή ρΰαξ ρύμη Ευ-ρώ-τας Στρυ-μών ρΰσις ρευστός ρεύμα κ.ά.

Θησαυρός

Γράφει ο Σεφέρης στη Στέρνα: «Εδώ στο χώμα, ρίζωσε μια στέρνα, μονιά κρυφού νερού που θησαυρίζει». Το β' συνθετικό της λέξης θησαυρός σχετίζεται με την αύ­ ρα. Διότι αύρα δεν είναι μόνο το αεράκι του πρωινού, η ανά­ λαφρη δροσερή πνοή του ανέμου που έρχεται από τη θάλασσα ή από τον ποταμό στις αυλές μας το καλοκαίρι (η λέξη αυλή ί­ σως παράγεται από το άημι, που σημαίνει φυσώ). Αύρα είναι ακόμα η δρόσος των θυγατέρων του Κέκροπος και της Αγραύλου (αγρός + αυλή), γιατί αυτό υποδηλώνουν τα ονόματά τους: η πρώτη κόρη είναι η δροσερή Έρση, από τη ρίζα Ρερσ, που είναι η άφθονος δροσιά- η δεύτερη είναι η Πάνδροσος, που είναι η ενάλια ή ποτάμια δρόσος (σανσκριτικά: ras)- τέλος, η τρίτη είναι η Άγλαυρος, η Ά-γλα-ίος, που δεν είναι τίποτε άλ­ λο από το αγλαόν ύδωρ, το διαυγές νερό, γιατί άναυρος, αντί­ θετα, είναι ο άνυδρος, ο άνευ ύδατος. Άναυροι λέγονται σε διάφορες περιοχές της χώρας οι ορεινοί χείμαρροι που το νε­ ρό τους στερεύει αμέσως μετά τη βροχή. Αύρα, λοιπόν, είναι το δροσερό αεράκι του πρωινού, αλλά και το δροσερό αγλαόν ύδωρ που αποθηκεύουμε (από το τίθημι η θήκη και η αποθήκη) σε δεξαμενές. Έτσι, θησ, από το τί-

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

210

θημι, η στέρνα και αύρα το νερό: θησ + αύρα = θησαυρός. Γι’ αυτό γράφει ο Σεφέρης για τη στέρνα που θησαυρίζει. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στις στέρνες των άνυδρων νη­ σιών αναφέρεται, όχι στη Βόρεια Ελλάδα, ούτε στη βροχερή, υγρή, σκοτεινή Ευρώεσσα (ευρώς είναι ο μουχλιασμένος από την υγρασία), την Ευρώπη, γιατί εκεί, στη Γαλλία, στην Ολ­ λανδία, για παράδειγμα, ο θησαυρός έχει την έννοια του απο­ ταμιευμένου χρυσού, ενώ στα ξερονήσια του Αιγαίου θησαυ­ ροφυλάκιο ονομάζεται η στέρνα, γιατί, όπως λέει κι ο Ελύτης, «λίγο το νερό για να το ’χεις Θεό και να κατέχεις τι σημαίνει ο λόγος του».

Θης-αυρός Θης-αυρίζω Θης-αύρισμα Αύρα Αγλ-αυρός [η έχουσα διαυγές ύδωρ[ Αν-αυρός [ο άνευ ύδατος, άνυδρος] Θης-τίθημι Θης-αυρός Θης-αύρισμα: το νερό στη στέρνα

Τα διαμαντικά που φορά η κνρά μας Ποια γλωσσική συνάφεια μπορεί να έχουν τα διαμαντικά που προσφέραμε κάποτε στην κυρά μας με την κυρά την ίδια; Με τη σύζυγο που οι αρχαίοι την ονόμαζαν δάμαρ, με τη μνηστή, με τη φίλη; Και όμως έχουν. Το διαμάντι, ο αδάμας, ο αδάμαστος λίθος, δηλαδή ο ανέν­ δοτος -άκαμπτος- ακαταπόνητος, επειδή είναι ο πιο σκληρός λίθος που μ’ αυτόν μπορείς να χαράξεις πολλά υλικά, τζάμια, κρύσταλλα λ.χ., παράγεται απ’ το ρήμα δαμάω δαμάζω, απ’ ό­ που και η δάμαρ, η σύζυγος, η κυρά. Έτσι, αδάμας, με το αστερητικό, είναι ο αδάμαστος. Η λέξη χρησιμοποιείται σαν ε­ πίθετο του έρωτα και του θανάτου. Για τον έρωτα και για το θάνατο που δεν νικιόνται με τίποτα. Ο Άδης είναι αδάμαστος. Ο Έρως είναι αδάμαστος. Αδάμαστος όμως ονομάζεται και η ανύπαντρη γυναίκα. Έτσι, απ’ τη ρίζα δαμ παράγονται οι λέ­ ξεις: Δαμάω - δαμάζω - θηριοδαμαστής κ.λπ. Δάμαρ: η σύζυγος Δάμαλις: η νεαρά αγελάδα Δμως: ο οικόσιτος δούλος και Δμωϊς: η οικόσιτη δούλη. Η *δαμ, σανσκριτικά *da, συγγενεύει με την *όε, απ’ όπου το δέω: δένω, δεσμός, δεσμά, δέσμια, δεσμμοί. Να θυμηθούμε όμως τον Ησίοδο, εκεί που συμβουλεύει, στο Έργα και Ημέραι, ένα νέο της εποχής του που πρόκειται να νυμψευθεί:

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

212

«Οίκον με πρώτιστα», δηλαδή φτιάξε πρώτα το σπίτι σου για να μη τρέχεις σώγαμπρος και μετά απόκτησε βουν ταροντήρα, βόδι για το αλέτρι σου, δάμασε / δαμάλια, νεαρούς ταύρους α­ γελάδες για να έχεις τα προς το ζην. Δάμασε ακόμα δμοιες και δμωϊδες, οικόσιτους δούλους που θα σε υπηρετούν, τέλος πα­ ντρέψου μία αδάμαστο για να την κάνεις δάμαρ, δηλαδή σύζυ­ γο, αφού προηγουμένως της φορέσεις τους αδάμαστους λί­ θους θα λέγαμε σήμερα, τα διαμάντια. Να ποια σχέση -γλωσσική- υπάρχει ανάμεσα στα διαμα­ ντικά που φοράει η Κυρά με την κυρά την ίδια τη δάμαρ. Γι’ αυτή την αιτία άλλωστε οι αδάμαστες φίλες, οι φεμινίστριες τα αποφεύγουν.

*Δα

[Δέω = δένω] *Δαμ Σανσκριτικά *da Δαμάζω (υποτάσσω, ημερώνω) Δάμαρ: σύζυγος Δαμάλης, Δάμαλις Δμώς: δούλος (αιχμάλωτος πολέμου) Δμωϊς: Δμωή: δούλη Α-δάμ-αστος: παρθένος

Εξαπίνης Το «εξαπίνης» ο Όμηρος το χρησιμοποιεί: Πρώτον για ανέμους που σηκώνονται ξαφνικά, μαυρίζο­ ντας το κύμα [«Βορρής καί Ζέφυρος -γράφει στο I της Ιλιάδας- έλθόντ’ εξαπίνης (...) κύμα κελαινός» (/λ., I 6)]. Δεύτερον για το ξαφνικό πέταγμα του Ελπήνορα, που λη­ σμόνησε να κατεβεί τη σκάλα, καθώς βρισκόταν μεθυσμένος στο ανώι της Κίρκης και έτσι γκρεμίσθηκε με την «εξαπίνης» κίνησή του, με αποτέλεσμα να σπάσει ο σβέρκος του και να κατεβεί στον Άδη η ψυχή του (Οό., κ 555). Στην Ιλιάόα λοιπόν περιγράφεται αυτή η ξαφνική κίνηση των ανέμων, που πνέουν «εξαπίνης», που ξεσποΰν απ’ τα ψη­ λά μαυρίζοντας το κύμα. Στην Οδύσσεια περιγράφεται η ασύ­ νετη κίνηση του Ελπήνορα που σηκώνεται ξαφνικά καθώς α­ κούει τους άλλους να φεύγουν και μες το νου, την παραζάλη απ’ το κρασί, ξεχνάει τη σκάλα και γκρεμίζεται απ’ το ψηλό α­ νώι στο έδαφος της αίθουσας. Ο Όμηρος με το επίθετο αιπύς, εία, ύ ονομάζει το απότομο, απόκρημνο, υψηλό «όρος» ή πτολίεθρον ή τείχος του Ιλίου· α­ κόμη την πέτρη, την «κολώνη», με μια λέξη το ύψωμα. Μετα­ φορικά το επίθετο αιπύς παίρνει το νόημα του αιφνίδιου απ’ τα ψηλά, του ξαφνικού, δεινού, βαρέος· σαν ξέσπασμα ανέμου απ’ τα ψηλά, σαν πτώση. Ο Κοφινιώτης στο Ομηρικό Λεξικό του συσχετίζει το εξα­ πίνης με το επίθετο αιπύς. Ο Hofmann αντιθέτως το συσχετί­

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΛΕΞΗΣ

214

ζει με τη λε'ξη νη-πύ-τιος που είναι ο ανόητος, μωρός, παι­ δαριώδης (ο Ελπήνορας στο παράδειγμα της Οδύσσειας). Νη-πύ-τιος: *νη-πΡ-ιος είναι ο νήπιος και πινυτός ονομάζε­ ται ο συνετός (πίνυσις είναι η σύνεσις). Ο πινυτός σχετίζεται με το *πέπννμαι, πεπνύσθαι που ση­ μαίνει: είμαι συνετός, αναπνέω, έχω πνοή, ζω· το πέπνυμαι συγγενεύει με το πνέω, πνεύμα (πνέω: για άνεμο σημαίνει φυ­ σώ). Μια λοιπόν εκδοχή είναι να συγγενεύει το εξαπίνης με το αιπύς και δεύτερη με τον πινυτό και με τον νηπύτιο.

εξαπίνης επίθ. αιπύς, εία, ύ: απόκρημνο, υψηλό μεταφορικά αιφνί­ δια κίνηση απ’ τα ψηλά· ξαφνικό πέταγμα Α' εκδοχή αιπύς: εξαπίνης Β'εκδοχή πινυτός: εξαπίνης (πίνυσις: σύνεσις) νη-πύ-τιος: *νη-πΡ-ιος: νήπιος *πέπνυμαι, πεπνύσθαι, πνέω

Ούζο - Ρακί - Τοικουδιά - Τσίπουρο

Απ’ την ιταλική φράση uso Massalia: για την εμπορική χρήση της Μασσαλίας -μας πληροφορεί ο Τζάρτζανος στο Ημερολό­ γιο της Μεγάλης Ελλάδος του ’32- απ’ την ετικέτα uso Mas­ salia, που την τοποθετούσαν στα εκλεκτά προϊόντα εξαγωγών προς το μεγάλο αυτό λιμένα της Μεσογείου, προήλθε το γνω­ στό ούζο, που σημαίνει κατάλληλο για εμπορική χρήση, για ε­ ξαγωγή. Η ρακή ή το ρακί προήλθε απ’ την τουρκική raki, που δεν είναι τίποτ’ άλλο απ’ τη Ράχι-Ράχι στέμφυλον του Ησυχίου. Ραχός-ραχοΰ ονομάζεται το κλήμα της αμπέλου, που φύεται στις ράχες, στις ορεινές βουνοπλαγιές. Υπάρχει βέβαια και η δεύτερη εκδοχή: να προήλθε η τουρ­ κική raki απ’ την ινδική arrak (που είναι το οινόπνευμα από ρύζι). Να είναι δηλαδή arrak-rak-raki. Το τοίκουδο, απ’ όπου η τοικουδιά, είναι άγνωστο ετυμο­ λογικά. Το τσίπουρο τέλος προήλθε απ’ την τουρκική sapre ή απ’ το σήπ-ουρον -μας πληροφορεί ο Μπούτουρας- μιας και Σηπ-οιαλίς είναι είδος αμπέλου.

ΣΕΙΡΑ: ΔΟΚΙΜΙΟ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Ιστορία μιας Λέξης Τόμος Α'

ΛΙΛ Η ΖΩΓΡΑΦΟΥ Σύγχρονός μας ο Κάφκα Ο Ηλιοπότης Ελύτης

Α ΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Εισέτι Φοίβος Έ χ ει Καλύβην

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Α πό το Βήμα της Ακαδημίας

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΖΟΚΟΣ Εκθέσεις και Δοκίμια Σύγχρονων Θεμάτων και Διαχρονικών Προβλημάτων

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΑΕΞΗΣ « Η γλ ώ σ σ α -σ ύ μ φ ω ν α με το ν Γ λ η νό ε ίν α ι κ α τ α σ τ ά λ α γ μ α ψ υ χ ικ ή ς ε ξ έ λ ιξ η ς κ α ι μ α κ ρ ό χ ρ ο ν ο υ π ο λ ιτ ισ μ ο ύ με ά π ε ιρ ο υ ς θ η σ α υ ρ ο ύ ς κ α ι α ξ ίε ς κ λ η ρ ο ν ο μ η μ έ ν ε ς α π ό τ α π ε ρ α σ μ έ ν α ν α ζ ο υ ν μ έ σ α τ η ς» . Ο ι λ έ ξ ε ις ε ίν α ι τ ο δ ιά μ ε σ ο υ λ ικ ό γ ι α τ η μ ε τ α τ ρ ο π ή τ η ς υ λ ικ ή ς μ α ς ζ ω ή ς σ ε σ υ σ τ ή μ α τ α ιδ ε ώ ν κ α ι σ υ ν ε ίδ η σ η ς - κ α ι, ω ς ε κ το ύ τ ο υ , φ ο ρ έ α ς τ ω ν ν ο η μ ά τ ω ν κ α ι της ψ υχοσ ύνθεσ ής μας σ ε σ χ έ σ η μ ε τ η ν υ λ ικ ή μ α ς ζω ή . Η λ έ ξ η ε ίν α ι θ ε σ μ ό ς κ ο ιν ω ν ικ ό ς κ α ι ό ρ γ α ν ο σ τ ο χ α σ μ ο ύ γ ι α τ ο ν κ α θ έ ν α μ α ς.

Ο πρ ώ το ς τό μ ο ς τη ς

Ιστορίας μιας Λέξης ε ίν α ι

έ ν α β ιβ λ ίο π ο υ α γ α π ή θ η κ ε κ α ι δ ια β ά σ τ η κ ε π ο λ ύ . Ο δ ε ύ τ ε ρ ο ς τ ό μ ο ς ε ίν α ι σ υ ν έ χ ε ια το υ π ρ ώ το υ κ α ι π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε ι, μ ε τα ξ ύ ά λ λ ω ν, τ ρ ε ις ε π ιπ λ έ ο ν ε ν ό τη τε ς. Α κ ό μ α δ ά ν ε ια α π ό τη ν ιτα λ ικ ή , το υ ρ κ ικ ή κ α ι ά λ λες γλώ σ σ ες.