Karl Marks - Osamnaesti Brimer Luja Bonaparta

OSAMNAESTI B R I M E R LUJA BONAPARTA I Hegel p r i m j e ć u j e negdje da se sve velike svjetskoistor i j s k e činjenice i ličnosti pojavljuju t a k o reći dva p u t a 5 Z a b o r a v i o j e d o d a t i : j e d a n p u t k a o tragedija, d r u g i p u t k a o farsa. K o s i d j e r u m j e s t o D a n t o n a , Luj B l a n k u m j e s t o R o b e spjera, " M o n t a n j a 6 od 1848 — 1851. u m j e s t o M o n t a n j e od 1793—1795, sinovac u m j e s t o strica. I i s t a k a r i k a t u r a u okol­ n o s t i m a p o d k o j i m a s e pojavljuje d r u g o izdanje o s a m n a e s t o g brimera!7 Ljudi p r a v e svoju v l a s t i t u istoriju, ali j e n e p r a v e p o svojoj volji, n e p o d o k o l n o s t i m a k o j e s u s a m i izabrali, n e g o p o d o k o l n o s t i m a koje s u n e p o s r e d n o zatekli, koje s u d a t e i naslijeđene. T r a d i c i j a svih m r t v i h g e n e r a c i j a p r i t i s k u j e k a o m o r a m o z a k živih. I u p r a v o k a d izgleda d a s u z a u z e t i t i m e da sebe i s t v a r i p r e o k r e n u , da s t v o r e n e š t o čega j o š nije bilo, u p r a v o u t a k v i m e p o h a m a r e v o l u c i o n a r n e k r i z e 5

Hegel, »Vorlesungen ùber die Philosophie der Geschichte« (»Predavanja o filozofiji povijesti«), treći dio. Red. 6 Montanja (Gora) — tako su nazivali jakobince, koji su u vrijeme francuske revolucije krajem XVIII stoljeća u Na­ cionalnoj skupštini zauzimali najizdignutija mjesta u njenoj dvorani za sjednice. Red. 7 brimera — mjesec francuskog republikanskog kalendara. 18. brimera godine VIII (9. novembra 1799) Napoléon Bonaparte je državnim u d a r o m zbacio Direktorij i pod titulom prvog kon­ zula učinio se diktatorom. Pod »drugim izdanjem 18. brimera« Marks misli državni u d a r Luja Bonaparta od 2. decembra 1851. Red.

15

o n i bojažljivo prizivaju u svoju s l u ž b u d u h o v e p r o š l o s t i , p o z a j m l j u j u o d n j i h i m e n a , b o j n e p a r o l e , k o s t i m e , d a bi, p r e r u š e n i u to p r e č a s n o r u h o i p o m o ć u t o g p o z a j m l j e n o g j e z i k a , izveli novi svjetskoistorijski p r i z o r . T a k o se L u t e r m a s k i r a o k a o a p o s t o l Pavao, revolucija od 1789—1814. zaodijevala se n a i z m j e n c e k a o R i m s k a R e p u b l i k a i R i m s k o C a r s t v o , a revolucija od 1848. nije u m j e l a da u r a d i n i š t a b o l j e nego da p a r o d i r a čas gcdin-i 1'83, čas r e v o l u c i o n a r n u t r a d i c i j u o d 1793—1795. T a k o p o č e t n i h k o j i j e n a u č i o n e k i n o v i jezik uvijek p r e v o d i taj jezik na svoj m a t e r i n s k i , ali u d u h novog jezika o n j e u š a o i s l o b o d n o m o ž e d a n j i m e v l a d a t e k k a d se u n j e m u k r e ć e bez sjećanja na svoj m a t e r i n ­ s k i jezik i k a d govoreći t a j jezik zaboravlja svoj m a t e r i n s k i . P r i r a z m a t r a n j u t o g s v j e t s k o i s t o r i j s k o g prizivanja po­ k o j n i k a o d m a h s e p o k a z u j e u p a d l j i v a razlika. K a m i j Demulen, Danton, Robespjer, Sen žist, Napoléon, kako heroji, t a k o i s t r a n k e i m a s a s t a r e f r a n c u s k e revolucije izvršili su u r i m s k o m k o s t i m u i s r i m s k i m f r a z a m a z a d a t a k svoga v r e m e n a : oslobodili od o k o v a i u s p o s t a v i l i m o d e r n o buržo­ asko d r u š t v o . J e d n i su u p a r a m p a r č a d razbili f e u d a l n o tlo i pokosili f e u d a l n e glave k o j e su na n j e m u izrasle. D r u g i j e u u n u t r a š n j o s t i F r a n c u s k e stvorio u s l o v e p o d k o j i m a s e t e k m o g l a razviti s l o b o d n a k o n k u r e n c i j a , p o d k o j i m a s e t e k m o g a o i s k o r i š t a v a t i p a r c e l i r a n i zemljoposjed, u p o t r i j e ­ b i t i oslobođena industrijska proizvodna snaga nacije; a izvan f r a n c u s k i h g r a n i c a o n j e s v u d a z b r i s a o f e u d a l n e o b l i k e u k o l i k o j e t o bilo p o t r e b n o d a b i s e b u r ž o a s k o m d r u š t v u u F r a n c u s k o j p r i b a v i l a n a e v r o p s k o m k o n t i n e n t u odgovara­ juća, savremena okolina. Kad je nova društvena formacija j e d n o m bila u s p o s t a v l j e n a , n e s t a l i su p r e t p o t o p n i kolosi, a s njima i uskrslo rimsko doba — Bruti, Grasi, Publikole, t r i b u n i , s e n a t o r i i s a m Cezar. B u r ž o a s k o d r u š t v o u svojoj t r e z v e n o j s t v a r n o s t i stvorilo je sebi svoje p r a v e t u m a č e i g o v o r n i k e u S a j i m a , Kuzendma, R o a j e r - K o l a r i m a , B e n ž a m e n K o n s t a n i m a i Gizoima, njegove s t v a r n e v o j s k o v o đ e sjedile su u k o n t o a r i m a , a u p a l j e n a glava Luja X V I I I b i l a je nje­ g o v a p o l i t i č k a glava. S a s v i m o b u z e t o s t v a r a n j e m b o g a t s t v a i m i r n o m k o n k u r e n t s k o m b o r b o m , o n o više nije s h v a ć a l o d a s u n a d n j e g o v o m k o l i j e v k o m b d j e l e aveti i z r i m s k o g "doba. Ali m a k o l i k o d a j e b u r ž o a s k o d r u š t v o n e h e r o j s k o ,

16

i p a k j e t r e b a l o h e r o i z m a , požrtvovanja, t e r o r a , g r a đ a n s k o g r a t a i b i t a k a n a r o d a da bi se o n o donijelo na svijet. I nje­ govi gladijatori n a š l i su u k l a s i č n o s t r o g i m t r a d i c i j a m a R i m s k e R e p u b l i k e ideale i u m j e t n i č k e oblike, našli su samo­ o b m a n e koje s u i m bile p o t r e b n e d a b i b u r ž o a s k o o g r a n i č e n i sadržaj svojih b o r b i p r i k r i l i p r e d s a m i m s o b o m i da bi svoje s t r a s t i održali na visini velike istorijske tragedije. T a k o s u n a j e d n o m d r u g o m s t u p n j u razvitka, j e d n o stoljeće r a n i j e , K r o m v e l i engleski n a r o d pozajmili od s t a r o g zavjeta jezik, s t r a s t i i iluzije za svojti b u r ž o a s k u revoluciju. K a d a je s t v a r n i cilj bio p o s t i g n u t , k a d j e b u r ž o a s k i p r e o b r a ž a j engle­ skog d r u š t v a bio izvršen, o n d a j e Lok p o t i s n u o H a b a k u k a . U s k r s a v a n j e m r t v i h u o n i m r e v o l u c i j a m a služilo je, da­ kle, t o m e da se slave nove b o r b e a ne da se p a r o d i r a j u s t a r e , da se d a t i z a d a t a k p r e u v e l i č a u fantaziji a ne da se u z m a k n e od njegova rješenja u s t v a r n o s t i , da se p o n o v o n a đ e d u h revolucije a ne da se izazove n j e n a avet. G o d i n e 1848—1851. k r u ž i l a je s a m o avet s t a r e revolucije, o d M a r a s t a , toga r é p u b l i c a i n e n g a n t s j a u n e s 8 koji s e prer u š i o u s t a r o g Bajija, pa sve do p u s t o l o v a koji svoje trivi­ j a l n o o d v r a t n e c r t e skriva p o d željeznom m r t v a č k o m mas­ k o m N a p o l e o n a . Cijeli j e d a n n a r o d k o j i vjeruje d a j e revo­ lucijom d a o sebi u b r z a n u s n a g u k r e t a n j a nalazi s e o d j e d n o m v r a ć e n u m i n u l u e p o h u , a da ne bi b i l o n i k a k v e s u m n j e o p o v r a t k u n a s t a r o , p o n o v o u s t a j u s t a r i d a t u m i , s t a r o ra­ č u n a n j e v r e m e n a , s t a r a i m e n a , s t a r i e d i k t i , z a k o j e j e izgle­ dalo da su odavno p r e d a t i antikvarskoj učenosti, i stari žbiri, za koje se činilo da su o d a v n o istrulili. Nacija s a m a sebi izgleda k a o onaj ludi Englez u B e d l e m u , 9 koji vjeruje da živi u d o b a s t a r i h f a r a o n a i s v a k o d n e v n o j a d i k u j e zbog t e š k o g p o s l a koji m o r a d a r a d i u e t i o p s k i m r u d n i c i m a k a o k o p a č zlata, u z i d a n u tu p o d z e m n u t a m n i c u , s l a m p o m koja, p r i č v r š ć e n a na njegovoj glavi, o s k u d n o svijetli, a iza njega n a d z o r n i k r o b o v a s d u g a č k i m b i č e m , i na izlazima rulja b a r b a r s k i h v o j n i k a koji n e r a z u m i j u n i r o b i j a š e u r u d n i c i m a n i t i j e d n i d r u g e , j e r n e g o v o r e z a j e d n i č k i m jezi­ k o m . »I sve to se t r a ž i od m e n e « — u z d i š e l u d i E n g l e z — »od m e n e , s l o b o d n o r o đ e n o g B r i t a n c a , da bi se d o b i l o 8 9

— republikanca u žutim rukavicama. Red. Becllam — ludnica u Londonu. Red.

2 Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

17

zlato za s t a r e faraone.« »Da bi se platili dugovi p o r o d i c e B o n a p a r t e « — uzdiše f r a n c u s k a nacija. Englez, d o k je b i o p r i p a m e t i , n i j e se m o g a o o s l o b o d i t i fiks-ideje o dobivanju zlata. F r a n c u z i p a k , d o k su pravili revoluciju, n i s u se mogli o s l o b o d i t i u s p o m e n e n a N a p o l e o n a , k a o š t o d o k a z u j u izbori od 10. d e c e m b r a . 1 0 U o p a s n o s t i m a od revolucije, oni su čeznuli za e g i p a t s k i m l o n c i m a s m e s o m , 1 1 i d r u g i d e c e m b a r 1851. bio j e o d g o v o r n a t o . Oni i m a j u n e s a m o k a r i k a t u r u starog Napoleona, oni imaju samog starog Napoleona onako k a r i k i r a n o g k a k o o n m o r a d a izgleda s r e d i n o m X I X vijeka. Soqijalna revolucija X I X vijeka n e m o ž e c r p s t i svoju poeziju iz p r o š l o s t i , n e g o s a m o iz b u d u ć n o s t i . O n a ne m o ž e p o č e t i p r i j e no što se o t r e s e svog p r a z n o v j e r j a u p r o š l o s t . R a n i j i m r e v o l u c i j a m a bile su p o t r e b n e svjetskoistorijske re­ m i n i s c e n c i j e da bi o b m a n u l e sebe u p o g l e d u svog vlastitog s a d r ž a j a . Revolucija X I X vijeka m o r a ostaviti m r t v i m a d a s a h r a n j u j u svoje m r t v a c e k a k o b i stigla d o svog vlastitog s a d r ž a j a . T a m o j e fraza p r e m a š i l a s a d r ž a j , ovdje s a d r ž a j p r e m a š u j e frazu. F e b r u a r s k a revolucija b i l a je p r e p a d , iznenađenje sta­ r o g d r u š t v a , a n a r o d je taj i z n e n a d n i prepad p r o g l a s i o za svjetskoistorijski čin k o j i m je započela n o v a e p o h a . 2. de­ c e m b r a f e b r u a r s k a revolucija j e iščezla t r i k o m j e d n o g vara­ lice, i o n o što izgleda da je o b o r e n o nije više m o n a r h i j a , n e g o s u t o l i b e r a l n e koncesije koje s u j o j bile i z n u đ e n e v j e k o v n i m b o r b a m a . Mjesto da s a m o društvo izvojuje sebi n o v s a d r ž a j , izgleda da se s a m o država, v r a t i l a s v o m najsta­ r i j e m obliku, d r s k o p r i m i t i v n o j vladavini sablje i m a n t i j e . T a k o n a c o u p d e m a i n 1 2 o d f e b r u a r a 1848. o d g o v a r a c o u p d e t ê t e o d d e c e m b r a 1851. K a k o došlo, t a k o p r o š l o . N o t o m e đ u v r i j e m e nije p r o š l o n e i s k o r i š t e n o . F r a n c u s k o d r u š -

tvo je za v r i j e m e od 1848. do 1851. n a d o k n a d i l o — i to skraćenom, jer revolucionarnom m e t o d o m — znanja i i s k u s t v a koja b i p r i p r a v i l n o m , t a k o reći š k o l s k o m raz­ v o j u m o r a l a p r e t h o d i t i f e b r u a r s k o j revoluciji a k o j e tre­ b a l o d a o n a b u d e n e š t o više nego u s t a l a s a v a n j e p o v r š i n e . D r u š t v o s a d a izgleda da se p o v u k l o iza svoje p o l a z n e t a č k e ; u stvari o n o t e k t r e b a da stvori sebi r e v o l u c i o n a r n u p o l a z n u t a č k u , situaciju, o k o l n o s t i , uslove p o d k o j i m a m o d e r n a revolucija j e d i n o p o s t a j e ozbiljna. B u r ž o a s k e revolucije, k a o što su o n e iz X V I I I vijeka, j u r e b r z o o d u s p j e h a d o u s p j e h a , njihovi d r a m a t i č n i efekti n a d m a š u j u j e d n i d r u g e , ljudi i stvari izgledaju u o k v i r e n i p l a m e n i m b r i l i j a n t i m a , e k s t a z a j e d u h svakoga d a n a ; ali o n e su k r a t k o g vijeka, b r z o d o s t i ž u svoj v r h u n a c , i d u g m a m u r l u k obuzima društvo prije no što nauči da trijezno u s v a j a r e z u l t a t e svog p e r i o d a S t u r m u n d D r a n g a . N a p r o t i v , p r o l e t e r s k e revolucije, k a o š t o s u revolucije X I X vijeka, s t a l n o k r i t i k u j u s a m e sebe, n e p r e s t a n o se p r e k i d a j u u s v o m v l a s t i t o m t o k u , v r a ć a j u s e n a o n o što j e p r i v i d n o s v r š e n o da bi to iznova počele, ismijavaju s ' o k r u t n o m t e m e l j i t o š ć u polovičnosti, slabosti i k u k a v n o s t i svojih p r v i h p o k u š a j a , o n e k a o d a svoga p r o t i v n i k a o b a r a j u s a m o z a t o d a b i o n i z zemlje c r p i o nove snage i gigantskije se ispravljao p r e m a n j i m a , o n e n e p r e s t a n o iznova u z m i č u p r e d n e o d r e đ e n o m g o r o s t a s n o š ć u svojih v l a s t i t i h ciljeva sve d o k nije s t v o r e n a situacija k o j a o n e m o g u ć u j e svaki p o v r a t a k , i d o k s a m e okolnosti ne viknu: Hic Rhodus, hic salta! T u j e ruža, t u s k a č i ! 1 4

13

10 Na izborima od 10. decembra 1848. za predsjednika re­ publike izabran je Luj Bonaparte. Red. 1 1 Izraz »čeznuti za egipatskim loncima s mesom« uzet je iz biblijske legende. Za vrijeme bijega Jevreja iz egipatskog sužanjstva malodužni među njima počeli su, zbog teškog puta i gladi, žaliti za d a n i m a provedenim u ropstvu kada su ba­ r e m bili siti. Red. 12 — prepad. Red. 13 — ispad, nepromišljen postupak. Red.

18

U o s t a l o m , svaki o s r e d n j i p r o m a t r a č , č a k i a k o nije k o r a k p o k o r a k p r a t i o t o k f r a n c u s k o g razvoja, m o r a o j e 14 Hic Rhodus, hic salta! (Tu je Rodos, tu skači!) — riječi iz Ezopove basne. Basna govori o hvalisavcu koji je tvrdio, pozivajući se na svjedoke, da je jedanput na Rodosu izveo skok koji je sve zapanjio, na što mu odgovaraju: »Čemu svjedoci, tu je Rodos, tu skači!« Tu je ruža, tu skači! parafraza prethodnog citata, koju daje Hegel u predgovoru svoje knjige »Filozofija prava«. Na grč­ kom jeziku 'PoSoZ, je ime otoka i naziv za ružu. Red.

2*

19

p r e d o s j e ć a t i d a revoluciji p r e d s t o j i n e č u v e n a b l a m a ž a . Bilo je dosta čuti samozadovoljno pobjedničko kevtanje kojim s u g o s p o d a d e m o k c a t i čestitali j e d n i d r u g i m a n a blagodat­ n i m p o s l j e d i c a m a koje ć e i m a t i d r u g a nedjelja m a j a 1852.1S Ta d r u g a nedjelja m j e s e c a m a j a 1852. p o s t a l a je u n j i h o v i m g l a v a m a fiks-ideja, d o g m a , k a o u g l a v a m a hilijasta 1 6 d a n k a d a će se K r i s t p o n o v o pojaviti, te će p o č e t i hiljadugodišnje c a r s t v o . S l a b o s t j e , k a o i uvijek, n a š l a svoj s p a s u vjerovanju u č u d a ; orra je s m a t r a l a da je n e p r i j a t e l j savla­ d a n a k o ga je savladala u svojoj fantaziji i gubila s v a k o r a z u m i j e v a n j e z a s a d a š n j o s t , uzdižući d o n e b a b u d u ć n o s t k o j a t o b o ž e o č e k u j e i p o d v i g e koje t o b o ž n a m j e r a v a , ali s a d j o š n e ć e d a izvede. T i j u n a c i , k o j i s e t r u d e d a svoju doka­ z a n u n e s p o s o b n o s t o p o v r g n u t i m e š t o j e d n i d r u g i m a pokla­ n j a j u svoje saosjećanje i š t o se skupljaju u j e d n u gomilu, p o k u p i l i s u svoje stvari, digli svoje lovorike n a p r e d u j a m i u p r a v o bili zauzeti t i m e d a n a m j e n i č n o m t r ž i š t u diskon­ t i r a j u r e p u b l i k e in p a r t i b u s za koje su već, u tišini svoje s k r o m n e p r i r o d e , o p r e z n o bili organizovali vladin p e r s o n a l . '2. d e c e m b a r ih je p o g o d i o k a o g r o m iz v e d r a n e b a , i n a r o d i koji u e p o h a m a malodušriog neraspoloženja r a d o puštaju najglasnije b u k a č e d a z a g l u š u j u njihov u n u t a r n j i s t r a h , s a d s u s e valjda uvjerili d a s u p r o š l a v r e m e n a k a d a j e gakanje g u s a k a m o g l o ,da s p a s i K a p i t o l 1 7 .

r e n o m e i , g r a đ a n s k i z a k o n i k r i v i č n o p r a v o , liberté, égalité, fraternité* 8 i d r u g a nedjelja m j e s e c a m a j a 1852 — sve je to iščezlo, k a o k a k v a opsjena, n a č a r o b n u f o r m u l u j e d n o g a čovjeka, koga ni s a m i njegovi n e p r i j a t e l j i ne s m a t r a j u ča­ r o b n j a k o m . Opće i z b o r n o p r a v o nadživjelo ih je, izgleda, j o š z a j e d a n t r e n u t a k s a m o z a t o d a b i svojeručno, p r e d o č i m a cijeloga svijeta, n a p r a v i l o svoj t e s t a m e n t i u i m e s a m o g n a r o d a izjavilo: »Sve š t o p o s t o j i v r i j e d n o je da p r o ­ padne«. 1 9

Ustav, N a c i o n a l n a s k u p š t i n a , d i n a s t i č k e s t r a n k e , plavi i c r v e n i r e p u b l i k a n c i , j u n a c i Afrike, g r m l j a v i n a t r i b i n e , mu­ n j e d n e v n e š t a m p e , sva l i t e r a t u r a , p o l i t i č k a ime la i d u h o v n i

Prvi period, od 24. f e b r u a r a ili od p a d a Luja Filipa do 4. m a j a 1848, do s a s t a n k a u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e , febru­ arski period u p r a v o m smislu, m o ž e se označiti k a o prolog revolucije. K a r a k t e r tog p e r i o d a s l u ž b e n o se izrazio u t o m e što j e vlada koju j e i m p r o v i z i r a o proglasila s a m u sebe privremenom; k a o i vlada, t a k o se sve što je u t o m p e r i o d u bilo z a p o č e t o , p o k u š a n o , r e č e n o , izdavalo s a m o za privre­ meno. N i š t a se nije u s u đ i v a l o t r a ž i t i za sebe p r a v o da p o s t o j i i da s t v a r n o djeluje. Svi e l e m e n t i koji su p r i p r e m a l i ili odre­ đivali revoluciju — d i n a s t i č k a opozicija, r e p u b l i k a n s k a b u r ž o ­ azija, d e m o k r a t s k o r e p u b l i k a n s k a s i t n a buržoazija, socijal­ d e m o k r a t s k o r a d n i š t v o — našli su p r i v r e m e n o svoje m j e s t o u f e b r u a r s k o j vladi.

15 P r e m a francuskom ustavu iz 1848, izbori za novog pred­ sjednika republike morali su se održati svake četiri godine u drugu nedjelju mjeseca maja. U maju 1852. isticao je predsjed­ nički m a n d a t Luja Bonaparta. U krugovima sitnoburžoaskih demokrata, naročito emigrantskim, očekivalo se da će tog dana doći na vlast demokratske stranke. Red. 16 Hiliasti (od grčke riječi »hilias« — hiljada, tisuća), pro­ povjednici religiozno-mističnog učenja o drugom dolasku Krista i uspostavljanju »tisućugodišnjeg carstva« pravde, opće jednakosti i blagostanja na zemlji. Red. 17 Kapitol — brežuljak u Rimu, utvrđena citadelà gdje su bili hramovi Jupitera, Junone i dr. Prema predanju, godine 390. prije n.e., za vrijeme invazije Gala, Rim se spasio zahvaljujući gakanju gusaka u Junoninu h r a m u koje je probudilo zaspalu stražu na Kapitolu. Red,

20

Nije dovoljno reći, k a o š t o to čine F r a n c u z i , da je nji­ h o v a nacija bila i z n e n a đ e n a . Naciji i ženi n i k a d se ne p r a š t a n e s m o t r e n č a s u k o m j e prvi p u s t o l o v k o j i j e n a i š a o m o g a o d a n a d n j i m a izvrši nasilje. Z a g o n e t k a s e t a k v i m o b r t i m a n e rješava, nego s e s a m o d r u k č i j e f o r m u l i r a . O s t a l o bi da se objasni k a k o m o g u t r i p u s t o l o v a da i z n e n a d e i bez o t p o r a z a r o b e n a c i j u od 36 miliona. R e k a p i t u l i r a j m o u o p ć i m p o t e z i m a faze k a j e je p r o š l a f r a n c u s k a revolucija od 24. f e b r u a r a 1848. do d e c e m b r a 1851. T r i glavna p e r i o d a su 4. m a j a 1848. do 28. m a j a like ili ustavotvorne Nacionalne do 2. d e c e m b r a 1851 -.period Nacionalne skupštine*.

18 19

očevidna: februarski period; od 1849: period konstituiranja repub­ skupštine; od 28. m a j a 1849. ustavne republike ili zakonodavne

— sloboda, jednakost, bratstvo. Red. — Mefistove riječi u Geteovom »Faustu«. Red.

21

D r u k č i j e nije ni m o g l o b i t i . P r v o b i t n i cilj f e b r u a r s k i h d a n a bio j e i z b o r n a r e f o r m a p o m o ć u k o j e j e t r e b a l o d a se p r o š i r i k r u g politički p r i v i l e g i r a n i h u s a m o j posjednič­ k o j klasi i da se s r u š i isključiva vlast finansijske arištok r a t i j e . Ali k a d j e d o š l o d o s t v a r n o g s u k o b a , k a d j e n a r o d pošao na barikade, kad se Nacionalna garda držala pasivno, k a d a r m i j a nije d a v a l a ozbiljan o t p o r i k a d j e k r a l j p o b j e g a o , — o n d a j e izgledalo d a j e r e p u b l i k a r a z u m l j i v a s a m a p o sebi. S v a k a s t r a n k a j u j e t u m a č i l a u s v o m d u h u . P r o l e t a r i ­ j a t , ikoji ju je izvojevao s o r u ž j e m u r u c i , u t i s n u o j o j je svoj p e č a t i p r o k l a m i r a o je k a o socijalnu republiku. T a k o j e nagoviješten opći s a d r ž a j m o d e r n e ^revolucije, koji j e s t a j a o u n a j n e o b i č n i j o j p r o t i v r j e č n o s t i sa svim o n i m š t o se zasad moglo neposredno ostvariti pod datim okolnostima i u s l o v i m a , p o m o ć u p o s t o j e ć e g m a t e r i j a l a i p o t i s n u t o g step e n a o b r a z o v a n j a m a s e . S d r u g e s t r a n e , zahtjevi svih o s t a l i h e l e m e n a t a koji su učestvovali u f e b r u a r s k o j revoluciji pri­ z n a t i su ma t a j inačin š t o su o n i d o b i l i u vladi lavovski d i o . Z a t o se ni u j e d n o m p e r i o d u ne nalazi š a r e n i j a mje­ š a v i n a p o l e t n i h fraza i s t v a r n e n e s i g u r n o s t i i b e s p o m o ć n o s t i , o d u š e v l j e n i h težnji za inovim i t e m e l j i t i j e v l a d a v i n e s t a r e r u t i n e , p r i v i d n e . h a r m o n i j e cijeloga d r u š t v a i dubljeg ne­ s k l a d a njegovih e l e m e n a t a . D o k j e parislki proletarijat: j o š uži­ v a o u p r i z o r u velike p e r s p e k t i v e ikoja mu se o t v o r i l a i u v e l i k o se bavio ozbiljno s h v a ć e n i m d i s k u s i j a m a o socijalnim p r o b l e ­ m i m a , d o t l e s u s e s t a r e sile d r u š t v a g r u p i r a l e , skupile, prib r a l e i n a š l e n e o č e k i v a n u p o t p o r u u m a s i nacije, u seljacima i s i t n o j buržoaziji, koji su svi o d j e d a n p u t j u r n u l i na poli­ tičku pozornicu pošto su pale barijere julske monarhije. Drugi period, od 4, m a j a 1848. do k o n c a m a j a 1849, jeste period konstituiranja, osnivanja buržoaske republike. N e p o s r e d n o poslije f e b r u a r s k i h d a n a bili s u i z n e n a đ e n i n e s a m o d i n a s t i č k a opozicija od r e p u b l i k a n a c a , a r e p u b l i k a n c i od socijalista, n e g o i cijela F r a n c u s k a od Pariza. N a c i o n a l n a s k u p š t i n a k o j a se s a s t a l a 4. m a j a 1848. proizašla iz i z b o r a nacije, p r e d s t a v l j a l a je n a c i j u . O n a je< bila živi p r o t e s t p r o t i v t r a ž e n j a f e b r u a r s k i h d a n a i i m a l a j e d a svede r e z u l t a t e revolucije n a b u r ž o a s k u m j e r u . Uzalud j e p a r i š k i p r o l e t a r i ­ j a t , koji j e o d m a h s h v a t i o k a r a k t e r t e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , n e k o l i k o d a n a poslije n j e n a s a s t a n k a , 15. m a j a , p o k u š a o

22

d a silom p o r e k n e n j e n o p o s t o j a n j e , d a j e r a s p u s t i , d a taj o r g a n s k i oblik k o j i m g a j e u g r o ž a v a o r e a k c i o n a r n i d u h nacije o p e t r a z b i j e u njegove p o j e d i n e s a s t a v n e dijelove. 15. m a j , k a o što j e p o z n a t o , nije i m a o d r u g o g r e z u l t a t a o s i m t o g a da su B l a n k i i njegovi drugovi, t j . s t v a r n i vođe p r o l e t e r s k e s t r a n k e , u k l o n j e n i s j a v n e p o z o r n i c e za cijelo vrijeme ciklusa o k o m je riječ. Poslije buržoaske monarhije Luja Filipa m o ž e da d o đ e s a m o burioaska republika, t j . a k o je p o d i m e n o m k r a l j a v l a d a o o g r a n i č e n i dio buržoazije, onda. će s a d a u i m e n a r o d a v l a d a t i buržoazija k a o cjelina. Zahtjevi p a r i š k o g p r o l e t a r i ­ j a t a s u u t o p i s t i č k e k o j e š t a r i j e s k o j i m a t r e b a svršiti. N a t u izjavu u s t a v o t v o r n e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e p a r i š k i proleta­ r i j a t je odgovorio junskim ustankom, n a j k o l o s a l n i ] i m doga­ đ a j e m u istoriji e v r o p s k i h g r a đ a n s k i h r a t o v a . B u r ž o a s k a r e p u b l i k a je pobijedila. Na n j e n o j s t r a n i bili su finansijska a r i s t o k r a t i j a , i n d u s t r i j s k a buržoazija, s r e d n j i stalež, s i t n a buržoazija, a r m i j a , l u m p e n p r o l e t a n j a t o r g a n i z i r a n k a o Mo­ b i l n a g a r d a , d u h o v n i k a p a c i t e t i , p o p o v i i seosko s t a n o v n i š t v o . N a s t r a n i parislkog p r o l e t a r i j a t a n i j e b i o n i k o d o o n s a m . P r e k o 3000 u s t a n i k a p o b i j e n o je poslije p o b j e d e , 15000 t r a n ­ s p o r t i r a n o bez p r e s u d e . Ovim p o r a z o m p r o l e t a r i j a t s t u p a u pozadinu r e v o l u c i o n a r n e p o z o r n i c e . On p o k u š a v a da se o p e t p r o b i j e n a p r i j e d k a d god izgleda d a p o k r e t u z i m a n o v zalet, ali sa sve m a n j e snage i sa sve m a n j i m r e z u l t a t o m , č i m j e d a n o d d r u š t v e n i h slojeva koji s u i z n a d njega d o s p i j e u fazu r e v o l u c i o n a r n o g p r e v i r a n j a , p r o l e t a r i j a t s t u p a u sa­ vez s n j i m i t a k o i on dijeli sve p o r a z e koji snalaze r a z n e s t r a n k e j e d n u za d r u g o m . Ali ovi n a k n a d n i u d a r c i sve više slabe što se više r a s p r o s t i r u na cijelu p o v r š i n u d r u š t v a . Značajnije vođe p r o l e t a r i j a t a u s k u p š t i n i i u š t a m p i p a d a j u j e d a n za d r u g i m k a o žrtve sudova, a na njegovo čelo stu­ p a j u sve sumnjivije figure. J e d n i m dijelom on se b a c a na doktrinarne eksperimente, na banke za razmjenu i radničke asocijacije, baca se, dakle, u takav pokret u kome odustaje od toga da stari svijet preokrene njegovim vlastitim velikim cjelokupnim sredstvima, nego pokušava da ostvari svoje oslobođenje iza leda društva, na privatan način, u granicama svojih skučenih uslova egzistencije, pa, prema tome, nužno trpi neuspjeh. Izgleda da on niti m o ž e u sebi da p o n o v o n a đ e r e v o l u c i o n a r n u veličinu niti da iz n o v o s k l o p î j e n i h saveza do-

23

bije n o v u energiju sve d o t l e d o k sve klase s k o j i m a se u j u n u b o r i o n e b u d u p o r e d njega i s a m e ležale o b o r e n e . Ali on b a r podliježe s č a š ć u v e l i k e svjetskoistorijske b o r b e ; n e s a m o F r a n c u s k a , sva E v r o p a d r h t i o d j u n s k o g zemljo­ t r e s a , d o k s e kasniji p o r a z i viših klasa p l a ć a j u t a k o jeftino da je potrebno drsko pretjerivanje od strane pobjedničke s t r a n k e d a b i s e oni u o p ć e mogli p r i k a z a t i k a o događaji, i oni su u t o l i k o s r a m n i j i u k o l i k o je p o r a ž e n a s t r a n k a uda­ ljenija od p r o l e t e r s k e . Poraz junskih ustanika je doduše pripremio, poravnao teren na k o m je mogla da se osnuje i podigne buržoaska r e p u b l i k a ; ali on je u j e d n o p o k a z a o da se u E v r o p i r a d i 0 d r u g i m p i t a n j i m a , a ne o »republici ili m o n a r h i j i « . On je o č i t o p o k a z a o da buržoaska republika ovdje znači neo­ g r a n i č e n i d e s p o t i z a m j e d n e klase n a d d r u g i m k l a s a m a . Do­ k a z a n o je da u z e m l j a m a sa s t a r o m civilizacijom, s formi­ r a n i m k l a s a m a , s m o d e r n i m u s l o v i m a p r o i z v o d n j e i s duhov­ n o m sviješću u k o j o j s u v j e k o v n i m r a d o m r a s t v o r e n e sve t r a d i c i o n a l n e ideje, republika znači uopće samo politički oblik prevrata buržoaskog društva, a ne njegov konzerva­ tivni životni oblik k a o , na p r i m j e r , u S j e d i n j e n i m D r ž a v a m a S j e v e r n e Amerike, gdje d o d u š e već p o s t o j e klase, ali se j o š n i s u fiksirale, n e g o u s t a l n o m t o k u n e p r e s t a n o m i j e n j a j u 1 j e d n a d r u g o j u s t u p a j u svoje s a s t a v n e dijelove, gdje mo­ d e r n a s r e d s t v a z a p r o i z v o d n j u n e s a m o što n e k o i n c i d i r a j u •sa s t a g n a n t n o m . p r e n a s e l j e n o š ć u , mego n a p r o t i v n a d o k n a đ u j u r e l a t i v n i n e d o s t a t a k glava i r u k u , i gdje, n a p o s l j e t k u , grozni­ čavo m l a d e n a č k i r a z v o j m a t e r i j a l n e p r o i z v o d n j e , k o j u j e d a n n o v i svijet m o r a d a usvoji, nije d a v a o n i v r e m e n a n i p r i l i k e z a u k l a n j a n j e d u h o v a s t a r o g svijeta. Sve klase i s t r a n k e ujedinile su se za v r i j e m e j u n s k i h d a n a u stranku reda p r o t i v p r o l e t e r s k e klase k a o stranke anarhije, socijalizma, k o m u n i z m a . O n e su »spasile« d r u š t v o od »neprijatelja društva«. O n e su geslo s t a r o g d r u š t v a : »Vlas­ ništvo, porodica, religija, red« dale svojoj vojsci k a o p a r o l u i d o v i k n u l e k o n t r a r e v o l u c i o n a r n o m k r i ž a r s k o m p o h o d u : »Pod 20 o v i m ćeš z n a k o m p o b i j e d i t i ! « O d tog t r e n u t k a , č i m j e d n a

o d m n o g o b r o j n i h s t r a n a k a k o j e s u s e o k u p i l e p o d t i m zna­ k o m p r o t i v j u n s k i h u s t a n i k a p o k u š a d a s e o d r ž i n a revo­ l u c i o n a r n o m p o p r i š t u u svom v l a s t i t o m k l a s n o m i n t e r e s u , o n a podliježe p r e d p o k l i č e m : »Vlasništvo, p o r o d i c a , religija, red«. D r u š t v o s e s p a š a v a isto toliko p u t a koliko p u t a s e sužava ikrug njegovih vladalaca, ikoliko p u t a uži i n t e r e s o d n o s i p o b j e d u n a d širim. Svaki zahtjev z a najjednostavni­ j o m b u r ž o a s k o m finansijskom r e f o r m o m , z a n a j j e d n o s t a v n i ­ jim liberalizmom, za najformalnijim republikanstvom, za n a j o b i č n i j o m d e m o k r a t i j o m o d m a h s e kažnjava k a o » a t e n t a t na društvo« i žigoše k a o »socijalizam«. I n a p o s l j e t k u se sa­ mi prvosvećenici »religije reda« t j e r a j u u d a r c i m a noge s njihovih p i t i j s k i h t r o n d ž a c a , izvlače u g l u h o d o b a n o ć i iz njihovih postelja, t r p a j u u z a t v o r e n i č k a kola, b a c a j u u t a m ­ nice ili šalju u p r o g o n s t v o , njihov h r a m se s r a v n j u j e sa z e m l j o m , njihova u s t a s e z a p e č a ć u j u , njihovo p e r o s e l o m i , njihov zakoft k i d a — u i m e vlasništva, p o r o d i c e , religije, r e d a . B u r ž u j e , f a n a t i k e r e d a , u b i j a j u iz p u š a k a p i j a n e voj­ n i č k e gomile n a n j i h o v i m b a l k o n i m a , n j i h o v a p o r o d i č n a svetinja s e o s k v r n j u j e , . njihove k u ć e s e b o m b a r d i r a j u r a d i r a z o n o d e — u i m e vlasništva, p o r o d i c e , religije i r e d a . Š l j a m b u r ž o a s k o g d r u š t v a n a j z a d f o r m i r a svetu falangu reda, i j u n a k K r a p i l i n s k i 2 1 ulazi u Tiljerije k a o »spasilac društva«.

II V r a t i m o s e o p e t n a n i t izlaganja. Istorija ustavotvorne Nacionalne skupštine je od jun­ skih dana istorija vladavine i raspada republikanske buržoaske frakcije, o n e frakcije k o j a je p o z n a t a p o d i m e n o m trilcolorni r e p u b l i k a n c i , čisti r e p u b l i k a n c i , p o l i t i č k i r e p u b l i ­ k a n c i , f o r m a l i s t i č k i r e p u b l i k a n c i itd. T a frakcija j e p o d b u r ž o a s k o m m o n a r h i j o m Luja F i l i p a sačinjavala službenu r e p u b l i k a n s k u opoziciju i, p r e m a t o m e . 21

20

Aluzija na legendu po kojoj je rimski car Konstantin (274—337) uoči bitke s Maksencijem (312) ugledao na nebu znak križa i uza nj riječi »Pod ovim ćeš znakom pobijediti«. Red,

24

Krapilinski — junak Heineove pjesme »Dva viteza«, rasipni poljski plemić. Prezime Krapilinski napravljeno je po francuskoj riječi crapule, koja znači terevenku, bančenje, ali i šljam. Red.

25

p r i z n a t i s a s t a v n i dio t a d a š n j e g p o l i t i č k o g svijeta. O n a j e i m a l a svoje p r e d s t a v n i k e u p a r l a m e n t u , a u š t a m p i z n a č a j a n d j e l o k r u g . N j e n p a r i š k i o r g a n »National« bio j e n a svoj n a č i n i s t o t a k o u g l e d a n k a o i » J o u r n a l des Dćbats«. T o m položaju pod ustavnom m o n a r h i j o m odgovarao je i njen k a r a k t e r . Nijë to bila n i k a k v a frakcija buržoazije koja hi bila p o v e z a n a velikim z a j e d n i č k i m i n t e r e s i m a i o d v o j e n a specifičnim u s l o v i m a p r o i z v o d n j e . Bila je to k o t e r i j a repu­ b l i k a n s k i n a s t r o j e n i h b u r ž u j a , pisaca, a d v o k a t a , oficira i č i n o v n i k a , čiji se u t j e c a j zasnivao na- ličnim a n t i p a t i j a m a zemlje p r e m a Luju Filipu, n a s j e ć a n j i m a n a s t a r u r e p u b l i k u , na r e p u b l i k a n s k o j vjeri j e d n o g b r o j a z a n e s e n j a k a , a p r i j e svega na francuskom nacionalizmu, čiju je m r ž n j u p r o t i v B e č k i h u g o v o r a i p r o t i v isaveza s E n g l e s k o m s t a l n o o d r ž a v a l a b u d n o m . »National« je za veliki dio p r i v r ž e n i k a k o j e je i m a o p o d L u j e m F i l i p o m d u g o v a o o v o m s k r i v e n o m bona­ p a r t i z m u , koji j e z a t o kasnije, p o d r e p u b l i k o m , m o g a o d a i s t u p i p r o t i v njega k a o u b i s t v e n i k o n k u r e n t u ličnosti Luja B o n a p a r t a . »National« se b o r i o p r o t i v finansijske a r i s t o k r a tije k a o što je to činila sva o s t a l a b u r ž o a s k a opozicija. P o l e m i k a p r o t i v b u d ž e t a , k o j a se u F r a n c u s k o j t a č n o pokla­ p a l a s b o r b o m p r o t i v finansijske a r i s t o k r a t i j e , p r u ž a l a je i suviše jeftinu p o p u l a r n o s t i suviše b o g a t m a t e r i j a l za p u r i t a n s k e l e a d i n g articles, 2 * a d a n e b i bila i s k o r i š t e n a . I n d u s t r i j s k a b u r ž o a z i j a bila m u j e z a h v a l n a z a t o što j e r o p s k i b r a n i o f r a n c u s k i s i s t e m z a š t i t n i h c a r i n a , čega s e oh, m e đ u t i m , latio više iz n a c i o n a l n i h nego iz n a c i o n a l n o e k o n o m s k i h razloga, a c j e l o k u p n a buržoazija z a t o što je s p u n o m r ž n j e žigosao k o m u n i z a m i socijalizam. U o s t a l o m e bila je s t r a n k a »National«-a čisto republikanska, t j . o n a je za­ htijevala r e p u b l i k a n s k i oblik vladavine buržoazije m j e s t o m o n a r h i j s k o g i, p r i j e svega, svoj lavovski u d i o u toj vlada­ vini. Uslovi tog p r e o b r a ž a j a njoj u o p ć e n i s u bili j a s n i . J e d n o je, m e đ u t i m , i njoj bilo j a s n o k a o d a n , i to se na b a n k e t i m a z a r e f o r m u p r i k r a j u vlade Luja Filipa o t v o r e n o izjavljivalo, a to je — n j e n a n e p o p u l a r n o s t k o d d e m o k r a t s k e s i t n e buržoazije i n a r o č i t o k o d r e v o l u c i o n a r n o g p r o l e t a r i j a t a . Ti čisti r e p u b l i k a n c i su, k a k o i priliči čistim r e p u b l i k a n c i m a ,

— uvodnike. Red.

26

već bili s p r e m n i d a s e z a p r v o v r i j e m e zadovolje regentstv o m vojvotkinje O r l e a n s k e ; k a d a j e izbila f e b r u a r s k a revolu­ cija i n j i h o v i m n a j p o z n a t i j i m p r e d s t a v n i c i m a d a l a m j e s t a u p r i v r e m e n o j vladi. Oni su, n a r a v n o , već u n a p r i j e d i m a l i p o v j e r e n j e b u r ž o a z i j e i v e ć i n u u s t a v o t v o r n e N a c i o n a l n e skup­ š t i n e . I z I z v r š n e komisije, k o j u j e N a c i o n a l n a s k u p š t i n a o b r a z o v a l a č i m se sastala, o d m a h su i s k l j u č e n i socijalistički e l e m e n t i p r i v r e m e n e vlade, a s t r a n k a »National«-a i s k o r i s t i l a je izbijanje j u n s k o g u s t a n k a da r a s p u s t i i Izvršnu komisiju i da se t a k o o s l o b o d i svojih najbližih s u p a r n i k a , sitnoburžoaskih ili demokratskih republikanaca (Ledri-Rolena itd.). Kavenjak, g e n e r a l b u r ž o a s k o r e p u b l i k a n s k e s t r a n k e , koji j e komandovao junskom bitkom, stupio je na mjesto Izvršne k o m i s i j e s n e k o m v r s t o m d i k t a t o r s k e vlasti. M a r a s t , bivši glavni u r e d n i k »National«-a, p o s t a o j e s t a l n i p r e d s j e d n i k ustavotvorne Nacionalne skupštine, a i ministarstva, kao i svi ostali z n a č a j n i položaji, p r i p a l i su č i s t i m r e p u b l i k a n ­ cima. R e p u b l i k a n s k a b u r ž o a s k a frakcija, k o j a j e sebe već odav­ n o s m a t r a l a z a k o n i t o m n a s l j e d n i c o m j u l s k e m o n a r h i j e , na­ šla se t a k o u položaju koji je n a d m a š i o n j e n ideal; ali o n a j e d o š l a n a vlast — n e k a k o j e t o sanjala p o d L u j e m Fili­ pom, p u t e m liberalne p o b u n e buržoazije protiv prijestola, nego p r e k o k a r t e č o m ugušene p o b u n e proletarijata protiv k a p i t a l a . To š t o je zamišljala k a o najrevolucionarniji d o g a đ a j zbilo se u s t v a r n o s t i k a o najkontrarevolucionarniji d o g a đ a j . P l o d j o j . je p a o u krilo, ali on je p a o s d r v e t a spoznaje, a ne s d r v e t a života. Isključiva vladavina burzoaskih republikanaca trajala j e s a m o o d 24. j u n a d o 10. d e c e m b r a 1848. O n a s e r e z i m i r a u sastavljanju republikanskog ustava i u. opsadnom stanju Pariza. Novi u s t a v b i o je u osnovi s a m o r e p u b l i k a n i z i r a n o iz­ d a n j e u s t a v n e k a r t e o d 1830.23 Visoki i z b o r n i c e n z u s j u l s k e m o n a r h i j e , koji je iz p o l i t i č k e v l a d a v i n e isključivao č a k 23 Ustavna karta donesena je u Francuskoj 1830. i bila je osnovni zakon Julske monarhije. K a r t a je formalno progla­ šavala suverena prava nacije, ali kraljevsku vlast tek neznatno ograničavala. Uz to su birokratski policijski aparat i oštri zakoni protiv radničkog pokreta ostali na snazi. Red.

27

i veliki dio buržoazije, b i o je nespojiv s p o s t o j a n j e m buržoa s k e r e p u b l i k e . F e b r u a r s k a revolucija j e o d m a h n a m j e s t o t o g a cenzusa, p r o k l a m i r a l a d i r e k t n o o p ć e i z b o r n o p r a v o . B u r ž o a s k i r e p u b l i k a n c i n i s u mogli d a taj događaj u č i n e n e p o s t o j e ć i m . Oni s u s e m o r a l i zadovoljiti t i m e d a d o d a j u .ograničenje o d r e d b o m o š e s t o m j e s e č n o m s t a n o v a n j u u mjes­ t u , izbora. S t a r a organizacija u p r a v e , o p ć i n a , p r a v o s u đ a , ar­ m i j e itd. o s t a l a j e n e t a k n u t a , ili se, gdje j u j e u s t a v m i j e n j a o , p r o m j e n a o d n o s i l a na naslove a ne s a d r ž a j , na i m e a ne stvar. Neizbježni g e n e r a l š t a b s l o b o d a od 1848 — lična slobo­ da, s l o b o d a š t a m p e , govora, u d r u ž e n j a , z b o r a , n a s t a v e , reli­ gije itd. — d o b i o je u s t a v n u , u n i f o r m u k o j a je te s l o b o d e činila n e p o v r e d i v i m . T o jest, s v a k a o d t i h s l o b o d a progla­ šava se za bezuvjetno p r a v o f r a n c u s k o g citqyena, 2 4 ali sa s t a l n o m p r i m j e d b o m d a j e n e o g r a n i č e n a u k o l i k o j e n e ogra­ n i č a v a j u »jednaka prava drugih i javna sigurnost« ili »zako­ ni«; koji u p r a v o t r e b a da d o v e d u do te h a r m o n i j e individu­ a l n i h s l o b o d a u m e đ u s o b n o m o d n o s u , i u o d n o s u na j a v n u sigurnost. Npr.: »Građani imaju pravo da se udružuju, da se m i r n o i n e n a o r u ž a n i okupljaju, da u p u ć u j u peticije i da svoja mišljenja izražavaju k r o z š t a m p u ili na n e k i d r u g i n a č i n . Uživanje tih prava nema drugog ograničenja do jed­ nakih prava drugih i javne sigurnosti.« (Glava II f r a n c u s k o g u s t a v a , § 8) — »Nastava je s l o b o d n a . S l o b o d a n a s t a v e i m a se uživati p o d u v j e t i m a u t v r đ e n i m z a k o n o m i ^ p o d vrhov­ n i m n a d z o r o m države.« (Na i s t o m m j e s t u , § 9) — »Stan svakog g r a đ a n i n a j e n e p o v r e d i v , osim n a n a č i n p r o p i s a n z a k o n o m . « (Glava I I , § 3). Itd., itd. —. Ustav stoga s t a l n o u k a z u j e na b u d u ć e organske z a k o n e koji t r e b a da razviju ove p r i m j e d b e i da uživanje n e o g r a n i č e n i h s l o b o d a t a k o r e g u l i r a j u k a k o o n e ne bi dolazile u s u k o b ni j e d n a s d r u g o m ni s j a v n o m s i g u r n o š ć u . A k a s n i j e su prijatelji r e d a oživotvorili te o r g a n s k e z a k o n e i sve o n e s l o b o d e t a k o regulirali da se buržoazija, uživajući ih, ne s p o t i č e o jed­ n a k a p r a v a d r u g i h klasa. Gdje s e t e s l o b o d e »drugima« p o t p u n o u s k r a ć u j u , ili gdje se njihovo uživanje d o p u š t a p o d u v j e t i m a o d k o j i h j e svaki p o j e d n a policijska z a m k a . 24

28

— građanina. Red.

to se uvijek čini s a m o u i n t e r e s u »javne sigurnosti«, t j . s i g u r n o s t i buržoazije, k a o š t o t o u s t a v p r o p i s u j e . Stoga s e k a s n i j e o b j e s t r a n e s p u n i m p r a v o m pozivaju na u s t a v , — k a k o prijatelji r e d a , koji s u sve o n e s l o b o d e u k i n u l i , t a k o i d e m o k r a t i , koji su tražili da se sve o n e v r a t e . J e r svaki p a r a g r a f u s t a v a s a d r ž i svoju v l a s t i t u a n t i t e z u , svoj vlastiti' gornji i d o n j i d o m : u t e k s t u — s l o b o d u , u n a p o m e n i — u k i d a n j e t e s l o b o d e . P r e m a t o m e , sve d o t l e d o k s e p o š t i v a l o ime s l o b o d e a s p r e č a v a l o s a m o n j e n o i s t i n s k o o s t v a r e n j e — z a k o n s k i m p u t e m , r a z u m i j e se — sve d o t l e je u s t a v n o p o s t o j a n j e s l o b o d e o s t a j a l o n e o k r n j e n o , n e d i r n u t o , m a ko­ liko da je n j e n o obično p o s t o j a n j e bilo u b i j e n o . Ovaj u s t a v , koji j e n a t a k o s m i š l j e n n a č i n n a p r a v l j e n n e p o v r e d i v i m , b i o je m e đ u t i m k a o Ahil ranjiv u j e d n o j t a č k i ; n e n a p e t i , već n a glavi, ilr bolje r e ć i n a dvije glave k o j i m a se završavao, a to su — zakonodavna Skupština, s j e d n e s t r a n e , i predsjednik, s d r u g e s t r a n e . T r e b a s a m o . p r e l i s t a t i u s t a v , p a ć e s e vidjeti d a s u a p s o l u t n i , pozitivni n e p r o t i v r i e č n i , neizopačivi s a m o o n i p a r a g r a f i k o j i m a s e određuje odnos predsjednika p r e m a zakonodavnoj Skupštini. J e r , ovdje j e t r e b a l o d a b u r ž o a s k i r e p u b l i k a n c i o s i g u r a j u s a m i sebe. P a r a g r a f i 45. d o 70. u s t a v a sastavljeni s u t a k o d a N a c i o n a l n a s k u p š t i n a m o ž e d a o b o r i p r e d s j e d n i k a ustav-, no, a predsjednik Nacionalnu skupštinu samo protivustavno, s a m o o b a r a j u ć i s a m u s t a v . Ovdje, d a k l e , u s t a v izaziva svoje n a s i l n o u n i š t e n j e . O n n e s a m o d a s a n k c i o n i r a p o d j e l u vlasti k a o u s t a v n a k a r t a o d 1830, n e g o j e p r o š i r u j e d o nesnošljive p r o t i v r j e č n o s t i . Igra ustavnih vtasti, k a k o je Gizo n a z v a o p a r l a m e n t a r n o n a t e z a n j e i z m e đ u z a k o n o d a v n e i izvršne vlas­ ti, i g r a l a je u u s t a v u od 1848. s t a l n o va b a n q u e . Na j e d n o j s t r a n i 750 n a r o d n i h p r e d s t a v n i k a , i z a b r a n i h o p ć i m p r a v o m glasa i koji m o g u o p e t d a b u d u b i r a n i , čine N a c i o n a l n u skupštinu koja se ne može ni kontrolirati ni raspustiti, k o j a je nedjeljiva — N a c i o n a l n u s k u p š t i n u k o j a i m a z a k o n o ­ d a v n u svemoć, k o j a u posljednjoj i n s t a n c i o d l u č u j e o r a t u , m i r u i t r g o v i n s k i m u g o v o r i m a , k o j a j e d i n a i m a p r a v o am­ n e s t i j e i z b o g svoje s t a l n o s t i n e p r e k i d n o o s t a j e u p r v o m planu pozornice. Na drugoj strani predsjednik, snabdjeven svim a t r i b u t i m a k r a l j e v s k e vlasti, s p r a v o m da svoje m i n i s t r e p o s t a v l j a i o t p u š t a n e z a v i s n o od N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , sa

29

svim s r e d s t v i m a izvršne vlasti u svojim r u k a m a , dijeleći sve položaje i t i m e o d l u č u j u ć i u F r a n c u s k o j o s u d b i n i n a j ­ m a n j e milion i po egzistencija, j e r toliko o s o b a m a t e r i j a l n o zavisi od o n i h 500000 č i n o v n i k a i oficira svih rangova. On i m a z a s o b o m svu o r u ž a n u silu. O n i m a privilegiju d a - p o m i ­ luje p o j e d i n e zločince, d a s u s p e n d i r a j e d i n i c e N a c i o n a l n e g a r d e , da u s a g l a s n o s t i s D r ž a v n i m s a v j e t o m o t p u š t a ge­ n e r a l e , k a n t o n a l n e i o p ć i n s k e vijećnike, k o j e su s a m i g r a đ a n i izabrali. N j e m u je ostavljena inicijativa i o d l u č u j u ć a uloga p r i s k l a p a n j u svih u g o v o r a s i n o s t r a n s t v o m . Dok je Skupšti­ n a s t a l n o n a pozornici, t e j e izložena s v a k o d n e v n o j j a v n o j ikritioi, d o t l e on vodi sikriven život u Blizejskim p o l j i m a , i to. i m a j u ć i p r e d o č i m a i u s r c u član 45. u s t a v a koji mu s v a k o d n e v n o d o v i k u j e : »Frere, i l faut m o u r i r ! « 2 5 Tvoja m o ć p r e s t a j e d r u g e nedjelje lijepog m j e s e c a m a j a u č e t v r t o j godini tvoga i z b o r a ! O n d a dolazi k r a j s v e m u , k o m a d s e n e d a j e d v a p u t , i a k o i m a š dugova, p o b r i n i se za v r e m e n a da ih o t p l a t i š iz o n i h 600000 f r a n a k a koje ti dodjeljuje Ustav, o s i m a k o m o ž d a više voliš d a d r u g o g p o n e d j e l j k a lijepog m j e s e c a m a j a p u t u j e š u Kliši! 2 6 — D o k u s t a v t a k o s t v a r n u vlast ostavlja p r e d s j e d n i k u , o n s e b r i n e d a N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i o s i g u r a m o r a l n u vlast. Bez o b z i r a n a t o š t o j e n e m o g u ć e stvoriti m o r a l n u vlast z a k o n s k i m p a r a g r a f i m a , u s t a v i t u o p e t s a m sebe u k i d a t i m e š t o o d r e đ u j e d a pred­ s j e d n i k a b i r a j u svi F r a n c u z i n e p o s r e d n i m p r a v o m glasa. D o k se glasovi F r a n c u s k e razbijaju na 750 članova Nacional­ ne s k u p š t i n e , d o t l e se oni ovdje k o n c e n t r i r a j u na jedan i n d i v i d u u m . D o k svaki p o j e d i n i p r e d s t a v n i k n a r o d a p r e d ­ stavlja s a m o ovu ili o n u s t r a n k u , ovaj ili o n a j grad, ovaj ili o n a j m o s t o b r a n , ili s a m o n u ž n o s t d a s e i z a b e r e bilo k o j i s e d a m s t o p e d e s e t i , p r i č e m u s e n e gleda t a k o t a č n o n i n a s t v a r n i n a čovjeka, d o t l e j e o n i z a b r a n i k n a c i j e , i a k t njegova i z b o r a j e a d u t "koji s u v e r e n i n a r o d izbacuje j e d a n p u t svaike č e t i r i godine. I z a b r a n a N a c i o n a l n a s k u p ­ š t i n a i m a metafizički, ali i z a b r a n i p r e d s j e d n i k i m a o s o b n i o d n o s p r e m a naciji. N a c i o n a l n a s k u p š t i n a , d o d u š e , u svo­ j i m p o j e d i n i m č l a n o v i m a p r e d s t a v l j a r a z n o l i k e s t r a n e nacio25 26

30

— Brate, m o r a se umrijeti. Red. Clichy — pariški zatvor za dužnike od 1826. do 1867. Red.

n a l n o g d u h a , ali u p r e d s j e d n i k u se taj d u h utjelovljuje. On, n a s u p r o t njoj, p o s j e d u j e n e k u v r s t u b o ž a n s k o g p r a v a , on je — po milosti n a r o d n o j . Tetida, boginja m o r a , p r o r e k l a j e Ahilu d a ć e u m r i j e t i u cvijetu m l a d o s t i . Ustav, koji je i m a o svoje ranjivo mje­ s t o k a o i Ahil, t a k o đ e r je i m a o svoje p r e d o s j e ć a n j e k a o i Ahil d a m o r a u m r i j e t i r a n o m s m r ć u . U s t a v o t v o r n i m č i s t i m r e p u b l i k a n c i m a bilo je dovoljno da s m a g l i č a s t i h visina svoje i d e a l n e r e p u b l i k e b a c e j e d a n pogled n a g r e š n u z e m l j u p a d a u v i d e k a k o obijest rojalista, b o n a p a r t i s t a , d e m o k r a t a , k o m u n i s t a i njihov vlastiti loš glas svakoga d a n a r a s t u u istoj m j e r i u kojoj se o n i približavaju d o v r š e n j u svog za­ k o n o d a v n o g remek-djela; T e t i d a z a t o n i j e m o r a l a d a n a p u š t a m o r e d a b i i m saopćila t u t a j n u . Oni s u p o k u š a v a l i da zloj kobi d o s k o č e u s t a v n i m l u k a v s t v o m , p o m o ć u § 111 u s t a v a , po k o m e svaki prijedlog za reviziju ustava m o r a da se izglasa u t r i u z a s t o p n e d e b a t e , i z m e đ u kojih uvijek m o r a da p r o đ e cijeli m j e s e c d a n a , da ga izglasaju n a j m a n j e 3 A glasova, uz to p o d u v j e t o m da ne glasa m a n j e od 500 čla­ n o v a N a c i o n a l n e s k u p š t i n e . T i m e s u s a m o učinili n e m o ć a n p o k u š a j da i k a o p a r l a m e n t a r n a m a n j i n a — k a k a v su po­ ložaj sebi već p r o r o č a n s k i p r e d v i đ a l i — v r š e vlast k o j a je u o v o m t r e n u t k u , k a d a su raspolagali p a r l a m e n t a r n o m ve­ ć i n o m i svim s r e d s t v i m a vladine moći, svakoga d a n a sve više izmicala iz njihovih s l a b i h r u k u . N a j z a d u s t a v , u j e d n o m m e l o d r a m s k o m p a r a g r a f u , por vjerava s a m sebe » b u d n o s t i i p a t r i o t i z m u cijelog f r a n c u s k o g n a r o d a k a o i svakog p o j e d i n o g F r a n c u z a « , p o š t o je već ra­ nije, u d r u g o m j e d n o m p a r a g r a f u , »budne« i »patriote« p o v j e r i o n j e ž n o j , k a z n e n o j pažnji najvjšeg s u d a , » h a u t e c o u r « , koji j e o n s a m n a r o č i t o z a t o izmislio. T a k a v je b i o u s t a v od 1848, koji je 2. d e c e m b r a 185L o b o r i l a ne j e d n a glava, n e g o ga /je s r u š i o j e d n o s t a v a n d o d i r j e d n o g šešira; d o d u š e , t a j šešir j e b i o t r o r o g i n a p o l e o n s k i šešir. D o k su b u r ž o a s k i r e p u b l i k a n c i u S k u p š t i n i bili z a u z e t i t i m e da smišljaju, p r e t r e s a j u i izglasavaju t a j ustav, do­ t l e je K a v e n j a k izvan S k u p š t i n e o d r ž a v a o opsadna stanje Pariza. O p s a d n o s t a n j e P a r i z a b i l o j e b a b i c a u s t a v o t v o r n e Skupštine pri njenim republikanskim porođajnim bolovima.

31

Ako je u s t a v k a s n i j e u k l o n j e n s ovog svijeta p o m o ć u baju­ n e t a , ne smije se z a b o r a v i t i da je on već i u m a t e r i n o j utrobi m o r a o biti čuvan pomoću bajoneta, i to okrenutih p r o t i v n a r o d a , i da je p o m o ć u b a j o n e t a m o r a o i da d o đ e n a svijet. P r e c i »čestitih r e p u b l i k a n a c a « p r o n i j e l i s u n e k a d svoj s i m b o l — t r i k o l o r u — š i r o m E v r o p e . A i ovi sa svoje s t r a n e učinili s u p r o n a l a z a k koji j e s a m n a š a o p u t p r e k o cijelog k o n t i n e n t a , ali se sa sve v e ć o m -ljubavlju v r a ć a o u F r a n c u s k u , sve d o k s a d a u polovini n j e n i h d e p a r t m a n a nije s t e k a o p r a v o g r a đ a n s t v a . Taj p r o n a l a z a k bilo je — opsad.no stanje. Odličan p r o n a l a z a k , p e r i o d i č n o p r i m j e n j i v a n u sva­ k o j n a r e d n o j krizi u t o k u f r a n c u s k e revolucije. Ali k a s a r n a i bivak, koje su t a k o f r a n c u s k o m d r u š t v u p e r i o d i č n o stav­ ljali na glavu da bi mu stegli m o z a k i učinili ga m i r n i m ; sablja i m u s k e t a , koje su p e r i o d i č n o p u š t a l i da s u d e i u p r a v l j a j u , t u t o r i z i r a j u i c e n z u r i r a j u , da v r š e službu poli­ c a j c a i n o ć o b d i j e ; b r k o v i i vojnički m u n d i r , koje su periodič­ no proglašavali za najvišu m u d r o s t d r u š t v a i za u p r a v l j a č e d r u š t v a , — z a r k a s a r n a i bivak, sablja i m u s k e t a , b r k o v i i vojnički m u n d i r n i s u n a j z a d m o r a l i doći n a p o m i s a o d a r a d i j e j e d n o m z a svagda s p a s u d r u š t v o t i m e š t o ć e svoj vlastiti režim p r o g l a s i t i za v r h o v n i i b u r ž o a s k o d r u š t v o sasvim osloboditi brige da samo sobom upravlja? Kasarna i bivak, sablja i m u s k e t a , b r k o v i i vojnički m u n d i r m o r a l i s u u t o l i k o p r i j e doći n a t u p o m i s a o š t o s u o n d a mogli očeki­ v a t i da će b i t i i bolje p l a ć e n i za svoju veću zaslugu, d o k im je pri samo periodičnom opsadnom stanju i prolaznim s p a š a v a n j i m a d r u š t v a p o n a r e d b i ove ili o n e b u r ž o a s k e frak­ cije p a d a l o u d i o ; o s i m n e k o l i k o m r t v i h i r a n j e n i h , i neko­ liko l j u b a z n i h g r i m a s a g r a đ a n a , m a l o čega opipljivog. Z a š t o , najzad, da se vojska j e d n o m i u s v o m v l a s t i t o m i n t e r e s u i za svoj vlastiti i n t e r e s ne p o i g r a o p s a d n o g stanja, pa da u isti m a h n e o p s j e d n e i g r a đ a n s k e kese? N e k a s e u o s t a l o m ne zaboravi, u z g r e d b u d i r e č e n o , da se pukovnik Bernard, onaj isti p r e d s j e d n i k v o j n e komisije koji j e p o d Kavenja^ (kom p o m o g a o d a 15000 (pobunjenika b u d u d e p o r t i r a n i b e z p r e s u d e , ovoga t r e n u t k a o p e t nalazi n a čelu vojnih k o m i s i j a koje rade u Parizu. Ako su »čestiti«, čisti r e p u b l i k a n c i u v o đ e n j e m opsad­ n o g s t a n j a u P a r i z u stvorili r a s a d n i k u k o m će se odgo-

32

j i t i p r e t o r i j a n c i od 2. d e c e m b r a 1851 27 , oni, n a p r o t i v , zaslu­ žuju hvalu što su sada kad su raspolagali silom nacije puzili p r e d i n o z e m s t v o m m j e s t o da, k a o p o d L u j e m F i l i p o m , p r e t j e r a j u u n a c i o n a l n o m o s j e ć a n j u i, m j e s t o da I t a l i j u o s l o b o d e , p u š t a l i da je Austrijanci i N a p u l j c i 2 8 p o n o v o osvoje. I z b o r Luja B o n a p a r t a 10. d e c e m b r a 1848. za p r e d s j e d n i k a u č i n i o je k r a j Kavenjakovoj d i k t a t u r i i u s t a v o t v o r n o j Skup­ štini. U § 44. U s t a v a stoji: » P r e d s j e d n i k o m f r a n c u s k e r e p u ­ blike n e m o ž e p o s t a t i o s o b a k o j a j e gubila svojstvo fran­ c u s k o g g r a đ a n i n a « . Prvi p r e d s j e d n i k f r a n c u s k e r e p u b l i k e , L . N . B o n a p a r t e , n e s a m o d a j e izgubio svojstvo f r a n c u s k o g g r a đ a n i n a , n e s a m o d a j e b i o engleski specijalni k o n s t a b l , 2 9 nego je čak bio naturalizirani švajcarac. N a d r u g o m m j e s t u izložio s a m z n a č e n j e i z b o r a o d 10. d e c e m b r a . Ovdje s e 'neću n a t o v r a ć a t i . Dovoljno j e a k o ôvdjé p r i m i j e t i m da su oni bili reakcija seljaka, k o j i su m o r a l i snositi t r o š k o v e f e b r u a r s k e revolucije, p r o t i v osta­ lih k l a s a nacije, reakcija sela protiv grada. Oni su n a i š l i na veliki odziv u a r m i j i , • kojoj r e p u b l i k a n c i »National«-a n i s u pribavili n i slavu n i povišicu plaće, m e đ u k r u p n o m b u r ž o a z i j o m , .koja j e B o n a p a r t a p o z d r a v i l a k a o m o s t k m o ­ narhiji, m e đ u proleterima i sitnim buržujima, koji su ga pozdravljali k a o bič, p r o t i v K a v e n j a k a . K a s n i j e ć e m i s e 'pružiti p r i l i k a d a bliže orazmotrim o d n o s s e l j a k a p r e m a fran­ c u s k o j revoluciji. R a z d o b l j e od 20. d e c e m b r a 1848. 30 do r a s p u š t a n j a u s t a 27 Pretorijanci — u s t a r o m Rimu od cara ili vojskovođa izdržavana i privilegij a m a obdarena tjelesna straža; ovdje Druš­ tvo od 10. decembra. Red. 28 Austrija i Napulj su zajedno sa Francuskom sudjelovali u intervenciji protiv Rimske republike. Red. 29 Godine 1832. Luj Bonaparte uzeo je U k a n t o n u Thurgau švajcarsko državljanstvo, za vrijeme svog boravka u Engleskoj stupio je dobrovoljno u redove specijalnih konstabla (policijska rezerva od civilnih lica), koji su zajedno s policijom 10. aprila 1848. napali radničku demonstraciju u Londonu. Demonstraciju su organizirali čartisti. Red. 30 20 decembra 1848. Kavenjak je dao ostavku na svojoj dužnosti, a Luj Bonaparte, proglašen tog istog dana od usta­ votvorne Skupštine za predsjednika republike, imenovao je svoju prvu vladu s Odilonom Baroom na čeku Red.

3 Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

33

v o t v o r n e S k u p š t i n e u m a j u 1849. o b u h v a ć a istoriju p r o ­ p a s t i buržoaskih republikanaca. Pošto su osnovali republiku za buržoaziju, o t j e r a l i r e v o l u c i o n a r n i p r o l e t a r i j a t s t e r e n a i p r i v r e m e n o u š u t k a l i d e m o k r a t s k u s i t n u buržoaziju, o n i s a m i bivaju o d g u r n u t i o d m a s e buržoazije, k o j a ovu r e p u b r l i k u s p r a v o m u z o p ć u j e k a o svoje vlasništvo. Ta m a s a b u r ­ žoazije bila je m e đ u t i m rojalistička. J e d a n n j e n dio, k r u p n i zemljišni vlasnici, v l a d a o je p o d restauracijom: oni su s t o g a bili legitimisti. D r u g i d i o , finansijski a r i s t o k r a t i i k r u p n i industrijalci, vladao je pod julskom m o n a r h i j o m : oni su s t o g a bili orleanisti. V e l i k o d o s t o j n i c i a r m i j e , u n i v e r z i t e t a , crkve, a d v o k a t s k o g staleža, a k a d e m i j e i š t a m p e podijelili su se na o b j e s t r a n e , m a d a u različitoj p r o p o r c i j i . Ovdje u b u r ž o a s k o j r e p u b l i c i , k o j a nije n o s i l a ni i m e Burbon ni Orlean, n e g o i m e Kapital, oni su našli d r ž a v n i oblik p o d k o j i m s u m o g l i v l a d a t i zajednički. V e ć i h j e j u n s k i u s t a n a k bio u j e d i n i o u » s t r a n k u r e d a « . S a d je t r e b a l o n a j p r i j e u k l o n i t i k o t e r i j u b u r ž o a s k i h r e p u b l i k a n a c a k o j a j e j o š drža­ la mjesta u Nacionalnoj skupštini. Isto o n a k o b r u t a l n o k a o š t o s u t i čisti r e p u b l i k a n c i z l o u p o t r e b i l i p r e m a n a r o d u fizičku silu, i s t o t a k o kukavički, z a s t r a š e n i , o b e s h r a b r e n i , slomljeni, n e s p o s o b n i z a b o r b u , u z m i c a l i s u oni s a d a k a d je t r e b a l o o d b r a n i t i svoje r e p u b l i k a n s t v o i svoje zakono­ d a v n o p r a v o p r o t i v i z v r š n e vlasti i r o j a l i s t a . Nije p o t r e b n o d a . ovdje p r i p o v i j e d a m s r a m n u i s t o r i j u njihovog r a s p a d a . O n i n i s u p r o p a l i , o n i s u iščezli. N j i h o v a i s t o r i j a j e zauvijek o d i g r a n a , i u s l j e d e ć e m p e r i o d u o n i f i g u r i r a j u — bilo u Skup­ štini bilo izvan nje — s a m o j o š k a o u s p o m e n e , koje izgleda d a p o n o v o oživljuju č i m j e o p e t riječ o s a m o m i m e n u repu­ b l i k a i č i m r e v o l u c i o n a r n i s u k o b z a p r i j e t i d a p a d n e n a naj­ niži nivo. Uzgred n a p o m i n j e m d a list koji j e t o j s t r a n c i d a o i m e »National« u sljedećem p e r i o d u prilazi socijalizmu. Prije n e g o š t o z a v r š i m o s ovim p e r i o d o m , m o r a m o ba­ c i t i j o š j e d a n p o g l e d u n a t r a g n a ove dvije sile o d k o j i h J e j e d n a 2 . d e c e m b r a 1851. u n i š t i l a d r u g u , d o k s u o d 20. d e c e m b r a 1848. d o o d s t u p a n j a u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e ž i v j e l e u b r a č n o m o d n o s u . Mislimo na Luja B o n a p a r t a , s j e d n e s t r a n e , i n a s t r a n k u k o a l i r a n i h rojalista, s t r a n k u r e d a , k r u p n e buržoazije, s d r u g e s t r a n e . P r i s t u p a n j u na svoj p r e d s j e d ­ n i č k i položaj B o n a p a r t e j e o d m a h sastavio v l a d u s t r a n k e

34

r e d a , • n a čije j e čelo p o s t a v i o O d i l o n a B a r o a , n o t a b e n e s t a r o g v o đ u najliberalnije frakcije p a r l a m e n t a r n e buržoazije. G o s p o d i n B a r o se n a j z a d d o č e p a o vlade, čija avet ga je p r o g o n i l a od 1830, i j o š više, p r e d s j e d n i č k o g položaja u t o j vladi; ali n e , k a k o j e o n t o z a m i š l j a o p o d L u j e m Filipom, k a o (najistaknutiji v o đ a p a r l a m e n t a r n e opozicije, mego s a z a d a t k o m d a s a h r a n i j e d a n p a r l a m e n t , i k a o saveznik svih svojih z a k l e t i h n e p r i j a t e l j a , j e z u i t a i legitimista. On je, n a j z a d , p o v e o nevjestu s v o m e d o m u , ali t e k p o š t o s e p r o s t i ­ tuirala. S a m Bonaparte se prividno p o t p u n o povukao. Stran­ k a r e d a j e r a d i l a m j e s t o njega. O d m a h n a prvoj sjednici m i n i s t a r s k o g vijeća z a k l j u č e n o j e d a s e p o š a l j e e k s p e d i c i j a u R i m , z a k o j u s e saglasiše d a je izvedu iza leđa N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , a s r e d s t v a za to d a i z v u k u o d nje p o d l a ž n i m izgovorom. T a k o s e p o č e l o s podvaljivanjem Nacionalnoj skupštini i tajnom zavjerom s apsolutističkim silama inostranstva protiv revolucionarne R i m s k e R e p u b l i k e . B o n a p a r t e j e n a isti n a č i n i i s t i m ma­ n e v r i m a p r i p r e m a o svoj u d a r o d 2. d e c e m b r a p r o t i v r e a l i ­ stičke zakonodavne Skupštine i njene ustavne republike. N e z a b o r a v i m o d a j e i s t a s t r a n k a k o j a j e 20. d e c e m b r a 1848. o b r a z o v a l a B o n a p a r t o v u v l a d u sačinjavala 2. d e c e m b r a 1851. većinu zakonodavne Nacionalne skupštine. Ustavotvorna skupština odlučila je u augustu da se r a z i đ e t e k p o š t o izradi i o b n a r o d u j e čitav niz o r g a n s k i h zakona koji su imali da d o p u n e ustav. S t r a n k a r e d a predlo­ žila joj je, p r e k o p o s l a n i k a R a t o a , 6. j a n u a r a 1849, da se o k a n i o r g a n s k i h z a k o n a i m j e s t o toga d o n e s e o d l u k u d a s e sama raziđe. Ne s a m o vlada, s g o s p o d i n o m O d i l o n o m B a r o o m •na č e l u , n e g o i s v i Tojalistički č l a n o v i N a c i o n a l n e s k u p š t i n e p o d v i k n u l i s u j o j u toro t r e n u t k u d a j e n j e n o r a s p u š t a n j e potrebno za uspostavljanje kredita, za konsolidiranje reda, z a t o d a b i s e u č i n i o ikraj n e i z v j e s n o m p r o v i z o r i j u i d a b i s e s t v o r i l o definitivno s t a n j e ; d a S k u p š t i n a s p r e č a v a p r o d u k t i v ­ n o s t n o v e vlade i da s a m o iz p a k o s t i p o k u š a v a p r o d u ž i t i svoj vijek, d a j e zemlji dodijala. B o n a p a r t e j e p a m t i o sve ove i s p a d e p r o t i v z a k o n o d a v n e vlasti, u č i o ih n a p a m e t i d o k a z a o p a r l a m e n t a r n i m r o j a l i s t i m a 2 . d e c e m b r a . 1851. d a je od njih ponešto naučio. Ponovio je njihove vlastite parole p r o t i v njih. 3*

35

B a r o o v a v l a d a i s t r a n k a r e d a išle su dalje. One su u cijeloj Francuskoj izazvale peticije Nacionalnoj skupštini u k o j i m a se o n a ljubazno umoljava da se izgubi. T a k o su p r o t i v N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , u s t a v n o o r g a n i z i r a n o g izraza n a r o d a , o n e povele u b o r b u n e o r g a n i z i r a n e m a s e n a r o d a . One s u naučile B o n a p a r t a d a m i m o p a r l a m e n t a r n i h skup­ š t i n a apelira na n a r o d . Najzad je 29. j a n u a r a 1849. b i o došao dan kada je ustavotvorna Skupština imala da donese o d l u k u o svom v l a s t i t o m r a s p u š t a n j u . N a c i o n a l n a s k u p š t i n a n a š l a je z g r a d u u kojoj je zasjedavala p o s j e d n u tu od vojske; Šangarnije, general s t r a n k e r e d a , u čijim je r u k a m a bilo sjedinjeno v r h o v n o zapovjedništvo n a d N a c i o n a l n o m g a r d o m i linijskim t r u p a m a , d r ž a o je veliku s m o t r u t r u p a u Parizu, k a o da p r e d s t o j i b i t k a , a k o a l i r a n i rojalisti prijeteći su iz­ javili u s t a v o t v o r n o j S k u p š t i n i da će se p r i m i j e n i t i sila a k o ona ne pristane dobrovoljno. Ona je pristala i samo je još iscjenjkala z a sebe sasvim k r a t k o p r o d u ž e n j e života, š t o je d r u g o b i o 29. j a n u a r a nego c o u p d ' é t a t 3 1 od 2. d e c e m b r a 1851, s a m o izveden od rojalista s B o n a p a r t o m p r o t i v repu­ b l i k a n s k e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e ? G o s p o d a n i s u primijetila, ili n i s u h t j e l a d a p r i m i j e t e , k a k o j e B o n a p a r t e i s k o r i s t i o 29. j a n u a r 1849. da j e d a n dio t r u p a p r e d Tiljerijama prodefilira p r e d n j i m i k a k o je željno p r i h v a t i o b a š ovo p r v o j a v n o izvođenje vojne sile p r o t i v p a r l a m e n t a r n e sile da bi nago­ vijestio Kaligulu. 3 2 O n a su, n a r a v n o , vidjela s a m o svoga Šangarnijea. J e d a n o d m o t i v a koji j e s t r a n k u r e d a j o š n a r o č i t o podsticao d a n a s i l n o p r i k r a t i život u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e bili su organski z a k o n i koji su dopunjavali ustav, k a o š t o j e : z a k o n
— državni udar. Red. Rimski car kaligula (37—41) je odmah poslije stupanja na vlast prisustvovao zajedno sa Senatom paradi pretorijanske garde i pri tom održao govor. Red. 32

36

u d a r p r e d u h i t r i o u d a r o m o d 2 . d e c e m b r a . Š t o b i sve dali u j e d i n j e n i rojalisti u svojoj p a r l a m e n t a r n o j zimskoj kam­ p a n j i 1851, da su z a k o n o o d g o v o r n o s t i zatekli gotov, i to sastavljen o d nepovjerljive, n e p r i j a t e l j s k e r e p u b l i k a n s k e skupštine! P o š t o je 29. j a n u a r a 1849. u s t a v o t v o r n a S k u p š t i n a sa­ ma slomila svoje posljednje oružje, B a r o o v a v l a d a i prija­ telji r e d a progonili s u j e n e m i l o s r d n o , n i s u p r o p u š t a l i n i š t a š t o ju je m o g l o poniziti i iznudili su od n j e n e slabosti, zbog k o j ê je o n a p o t p u n o izgubila v j e r u u sebe, z a k o n e koji su j e stali posljednjeg o s t a t k a p o š t o v a n j a k o d j a v n o s t i . Bonap a r t e , obuzet svojom n a p o l e o n o v s k o m fiks-idèjom, bio j e dovoljno drzak da ovo ponižavanje p a r l a m e n t a r n e vlasti javn o iskoristi. N a i m e k a d j e N a c i o n a l n a s k u p š t i n a 8 . m a j a 1849. izglasala u k o r vladi zbog toga š t o je Udinô p o s j e o Čivitavekiju 3 3 i k a d je n a r e d i l a da se r i m s k a e k s p e d i c i j a v r a t i svojoj tobožnjoj n a m j e n i , B o n a p a r t e je i s t e večeri ob­ javio u »Moniteur«-u p i s m o U d i n o u u k o m e mu č e s t i t a na njegovim j u n a č k i m djelima i u k o m e se već, n a s u p r o t parla­ m e n t a r n i m piskaralima, ponaša kao velikodušni zaštitnik a r m i j e . Rojalisti s u s e n a t o smješkali. S m a t r a l i s u d a š u g a n a p r o s t o n a m a g a r č i l i . N a j z a d k a d j e M a r a s t , pred­ sjednik ustavotvorne Skupštine, jednog t r e n u t k a s m a t r a o da je s i g u r n o s t N a c i o n a l n e s k u p š t i n e u g r o ž e n a i, oslanjajući se na ustav, zatražio j e d n o g p u k o v n i k a s njegovim p u k o m , p u k o v n i k se o d u p r o , pozvao se na disciplinu i u p u t i o Maras t a na Šangarnijea, koji ga je podrugljivo o d b i o s p r i m j e d b o m d a n e voli b a ï o n n e t t e s intelligentes . K a d s u k o a l i r a n i rojalisti n o v e m b r a 1851. htjeli da o t p o č n u o d l u č n u b i t k u s Bona­ p a r t o m , p o k u š a v a l i su da svojim zloglasnim zakonom o kvestorima® p r o v e d u - p r i n c i p da p r e d s j e d n i k N a c i o n a l n e 34

33

Civitavecchia — talijanska luka i tvrđava blizu Rima. Pod izgovorom da želi. pomagati Pijemont u borbi protiv Aus­ trije i braniti Rimsku republiku, francuska vlada je u aprilu 1848. dala da joj ustavotvorna Skupština odobri sredstva za slanje ekspedicionog korpusa u Italiju. Pravi cilj ekspedicije bila je intervencija protiv Rimske republike i restauracija pa­ pinske svjetovne vlasti. Red. 34 — bajonete koje misle. Red. 35 Kvestori — u starom Rimu poreski i blagajnički magi­ strati. Ovdje, komisija francuske Nacionalne- skupštine odgo-

37

s k u p š t i n e m o ž e n e p o s r e d n o d a pozove t r u p e . J e d a n o d nji­ h o v i h generala,. Le Flo p o t p i s a o je taj z a k o n s k i prijedlog. Uzalud j e š a n g a r n i j e glasao za t a j prijedlog, a Tjeir veličao s r a o t r e n u m u d r o s t bivše u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e . Ministar vojni Sen-Arno o d g o v o r i o mu je k a o š t o je Š a n g a r n i j e b i o odgovorio M a r a s t u — p r a ć e n b u r n i m o d o b r a v a n j e m Montanje! T a k o je stranka reda d o k j o š nije bila p o s t a l a Nacio­ n a l n o m s k u p š t i n o m , d o k j e j o š bila s a m o vlada, s a m a žigos'ala parlamentarni režim. A v r i š t i >kad ga 2. d e c e m b a r 1851. izgoni iz F r a n c u s k e ! M i m u želimo s r e t a n p u t .

III 28. m a j a 1849. s a s t a l a se z a k o n o d a v n a N a c i o n a l n a skup­ š t i n a . 2. d e c e m b r a 1851. bila je r a s t j e r a n a . Ovaj p e r i o d obu­ hvaća trajanje života ustavne •ili parlamentarne republike. U prvoj f r a n c u s k o j revoluciji poslije vladavine konstitucionalista dolazi vladavina žirondinaca, a poslije vladavine iirondinaca vladavina jakobinaca. S v a k a od ovih s t r a n a k a n a s l a n j a s e n a n a p r e d n i j u , č i m j e revoluciju dovela toliko d a l e k o da je više ne m o ž e ni slijediti, a k a m o l i joj prednja­ čiti, smjeliji saveznik koji stoji iza nje g u r a je u s t r a n u i šalje na giljotinu. Revolucija se t a k o k r e ć e po uzlaznoj liniji. S r e v o l u c i j o m od 1848. je o b r n u t o . P r o l e t e r s k a p a r t i j a s e pojavljuje k a o d o d a t a k s i t n o b u r ž o a s k o d e m o k r a t s k o j . Ova je izdaje i ostavlja na cjedilu 16. aprila, 3 6 15. m a j a i u juns k i m d a n i m a . D e m o k r a t s k a s t r a n k a s a svoje s t r a n e n a s l a n j a se na r a m e n a buržoaskorepublikanske stranke. Buržoaski vorna za privredu i finansije, za zaštitu i sigurnost Skupštine. Rojalistički kvestori Le Flo, Baz i Pana podnijeli su prijedlog da se pravo raspolaganja t r u p a m a izričito prenese nà" Skupštinu. Nakon žučne debate prijedlog je 17. novembra 1851. bio odbačen. Prilikom glasanja o prijedlogu Montanjà je podržala bonapartiste, j e r je glavnu opasnost vidjela u rojalistima. Red. ' 16. aprila 1848'. u Parizu je građanska Nacionalna garda zaustavila mirnu povorku radnika koji su nosili privremenoj vladi peticiju o »organizaciji rada« i »ukidanju eksploatacije čovjeka od strane čovjeka« Red.

r e p u b l i k a n c i , t e k što su povjerovali da stoje čvrsto, odba­ c u j u d o s a d n o g d r u g a i s a m i se o d u p i r u o r a m e n a s t r a n k e r e d a . S t r a n k a r e d a uvlači svoja r a m e n a , p u š t a b u r ž o a s k e r e p u b l i k a n c e da se p r e v r n u i b a c a se na r a m e n a o r u ž a n e sile. O n a još vjeruje da sjedi na n j e n i m r a m e n i m a , k a d jed­ nog lijepog d a n a p r i m i j e t i da su se ta r a m e n a p r e t v o r i l a u b a j o n e t e . S v a k a s t r a n k a o d o s t r a g u d a r a o n u k o j a vuče na­ p r i j e d a s p r i j e d a se p r i s l a n j a na o n u k o j a vuče n a z a d . Ni­ kakvo č u d o što u t o m s m i j e š n o m položaju gubi r a v n o t e ž u te se, uz neizostavne g r i m a s e , r u š i s a . č u d n i m k a p r i o l a m a . Revo­ lucija se t a k o k r e ć e po silaznoj liniji. O n a se nalazi u t o n i k r e t a n j u u n a z a d j o š p r i j e n o š t o j e u k l o n j e n a posljenja fe­ b r u a r s k a b a r i k a d a i k o n s t i t u i r a n a p r v a r e v o l u c i o n a r n a vlast. P e r i o d koji j e p r e d n a m a o b u h v a ć a najšareniiju mje­ šavinu vapijućih p r o t i v r j e č n o s t i : k o n s t i t u c i o n a l i s t i koji otvo­ r e n o k u j u zavjere p r o t i v u s t a v a , r e v o l u c i o n a r i koji s u p o vlastitom priznanju konstitucionalisti, Nacionalna skupština k o j a h o ć e da b u d e s v e m o ć n a a s t a l n o ostaje p a r l a m e n t a r n a ; M o n t a n j a koja svoj poziv nalazi u t r p l j e n j u i svoje s a d a š n j e p o r a z e p a r i r a p r o r i c a n j e m b u d u ć i h p o b j e d a ; rojalisti koji p r e d s t a v l j a j u p a t r e s c o n s c r i p t i 3 7 r e p u b l i k e i koje situacija p r i m o r a v a d a n e p r i j a t e l j s k e dinastije) k o j i m a s u privrženi, drže u inostranstvu, a republiku, koju mrze, u Francuskoj; svojoj s l a b o s t i nalazi svoju snagu, t izvršna vlast koja u s a m o j a u p r e z i r u koji uliva — svoje d o s t o j a n s t v o ; r e p u b l i k a koja nije n i š t a d r u g o d o s p o j e n a infamija dvijii m o n a r h i j a , r e s t a u ­ racije i j u l s k e m o n a r h i j e , s e t i k e t o m i m p e r i j a , — savezi čija j e p r v a k l a u z u l a razdvajanje, b o r b e čiji j e prvi z a k o n n e o d l u č n o s t , u i m e m i r a — r a z u z d a n a , b e s a d r ž a j n a agitacija, u i m e revolucije — najsvečanije p r o p o v i j e d a n j e m i r a , s t r a s t i bez istine, istine bez s t r a s t i , j u n a c i bez j u n a č k i h djela, istorija bez događaja; razvoj k o j e m u k a o d a j e j e d i n a p o k r e ­ t a č k a snaga k a l e n d a r i koji z a m a r a s t a l n i m p o n a v l j a n j e m istih z a t e g n u t o s t i i p o p u š t a n j a ; s u p r o t n o s t i koje k a o da se p e r i o d i č n o z a o š t r a v a j u s a m o da bi o t u p j e l e i s p l a s n u l e , ne m o g u ć i da se razriješe; p r e t e n c i o z n o p o k a z i v a n j e n a p o r a i g r a đ a n s k i užas p r e d o p a s n o š ć u o d s m a k a svijeta, d o k spasi­ oci svijeta u isti m a h izvode n a j s i t n i j e i n t r i g e i d v o r s k e

M

38

37

Red.

— izabrane oce (počasni naziv senatora u s t a r o m Rimu).

39

k o m e d i j e koje svojim laisser aller 3 8 p o d s j e ć a j u m a n j e n a s u d n j i d a n nego na v r e m e n a F r o n d e 3 9 — oficijelni kolektivni genij F r a n c u s k e u p r o p a š t e n p r e p r e d e n o m g l u p o š ć u j e d n o g j e d i n o g i n d i v i d u u m a ; k o l e k t i v n a volja nacije koja, k a d god p r o g o v o r i k r o z o p ć e i z b o r n o p r a v o , t r a ž i svoj odgovarajući izraz u o k o r j e l i m n e p r i j a t e l j i m a i n t e r e s a m a s a dokle ga, najzad, ne n a đ e u samovolji j e d n o g g u s a r a . Ako je ikoje r a z d o b l j e i s t o r i j e s l i k a n o sivo u sivom, o n d a je to ovo. Ljudi i događaji izgledaju k a o o b r n u t i šlemili, 4 0 k a o s j e n k e k o j e su izgubile svoje tijelo. Revolucija s a m a p a r a l i z i r a svo­ je v l a s t i t e nosioce i s a m o svoje p r o t i v n i k e snabdijeva stras­ n o m silovitošću. K a d a s e »crvena avet«, k o j u s u k o n t r a r e v o l u c i o n a r i s t a l n o prizivali i ukroćivali, n a j z a d pojavi, o n a se ne pojavljuje s a n a r h i s t i č k o m frigijskom k a p o m , na glavi, n e g o u u n i f o r m i r e d a , u crvenim čakširama. Vidjeli s m o d a j e v l a d a k o j u j e B o n a p a r t e p o s t a v i o 20. d e c e m b r a 1848, na d a n svoga uzašašća, 4 1 bila vlada stran­ ke r e d a , legitimističke i o r l e a n i s t i č k e koalicije. Ta vlada, v l a d a Baro-Falu, nadživjela j e r e p u b l i k a n s k u u s t a v o t v o r n u s k u p š t i n u , čiji je vijek više ili m a n j e n a s i l n o p r e k r a t i l a , i j o š j e bila : n a k o r m i l u , š a n g a r n i j e , g e n e r a l k o a l i r a n i h rojalista, sjedinjavao je i dalje u svojoj ličnosti v r h o v n u ko­ m a n d u p r v e divizije i p a r i š k e N a c i o n a l n e g a r d e . Opći izbori su, najzad, osigurali s t r a n c i r e d a veliku većinu u Nacional­ n o j s k u p š t i n i . Ovdje su p o s l a n i c i i p e r o v i Luja Filipa susreli s v e t u č e t u legitimista, za ikoje su se m n o g o b r o j n i glasački listi­ ći .nacije bili p r e t v o r i l i u u l a z n i c e za poMtičku p o z o r n i c u . Bonap a r t i s t i č k i n a r o d n i p r e d s t a v n i c i bili s u odveć r i j e t k o posijani d a b i mogli sastaviti s a m o s t a l n u p a r l a m e n t a r n u s t r a n k u . Oni s u s e pojavili s a m o k a o m a u v a i s e q u e u e 4 2 s t r a n k e r e d a . 38

— neka ide kako ide. Red. 39 Fronda (doslovno: praćka) — slab, u sebi pocijepan i neod­ lučan opozicioni pokret protiv apsolutizma za vrijeme maloljetnosti Luja XIV i regentstva kraljice Ane (1648—1653). U početku ga je sačinjavalo građanstvo (parlamentarna fronda), a kasnije visoko plemstvo (prinčevska fronda). Red. 40 Peter šlemil — j u n a k pripovijetke Adalbera šamisoa »Die seltsame Geschichte Peter Schlemihls« (»čudnovata povijest Pe t r à Šlemila«). šlemil je svoju sjenu razmijenio za čarobnu kesu. Red. 41 — ulaska u Elysée, rezidenciju predsjednika republike. Red. 42 — prirepak. Red.

40

T a k o j e s t r a n k a r e d a i m a l a u svojim r u k a m a vladu, a r m i j u i z a k o n o d a v n o tijelo, u k r a t k o — c j e l o k u p n u d r ž a v n u silu, m o r a l n o ojačalu k a k o o p ć i m i z b o r i m a , koji su njenoj vla­ davini davali izgled volje n a r o d a , t a k o i i s t o v r e m e n o m po­ b j e d o m k o n t r a r e v o l u c i j e n a cijelom e v r o p s k o m k o n t i n e n t u . N i k a d j e d n a s t r a n k a nije o t p o č e l a svoj r a t n i p o h o d s većim s r e d s t v i m a i p o d povoljnijim izgledima, P r e t r p j e v š i b r o d o l o m , čisti republikanci su u zakono­ d a v n o j N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i spali n a kliku o d o t p r i l i k e 50 ljudi s afričkim g e n e r a l i m a K a v e n j a k o m , L a m o r i s i j e r o m i B a d o o m na čelu. Ali veliku opozicionu s t r a n k u f o r m i r a l a je Montanja. T i m p a r l a m e n t a r n i m i m e n o m k r s t i l a je sebe soci­ jaldemokratska s t r a n k a . O n a je r a s p o l a g a l a sa p r e k o 200 od 750 glasova N a c i o n a l n e s k u p š t i n e i bila je stoga b a r isto toliko m o ć n a koliko m a k o j a o d t r i frakcije s t r a n k e r e d a u z e t a za sebe. To š t o je bila u relativnoj m a n j i n i p r e m a c j e l o k u p n o j rojalističkoj koaliciji izgledalo j e d a j e n a k n a đ e n o n a r o č i t i m o k o l n o s t i m a . Ne s a m o š t o su izbori za dep a r t m a n e pokazali d a j e o n a d o b i l a z n a t a n b r o j p r i s t a l i c a m e đ u s e o s k i m s t a n o v n i š t v o m ; njoj s u p r i p a d a l i gotovo svi p o s l a n i c i Pariza, a r m i j a j e i z b o r o m t r o j i c e podoficira ispo­ vjedila svoj d e m o k r a t s k i k r e d o , a v o đ a M o n t a n j e , Ledri-Rolen, s t e k a o je, z a razliku o d svih p r e d s t a v n i k a s t r a n k e r e d a , p a r l a m e n t a r n o p l e m s t v o t i m e što j e p e t d e p a r t m a n a ujedi­ nilo svoje glasove za njega. Izgledalo je, dakle, 28. m a j a 1849, p r i n e i z b j e ž n i m s u k o b i m a r o j a l i s t a i z m e đ u sebe i c j e l o k u p n e s t r a n k e r e d a s B o n a p a r t o m , d a M o n t a n j a r a s p o l a ž e svim e l e m e n t i m a z a u s p j e h . Č e t r n a e s t d a n a .kasnije o n a j e izgubila sve, pa i čast. Prije no š t o p r o d u ž i m o s izlaganjem p a r l a m e n t a r n e isto­ rije, p o t r e b n e s u n e k e p r i m j e d b e d a b i s e izbjegla uobičaje­ na p o g r e š n a s h v a ć a n j a o cijelom k a r a k t e r u e p o h e o kojoj je riječ. Ako s e n a s t v a r gleda o č i m a d e m o k r a t a , z a v r i j e m e p e r i o d a z a k o n o d a v n e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e bilo je u p i t a n j u o n o isto što i u p e r i o d u u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e : j e d n o s t a v n a b o r b a i z m e đ u r e p u b l i k a n a c a i rojalista. S a m p a k p o k r e t o n i s a ž i m a j u u jednu riječ: »reakcija« — n o ć u , k a d a su sve k r a v e c r n e , m o g u s e t r a b u n j a t i p a t r o l d ž i j s k ć b a n a l n o s t i . Bez s u m n j e d a s t r a n k a r e d a n a prvi pogled liči n a k l u p k o r a z n i h rojalistiičkih frakcija koje n e s a m o s p l e t k a r e j e d n a p r o t i v

41

d r u g e , k a k o b i svaka p o s a d i l a n a p r i j e s t o svog vlastitog p r e t e n d e n t a i isključila p r e t e n d e n t a p r o t i v n e s t r a n e , nego se i sve u d r u ž u j u u zajedničkoj m r ž n j i i z a j e d n i č k i m n a p a d i m a p r o t i v »republike«. M o n t a n j a s a svoje s t r a n e , n a s u p r o t ovoj r o j a l i s t i č k o j zavjeri, pojavljuje se k a o z a s t u p n i k »republike«. S t r a n k a r e d a izgleda s t a l n o z a u z e t a »reakcijom« k o j a j e upe­ r e n a , mi više ni m a n j e n e g o !kao u P r u s k o j , p r o t i v š t a m p e , u d r u ž e n j a , itd., i koja se, k a o u P r u s k o j , vrši b r u t a l n i m po­ licijskim m i j e š a n j e m b i r o k r a t i j e , ž a n d a r m e r i j e i sudova. »Montanja« j e opet, s a svoje s t r a n e , s t a l n o z a u z e t a t i m e d a o d b i j a te n a p a d e i da t a k o o d b r a n i »vječna p r a v a čovjeka«, k a k o j e t o činila m a n j e ili više s v a k a t a k o z v a n a n a r o d n a s t r a n k a od prije vijeka i p o . M e đ u t i m , p r i t a č n i j e m razma­ t r a n j u situacije i s t r a n a k a iščezava taj p o v r š n i izgled k o j i z a m a g l j u j e klasnu borbu i specifičnu fizionomiju tog p e r i o d a . Legitimisti i o r l e a n i s t i f o r m i r a l i su, k a o š t o r e k o s m o , dvije velike frakcije s t r a n k e r e d a . Š t a je te frakcije vezi­ valo za njihova p r e t e n d e n t a i razdvajalo j e d n u od d r u g e ? Z a r t o nije bilo n i š t a d r u g o n e g o ljiljan i t r i k o l o r a , k u ć a B u r b o n i k u ć a Orlean, različite n i j a n s e rojalizma, — da li j e t o u o p ć e bilo ispovijedanje r o j a l i z m a ? P o d B u r b o n i m a vladalo je krupno zemljišno vlasništvo sa svojim p o p o v i m a i lakejima, a p o d O r l e a n i m a finansijski m a g n a t i , k r u p n a i n d u s t r i j a , k r u p n a trgovina, t j . kapital s a svojom p r a t n j o m s a s t a v l j e n o m od a d v o k a t a , p r o f e s o r a i k r a s n o r j e č i v i h govor­ n i k a . Z a k o n i t o k r a l j e v s t v o b i l o j e s a m o politički izraz z a n a s l j e d n u v l a d a v i n u v l a s n i k a zemlje, k a o š t o j e j u l s k a mo­ n a r h i j a bila s a m o politički izraz z a vlast k o j u s u u z u r p i r a l i b u r ž o a s k i skorojevići. P r e m a t o m e , o n o što j e t e frakcije razdvajalo n i s u bili t a k o z v a n i p r i n c i p i , to su bili njihovi m a t e r i j a l n i uslovi egzistencije, dvije r a z n e v r s t e vlasništva, to je bila s t a r a s u p r o t n o s t i z m e đ u g r a d a i sela, s u p a r n i š t v o i z m e đ u k a p i t a l a i zemljišnog vlasništva. Da su ih u isto v r i j e m e vezivali z a j e d n u ili d r u g u kraljevsku k u ć u s t a r e u s p o m e n e , lična n e p r i j a t e l j s t v a , s t r a h o v a n j a i n a d e , p r e d r a ­ s u d e i iluzije, s i m p a t i j e i a n t i p a t i j e , uvjerenja, vjerovanja i p r i n c i p i — ko to p o r i č e ? N a . r a z n i m o b l i c i m a vlasništva, na socijalnim u s l o v i m a egzistencije uzdiže se čitava n a d g r a d n j a različitih i specifično o b l i k o v a n i h osjećanja, iluzija, n a č i n a m i š l j e n j a i p o g l e d a na život. Njih s t v a r a i uobličava čitava

42

k l a s a iz svoje m a t e r i j a l n e p o d l o g e i o d g o v a r a j u ć i h društve­ n i h o d n o s a . P o j e d i n i i n d i v i d u u m koji i h p r i m a t r a d i c i j o m i o d g o j e m m o ž e u o b r a ž a v a t i da su oni p r a v i m o t i v i i p o l a z n a t a č k a njegove d j e l a t n o s t i . Ako su o r l e a n i s t i i legitimisti, a k o je s v a k a frakcija n a s t o j a l a da uvjeri i s a m u sebe i o n u d r u g u k a k o njih r a z d v a j a p r i v r ž e n o s t njihovim d v j e m a k r a l j e v s k i m k u ć a m a , činjenica j e k a s n i j e d o k a z a l a d a j e , n a p r o t i v , njihov p o d v o j e n i i n t e r e s s p r e č a v a o u j e d i n j e n j e t i h dviju kraljevskih kuća. I k a o š t o se u p r i v a t n o m životu p r a v i razlika i z m e đ u o n o g a što n e k o misli i govori o sebi i o n o g a š t o on s t v a r n o j e s t e i čini, t a k o se u i s t o r i j s k i m bor­ b a m a m o r a j u j o š više razlikovati fraze i u o b r a ž e n j a s t r a n a k a od njihovog s t v a r n o g o r g a n i z m a i njihovih s t v a r n i h i n t e r e s a , •njihova p r e d s t a v a od njihove r e a l n o s t i . O r l e a n i s t i i legiti­ m i s t i našli su se u r e p u b l i c i j e d n i p o r e d d r u g i h s istimz a h t j e v i m a . Ako j e svaka s t r a n a h t j e l a d a n a s u p r o t d r u g o j o s t v a r i restauraciju svoje vlastite dinastije, o n d a to nije z n a č i l o n i š t a d r u g o nego da je svaki od dva krupna interesa u k o j a se cijepa buržoazija — zemljišno vlasništvo i k a p i t a l — t r a ž i o da r e s t a u r i r a svoju v l a s t i t u s u p r e m a c i j u i podvr­ gavanje d r u g o g a . Mi g o v o r i m o o dva i n t e r e s a b u r ž o a z i j e , j e r k r u p n o z e m l j i š n o vlasništvo bilo je, u s p r k o s s v o j e m koketiranju s feudalizmom i svom rasnom ponosu, razvojem m o d e r n o g d r u š t v a p o t p u n o b u r ž o a z i r a n o . T a k o s u torijevci u E n g l e s k o j d u g o u o b r a ž a v a l i da se oduševljavaju za m o n a r ­ hiju, c r k v u i k r a s o t e s t a r o e n g l e s k o g u s t a v a , sve d o k nije d o š a o d a n o p a s n o s t i i n a t j e r a o ih da p r i z n a j u da se odu­ ševljavaju s a m o za zemljišnu rentu. K o a l i r a n i rojalisti s p l e t k a r i l i su j e d n i p r o t i v d r u g i h u 43 44 š t a m p i , u E m s u u K l a r m o n u , izvan p a r l a m e n t a . I z a kulisa oblačili su o p e t svoje s t a r e o r f e a n i s t i č k e i l e g i t i m i s t i č k e livreje i izvodili svoje s t a r e t u r n i r e . Ali na j a v n o j p o z o r n i c i , u svojim d r ž a v n i č k i m u l o g a m a , k a o velika p a r l a m e n t a r n a s t r a n k a , o n i o t p r a v l j a j u svoje d i n a s t i j e s p r a z n i m reverans i m a i o d l a ž u r e s t a u r a c i j u m o n a r h i j e 'in i n f i n i t u m 4 5 . Svoj pra43 Ems, a pedesetih godina i Venecija, bili su rezidencije francuskog pretendenta grofa Šambora (Anri V) Red. 44 U Klarmonu, blizu Londona, živio je Luj Filip kad je poslije februarske revolucije izbjegao u Englesku. Red. 45 — u beskonačnost. Red.

43

vi posao oni obavljaju, k a o stranka reda, tj. pod društvenom, a ne p o d političkom t i t u l o m ; k a o p r e d s t a v n i c i b u r ž o a s k o g svjetskog p o r e t k a , a ne k a o vitezovi p u t u j u ć i h princeza, kao buržoaska klasa p r e m a drugim klasama, a n e k a o rojalisti p r e m a r e p u b l i k a n c i m a . A k a o s t r a n k a r e d a vršili s u n e o g r a n i č e n i j u i suroviju v l a s t n a d d r u g i m k l a s a m a d r u š t v a nego ikad p r i j e p o d r e s t a u r a c i j o m ili j u l s k o m mo­ n a r h i j o m ; t a k v a vlast j e u o p ć e bila m o g u ć a s a m o p o d obli­ k o m parlamentarne republike, jer su samo p o d tim oblikom m o g l a da se u j e d i n e dva velika dijela f r a n c u s k e buržoazije, da, p r e m a t o m e , stave n a dnevni r e d vladavinu svoje k l a s e m j e s t o r e ž i m a j e d n e n j e n e privilegirane frakcije. Ako o n i u p r k b s t o m e još kao stranka reda napadaju republiku i izražavaju s v o j u o d v r a t n o s t p r e m a n j o j , o n d a s e t o n e de­ šava s a m o zbog r o j a l i s t i č k i h u s p o m e n a . I n s t i n k t i m j e go­ v o r i o d a r e p u b l i k a d o d u š e u s a v r š a v a n j i h o v u p o l i t i č k u vlast, ali da o n a u i s t o v r i j e m e p o d r i v a d r u š t v e n u o s n o v u ove vlasti, z a t o š t o o n i s a d m o r a j u d a stoje n a s u p r o t p o d j a r m l j e n i m k l a s a m a i da se s n j i m a h v a t a j u u k o š t a c bez p o s r e d o v a n j a , b e z s k r i v a n j a iza k r u n e , b.ez m o g u ć n o s t i da o d v r a ć a j u p a ž n j u n a c i j e d r u g o s t e p e n i m b o r b a m a i z m e đ u sebe ili s a m o n a r h i ­ j o m . Osjećanje s l a b o s t i i h j e navodilo d a p r e z a j u o d č i s t i h u s l o v a svoje vlastite k l a s n e vladavine i da č e z n u za povrat­ k o m nesavršenijih, nerazvijenijih i b a š z a t o b e z o p a s n i j i h o b l i k a t e vladavine. N a p r o t i v , k a d god k o a l i r a n i rojalisti d o đ u u- s u k o b s p r e t e n d e n t o m koji stoji p r e m a n j i m a , s . B o n a p a r t o m , k a d god m i s l e d a izvršna vlast u g r o ž a v a n j i h o v u s v e m o ć u p a r l a m e n t u , d a k l e k a d god m o r a j u d a i s t a k n u p o l i t i č k u t i t u l u svoje vlasti, o n i n a s t u p a j u k a o republikanci a ne kao: rojalisti, počevši od o r l e a n i s t a Tjera, koji opominje Nacionalnu skupštinu da ih republika naj­ m a n j e razdvaja, sve d o legitimista Berjea, koji 2 . d e c e m b r a 1851. obavivši t r o b o j n u l e n t u o k o sebe, k a o t r i b u n u i m e republike harangira narod okupljen pred općinskom zgradom d e s e t o g , o k r u g a : I s t i n a , o d j e k m u podrugljivo dovikuje: Anri V! Anri V! N a s u p r o t k o a l i r a n o j buržoaziji f o r m i r a l a s e koalicija i z m e đ u s i t n e buržoazije i r a d n i k a , t a k o z v a n a Socijaldemo­ kratska s t r a n k a . . S i t n a buržoazija je vidjela da je poslije j u n s k i h d a n a 1848. s l a b o n a g r a đ e n a , d a s u n j e n i m a t e r i j a l n i

44

i n t e r e s i ugroženi, i da su d e m o k r a t s k e garancije, k o j e su i m a l e , d a joj o s i g u r a j u p r i z n a n j e t i h i n t e r e s a , o d k o n t r a ­ revolucije d o v e d e n e u p i t a n j e . Stoga se o n a približila r a d n i ­ cima. S druge strane, njeno p a r l a m e n t a r n o predstavništvo, Montanja, k o j a je za v r i j e m e d i k t a t u r e b u r ž o a s k i h republi­ k a n a c a bila g u r n u t a u s t r a n u , osvojila je, u d r u g o j polovini života u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e , p o n o v o svoju izgubljenu po­ p u l a r n o s t zahvaljujući b o r b i s B o n a p a r t o m i s r o j a l i s t i č k i m m i n i s t r i m a . O n a je sklopila savez sa socijalističkim v o đ a m a . F e b r u a r a 1849. slavilo se i z m i r e n j e na b a n k e t i m a . Naprav­ ljen j e n a c r t zajedničkog p r o g r a m a , s t v o r e n i s u zajednički i z b o r n i k o m i t e t i i postavljeni zajednički k a n d i d a t i . Socijal­ n i m zahtjevima proletarijata odlomljena je revolucionarna p o e n t a i d a t im d e m o k r a t s k i o b r t , a s d e m o k r a t s k i h tra­ ženja s i t n e buržoazije je s k i n u t čisto politički oblik i istak­ n u t a njihova socijalistička p o e n t a . T a k o j e n a s t a l a socijalâemokratija. N o v a Montanja, p r o i z v o d ove k o m b i n a c i j e , sa­ d r ž a l a je, n e r a č u n a j u ć i n e k o l i k o f i g u r a n a t a i z r a d n i č k e k l a s e i n e k o l i k o socijalističkih sektaša, iste e l e m e n t e k a o i s t a r a M o n t a n j a , s a m o u v e ć e m b r o j u . Ali u t o k u razvoja o n a se p r o m i j e n i l a z a j e d n o s k l a s o m k o j u je p r e d s t a v l j a l a . Speci­ fični k a r a k t e r s o c i j a l d e m o k r a t i j e svodi se na to da se den.iokratsko-republikanske u s t a n o v e t r a ž e k a o s r e d s t v o n e z a t o da bi se u k i n u l e o b j e k r a j n o s t i , k a p i t a l i n a j a m n i r a d , n e g o z a t o da bi se njihova s u p r o t n o s t oslabila i p r e t v o r i l a u h a r m o n i j u . Ma k a k o različite m j e r e bile p r e d l a g a n e za p o s t i z a n j e t o g a ciljà, m a k a k o s e o n u k r a š a v a o m a n j e ili više r e v o l u c i o n a r n i m p r e d s t a v a m a , s a d r ž a j o s t a j e isti. Taj s a d r ž a j j e m i j e n j a n j e d r u š t v a d e m o k r a t s k i m p u t e m , ali m i j e n j a n j e u g r a n i c a m a sitne buržoazije. S a m o se ne s m i j e tako bornirano pretpostaviti kao da je sitna buržoazija p r i n c i p i j e l n o htjela d a p r o v e d e n e k i egoistični k l a s n i i n t e r e s . N a p r o t i v , ' o n a vjeruje da posebni uslovi n j e n o g o s l o b o đ e n j a j e s u opći uslovi u čijim g r a n i c a m a j e d i n o m o ž e da se s p a s i m o d e r n o d r u š t v o i izbjegne k l a s n a b o r b a . I s t o t a k o n e t r e b a z a m i š l j a t i n i d a s u svi d e m o k r a t s k i p r e d s t a v n i c i shopkeep e r s 4 6 , ili da se z a n o s e n j i m a . Po s v o m o b r a z o v a n j u i s v o m i n d i v i d u a l n o m položaju o n i m o g u b i t i d a l e k o o d n j i h k a o ^ — dućaiidžije, k r a m a r i . jRedL

45

n e b o o d zemlje. Ono* š t o n j i h čini p r e d s t a v n i c i m a s i t n e bur­ žoazije j e s t e to da o n i u glavi ne p r e l a z e granice koje sitni b u r ž o a ne p r e l a z i u životu, da oni p r e m a t o m e u teoriji dolaze do istih z a d a t a k a i rješenja na k o j e s i t n u b u r ž o a z i j u u p r a k s i n a g o n i m a t e r i j a l n i i n t e r e s i d r u š t v e n i položaj. To je u o p ć e o d n o s političkih i literarnih predstavnika j e d n e k l a s e p r e m a klasi koju p r e d s t a v l j a j u . Poslije ovog izlaganja r a z u m i j e s e s a m o p o sebi d a , ako se Montanja stalno bori protiv stranke reda za repub­ liku i t a k o z v a n a p r a v a čovjeka, n j e n k r a j n j i cilj n i s u ni r e p u b l i k a n i p r a v a čovjeka, »kao što n i a r m i j a k o j o j h o ć e d a o t m u o r u ž j e i 'koja se b r a n i — n i j e izašla ina b o j n o p o l j e s a m o z a t o d a b i z a d r ž a l a svoje oružje. S t r a n k a r e d a izazvala j e M o n t a n j u č i m s e s a s t a l a Na­ c i o n a l n a s k u p š t i n a . Buržoazija j e s a d osjetila d a j e n u ž n o učiniti kraj s demokratskim sitnim buržujima, kao što je g o d i n u d a n a r a n i j e shvatila p o t r e b u da svrši s revolucio­ n a r n i m proletarijatom. Samo što je sad protivnik bio u d r u k č i j e m položaju. S n a g a p r o l e t e r s k e s t r a n k e bila j e n a ulici, s n a g a s i t n i h b u r ž u j a u s a m o j N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i . T r e b a l o je, dakle, n a m a m i t i i h i z N a c i o n a l n e s k u p š t i n e n a u l i c u i p u s t i t i d h d a s a m i r f k r š e svoju p a r l a m e n t a r n u m o ć p r i j e no što bi je v r i j e m e i p r i l i k e imogli k o n s o l i d i r a t i . Mon­ t a n j a je o p u š t e n i h u z d a jezdila u k l o p k u . B o m b a r d i r a n j e R i m a o d s t r a n e f r a n c u s k i h t r u p a bilo j e m a m a c koji j o j j e b a č e n . Ono j e p r e d s t a v l j a l o p o v r e d u č l a n a V u s t a v a , koji z a b r a n j u j e f r a n c u s k o j r e p u b l i c i da svoje b o r b e n e snage u p o t r i j e b i p r o t i v s l o b o d e n e k o g d r u g o g na­ r o d a . Uz to je i č l a n 54 z a b r a n j i v a o s v a k u o b j a v u r a t a od s t r a n e izvršne vlasti b e z p r i s t a n k a N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , a ustavotvorna Skupština svojom odlukom od 8. maja osudila j e r i m s k u ekspediciju. N a o s n o v u t i h razloga p o d n i o j e Ledri-Rolen 11. j u n a 1849. o p t u ž n i c u p r o t i v B o n a p a r t a i nje­ govih m i n i s t a r a . R a z d r a ž e n T j e r o v i m o s i n i m u b o d i m a , o n s e t o l i k o z a n i o d a j e z a p r i j e t i o k a k o ć e b r a n i t i u s t a v svim s r e d s t v i m a , č a k i s o r u ž j e m u ruci. M o n t a n j a je u s t a l a k a o jedan čovjek i p o n o v i l a t a j poziv na o r u ž j e . 12. j u n a je Na­ c i o n a l n a s k u p š t i n a o d b a c i l a o p t u ž n i c u , i M o n t a n j a je n a p u s ­ tila p a r l a m e n t . Događaji o d 13. j u n a p o z n a t i su: p r o k l a m a c i j a j e d n o g dijela M o n t a n j e k o j o m su B o n a p a r t e i njegovi mini-

46

s i r i stavljeni »izvan ustava«; u l i č n a p o v o r k a d e m o k r a t s k i h ' n a c i o n a l n i h g a r d i s t a koji su se, n e n a o r u ž a n i k a o što su bili, r a s p r š i l i p r i s u s r e t u s a š a n g a r n i j e o v i m t r u p a m a itd., itd. J e d a n dio M o n t a n j e . p o b j e g a o je u i n o s t r a n s t v o , d r u g i je p r e d a t v r h o v n o m s u d u u Burzu 4 7 , a o s t a t a k je, po j e d n o m p a r l a m e n t a r n o m poslovniku, p o d v r g n u t t u t o r s t v u p r e d s j e d ­ n i k a N a c i o n a l n e s k u p š t i n e . U P a r i z u je bilo p o n o v o progla­ š e n o o p s a d n o stanje, a d e m o k r a t s k i d i o njegove N a c i o n a l n e g a r d e r a s p u š t e n . T a k o je s k r š e n utjecaj M o n t a n j e u parla­ m e n t u i m o ć sitne b u r ž o a z i j e u P a r i z u . U Lionu, gdje je 13. j u n a d a o signal za krvavi u s t a n a k r a d n i k a , t a k o đ e r je, k a o i u p e t o k o l n i h d e p a r t m a n a , p r o ­ glašeno o p s a d n o stanje, s t a n j e koje t r a j e d o ovog t r e n u t k a / Glavnina M o n t a n j e ostavila j e svoju a v a n g a r d u n a cjedilu, u s k r a t i v š i d a p o t p i š e n j e n u p r o k l a m a c i j u , š t a m p a j e dezer­ t i r a l a , i s a m o su se dva lista u s u d i l a da objave taj p r o n u n s i a m e n t o . S i t n a buržoazija izdala j e svoje p r e d s t a v n i k e , j e r n a c i o n a l n i g a r d i s t i su izostali ili su, gdje su se pojavili s p r e č a v a l i p o d i z a n j e b a r i k a d a . P r e d s t a v n i c i su podvalili sit­ n o j buržoaziji, j e r tobožnji saveznici iz a r m i j e nigdje se n i s u mogli vidjeti. Najzad, d e m o k r a t s k a s t r a n k a , m j e s t o d a u p r o l e t a r i j a t u dobije priliv snage, zarazila je p r o l e t a r i j a t s v o j o m v l a s t i t o m s l a b o š ć u i, k a o što to o b i č n o biva u d e m o k r a t s k i m velikim podvizima, v o đ e s u i m a l e t o zado­ voljstvo da svoj »narod« m o g u da o p t u ž u j u zbog dezertiranja, a n a r o d p a k to zadovoljstvo da svoje vođe o p t u ž u j e zbog p r e v a r e . Rijetko se k a d n e k a akcija objavljivala s više b u k e n e g o p r e d s t o j e ć i r a t n i ipohod M o n t a n j e , r i j e t k o se k a d o n e k o m događaju t r u b i l o s više p o u z d a n j a i p r e u r a n j e n o s t i nego o toj n e m i n o v n o j p o b j e d i d e m o k r a t i j e . N e o s p o r n o : d e m o k r a t i vjeruju u t r u b e od čije su se j e k e srušili zidovi j e r i h o n s k i . I k a d god stoje n a s u p r o t b e d e m i m a d e s p o t i z m a , oni p o k u š a v a j u d a t o č u d o ponove. Ako j e M o n t a n j a h t j e l a 47

Poslije događaja od 13. juna 1849. stavljeno je 40 posla­ nika pod optužbu. Neke vođe Montanje bačeni su u zatvor drugi su pobjegli (Ledri-Rolen). Većina Nacionalne skupštine usvojila je poslovnik koji je ograničavao slobodu govora a predsjedniku dao pravo da poslanika isključi sa sjednica i liši ga dnevnica. Red.

47

da pobijedi u p a r l a m e n t u , o n a nije smjela pozivati na oružje. Ako je u p a r l a m e n t u pozvala na oružje, nije se smjela d r ž a t i p a r l a m e n t a r n o n a ulici. Ako j e ozbiljno mislila n a m i r n u d e m o n s t r a c i j u , bilo j e b u d a l a s t o n e p r e d v i d j e t i d a ć e o n a b i t i d o č e k a n a r a t o b o r n o . Ako se išlo za i s t i n s k o m b o r b o m , o n d a j e bilo n e o b i č n o o d l a g a t i o r u ž j e k o j i m s e o n a m o r a l a voditi. Ali r e v o l u c i o n a r n e p r i j e t n j e s i t n e buržoazije i n j e n i h d e m o k r a t s k i h p r e d s t a v n i k a s a m o s u p o k u š a j i d a s e protiv­ n i k z a s t r a š i . A k a d z a p a d n u u ć o r s o k a k , k a d su se dovoljno k o m p r o m i t i r a l i , t a k o d a s u p r i m o r a n i svoje p r i j e t n j e p r i v e s t i u djelo, o n d a se to d e š a v a na d v o s m i s l e n n a č i n : oni n i š t a t o l i k o ne izbjegavaju koliko s r e d s t v a ikoja v o d e cilju i t r a ž e izgovore za svoj p o r a z . T r e š t a v a u v e r t i r a k o j a je objavljivala b o r b u gubi s e u m a l o d u š n o m r m l j a n j e č i m b o r b a t r e b a d a p o č n e , g l u m c i p r e s t a j u da sebe u z i m a j u au sérieux, 4 8 i akcija splašnjava k a o z r a č n i b a l o n k a d a s e b o č n e iglom. N i j e d n a p a r t i j a rte p r e u v e l i č a v a <svoja s r e d s t v a više n e g o d e m o k r a t s k a , n i j e d n a se l a k o m i s l e n i j e ne v a r a u p o g l e d u situacije. Z a t o što je j e d a n dio a r m i j e glasao za nju, Mont a n j a je bila u v j e r e n a da će se a r m i j a za n j u i p o b u n i t i . A k o j i m p o v o d o m ? P o v o d o m k o j e m u je, sa s t a n o v i š t a t r u p a , j e d i n i s m i s a o bio taj d a r e v o l u c i o n a r i p r i s t a j u u z r i m s k e v o j n i k e p r o t i v f r a n c u s k i h vojnika. S d r u g e s t r a n e , sjećanja n a j u n 1848. bila s u j o š toliko svježa d a j e m o r a l o p o s t o j a t i d u b o k o negodovanje proletarijata protiv Nacionalne garde i t e m e l j i t o n e p o v j e r e n j e šefova t a j n i h d r u š t a v a p r e m a demoi k r a t s k i m šefovima. Da bi se ti s p o r o v i izgladili — za to je t r e b a l o da b u d u u p i t a n j u veliki zajednički i n t e r e s i . P o v r e d a j e d n o g a p s t r a k t n o g p a r a g r a f a u s t a v a nije m o g l a d a p r e d ­ stavlja t a k a v i n t e r e s . Z a r u s t a v nije već više p u t a b i o po­ vrijeđen po uvjeravanju samih demokrata? Zar ga nisu n a j p o p u l a r n i j i listovi žigosali k a o k o n t r a r e v o l u c i o n a r n u tvo­ r e v i n u ? Ali d e m o k r a t , z a t o što p r e d s t a v l j a s i t n u b u r ž o a z i j u , d a k l e prolaznu klasu u kojoj se i n t e r e s i dviju klasa uzajam­ n o o t u p l j u j u , u o b r a ž a v a d a u o p ć e stoji i z n a d k l a s n o g a n t a ­ g o n i z m a . D e m o k r a t i p r i z n a j u d a n j i m a n a s u p r o t s t o j i pri­ vilegirana klasa, ali da oni sa svim o s t a l i m dijelovima n a c i j e čine. narod. To š t o o n i z a s t u p a j u , to je narodno pravo; to š t o 48 — ozbiljno. Red.

48

n j i h i n t e r e s i r a , to je narodni interes. Stoga oni, a k o p r e d s t o j i b o r b a , ne m o r a j u ispitivati i n t e r e s e i pozicije r a z n i h klasa. Oni ne m o r a j u suviše pažljivo o d m j e r a v a t i svoja v l a s t i t a s r e d s t v a . Oni t r e b a s a m o da d a j u signal pa da se narod sa svim svojim n e i s c r p n i m i z v o r i m a o b o r i na ugnjetače. Ako li se p r i izvođenju njihovi i n t e r e s i p o k a ž u n e i n t e r e s a n t n i , a njihova m o ć k a o n e m o ć , o n d a je krivica ili do š t e t n i h sofista koji nedjeljivi narod cijepaju na r a z n e n e p r i j a t e l j s k e t a b o r e , ili do a r m i j e k o j a je odveć p o ž i v o t i n j e n a i odveć zaslijepljena d a b i shvatila k a k o čisti ciljevi d e m o k r a t i j e p r e d s t a v l j a j u n j e n o v l a s t i t o d o b r o , ili j e s t v a r p r o p a l a zbog n e k o g d e t a l j a u izvršenju, ili je p a k n e k a n e p r e d v i đ e n a slu­ č a j n o s t ovog p u t a sve osujetila. S v a k a k o d e m o k r a t izlazi i s t o t a k o n e o k a l j a n i z n a j s r a m n i j e g p o r a z a k a o što j e nevin u š a o u njega, s n o v o s t e č e n i m u v j e r e n j e m da on m o r a po­ bijediti; n e d a o n s a m i njegova s t r a n k a m o r a j u d a n a p u s t e svoje s t a r o s t a n o v i š t e , nego, o b r n u t o , d a o k o l n o s t i m o r a j u za njega sazreti. Zbog t o g a ne t r e b a d e s e t k o v a n u , s k r š e n u i n o v i m par­ l a m e n t a r n i m p o s l o v n i k o m p o n i ž e n u M o n t a n j u zamišljati k a o odveć n e s r e t n u . Ako j e 13. j u n i u k l o n i o n j e n e vođe, o n je, s d r u g e s t r a n e , o s l o b o d i o m j e s t a za m a n j e k a p a c i t e t e ko­ j i m a l a s k a ovaj novi p o l o ž a j . Ako se više nije m o g l o sumh j a t i u njihovu n e m o ć u p a r l a m e n t u , o n d a su o n i s a d b a r i m a l i p r a v a d a svoju d j e l a t n o s t s v e d u n a izlive m o r a l n o g n e g o d o v a n j a i n a b u č n o d e k l a m i r a n j e . Ako j e s t r a n k a r e d a t v r d i l a da u n j i m a , k a o p o s l j e d n j i m s l u ž b e n i m p r e d s t a v n i ­ c i m a revolucije, vidi otjelovljene sve u ž a s e a n a r h i j e , o n d a su o n i u s t v a r n o s t i mogli b i t i u t o l i k o b a n a l n i j i i s k r o m n i j i . A za 13. j u n a o n i su se tješili d u b o k o u m n o m f o r m u l a c i j o m : »Ali a k o se d r z n u da n a p a d n u o p ć e i z b o r n o p r a v o , e o n d a , 49 o n d a ć e m o p o k a z a t i k o s m o mi!« N o u s v e r r o n s . Š t o se t i č e m o n t a n j a r a k o j i su izbjegli u i n o s t r a s t v o , ovdje j e dovoljno p r i m i j e t i t i : d a j e Ledri-Rolen, z a t o što j e u s p i o z a j e d v a dvije nedjelje p o t p u n o u p r o p a s t i t i m o ć n u s t r a n k u n a čijem j e čelu bio, s m a t r a o d a j e s a d o n p o z v a n d a o b r a z u j e n o v u f r a n c u s k u v l a d u i n p a r t i b u s ; d a j e izgledalo da njegova figura u daljini, o d v o j e n a od t l a akcije, p o s t a j e 49

— Vidjećemo. Red.

4 Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

49

veća u istoj m j e r i u kojoj se nivo revolucije s p u š t a o i u kojoj su oficijelne veličine oficijelne F r a n c u s k e p o s t a j a l e sićušnije; d a j e o n m o g a o p r e d s t a v l j a t i r e p u b l i k a n s k o g pre­ t e n d e n t a za 1852, da je u p u ć i v a o p e r i o d i č n e o k r u ž n i c e Vla­ sima i d r u g i m n a r o d i m a u k o j i m a p r i j e t i d e s p o t i m a konti­ n e n t a o n i m što će u č i n i t i on i njegovi saveznici. Nije li P r u d o n b i o p o m a l o u p r a v u k a d j e t o j gospodi d o v i k n u o : «Vous n ' ê t e s q u e des b l a g u e u r s « . 50

S t r a n k a r e d a j e 13. j u n a n e s a m o s k r š i l a M o n t a n j u , o n a je u s p j e l a da podredi ustav odlukama većine Nacionalne skupštine. A r e p u b l i k u je shvaćala o v a k o : da b u r ž o a z i j a ovdje vlada u p a r l a m e n t a r n i m f o r m a m a , n e o g r a n i č a v a n a , k a o u m o n a r h i j i , v e t o m izvršne vlasti ili m o g u ć n o š ć u da p a r l a m e n a t b u d e r a s p u š t e n . To je bila parlamentarna repub­ lika, k a k o ju je nazvao Tjer. Ali a k o je b u r ž o a z i j a 13. j u n a o s i g u r a l a svoju s v e m o ć u n u t a r z g r a d e p a r l a m e n t a , z a r nije s a m p a r l a m e n t neizlječivo oslabila u o d n o s u p r e m a izvršnoj vlasti i n a r o d u izbacivši njegov n a j p o p u l a r n i j i dio? Preda­ j u ć i velik b r o j p o s l a n i k a bez daljih c e r e m o n i j a s u d u , o n a j e u k i n u l a svoju v l a s t i t u p a r l a m e n t a r n u n e p o v r e d i v o s t . Taj ponižavajući p o s l o v n i k k o j e m u j e p o d v r g l a M o n t a n j u uzdiže p r e d s j e d n i k a r e p u b l i k e i s t o t o l i k o k o l i k o p o n i z u j e pojedi­ nog predstavnika naroda, žigošući u s t a n a k za zaštitu ustava kao a n a r h i č a n čin u s m j e r e n n a d r u š t v e n i p r e v r a t , o n a . j e "sama sebi u s k r a t i l a p r a v o da a p e l i r a na u s t a n a k u s l u č a j u da i z v r š n a vlast povrijedi Ustav p r o t i v n j e . A ironija istorije j e h t j e l a d a s t r a n k a r e d a 2 . d e c e m b r a 1851. m o r a preklin j u ć i i u z a l u d n u d i t i n a r o d u ikao b r a n i o c a u s t a v a p r o t i v Bon a p a r t a Udinoa, g e n e r a l a koji j e p o n a l o g u B o n a p a r t a bom­ b a r d i r a o R i m i t a k o d a o n e p o s r e d n i p o v o d z a u s t a v n u po­ b u n u od 13. j u n a . J e d a n d r u g i j u n a k 13. j u n a , Viejra, koji je s t r i b i n e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e p o ž n j e o h v a l u za b r u t a l n o s t i izvršene u p r o s t o r i j a m a d e m o k r a t s k i h n o v i n a n a čelu j e d n e č e t e n a c i o n a l n i h g a r d i s t a k o j a j e p r i p a d a l a finansijskoj aris t o k r a t i j i — taj i s t i Viejra b i o je p o s v e ć e n u B o n a p a r t i n u zavjeru i z n a t n o j e p r i d o n i o t o m e d a s e N a c i o n a l n o j skup­ štini u n j e n o m s a m r t n o m č a s u o d s i j e č e s v a k a z a š t i t a o d strane Nacionalne garde. — Vi ste brbljivci — i ništa više. Red.

50

13. j u n i i m a j o š j e d a n d r u g i s m i s a o . M o n t a n j a j e u p o r ­ n o n a s t o j a l a d a s e B o n a p a r t e stavi p o d o p t u ž b u . N j e n p o r a z je, dakle, bio d i r e k t n a B o n a p a r t o v a p o b j e d a , njegov lični t r i j u m f n a d njegovim d e m o k r a t s k i m n e p r i j a t e l j i m a . S t r a n ­ k a r e d a j e izvojevala p o b j e d u , B o n a p a r t e j e i m a o s a m o d a je i n k a s i r a . On je to i u č i n i o . 14. j u n a m o g l a se na zidovima P a r i z a čitati p r o k l a m a c i j a u kojoj p r e d s j e d n i k , t a k o r e ć i bez svog sudjelovanja, p r o t i v svoje volje, p r i m o r a n silom doga­ đaja, izlazi iz svoje m a n a s t i r s k e u s a m l j e n o s t i , žali se k a o n e k a n e s h v a ć e n a vrlina na klevete svojih p r o t i v n i k a , i d o k izgleda da svoju ličnost identificira sa stvari r e d a , on u stvari identificira s t v a r r e d a sa svojom ličnošću. Uz to je N a c i o n a l n a s k u p š t i n a , d o d u š e n a k n a d n o , o d o b r i l a ekspedi­ ciju p r o t i v R i m a , ali inicijativa za to p o t e k l a je od Bona­ p a r t a . P o š t o je p o n o v o uveo u V a t i k a n p r v o s v e ć e n i k a Sam u e l a , m o g a o se n a d a t i da će k a o k r a l j David ući u Tiljerije. P r i d o b i o j e popove. P o b u n a o d 13. j u n a o g r a n i č i l a se, k a o š t o s m o vidjeli, n a m i r n u u l i č n u p o v o r k u . Bilo je, d a k l e , n e m o g u ć e d a s e p r o t i v nje s t e k n u r a t n e lovorike. P a i p a k j e s t r a n k a r e d a u tom vremenu siromašnom junacima i događajima tu bitku bez p r o l i v a n j a krvi p r e t v o r i l a u d r u g i Austerlic 5 1 S t r i b i n e i u š t a m p i slavila se a r m i j a k a o snaga r e d a n a s u p r o t n a r o d ­ n i m m a s a m a k a o slabosti a n a r h i j e , a Š a n g a r n i j e s e veličao k a o »bedem d r u š t v a « . Mistifikacija u k o j u je on n a j z a d i s a m povjerovao. No u t a j n o s t i p r e m j e š t e n i su iz P a r i z a k o r p u s i koji su izgledali n e s i g u r n i , p u k o v i koji su na izbo­ r i m a dali najviše glasova za d e m o k r a t e p r o g n a n i su iz F r a n c u s k e u Alžir, n e m i r n i d u h o v i m e đ u t r u p a m a u p u ć e n i su u k a z n e n e o d r e d e , n a j z a d je s i s t e m a t s k i p r o v e d e n o odva­ janje štampe od kasarne i kasarne od građaskog društva. Ovdje s m o stigli do p r e s u d n e p r e k r e t n i c e u istoriji fran­ c u s k e N a c i o n a l n e g a r d e . 1830. o n a je odlučila o p a d u resta­ uracije. Pod Lujem Filipom propadala je svaka p o b u n a u kojoj j e N a c i o n a l n a g a r d a bila n a s t r a n i t r u p a . K a d s e ona, u f e b r u a r s k i m d a n i m a 1848, d r ž a l a p a s i v n o p r e m a u s t a n k u a d v o s m i s l e n o p r e m a Luju Filipu, on je s m a t r a o da je iz­ gubljen, i b i o je izgubljen. T a k o se u k o r i j e n i l o u v j e r e n j e 51 Kod Austerlica (Slavkova) u Moravskoj 1805. porazio vojsku Austrije i Rusije. Red.

4*

Napoléon

I

je

51

da revolucija ne m o ž e pobijediti bez, n i t i a r m i j a protiv N a c i o n a l n e g a r d e . T o j e bilo p r a z n o v j e r n o vjerovanje a r m i j e u svemoć g r a đ a n s t v a . J u n s k i d a n i 1848, k a d a je c j e l o k u p n a N a c i o n a l n a g a r d a zajedno s linijskim t r u p a m a savladala u s t a n a k , učvrstili s u t o p r a z n o v j e r j e . Poslije B o n a p a r t o v a s t u p a n j a n a vlast značenje N a c i o n a l n e g a r d e p a l o j e d o n e k l e zbog p r o t i v u s t a v n o g s p a j a n j a n j e n e ' k o m a n d e s k o m a n d o m p r v e divizije u osobi Š a n g a m i j e a . K a o što s e ikomandovanje N a c i o n a l n o m g a r d o m ovdje pojavljuje k a o a t r i b u t v r h o v n o g vojnog zapovjednika, t a k o j e o n a s a m a izgledala s a m o j o š k a o d o d a t a k linijskim tru­ p a m a . 13. j u n a o n a j e n a j z a d s k r š e n a : n e s a m o d j e l o m i č n i m r a s p u š t a n j e m , koje s e o d tog v r e m e n a p e r i o d i č n o ponavljalo n a svim t a č k a m a F r a n c u s k e i ostavljalo z a s o b o m n j e n e raz­ bijene dijelove. D e m o n s t r a c i j a 13. j u n a bila je prije svega d e m o n s t r a c i j a d e m o k r a t s k o g dijela N a c i o n a l n e g a r d e . Do­ d u š e , on nije p r o t i v a r m i j e izveo svoje oružje, već s a m o svoje u n i f o r m e , ali u p r a v o j e t a u n i f o r m a p r e d s t a v l j a l a amaj­ liju. Armija s e sad uvjerila d a j e t a u n i f o r m a v u n e n a k r p a ikao i s v a k a d r u g a . Magija je iščezla. U j u n s k i m d a n i m a 1848. bile su b u r ž o a z i j a i s i t n a buržoazija, k a o N a c i o n a l n a garda, u j e d i n j e n e s a r m i j o m p r o t i v p r o l e t a r i j a t a ; 13. j u n a 1849. p u s t i l a j e buržoazija d a a r m i j a r a z j u r i s i t n o b u r ž o a s k u Na­ c i o n a l n u g a r d u ; 2. d e c e m b r a 1851. N a c i o n a l n a g a r d a s a m e buržoazije bila je n e s t a l a , i B o n a p a r t e je s a m o k o n s t a t i r a o tu činjenicu ikad je n a k n a d n o p o t p i s a o d e k r e t o n j e n o m ras­ p u š t a n j u . T a k o j e b u r ž o a z i j a s a m a s k r h a l a svoje posljednje oružje p r o t i v a r m i j e , ali o n a g a j e m o r a l a s k r h a t i č i m s i t n a b u r ž o a z i j a više nije stajala k a o vazal iza n j e već k a o bun­ t o v n i k p r e d n j o m , k a o š t o j e u o p ć e m o r a l a v l a s t i t o m ru­ k o m r a z o r i t i sva svoja o b r a m b e n a s r e d s t v a p r o t i v apsolu­ tizma čim je sama postala apsolutistička. S t r a n k a r e d a slavila je, m e đ u t i m , p o n o v n o osvajanje j e d n e vlasti koja je 1848. izgledala izgubljena, s a m o z a t o da bi 1849. bila p o n o v o n a đ e n a s l o b o d n a od svojih ograniče­ nja, u v r e d a m a p r o t i v r e p u b l i k e i u s t a v a , p r o k l i n j a n j e m svih b u d u ć i h , s a d a š n j i h i p r o š l i h revolucija, u k l j u č u j u ć i i o n e k o j e su vodile n j e n e v l a s t i t e vođe, i z a k o n i m a k o j i m a se s p u t a v a l a š t a m p a , n i š t i l a u d r u ž e n j a , a o p s a d n o s t a n j e r e g u l i r a l o k a o o r g a n s k a institucija. Z a t i m j e N a c i o n a l n a

52

s k u p š t i n a odložila svoje zasjedanje o d s r e d i n e a u g u s t a d o s r e d i n e o k t o b r a , p o š t o j e i m e n o v a l a s t a l n u k o m i s i j u koja će r a d i t i za vrijeme n j e n e o d s u t n o s t i . Za vrijeme toga ras­ p u s t a legitimisti su s p l e t k a r i l i s E m s o m , o r l e a n i s t i s Klar m o n o m , B o n a p a r t e s v o j i m iprinčevsikim p u t o v a n j i m a , a d e p a r t m a n s k a vijeća na svojim vijećanjima o reviziji u s t a v a — slučajevi koji se p e r i o d i č n i m ferijama N a c i o n a l n e skup­ š t i n e r e d o v n o ponavljaju i k o j i m a ću se pozabaviti t e k k a d p o s t a n u događaji. Ovdje j o š s a m o toliko d a j e N a c i o n a l n a s k u p š t i n a p o s t u p a l a n e p o l i t i č k i .kad j e z a duže r a z m a k e v r e m e n a n e s t a j a l a s p o z o r n i c e i p u š t a l a da se na čelu re­ p u b l i k e vidi s a m o j o š jedna, m a d a b i j e d n a figura, figura Luja B o n a p a r t a , d o k s e s t r a n k a ireda, u z s k a n d a l i z i r a n j e p u b l i k e , r a s p a d a l a na svoje rojalističke s a s t a v n e dijelove s n j i h o v i m s u p r o t n i m željama za r e s t a u r a c i j o m . K a d god je za v r i j e m e tih fèrija zanijemila zaglušna b u k a parlamenta i k a d se njegovo tijelo o p e t r a s p a d a l o i v r a ć a l o u naciju, p o s t a j a l o je očigledno da za u p o t p u n j e n j e p r a v o g lika te r e p u b l i k e n e d o s t a j e j o š s a m o jedno: da se ferije parlamenta u č i n e s t a l n i m , a n a t p i s republike: Liberté, égalité, f r a t e r n i t é 5 2 da se zamijeni n e d v o s m i s l e n i m r i j e č i m a : I n f a n t e r i e , cavale­ rie, a r t i l l e r i e ! 5 3 < IV S r e d i n o m o k t o b r a 1849. N a c i o n a l n a s k u p š t i n a se o p e t sastala. 1. n o v e m b r a i z n e n a d i o ju je B o n a p a r t e p o s l a n i c o m k o j o m je objavio o t p u š t a n j e vlade Baro-Falu i o b r a z o v a n j e n o v e vlade. N i k a d se lakeji n i s u tjerali iz službe s m a n j e c e r e m o n i j a n o š t o j e B o n a p a r t e t j e r a o svoje m i n i s t r e . U d a r c e n o g o m koji su bili- n a m i j e n j e n i N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i pri­ m a l i su z a s a d B a r o i k o m p a n i j a . B a r o o v a vlada bila je, k a o š t o s m o vidjeli, s a s t a v l j e n a od legitimista i o r l e a n i s t a — vlada s t r a n k e r e d a . B o n a p a r t u j e o n a bila p o t r e b n a d a b i r a s p u s t i o r e p u b l i k a n s k u ustavo­ t v o r n u S k u p š t i n u , da bi p r i v e o u djelo e k s p e d i c i j u p r o t i v R i m a i slomio d e m o k r a t s k u s t r a n k u . Iza t e vlade o n j e pri52 53

— Sloboda, jednakost, bratstvo. Red. — Pješadija, konjica, artiljerija. Red.

53

v i d n o iščezao, p r e d a o d r ž a v n u vlast u r u k e s t r a n k e r e d a , a n a s e b e stavio s k r o m n u m a s k u k o j u j e p o d L u j e m F i l i p o m n o s i o o d g o v o r n i izdavač novina, m a s k u j e d n o g h o m m e d e paille. 5 4 S a d j e o d b a c i o m a s k u , k o j a više nije b i l a l a k a zavjesa iza k o j e j e m o g a o d a s a k r i j e svoju fizionomiju n e g o željezna m a s k a k o j a g a j e s p r e č a v a l a d a p o k a ž e v l a s t i t u fizionomiju. On je p o s t a v i o B a r o o v u v l a d u da bi u i m e stranke reda rastjerao republikansku Nacionalnu skupštinu; o t p u s t i o j u j e d a b i svoje v l a s t i t o i m e p r o g l a s i o n e z a v i s n i m od Nacionalne skupštine stranke reda. Prihvatljivih izgovora za to o t p u š t a n j e nije nedostaja­ lo. B a r o o v a v l a d a z a n e m a r i v a l a je č a k i f o r m e u č t i v o s t i k o j e b i p r e d s j e d n i k a r e p u b l i k e p r i k a z a l e k a o n e k u vlast p o r e d N a c i o n a l n e s k u p š t i n e . Z a v r i j e m e ferija N a c i o n a l n e s k u p š t i n e B o n a p a r t e j e objavio p i s m o E d g a r u N e j u u k o m e kao da ne odobrava neliberalne papine postupke, kao što je, u o p r e c i p r e m a u s t a v o t v o r n o j S k u p š t i n i , b i o objavio pismo u kom je pohvalio Udinoa za n a p a d na Rimsku repub­ liku. K a d je N a c i o n a l n a s k u p š t i n a glasala o b u d ž e t u za r i m s k u ekspediciju, V i k t o r Igo stavio je, iz tobožnjeg libera­ lizma, t o p i s m o n a diskusiju. S t r a n k a r e d a j e s p r e z r i v i m u z v i c i m a o d b a c i l a p o m i s a o d a b i B o n a p a r t o v e ideje m o g l e i m a t i m a k a k v o p o l i t i č k o značenje. N i j e d a n o d m i n i s t a r a nije z a njega p r i h v a t i o b a č e n u r u k a v i c u . D r u g o m j e d n o m p r i l i k o m B a r o j e s a svojim p o z n a t i m š u p l j i m p a t o s o m izus­ t i o riječi n e g o d o v a n j a s g o v o r n i č k e t r i b i n e o » o d v r a t n i m s p l e t k a m a « k o j e se, po njegovoj izjavi, p r a v e u najbližoj p r e d s j e d n i k o v o j okolini. Najzad, vlada j e o d b i l a d a pred­ loži s v a k o povišenje p r e d s j e d n i k o v e civilne liste, d o k je, m e đ u t i m , z a v o j v o t k i n j u o d O r l e a n a izradila k o d N a c i o n a l n e s k u p š t i n e u d o v i č k u penziju. A u B o n a p a r t u se c a r s k i p r e t e n ­ d e n t t a k o tijesno s t o p i o s p r o p a l i m a v a n t u r i s t o m d a s e jedna njegova velika i d e j a — da je on pozvan da o b n o v i c a r s t v o — s t a l n o d o p u n j a v a l a d r u g o m — da je f r a n c u s k i n a r o d p o z v a n d a p l a ć a njegove dugove. V l a d a B a r o — F a l u b i l a je p r v a i p o s l j e d n j a parlamen­ tarna vlada B o n a p a r t o v a . S t o g a n j e n o o t p u š t a n j e p r e d s t a v ­ lja o d s u d n u p r e k r e t n i c u , S n j o m j e s t r a n k a r e d a izgubila 54

— doslovno: čovjeka od slame, čovjeka koji pri nekom poslu daje samo svoje ime, podmetnutog čovjeka. Red.

54

poziciju n e o p h o d n u za održavanje p a r l a m e n t a r n o g režima — r u k o v a n j e (izvršnom vlašću, izgubila je da je više n i k a d n e osvoji. J a s n o j e d a u zemlji k a o š t o j e F r a n c u s k a , gdje izvršna vlast r a s p o l a ž e a r m i j o m č i n o v n i k a od više nego pola m i l i o n a osoba, gdje ona, p r e m a t o m e , s t a l n o o d r ž a v a u naj­ p o t p u n i j o j zavisnosti o g r o m n u m a s u i n t e r e s a i egzistencija, gdje država o b u h v a ć a , k o n t r o l i r a , kažnjava, n a d z i r e i stavlja p o d t u t o r s t v o g r a đ a n s k o d r u š t v o p o č e v o d njegovih naj­ k r u p n i j i h pa sve do njegovih najbeznačaj.nijih životnih po­ java, od njegovih najopćijih o b l i k a p o s t o j a n j a sve do pri­ v a t n e egzistencije i n d i v i d u u m a , gdje to p a r a z i t s k o tijelo kroz k r a j n j u c e n t r a l i z a c i j u dobiva s v e p r i s u s t v o , sveznanje, ubr­ zanu sposobnost kretanja i elastičnost kojima odgovara s a m o b e s p o m o ć n a n e s a m o s t a l n o s t , r a s p l i n u t a b e z o b l i č n o s t stvar­ nog d r u š t v e n o g tijela, — j a s n o je da u takvoj zemlji Nacio­ nalna skupština gubitkom prava da raspolaže ministarskim p o l o ž a j i m a gubi i svaki s t v a r a n uticaj a k o u isto v r i j e m e n e p o j e d n o s t a v i d r ž a v n u u p r a v u , koliko j e m o g u ć e s m a n j i a r m i j u činovnika, n a j z a d p u s t i g r a đ a n s k o d r u š t v o i j a v n o m n j e n j e da stvore svoje vlastite, od vlade nezavisne o r g a n e . Ali materijalni interes f r a n c u s k e b u r ž o a z i j e n a j t j e š n j e je p r e p l e t e n u p r a v o s o d r ž a n j e m te š i r o k e i r a z g r a n a t e d r ž a v n e m a š i n e . T u o n a z b r i n j a v a svoje p r e k o b r o j n o s t a n o v n i š t v o \ d o p u n j a v a u vidu d r ž a v n i h p l a ć a o n o š t o ne m o ž e da s t r p a u džep u vidu profita, k a m a t a , r e n t a i h o n o r a r a . S d r u g e s t r a n e , n j e n politički interes ju je p r i m o r a o da svakog d a n a p o j a č a v a u g n j e t a v a n j e , d a k l e —• s r e d s t v a i p e r s o n a l d r ž a v n e vlasti, d o k j e u isti m a h m o r a l a d a vodi n e p r e ­ k i d n u b o r b u p r o t i v j a v n o g m n j e n j a i da iz n e p o v j e r e n j a sakati, paralizira samostalne organe društvenog kretanja gdje nije uspijevala d a i h p o t p u n o a m p u t i r a . T a k o j e fran­ c u s k a b u r ž o a z i j a bila p r i m o r a n a svojim k l a s n i m p o l o ž a j e m da s j e d n e s t r a n e u n i š t a v a životne uslove svake, d a k l e i svoje vlastite, p a r l a m e n t a r n e vlasti, a s d r u g e s t r a n e da čini n e o d o l j i v o m n e p r i j a t e l j s k u joj i z v r š n u vlast. N o v a v l a d a zvala s e d ' O t p u l o v a vlada. T o n e znači d a j e g e n e r a l t l ' O t p u l d o b i o položaj m i n i s t r a p r e d s j e d n i k a . J e r z a j e d n o s B a r o o m B o n a p a r t e je s u s p e n d i r a o i taj položaj ikoji j e p r e d s j e d n i k a r e p u b l i k e s t v a r n o o s u đ i v a o n a legalnu •ništavnost, j e d n o g u s t a v n o g k r a l j a , ali u s t a v n o g k r a l j a bez

55

p r i j e s t o l a i k r u n e , bez žezla i m a č a , bez n e o d g o v o r n o s t i , bez n e z a s t a r i v o g p o s j e d o v a n j a najvišeg d r ž a v n o g dostojan­ stva i, što je bilo n a j k o b n i j e , bez civilne liste. D'Otpulova vlada i m a l a j e s a m o j e d n o g čovjeka s p a r l a m e n t a r n i m r e n o ­ m e o m , J e v r e j i n a Fulda, j e d n o g od najzloglasnijih članova finansijske a r i s t o k r a t i j e . N j e m u je p r i p a l o m i n i s t a r s t v o finansija. T r e b a p o g l e d a t i u izvještaje p a r i š k e berze, pa će se vidjeti da od 1. n o v e m b r a 1849. f r a n c u s k i v r i j e d n o s n i p a p i r i s k a č u i p a d a j u u p o r e d o sa s k a k a n j e m i p a d a n j e m b o n a p a r t i s t i č k i h akoija. Našavši t a k o s a v e z n i k e u berzi, Bona­ p a r t e s e i m e n o v a n j e m Karlijea z a policijskog p r e f e k t a P a r i z a u j e d n o d o č e p a o i policije. M e đ u t i m , posljedice p r o m j e n e vlade m o g l e s u s e poka­ zati tek u t o k u razvoja. Z a s a d je B o n a p a r t e u č i n i o s a m o k o r a k n a p r i j e d d a b i u t o l i k o očiglednije b i o g u r n u t u n a z a d . Za njegovom o s o r n o m p o s l a n i c o m došla je n a j p o n i z n i j a iz­ j a v a p o k o r n o s t i N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i . K a d god b i s e mini­ s t r i u s u d i l i d a bojažljivo p o k u š a j u p o d n i j e t i njegove lične ćejfove u o b l i k u z a k o n s k i h prijedloga, s a m i su ostavljali u t i s a k da te s m i j e š n e naloge, u čiju su b e z u s p j e š n o s t bili u n a p r i j e d uvjereni, izvršuju s a m o p r o t i v svoje volje i pri­ m o r a n i svojim položajem. K a d god b i B o n a p a r t e iza leđa svojih m i n i s t a r a izbrbljao svoje n a m j e r e i igrao se svojim »idees n a p o l ć o n i e n n e s « 5 5 dezavuirali bi ga njegovi vlastiti m i n i s t r i s t r i b i n e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e . Izgledalo je da se njegovi u z u r p a t o r s k i p r o h t j e v i oglašuju s a m o z a t p d a n e b i z a n i j e m i o z l u r a d i s m i j e h njegovih p r o t i v n i k a . On se po­ n a š a o k a o n e s h v a ć e n i genije kojega cijeli svijet s m a t r a za z v e k a n a . N i k a d a n j e m u nije u većoj m j e r i bio izražavan p r e z i r svih k l a s a n e g o u t o m p e r i o d u . N i k a d a b u r ž o a z i j a nije v l a d a l a bezuvjetnije, n i k a d a nije razmetljivije isticala z n a k e vlasti. J a n e želim d a ovdje p i š e m i s t o r i j u n j e n o g zakonodav­ n o g r a d a , koji se u t o m p e r i o d u r e z i m i r a u dva z a k o n a ; u z a k o n u koji u s p o s t a v l j a porez na vino i u zakonu o nastavi, k o j i u k i d a bezvjerstvo. Ako sc F r a n c u z i m a otežavalo da piju vino, n j i m a se u t o l i k o obilnije točila v o d a p r a v o g života. 55 Aluzija na knjigu Luja Bonaparta »Des idées napoleo­ niennes«, koja je izašla 1839. u Parizu. Red.

56

Ako je buržoazija u z a k o n u o p o r e z u na vino proglasila za n e p o v r e d l j i v s t a r i o m r z n u t i f r a n c u s k i p o r e s k i sistem, o n a se t r u d i l a da z a k o n o m o n a s t a v i o s i g u r a n e k a d a š n j e d u š e v n o s t a n j e m a s a ikoje i m j e o m o g u ć a v a l o d a taj s i s t e m p o d n o s e . Čovjek se čudi k a d vidi k a k o su o r l e a n i s t i , liberalni b u r ž u j i , ti s t a r i a p o s t o l i v o l t e r i j a n s t v a i e k l e k t i č k e filozofije, povje­ rili u p r a v l j a n j e f r a n c u s k i m d u h o m svojim z a k l e t i m nepri­ j a t e l j i m a , j e z u i t i m a . Ali o r l e a n i s t i i legitimisti, ma k o l i k o se razilazili u p i t a n j u p r e t e n d e n t a ma k r u n u , shvatili su da n j i h o v a z a j e d n i č k a vladavina n a l a ž e da se u j e d i n e i s r e d s t v a za u g n j e t a v a n j e iz dviju e p o h a , shvatili su da se s r e d s t v a za p o d j a r m l j i v a n j e iz j u l s k e m o n a r h i j e m o r a j u d o p u n i t i i po­ j a č a t i s r e d s t v i m a za p o d j a r m l j i v a n j e iz r e s t a u r a c i j e . Seljaci, p r e v a r e n i u svim svojim n a d a m a , p r i d a v l j e n i više no ikad, s j e d n e s t r a n e , n i s k i m c i j e n a m a žita, s d r u g e s t r a n e sve većim p o r e s k i m o p t e r e ć e n j e m i h i p o t e k a r n i m d u g o m , počeli su u d e p a r t m a n i m a da se dižu. Na to je o d g o v o r e n o h a j k o m n a učitelje, koji b i š e p o t č i n j e n i sveće­ n i c i m a , h a j k o m n a p r e d s j e d n i k e o p ć i n a , koji b i š e p o t č i n j e n i p r e f e k t i m a , i s i s t e m o m špijunaže, k o m e b i š e p o t č i n j e n i svi. U P a r i z u i velikim g r a d o v i m a s a m a r e a k c i j a i m a fizionomiju svoje e p o h e i više izaziva n e g o što p r i t i s k u j e . U provinciji ona postaje banalna, prostačka, sitničarska, zamorna, m u č n a , j e d n o m riječju — p o s t a j e ž a n d a r m . Može s e zamisliti k a k o s u t r i godine ž a n d a r m s k o g r e ž i m a , (posvećenog r e ž i m o m p o ­ pova, morale demoralizirati nezrele mase. M a k o j u količinu s t r a s t i i d e k l a m i r a n j a s t r a n k a r e d a trošila s tribine Nacionalne skupštine protiv manjine, njen j e govor o s t a j a o j e d n o s l o ž a n , k a o govor k r š ć a n i n a čije riječi t r e b a d a b u d u : da, d a , n e , n e . J e d n o s l o ž a n k a k o s t r i b i n e t a k o i u š t a m p i . D o s a d a n k a o z a g o n e t k a čije je rješenje u n a p r i j e d p o z n a t o . Ako je bila riječ o p r a v u na p o d n o š e n j e p e t i c i j a ili o p o r e z u na vino, o slobodi š t a m p e ili o s l o b o d n o j t r g o v i n i , 0 k l u b o v i m a ili o u s t r o j s t v u o p ć i n a , o z a š t i t i lične s l o b o d e ili o r e g u l i r a n j u d r ž a v n o g b u d ž e t a — l o z i n k a se uvijek ponavlja, t e m a uvijek o s t a j e ista, p r e s u d a j e uvijek g o t o v a 1 glasi n e p r o m j e n l j i v o : »socijalizam!« Socijalističkim se p r o ­ glašava i s a m b u r ž o a s k i liberalizam, s o c i j a l i s t i č k i m b u r ž o a s k o prosvjećivanje, socijalističkom b u r ž o a s k a f i n a n s i j s k a

57

r e f o r m a . Socijalistički je bilo g r a d i t i željeznicu gdje je već p o s t o j a o kanal, socijalistički j e bilo b r a n i t i s e š t a m p o m a k o su te napali mačem. Nije t o bila s a m o g o v o r n a figura, m o d a , t a k t i k a par­ tije. Buržoazija j e t a č n o u v i đ a l a d a s e sve o r u ž j e k o j e j e o n a iskovala p r o t i v f e u d a l i z m a o b r ć e p r o t i v nje s a m e , d a s e sva s r e d s t v a o b r a z o v a n j a k o j a j e o n a proizvela b u n e p r o t i v n j e n e vlastite civilizacije, da su svi bogovi k o j e j e o n a stvorila o t p a l i o d nje. O n a j e s h v a ć a l a d a sve tako­ z v a n e g r a đ a n s k e s l o b o d e i svi o r g a n i n a p r e t k a n a p a d a j u i u g r o ž a v a j u n j e n u klasnu vladavinu u isti m a h u n j e n o j d r u š t v e n o j bazi i n a p o l i t i č k o m v r h u , d a su, p r e m a t o m e , p o s t a l i »socijalistički«. U t o m u g r o ž a v a n j u i t o m n a p a d a n j u s p r a v o m je nalazila t a j n u socijalizma, o čijem s m i s l u i čijoj t e n d e n c i j i o n a tačnije s u d i n e g o što t a k o z v a n i socija­ lizam u m i j e da s u d i o s a m o m sebi, koji stoga ne m o ž e da s h v a t i z a š t o m u s e b u r ž o a z i j a u p o r n o o p i r e bilo d a o n s e n t i m e n t a l n o cvili n a d j a d i m a čovječanstva, ili k r i š ć a n s k i p r o p o v i j e d a h i l j a d u g o d i š n j e c a r s t v o i o p ć u b r a t s k u ljubav, ili h u m a n i s t i č k i t r u ć a o d u h u , o b r a z o v a n j u , slobodi i dokt r i n a r n o izmišlja s i s t e m i z m i r e n j a i b l a g o s t a n j a svih klasa. Ali o n o š t o b u r ž o a z i j a nije shvatila, bila je n e m i n o v n o s t da njen vlastiti parlamentarni režim, da n j e n a politička vlada­ vina u o p ć e s a d t a k o đ e r m o r a b i t i o s u đ e n a k a o socijalistička. Sve d o t l e d o k s e v l a d a v i n a b u r ž o a s k e k l a s e nije p o t p u n o o r g a n i z i r a l a , d o k nije d o b i l a svoj čisti p o l i t i č k i izraz, d o t l e n i s u p r o t n o s t d r u g i h k l a s a nije m o g l a d a s e j a s n o p o k a ž e ; a gdje s e pokazala, nije m o g l a d a i m a t a j o p a s n i o b r t k o j i s v a k u b o r b u p r o t i v d r ž a v n e vlasti p r e t v a r a u b o r b u p r o t i v k a p i t a l a . Ako je o n a u svakoj životnoj pojavi d r u š t v a vidjela o p a s n o s t p o »mir«, k a k o j e o n d a m o g l a h t j e t i d a n a v r h u d r u š t v a o d r ž i režim nemira, svoj v l a s t i t i r e ž i m , parlamen­ tarni režim, taj r e ž i m koji po r i j e č i m a j e d n o g od n j e n i h g o v o r n i k a živi u b o r b i i od b o r b e ? P a r l a m e n t a r n i r e ž i m živi o d diskusije, k a k o d a o n d a z a b r a n i d i s k u s i j u ? Svaki i n t e r e s i s v a k a d r u š t v e n a u s t a n o v a ovdje se p r e t v a r a j u u o p ć e misli i k a o misli se i p r e t r e s a j u , pa k a k o da se o n d a n e k i i n t e r e s , n e k a u s t a n o v a o d r ž i i z n a d mišljenja i d a imponira kao vjerska dogma? Borba govornika na tribini izaziva b o r b u u š t a m p i , d e b a t n i k l u b u p a r l a m e n t u n u ž n o se

58

d o p u n j u j e d e b a t n i m 'klubovima u s a l o n i m a i k r č m a m a , pred­ stavnici koji s t a l n o a p e l i r a j u n a n a r o d n o mišljenje d a j u n a r o d n o m mišljenju p r a v o da u p e t i c i j a m a k a ž e svoje p r a v o mišljenje. P a r l a m e n t a r n i r e ž i m sve p r e p u š t a o d l u c i većine; k a k o d a o n d a velike većine izvan p a r l a m e n t a n e žele d a o d l u č u j u ? Ako vi na v r h o v i m a države svirate, šta m o ž e t e d r u g o očekivati n e g o d a oni dolje p l e š u ? P r e m a t o m e , ocrnjujući- s a d k a o »socijalističko« o n o š t o je r a n i j e slavila k a o »liberalno«, b u r ž o a z i j a p r i z n a j e da j o j n j e n vlastiti i n t e r e s n a l a ž e d a b u d e o s l o b o đ e n a o p a s n o s t i da sama vlada; p r i z n a j e da, r a d i ' u s p o s t a v l j a n j a m i r a u zemlji, m o r a u m i r i t i svoj b u r ž o a s k i p a r l a m e n t ; d a n j e n a politička moć m o r a biti skršena kako bi mogla da se održi n e p o v r i j e đ e n a n j e n a d r u š t v e n a m o ć ; d a b u r ž u j i k a o poje­ dinci m o g u dalje e k s p l o a t i r a t i d r u g e klase i n e p o m u ć e n o uživati u vlasništvu, p o r o d i c i , religiji i r e d u s a m o p o d uvje­ t o m d a njihova k l a s a b u d e p o r e d o s t a l i h k l a s a o s u đ e n a n a i s t u p o l i t i č k u n i š t a v n o s t ; d a s e s nje m o r a s k i n u t i k r u n a k a k o b i j o j ' s e spasila kesa, i d a m a č koji t r e b a d a j e zaš­ titi m o r a u j e d n o d a visi n a d n j e n o m v l a s t i t o m glavom k a o Damoklov mač. U oblasti općih građanskih interesa Nacionalna skup­ š t i n a s e p o k a z a l a t a t o n e p r o d u k t i v n a da, n a p r i m j e r , vije­ ć a n j a o željeznici Pariz—Avinjon k o j a su p o č e l a u z i m u 1850. ni 2. d e c e m b r a 1851. j o š n i s u b i l a d o z r e l a za o d l u k u . K a d nije ugnjetavala, p o s t u p a l a r e a k c i o n a r n o , o n a j e b i l a neizlječivo jalova. D o k j e B o n a p a r t o v a vlada dijelom d a v a l a inicijativu za z a k o n e u d u h u s t r a n k e r e d a , a p r i p r o v o đ e n j u i p r i m j e n i t i h z a k o n a dijelom j o š p o j a č a v a l a n j i h o v u o š t r i n u , d o t l e s e B o n a p a r t e , s d r u g e s t r a n e , t r u d i o d a d j e t i n j a s t o neozbilj­ n i m p r i j e d l o z i m a s t e k n e p o p u l a r n o s t , d a k o n s t a t i r a svoju opoziciju p r e m a N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i i da nagovijesti skri­ vene mogućnosti koje su zasad s a m o okolnostima spriječene d a f r a n c u s k o m n a r o d u o t k r i j u njegovo s k r i v e n o b l a g o . T a k o je predložio da se podoficirima odredi d o d a t a k od 4 sua d n e v n o ; d a s e o s n u j e b a n k a k o j a b i r a d n i c i m a d a v a l a zaj­ m o v e časti; O n s e n a d a o d a ć e n a m a m i t i m a s e stavljajući im u izgled d o b i j a n j e n o v a c a na p o k l o n i na z a j a m . D o b i t i n a p o k l o n i m a z a j a m — n a t o s e s v o d i finansijjska n a u k a

59

lumpenproletarijata, k a k o otmjenog tako i prostog. Na to •su se svodile i o p r u g e k o j e je B o n a p a r t e u m i o da stavi u p o k r e t . N i k a d n i j e d a n p r e t e n d e n t mije p r o s t i j e š p e k u l i r a o s prostotom masa. N a c i o n a l n a s k u p š t i n a p l a n u l a je više p u t a zbog t i h oči­ glednih pokušaja Bonapartovih da stekne popularnost na n j e n r a č u n , zbog sve veće o p a s n o s t i da se taj a v a n t u r i s t , k o g a su dugovi gonili n a p r i j e d i koga nije zadržavala n i k a k v a r e p u t a c i j a , ne odvaži na očajnički podvig. Loši o d n o s i izme­ đ u s t r a n k e r e d a i p r e d s j e d n i k a dobili s u p r i j e t e ć i k a r a k t e r k a d ga je jedan neočekivani događaj p r i m o r a o da se opet p o k a j n i č k i baci u n j e n o n a r u č j e . Mislimo na naknadne izbore od 10. marta 1850. Ti izbori su izvršeni z a t o da bi se p o p u n i ­ la p o s l a n i č k a m j e s t a k o j a su poslije 13. j u n a bila u p r a ž n j e n a u s l j e d h a p š e n j a ili p r o g o n s t v a . P a r i z je i z a b r a o s a m o socijal­ d e m o k r a t s k e k a n d i d a t e , č a k j e najveći b r o j glasova d a o za j e d n o g u s t a n i k a iz j u n a 1848, za de F l o t a . T a k o se s p r o l e t a r i j a t o m p o v e z a n a p a r i š k a s i t n a b u r ž o a z i j a osvetila za svoj p o r a z od 13. j u n a 1849. Izgledalo je k a o da je o n a u t r e n u t k u o p a s n o s t i iščezla s b o j n o g p o l j a s a m o da bi se o p e t pojavila na n j e m u u povoljnijoj prilici, s m a s o v n i j i m b o r b e n i m s n a g a m a i s a smjelijim b o r b e n i m p o k l i č e m . J e d n a o k o l n o s t k a o d a j e povećavala o p a s n o s t ove i z b o r n e pob­ j e d e . Armija je u P a r i z u glasala za j u n s k o g u s t a n i k a p r o t i v La I t a , j e d n o g B o n a p a r t o v o g m i n i s t r a , a u d e p a r t m a n i m a v e l i k i m dijelom za m o n t a n j a r e , koji su i ovdje, m a d a ne t a k o o d l u č n o k a o u Parizu, imali p r e v a g u n a d svojim protiv­ nicima. B o n a p a r t e se o d j e d n o m n a š a o o p e t licem u lice s revo­ l u c i j o m . K a o 29. j a n u a r a 1849, k a o 13. j u n a 1849, t a k o je i 10. m a r t a 1850. iščezao iza s t r a n k e r e d a . P r i k l o n i o se, m a l o d u š n o m o l i o z a o p r o š t e n j e , izjavio svoju s p r e m n o s t d a p o n a r e đ e n j u p a r l a m e n t a r n e većine i m e n u j e k o j u bilo vladu, č a k je p r e k l i n j a o o r l e a n i s t i č k e i legitimističke v o đ e s t r a n a k a , Tjere, Berjee, Broljije, Molee, u k r a t k o t a k o z v a n e b u r g g r a f e d a lično p r e u z m u d r ž a v n o k o r m i l o . S t r a n k a r e d a nije u m j e l a d a i s k o r i s t i taj n e p o v r a t n i t r e n u t a k . M j e s t o d a s m j e l o p r i g r a b i p o n u đ e n u vlast, o n a č a k nije p r i m o r a l a B o n a p a r t a n i d a v r a t i n a vlast vladu k o j u j e 1 . n o v e m b r a o t p u s t i o ; o n a s e zadovoljila t i m e d a g a ponizi svojim p r a š -

60

t a n j e m i da d'Otpulovoj vladi p r i d o d a g o s p o d i n a Baroša. Taj B a r o š b j e s n i o j e j e d a n p u t k a o j a v n i tužilac p r e d vrhov­ n i m s u d o m u B u r z u p r o t i v r e v o l u c i o n a r a od 15. m a j a , dru­ gi p u t p r o t i v d e m o k r a t a od 13. j u n a , o b a p u t a zbog a t e n t a t a n a N a c i o n a l n u s k u p š t i n u . N i j e d a n o d B o n a p a r t o v i h mini­ s t a r a nije kasnije više p r i d o n i o t o m e da se unizi N a c i o n a l n a s k u p š t i n a ; a poslije 2. d e c e m b r a 1851. n a l a z i m o ga o p e t k a o d o b r o namještenog i skupo plaćenog potpredsjednika Senata. On je r e v o l u c i o n a r i m a p l j u n u o u č o r b u , da bi je B o n a p a r t e pokušao. S o c i j a l d e m o k r a t s k a p a r t i j a s a svoje s t r a n e k a o d a j e s a m o tražila izgovor da bi o p e t dovela u p i t a n j e svoju vlas­ t i t u p o b j e d u i u m a n j i l a n j e n o značenje. Vidal, j e d a n od n o v o i z a b r a n i h p r e d s t a v n i k a Pariza, bio je u isti i n a h i z a b r a n •u S t r a s b u r u . Privoljeli su ga da se o d r e k n e m a n d a t a za P a r i z a d a p r i m i m a n d a t z a S t r a s b u r . Dakle, m j e s t o d a svojoj p o b j e d i n a b i r a l i š t u d a d e definitivan k a r a k t e r i t i m e prisili stranku reda da tu pobjedu o d m a h pokuša osporiti u parlamentu, mjesto da tako protivnika natjera da primi b o r b u u t r e n u t k u n a r o d n o g o d u š e v l j e n j a i povoljnog raspo­ loženja a r m i j e , d e m o k r a t s k a p a r t i j a je z a m a r a l a Pariz u t o k u m j e s e c a m a r t a i a p r i l a n o v o m i z b o r n o m agitacijom, pustila je da se p r o b u đ e n e n a r o d n e strasti istroše u toj p o n o v n o j p r o v i z o r n o j glasačkoj igri, d a s e r e v o l u c i o n a r n a e n e r g i j a zasiti k o n s t i t u c i o n a l n i m u s p j e s i m a , da izvjetri u sitnim intrigama, šupljim deklamacijama i prividnim pokre­ t i m a , da se b u r ž o a z i j a o k u p i i p o d u z m e svoje m j e r e , n a j z a d d a z n a č e n j e m a r t o v s k i h i z b o r a dobije s e n t i m e n t a l n o raz­ vodnjavajući k o m e n t a r u n a k n a d n i m aprilskim izborima, u i z b o r u E ž e n a Šija. J e d n o m riječju, o n a je sa 10. m a r t o m n a p r a v i l a p r v o a p r i l s k u šalu. •Parlamentarna v e ć i n a shvatila je s l a b o s t svoga protiv­ n i k a . N j e n i h 17 b u r g g r a f a — j e r B o n a p a r t e j o j je p r e p u s t i o v o d s t v o n a p a d a i o d g o v o r n o s t za nj — izradili su nov i z b o r n i z a k o n , a g o s p o d i n u Fošeu, k o j i je za s e b e izmolio tu čast, povjereno je da podnese zakonski prijedlog. 8. m a j a on je p r e d l o ž i o z a k o n k o j i m s e u k i d a o p ć e i z b o r n o p r a v o , bira­ č i m a postavlja k a o uvjet -trogodišnji b o r a v a k u m j e s t u iz­ b o r a , i k o j i m se, n a j z a d , p o t v r d a o t o m b o r a v k u za r a d n i k e d o v o d i u zavisnost od s v j e d o č a n s t v a n j i h o v i h p o s l o d a v a c a .

61

K a o što su se d e m o k r a t i za v r i j e m e u s t a v n e i z b o r n e b o r b e r e v o l u c i o n a r n o uzbuđivali i bjesnjeli, t a k o su s a d a k a d je s o r u ž j e m u r u c i t r e b a l o d o k a z a t i ozbiljnost o n i h izbornih pobjeda ustavno propovijedali red, dostojanstven m i r (calme majestuex), z a k o n i t o d r ž a n j e , t j . slijepo pod­ vrgavanje volji k o n t r a r e v o l u c i j e k o j a je sebe n a m e t a l a k a o zakon. Za vrijeme debate Montanja je postidjela stranku r e d a ističući p r o t i v n j e n e r e v o l u c i o n a r n e s t r a s n o s t i b e s t r a s n o d r ž a n j e p o š t e n j a k o v i ć a koji ostaje na tlu z a k o n a i porazivši j e s t r a h o v i t i m p r i j e k o r o m d a j e n j e n o p o s t u p a n j e revolucio­ n a r n o . Čak su se i n o v o i z a b r a n i poslanici trudili da p r i s t o j ­ n i m i s t a l o ž e n i m d r ž a n j e m d o k a ž u k a k o je bilo n e o p r a v d a n o n a z i v a t i ih a n a r h i s t i m a i t u m a č i t i njihov izbor k a o p o b j e d u revolucije. 31. m a j a p r i m l j e n je novi i z b o r n i z a k o n . Mon­ t a n j a se zadovoljila t i m e da k r i s o m t u t n e p r o t e s t u džep p r e d ­ sjednikov. Za i z b o r n i m z a k o n o m d o š a o je nov z a k o n o štampi, kojim je revolucionarna štampa potpuno uklonjena. O n a je zaslužila svoju s u d b i n u . »National« i »La Presse«, dva b u r ž o a s k a o r g a n a , ostali s u poslije ovog p o t o p a k a o k r a j n j e p r e d s t r a ž e revolucije. Vidjeli s m o k a k o s u d e m o k r a t s k e vode z a v r i j e m e m a r ­ ta i a p r i l a sve učinile da n a r o d P a r i z a u p l e t u u p r i v i d n u b o r b u i k a k o su poslije 8. m a j a sve učinile da bi ga o d v r a t i l e o d s t v a r n e b o r b e . Ù z t o n e s m i j e m o zaboraviti d a j e g o d i n a 1850. bila j e d n a od n a j s j a j n i j i h g o d i n a i n d u s t r i j s k o g i trgovinskog p r o s p e r i t e t a , da je, p r e m a t o m e , p a r i š k i p r o l e t a r i j a t b i o p o t p u n o z a p o s l e n . Ali izborni z a k o n o d 31. m a j a J 850. isključio ga je od svakog u č e s t v o v a n j a u političkoj vlasti. Odvojio g a j e o d s a m o g p o p r i š t a b o r b e . O n j e r a d n i k e p o n o v o b a c i o u položaj p a r i j a u k o m e su bili prije februar­ s k e revolucije. T i m e što su, sučeljeni s j e d n i m t a k v i m doga­ đ a j e m , mogli d o p u s t i t i da ih v o d e d e m o k r a t i , i t i m e što su, z b o g t r e n u t n e u g o d n o s t i , mogli z a b o r a v i t i r e v o l u c i o n a r n i i n t e r e s svoje klase, — t i m e su se o n i o d r e k l i č a s t i da b u d u o s v a j a č k a sila, p o k o r i l i se svojoj s u d b i n i , d o k a z a l i da ih j e p o r a z o d j u n a 1848. o n e s p o s o b i o z a b o r b u z a m n o g o g o d i n a i da istorijski p r o c e s z a s a d o p e t m o r a da se odigra­ va iznad njihovih glava, š t o se tiče s i t n o b u r ž o a s k e d e m o ­ kracije, k o j a je 13. j u n a vikala: »Ali s a m o a k o d i m u u o p ć e i z b o r n o p r a v o , e o n d a ! « — o n a se s a d a tješila t i m e da

62

k o n t r a r e v o l u c i o n a r n i u d a r a c koji j u j e p o g o d i o nije u d a r a c , i da z a k o n od 31. m a j a nije z a k o n . 2. m a j a 1852. svaki će F r a n c u z izaći na biralište, s g l a s a č k i m listićem u j e d n o j , s m a č e m u drugoj ruci. Tim proročanstvom ona je s a m u s e b e tješila. Armiju, najzad, kaznili su n j e n i p r e t p o s t a v l j e n i k a k o za izbore od 28. m a j a 1848. t a k o i za izbore od m a r t a i a p r i l a 1850. Ali ovoga p u t a o n a je o d l u č n o r e k l a : »Treći p u t n a s revolucija neće prevariti«. Z a k o n od 31. m a j a 1850. b i o je c o u p d ' é t a t buržoazije.. Sve n j e n e d o t a d a š n j e p o b j e d e n a d revolucijom imale s u s a m o p r i v r e m e n k a r a k t e r . One bi bile d o v e d e n e u p i t a n j e č i m bi s a d a š n j a N a c i o n a l n a s k u p š t i n a siš.'a s p o z o r n i c e . O n e su zavisile od slučajnosti novih općih izbora, a islorija. i z b o r a o d 1848. n a o v a m o dokazivala j e n e o s p o r n o d a j e b u r ž o a z i j a gubila m o r a l n u vlast n a d n a r o d n i m m a s a m a " u istoj m j e r i u kojoj se razvijala n j e n a s t v a r n a vlast. Opće i z b o r n o p r a v o izjasnilo se 10. m a r t a d i r e k t n o p r o t i v vlasti b u r ž o a z i j e ; buržoazija j e odgovorila o d b a c i v a n j e m o p ć e g i z b o r n o g p r a v a . Z a k o n od 31. m a j a bio je, dakle, j e d n a od n u ž n o s t i k l a s n e b o r b e . S d r u g e s t r a n e , u s t a v je zahtijevao m i n i m u m o d 2 m i l i o n a glasova d a b i i z b o r p r e d s j e d n i k a r e p u b l i k e i m a o važnost. Ako n i j e d a n o d p r e d s j e d n i č k i h k a n d i d a t a n e b i d o b i o taj m i n i m u m , o n d a N a c i o n a l n a skup­ š t i n a i m a d a izabere p r e d s j e d n i k a i z m e đ u t r i k a n d i d a t a k o j i su dobili najveći b r o j glasova. U v r i j e m e k a d je u s t a v o t v o r n a S k u p š t i n a donijela taj z a k o n bilo je u glasačke s p i s k o v e u p i s a n o deset m i l i o n a b i r a č a . P o shvaćanju u s t a v o t v o r n e S k u p š t i n e bila je, dakle, dovoljna p e t i n a b i r a č a d a b i i z b o r p r e d s j e d n i k a i m a o važnost. Z a k o n o d 31. m a j a i z b r i s a o j e b a r 3 m i l i o n a glasova iz i z b o r n i h spiskova, s m a n j i o b r o j o n i h s b i r a č k i m p r a v o m na 7 miliona, a u s p r k o s t o m e za­ d r ž a o z a k o n s k i m i n i m u m od 2 m i l i o n a za izbor p r e d s j e d n i k a . O n je, dakle, p o v e ć a o z a k o n s k i m i n i m u m o d j e d n e p e t i n e n a gotovo j e d n u t r e ć i n u b i r a č k i h glasova, t j . o n j e u č i n i o sve da izbor p r e d s j e d n i k a iz r u k u n a r o d a p r o k r i j u m č a r i u r u k e N a c i o n a l n e s k u p š t i n e . T a k o j e izgledalo d a j e s t r a n k a r e d a i z b o r n i m z a k o n o m o d 31. m a j a d v o s t r u k o u č v r s t i l a svoju vlast: t i m e š t o je izbor N a c i o n a l n e s k u p š t i n e i i z b o r predsjednika republike prepustila konzervativnom dijelu društva.

63

V Borba između Nacionalne skupštine i Bonaparta po­ novo je izbila onog časa čim je bila prebrođena revolucio­ narna kriza i ukinuto opće izborno pravo. Ustav je Bonapartu odredio plaću od 600000 franaka. Jedva pola godine poslije svog stupanja na položaj predsjed­ nika uspio je on da tu sumu udvostruči. Odilon Baro izvo­ jevao je naime od ustavotvorne Skupštine godišnji dodatak od 600000 franaka za takozvane troškove reprezentacije. Po­ slije 13. juna Bonaparte je izražavao slične želje, ali ovog puta nije nailazio na odziv kod Baroa. Sada, poslije 31. maja, odmah je iskoristio povoljni trenutak i preko svojih ministara predložio Nacionalnoj skupštini civilnu listu od 3 miliona. Dugi avanturistički život skitnice razvio je u njemu najtananije pipke te je umio da napipa slabe trenutke u 'kojima je mogao da iznudi novaca od svojih buržuja. On je naprosto ucjenjivao. Nacionalna skupština bila je cskvrnula narodni suverenitet s njegovom pomoći i s nje­ govim znanjem. On je prijetio da će je za njenu krivicu potkazati narodnom sudu ako ona ne odriješi kesu i ako mu za njegovu šutnju ne plati tri miliona godišnje. Nacio­ nalna skupština bila je lišila prava glasa tri miliona Francuza On je za svalkog politički obespravljenog Francuza tra­ žio po jedan punovri jedan franak, tačno 3 miliona franaka. On, izabranik 6 imiliona, traži odštetu za glasove za koje su ga tobože naknadno prevarili. Komisija Nacionalne skupštine odbila je nasrtljivca. Bonapartistička štampa je prijetila. Da li je Naoionalna skupština mogla da kida s predsjednikom republike u trenutku kad je principijelno i konačno preki­ nula s masom nacije? Ona je doduše odbacila godišnju civilnu listu, ali je odobrila jednokratni novčani dodatak od 2160000 franaka. Tako je ispoljila dvostruku slabost: što je odobrila novac i što je ujedno svojom ljutnjom pokazala da novac odobrava samo protiv svoje volje. Vidjećemo kas­ nije zašto je Bonapartu novac bio potreban. Poslije tog neugodnog epiloga, koji je u stopu pratio ukidanje općeg prava glasa i u kome je Bonaparte svoje ponizno držanje za vrijeme martovske i aprilske krize zamijenio izazivačkom drskošću prema uzurpatorskom parlamentu, Nacionalna skup-

64

ština je odložila svoje zasjedanje na tri mjeseca, od 11. augusta do 11. novembra. Umjesto sebe ostavila je stalnu komisiju od 18 članova u kojoj nije bilo bonapartista, ali je bilo nekoliko umjerenih republikanaca. U stalnoj komisiji od godine 1849. bilo je samo ljudi iz stranke reda i bona­ partista. Ali tada je stranka reda sebe proglasila u pcrmanenciji protiv revolucije. Ovoga puta je parlamentarna repu­ blika sebe proglasila u permanenoiji protiv predsjednika. Poslije zakona od 31. maja stranci reda stajao je nasuprot samo još ovaj suparnik. Kad se Nacionalna skupština u novembru 1850. ponovo sastala, izgledalo je da je namjesto njenih dosadašnjih sitničarskih čarkanja s predsjednikom postala neizbježna velika bezobzirna borba,' borba obiju sila na život i smrt. Kao godine 1849, tako se stranka reda i za vrijeme sadašnjih parlamentarnih ferija raspala na svoje pojedine frakcije; svaka od njih bila je zauzeta svojim vlastitim restauracionim intrigama, koje su smrću Luja Filipa dobile nov materijal. Legitimistički kralj Anri V čak je imenovao formalnu vladu, koja je zasjedala u Parizu i u kojoj je bilo članova stalne komisije. Bonaparte je, dakle, sa svoje strane imao pravo da obilazi francuske departmane i da, već prema raspoloženju grada koji bi usrećio svojim prisus­ tvom, čas skrivenije čas otvorenije izbrbljava svoje vlastite planove o restauraciji i vrbuje glasove za sebe. Na tim po­ hodima, koje su veliki službeni »Moniteur« i mali privatni Bonapartini moniteri naravno morali slaviti kao trijumfalne pohode, njega je stalno pratila bratija iz Društva od 10. decembra. To društvo nastalo je godine 1849. Pod izlikom da se osniva" dobrotvorno društvo, pariški lumpenproletarijat je organiziran u tajne sekcije, svaku sekciju je vodio jedan od bonapartističkih agenata, a na čelu svega bio je bonapartistički general. Pored oronulih razvratnika sa sumnjivim sredstvima egzistencije i sumnjivog porijekla, pored propalih i pustolovnih otpadaka buržoazije bilo je tu skitnica, bivših vojnika, otpuštenih osuđenika, odbjeglih ro­ bijaša, lupeža pehlivana, lazarona, džepara, mađioničara, koc­ kara, makroa, vlasnika javnih kuća, nosača, piskarala, verglaša, prnjara, oštrača, kotlokrpa, prosjaka, ukratko — sva ona neodređena, raspuštena, tamo-amo bacana masa koju 5 Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

65

F r a n c u z i zovu la b o h è m e ; s o v i m sebi s r o d n i m e l e m e n t o m B o n a p a r t e je sastavio j e z g r u D r u š t v a od 10. d e c e m b r a . »Dob r o t v o r n o društvo« — u t o l i k o u k o l i k o su svi članovi, p o p u t . B o n a p a r t a , osjećali p o t r e b u d a čine sebi d o b r a n a r a č u n r a d n o g n a r o d a . Taj B o n a p a r t e koji z a u z i m a m j e s t o sefa lumpenproletarijata, koji j e d i n o ovdje u m a s o v n o m obliku nalazi i n t e r e s e ikoji su i njegovi lični, koji u t o m šljamu, o t p a t k u , ološu svih klasa vidi j e d i n u 'klasu na k o j u se bezuvjetno može osloniti, to je pravi Bonaparte, B o n a p a r t e s a n s p h r a s e . 5 6 P r e p r e d e n i s t a r i r a z v r a t n i k , o n istorijski život n a r o d a i njihove istorijske d o g a đ a j e shvaća k a o k o m e d i j u u n a j o r d i n a r n i j e m smislu, 'kao m a s k a r a d u u _ k o j o j svečani k o s t i m i , riječi i poze služe s a m o 'kao m a s k a za n a j b j e d n i j e niskosti. T a k o j e p r i njegovom p o h o d u n a S t r a s b u r 5 7 j e d a n * d r e s i r a n i švicarski k r a g u j p r e d s t a v l j a o n a p o l e o n o v s k o g o r l a . Za svoj u p a d u B u l o n j u s t r p a o je u f r a n c u s k u u n i f o r m u n e k o l i k o l o n d o n s k i h lakeja. Oni su p r e d s t a v l j a l i a r m i j u . U s v o m D r u š t v u o d 10. d e c e m b r a o k u p l j a d e s e t h i l j a d a vuci­ b a t i n a koji t r e b a d a p r e d s t a v l j a j u n a r o d , ikao m a j s t o r T k a e lava. 5 8 U t r e n u t k u u 'kome b u r ž o a z i j a s a m a igra n a j s a v r š e n i j u k o m e d i j u , ali n a najozbiljniji n a č i n koji s e m o ž e zamisliti, ne ogrešujući se ni o jedan od pedantnih propisa francuske d r a m s k e etikete, 5 9 s a m a u p o l a p r e v a r e n a , u p o l a u v j e r e n a u d o s t o j a n s t v e n o s t svoje vlastite i s t o r i j s k e uloge, — u taikvom 56 — bez uljepšavanja. Red. 57 Riječ je o pokušajima Luja Bonaparta da se vrijeme julske monarhije vojnim pučevima izvrši državni udar. 30. oktobra 1836. uspjelo mu je da s pomoću nekoliko bonapartistički nastrojenih oficira mobilizira dva artiljerijska puka gar­ nizona u Štrasburu. Pobunjenici su poslije dva sata bili razo­ ružani, Luj Bonaparte uhapšen i protjeran u Ameriku. 6. augusta 1S40. on se, koristeći se izvjesnim oživljavanjem bonapartističkih raspoloženja u Francuskoj, sa jednom klikom zavjerenika iskr­ cao u Bulonju i pokušao da pobuni trupe tamošnjeg garnizona. I taj pokušaj završio je potpunim fijaskom. Luj Bonaparte bio je osuđen na doživotni gubitak slobode, ali je 1846. pobjegao u Englesku. Red. 58 — u Šekspirovoj komediji »San ljetne noći«. Red. 59 Pedantni propisi francuske dramske etikete zahtijevali su da se d r a m a — slično državnom u d a r u od 2. decembra 1851 — ograniči na jednu radnju koja se odigrava u jednom danu i na jednom mjestu. Red.

66

t r e n u t k u m o r a o j e p o b i j e d i t i p u s t o l o v k o j i j e k o m e d i j u sa­ s v i m p r o s t o u z i m a o tkao k o m e d i j u . T e k k a d j e u k l o n i o s v o g d o s t o j a n s t v e n o g p r o t i v n i k a , t e k '(kad o n s a m u z i m a svoju c a r s k u u l o g u ozbiljno i vjeruje da s n a p o l e o n o v s k o m m a s k o m predstavlja pravog Napoleona, t e k t a d a on , postaje žrtva svog vlastitog p o g l e d a na svijet, p o s t a j e ozbiljni l a k r d i j a š 'koji više ne s m a t r a svjetsku i s t o r i j u za /komediju, nego svoju k o m e d i j u z a svjetsku i s t o r i j u . š t o s u za. socijalističke r a d ­ n i k e bile n a c i o n a l n e r a d i o n i c e , z a b u r ž o a s k e r e p u b l i k a n c e m o b i l n a g a r d a , ito je za B o n a p a r t a bilo d r u š t v o od 10. decembra, za njega karakteristična stranačka borbena snaga. N a njegovim p u t o v a n j i m a m o r a l i s u o d r e d i t o g a D r u š t v a , s m j e š t e n i u vlaku, i m p r o v i z i r a t i p u b l i k u za njega, p r i k a z i v a t i n a r o d n o oduševljenje, u r l a t i : Vive l ' E m p e r e u r ! , 6 0 n a p a d a t i i p r e m l a ć i v a t i r e p u b l i k a n c e , .razumije se p o d z a š t i t o m poli­ cije. K a d se v r a ć a o u Pariz, o n i su m o r a l i činiti a v a n g a r d u , s p r e č a v a t i k o n t r a d e m o n s t r a c i j e ili ih r a s t j e r i v a t i . D r u š t v o o d 10. d e c e m b r a p r i p a d a l o j e n j e m u , o n o j e b i l o njegovo djelo, njegova n a j vlastiti j a z a m i s a o , š t o o n sebi i n a č e pri­ svaja, d a j e m u s i l a o k o l n o s t i , š t o o n i n a č e č i n i , — č i n e o k o l n o s t i z a n j e g a ili s e p a k o n zadovoljava d a k o p i r a d j e l a d r u g i h ; ali B o n a p a r t e s oficijelnim f r a z a m a o r e d u , religiji, p o r o d i c i , vlasništvu, j a v n o p r e d g r a đ a n i m a , a s t a j n i m d r u š ­ t v o m Šufterlea d Špigelberga/ 1 d r u š t v o m n e r e d a , p r o s t i t u c i j e i 'krađe iza sebe — to je B o n a p a r t e s a m ikao o r i g i n a l n i a u t o r , a istorija' D r u š t v a od .10. d e c e m b r a je njegova i s t o r i j a . Do­ godio s e 'izuzetan s l u č a j d a s u o d d e c e m b r i s t a izvukli b a t i n e i n e k i n a r o d n i p r e d s t a v n i c i koji s u p r i p a d a l i s t r a n c i r e d a . I ine. s a m o t o . Policijski k o m e s a r J o n , k o j i je b i o d o d i j e l j e n N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i i .kojemu je bilo stavljeno u d u ž n o s t d a b d i n a d n j e n o m s i g u r n o š ć u , 'dostavio j e s t a l n o j komisiji, p o v o d o m i s k a z a n e k o g Alea, d a j e j e d n a s e k c i j a d e c e m ­ b r i s t a o d l u č i l a ' da se u b i j u g e n e r a l š a n g a r n i j e i D i p e n , predsjednik Nacionalne skupštine, i da je već odredila osobe k o j e ć e t o u b i s t v o izvršiti. Može s e zamisliti u ž a s g o s p o d i n a D i p e n a . P a r l a m e n t a r n a a n k e t a o D r u š t v u od 10. d e c e m b r a , t j . razgolićavanje B o n a p a r t o v o g t a j n o g svijeta, izgledalo j e «o — Živio Car! Red. 61 Schufterle i Spiegelberg — lica iz Šilerove d r a m e »Raz­ bojnici«, lopovi i ubojice bez ikakvih moralnih skrupula. Red. 5*

67

n e m i n o v n o . P r e d s a m s a s t a n a k N a c i o n a l n e s k u p š t i n e Bona­ p a r t e j e o p r e z n o r a s p u s t i o svoje D r u š t v o , r a z u m i j e s e s a m o n a p a p i r u , j e r j o š k r a j e m 1851. policijski p r e f e k t Karlije u z a l u d j e p o k u š a v a o , u i s c r p n o m m e m o r a n d u m u , d a g a skloni n a s t v a r n o razjurivanje d e c e m b r i s t a . D r u š t v o o d 10. d e c e m b r a i m a l o j e d a o s t a n e p r i v a t n a B o n a p a r t o v a a r m i j a sve d o t l e d o k m u n e p o đ e z a r u k o m da d r ž a v u p r e t v o r i u j e d n o D r u š t v o od 10. d e c e m b r a . Bona­ p a r t e j e prvi p o k u š a j u t o m p r a v c u u č i n i o u s k o r o poslije o d l a g a n j a z a s j e d a n j a N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , i to n o v c e m koji j e o d nje i z n u d i o . K a o fatalist 'vjerovao j e d a p o s t o j e izvjesne više sile k o j i m a čovjek, a n a r o č i t o vojnik, ine m o ž e da odoli. TJ te više sile u b r a j a o je u p r v o m r e d u c i g a r u i š a m p a n j a c , h l a d n u p i l e t i n u i k o b a s i c u isa č e š n j a k o m . Stoga on u o d a j a m a Elizejske p a l a č e č a š ć a v a n a j p r i j e oficire i p o d o f i c i r e c i g a r o m i š a m p a n j c e m , h l a d n o m p i l e t i n o m i ko­ b a s i c o m s a č e š n j a k o m . 3 . o k t o b r a o n p o n a v l j a taj m a n e v a r s t r u p a m a p r i l i k o m revije t r u p a u Sen-Moru, a 10. o k t o b r a isti m a n e v a r u j o š većim r a z m j e r i m a p r i l i k o m velike a r m i j ­ s k e s m o t r e u S a t o r i j u . S t r i c se s j e ć a o A l e k s a n d r o v i h p o h o d a u Aziji, sinovac p a k o s v a j a č k i h p o h o d a B a k o v i h u istoj ze­ m l j i . A l e k s a n d a r je, d o d u š e , b i o p o l u b o g , ali B a k o j e b i o bog, i uz to bog-zaštitnik D r u š t v a od 10. d e c e m b r a . Poslije revije t r u p a o d 3 . o k t o b r a s t a l n a k o m i s i j a j e p o z v a l a ona o d g o v o r n o s t m i n i s t r a vojslke d ' O t p u l a . On je obe­ ć a o d a s e t a k v e p o v r e d e d i s c i p l i n e n e ć e ponoviti. P o z n a t o je 'kako je B o n a p a r t e 10. o k t o b r a o d r ž a o d ' O t p u l o v u riječ. P r i l i k o m o b j e s m o t r e ' k o m a n d o v a o j e Š a n g a r n i j e , 'kao vrhov­ ni z a p o v j e d n i k vojske u P a r i z u . O n , b u d u ć i u j e d n o č l a n s t a l n e komisije, šef N a c i o n a l n e g a r d e , »spasilac« od 29. j a n u a r a i 13. j u n a , »bedem d r u š t v a « , ikandidat s t r a n k e r e d a za p r e d ­ sjednika, n a s l u ć i v a n i M o n k d v i j u m o n a r h i j a , — o n n i k a d d o t l e nije p r i z n a v a o d a j e p o d r e đ e n m i n i s t r u vojske, uvijek je o t v o r e n o ismijavao r e p u b l i k a n s k i u s t a v , a B o n a p a r t a pro­ gonio j e d n o m d v o s m i s l e n o o t m j e n o m p r o t e k c i j o n i . S a d s e on živo zalagao za d i s c i p l i n u p r o t i v m i n i s t r a v o j s k e i za u s t a v p r o t i v B o n a p a r t a . Dok j e 10. o k t o b r a j e d a n d i o k o n j i c e klicao: »Vive N a p o l é o n ! Vivent l e s saucissons!« 6 2 š a n g a r n i j e

j e u d e s i o d a b a r pješadija, k o j a j e s t u p a l a p o d k o m a n d o m njegovog prijatelja iNejmejea, p r o d e f i l i r a s l e d e n o m š u t n j o m . Ž a k a z n u , m i n i s t a r vojske j e n a t r a ž e n j e B o n a p a r t o v o smije­ nio g e n e r a l a N e j m e j e a s njegova p o l o ž a j a u Parizu, t o b o ž z a t o da bi ga p o s t a v i o za ( k o m a n d a n t a 14. i 15. divizije. N e j m e j e je odbio tu promjenu položaja i m o r a o je stoga dati ostavku. Š a n g a r n i j e je sa svoje s t r a n e 2. n o v e m b r a o b j a v i o 'dnevnu zapovijest u kojoj j e t r u p a m a p o d o r u ž j e m z a b r a n i o m a k a k v e p o l i t i č k e uzvike i d e m o n s t r a c i j e . Elizejski listovi 6 3 n a p a l i s u š a n g a r n i j e a , listovi s t r a n k e r e d a B o n a p a r t a ; s t a l n a k o m i s i j a o d r ž a l a j e niz t a j n i h sjednica n a k o j i m a j e više p u t a p r e d l a g a n o da se objavi kako- je o t a d ž b i n a u o p a s n o s t i ; v o j s k a j e izgledala p o d i j e l j e n a n a d v a neprijateljs-ka t a b o r a sa dva n e p r i j a t e l j s k a g e n e r a l š t a b a , j e d n i m u Elizejskoj pa­ lači gdje je p r e b i v a o B o n a p a r t e , d r u g i m u T i l j e r i j a m a gdje je b i o š a n g a r n i j e . T r e b a l o (je, talko je izgledalo, s a m o d a s e s a s t a n e N a c i o n a l n a S k u p š t i n a p a d a o d j e k n e sig­ nal za borbu. Francuska publika sudila je o ovim trvenjima i z m e đ u B o n a p a r t a i š a n g a r n i j e a k a o o n a j engleski ž u r n a l i s t koji i h j e o k a r a k t e r i z i r a o sljedećim r i j e č i m a : »Političke služavke F r a n c u s k e m e t u s t a r o m m e t l o m uža­ r e n u l a v u revolucije i r a d e ć i svoj p o s a o s i k ć u j e d n a n a drugu«. U m e đ u v r e m e n u se B o n a p a r t e p o ž u r i o da u k l o n i s polo­ žaja m i n i s t r a v o j s k e d ' O t p u l a , d a g a n a v r a t n a n o s o t p r e m i u Alžir i da na njegovo m j e s t o za m i n i s t r a v o j s k e i m e n u j e g e n e r a l a s r a m a . 12. n o v e m b r a u p u t i o j e N a c i o n a l n o j skup­ štini p o s l a n i c u s a m e r i k a n s k o m o p š i r n o š ć u , p r e t r p a n u poje­ dinostima; poslanica je mirisala na red, odavala žudnju za i z m i r e n j e m , bila ustavno-rezignirana, govorila o s v e m u i sva­ čemu samo ne o questions brûlantes dana. Kao uzgred p r i m i j e t i o j e da, p r e m a i z r i č i t i m o d r e d b a m a u s t a v a , o a r m i j i o d l u č u j e p r e d s j e d n i k s a m . Poslanica s e završavala sljedećim r i j e č i m a svečanog u v j e r a v a n j a : 64

»Francuska zahtijeva zakletvom, ja ću ostati odredila... š t o se mene i samo njemu dugujem 63

62

68

— »živio Napoléon! Živjele kobasice!« Red.

64

prije svega ostalog mir... Ali, vezan u uskim granicama koje mi je ona tiče, pošto sam izabran od n a r o d a za svoju moć, ja ću se uvijek poko-

— Jelisejski listovi — listovi bonapartističkog pravca. Red. — gorućim pitanjima. Red.

69

ravati njegovoj zakonito izraženoj volji. Ako vi na ovom za­ sjedanju odlučite da se izvrši revizija ustava, onda će ustavo­ tvorna Skupština odrediti položaj izvršne vlasti. Ako ne, onda će narod 1852. svečano objaviti svoju odluku. Ali ma kakva bila rješenja budućnosti, dajte da dođemo do sporazuma, kako o sudbini jednog velikog naroda nikad ne bi odlučivale strasti, iznenađenje ili s i l a . . . To što prije svega privlači moju pažnju nije pitanje ko će 1852. upravljati Francuskom, nego kako ću vrijeme koje mi stoji na raspolaganju upotrije­ biti, tako da prelazni period prođe bez nemira i smutnji. Ja sam pred vama iskreno otvorio svoje srce, vi ćete na moju otvorenost odgovoriti svojim povjerenjem, na moje stremlje­ nje za dobrim — svojom saradnjom, a bog će učiniti ostalo.« Čestiti, l i c e m j e r n o u m j e r e n i , k r e p o s n o b a n a l n i jezik b u r ž o ­ azije o t k r i v a svoj n a j d u b l j i s m i s a o u u s t i m a a u t o k r a t a d r u š t ­ va od 10. d e c e m b r a i p i k n i k - j u n a k a od Sen-Mora i S a t o r i j a . Burggrafi s t r a n k e r e d a . n i s u ni j e d n o g t r e n u t k a bili u z a b l u d i o. t o m e (koliko .povjerenja zaslužuje taj izliv s r c a . U p i t a n j u zakletve o n i su bili o d a v n a blazirani, m e đ u n j i m a je bilo v e t e r a n a , v i r t u o z a političkog krivokletstva, a nije im u m a k l o ni o n o m j e s t o o a r m i j i . Primijetili su s negodova­ n j e m 'da je, u o p š i r n o m n a b r a j a n j u n e d a v n o o b n a r o d o v a n i h z a k o n a , p o s l a n i c a s i z v j e š t a č e n o m š u t n j o m p r e š l a p r e k o naj­ važnijeg z a k o n a , i z b o r n o g z a k o n a , i da je, za slučaj da ne d o đ e do revizije ustava, izbor p r e d s j e d n i k a 1852. ostavila n a r o d u . I z b o r n i z a k o n b i o j e olovna kugla n a n o g a m a s t r a n k e r e d a k o j a ju je s p r e č a v a l a u h o d u , a p o g o t o v u u j u r i š a n j u ! Uz to je B o n a p a r t e s l u ž b e n i m r a s p u š t a n j e m D r u š t v a od 10. d e c e m b r a i o t p u š t a n j e m m i n i s t r a vojske d ' O t p u l a svojom r u k o m žrtvovao g r e š n e j a r c e n a o l t a r u d o m o v i n e . O n j e o t u p i o o š t r i c u očekivanog s u k o b a . Najzad s e s a m a s t r a n k a r e d a t r u d i l a da brižljivo izbjegne, ublaži, z a t a š k a svaki od­ l u č a n s u k o b s i z v r š n o m v l a š ć u . Iz s t r a h a da ne izgubi o n o š t o je izvojevala u b o r b i s .revolucijom, o n a je plodove t i h zavojevanja p r e p u s t i l a svom s u p a r n i k u . » F r a n c u s k a t r a ž i p r i j e svega ostalog mir.« T a k o j e o d f e b r u a r a 6 5 s t r a n k a r e d a do^ vikivala revoluciji, t a k o j e B o n a p a r t o v a p o s l a n i c a dovikivala s t r a n c i r e d a . » F r a n c u s k a t r a ž i p r i j e svega mir.« B o n a p a r t e j e p o d u z i m a o r a d n j e k o j e s u ciljale n a u z u r p a c i j u , ali stran­ k a r e d a j e n a r u š a v a l a »mir« a k o j e dizala g a l a m u z b o g t i h

r a d n j a i a k o ih je t u m a č i l a h i p o h o r i d r i č n o . S a t o r i j s k e ikoba sice šutjele su k a o zalivene a k o o n j i m a nije n i k o govorio. » F r a n c u s k a traži iprije svega m i r « . T a k o i s t o je i B o n a p a r t e t r a ž i o da ga o s t a v e da m i r n o čini svoje, a p a r l a m e n t a r n a s t r a n k a bila j e u k o č e n a o d d v o s t r u k o g s t r a h a : o d s t r a h a d a p o n o v o ne izazove r e v o l u c i o n a r n e n e m i r e i od s t r a h a da sa­ ma u o č i m a svoje vlastite k l a s e , u o č i m a buržoazije, ne i s p a d n e k a o izazivač n e m i r a . K a k o j e d a k l e F r a n c u s k a p r i j e svega o s t a l o g zahtijevala m i r , s t r a n k a r e d a se nije u s u đ i v a l a , p o š t o je B o n a p a r t e u svojoj p o s l a n i c i r e k a o »mir«, da odgo­ vori »rat«. P u b l i k a k o j a s e n a d a l a velikim s k a n d a l i m a p r i o t v a r a n j u N a c i o n a l n e s k u p š t i n e p r e v a r i l a se u svojim očeki­ v a n j i m a . P o s l a n i k e opozicije, koji su zahtijevali da se i z n e s u p r o t o k o l i s t a l n e k o m i s i j e o o k t o b a r s k i m d o g a đ a j i m a , nad­ glasala j e većina. Bježalo s e p r i n c i p i j e l n o o d svake d e b a t e k o j a bi m o g l a u z b u d i t i . R a d Nacionallne s k u p š t i n e za v r i j e m e n o v e m b r a i d e c e m b r a 1850. nije p o b u đ i v a o i n t e r e s i r a n j e . N a j z a d je, k r a j e m d e c e m b r a , p o č e o gerilski r a t z a poje­ d i n e p r e r o g a t i v e p a r l a m e n t a . O t k a k o j e buržoazija ukida­ n j e m općeg i z b o r n o g p r a v a za izvjesno v r i j e m e s k i n u l a s d n e v n o g r e d a k l a s n u b o r b u , p o k r e t se rasiplinjavao u s i t n i m šikanama o k o prerogativa obiju vlasti. Protiv Mogena, j e d n o g od' n a r o d n i h ' p o s l a n i k a , bila j e i z r e č e n a s u d s k a p r e s u d a zbog d u g o v a . N a p i t a n j e p r e d s j e d ­ n i k a suda, m i n i s t a r p r a v d e R u e izjavio j e d a s e bez daljega i m a izdati n a l o g o h a p š e n j u d u ž n i k a . Mogen je, d a k l e , b a č e n u z a t v o r za d u ž n i k e . 'Nacionalna s k u p š t i n a je p l a n u l a k a d je saznala za taj a t e n t a t . O n a je me s a m o n a r e d i l a da se Mo­ gen s m j e s t a p u s t i n a s l o b o d u n e g o j c u d e s i l a d a g a j o š i s t e večeri n j e n činovnik silom izvede dz Klišija. Ali da bi i p a k p o t v r d i l a svoju vjeru u svetinju p r i v a t n o g vlasništva i sa z a d n j o m n a m j e r o m d a z a slučaj n u ž d e otvori azil z a o n e m o n t a n j a r e k o j i b i postali n e p o ć u d n i , izjavila j e d a j e h a p š e n j e n a r o d n i h p o s l a n i k a zbog d u g o v a d o p u š t e n o t e k p o š t o s e z a t o d o b i j e njen p r i s t a n a k . Zaboravila j e d o n i j e t i d e k r e t da se i p r e d s j e d n i k m o ž e u h a p s i t i zbog d u g o v a . O n a j e u n i š t i l a posljednji privid n e p o v r e d i v o s t i k o j i j e okruž a v a o članove n j e n a vlastitog tijela. S j e ć a m o s e d à j e policijski k o m e s a r Jon, na osnovu iskaza n e k o g Alea, o p t u ž i o j e d n u s e k c i j u d e c e m b r i s t a z a

« — 1848. Red.

70

71

i i a m j e r a v a n o u b i s t v o D i p e n a i š a n g a r n i j e a . K v e s t o r i su u vezi s t i m o d m a h n a p r v o j s j e d n i c i p r e d l o ž i l i d a s e f o r m i r a v l a s t i t a p a r l a m e n t a r n a policija, .plaćena i z p r i v a t n o g b u d ž e t a N a c i o n a l n e s k u p š t i n e i p o t p u n o nezavisna o d policijskog prefekta. Ministar u n u t r a š n j i h poslova Baroš protestirao je p r o t i v ovog z a k o r a č i v a n j a u njegov r e s o r . Na to je sklopljen b i j e d a n k o m p r o m i s , p o ikome ć e s e policijski k o m e s a r skup­ štine, d o d u š e , p l a ć a t i iz n j e n o g p r i v a t n o g - b u d ž e t a , a postavljaće ga i o t p u š t a t i injeni ikvestori, ali p o s l i j e p r e t h o d n o g s p o r a z u m a s m i n i s t r o m u n u t r a š n j i h poslova. U m e đ u v r e m e n u j e v l a d a (predala Alea s u d u , i t u j e b i l o l a k o d a s e njegov iskaz p r i k a ž e k a o mistifikaoija i da še iz u s t a j a v n o g t u ž i o c a b a c i s m i j e š n a svjetlost n a D i p e n a , š a n g a r n i j e a , J o n a i cijelu N a c i o n a l n u s k u p š t i n u . S a d a , 29. d e c e m b r a , m i n i s t a r B a r o š p i š e D i p e n u p i s m o u k o m zahtijeva d a s e J o n o t p u s t i . B i r o N a c i o n a l n e s k u p š t i n e o d l u č u j e d a J o n o s t a n e n a s v o m polo­ žaju; ali N a c i o n a l n a s k u p š t i n a , u p l a š e n a svojim n a s i l n i m p o s t u p k o m u s t v a r i M o g e n a i n a v i k n u t a da od i z v r š n e vlasti, k o j o j se odvažila da z a d a u d a r a c , p r i m i dva u z a m j e n u , ne s a n k c i o n i r a >tu o d l u k u ; O n a o t p u š t a J o n a , za n a g r a d u š t o je r e v n o s n o služio, i lišava sebe j e d n e p a r l a m e n t a r n e p r e r o g a t i v e •neophodne p r o t i v čovjeka koji n e o d l u č u j e n o ć u d a b i d a n j u izvršavao, n e g o d a n j u o d l u č u j e a n o ć u izvršava. Vidjeli s m o .kako j e N a c i o n a l n a s k u p š t i n a z a v r i j e m e m j e s e c a n o v e m b r a i d e c e m b r a , 'kad je i m a l a k r u p n i h , uvjer­ ljivih p o v o d a , izbjegavala, suzbijala b o r b u i i z v r š n o m v l a š ć u . Sad vidimo k a k o je o n a prisiljena da je primi povodom s a s v i m t r i č a v i h slučajeva. . U stvari M o g e n a o n a o d o b r a v a •u p r i n c i p u h a p š e n j e n a r o d n i h p r e d s t a v n i k a z b o g d u g o v a , ali sebi z a d r ž a v a p r a v o d a g a p r i m j e n j u j e s a m o n a o n e pred­ s t a v n i k e ikoji n j o j n i s u po volji i gloži se s m i n i s t r o m p r a v d e o k o t o g i n f a m n o g privilegija. M j e s t o d a i s k o r i s t i n a v o d n i p l a n o u b i s t v u da bi p o v e l a a n k e t u o D r u š t v u od 10. d e c e m b r a i definitivno razgolitila B o n a p a r t a (pred F r a n c u s k o m i Evro­ p o m , p r i k a z u j u ć i g a u n j e g o v o m p r a v o m liku k a o glavu pariškog lumpenproletarijata, ona dopušta da sukob spadne n a t a č k u n a kojoj j e i z m e đ u n j e i m i n i s t r a u n u t r a š n j i h p o s l o v a u p i t a n j u j o š s a m o to u čiju ' k o m p e t e n c i j u s p a d a postavlja­ n j e i o t p u š t a n j e j e d n o g policijskog k o m e s a r a . V i d i m o , da­ kle, d a j e s t r a n k a r e d a z a v r i j e m e cijelog o v o g p e r i o d a , usljed

72

svoga d v o s m i s l e n o g .položaja p r i s i l j e n a da svoju b o r b u s i z v r š n o m vlašću t r a t i i r a z b i j a u t r i č a v e svađe o k o m p e t e n ­ ciji, u šikane, c j e p i d l a č e n j a i r a s p r e o k o r a z g r a n i č e n j a vla­ sti, d da p r a z n a p i t a n j a f o r m e čini s a d r ž a j e m svoje djelat^ nosti. Ona se ne usuđuje da primi b o r b u u trenutku k a d Ova i m a p r i n c i p i j e l n o značenje, k a d se izvršna vlast s t v a r n o k o m p r o m i t i r a l a i kad bi stvar Nacionalne skupštine bila s t v a r nacije. O n a b i t i m e n a c i j i izdala zapovijest z a p o k r e t , a o n a se n i č e g a ne boji više n e g o t o g a da se nacija ne p o k r e n e . Stoga o n a u t a k v i m p r i l i k a m a o d b i j a p r i j e d l o g e M o n t a n j e i prelazi n a d n e v n i r e d . P o š t o j e s p o r n o p i t a n j e tako u svojim velikim dimenzijama napušteno, izvršna vlast m i r n o o č e k u j e t r e n u t a k ikad ć e g a m o ć i p o n o v o p r i h v a t i t i p o v o d o m n e k i h b e z n a č a j n i h sitnica, k a d ć e o n o p r e d s t a v l j a t i t a k o r e ć i s a m o j o š l o k a l n i i n t e r e s p a r l a m e n t a . O n d a ć e izbiti s u s p r e z a n i bijes s t r a n k e r e d a , o n d a će- o n a z d e r a t i zavjesu s kulisa, o p t u ž i v a t i p r e d s j e d n i k a , izjavljivati da je r e p u b l i k a u o p a s n o s t i , ali o n d a se i n j e n p a t o s javlja 'kao b e s m i s l e n , a p o v o d z a b o r b u 'kao l i c e m j e r a n izgovor ili k a o n e š t o z a Šta se u o p ć e .ne vrijedi b o r i t i . B u r a u p a r l a m e n t u p o s t a j e b u r a u čaši v o d e , b o r b a p o s t a j e i n t r i g a , s u k o b — s k a n d a l . D d k s e 'revolucionarne k l a s e z l u r a d o n a s l a đ u j u p o n i ž e n j e m N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , j e r s e o n e i s t o toliko o d u š e v l j a v a j u z a n j e n e p a r l a m e n t a r n e p r e r o g a t i v e k o l i k o t a s k u p š t i n a .za d r u š t v e n e s l o b o d e , d o t l e b u r ž o a z i j a izvan p a r l a m e n t a n e shvaća k a k o buržoazija u p a r l a m e n t u može da trati svoje v r i j e m e u tako, t r i č a v i m s v a đ a m a i da d o v o d i m i r u o p a s n o s t zbog Bekog b i j e d n o g r i v a l s t v a s p r e d s j e d n i k o m . N j u z b u n j u j e s t r a t e g i j a k o j a s k l a p a m i r u t r e n u t k u k a d a cijeli svijf t oče­ k u j e b i t k e , a n a p a d a u t r e n u t k u k a d cijeli svijet vjeruje da j e sklopljen m i r . 20. d e c e m b r a p o d n i o j e P a s k a l D i p r a m i n i s t r u u n u t r a š ­ n j i h p o s l o v a i n t e r p e l a c i j u o lutriji z l a t n i h p o l u g a . Ta l u t r i j a b i l a j e »kći i z Elizeja«, 6 6 n j u j e d o n i o n a svijet B o n a p a r t e sa svojim v j e r n i m a , a policijski p r e f e k t K a r l i j e ju je s t a v i o p o d svoju s l u ž b e n u z a š t i t u i a k o f r a n c u s k i z a k o n z a b r a n j u j e s v e lutrije, i z u z i m a j u ć i o n e u d o b r o t v o r n e s v r h e . S e d a m 66 »Kći iz Jeliseja« — riječi iZ.Šilerove ode »An die Freunde« (»Prijateljima«) kojima se ovdje aludira na Jelisej (Elysée), rezi­ denciju Luja Bonaparta. Red.

73

m i l i o n a srećaka, po f r a n a k svaka, a p r i h o d t o b o ž e n a m i j e n j e n t o m e da se pariške skitnice prebace U'Kaliforniju. S jedne s i r a n e j e t r e b a l o d a zlatni snovi p o t i s n u socijalističke snove p a r i š k o g p r o l e t a r i j a t a , a p r i m a m l j i v i izgled na glavni zgo­ d i t a k d o k t r i n a r n o p r a v o n a r a d . P a r i š k i r a d n i c i nisu, razu­ m i j e se, u sjaju kalifornijskih z l a t n i h p o l u g a p r e p o z n a l i n e u g l e d n e f r a n k e ikoje su im izvlačili iz d ž e p a . Ali u osnovi j e t u bila p o s r i j e d i p r o s t a p r e v a r a . S k i t n i c e k o j e s u htjele da o t v o r e Ikalifornijske zlatne r u d n i k e ne m i č u ć i se iz P a r i z a bili s u s a m B o n a p a r t e i njegova p r e z a d u ž e n a b r a t i j a . O n a t r i m i l i o n a k o j a j e N a c i o n a l n a slkupština bila o d o b r i l a bila s u s t r a ć e n a , ikasa se m o r a l a na ovaj ili onaj n a č i n o p e t p o p u n i t i . U z a l ù d j e B o n a p a r t e z a p o d i z a n j e takozvanih cités o u v r i è r e s o t v o r i o u p i s i v a n j e n a r o d n o g zajma, na čijem čelu je, sa z n a t n o m s u m o m f i g u r i r a o o n s a m . B e z d u š n i b u r ž u j i čekali su nepovjerljivo da on svoju d i o n i c u i u p l a t i , a p o š t o on to, n a r a v n o , nije učinio, š p e k u l a c i j a s a socijalističkim k u l a m a u z r a k u p a l â je n a p r o s t o u v o d u . Z l a t n e poluge bdije su palile. B o n a p a r t e i d r u g o v i n i s u se zadovoljili t i m e da s t r p a j u u svoj d ž e p j e d a n dio čistog p r i h o d a ; o n i su fabricirali laž­ n e srećke, izdavali n a isti. b r o j d e s e t , p e t n a e s t d o d v a d e s e t s r e ć a k a , vršili finansijsku" o p e r a c i j u u d u h u D r u š t v a od 10. d e c e m b r a ! T u N a c i o n a l n a s k u p š t i n a nije i m a l a p r e m a sebi fiktivnog p r e d s j e d n i k a r e p u b l i k e , n e g o B o n ' a p a r t a o d k r v i i m e s a . Tu je m o g l a da ga u h v a t i na djelu u s u k o b u ne sa u s t a v o m , n e g o sa Code p e n a l o m . 6 8 A š t o je p r e k o D i p r a b v e i n t e r p e l a c i j e p r e š l a n a d n e v n i red, n i j e bilo s a m o z a t o što j e Z i r a r d e h o v prijedlog d a S k u p š t i n a izjavi k a k o j e »satisfiat« 6 9 p o d s j e t i o s t r a n k u r e d a n a n j e n u s i s t e m a t s k u k o r u p ­ ciju. Buržoa, a prije svega b u r ž o a k o j i se n a d u o do držav­ nika, d o p u n j u j e svoju p r a k t i č n u n i s k o s t t e o r e t s k o m visokop a r n o š o u . K a o d r ž a v n i k on postaje, k a o i d r ž a v n a vlast k o j a stoji p r e m a n j e m u , više biće, p r o t i v k o j e g a j e m o g u ć e b o r i t i s e s a m o n a viši, p o s v e ć e n n a č i n . 67

B o n a p a r t e , koji j e u p r a v o k a o b o e m , k a o p r i n č e v s k i lumpenproleter imao tu prednost n a d lupeškim buržujem š t o s e m o g a o b o r i t i n i s k i m s r e d s t v i m a , vidio j e s a d — p o š t o 67 68 69

74

— radničkih naselja. Red. — krivičnim zakonikom. Red. — zadovoljena. Red.

g a j e s a m a S k u p š t i n a svojom r u k o m p r e v e l a p r e k o klizavog t l a vojničkih b a n k e t a , s m o t r i , D r u š t v a od 10. d e c e m b r a i n a j z a d Code p e n a l a — d a j e d o š a o č a s k a d a i z p r i v i d n e defanzive m o ž e da p r e đ e u ofanzivu. N j e m u n i s u m n o g o s m e t a l i sitni p o r a z i koji su se u m e đ u v r e m e n u odigravali: p o r a z i m i n i s t r a p r a v d e , m i n i s t r a vojske, m i n i s t r a m o r n a r i c e , m i n i s t r a finansija, p o r a z i ikojima j e N a c i o n a l n a s k u p š t i n a izražavala svoje g u n đ a v a nezadovoljstvo. O n j e n e s a m o s p r e č a v a o m i n i s t r e da o d s t u p e i da t a k o p r i z n a j u podvrga­ vanje izvršne vlasti p a r l a m e n t u ; o n j e sad m o g a o dovršiti o n o što j e bio p o č e o z a v r i j e m e ferija N a c i o n a l n e s k u p š t i n e : o t c j e p l j e n j e vojne vlasti od p a r l a m e n t a , smjenjivanje Šangarnijea. J e d a n elizejski list objavio j e d n e v n u zapovijest k o j a je u t o k u m j e s e c a m a j a t o b o ž e izdata prvoj diviziji, i p r e ­ m a t o m e poticala, o d š a n g a m i j e a ; u n j o j s e o f i c i r i m a p r e p o ­ ručuje, da u s l u č a j u p o b u n e n e m a j u milosti, p r e m a izdajni­ c i m a u svojim v l a s t i t i m r e d o v i m a , da ih s m j e s t a strijeljaju i d a Nacionalnoj skupštini uskrate t r u p e ako b i i h ona tra­ žila. 3.. j a n u a r a 1851. k a b i n e t u je p o d n i j e t a i n t e r p e l a c i j a o t o j d n e v n o j , zapovijesti. K a b i n e t t r a ž i z a ispitivanje t e s t v a r i n a j p r i j e t r i mjeseca, z a t i m nedjelju d a n a , n a j z a d s a m o 2 4 sata za razmišljanje. Skupština ostaje pri zahtjevu da se s t v a r o d m a h razjasni, š a n g a r n i j e s e diže i izjavljuje d a t a d n e v n a zapovijest n i k a d nije p o s t o j a l a . D o d a j e d a ć e uvijek pohitati da se odazove zahtjevima Nacionalne skupštine i d a o n a u s l u č a j u n e k o g s u k o b a m o ž e r a č u n a t i n a njega. O n a p r i m a njegovu izjavu s n e o p i s i v i m a p l a u z o m i izglasava mu p o v j e r e n j e . Stavljajući se p o d p r i v a t n u z a š t i t u j e d n o g a gene­ r a l a , ona- n a taj n a č i n .abdicira, d e k r e t i r a svoju v l a s t i t u ne­ m o ć , a s v e m o ć a r m i j e ; ali taj g e n e r a l se v a r a k a d j o j p r o t i v Bonapar.ta stavlja n a r a s p o l a g a n j e silu, k o j u o n d r ž i s a m o k a o . l e n o od istoga B o n a p a r t a i kad, sa s v o j e s t r a n e , o č e k u j e z a š t i t u o d t o g p a r l a m e n t a , o d svoga štićenika, k o j e m u j e i s a m o m p o t r e b n a zaštita. No š a n g a r n i j e v j e r u j e u tajan­ s t v e n u m o ć Jcojom g a j e o b d a r i v a l a b u r ž o a z i j a p o č e v o d 29. j a n u a r a 1849. On sebe s m a t r a za t r e ć u vlast p o r e d dvije o s t a l e d r ž a v n e vlasti. O n dijeli s u d b i n u o s t a l i h j u n a k a ili, bolje, svetaca te e p o h e veličina k o j i h se s a s t o j i u p r a v o u p r i s t r a n o m v i s o k o m mišljenju koje njihova s t r a n k a širi o

75

n j i m a i koji splašnjavaju i p o s t a j u s v a k o d n e v n e figure čim i h o k o l n o s t i pozovu d a čine č u d a . Nevjerovanje j e u o p ć e s m r t n i n e p r i j a t e l j t i h tobožnjih j u n a k a i s t v a r n i h svetaca. O t u d a njihova d o s t o j a n s t v e n o - m o r a l n a o g o r č e n o s t n a dosjetljivce i podrugljivce k o j i m a n e d o s t a j e e n t u z i j a z m a . Te i s t e večeri m i n i s t r i su p o z v a n i u Jelisejsku p a l a č u . B o n a p a r t e navaljuje dà se Š a n g a r n i j e ukloni s položaja, p e t m i n i s t a r a o d b i j a j u d a t o p o t p i š u , »Moniteur« nagovješt a v a m i n i s t a r s k u k r i z u ; a š t a m p a s t r a n k e r e d a prijeti formiranjem parlamentarne armije pod k o m a n d o m Šangamijea. S t r a n k a r e d a i m a l a j e p ù u s t a v u p r a v o d a t o učini. T r e b a l o je samo da šangamijea imenuje za predsjednika Nacionalne s k u p š t i n e i da traži .koliko god h o ć e t r u p a za svoju sigurnost. T o j e m o g l a u t o l i k o s i g u r n i j e š t o j e š a n g a r n i j e zaista j o š b i o na čelu a r m i j e i p a r i š k e N a c i o n a l n e g a r d e i jedva č e k a o d a b u d e pozvan z a j e d n o s a a r m i j o m . B o n a p a r t i s t i č k a š t a m p a nije smjela č a k n i 'da o s p o r a v a p r a v o N a c i o n a l n e s k u p š t i n e n a n e p o s r e d n o pozivanje t r u p a , š t o j e b i l o p r a v n a s k r u p u l a ikoja u d a t i m o k o l n o s t i m a nije o b e ć a v a l a u s p j e h . Vjerovatno j e d a b i a r m i j a p o s l u š a l a zapovijest N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , ako se' ima na u m u da je Bonaparte m o r a o tražiti osam d a n a po cijelom P a r i z u da bi najzad n a š a o dva g e n e r a l a — B a r a g e d'Iljea i Sen-Žan d'Anželia — koji su izjavili svoju s p r e m n o s t d a s u p o t p i s u u k l a n j a n j e š a n g a m i j e a . Ali t o d a bi s t r a n k a r e d a u svojim v l a s t i t i m r e d o v i m a i ; u p a r l a m e n t u n a š l a b r o j glasova p o t r e b a n za t a k v o rješenje — to je više n e g o s u m n j i v o a k o s e p o m i s l i d a s e o s a m d a n a kasnije odvojilo od n j e 286 glasova, i da je M o n t a n j a odbacila sličan p r i j e d l o g j o š d e c e m b r a 1851, u p o s l j e d n j e m p r e s u d n o m času. M e đ u t i m , m o ž d a bi b u r g g r a f i m a j o š i s a d p o š l o za r u k o m d a m a s u . s v o j e s t r a n k e p o k r e n u n a h e r o i z a m ikoji s e s a s t o j a o u t o m e da se osjeti s i g u r n o m i z a š u m e b a j o n e t a i da p r i h v a t i u s l u g e j e d n e a r m i j e 'koja je d e z e r t i r a l a u n j e n t a b o r . M j e s t o toga, g o s p o d a burggrafi su 6. j a n u a r a u v e č e pošli u Jelisejsku palaču da bi državničkim mudrovanjem odvratili Bonaparta o d smjenjivanja Š a n g a m i j e a . K o g a n a s t o j i m o d a 'sklonimo n a n e š t o , toga p r i z n a j e m o z a g o s p o d a r a situacije. B o n a p a r t e , koji se zbog toga k o r a k a o s j e t i o s i g u r n i m , i m e n u j e 12. janu­ a r a n o v u vladu, u 'kojoj o s t a j u vođi s t a r e vlade, F u l d i B a r o š . Sen-Žan d'Anželi p o s t a j e m i n i s t a r vojske, »Moniteur«

76

d o n o s i d e k r e t o smjenjivanju š a n g a m i j e a , njegovu k o m a n d u dijele i z m e đ u sebe B a r a g e d'Ilje, koji dobiva p r v u diviziju, i P e r r o , ikoji d o b i v a N a c i o n a l n u g a r d u . B e d e m d r u š t v a je o b o r e n , zbog čega, d o d u š e , ne p a d a ni crijep s krova, ali s k a č u b e r z a n s k i Jrursevi. Odbijajući a r m i j u k o j a j o j se u o s o b i š a n g a m i j e a stavlja •na r a s p o l a g a n j e , i p r e d a j u ć i je t a k o neopozivo p r e d s j e d n i k u , s t r a n k a r e d a daje n a z n a n j e d a b u r ž o a z i j a više n i j e p o z v a n a d a v l a d a . P a r l a m e n t a r n a vlada više nije p o s t o j a l a . P o š t o j e •sad izgubila j o š i vlast n a d a r m i j o m i N a c i o n a l n o m g a r d o m , k o j a sila je o n d a p r e o s t a l a buržoaziji da bi u isti m a h održa­ v a l a u z u r p i r a n u v l a s t p a r l a m e n t a n a d n a r o d o m i njegovu u s t a v n u vlast p r o t i v p r e d s j e d n i k a ? Nikoja. O s t a o joj j e s a m o j o š apel n a p r i n c i p e bez sile, p r i n c i p e koje j e o n a s a m a uvijek t u m a č i l a s a m o k a o o p ć a pravila ikoja čovjek p r o ­ p i s u j e n e k o m t r e ć e m d a b i s e s a m m o g a o u t o l i k o slobodnije k r e t a t i . T i m e š t o j e smijenjen Šangarnije, t i m e š t o j e v o j n a v l a s t n a d a r m i j o m p r i p a l a B o n a p a r t u , završava s e p r v i .od­ jeljak p e r i o d a koji r a z m a t r a m o , p e r i o d b o r b e i z m e đ u stran­ ke r e d a i izvršne vlasti. R a t i z m e đ u te dvije sile sad je o t v o r e n o . objavljen i o t v o r e n o se vodi, ali tek p o š t o je s t r a n k a r e d a izgubila o r u ž j e i vojnike. Bez vlade, bez vojske, bez n a r o d a , bez j a v n o g m n j e n j a , a poslije svog izbornog za­ k o n a o d 31. m a j a n e b u d u ć i više n i p r e d s t a v n i c a s u v e r e n e n a c i j e , dakle bez o k a , b e z uha, bez zuba, bez ičega — Na­ c i o n a l n a s k u p š t i n a se p o s t e p e n o p r e t v o r i l a u n e k i staro•francuski parlament10 k o j i akciju mora- p r e p u s t i t i vladi, a ' s à m se zadovoljiti g u n đ a n j e m i p r i g o v a r a n j e m p o s t festum 7 1 . Stranka reda dočekuje novu v a n j a . G e n e r a l B e d o p o d s j e ć a na v r i j e m e ferija, i na p r e v e l i k i o b z i r v a n j a svojih p r o t o k o l a . M i n i s t a r

v l a d u s b u r o m negodo­ blagost s t a l n e k o m i s i j e za ikojim se o d r e k l a objavlji­ u n u t r a š n j i h poslova sad

70 Starofrancuski parlamenti — najviše sudske ustanove u Francuskoj prije revolucije od 1789. Najveće značenje imao je pariški parlament, koji je registrirao kraljevske dekrete i imao t z v . pravo remonstracije, tj. pravo protesta protiv dekreta koji nisu odgovarali običajima i zakonodavstvu zemlje. Parlament ipak nije imao nikakve realne vlasti, jer je kraljeva prisutnost na sjednici parlamenta činila registraciju zakona obaveznom. Red. 71 _ poslije praznika, t j . prekasno. Red.

77

s â m i n s i s t i r a n a objavljivanju t i h p r o t o k o l a , n o s a d s u o n i , r a z u m i j e se, p o s t a l i bljutavi k a o u s t a j a l a voda, n e o t k r i v a j u n i k a k v u n o v u činjenicu i p a d a j u m e đ u b l a z i r a n u p u b l i k u bez i k a k v o g djelovanja. N a R e m i z a o v p r i j e d l o g N a c i o n a l n a skup­ š t i n a se povlači u svoje b i r o e i i m e n u j e » k o m i t e t i z v a n r e d n i h m j e r a « . Pariz u t o l i k o m a n j e izlazi iz kolosijeka svog svako­ d n e v n o g r e d a š t o t r g o v i n a u t o m t r e n u t k u cvjeta, i n d u s t r i j a r a d i , cijene žitu su n i s k e , n a m i r n i c a i m a u izobilju, š t e d i o n i c e p r i m a j u svakoga d a n a n o v e uloge. » I z v a n r e d n e mjere«, koje j e p a r l a m e n t t a k o b u č n o nagovijestio, svode s e 18. j a n u a r a na votum nepovjerenja ministrima, a da p r i t o m general š a n g a r n d j e n e biva m i s p o m e n u t . S t r a n k a r e d a bila j e prisi^ ljetna na t a k v u f o r m u l a c i j u svoga v o t u m a da bi za sebe osi­ g u r a l a glasove r e p u b l i k a n a c a , 'koji su od svih v l a d i n i h mje­ r a j e d i n o o d o b r a v a l i b a š š a n g a r n i j e o v o smjenjivanje, d o k o s t a l e vladine m j e r e s t r a n a k a r e d a z a i s t a nije m o g l a k u d i t i , jer ih je sama diktirala. Za v d t u m n e p o v j e r e n j a glasalo je 18. j a n u a r a 415 gla­ sova p r o t i v 286. P r e m a t o m e o n j e (prošao s a m o zahvaljujući koaliciji k r a j n j i h l e g i t i m i s t a i o r l e a n i s t a s č i s t i m r e p u b l i k a n ­ c i m a i M o n t a n j o m . P o k a z a o je, dakle, d a j e s t r a n k a r e d a izgubila n e s a m o v l a d u , n e s a m o a r m i j u , n e g o u s u k o b i m a s B o n a p a r t o m i s v o j u s a m o s t a l n u p a r l a m e n t a r n u većinu; da j e 'jedan d i o p o s l a n i k a i z n j e n a t a b o r a d e z e r t i r a o i z f a n a t i č n e •sklonosti 'ka k o m p r o m i s u , iz s t r a h a od b o r b e , iz z a m o r e n o s t i , i z f a m i l i j a r n i h o b z i r a p r e m a .krvno s r o d n i m d r ž a v n i m pla­ ć a m a , i z š p e k u l i r a n j a n a u p r a ž n j e n e m i n i s t a r s k e položaje ( O d i l o n B a r o ) , i z p r o s t o g e g o i z m a zbog k o j e g j e o b i č n i b u r ž o a uvijek s k l o n d a o p ć i i n t e r e s svoje klase ž r t v u j e o v o m ili o n o m p r i v a t n o m m o t i v u . B o n a p a r t i s t i č k i poslanici s u o d samog početka pripadali stranci reda samo u borbi protiv revolucije, š e f k a t o l i č k e s t r a n k e M o n t a l a m b e r stavio j e već t a d a svoj u t i c a j m a B o n a p a r t o v u s t r a n u , j e r j e izgubio v j e r u u ž i v o t n u s p o s o b n o s t p a r l a m e n t a r n e s t r a n k e . Najzad, v o đ e te s t r a n k e T j e r i Berije — j e d a n o r l e a n i s t , d r u g i J e g i t i m i s t — bili su prisiljeni da se o t v o r e n o p r o g l a s e za r e p u b l i k a n c e , d a p r i z n a j u k a k o i m j e s r c e p r i v r ž e n o m o n a r h i j i , ali glava r e p u b l i c i , 'kako j e njihova p a r l a m e n t a r n a r e p u b l i k a j e d i n o m o g u ć i o b l i k z a v l a d a v i n u c j e l o k u p n e buržoazije. T a k o s u bili prisiljeni da p l a n o v e o r e s t a u r a c i j i , k o j e su iza l e đ a

78

p a r l a m e n t a i dalje n e u m o r n o krojili, p r e d o č i m a s a m e b u r ž o a s k e klase žigošu k a o isto toliko o p a s n u k o l i k o i bezglavu intrigu. V o t u m n e p o v j e r e n j a o d 18. j a n u a r a p o g a đ a o j e mini­ s t r e , a ne p r e d s j e d n i k a . Ali š a n g a r n i j e a nije svrgla v l a d a , n e g o p r e d s j e d n i k . Da li da s t r a n k a r e d a o p t u ž i s a m o g Bonap a r t a ? Zbog njegovih težnji za r e s t a u r a c i j o m ? Ove su s a m o d o p u n j a v a l e n j e n e vlastite težnje... Zbog njegove k o n s p i r a ­ cije na v o j n i m s m o t r a m a i u D r u š t v u od 10. d e c e m b r a ? Te t e m e s u oni o d a v n o p o k o p a l i i s p o d p r o s t i h p r e l a z a n a d n e v n i r e d . Zbog smjenjivanja j u n a k a od 29. j a n u a r a i od 13. j u n a , čovjeka koji je u m a j u 1850. p r i j e t i o da će u slučaju p o b u n e zapaliti Pariz na sve č e t i r i . s t r a n e ? Njihovi saveznici iz Mont a n j e i Kavenjak n i s u im d o p u š t a l i č a k ni to da s r u š e n i b e d e m d r u š t v a o b o d r e s l u ž b e n o m izjavom saučešća. Oni s a m i n i s u mogli p o r e ć i d a p r e d s j e d n i k p o u s t a v u i m a p r a v o d a smijeni j e d n o g g e n e r a l a . Oni s u bjesnjeli s a m o z a t o š t o j e o n svoje u s t a v n o p r a v o u p o t r i j e b i o n e p a r l a m e n t a r n o . A zar oni n i s u svoju p a r l a m e n t a r n u p r e r o g a t i v u s t a l n o p r i ­ mjenjivali p r o t i v u s t a v n o , a n a r o č i t o p r i u k i d a n j u općeg iz­ b o r n o g p r a v a ? Ostajalo i m je, dakle, s a m o t o d a s e k r e ć u t a č n o u p a r l a m e n t a r n i m g r a n i c a m a . I zaista, bila je p o t r e b n a o n a č u d n a bolest k o j a j e o d 1848. h a r a l a p o cijelom konti­ n e n t u , parlamentarni kretenizam koji z a r a ž e n e d r ž i k a o opči­ n j e n e u j e d n o m svijetu uobrazilje te im o d u z i m a svaki smi­ sao, svako sjećanje, s v a k o r a z u m i j e v a n j e za g r u b i svijet o k o njih, — taj p a r l a m e n t a r n i .kretenizam b i o je p o t r e b a n da bi oni koji su s v o j o m r u k o m r a z o r i l i i u svojoj b o r b i s o s t a l i m k l a s a m a m o r a l i r a z o r i t i sve uslove p a r l a m e n t a r n e m o ć i vje­ rovali da su njihove p a r l a m e n t a r n e p o b j e d e j o š p o b j e d e i d a p o g a đ a j u p r e d s j e d n i k a u d a r a j u ć i p o njegovim m i n i s t r i ­ m a . Oni s u p r e d s j e d n i k u s a m o davali p r i l i k e d a N a c i o n a l n u s k u p š t i n u p o n o v o ponizi u o č i m a n a r o d a . 20. j a n u a r a j a v i o j e »Moniteur« d a j e o s t a v k a cijele vlade p r i m l j e n a . P o d i z g o v o r o m d a n i j e d n a p a r l a m e n t a r n a s t r a n k a više n e m a v e ć i n u — k a o što d o k a z u j e v o t u m od 18. j a n u a r a , taj p l o d koalicije i z m e đ u M o n t a n j e i r o j a l i s t a — i da bi s a č e k a o o b r a z o v a n j e nove većine, B o n a p a r t e je i m e n o v a o t a k o z v a n u p r e l a z n u vla­ du u k o j o j n i j e d a n član nije p r i p a d a o p a r l a m e n t u , sve skroz, n e p o z n a t e i b e z n a č a j n e ličnosti, vladu s a s t a v l j e n u od s a m i h

79

(kalfa i p i s a r a . S t r a n k a r e d a m o g l a je s a d da se s a t i r e u •igri s t i m m a r i o n e t a m a , i z v r š n a vlast nije više s m a t r a l a vrijednom t r u d a da b u d e ozbiljno zastupana u Nacionalnoj s k u p š t i n i . B o n a p a r t e j e u t o l i k o očiglednije k o n c e n t r i r a o svu i z v r š n u vlast u svojoj o s o b i ; m o g a o je u t o l i k o s l o b o d n i j e d a j e i s k o r i š ć u j e z a svoje ciljeve u k o l i k o više s u njegovi m i n i s t r i bili p r o s t i s t a t i s t i . S Montanjom k o a l i r a n a s t r a n k a r e d a osvetila se na taj n a č i n što je o d b i l a prijedlog o p r e d s j e d n i č k o j d o t a c i j i u i z n o s u o d 1800000 f r a n a k a ; n a p o d n o š e n j e t o g a p r i j e d l o g a p r i s i l i o j e šef D r u š t v a o d 10. d e c e m b r a svoje m i n i s t a r s k e kalfe. Ovoga p u t a j e o d l u č i l a većina o d s a m o 102 glasa; o d 18. j a n u a r a o t p a l o je, dakle, j o š 27 glasova, r a s p a d a n j e stran­ c e r e d a j e n a p r e d o v a l o . D a n e b i bilo n i t r e n u t k a s u m n j e o s m i s l u n j e n e koalicije s M o n t a n j o m , s t r a n k a r e d a je u i s t o v r i j e m e o d b i l a č a k i da u z m e u r a z m a t r a n j e prijedlog o o p ć o j a m n e s t i j i p o l i t i č k i h k r i v a c a ikoji je p o t p i s a l o 189 čla­ n o v a Montanje. Bilo je dovoljno da ministar unutrašnjih poslova, n e k i Vais, izjavi d a j e m i r s a m o p r i v i d a n , d a p o t a j ­ n o v l a d a veliko u z b u đ e n j e , d a s e s v u d a o r g a n i z i r a j u t a j n a d r u š t v a , d a s e d e m o k r a t s k i listovi p r i p r e m a j u n a p o n o v n o izlaženje, da su vijesti dz d e p a r t m a n a nepovoljne, da izbjeg­ lice iz Zeneve s t o j e na čelu zavjere ikoja se p r e k o Liona širi p o cijeloj J u ž n o j F r a n c u s k o j , d a j e F r a n c u s k a n a r u b u in­ d u s t r i j s k e i t r g o v i n s k e krize, da su f a b r i k a n t i iz R u b e a sma­ n j i l i r a d n o v r i j e m e , d a s u s e z a t v o r e n i c i u Bel-Ilu 7 2 p o b u n i l i , ••— bilo je d o v o l j n o č a k i to da j e d a n Vais t a k o p r i z o v e crvenog bauka pa da s t r a n k a r e d a bez diskusije odbaci p r i j e d l o g ikoji bi s i g u r n o N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i p r i b a v i o og­ r o m n u p o p u l a r n o s t , a B o n a p a r t a o p e t b a c i o u n j e n o na­ r u č j e . M j e s t o d a d o p u s t i d a j e izvršna v l a s t z a s t r a š i i z g l e d o m n a nove n e m i r e , 'trebalo j e d a N a c i o n a l n a s k u p š t i n a , n a p r o t i v , d a d e m a l o s l o b o d e k l a s n o j b o r b i , k a k o b i izvršnu v l a s t dr­ žala u zavisnosti od s e b e . Ali o n a se više n i j e o s j e ć a l a do­ raslom da se igra vatrom. . 72 Belle Ile-en-Mer — francuski otok pred južnom obalom Bretanje. Na njega su od 1849. do 1857. odvođeni politički uhapšenici, posebno učesnici junskog u s t a n k a 1848. U tamošnjem zatvoru nalazio se i Blanki. Red.

«0

Z a t o v r i j e m e j e t a k o z v a n a p r e l a z n a vlada p r o d u ž i l a da životari do s r e d i n e a p r i l a . B o n a p a r t e je z a m a r a o i za­ v a r a v a o N a c i o n a l n u s k u p š t i n u sve n o v i m m i n i s t a r s k i m k o m ­ b i n a c i j a m a . Cas j e izgledalo d a h o ć e d a o b r a z u j e r e p u b l i k a n s ­ ku v l a d u s L a m a r t i n o m i Bijoom, čas p a r l a m e n t a r n u s neizbježivim Odilonorn B a r o o m , čije i m e n i k a d nije smjelo izos­ t a t i k a d j e bio p o t r e b a n n e k o k o ć e biti n a m a g a r č e n , čas l e g i t i m i s t i č k u s V a t i m e n i l o m i B e n o a d'Azijem, čas orlea n i s t i č k u s Malevilom. D o k j e t a k o r a z n e frakcije s t r a n k e r e d a d r ž a o u n a p e t o s t i j e d n e p r o t i v drugih, a sve ih plašio i z g l e d o m na r e p u b l i k a n s k u v l a d u i na u s p o s t a v l j a n j e općeg i z b o r n o g p r a v a koje b i t a d a p o s t a l o neizbježno, dotle j e k o d buržoazije u j e d n o s t v a r a o u v j e r e n j e d a njegova i s k r e n a na­ s t o j a n j a o k o o b r a z o v a n j a p a r l a m e n t a r n e vlade p r o p a d a j u zbog n e p o m i r l j i v o s t i r o j a l i s t i č k i h frakcija. Ali b u r ž o a z i j a je u t o l i k o glasnije zahtijevala »jaku vladu«, o n a je s m a t r a l a da se u t o l i k o m a n j e m o ž e o p r o s t i t i a k o b i F r a n c u s k a o s t a l a »bez a d m i n i s t r a c i j e « u k o l i k o se više činilo da se približuje o p ć a p r i v r e d n a kriza, k o j a je u g r a d o v i m a vrbovala za socijalizam, k a o š t o j e k a t a s t r o f a l n o n i s k a cijena ž i t u činila t o p o selima. Trgovina je svakog d a n a bivala sve labavija, b r o j nezaposle­ n i h r a s t a o je naočigled, u P a r i z u je b i l o n a j m a n j e 10000 r a d n i k a bez k r u h a , u R u a n u , Miluzu, Lionu, R u b e n u , T u r k o e n u , Sen-Etjenu, Elbefu itd. b e z b r o j n e t v o r n i c e s u o b u s t a v i l e r a d . P o d t i m o k o l n o s t i m a m o g a o s e B o n a p a r t e o d v a ž i t i d a 11. a p r i l a r e s t a u r i r a v l a d u o d 18. j a n u a r a . G o s p o d a R u e , F u l d , B a r o š , dtd., p o j a č a n a g o s p o d i n o m L e o n o m F o š e o m , k o g a ' j e u s t a v o t v o r n a S k u p š t i n a u svojim p o s l j e d n j i m d a n i m a j e d n o g l a s n o , s i z u z e t k o m od p e t m i n i s t a r s k i h glasova, žigosala izglasavanjem n e p o v j e r e n j a zbog š i r e n j a l a ž n i h d e p e š a . N a c i o n a l n a s k u p š t i n a je, dakle, 18. j a n u a r a o d n i j e l a p o b j e d u n a d v l a d o m i t r i m j e s e c a se b o r i l a s B o n a p a r t o m z a t o da b i 11. a p r i l a F u l d i B a r o š mogli d a p r i m e p u r i t a n c a F o š e a k a o t r e ć e g u svoj m i n i s t a r s k i savez. N o v e m b r a 1849. B o n a p a r t e se zadovoljio neparlamentar­ nom vladom, j a n u a r a 1851. izvanparlamentarnom, 11. a p r i l a o s j e t i o se dovoljno j a k da sastavi antiparlamentarnu v l a d u k o j a je u sebi s k l a d n o ujedinjavala v o t u m e n e p o v j e r e n j a obiju S k u p š t i n a — u s t a v o t v o r n e i z a k o n o d a v n e — republi­ k a n s k e i r o j a l i s t i č k e . Ova ljestvica vlada b i l a je t e r m o m e t a r 6 Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

81

ikojim j e p a r l a m e n t m o g a o m j e r i t i o p a d a n j e svoje v l a s t i t e životne t o p l o t e , 'koja j e k r a j e m a p r i l a p a l a t a k o n i s k o d a j e Peršinji, n a j e d n o m l i č n o m s a s t a n k u , m o g a o pozvati š a n g a r n i j e a d a p r e đ e u t a b o r [predsjednikov. O n g a j e uvje­ r a v a o d a B o n a p a r t e s m a t r a d a j e utjecaj N a c i o n a l n e skup­ š t i n e sasvim u n i š t e n i d a j e v e ć s p r e m n a p r o k l a m a c i j a k o j a t r e b a d a s e objavi poslije' s t a l n o n a m j e r a y a n o g , ali s l u č a j n o o p e t o d l o ž e n o g c o u p d ' é t a t , š a n g a r n i j e j e izvijestio v o đ e s t r a n k e r e d a o t o m p o s m r t n o m oglasu, ali k o ć e p o v j e r o v a t i d a u j e d stjenice ubija? A p a r l a m e n t , m a k o l i k o d a j e b i o p o r a ž e n , u r a s p a d a n j u , na s m r t t r u o , nije b i o u s t a n j u da u d v o b o j u s g r o t e s k n i m šefom D r u š t v a od 10. d e c e m b r a vidi n e š t o d r u g o n e g o d v o b o j s a s t j e n i c o m . 'No B o n a p a r t e j e o d g o v o r i o s t r a n c i r e d a ikao Agezilaj k r a l j u Agisu: »Tebi izgledam, kao mrav, ali ću jednom biti lav«.

VI Koalicija s M o n t a n j o m i č i s t i m r e p u b l i k a n c i m a , kojoj je stranka reda m o r a l a da pribjegne u svojim uzaludnim n a p o r i m a d a z a d r ž i u r u k a m a v o j n u v l a s t i d a p o n o v o osvoji v r h o v n o v o d s t v o i z v r š n e vlasti, bila j e n e o s p o r a n d o k a z d a je s t r a n k a r e d a izgubila s a m o s t a l n u parlamentarnu većinu. P r o s t a sila k a l e n d a r a , s a t n a k a z a l j k a d a l a j e 28. m a j a signal z a n j e n p o t p u n i r a s p a d . 28. m a j a p o č i n j e p o s l j e d n j a g o d i n a života N a c i o n a l n e s k u p š t i n e . O n a s e s a d m o r a l a o d l u č i t i ili da u s t a v o s t a v i neizmijenjen, ili da ga r e v i d i r a . Ali revizija u s t a v a to je značilo me s a m o : v l a d a v i n a b u r ž o a z i j e ili vla­ d a v i n a s i t n o b u r ž o a s k e d e m o k r a t i j e , d e m o k r a t i j a ili p r o l e t e r ­ s k a a n a r h i j a , p a r l a m e n t a r n a r e p u b l i k a ili B o n a p a r t e ; t o j e u j e d n o z n a č i l o : O r l e a n t ili B u r b o n ! T a k o j e u s r e d p a r l a m e n t a p a l a j a b u k a r a z d o r a , d k o k o j e j e m o r a l a o t v o r e n o .planuti b o r b a i n t e r e s a k o j i s u s t r a n k u r e d a dijelili n a n e p r i j a t e l j s k e frakcije. S t r a n k a r e d a bila j e spoj h e t e r o g e n i h d r u š t v e n i h s u p s t a n c i j a . P i t a n j e revizije s t v a r a l o j e p o l i t i č k u t e m p e r a ­ t u r u n a k o j o j s e p r o i z v o d o p e t r a s p a d a o n a svoje p r v o b i t n e s a s t a v n e dijelove. Z a i n t e r e s i r a n o s t b o n a p a r t i s t a z a reviziju u s t a v a bila j e j e d n o s t a v n a . N j i m a j e bilo s t a l o p r i j e svega d o u k i d a n j a 82

č l a n a 45, koji je z a b r a n j i v a o p o n o v n i i z b o r B o n a p a r t a i p r o d u ž e n j e njegove vlasti. N i š t a m a n j e j e d n o s t a v a n izgledao je i položaj r e p u b l i k a n a c a . Oni su bili b e z u v j e t n o p r o t i v svake revizije i vidjeli su u njoj s v e s t r a n u zavjeru p r o t i v r e p u b l i k e . K a k o su u N a c i o n a l n o j s k u p š t i n i i m a l i za sebe više nego četvrtinu glasova, a po u s t a v u su za d o n o š e n j e p r a v o v a l j a n e o d l u k e o reviziji i za sazivanje s k u p š t i n e za reviziju bile p o t r e b n e t r i č e t v r t i n e glasova, t o j e t r e b a l o s a m o d a p r e ­ b r o j e svoje glasove da bi bili sigurni u p o b j e d u . I o n i su bili sigurni u p o b j e d u . N a s u p r o t t o m j a s n o m položaju, n a l a z i l a s e s t r a n k a reda, u položaju p u n o m n e r a z m r s i v i h p r o t i v r j e č n o s t i . Ako odbaci, reviziju, o n d a u g r o ž a v a s t a t u s kvo,, j e r B o n a p a r t u ostavlja s a m o j o š j e d a n izlaz, p u t nasilja, j e r F r a n c u s k u 2 . m a j a 1852, u p r e s u d n o m t r e n u t k u , p r e p u š t a r e v o l u c i o n a r n o j anar­ hiji, s p r e d s j e d n i k o m k o j i je izgubio svoj a u t o r i t e t , s parla­ m e n t o m koji ga već o d a v n o n e m a i s n a r o d o m koji n a m j e ­ r a v a d a g a p o n o v o osvoji. Ako glasa z a reviziju k a k o j e p r e d v i đ e n a u s t a v o m , o n d a z n a d a glasa u z a l u d i d a p o u s t a v u m o r a p r e t r p j e t i n e u s p j e h zbog v e t a r e p u b l i k a n a c a . Ako, p r o t i v n o ustavu, proglasi j e d n o s t a v n u v e ć i n u glasova za oba­ veznu, o n d a s e m o ž e n a d a t i d a ć e revoluciju savladati s a m o a k o s e b e z u v j e t n o p o t č i n i izvršnoj vlasti, o n d a čini Bona­ p a r t a g o s p o d a r o m u s t a v a , revizije i s a m e sebe. Revizija k o j a b i bila s a m o djelomična, k o j a b i p r o d u ž i l a vlast pred. sjednika, k r č i l a bi p u t b o n a p a r t i s t i č k o j u z u r p a c i j i . Opća / revizija k o j a bi p r e k r a t i l a egzistenciju r e p u b l i k e dovela bi u n e i z b j e ž a n s u k o b d i n a s t i č k e p r e t e n z i j e , j e r uvjeti za burb o n s k u i uvjeti za o r l e a n i s t i č k u r e s t a u r a c i j u bili su ne s a m o različiti, o n i su se m e đ u s o b n o isključivali. Parlamentarna republika bila je više nego neutralna o b l a s t u ikojoj su dvije frakcije f r a n c u s k e buržoazije, legitim i s t i i o r l e a n i s t i , k r u p n o zemljišno vlasništvo i i n d u s t r i j a , m o g l e r a v n o p r a v n o p r e b i v a t i j e d n a p o r e d d r u g e . O n a j e bila n e o p h o d n i uvjet njihove zajedničke vladavine, j e d i n i d r ž a v n i o b l i k u k o j e m u je njihov o p ć i k l a s n i i n t e r e s sebi p o d v r g a v a o u isti m a h i zahtjeve svojih z a s e b n i h frakcija i sve d r u g e k l a s e d r u š t v a . K a o rojalisti, o n i su o p e t p a d a l i u svoju s t a r a s u p r o t n o s t , u b o r b u za s u p r e m a c i j u zemljišnog vlasništva 6'

83

ili novca, a najviši i z r a z te s u p r o t n o s t i , n j e n a personifikacija, bili su s a m i njihovi 'kraljevi, n j i h o v e d i n a s t i j e . O t u d a opira­ n j e s t r a n k e r e d a vraćanju Burbonâ. O r l e a n i s t i n a r o d n i p o s l a n i k K r e t o n p o d n o s i o je 1849, 1850. i 1851. p e r i o d i č n o p r i j e d l o g da se p o n i š t i d e k r e t o progonstvu kraljevskih porodica. Parlament je isto tako p e r i o d i č n o p r u ž a o p r i z o r S k u p š t i n e r o j a l i s t a k o j a p r e d svo­ jim prognanim kraljevima u p o r n o zatvara vrata kroz koja b i oni mogli d a s e v r a t e k u ć i . R i c a r d I I I u b i o j e H e n r i k a V I rekavši d a j e o n o d v i š e d o b a r z a ovaj svijet i d a m u j e m j e s t o n a n e b u . Ovi s u izjavljivali d a vje F r a n c u s k a odviše l o š a d a b i o p e t i m a l a svoje kraljeve. P r i m o r a m s i l o m p r i l i k a p o s t a l i su r e p u b l i k a n c i i u više m a h o v a s a n k c i o n i r a l i o d l u k u n a r o d a koja je njihove kraljeve protjerala iz Francuske. Revizija ustava—•. a o k o l n o s t i su p r i m o r a v a l e da se o n a •uzme u r a z m a t r a n j e — d o v o d i l a je u p i t a n j e , z a j e d n o s re­ p u b l i k o m , z a j e d n i č k u v l a d a v i n u o b i j u frakcija b u r ž o a z i j e i, s m o g u ć n o š ć u m o n a r h i j e , p o n o v o oživljavala s u p a r n i š t v o o n i h i n t e r e s a k o j e j e m o n a r h i j a n a i z m j e n i c e p r v e n s t v e n o zastu­ p a l a , b o r b u o k o s u p r e m a c i j e j e d n e frakcije n a d d r u g o m . D i p l o m a t i s t r a n k e r e d a vjerovali s u d a t u b o r b u m o g u okon­ č a t i s t a p a n j e m o b i j u d i n a s t i j a , t a k o z v a n o m fuzijom rojal i s t i č k i h s t r a n a k a i n j i h o v i h kraljevskih k u ć a . S t v a r n a fuzija r e s t a u r a c i j e i j u l s k e m o n a r h i j e bila j e p a r l a m e n t a r n a r e p u b ­ lika u k o j o j su se o r l e a n i s t i č k e i legitimističke b o j e gasile, a različite v r s t e b u r z u j a n e s t a j a l e u b u r z u j u u o p ć e , k a o pred­ s t a v n i k u r o d a . S a d j e t r e b a l o d a o r l e a n i s t p o s t a n e legitimist, a legitimist o r l e a n i s t . T r e b a l o je da k r a l j e v s t v o , u k o m e se oli­ č a v a l a n j i h o v a s u p r o t n o s t , p o s t a n e otjelovljenje n j i h o v a jedin­ stva, d a izraz n j i h o v i h isključivih frakcijskih i n t e r e s a .posta­ ne izrazom njihova zajedničkog klasnog interesa, da monar­ h i j a o s t v a r i o n o š t o se m o g l o o s t v a r i t i i š t o se i .ostvarilo s a m o ukidanjem obiju m o n a r h i j a — republikom. To je bio k a m e n m u d r o s t i o k o čijeg s t v a r a n j a s u d o k t o r i s t r a n k e re­ d a r a z b i j a l i glave. K a o d a b i l e g i t i m n a m o n a r h i j a i k a d m o g l a p o s t a t i m o n a r h i j a i n d u s t r i j s k i h b u r ž u j a , ili b u r ž o a s k o k r a ­ ljevstvo i k a d k r a l j e v s t v o n a s l j e d n e z e m l j i š n e a r i s t o k r a t i j e . K a o d a s u z e m l j i š n o vlasništvo i i n d u s t r i j a m o g l i d a s e z b r a t i m e p o d jednom ikrunom, k a d j e k r u n a m o g l a p a s t i s a m o n a j e d n u glavu, n a glavu starijeg ili m l a đ e g b r a t a . K a o d a

84

s e i n d u s t r i j a u o p ć e m o g l a n a g o d i t i s a z e m l j i š n i m vlasništvom, d o k s e z e m l j i š n o vlasništvo n e o d l u č i d a s a m o p o s t a n e i n d u s ­ t r i j s k o . Ako b i Anri V s u t r a u m r o , grof o d P a r i z a z a t o n e b i p o s t a o k r a l j e m legitimista, o s i m a k o b i p r e s t a o d a b u d e k r a l j e m o r l e a n i s t a . M e đ u t i m filozofi, fuzije, k o j i su p o s t a ­ j a l i u t o l i k o glasniji u k o l i k o s e p i t a n j e revizije isticalo n a p r v o m j e s t o , k o j i s u u «Assemblée n a t i o n a l e « stvorili s e b i službeni d n e v n i o r g a n i k o j i su č a k i u o v o m t r e n u t k u ( f e b r u a r 1852) o ç e t n a poslu, o b j a š n j a v a l i s u s v u t e š k o ć u o p i r a n j e m i r i v a l s t v o m o b i j u d i n a s t i j a . P o k u š a j i da se p o r o ­ d i c a O r l e a n izmiri s Anrij em V počeli su od v r e m e n a s m r t i L u j a Filipa, ali su, k a p d i n a s t i č k e 'intrige u o p ć e ^ g r a n i s a m o z a v r i j e m e ferija N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , i z m e đ u činova, iza kulisa, i bili su više s e n t i m e n t a l n a k o k e t e r i j a sa s t a r i m p r a z n o v j e r j e m n e g o o z b i l j a n p o s a o ; t i p o k u š a j i .pretvorili s u s e s a d a u veliku p o l i t i č k u p r e d s t a v u , k o j u j e s t r a n k a r e d a izvodila na j a v n o j pozornici, u m j e s t o , k a o d o s a d , u a m a t e r ­ s k o m kazalištu. K u r i r i su j u r i l i iz P a r i z a u Veneciju 7 3 , iz Venecije u K l a r m o n , iz K l a r m o n a u Pariz. Grof š a m b o r je i z d a o m a n i f e s t u k o m e »uz p o m o ć s v i h članova svoje po­ rodice« objavljuje n e svoju, n e g o »nacionalnu« r e s t a u r a c i j u : O r l e a n i s t S a l v a n d i p a d a ničice p r e d A n r i j e m V . Legitimistički šefovi B e r i je, B e n o a d'Azi, Sen-Prist p u t u j u u K l a r m o n da b i p r i d o b i l i O r l e a n e , ali u z a l u d . F u z i o n i s t i p r i m j e ć u j u suviše k a s n o d a i n t e r e s i o b i j u b u r ž o a s k i h frakcija n i t i g u b e u isključivosti n i t i d o b i v a j u u p o p u s t l j i v o s t i k a d se z a o š t r a v a j u u o b l i k u p o r o d i č n i h i n t e r e s a dviju k r a l j e v s k i h k u ć a . K a d ' bi Anri V p r i z n a o grofa od P a r i z a za svog n a s l j e d n i k a — j e d i n i u s p j e h koji bi fuzija u n a j b o l j e m slučaju m o g l a da postigne — o n d a kuća Orlean ne bi dobila nikakvo pravo koje j o j ne-bi ionako već osigurala činjenica da je Anri V bez d j e c e , ali b i izgubila s v a p r a v a k o j a j e s t e k l a j u l s k o m revo­ l u c i j o m . O d r e k l a b i s e svojih p r v o b i t n i h p r e t e n z i j a , svih titula koje je u gotovo stogodišnjoj borbi otela od starije g r a n e B u r b o n a , zamijenila b i svoju i s t o r i j s k u p r e r o g a t i v u , p r e r o g a t i v u m o d e r n o g kraljevstva, z a p r e r o g a t i v u svoga r o d o ­ slovlja. Fuzija, d a k l e , n e b i bila n i š t a d r u g o d o d o b r o v o l j n a 73

Venecija je pedesetih godina XIX stoljeća bila reziden­ cija legitimističkog pretendenta na prijesto grofa Šambora. Red:

85

a b d i k a c i j a k u ć e Orlean, n j e n a l e g i t i m i s t i č k a rezignacija, pokajničko istupanje iz p r o t e s t a n t s k e d r ž a v n e crkve i stupanje u •katoličku. I s t u p a n j e k o j e je uz to ne bi dovelo na p r i j e s t o k o j i j e izgubila, n e g o n a p o d n o ž j e p r i j e s t o l a n a k o m j e r o đ e n a . S t a r i o r l e a n i s t i č k i m i n i s t r i Gizo, Dišatel itd., k o j i su t a k o đ e r p o h i t a l i u K l a r m o n da bi se založili za fuziju, u s t v a r i s u s a m o bili p r e d s t a v n i c i m a m u r l u k a koji j e d o š a o poslije j u l s k e revolucije, r a z o č a r a n o s t i u b u r ž o a s k o kraljev­ stvo i u (kraljevstvo b u r ž u j a , p r a z n o v j e r j a u l e g i t i m n o s t k a o p o s l j e d n j u a m a j l i j u p r o t i v a n a r h i j e . P o s r e d n i c i i z m e đ u Orl e a n a i B u r b o n a u svojoj uobrazilji, o n i su u s t v a r i bili s a m o još otpali orleanisti, i k a o takve ih je i primio princ od Žoenvila. N a p r o t i v , o n a j za život sposobni,- r a t o b o r n i dio o r l e a n i s t a , Tjer, Baz i dr,, uvjerili su p o r o d i c u Luja Filipa u t o l i k o lakše u t o da, a k o s v a k a n e p o s r e d n o m o n a r h i ­ s t i č k a r e s t a u r a c i j a p r e t p o s t a v l j a fuziju obiju d i n a s t i j a , s v a k a t a k v a fuzija p r e t p o s t a v l j a a b d i k a c i j u k u ć e O r l e a n , dok, me­ đ u t i m , tradiciji n j e n i h p r e d a k a p o t p u n o o d g o v a r a a k o o n a zasad prizna republiku i sačeka dok događaji dopuste da se roredsjednička stolica p r e t v o r i u p r i j e s t o . P u š t a n e su vijesti o žoenvilovoj k a n d i d a t u r i , r a d o z n a l o s t j a v n o s t i po­ d r ž a v a n a je neizvjesnošću, a n e k o l i k o mjeseci kasnije, p o š t o j e revizija o d b a č e n a , t a j e k a n d i d a t u r a u s e p t e m b r u j a v n o proklamirana. N a taj n a č i n n e s a m o š t o j e p r o p a o p o k u š a j r o j a l i s t i č k e fuzije i z m e đ u o r l e a n i s t a i legitimista, n e g o je on ^razorio' i n j i h o v u parlamentarnu fuziju, n j i h o v zajednički republi­ k a n s k i oblik, i razložio s t r a n k u r e d a n a n j e n e p r v o b i t n e s a s t a v n e dijelove; ali u k o l i k o je više r a s l o o t u đ i v a n j e iz­ m e đ u K l a r m o n a i Venecije, u k o l i k o se više k v a r i o n j i h o v s p o r a z u m , u k o l i k o j e više u z i m a l a m a h a agitacija z a žoenvila, u t o l i k o su življi, ozbiljniji postajali p r e g o v o r i i z m e đ u Fošea, B o n a p a r t o v a m i n i s t r a , i legitimista. R a s p a d a n j e s t r a n k e r e d a nije s e zaustavilo n a n j e n i m p r v o b i t n i m e l e m e n t i m a . S v a k a o d o b i j u velikih frakcija da­ lje se r a s p a d a l a . Bilo je k a o da su se sve o n e s t a r e n i j a n s e k o j e su se r a n i j e p o b i j a l e i (potiskivale u s v a k o m od o b a kruga, kako u legitimističkom tako i u orleamstičkom, opet r a s k r a v i l e , k a o s a s u š e n e infuzorije p r i d o d i r u s v o d o m , k a o d a s u iznova d o b i l e dovoljno životne snage d a b i o b r a z o v a l e

86

vlastite g r u p e sa svojim s a m o s t a l n i m s u p r o t n o s t i m a . Legitim i s t i su se u svojim s n o v i m a vraćali na sporove i z m e đ u Tiljerija i p a v i l j o n a M a r s a n , i z m e đ u Vilela i Polinjaka 7 4 . O r l e a n i s t i su p o n o v o proživljavali z l a t n o d o b a t u r n i r a iz­ m e đ u Gizoa, Molea, Broljia, T j e r a i O d i l o n a B a r o a . Onaj dio s t r a n k e r e d a koji je bio sklon reviziji ali nesložan u p i t a n j u g r a n i c a te revizije, dio sastavljen od legi­ t i m i s t a p o d v o d s t v o m Berjea i F a l u a s j e d n e s t r a n e , Larošž a k l e n a s d r u g e s t r a n e , i od o r l e a n i s t a sitih b o r b e , p o d v o d s t v o m Molea, Broljia, M o n t a l a m b e r a i O d i l o n a B a r o a , složio se s b o n a p a r t i s t i č k i m p r e d s t a v n i c i m a u sljedećem neodređenom i široko formuliranom prijedlogu: »Potpisani predstavnici, u cilju da naciji vrate mogućnost punog ostvarenja njena suvereniteta, podnose prijedlog da se Ustav revidira.« Ali
Imaju se u vidu taktička neslaganja u taboru legitimi­ sta za vrijeme restauracije. Vilel (pristalica Luja XVIII) izja­ šnjavao se za opreznije provođenje reakcionarnih mjera, a Polinjak (pristalica grofa d' Artoa, od 1824. kralja Carlsa X) zalagao se za p u n u obnovu predrevolucijskog poretka. Tiljerijska palača u Parizu — rezidencija Luja XVIII; Marsanski paviljon — jedna od zgrada te palače, bio je u periodu restauracije rezidencija grofa d'Artoa. Red.

87

to p r a z n o v j e r j e ? Ali u o v o m t r e n u t k u revizija u s t a v a n i j e značila n i š t a d r u g o d o p r o d u ž e n j e p r e d s j e d n i č k e vlasti, k a o š t o p r o d u ž e n j e u s t a v a nije značilo n i š t a d r u g o d o svrgavanje B o n a p a r t a . P a r l a m e n t s e izjasnio z a B o n a p a r t a , ali u s t a v s e izjasnio p r o t i v p a r l a m e n t a . B o n a p a r t e bi, dakle, p o s t u p i o u d u h u p a r l a m e n t a a k o bi p o d e r a o u s t a v , a p o s t u p i o bi u d u h u ustava, a k o b i r a z j u r i o p a r l a m e n t . P a r l a m e n t je stavio u s t a v i s n j i m s v o j u v l a s t i t u ' v l a s t »izvan većine«, s v o j o m o d l u k o m u k i n u o je u s t a v i p r o d u ž i o vlast p r e d s j e d n i k a , a u j e d n o objavio d a n i t i u s t a v m o ž e d a u m r e , n i t i p r e d s j e d n i k o v a vlast d a živi sve d o k o n , p a r l a ­ m e n t , s a m p o s t o j i . G r o b a r i koji s u i m a l i d a g a s a h r a n e stajali su p r e d v r a t i m a . D o k se u p a r l a m e n t u d e b a t i r a l o o reviziji, B o n a p a r t e je u k l o n i o s položaja ( k o m a n d a n t a p r v e divizije g e n e r a l a B a r a g e d'Iljea, koji se p o k a z a o n e o d l u č a n , i na njegovo m j e s t o p o s t a v i o g e n e r a l a M a n j a n a , p o b j e d n i k a o d Liona, j u n a k a d e c e m b a r s k i h d a n a , j e d n u o d svojih krea­ t u r a k o j a s e već p o d L u j e m Filipom, p r i l i k o m b u l o n j s k e ekspedicije, m a n j e ili više k o m p r o m i t i r a l a zbog njega. S t r a n k a r e d a d o k a z a l a j e . s v o j o m o d l u k o m o reviziji d a n e u m i j e n i d a v l a d a n i d a služi, n i d a živi n i d a umre, ni da republiku podnese ni da je obori, ni da ustav o d r ž i ni da ga sruši, ni da s p r e d s j e d n i k o m , s a r a đ u j e ni da s n j i m r a s k i n e . Od koga je o n d a očekivala rješenje svih protivrječnosti? Od 'kalendara, od toka događaja. Ona je p r e s t a l a s m a t r a t i d a i m a vlast n a d d o g a đ a j i m a . Izazivala je, d a k l e , d o g a đ a j e d a p r e m a njoj u č i n e nasilje, a t i m e j e izazivala i silu kojoj je, u svojoj b o r b i s n a r o d o m , u s t u p a l a j e d a n a t r i b u t za d r u g i m sve d o k se i s a m a nije n a š l a p r e m a njoj n e m o ć n a . D a b i šef izvršne vlasti m o g a o u t o l i k o n e s m e t a n i j e s k r o j i t i p l a n z a b o r b u p r o t i v nje, d a b i m o g a o p o j a č a t i svoja n a p a d a č k a s r e d s t v a , o d a b r a t i svoja o r u đ a , •učvrstiti svoje pozicije, o n a je odlučila da u s r e d tog k r i t i č n o g t r e n u t k a siđe s p o z o r n i c e i da odloži svoje zasjedanje t r i m j e s e c a , od 10. a u g u s t a do 4. n o v e m b r a . N e s a m o d a s e p a r l a m e n t a r n a s t r a n k a r a s p a l a n a svoje dvije velike frakcije, ne s a m o da se i svaka od t i h frakcija r a s p a l a , n e g o je s t r a n k a r e d a u p a r l a m e n t u bila u s u k o b u sa s t r a n k o m r e d a izvan p a r l a m e n t a . Govornici i spasitelji b u r ž o a z i j e , n j e n a t r i b i n a i n j e n a š t a m p a , u k r a t k o — ideolozi

88

buržoazije i buržoazija sama, predstavnici i predstavljeni, stajali su o t u đ e n i j e d n i p r e m a d r u g i m a i više se n i s u razumijevali. Legitimisti u -provinciji, sa svoiim o g r a n i č e n i m v i d i k o m i svojim n e o g r a n i č e n i m o d u š e v l j e ^ i e m , optuživali su svoje p a r l a m e n t a r n e v o đ e B e r i j e a i F a l u a da su dezertirali u b o n a p a r t i s t i č k i t a b o r i da su o t p a l i od Anrija V. Njihov ljil janski r a z u m 7 5 vjerovao je u i s t o č n i grijeh, ali ne u d i p l o m a t i j u . N e u p o r e d i v o kobniji i p r e s u d n i j i b i o je r a s k i d trgova­ č k e buržoazije s n j e n i m p o l i t i č a r i m a . O n a n j i m a nije p r e ­ bacivala, k a o š t o s u legitimisti p r e b a c i v a l i svojim političa­ r i m a , d a s u o t p a l i c d p r i n c i p a , n e g o o b r n u t o , d a s e drže principa koji su postali beskorisni. Već s a m r a n i j e n a p o m e n u o d a j e o d s t u p a n j a F u l d a u v l a d u onaj dio t r g o v a č k e buržoazije k o j i je i m a o lavov­ ski u d i o u A'ladavini Luja Filipa, — da je finansijska aristokratija p o s t a l a b o n a p a r t i s t i č k a . F u l d j e n e s a m o z a s t u p a o B o n a p a r t o v e i n t e r e s e n a berzi, o n j e u j e d n o z a s t u p a o i in­ t e r e s b e r z e k o d B o n a p a r t a . Položaj finansijske a r i s t o k r a tije n a j t a č n i j e p r i k a z u j e c i t a t i z n j e n o g e v r o p s k o g o r g a n a , l o n d o n s k o g »Economist«-^. U s v o m b r o j u od 1. f e b r u a r a 1851. on d o n o s i d o p i s iz P a r i z a : »Sada smc konstatirali sa svih strana da Francuska prije svega traži mir. Predsjednik to izjavljuje u svojoj poslanici zakonodavnoj Skupštini, to kao odjek odzvanja s nacionalne govornice, u to uvjeravaju novine, to se objavljuje s propo­ vjedaonice, to dokazuje osjetljivost državnih papira pri naj­ manjem izgledu na poremećaj i njihova čvrstina kad god pobijedi izvršna vlast«. U svom b r o j u od 29. n o v e m b r a 1851. ljuje u svoje v l a s t i t o i m e :

»Economist« izjav­

»Na svim berzama Evrope predsjednik je sada priznat Kao čuvar reda«. F i n a n s i j s k a a r i s t a k r a t i j a je, d a k l e , o s u đ i v a l a p a r l a m e n ­ t a r n u b o r b u s t r a n k e r e d a s i z v r š n o m vlašću k a o remećenje 75 — Aluzija na Burbone, koje su u svom grbu imali ljiljan, i na »bezazlenost«, t j . duhovnu ograničenost provincijskih legiti-mista Red. 76 »The Economist« (»Ekonomist«) — engleski tjedni ča­ sopis za pitanja privrede i politifke, organ krupne industrij­ ske buržoazije, izlazi u Londonu od 1843. Red.

89

reda, a svaku p o b j e d u p r e d s j e d n i k a n a d t o b o ž n j i m p r e d s t a v ­ n i c i m a toga r e d a slavila k a o pobjedu reda. Ovdje se p o d finansijskom aristokracijom ne smiju razumijevati s a m o v e l i k i zajmodavca i š p e k u l a n t i d r ž a v n i m p a p i r i m a , za k o j e je o d m a h jasno da se njihov interes p o d u d a r a s interesom •državne vlasti. Svi m o d e r n i finansijski poslovi, c j e l o k u p n o b a n k a r s t v o maj tješnje je i s p r e p l e t e n o s j a v n i m k r e d i t o m . J e d a n dio poslovnog kapitala b a n a k a n u ž n o se ulaže i xikamacuje u b r z o k o n v e r t i b i l n e d r ž a v n e p a p i r e . Njihovi d e p o z i t i , k a p i t a l 'koji im je stavljen na r a s p o l a g a n j e i koji o n e r a z d a j u t r g o v c i m a i i n d u s t r i j a l c i m a , djelomice p r i t j e č e iz d i v i d e n d a d r ž a v n i h v r e d n o s n i h p a p i r a . Ako je u svakoj e p o h i s t a b i l n o s t d r ž a v n e vlasti z a c j e l o k u p n o n o v č a n o t r ž i š t e i za s v e ć e n i k e t o g n o v č a n o g t r ž i š t a z n a č i l a Mojsija i p r o r o k e , k a k o d a t o n e znači d a n a s k a d svaki p o t o p p r i j e t i d a s a s t a r i m d r ž a v a m a o d n e s e i s t a r e d r ž a v n e dugove? I industrijska buržoazija se u s v o m f a n a t i č n o m zala­ g a n j u z a r e d ljutila zbog s v a đ a p a r l a m e n t a r n e s t r a n k e r e d a s i z v r š n o m vlašću., Tjer, Angles, Sen-Bev i d r . d o b i l i su poslije svog g l a s a n j a od 18. j a n u a r a , p r i l i k o m smjenjivanja Š a n g a r n i j e a , j a v n e u k o r e o d svojih b i r a č a u p r a v o i z in­ d u s t r i j s k i h o b l a s t i ; u t i m u k o r i m a se n a r o č i t o šibala n j i h o v a koalicija s M o n t a n j o m k a o veleizdaja r e d a . Ako r a z m e t l j i v e zadjevice, a k o s i t n i č a r s k e s p l e t k e u ikojima se ispoljavala b o r b a s t r a n k e r e d a s p r e d s j e d n i k o m nisu, k a o što s m o vidjeli, ni zasluživale bolji p r i j e m to, s d r u g e s t r a n e , ni o v a b u r ž o a s k a s t r a n k a k o j a o d svojih p r e d s t a v n i k a zahtijeva d a bez o t p o r a p r e d a j u v o j n u vlast i z r u k u n j i h o v a vlastitog p a r l a m e n t a u r u k e j e d n o g p u s t o l o v n o g p r e t e n d e n t a nije v r i j e d n a ni s p l e t a k a koje su se p r a v i l e u n j e n o m i n t e r e s u . O n a j e p o k a z a l a d a n j u b o r b a z a o d r ž a n j e n j e n o g javnog i n t e r e s a , n j e n o g vlastitog klasnog interesa, n j e n e političke vlasti, s a m o u z n e m i r a v a i ozlovoljava k a o o m e t a n j e n j e n i h p r i v a t n i h poslova. B u r ž o a s k i d o s t o j a n s t v e n i c i d e p a r t m a n s k i h g r a d o v a , op­ ć i n s k e vlasti, s u c i t r g o v a č k i h sudova, itd., s v u d a su, gotovo b e z izuzetka, dočekivali B o n a p a r t a n a njegovim putešestvijima na najservilniji n a č i n , č a k i k a d je, k a o u Dijonu, bez­ obzirno napadao Nacionalnu skupštinu i naročito stranku •reda.

90

/

Ako j e t r g o v i n a išla d o b r o , k a o j o š p o č e t k o m 1851, o n d a j e t r g o v a č k a b u r ž o a z i j a b j e š n j e l a p r o t i v svake p a r ­ l a m e n t a r n e b o r b e , s a m o d a t r g o v i n a n e b i s t r a d a l a . Ako je t r g o v i n a i š l a loše, a t a k o je bilo s t a l n o do k r a j a f e b r u a r a 1851, o n d a j e t r g o v a č k a b u r ž o a z i j a o p t u ž i v a l a p a r l a m e n t a r ­ n e b o r b e k a o u z r o k z a s t o j a i zahtijevala d a o n e u m u k n u , k a k o bi t r g o v i n a o p e t živahnula. D e b a t e o reviziji p a l e su j o š u to r đ a v o v r i j e m e . K a k o se tu radilo o p i t a n j u b i t i ili n e b i t i postojećeg d r ž a v n o g o b l i k a , b u r ž o a z i j a j e s m a t r a l a d a m o ž e s toliko više p r a v a t r a ž i t i o d svojih p r e d s t a v n i k a d a o k o n č a j u taj m u č n i provizorij i d a u j e d n o o d r ž e s t a t u s kvo. U t o m e nije b i l o n i k a k v e p r o t i v r j e č n o s t i . P o d k r a j e m p r o v i z o r i j a o n a j e r a z u m i j e v a l a u p r a v o njegovo p r o d u ž e n j e , o d l a g a n j e u n e d o g l e d t r e n u t k a k o j i j e m o r a o d o n i j e t i odl u k u ; S t a t u s k v o m o g a o j e d a s e održi s a m o n a d v a n a č i n a : p r o d u ž e n j e m B o n a p a r t o v e vlasti, ili njegovim o d s t u p a n j e m p r e m a u s t a v u i i z b o r o m K a v e n j a k a . J e d a n dio b u r ž o a z i j e želio je ovo d r u g o rješenje i nije u m i o svojim p r e d s t a v ­ n i c i m a d a d a d e n i k a k a v bolji savjet n e g o d a š u t e , d a n e d i r a j u u to g o r u ć e p i t a n j e . Ako n j i h o v i p r e d s t a v n i c i , mi­ slili s u o n i , n e b u d u govorili, B o n a p a r t e n e ć e r a d i t i . O n i s u željeli n o j e v s k i p a r l a m e n t k o j i ć e s a k r i t i svoju glavu d a b i o s t a o n e p r i m i j e ć e n . D r u g i d i o b u r ž o a z i j e želio j e d a B o n a p a r t e , p o š t o j e v e ć s j e d i o n a p r e d s j e d n i č k o j sto­ lici, o s t a n e da sjedi ma p r e d s j e d n i č k o j stolici, k a k o bi sve ostalo po starom. Njih je bunilo što njihov p a r l a m e n t neće d a o t v o r e n o p r e k r š i u s t a v i d a s e bez okolišenja o d r e k n e vlasti. G e n e r a l n a vijeća d e p a r t m a n a , t a p r o v i n c i j s k a p r e d s t a ­ v n i š t v a k r u p n e b u r ž o a z i j e , k o j a s u zasjedavala z a v r i j e m e ferija N a c i o n a l n e s k u p š t i n e počev o d 25. a u g u s t a , izjasnila su se gotovo j e d n o g l a s n o za reviziju, d a k l e p r o t i v p a r l a ­ m e n t a a za B o n a p a r t a . J o š n e d v o s m i s l e n i j i n e g o r a s k i d s n j e n i m parlamentar­ nim predstavnicima b i o je gnjev b u r ž o a z i j e p r e m a n j e n i m l i t e r a r n i m p r e d s t a v n i c i m a , p r e m a n j e n o j vlastitoj š t a m p i . O s u d e na n e d o s t i ž n e s u m e n o v c a i n e č u v e n e k a z n e zatvo­ r o m o d s t r a n e b u r ž o a s k i h s u d o v a z a svaki n a p a d b u r ž o a s k i h žurnalista protiv uzurpatorskih prohtjeva Bonapartovih, za

91

svaki p o k u š a j š t a m p e d a p o l i t i č k a p r a v a b u r ž o a z i j e o d b r a n i o d izvršne vlasti, začuđavali s u n e s a m o F r a n c u s k u n e g o i cijelu E v r o p u . Ako je parlamentarna stranka reda, k a o š t o s a m p o ­ k a z a o , svojim z a p o m a g a n j e m z a m i r s a m a sebe p r i m o r a v a l a da miruje, ako je političku vladavinu buržoazije proglasila n e s p o j i v o m sa s i g u r n o š ć u i p o s t o j a n j e m b u r ž o a z i j e t i m e što j e u b o r b i p r o t i v o s t a l i h d r u š t v e n i h k l a s a svojom r u k o m •uništila sve uslove svog vlastitog r e ž i m a , p a r l a m e n t a r n o g r e ž i m a , vanparlamentarna masa buržoazije je, n a p r o t i v , svo­ j o m servilnošću p r e m a p r e d s j e d n i k u , svojim p o g r d a m a upe­ r e n i m p r o t i v p a r l a m e n t a , svojim s u r o v i m p o s t u p a n j e m pre­ m a vlastitoj š t a m p i pozivala B o n a p a r t a d a uguši, d a u n i š t i o n a j dio n j e n ikoji je govorio i pisao, n j e n e p o l i t i č a r e i n j e n e literate, njenu govorničku tribinu i njenu štampu, kako bi onda s pouzdanjem i pod zaštitom jedne jake i neograničene vlade m o g l a d a s e p o s v e t i s v o j i m p r i v a t n i m poslovima. Ona je nedvosmisleno pokazala k a k o čezne da se oslobodi svoje v l a s t i t e političke vlasti, d a b i s e oslobodila t e g o b a i opasnosti vladanja. I ta b u r ž o a z i j a k o j a se b u n i l a već i p r o t i v p a r l a m e n ­ t a r n e i l i t e r a r n e b o r b e za vlast svoje vlastite klase i izda­ la vođe te borbe, — ona se s a d usuđuje da n a k n a d n o o p t u ž u j e p r o l e t a r i j a t š t o nije u s t a o i p o š a o u k r v a v u b o r b u , •u b o r b u na život i s m r t za n j u . O n a k o i a je svakog t r e n u t k a svoj o p ć i k l a s n i i n t e r e s , t j . svoj p o l i t i č k i i n t e r e s , žrtvovala •najužem, n a j p r l j a v i j e m p r i v a t n o m i n t e r e s u , te je slično žrtvo­ v a n j e tražila i o d svojih p r e d s t a v n i k a , o n a s a d a k u k a k a k o j e p r o l e t a r i j a t n j e n e i d e a l n e političke i n t e r e s e žrtvovao •svojim m a t e r i j a l n i m i n t e r e s i m a . O n a s e p o n a š a k a o pleme­ n i t a d u š a k o j u p r o l e t a r i j a t , zaveden o d socijalista, nije shva­ t i o te ju je u p r e s u d n o m •trenutku n a p u s t i o . I njeno, ku­ c a n j e nailazi n a o p ć i o d j e k u b u r ž o a s k o m svijetu. Ovdje, n a r a v n o , ne g o v o r i m o n j e m a č k i m p o l i t i k a n t i m a i p i s k a r a ­ l i m a . Ukazaću, n a p r i m j e r , n a isti »Economist« koji j e j o š 29. n o v e m b r a 1851, d a k l e č e t i r i d a n a p r i j e d r ž a v n o g u d a r a , p r o g l a š a v a o B o n a p a r t a za »čuvara r e d a « , a l j u d e k a o š t o su T j e r i B e r j e za »anarhiste«, i koji v e ć 27. d e c e m b r a 1851, p o š t o j e B o n a p a r t e t e a n a r h i s t e u m i r i o , viče z b o g i z d a j s t v a k o j e s u »neuke, n e o d g o j e n e , t u p e i g l u p e p r o l e t e r s k e m a s e

92

počinile p r e m a t a l e n t u , z n a n j u , disciplini, d u h o v n o m utje­ caju, i n t e l e k t u a l n i m r e s u r s i m a i m o r a l n o m a u t o r i t e t u sred­ n j i h i viših d r u š t v e n i h slojeva«. T u p a i glupa, n e u k a i p r o s t a m a s a nije b i o n i k o d r u g i n e g o s a m a m a s a buržoazije. F r a n c u s k a je, istina, g o d i n e 1851. preživjela j e d n u v r s t u m a l e p r i v r e d n e krize. K r a j e m f e b r u a r a p o k a z a l o s e sma­ njenje izvoza u p o r e đ e n j u s 1850. g o d i n o m . U m a r t u počelo je slabljenje t r g o v i n e i z a t v a r a n j e t v o r n i c a . U a p r i l u s t a n j e •industrijskih d e p a r t m a n a izgledalo j e t a k o o č a j n o k a o poslije f e b r u a r s k i h d a n a . U m a j u poslovi j o š n i s u oživjeli. J o š 28. j u n a p o k a z i v a o j e portfelj F r a n c u s k e b a n k e svojim o g r o m ­ n i m p o r a s t o m depozita i istim tolikim opadanjem mjeničnih z a j m o v a da p o s t o j i z a s t o j u proizvodnji. I t e k s r e d i n o m ok­ t o b r a n a s t a l o j e o p e t p r o g r e s i v n o p o b o l j š a n j e poslova. F r a n ­ c u s k a b u r ž o a z i j a o b j a š n j a v a l a je taj zastoj u trgovini čisto p o l i t i č k i m razlozima, b o r b o m i z m e đ u p a r l a m e n t a i i z v r š n e vlasti, n e s i g u r n o š ć u j e d n o g d r ž a v n o g o b l i k a koji j e s a m o pri­ v r e m e n , s t r a h o v a n j e m o d 2 . m a j a 1852. N e p o r i č e m d a s u sve t e o k o l n o s t i u t j e c a l e n a slabljenje n e k i h i n d u s t r i j s k i h g r a n a u P a r i z u i u d e p a r t m a n i m a . Ali taj u t j e c a j p o l i t i č k i h okol­ n o s t i b i o j e s v a k a k o s a m o l o k a l a n i n e z n a t a n . Z a r t o n e do­ k a z u j e činjenica da se t r g o v i n a p o č e l a p o p r a v l j a t i b a š u t r e n u t k u kad se političko stanje pogoršalo, k a d a se politički h o r i z o n t z a m r a č i o i k a d s e svakog t r e n u t k a o č e k i v a o g r o m dz .Blizeja, s r e d i n o m o k t o b r a ? F r a n c u s k i b u r ž o a , čiji »talent, z n a n j e , pronicljivost i i n t e l e k t u a l n i resursi« ne d o p i r u d a l j e / O d njegova n o s a , m o g a o j e u o s t a l o m , z a sve v r i j e m e indus­ t r i j s k e izložbe u L o n d o n u 7 7 i n o s o m da u d a r i o u z r o k svoje p r i v r e d n e nevolje. D o k su se u F r a n c u s k o j z a t v a r a l e tvor­ nice, u E n g l e s k o j su u č e s t a l i stečajevi u 'trgovini. D o k je i n d u s t r i j s k a p a n i k a u a p r i l u i u m a j u došla do v r h u n c a u F r a n c u s k o j , d o t l e je t r g o v i n s k a p a n i k a u a p r i l u i m a j u 1 d o š l a do v r h u n c a u E n g l e s k o j . K a k o f r a n c u s k a t a k o i en­ gleska v u n e n a i n d u s t r i j a , 'kako f r a n c u s k a t a k o i e n g l e s k a m a n u f a k t u r a svile bile su z a h v a ć e n e k r i z o m . E n g l e s k e tvor­ nice p a m u k a su p r o d u ž i l e r a d , ali ne više s i s t i m p r o f i t o m •kao 1849. i 1850. Razlika je bila s a m o u t o m e što je k r i z a

77 Londonska industrijska izložba — prva svjetska trgovinsko-iridustrijska izložba; održavala .se u oktobru 1851. Red.

93

u F r a n c u s k o j bila i n d u s t r i j s k a , a u E n g l e s k o j t r g o v i n s k a ; š t o su t v o r n i c e u F r a n c u s k o j obustavljale rad,, d o k su se u E n g l e s k o j p r o š i r i l e , ali p o d n e p o v o l j n i j i m u s l o v i m a n e g o u p r e t h o d n i m g o d i n a m a ; š t o je u F r a n c u s k o j bio najviše po­ g o đ e n izvoz, a u E n g l e s k o j uvoz. Z a j e d n i č k i u z r o k , koji, •razumije se, ne t r e b a t r a ž i t i u g r a n i c a m a f r a n c u s k o g poli­ t i č k o g h o r i z o n t a , b i o je očigledan. G o d i n e 1849. i 1850. b i l e su godine najvećeg m a t e r i j a l n o g p r o s p e r i t e t a i h i p e r p r o d u k ­ cije, k o j a se tek 1851. ispoljila k a o t a k v a . O n a je u p o č e t k u t e g o d i n e j o š n a r o č i t o p o j a č a n a s o b z i r o m n a industrijskuizložbu. K t o m e su došle i ove n a r o č i t e o k o l n o s t i : n a j p r i j e slabi r o d p a m u k a od 1850. i 1851, z a t i m u v j e r e n o s t da će b e r b a p a m u k a b i t i bolj a n e g o š t o s e očekivalo; n a j p r i j e ska­ k a n j e , a z a t i m i z n e n a d n o p a d a n j e , u k r a t k o — k o l e b a n j e cije­ n a p a m u k u . P r i n o s sirove svile bio je, b a r u F r a n c u s k o j , j o š i s p o d p r o s j e č n o g . Najzad, m a n u f a k t u r a v u n e s e o d 1848. t o l i k o p r o š i r i l a d a j e p r o i z v o d n j a v u n e nije m o g l a slijediti, te je cijena sirove v u n e p o r a s l a u v e l i k o m n e r a z m j e r u s c i j e n o m v u n e n i h izrađevina. Ovdje, d a k l e , u sirovini t r i j u i n d u s t r i j a ikoje r a d e z a svjetsko tržište v e ć i m a m o t r o s t r u k m a t e r i j a l za zastoj u trgovini. A bez obzira na n a r o č i t e okol­ n o s t i , p r i v i d n a 'kriza g o d i n e 1851. n i j e bila n i š t a d r u g o d o o n a j zastoj koji h i p e r p r o d u k c i j a i p r e t j e r a n a š p e k u l a c i j a uvijek čine u k r u ž n o m k r e t a n j u i n d u s t r i j e p r i j e n o š t o s k u p e sve svoje s n a g e d a b i grozničavo p r e j u r i l e posljednji o d s j e č a k k r u g a i o p e t stigle do svoje p o l a z n e t a č k e : opće privredne krize. U t a k v i m i n t e r v a l i m a p r i v r e d n e i s t o r i j e izbijaju u E n g l e s k o j stečajevi u trgovini, d o k se u F r a n c u s k o j o b u s t a v - ' lja s a m a i n d u s t r i j a , dijelom z a t o š t o j e s a svih t r ž i š t a p o t i s k u j e k o n k u r e n c i j a Engleza, k o j a u p r a v o t a d a p o s t a j e ' neizdržljiva, d i j e l o m z a t o š t o n j u , k a o l u k s u z n u i n d u s t r i j u , u p r v o m r e d u p o g a đ a svaki zastoj u p o s l o v i m a . T a k o F r a n ­ c u s k a o s i m o p ć i h k r i z a p r o l a z i k r o z svoje vlastite n a c i o n a l n e p r i v r e d n e krize, k o j e s u , m e đ u t i m , m n o g o više o d r e đ e n e i u v j e t o v a n e o p ć i m s t a n j e m svjetskog t r ž i š t a nego l o k a l n i m f r a n c u s k i m č i n i o c i m a . N e ć e b i t i bez i n t e r e s a d a s e p r e d r a s u d i f r a n c u s k o g b u r ž u j a s u p r o t s t a v i s u d engleskog b u r ž u j a . Jed­ na od najvećih liverpulskih trgovačkih kuća piše u svom g o d i š n j e m izvještaju za 1851:

94

»Rijetko kad su nade koje su se u početku gajile toliko obmanule koliko u godini koja je upravo protekla. Mjesto da donese veliki prosperitet koji se jednodušno očekivao, ona se pokazala kao jedna od najnepovoljnijih godina za posljednju četvrtinu vijeka. To se, naravno, odnosi samo na merkantilne„ a ne na industrijske klase. A ipak su zacijelo postojali razlozi da se na početku te godine donese suprotan zaključak: zalihe proizvoda bile su oskudne, kapitala je bilo u izobilju, hrana je bila jeftina, bogata jesen bila je osigurana. Mir na konti­ nentu nije narušavan, a kod kuće nije bilo nikakvih politi­ čkih ili finansijskih poremećaja, — zaista, krila trgovine nikada nisu bila s l o b o d n i j a . . . Cemu se ima pripisati ovaj nepovoljni rezultat? Po našem mišljenju, prekomjernoj trgo­ vini kako u uvozu tako i u izvozu. Ako naši trgovci sami ne povuku uže granice svojoj djelatnosti, onda nas ništa ne može održati u kolosijeku osim panika svake tri godine.« Zamislite s a d f r a n c u s k o g b u r ž u j a k a k o u s r e d ove po­ slovne p a n i k e njegov o d t r g o v i n e p o m u ć e n i m o z a k m u č e , oblijeću, o š a m u ć u j u vijesti o d r ž a v n i m u d a r i m a i uspostav­ ljanju oRćeg i z b o r n o g p r a v a , b o r b e i z m e đ u p a r l a m e n t a i izvršne vlasti, i n t r i g e o r l e a n i s t a i legitimista, k o m u n i s t i č k e zavjere u j u ž n o j F r a n c u s k o j , t o b o ž n j e žakerije 7 8 u d e p a r t m a n i m a Nièvre i Cher, r e k l a m e r a z n i h p r e d s j e d n i č k i h kan­ d i d a t a , v a š a r s k e p a r o l e listova, p r i j e t n j e r e p u b l i k a n a c a d a će s o r u ž j e m u r u c i b r a n i t i u s t a v i o p ć e p r a v o glasa, evan­ đ e l j a izbjeglih j u n a k a i n p a r t i b u s 3 k o j i s u p r o r i c a l i s m a k svijeta za d r u g u n e d j e l j u m j e s e c a m a j a 1852, — pa ć e m o r a z u m j e t i da b u r ž o a , u toj neizrecivo h u č n o j konfuziji, od fuzije, revizije, prorogacije, k o n s t i t u c i j e , k o n s p i r a c i j e , koa/ licije, emigracije, u z u r p a c i j e i revolucije, sav z a p j e n u š e n od bijesa dovikuje svojoj p a r l a m e n t a r n o j r e p u b l i c i : »Radije užasan kraj nego užas bez kraja!« B o n a p a r t e j e r a z u m i o taj k r i k . Njegovu m o ć s h v a ć a n j a izoštravalo je sve veće n e s t r p l j e n j e v j e r o v n i k a k o ji su s p r i b l i ž a v a n j e m r o k a , d r u g e nedjelje m j e s e c a m a j a 1852, p r i s v a k o m z a l a s k u s u n c a u k r e t a n j u n e b e s k o g tijela vidjeli p r o t e s t svojih z e m a l j s k i h m j e n i c a . Oni s u p o s t a l i p r a v i a s t r o ­ lozi. N a c i o n a l n a s k u p š t i n a j e ' o d u z e l a B o n a p a r t u s v a k u n a d u n a u s t a v n o p r o d u ž e n j e njegove vlasti, a k a n d i d a t u r a p r i n c a o d Žoenvila nije d o p u š t a l a d u ž e oklijevanje. 78 - seljački ustanci. Red,

95

Ako j e i k a d n e k i d o g a đ a j d u g o p r i j e svog n a s t u p a n j a b a c a o svoju sjenku, o n d a j e t o činio B o n a p a r t o v d r ž a v n i •udar. Već 29. j a n u a r a 1849, j e d v a m j e s e c d a n a poslije svog i z b o r a , B o n a p a r t e g a j e p r e d l a g a o š a n g a r n i j e u . Njegov vlas­ t i t i m i n i s t a r p r e d s j e d n i k Odilon B a r o govorio je u ljeto 1849. uvijeno, a T j e r u z i m u 1850. o t v o r e n o o politici d r ž a v n i h t i đ a r a , Persinji je u m a j u 1851. j o š j e d n o m p o k u š a o da Š a n g a r n i j e a p r i d o b i j e za u d a r , «Messager de l'Assemblee« 7 9 o b j a v i o j e taj razgovor. B o n a p a r t i s t i č k i listovi prijetili s u državnim u d a r o m prilikom svake p a r l a m e n t a r n e bure, i u k o l i k o s e k r i z a približavala, u t o l i k o j e njihov t o n p o s t a j a o , glasniji. N a o r g i j a m a k o j e j e B o n a p a r t e svake" noći p r a v i o s m u š k i m i ž e n s k i m swell m o b 8 0 'kad god bi se p r i m i c a o p o n o ć n i čas i k a d bi o b i l n o p i ć e o d r i j e š i l o jezik i zagrijalo m a š t u , donosila se o d l u k a da -se d r ž a v n i u d a r izvrši i d u ć e g j u t r a . Mačevi su se vadili iz k o r i c a , čaše su zvečale, predr s t a v n i c i letjeli k r o z p r o z o r , c a r s k i p l a š t p a d a o n a B o n a p a r t o v a pleća, sve d o k i d u ć e j u t r o r i e b i r a s t j e r a l o p r i v i đ e n j e , a i z n e n a đ e n i Pariz d o z n a v a o od ne m n o g o šutljivih v e s t a l k i i indiskretnih paladina kakva ga je opasnost još j e d n o m m i m o i š l a . U m j e s e c i m a s e p t e m b r u i o k t o b r u vijesti o držav­ n o m u d a r u p r e s t i z a l e s u j e d n a d r u g u . S j e n k a j e dobivala b o j u k a o k a k a v š a r e n d a g e r o t i p . Ako s e p r e l i s t a v a j u o r g a n i evropske dnevne štampe za mjesec septembar i oktobar, naći će se u n j i m a d o s l o v c e nagovještaji ove v r s t e : »Vijesti o c o u p d ' é t a t 8 1 i s p u n j a v a j u . P a r i z . Prijestolnica t r e b a d a . s e u t o k u n o ć i n a p u n i t r u p a m a , a slijedećeg j u t r a d a s e d o n e s u de'kreti o r a s p u š t a n j u N a c i o n a l n e s k u p š t i n e , o stavljanju senskog d e p a r t m a n a u opsadno stanje, o uspostavljanju općeg i z b o r n o g p r a v a , o a p e l u n a n a r o d . Govori s e d a B o n a p a r t e t r a ž i m i n i s t r e k o j i ć e izvršiti t e n e z a k o n i t e d e k r e t e « . D o p i s i k o j i d o n o s e te vijesti uvijek se završavaju f a t a l n i m »odgo­ đeno«. Državni u d a r b i o je uvijek B o n a p a r t o v a fiks-ideja. S t o m i d e j o m o n j e p o n o v o s t u p i o n a f r a n c u s k o tlo. Toliko j e b i o o b u z e t n j o m d a j u j e s t a l n o o d a v a o i izbrbljavao. T o l i k o j e b i o slab d a j u j e isto t a k o s t a l n o o p e t n a p u š t a o . S j e n k a

79 »Messager de l'Assemblee« (»Skupštinski vjesnik«) — dnev­ nik antibonapartističkog pravca. Izlazio je u Parizu 1851. Red. 80 — hohštaplerskim šljamom. Red. 81 — državnom u d a r u . Red.

96

d r ž a v n o g u d a r a b i l a j e P a r i ž a n i m a k a o avet p o s t a l a t o l i k o p r i s n a da n i s u htjeli vjerovati u nj ni k a d se najzad pojavio o d krvi i m e s a . Državni u d a r , p r e m a t o m e , u s p i o j e n e zbog z a t v o r e n o s t i i uzdržljivosti šefa D r u š t v a od 10. d e c e m b r a , n i t i z a t o što b i N a c i o n a l n a s k u p š t i n a bila i z n e n a đ e n a . Ako je u s p i o , u s p i o je u s p r k o s Bonapartovoj i n d i s k r e t n o s t i i u s p r k o s t o m e š t o je Nacionalna skupština bila s t i m upoz­ n a t a , — k a o n u ž a n , neizbježan r e z u l t a t p r e t h o d n o g razvoja; 10. o k t o b r a B o n a p a r t e j e obavijestio svoje m i n i s t r e d a j e o d l u č i o u s p o s t a v i t i o p ć e i z b o r n o p r a v o , 16. s u o n i pod­ nijeli svoje o s t a v k e , 26. j e P a r i z s a z n a o d a j e o b r a z o v a n a Torinj'ijeva vlada. Policijskog p r e f e k t a š a r l i j e a z a m i j e n i o j e u isto v r i j e m e Mopa, a šef p r v e divizije M a n j a n p r i k u p i o je u p r i j e s t o n i c i n a j p o u z d a n i j e p u k o v e . 4. n o v e m b r a N a c i o n a l n a s k u p š t i n a j e o p e t o t p o č e l a o d r ž a v a t i svoje sjednice. O n a nije i m a l a d a u r a d i više n i š t a n e g o d a u k r a t k o m s a ž e t o m repeti­ t o r i j u ponovi k u r s k r o z koji j e p r o š l a i d a d o k a ž e k a k o s u je sahranili tek pošto je bila u m r l a . U b o r b i s i z v r š n o m v l a š ć u o n a je k a o p r v u poziciju izgubila vladu. Taj g u b i t a k m o r a l a je s v e č a n o p r i z n a t i t i m e š t o j e Torinjijevu vladu, k o j a j e bila s a m o p r i v i d n a vlada, primila k a o pravu. Stalna komisija sa smijehom je dočekala g . Žiroa k a d s e p r e d s t a v i o u i m e n o v i h m i n i s t a r a . T a k o s l a b a vlada za tako k r u p n e mjere kao što je bilo uspostavljanje o p ć e g i z b o r n o g p r a v a ! Ali b a š je u tome i b i l a s t v a r da se n i š t a ne p r o v e d e u p a r l a m e n t u , a sve protiv p a r l a m e n t a . / O d m a h p r v o g d a n a k a d a j e p o n o v o o t v o r e n a , Nacio­ nalna skupština je primila Bonapartovu poslanicu u kojoj on z a h t i j e v a u s p o s t a v l j a n j e o p ć e g i z b o r n o g p r a v a i u k i d a n j e z a k o n a od 31. m a j a 1850. Njegovi m i n i s t r i podnijeli su istog d a n a d e k r e t u t o m smislu. S k u p š t i n a j e prijedlog m i n i s t a r a o h i t n o s t i o d b a c i l a o d m a h , a s a m z a k o n 13. n o v e m b r a sa 355 glasova p r o t i v 348. T a k o je o n a j o š j e d n o m p o c i j e p a l a svoj m a n d a t , j o š j e d n o m p o t v r d i l a d a s e o d s l o b o d n o iza­ b r a n o g p r e d s t a v n i š t v a n a r o d a p r e t v o r i l a u u z u r p a t o r s k i par­ l a m e n t j e d n e klase, j o š j e d n o m p r i z n a l a d a j e s a m a p r e s j e k l a m i š i ć e koji su p a r l a m e n t a r n u glavu vezivali s tijelom n a c i j e . Ako je izvršna vlast svojim p r i j e d l o g o m za uspostav­ ljanje o p ć e g i z b o r n o g p r a v a a p e l i r a l a m i m o N a c i o n a l n e skup­ š t i n e n a n a r o d , z a k o n o d a v n a vlast j e svojim p r i j e d l o g o m 7 Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

97

zakona o kvestorima apelirala m i m o n a r o d a na armiju. Taj z a k o n o tkvestorima i m a o je da u t v r d i p r a v o N a c i o n a l n e skup­ š t i n e n a n e p o s r e d n o pozivanje t r u p a , n a f o r m i r a n j e p a r l a m e n t s k e a r m i j e . Proglašavajući t a k o a r m i j u z a a r b i t r a iz­ m e đ u sebe i n a r o d a , i z m e đ u sebe i B o n a p a r t a , p r i z n a v a j u ć i je za p r e s u d n u silu u državi, o n a je, s d r u g e s t r a n e , m o r a l a p o t v r d i t i d a s e o d a v n o o d r e k l a svoje vlasti n a d t o m silom. Raspravljajući o svom p r a v u pozivanja t r u p a , m j e s t o da ih s m j e s t a pozove, o n a je o d a l a svoje s u m n j e u vlastitu m o ć . O d b a c u j u ć i z a k o n o k v e s t o r i m a , o n a je o t v o r e n o p r i z n a l a svoju n e m o ć . Taj z a k o n je p r o p a o s m a n j i n o m od 108 gla­ sova; p r e s u d n i - s u , dakle,- bili glasovi M o n t a n j e . M o n t a n j a se nalazila u p o l o ž a j u B u r i d a n o v a m a g a r c a , d o d u š e ne i z m e đ u dvije vreće sijena da odluči koja je privlačnija, nego i z m e đ u dvije porcije b a t i n a da odluči koja je surovija. S jednestrane strah od šangarnijea, s druge strah od B o n a p a r t a . M o r a se p r i z n a t i da položaj nije bio h e r o j s k i , 18. n o v e m b r a , uz z a k o n o o p ć i n s k i m i z b o r i m a koji je podnijela stranka reda, predložen je a m a n d m a n po kojemu bi se trogodišnji boravak za birače na općinskim izborima smanjio na godinu dana. A m a n d m a n je propao s jednim j e d i n i m glasom, ali se o d m a h pokazalo da je taj j e d a n glas g r e š k a . R a s p a d o m n a svoje n e p r i j a t e l j s k e frakcije s t r a n k a r e d a j e o d a v n o izgubila svoju s a m o s t a l n u p a r l a m e n t a r n u većinu. S a d a se p o k a z a l o da u p a r l a m e n t u u o p ć e više nije bilo većine. N a c i o n a l n a s k u p š t i n a p o s t a l a je nesposobna da donosi odluke. N j e n e a t o m i s t i č k e s a s t a v n e dijelove više n i j e povezivala n i k a k v a sila kohezije, o n a je bila u t r o š i l a svoj : posljednji životni dah, bila je m r t v a . I z v a n p a r l a m e n t a r n a m a s a buržoazije, najzad, i m a l a j e d a još j e d n o m s v e č a n o p o t v r d i , n e k o l i k o d a n a p r e d k a t a ­ strofu, svoj r a s k i d s b u r ž o a z i j o m u p a r l a m e n t u . Tjer, kao. p a r l a m e n t a r n i j u n a k n a r o č i t o z a r a ž e n neizlječivom b o l e š ć u p a r l a m e n t a r n o g k r e t e n i z m a , i z m u d r o v a o je s D r ž a v n i m sa­ v j e t o m poslije s m r t i i p a r l a m e n t a n o v u p a r l a m e n t a r n u splet­ k u : z a k o n o o d g o v o r n o s t i , koji je i m a o da drži p r e d s j e d n i k a , u g r a n i c a m a u s t a v a . K a o što je B o n a p a r t e 15. septembra,, p r i l i k o m p o l a g a n j a t e m e l j a z a n o v u p a r i š k u tržnicu, o č a r a o „ k a o drugi, Masanielo, p a r i š k e piljarice, p r o d a v a č i c e r i b e — istina, j e d n a p r o d a v a č i c a r i b e vrijedila j e p a svojoj s t v a r n o |

98

sili koliko 17 burggrafa, — k a o što je poslije p o d n o š e n j a z a k o n a o k v e s t o r i m a o d u š e v i o p o r u č n i k e koje je častio u Elizejskoj palači, t a k o je sada, 25. n o v e m b r a ) zanio s r c a i n d u s t r i j s k e buržoazije o k u p l j e n e u C i r k u s u da >iz njegove r u k e p r i m i n a g r a d n e m e d a l j e z a l o n d o n s k u i n d u s t r i j s k u iz­ ložbu. N a v o d i m k a r a k t e r i s t i č n i dio njegovog govora p o »Jour­ n a l des D e b a t s « : »Tako neočekivani, uspjesi daju mi pravo da ponovo kažem kako bi velika bila francuska republika kad bi joj bilo do­ pušteno da slijedi svoje stvarne interese i da reformira svoje ustanove, mjesto da je stalno ometaju s jedne strane dema­ gozi, s druge strane — monarhističke halucinacije.« (Bučan, b u r a n i ponavljan aplauz sa svih' straha amfiteatra.) »Monar­ hističke halucinacije sprečavaju svaki napredak i ometaju sve ozbiljne grane industrije. Mjesto napretka — samo borba. Vi­ dimo kako ljudi koji su ranije bili najodaniji stubovi kraljev­ skog autoriteta i kraljevskih povlastica postaju pristalice Konventa samo da bi oslabili autoritet koji je proizišao iz općeg prava glasa.« (Snažan i ponavljan aplauz.) »Vidimokako ljudi koji su najviše stradali od revolucije, i najviše kukali zbog nje, izazivaju novu, i to samo zato da bi okovali volju nacije.... Obećavam vam mir u budućnosti itd., itd.« (Bravo, bravo, burno bravo.) T a k o i n d u s t r i j s k a b u r ž o a z i j a pljeska d r ž a v n o m u d a r u od 2. d e c e m b r a , u n i š t e n j u p a r l a m e n t a , p r o p a s t i svoje vla­ s t i t e vladavine, B o n a p a r t o v o j d i k t a t u r i i dovikuje j o j svoje servilno b r a v o . N a g r m l j a v i n u o d o b r a v a n j a o d 25. n o v e m b r a odgovorila je g r m l j a v i n a t o p o v a 4. d e c e m b r a , i k u ć a gospo­ d i n a S a l a n d r u z a , koji je najviše p l j e s k a o »bravo«, s p l j e s k a n a je n a j v e ć i m b r o j e m b o m b i . 62

K a d a j e K r o m v e l r a s p u š t a o Drugi p a r l a m e n t , otišao je s a m u d v o r a n u , izvadio svoj sat, ikako p a r l a m e n t u ne bi o s t a v i o n i m i n u t u života poslije r o k a koji m u j e o d r e ­ dio, i t j e r a o je svakog p o j e d i n o g člana p a r l a m e n t a s v e d r i m h u m o r i s t i č n i m p o g r d a m a . N a p o l e o n , m a n j i n e g o njegov u z o r , b a r je 18. b r i m e r a o t i š a o u z a k o n o d a v n o tijelo i p r o č i t a o m u , m a d a s t e g n u t i m glasom, njegovu s m r t n u p r e s u d u . Drugi 82

Dugi parlament (1640—1653) — engleski parlament koji je sazvao kralj Čarls I u situaciji otpočete buržoaske revolucije i koji se pretvorio u njen zakonodavni organ. Godine 1649. parla­ ment je osudio kralja Čarlsa I na smrt i proglasio Englesku republikom. Rastjerao ga je Kromvel godine 1653. Red. 7*

99

B o n a p a r t e , 'koji j e u o s t a l o m r a s p o l a g a o s a s v i m d r u g o m iz­ v r š n o m vlašću n e g o K r o m v e l ili N a p o l é o n , n i j e t r a ž i o svoj u z o r u a n a l i m a svjetske istorije, n e g o u a n a l i m a D r u š t v a od 10. d e c e m b r a , u a n a l i m a krivičnog p r a v o s u đ a . On od Francuske banke krade 25 miliona franaka, kupuje generala M a n j a n a za j e d a n milion, v o j n i k e za 15 f r a n a k a po glavi i za r a k i j u , s a s t a j e s e n o ć u p o t a j n o !kao l o p o v s a svojim k o m p a ­ n j o n i m a , n a r e đ u j e da se u p a d a u k u ć e n a j o p a s n i j i h p a r l a m e n ­ t a r n i h v o đ a i da se Kavenjak, L a m o r i s j e r , Le Flo, Š a n g a m i j e , Š a r a š , Tjer, Baz i d r . izvuku iz n j i h o v i h postelja i o d v e d u , d a t r u p e p o s j e d n u glavne trgove Pariza, k a o i z g r a d u par­ l a m e n t a , i da se u r a n o j u t r o po s v i m z i d o v i m a izlijepe v a š a r s k i p l a k a t i u k o j i m a se objavljuje r a s p u š t a n j e Nacional­ ne s k u p š t i n e i Državnog vijeća, u s p o s t a v l j a n j e o p ć e g izbor­ n o g p r a v a i stavljanje s e n s k o g d e p a r t m a n a u o p s a d n o s t a n j e . U s k o r o z a t i m on objavljuje u »Moniteuru« lažan d o k u m e n t , p r e m a k o j e m s u s e t o b o ž e o k u p i l e o k o njega u n e k u v r s t u d r ž a v n o g savjetodavnog tijela u t j e c a j n e ličnosti iz p a r l a m e n ­ ta. K r n j i p a r l a m e n t , s a k u p l j e n u o p ć i n i 10. o k r u g a , sastav­ ljen u g l a v n o m od l e g i t i m i s t a i o r l e a n i s t a , uz p o n a v l j a n p o k l i č : »Živjela r e p u b l i k a « , rješava d a s e B o n a p a r t e svrgne, u z a l u d h a r a n g i r a m a s u k o j a zija p r e d z g r a d o m i n a j z a d biva, u p r a t n j i a f r i č k i h strijelaca, p r v o o d v u č e n u k a s a r n u d ' O r s e j , •kasnije p o t r p a n u z a t v o r e n i č k a k o l a i ' t r a n s p o r t i r a n u zatvo­ r e Mazasa, Ama i V e n s e n a . T a k a v j e b i o k r a j s t r a n k e r e d a , z a k o n o d a v n e S k u p š t i n e i f e b r u a r s k e revolucije. Prije n o š t o p r e đ e m o n a zaključak, evo u k r a t k o š e m e • istorije februarske revolucije: I.Prvi period. Od 24. f e b r u a r a do 4. m a j a arski period. Prolog. Zanos općeg bratimljenja.

1848. F e b r u ­

I I . Drugi period. P e r i o d k o n s t i t u i r a n j a r e p u b l i k e i u s t a ­ votvorne Nacionalne skupštine.

. 3. Od 20. d e c e m b r a 1848. do 28. m a j a 1849. B o r b a usta­ votvorne Skupštine s B o n a p a r t o m i s njim u d r u ž e n o m stran­ k o m reda. Propast ustavotvorne Skupštine. Slom republikan­ ske buržoazije. I I I . Treći period. Period davne Nacionalne skupštine.

ustavne

republike

i

zakono­

1. Od 28. m a j a 1849. do 13. j u n a 1849. B o r b a s i t n e bur­ žoazije s b u r ž o a z i j o m i s B o n a p a r t o m . P o r a z s i t n o b u r ž o a s k e d e m o k r a t i je. 2. Od 13. j u n a 1849. do 31. maja. 1850. P a r l a m e n t a r n a diktatura stranke reda. Ona ukidanjem općeg izbornog prava dovodi svoju v l a d a v i n u d o v r h u n c a , ali 'gubi p a r l a m e n t a r n u vladu. 3. Od 31. m a j a 1850. do 2. d e c e m b r a 1851. B o r b a i z m e đ u p a r l a m e n t a r n e buržoazije i Bonaparta. a) Od 31. m a j a 1850. do 12. j a n u a r a 1851. P a r l a m e n t gubi vrhovnu k o m a n d u na armijom. b) Od 12. j a n u a r a do 11. a p r i l a 1851. P a r l a m e n t podliježe p r i p o k u š a j i m a . d a s e o p e t d o k o p a a d m i n i s t r a t i v n e vlasti. S t r a n k a r e d a gubi s a m o s t a l n u p a r l a m e n t a r n u v e ć i n u . N j e n a koalicija s r e p u b l i k a n c i m a i M o n t a n j o m . c) Od 11. a p r i l a 1851. do 9. o k t o b r a 1851. P o k u š a j i re­ vizije, fuzije, p r o r o g a c i j e . S t r a n k a r e d a s e r a s p a d a n a s v o j e p o j e d i n e s a s t a v n e dijelove. R a s k i d b u r ž o a s k o g p a r l a m e n t a i b u r ž o a s k e š t a m p e s b u r ž o a s k o m m a s o m p o s t a j e definitivan. / d) Od 9. o k t o b r a do 2. d e c e m b r a 1851. O t v o r e n i r a s k i d i z m e đ u p a r l a m e n t a i izvršne vlasti. P a r l a m e n t o b a v l j a čin svog u m i r a n j a i p a d a , n a p u š t e n o d svoje vlastite klase, o d a r m i j e , o d svih d r u g i h k l a s a . P r o p a s t p a r l a m e n t a r n o g re­ žima i vladavine buržoazije. Pobjeda B o n a p a r t a . Parodija restauracije imperije.

1. Od 4. m a j a do 25. j u n a 1848. B o r b a svih klasa p r o t i v proletarijata. Poraz proletarijata u junskim danima.

VII

2. Od 25. j u n a do 10. d e c e m b r a 1848. D i k t a t u r a č i s t i h b u r ž o a s k i h r e p u b l i k a n a c a . N a c r t u s t a v a . Stavljanje P a r i z a u o p s a d n o s t a n j e . B u r ž o a s k a d i k t a t u r a 10. d e c e m b r a uklonje­ na izborom Bonaparta za predsjednika.

Socijalna republika pojavljuje se na p r a g u f e b r u a r s k e revolucije k a o fraza, k a o p r o r o č a n s t v o . U j u n s k i m d a n i m a 1848. u g u š e n a je u k r v i pariškog proletarijata, ali u slije­ d e ć i m č i n o v i m a d r a m e o n a k r u ž i k a o avet. Demokratska republika se najavljuje. O n a n e s t a j e 13. j u n a 1849, zajedno'

100

101

sa svojim pobjeglim sitnim buriujima, ali bježeći b a c a iza sebe d u p l o razmetljive r e k l a m e . Parlamentarna republika s b u r ž o a z i j o m ovladava cijelom p o z o r n i c o m , iživljuje se u pu­ noj širini svoje egzistencije, a l i ' j e 2. d e c e m b a r 1851. sahra­ njuje uz p r e p l a š e n e uzvike u j e d i n j e n i h r o j a l i s t a : »živjela republika!« F r a n c u s k a buržoazija se o p i r a l a vladavini r a d n o g p r o ­ l e t a r i j a t a i dovela je na vlast l u m p e n p r o l e t a r i j a t , sa šefom D r u š t v a od 10. d e c e m b r a na čelu. Buržoazija je o d r ž a v a l a F r a n c u s k u u p a n i č n o m s t r a h u od b u d u ć i h u ž a s a crvene anar­ hije; B o n a p a r t e joj j e t u b u d u ć n o s t e s k o n t i r a o k a d a j e 4 . d e c e m b r a n a r e d i o da a r m i j a r e d a , oduševljena r a k i j o m , iz svojih p u š a k a s k i d a o t m j e n e g r a đ a n e b u l e v a r a M o n m a r t r i I t a l i j a n s k o g b u l e v a r a s njihovih p r o z o r a . O n a je sablju •uzdizala do n e b e s a ; sablja n j o m e "vlada. O n a je u n i š t i l a r e v o l u c i o n a r n u š t a m p u ; n j e n a vlastita š t a m p a j e u n i š t e n a . O n a j e n a r o d n e z b o r o v e stavila p o d policijski n a d z o r ; njeni saloni su p o d n a d z o r o m policije. Ona je r a s p u s t i l a d e m o k r a t s k e nacionalne garde; njena vlastita Nacionalna g a r d a j e r a s p u š t e n a . O n a j e proglašavala o p s a d n o stanje; n a d n j o m je p r o g l a š e n o o p s a d n o stanje. Ona je p o r o t n e su­ dove zamijenila v o j n i m k o m i s i j a m a . N j e n e p o r o t n e su­ dove zamijenile su vojne (komisije. O n a je j a v n u n a s t a v u p o d v r g l a p o p o v i m a ; popovi podvrgavaju nju svojoj nastavi. O n a j e d e p o r t i r a l a bez p r e s u d e ; nju d e p o r t i r a j u bez p r e s u d e . O n a j e p o m o ć u d r ž a v n e sile ugušivala s v a k u k r e t n j u d r u š t v a ; svaki p o k r e t njenog d r u š t v a ugušuje d r ž a v n a sila. Ona se b u n i l a , iz oduševljenja za svoju kesu, p r o t i v svojih vlastitih p o l i t i č a r a i l e t e r a t a ; njeni p o l i t i č a r i i l i t e r a t i su u k l o n j e n i , ali n j e n u 'kesu p l j a č k a j u p o š t o su t o j k e s i začepljena u s t a i s l o m l j e n o p e r o . Buržoazija j e n e u m o r n o dovikivala revoluciji, 'kao sveti Arsenije k r š ć a n i m a : »Fuge, tace, quiesce! Bježi, šuti, miruj!« B o n a p a r t e dovikuje buržoaziji: »Fuge, tace, q u i e s c e ! Bježi, šuti, miruj!« F r a n c u s k a b u r ž o a z i j a j e o d a v n o riješila N a p o l e o n o v u d i l e m u : »Dans c i n q u a n t e a n s l ' E u r o p e s e r a r é p u b l i c a i n e ou cosaque.« 8 3 Riješila ju je u « r é p u b l i q u e cosaque«. 8 4 Nije to 83 — Za pedeset godina biće Evropa republikanska ili ko­ začka. Red. 84 — kozačkoj republici. Red. 102

sieka K i r k a o p a k o m č a r o l i j o m p r e t v o r i l a u m j e t n i č k o djelo b u r ž o a s k e r e p u b l i k e u n a k a z u . Ta r e p u b l i k a nije izgubila n i š t a d o svoj d o s t o j a n s t v e n i izgled. S a d a š n j a F r a n c u s k a bila je u gotovu o b l i k u s a d r ž a n a u p a r l a m e n t a r n o j republici. Bio je potreban samo ubod bajonetom da mjehur pukne i da č u d o v i š t e p o s t a n e vidljivo. Z a š t o p a r i š k i p r o l e t a r i j a t nije u s t a o poslije 2. decem­ bra? P a d buržoazije b i o j e s a m o d e k r e t i r a n , d e k r e t j o š nije b i o izvršen. Svaki ozbiljni u s t a n a k p r o l e t a r i j a t a s m j e s t a b i j e oživio, i z m i r i o s vojskom, a r a d n i c i m a n e m i n o v n o d o n i o drugi j unski poraz. 4. decembra proletarijat su podsticali na borbu buržoa i épicier. 8 5 Uveče t o g a d a n a o b e ć a l o je više legija Nacio­ n a l n e g a r d e da će izići na b o j i š t e p o d o r u ž j e m i u uni­ formi. Jer buržoa i épicier su prokljuvili da je Bonaparte u j e d n o m o d svojih d e k r e t a o d 2 . d e c e m b r a u k i n u o t a j n o g l a s a n j e i n j i m a n a r e d i o da u s l u ž b e n e spiskove iza svo­ j i h i m e n a u p i s u j u svoje da ili ne. O t p o r od 4. d e c e m b r a zastrašio je B o n a p a r t a . U t o k u noći on je naredio da se n a svim u g l o v i m a P a r i z a izlijepe p l a k a t i koji s u objav­ ljivali u s p o s t a v l j a n j e tajnog glasanja. B u r ž o a i épicier vjero­ vali su da su postigli sVoj cilj. I d u ć e g j u t r a é p i c i e r i b u r ž o a s e n i s u pojavili. B o n a p a r t o v p r e p a d lišio j e ' - p a r i š k i p r o l e t a r i j a t u noći od 1. na 2. d e c e m b r a njegovih vođa, šefova b a r i k a d a . K a o ^armija bez oficira, k o j u su sjećanja na j u n i 1848. i na m a j 1849. o d v r a ć a l a o d b o r b e p o d z a s t a v o m m o n t a n j a r a , pro­ l e t a r i j a t j e o s t a v i o d a njegova a v a n g a r d a , d a t a j n a udruže­ n j a s p a š a v a n j u u s t a n i č k u čast P a r i z a k o j u j e b u r ž o a z i j a bez i k a k v a o t p o r a p r e d a l a u r u k e soldateski, t a k o da je Bona­ p a r t e kasnije m o g a o r a z o r u ž a t i N a c i o n a l n u g a r d u u z pod­ rugljivo obrazloženje: s t r a h g a j e d a ć e a n a r h i s t i zloupotrebiti o r u ž j e N a c i o n a l n e g a r d e p r o t i v n j e s a m e ! »C'ešt le t r i o m p h e c o m p l e t et définitif du socialisme!« 8 6 T a k o je Gizo k a r a k t e r i z i r a o 2. d e c e m b a r . Ali a k o s l o m p a r l a m e n t a r n e r e p u b l i k e sadrži u sebjl klicu t r i j u m f a proie85 86

— trgovac špecerajem, bakalin. Red. — To je potpuni i konačni trijumf socijalizma. Red.

103

t e r s k e revolucije, njen prvi opipljivi r e z u l t a t b i o je pobjeda Bonaparta nad parlamentom, izvršne vlasti nad zakonodav­ nom, sile bez fraze nad silom fraze. U p a r l a m e n t u je nacija proglasila svoju o p ć u volju z a zakon, t j . z a k o n v l a d a j u ć e k l a s e za svoju o p ć u volju. P r e d i z v r š n o m vlašću o n a se o d r i č e svake vlastite volje i (podvrgava se n a r e đ e n j u t u đ e volje, a u t o r i t e t u . I z v r š n a vlast n a s u p r o t z a k o n o d a v n o j izra­ žava h e t e r o n o m i j u nacije n a s u p r o t n j e n o j a u t o n o m i j i . P r e m a t o m e izgleda d a j e F r a n c u s k a u m a k l a o d despotije j e d n e 'klase s a m o d a b i p o n o v o p a l a p o d d e s p o t i j u j e d n e ličnosti, i t o p o d a u t o r i t e t j e d n e ličnosti bez a u t o r i t e t a . S p o r je, izgleda, o k o n č a n n a t a j n a č i n š t o sve klase, j e d n a k o n e m o ć n e i j e d n a k o nijeme, .kleče p r e d k u n d a k o m . Ali revolucija je t e m e l j i t a . O n a j o š p r o l a z i k r o z čistilište. Svoj p o s a o o n a svršava m e t o d i č n o . D o 2 . d e c e m b r a 1851. svršila je p r v u p o l o v i n u svojih p r i p r e m a , s a d a svršava d r u g u . N a j p r i j e j e u s a v r š i l a p a r l a m e n t a r n u vlast, d a b i j e m o g l a o b o r i t i . Sad, ikad je to p o s t i g l a , u s a v r š a v a izvršnu vlast, svodi je na n j e n najčistiji izraz, izolira je, stavlja je p r e d a s e k a o j e d i n i o b j e k t , d a b i sve svoje r u š i l a č k e snage u s r e d o t o č i l a p r o t i v n j e . A ikada d o v r š i tu d r u g u p o l o v i n u svog p r e t h o d n o g r a d a , E v r o p a će s k o č i t i sa svoga s j e d i š t a i k l i k n u t i : »Dobro riješ, s t a r a k r t i c e ! « 8 7 Ova izvršna vlast s a s v o j o m o g r o m n o m b i r o k r a t s k o m i vojnom organizacijom, svojom r a z g r a n a t o m i složenom d r ž a v n o m m a š i n e r i j o m , .svojom a r m i j o m č i n o v n i k a o d p o l a miliona, pored armije od još jedne polovine miliona, — taj s t r a h o v i t i p a r a z i t s k i o r g a n i z a m koji s e k a o n e k a m r e ž a s t a o p n a o b a v i j a o k o tijela f r a n c u s k o g d r u š t v a i začepijuje m u sve p o r e n a s t a o je u d o b a a p s o l u t n e m o n a r h i j e , s r a s p a d a ­ n j e m f e u d a l i z m a .koje j e o n u b r z a o . Vlastelinski privilegiji z e m l j i š n i h v l a s n i k a i g r a d o v a p r e t v o r i l i su se u i s t o toliko a t r i b u t a d r ž a v n e vlasti, f e u d a l n i d o s t o j a n s t v e n i c i — u p l a ć e n e činovnike, a kao kakva zbirka uzoraka šareno mnoštvo protivrječnih s r e d n j o v j e k o v n i h s u v r e m e n i h p r a v a — u s r e đ e n i p l a n d r ž a v n e vlasti, čiji je r a d podijeljen, i c e n t r a l i z i r a n k a o u tvornici. P r v a f r a n c u s k a revolucija sa svojim z a d a t k o m da s k r š i sve lokalne, t e r i t o r i j a l n e , g r a d s k e i p r o v i n c i j s k e šekspir, »Hamlet«, I čin, prizor peti. Red.

104

z a s e b n e vlasti 'kako b i stvorila g r a đ a n s k o j e d i n s t v o nacije, m o r a l a je razviti o n o š t o je apsolutna monarhija započela: centralizaciju, ali u j e d n o i opseg, a t r i b u t e i a p a r a t d r ž a v n e vlasti. N a p o l é o n j e t u d r ž a v n u m a š i n e r i j u u s a v r š i o . L e g i t i m n a m o n a r h i j a i j u l s k a m o n a r h i j a n i s u d o d a l e n i š t a d o veću p o d j e l u r a d a , k o j a je r a s l a u istoj m j e r i u ikojoj je p o d j e l a r a d a u buržoaskom društvu stvarala nove grupe interesa, d a k l e n o v m a t e r i j a l za d r ž a v n u u p r a v u . Svaki zajednički i n t e r e s s m j e s t a se odvajao od d r u š t v a i s u p r o t s t a v l j a o n j e m u ikao viši, opći i n t e r e s , i s t r z a o se iz s a m o s t a l n e d j e l a t n o s t i č l a n o v a d r u š t v a i p r a v i o se p r e d m e t o m vladine d j e l a t n o s t i , p o č e v o d m o s t a , š k o l s k e z g r a d e i k o m u n a l n e imovine j e d n e s e o s k e o p ć i n e sve do željeznica, n a c i o n a l n e i m o v i n e i držav­ nog univerziteta Francuske. P a r l a m e n t a r n a republika, najzad, bila je u svojoj b o r b i p r o t i v revolucije prisiljena da z a j e d n o s represivnim m j e r a m a pojača i sredstva i centralizaciju d r ž a v n e vlasti. Svi p r e v r a t i s u t u m a š i n u u s a v r š a v a l i m j e s t o d a j e razbiju. S t r a n k e k o j e s u s e n a i z m j e n c e b o r i l e z a vlast s m a t r a l e s u z a u z i m a n j e t e o g r o m n e d r ž a v n e z g r a d e z a glavni plijen p o b j e d n i k o v . Ali p o d a p s o l u t n o m m o n a r h i j o m , z a v r i j e m e p r v e re­ volucije, p o d N a p o l e o n o m , b i r o k r a t i j a j e bila s a m o sred­ s t v o d a s e p r i p r e m i k l a s n a v l a d a v i n a b u r ž o a z i j e . P o d resta­ u r a c i j o m , p o d L u j e m Filipom, p o d p a r l a m e n t a r n o m r e p u b ­ likom, o n a j e bila o r u đ e vladajuće klase, m a koliko d a j e težila za v l a s t i t o m vlašću. s

Izgleda da je d r ž a v a t e k p o d d r u g i m B o n a p a r t o m pos. tala p o t p u n o samostalna. Državna mašina se p r e m a buržo­ a s k o m d r u š t v u t o l i k o učvrstila, d a j e n a n j e n o m v r h u d o ­ voljan šef D r u š t v a od 10. d e c e m b r a , p u s t o l o v koji je d o š a o iz bijelog svijeta, ikoga je uzdigla p i j a n a s o l d a t e s k a k u p l j e n a r a k i j o m i k o b a s i c a m a , "kojoj on s t a l n o iznova m o r a da d o b a c u j e k o b a s i c u . O t u d o n o m a l o d u š n o očajanje, o n o osje­ ć a n j e s t r a h o v i t e u n i ž e n o s t i , u n i ž e n o s t i "koja p r i t i s k u j e g r u d i F r a n c u s k e i zaustavlja njen d a h . O n a se o s j e ć a ikao da j( obeščašćena. P a i p a k d r ž a v n a vlast n e l e b d i u z r a k u . B o n a p a r t e za­ s t u p a j e d n u k l a s u , i t o naj m n o g o b r o j n i j u k l a s u f r a n c u s k o g d r u š t v a , parcelne seljake.

105

K a o što s u B u r b o n i d i n a s t i j a k r u p n o g zemljišnog vla­ sništva, k a o što su Orleani d i n a s t i j a novca, t a k o su Bon a p a r t i d i n a s t i j a seljaka, t j . f r a n c u s k e n a r o d n e m a s e . N e onaj Bonaparte koji se podvrgao b u r ž o a s k o m parlamentu, n e g o B o n a p a r t e koji j e r a z j u r i o b u r ž o a s k i p a r l a m e n t — o n j e i z a b r a n i k seljaka. Tri godine s u g r a d o v i uspijevali d a izvrću s m i s a o i z b o r a od 10. d e c e m b r a i da seljake obma­ n j u j u u p i t a n j u u s p o s t a v l j a n j a c a r s t v a . I z b o r i od 10. decem­ b r a 1848. ispunili su se tek d r ž a v n i m u d a r o m od 2. d e c e m b r a 1851. P a r c e l n i seljaci čine o g r o m n u m a s u ciji č i n o v i žive u i s t i m uslovima, ali ne s t u p a j u u r a z n o l i k e o d n o s e m e đ u s o b o m . Njihov n a č i n p r o i z v o d n j e izolira j c n e o d đ r „ g i h m j e s t o da ih dovodi do m e đ u s o b n o g o ç en a I ^ a c r u p o v e ć a v a j u loša f r a n c u s k a k o m u n i k a c i a ^ a sreAj va ; •iljam a š t v o seljaka. N j i h o v o polje p r o i z v o i n ; e , p a r c e a, p r i '^cn* o b r a đ i v a n j u ne d a j e m o g u ć n o s t i za p o d j e l u r a d a , za primje­ n u n a u k e , p r e m a t o m e n e o m o g u ć u j e m n o g o s t r a n o s t razvoja, r a z n o l i k o s t t a l e n a t a , b o g a t s t v o d r u š t v e n i h o d n o s a . Çvaka p o j e d i n a seljačka p o r o d i c a gotovo j e dovoljna s a m a sebi, proizvodi s a m a n e p o s r e d n o najveći dio p r e d m e t a svo\e po­ t r o š n j e i t a k o s r e d s t v a za svoj život dobiva više u r a z m j e n i s p r i r o d o m nego u o p š t e n j u s d r u š t v o m . P a r c e l a , seljak i p o r o d i c a ; p o r e d toga, d r u g a parcela, drugi seljak i drt,ga p o r o d i c a . S k u p t a k v i h p a r c e l a čini selo, a s k u p sela čin. d e p a r t m a n . T a k o s e velika m a s a f r a n c u s k e nacije f o r m i r a p r o s t i m s a b i r a n j e m i s t o i m e n i h veličina, k a o što k r u m p i r i u vreći čine vreću k r u m p i r a . U k o l i k o milioni p o r o d i c a žive pQd e k o n o m s k i m u s l o v i m a egzistencije koji njihov način života, njihove i n t e r e s e i njihovo o b r a z o v a n j e odvajaju od n a č i n a života, i n t e r e s a i o b r a z o v a n j a d r u g i h klasa i njima ih ne­ p r i j a t e l j s k i s u p r o t s t a v l j a j u , u t o l i k o oni čine klasu. Ukoliko m e đ u p a r c e l n i m seljacima postoji s a m o l o k a l n a povezanost, u k o l i k o i s t o v e t n o s t njihovih i n t e r e s a n e stvara zajednicu, ne s t v a r a n a c i o n a l n u vezu i političku organizaciju m e đ u n j i m a , u t o l i k o oni ne čine klasu. Oni su stoga n e s p o s o b n i da i s t a k n u svoje iklasne i n t e r e s e u svoje vlastito ime, bilo p u t e m p a r l a m e n t a bilo p u t e m k o n v e n t a . Oni sebe n e m o g u z a s t u p a t i , njih m o r a d r u g i d a z a s t u p a . Njihov z a s t u p n i k ujed­ n o m o r a biti njihov g o s p o d a r , a u t o r i t e t i z n a d njih, neograni-

106

č e n a vlast k o j a ih štiti od ostalih klasa i k o j a im šalje odozgo k i š u i s u n c e . Politički utjecaj p a r c e l n i h seljaka nalazi, dakle, svoj k r a j n j i izraz u 'tome š t o i z v r š n a vlast sebi p o d r e đ u j e društvo. Zbog istorijske tradicije n a s t a l o je vjerovanje francu­ s k i h seljaka u č u d o da će im čovjek po i m e n u N a p o l é o n p o v r a t i t i sav n e k a d a š n j i sjaj i slavu. I n a š a o se i n d i v i d u u m koji se izdaje za tog. čovjeka, j e r nosi i m e N a p o l é o n na os­ n o v u Code N a p o l é o n a koji n a r e đ u j e : L a r e c h e r c h e d e l a p a t e r n i t é est i n t e r d i t e . 8 8 Poslije dvadesetogodišnjeg s k i t a n j a i niza g r o t e s k n i h a v a n t u r a , taj čovjek p o s t a j e c a r F r a n c u z a — legenda se obistinjuje. Fiks-ideja sinovca se 'ostvarila, j e r se p o k l a p a l a s fiks-idejom n a j m n o g o b r o j n i j e k l a s e F r a n c u z a . No, m o g l o bi mi se reći: a seljački u s t a n i c i u p o l a F r a n c u s k e , a h a j k e a r m i j e na seljake, a m a s o v n a h a p š e n j a i d e p o r t a c i j a seljaka? O d L u j a X I V n a o v a m o F r a n c u s k a n i j e doživjela s l i č n o p r o g a n j a n j e seljaka »zbog d e m a g o š k i h r o v a r e n j a « . N o t r e b a s h v a t i t i ovo. Dinastija B o n a p a r t e p r e d s t a v l j a n e r e v o l u c i o n a r n o g , n e g o k o n z e r v a t i v n o g seljaka, n e seljaka k o j i teži da iziđe iz u s l o v a svoje socijalne egzistencije, iz p a r c e l e , n e g o o n o g a koji h o ć e d a j e u č v r s t i ; n e s e o s k o sta­ n o v n i š t v o k o j e želi da svojom v l a s t i t o m e n e r g i j o m u savezu s • g r a d o v i m a s r u š i s t a r i p o r e d a k , n e g o , o b r n u t o , o n o koje, s u m o r n o z a t v o r e n o u t o m s t a r o m p o r e t k u , želi da ga, za­ j e d n o s n j e g o v o m parcelom,, avet c a r s t v a . izbavi i povlasti. D i n a s t i j a B o n a p a r t e p r e d s t a v l j a n e prosvijećenost, nego praz­ n o v j e r j e seljaka, h e njegov sud, n e g o n j e g o v u p r e d r a s u d u , n e njegovu b u d u ć n o s t , nego njegovu p r o š l o s t , n e njegove m o d e r n e S e v e n ; n e g o njegovu m o d e r n u Vandeju. 8 9 T r o g o d i š n j a s u r o v a vladavina p a r l a m e n t a r n e r e p u b l i k e o s l o b o d i l a j e j e d a n dio f r a n c u s k i h s e l j a k a o d n a p o l e o n o v s k e 88

— Istraživanje očinstva je zabranjeno. Red. Cévennes — planinski predjel provincije Langedok u Francuskoj. U njemu je 1702—1705. seljački ustanak, otpočet zbog progona protestanata, dobio jako izražen antifeudalni karakter. Vandeja (Vandée) — oblast Francuske, žarište kontrarevo­ lucije za vrijeme francuske revolucije potkraj XVIII stoljeća. U borbi protiv revolucionarne Francuske kontrarevolucija je iskorištavala zaostalo stanovništvo Vandeje, koje je bilo pod jakim utjecajem katoličkog svećenstva. Red. 89

107

iluzije i r e v o l u c i o n i r a l a ga, m a d a z a s a d s a m o p o v r š n o ; ali b u r ž o a z i j a i h j e s i l o m u g u š i v a l a k a d god b i s e p o k r e n u l i . P o d p a r l a m e n t a r n o m r e p u b l i k o m b o r i l a s e m o d e r n a svijest f r a n c u s k i h seljaka s t r a d i c i o n a l n o m . P r o c e s se o d i g r a v a o u o b l i k u n e p r e k i d n e b o r b e i z m e đ u učitelja i p o p o v a . B u r ž o ­ azija j e u d a r i l a p o u č i t e l j i m a . Seljaci s u s e p o p r v i p u t t r u d i l i d a p r e m a r a d u vlade z a u z m u s a m o s t a l a n stav. T o s e ispoljavalo u n e p r e s t a n i m s u k o b i m a p r e d s j e d n i k a o p ć i n a s policij­ s k i m p r e f e k t i m a . B u r ž o a z i j a j e smjenjivala p r e d s j e d n i k e . N a j z a d se seljaci u r a z n i m m j e s t i m a podigoše, za v r i j e m e p a r l a m e n t a r n e r e p u b l i k e , p r o t i v svog vlastitog p o r o d a , p r o ­ tiv a r m i j e . Buržoazija ih je kažnjavala o p s a d n i m s t a n j i m a i egzekucijama. A ta ista b u r ž o a z i j a s a d a viče o g l u p o s t i t i h m a s a , te vile m u l t i t u d e 9 0 k o j a ju je izdala i p r e d a l a B o n a p a r t u . O n a s a m a j e n a s i l n o u č v r s t i l a k o d seljačke k l a s e privrženost bonapartizmu, ona je održavala stanje u k o j e m u se r a đ a ta seljačka vjera. I s t i n a , buržoazija se m o r a plašiti g l u p o s t i m a s a d o k one o s t a j u k o n z e r v a t i v n e , a svijesti m a s a čim postanu revolucionarne. U u s t a n c i m a poslije d r ž a v n o g u d a r a p r o t e s t i r a o j e j e d a n dio f r a n c u s k i h seljaka s o r u ž j e m u r u c i p r o t i v svog vlastitog g l a s a n j a od 10. d e c e m b r a 1848. š k o l a k r o z k o j u su p r o š l i od 1848. n a u č i l a ih je p a m e t i . Ali o n i su o b r e k l i svoju d u š u p o d z e m n i m b o g o v i m a istorije, istorija i h j e u h v a t i l a z a riječ, i većina njih je j o š bila toliko s m e t e n a da je u p r a v o u n a j c r v e n i j i m d e p a r t m a n i m a seljačko s t a n o v n i š t v o o t v o r e n o glasalo z a B o n a p a r t a . Njega je, p o n j i h o v o m m i š l j e n j u , . Nacionalna skupština sputavala. Sad je on s a m o razbio okove k o j i m a su g r a d o v i okivali volju sela. M j e s t i m i c e su se č a k zanosili s m i j e š n o m i d e j o m : d a s e p o r e d N a p o l e o n a p o s t a v i i Konvent. P o š t o je p r v a revolucija seljake, koji su bili u p o l a k m e ­ tovi, p r e t v o r i l a u s l o b o d n e vlasnike zemlje, N a p o l é o n je učvrstio i regulirao uslove pod kojima su mogli n e s m e t a n o i s k o r i š t a v a t i zemlju F r a n c u s k e , zemlju k o j a i m j e t e k pri­ pala, i o d a v a t i se m l a d e n a č k o m uživanju u vlasništvu. Ali s a d a f r a n c u s k i seljak p r o p a d a zbog s a m e svoje p a r c e l e , z b o g d i o b e zemlje, zbog o b l i k a vlasništva koji j e N a p o l é o n

učvrstio u Francuskoj. Baš ti materijalni uslovi napravili su od f r a n c u s k o g f e u d a l n o g seljaka — p a r c e l n o g seljaka, a od N a p o l e o n a — c a r a . Dvije generacije bile su d o v o l j n e da s t v o r e n e m i n o v n i r e z u l t a t ; p r o g r e s i v n o p o g o r š a n j e zemljo­ r a d n j e , p r o g r e s i v n o z a d u ž e n j e z e m l j o r a d n i k a . »Napoleonovski« oblik vlasništva, koji je u p o č e t k u X I X vijeka p r e d s t a v ­ l j a o u s l o v za o s l o b o đ e n j e i o b o g a ć e n j e f r a n c u s k o g seljaštva, p o s t a o j e u t o k u o v o g a vijeka z a k o n o m njegovog r o b o v a n j a i njegovog p a u p e r i z m a . I u p r a v o taj z a k o n je p r v a od o n i h idées napoléoniennes koje drugi B o n a p a r t e i m a da zastupa. A k o o n j o š i m a i s t u iluziju k a o i seljaci: d a u z r o k n j i h o v e p r o p a s t i aie t r e b a t r a ž i t i u s a m o m p a r c e l n o m vlasništvu, n e g o i z v a n toga, u u t i c a j i m a s e k u n d a r n i h o k o l n o s t i , o n d a ć e s e i njegovi e k s p e r i m e n t i k a o m j e h u r i o d s a p u n i c e r a z b i t i o odnose proizvodnje. E k o n o m s k i razvitak parcelnog vlasništva izmijenio je i z o s n o v a o d n o s seljaka p r e m a o s t a l i m d r u š t v e n i m kla­ sama. Pod Napoleonom parceliranje zemlje na selu dopu­ n j a v a l o je s l o b o d n u k o n k u r e n c i j u i po.četke k r u p n e i n d u s t r i ­ je u g r a d o v i m a .Seljačka k l a s a bila je o n a j s v u d a p r i s u t n i (protest p r o t i v teik o b o r e n e z e m l j i š n e a r i s t o k r a t i j e . K o r i j e n i k o j e j e p a r c e l n o vlasništvo p u s t i l o u f r a n c u s k o tlo o d u z i m a l i su f e u d a l i z m u sve životne sokove. K o l j e k o j i m su obilje­ žavane m e đ e parcela predstavljalo je prirodno utvrđenje b u r ž o a z i j e p r o t i v svakog p r e p a d a o d s t r a n e n j e n i h s t a r i h g o s p o d a r a . Ali u t o k u X I X vijeka s t u p i l i s u n a m j e s t o f e u d a l c a gradsiki lihvar, n a m j e s t o f e u d a l n i h z e m l j i š n i h o b a v e z a hipo­ t e k a , n a m j e s t o a r i s t o k r a t s k o g zemljišnog v l a s n i š t v a buržoasiki k a p i t a l . Seljakova p a r c e l a s a m o je j o š izgovor koji kapita­ l i s t u d o p u š t a da iz o r a n i c e izvlači profit, Jcamate i r e n t u , o s t a v l j a j u ć i seljaku d a s a m gleda k a k o ć e i s t j e r a t i p l a ć u z a svoj r a d . H i p o t e k a r n i d u g k o j i m j e o p t e r e ć e n a f r a n c u s k a z e m l j a n a m e ć e f r a n c u s k o m seljaštvu k a m a t e k o j e ' s u t a k o velike k a o godišnje k a m a t e c j e l o k u p n o g b r i t a n s k o g d r ž a v n o g d u g a . P a r c e l n o vlasništvo u t o m r o b o v a n j u k a p i t a l u — a njegov razvoj n e m i n o v n o v o d i t o m e — p r e t v o r i l o j e m a s u f r a n c u s k o g n a r o d a u t r o g l o d i t e . 16 m i l i o n a seljaka ( u r a č u ­ n a v a j u ć i žene i d j e c u ) s t a n u j u u j a z b i n a m a , od k o j i h veliki dio i m a s a m o j e d a n otvor, d r u g i s a m o dva, a o n a j najbolji s a m o t r i o t v o r a . P r o z o r i n a ikući s u š t o i p e t č u l a z a glavu. B u r ž o -

— prostačke gomile. Red.

108

109

aski p o r e d a k koji j e p o č e t k o m ovoga vijeka p r e d novo­ n a s t a l u p a r c e l u p o s t a v i o d r ž a v u Ikao s t r a ž a r a i đ u b r i o je l o v o r i k a m a , t a j p o r e d a k p o s t a o j e v a m p i r k o j i joj siše k r v iz s r c a i m o z a k iz glave, pa je b a c a u a l k e m i s t i č k i k o t a o ka­ p i t a l a . Code N a p o l é o n j e s a m o j o š z a k o n i k egzekucije, subhastacije, p r i n u d n e p r o d a j e . Uz 4 m i l i o n a ( u r a č u n a v a j u ć i djecu, itd.) oficijelnih p a u p e r a , s k i t n i c a , zločinaca i p r o s t i t u t k i , k o l i k o ih ima u F r a n c u s k o j , dolazi j o š 5 m i l i o n a koji l e b d e n a d p o n o r o m egzistencije te ili b o r a v e na selu ili sa svojim p r n j a m a i svojom d j e c o m s t a l n o bježe iz sela u g r a d o v e i iz g r a d a na selo. I n t e r e s seljaka, dakle, nije više, k a o p o d N a p o l e o n o m , u skladu, n e g o je u s u p r o t n o s t i s i n t e r e s i m a buržoazije, s k a p i t a l o m . T a k o seljaci n a l a z e svog p r i r o d n o g saveznika i v o đ u u gradskom, proletarijatu, čiji je z a d a t a k o b a r a n j e b u r ž o a s k o g p o r e t k a . Ali jaka i neograničena vlada — a to je d r u g a «idée n a p o l e o n i e n n e « k o j u d r u g i N a p o ­ léon t r e b a d a p r o v e d e — p o z v a n a j e d a silom b r a n i t a j »materijalni« p o r e d a k . A taj »ordre m a t e r i e l « 9 1 služi k a o p a r o l a u svim B o n a p a r t o v i m p r o k l a m a c i j a m a p r o t i v bun­ t o v n i h seljaka. P o r e d h i p o t e k e k o j u j o j n a m e ć e k a p i t a l , p a r c e l u pri­ t i s k u j e porez. Porez je izvor života b i r o k r a t i j e , a r m i j e po­ p o v a i dvora, u k r a t k o čitavog a p a r a t a izvršne vlasti. J a k a vlada i j a k p o r e z su i d e n t i č n i . P a r c e l n o vlasništvo je po svo­ joj prirodi pogodno da bude osnova jedne svemoćne i m n o g o b r o j n e b i r o k r a t i j e . O n o s t v a r a isti nivo o d n o s a i lič­ n o s t i p o cijeloj površini zemlje. P r e m a t o m e , o n o t a k o đ e r d o p u š t a da se iz j e d n o g v r h o v n o g c e n t r a r a v n o m j e r n o utječeu p r a v c u svih t a č a k a te r a v n o m j e r n e m a s e . O n o u n i š t a v a aristokratske međustepene između narodne mase i državne vlasti. Ono, dakle, sa svih s t r a n a izaziva d i r e k t n o u p l i t a n j e te d r ž a v n e vlasti i n j e n i h n e p o s r e d n i h o r g a n a . Najzad, o n o s t v a r a n e z a p o s l e n suvišak s t a n o v n i š t v a koji n e nalazi m j e s t a ni na selu ni u g r a d o v i m a i stoga grabi d r ž a v n e službe k a o j e d n u v r s t u č a s n e m i l o s t i n j e i izaziva s t v a r a n j e d r ž a v n i h službi. U n o v i m t r ž i š t i m a , koja je o t v a r a o p o m o ć u b a j o n e t a •i u p l j a č k a n j u k o n t i n e n t a N a p o l é o n je p r i n u d n i p o r e z vra­ ć a o s k a m a t a m a . N a p o l e o n o v p o r e z bio je s t i m u l a n s za selja-

k o v u k u ć n u r a d i n o s t , d o k d a n a s p o r e z lišava t u r a d i n o s t posljednjih resursa, posljednje otpornosti p r e m a pauperizmu. A p r e k o m j e r n a b i r o k r a t i j a , sva u š i r i t i m a i d o b r o u h r a n j e n a —• ta «idée n a p o l e o n i e n n e « najviše od svih o d g o v a r a d r u ­ gom Bonapartu. Kako i ne bi kad je primoran da pored stvarnih društvenih klasa stvara u m j e t n u kastu, za koju o d r ž a n j e njegova r e ž i m a p o s t a j e p i t a n j e n a s u š n o g hljeba. S t o g a j e j e d n a o d njegovih p r v i h finansijskih o p e r a c i j a bila •ponovno povišenje č i n o v n i č k i h p l a ć a n a njihov raniji i z n o s i stvaranje novih sinekura. J o š j e d n a «idée n a p o l e o n i e n n e « je g o s p o d s t v o popova k a o s r e d s t v o r e ž i m a . Ali a k o je n o v o n a s t a l a p a r c e l a , u s v o m s k l a d u s društvom,- u svojoj zavisnosti od p r i r o d n i h sila i s v o m p o d v r g a v a n j u a u t o r i t e t u k o j i j u j e štitio odozgo bila p r i r o d n o religiozna, o n d a p r e z a d u ž e n a p a r c e l a , k o j a s e n a l a z i u s u k o b u s d r u š t v o m i a u t o r i t e t o m , g o n j e n a da iziđe iz svoje v l a s t i t e o g r a n i č e n o s t i , p o s t a j e p r i r o d n o nereligiozna. N e b o j e bilo sasvim lijep d o d a t a k u z t e k d o b i v e n m a l i k o m a d i ć a k zemlje, p o g o t o v u z a t o što n e b o daje k i š u i sunce, o n o p o s t a j e u v r e d o m čim s e čovjeku n a m e ć e k a o z a m j e n a z a p a r c e l u . P o p ostaje s a m o j o š m i r o p o m a z a n o n j u š k a l o z e m a l j s k e po­ licije — j o š j e d n a «idée n a p o l e o n i e n n e « . — E k s p e d i c i j a p r o ­ tiv R i m a o d i g r a ć e se i d u ć i p u t u s a m o j F r a n c u s k o j , pli ne u s m i s l u u k o m je zamišlja g o s p o d i n de M o n t a l a m p e r , n e g o u obrnutom. Najzad, v r h u n a c » n a p o l e o n o v s k i h ideja« je p r e v l a s t ar­ mije. Vojska je bila p o i n t d ' h o n n e u r 9 2 seljaka, u njoj su se o n i s a m i p r e o b r a ž a v a l i u h e r o j e koji su p r e m a vani b r a n i l i n o v i posjed, veličali svoju tek izvojevanu n a c i o n a l n o s t , pljač­ kali i revolucionirali svijet. U n i f o r m a je bila njihovo v l a s t i t o p a r a d n o odijelo, r a t njihova poezija, p r o š i r e n a i u mašti, zaokrugljena parcela — otadžbina, a patriotizam — idealni o b l i k smisla za vlasništvo. Ali neprijatelji od kojih f r a n c u s k i seljak s a d m o r a d a b r a n i svoju i m o v i n u n i s u Kozaci, n e g o h u i s s i e r s 9 3 i p o r e s k i egzekutori. P a r c e l a više ne leži u tako­ zvanoj otadžbini, već u knjizi h i p o t e k a . S a m a a r m i j a više nije cvijet seljačke o m l a d i n e , o n a je m o č v a r s k a biljka se92

91

110

— materijalni poredak. Red.

93

— Stvar časti, predmet naročitog ponosa. Red. — sudski izvršitelji. Red.

111

Ijaôkog I u m p e n p r o l e t a r i j a t a . O n a se velikim dijelom sastoji o d r e m p l a ç a n t s , o d z a m j e n i k a , k a o š t o j e s â m drugi Bona­ p a r t e s a m o r e m p l a ç a n t , z a m j e n i k z a N a p o l e o n a . Svoja ju­ n a č k a djela o n a s a d čini u h a j k a m a na seljake, u ž a n d a r m s k o j službi, a k a d a šefa D r u š t v a od 10. d e c e m b r a u n u t r a š n j e su­ p r o t n o s t i njegova s i s t e m a p r o t j e r a j u p r e k o f r a n c u s k e gra­ nice, o n a poslije n e k o l i k o b a n d i t s k i h podviga n e ć e p o ž n j e t i lovorike nego b a t i n e . , Vidimo: sve »idees napoléoniennes « su ideje nerazvi­ jene, mladenačke parcele, o n e su b e s m i s l i c a za preživjelu p a r c e l u . O n e s u s a m o h a l u c i n a c i j e n j e n e agonije, riječi p r e ­ t v o r e n e u fraze, d u h o v i p r e t v o r e n i u aveti. Ali p a r o d i j a i m p e r i j a bila j e p o t r e b n a d a b i s e m a s a f r a n c u s k o g n a r o d a o s l o b o d i l a t e r e t a t r a d i c i j e i da bi se j a s n o i s t a k l a s u p r o t n o s t i z m e đ u d r ž a v n e vlasti i d r u š t v a . Sa sve većim u p r o p a š t a v a ­ n j e m p a r c e l n o g vlasništva r u š i s e n a n j e m u i z g r a đ e n a d r ž a v n a z g r a d a . D r ž a v n a centralizacija ikoja j e p o t r e b n a m o d e r n o m d r u š t v u m o ž e s e podići s a m o n a r a z v a l i n a m a vojno-birokratsk.e d r ž a v n e m a š i n e r i j e , k o j a je bila i s k o v a n a u b o r b i s feu­ dalizmom.94 Položaj f r a n c u s k i h seljaka rješava n a m z a g o n e t k u op­ ćih izbora od 20. i 21. decembra, koji su d r u g o g B o n a p a r t a odvelj n a G o r u S i n a j s k u n e d a p r i m i z a k o n e , n e g o d a i h dâ. Buržoazija s a d očigledno nije i m a l a d r u g i izbor n e g o da izabere B o n a p a r t a . K a d su se p u r i t a n c i na koncilu u 95 K o n s t a n c u žalili zbog p o r o č n o g života p a p a i k u k a l i da je n u ž n a r e f o r m a m o r a l a , z a g r m i o i m j e k a r d i n a l P j e r d'Aji: » S a m o đavo m o ž e j o š spasiti (katoličku orkvu, a vi t r a ž i t e 94 U izdanju od 1852. taj se stav završava ovim redovima koje je u izdanju od 1869. Marks izostavio: »Slom državne mašine ne izlaže centralizaciju nikakvoj opasnosti. Birokratija je samo naj­ niža i gruba forma centralizacije koja je još opterećena svojom suprotnošću, feudalizmom. Pošto se razočarao u Napoleonovoj restauraciji, francuski seljak će prestati da vjeruje i u svoju parcelu; srušiće se čitava državna zgrada sagrađena na toj parceli, i proleterska revolucija steći se hor bez koga bi se njeno solo pjevanje u svim seljačkim zemljama pretvorilo u labudovu pjesmm. Red. 95 Koncil u Konstancu (1414—1418) bio je sazvan radi učvrš­ ćenja pokolebane pozicije katoličke crkve u početku reformacijskog pokreta. Red.

112

a n đ e l e « . T a k o je p o v i k a l a i f r a n c u s k a b u r ž o a z i j a poslije držav­ n o g u d a r a : S a m o j o š šef D r u š t v a o d 10. d e c e m b r a m o ž e s p a s i t i b u r ž o a s k o d r u š t v o ! S a m o j o š k r a đ a vlasništvo, krivo­ k l e t s t v o religiju, k o p i l a n s t v o p o r o d i c u , n e r e d r e d ! B o n a p a r t e , k a o o s a m o s t a l j e n a s n a g a izvršne vlasti, osje­ ća se p o z v a n da o s i g u r a » b u r ž o a s k i p o r e d a k « . Ali snaga t o g b u r ž o a s k o g p o r e t k a j e s r e d n j a klasa. On, p r e m a t o m e , sma­ t r a d a j e p r e d s t a v n i k s r e d n j e k l a s e i izdaje d e k r e t e u t o m smislu. N o o n p r e d s t a v l j a n e š t o s a m o p o t o m e š t o j e slomio, p o l i t i č k u m o ć te s r e d n j e :klase i, š t o je svakog d a n a iznova s l a m a . P r e m a t o m e , o n s m a t r a d a j e p r o t i v n i k političke i literarne moći srednje klase. Zaštićujući p a k njenu materi­ jalnu moć, on ponovo stvara njenu političku moć. P r e m a t o m e , u z r o k se m o r a o d r ž a t i u životu, ali posljedica, gdje se pokaže, m o r a se u k l o n i t i s ovoga svijeta. I p a k bez m a l o g b r k a n j a u z r o k a s p o s l j e d i c a m a to ne biva, j e r u svom u z a j a m n o m djelovanju u z r o c i i posljedice g u b e obilježja po k o j i m a s e razlikuju: o t u d n o v i d e k r e t i k o j i g r a n i č n u liniju čine nejasnom. Bonaparte ujedno s m a t r a da je on, nasuprot buržoaziji, z a s t u p n i k seljaka i n a r o d a u o p ć e koji u g r a n i c a m a b u r ž o a s k o g d r u š t v a h o ć e d a u s r e ć i niže k l a s e n a r o d a , O t u d a novi d e k r e t i koji s u u n a p r i j e d p l a g i r a l i m u d r o s t v l a d a n j a »istinskih socijalista«;' N o B o n a p a r t e . s m a t r a d a j e o n p r i j e svega šef D r u š t v a od 10. d e c e m b r a , p r e d s t a v n i k I u m p e n ­ proletarijata k o j e m u pripada on sam, njegova entourage95, njegova vlada i njegova vojska, i da je t o m l u m p e n p r o l e t a r i . j a t u p r i j e svega s t a l o do toga da uživa i da izvlači kalifornijs k e s r e ć k e iz 'državne blagajne. I to d a ' je šef D r u š t v a od 10. d e c e m b r a , o n p o t v r u đ e d e k r e t i m a , b e z d e k r e t a i u s p r k o s dekretima. Taj p r o t i v r j e č n i z a d a t a k t o g a č o v j e k a o b j a š n j a v a p r o tivrječnosti njegove vladavine, n e j a s n o t a p k a n j e t a m o - a m o k o j i m p o k u š a v a d a č a s ovu, čas o n u k l a s u čas p r i d o b i j e , č a s ponizi, i k o j i m p o d j e d n a k o sve izaziva p r o t i v sebe; čija p r a k t i č n a n e s i g u r n o s t k r a j n j e k o m i č n o k o n t r a s t i r a zapovjed­ n i č k o m , k a t e g o r i č k o m stilu v l a d a r s k i h a k a t a u k o j i m a o n vjerno o p o n a š a stil svoga s t r i c a . 96

— okolina. Red.

S Osamnaesti brimer Luja Bonaparta

113

I n d u s t r i j a i t r g o v i n a , d a k l e poslovi s r e d n j e k l a s e , tre­ ba pod j a k o m vladom da procvjetaju kao u staklenoj bašti. Stoga — davanje b e z b r o j n i h koncesija za željeznice. Ali b o n a p a r t i s t i ô k i l u m p e n p r o l e t a r i j a t t r e b a d a s e o b o g a t i . Sto­ ga — o n i k o j i su u n a p r i j e d posvećeni p r a v e na b e r z i .prljave poslove sa željezničkim k o n c e s i j a m a . Ali za željeznice se ne javlja 'kapital. Stoga — obavezivanje b a n k e da daje pre­ d u j m o v e n a željezničke akcije. Ali b a n k u t r e b a u j e d n o d a iskoristi Bonaparte osobno — i njoj, dakle, treba ugađati: o n d a — b a n k a se razrješava d u ž n o s t i da objavljuje svoje n e d j e l j n e izvještaje; l e o n i n s k i ugovor 9 7 b a n k e s v l a d o m . N a r o d t r e b a da se zaposli. Stoga — n a r e đ u j e se da se p o d i ž u d r ž a v n e g r a đ e v i n e . Ali d r ž a v n e g r a đ e v i n e povećavaju p o r e s k e obaveze n a r o d a : dakle — smanjivanje poreza n a p a d o m na r e n t i j e r e k o n v e r t i r a n j e m p e t p r o c e n t n i h r e n t a u čitiriipop r o c e n t n e . Ali s r e d n j a (klasa m o r a se o p e t n e č i m o b d a r i t i : d a k l e — u d v o s t r u č e n j e p o r e z a na vino za n a r o d , k o j i ga kupuje na malo, i smanjenje na polovicu za srednju klasu k o j a ga pije na veliko. P o s t o j e ć e r a d n i č k e asocijacije se r a s p u š t a j u , ali s e o b e ć a v a j u b u d u ć a č u d a o d asocijacija. S e l j a c i m a t r e b a p o m o ć i . Stoga — u s t a n o v l j a v a j u se hipotek a r n e banke, koje ubrzavaju njihovo zaduženje i koncentra­ ciju vlasništva. Ali te b a n k e t r e b a i s k o r i s t i t i da se izvuče novac iz konfisciranih imanja kuće Orlean. Nijedan kapitalist meće da p r i s t a n e na taj uvjet koji nije s a d r ž a n u d e k r e t u , i h i p o t e k a m a b a n k a o s t a j e s a m o d e k r e t itd., itd. B o n a p a r t e bi htio da ga drže za patrijarhalnog dobro­ t v o r a svih klasa. Ali on n i j e d n o j ne m o ž e da daje a da odd r u g e n e u z i m a . K a o š t o s e z a v r i j e m e f r o n d e govorilo z a vojvodu od Giza da je od svih ljudi u F r a n c u s k o j on najviše o b l i g e a n t 9 8 z a t o š t o j e sva svoja i m a n j a p r e t v o r i o u obligacije, u d u ž n i č k e obaveze koje su njegove p r i s t a l i c e i m a l e p r e m a n j e m u , t a k o b i B o n a p a r t e h t i o d a b u d e »najobližantniji« č o v j e k F r a n c u s k e i da sve vlasništvo, s a v r a d F r a n c u s k e p o s t a n u lična obligacija p r e m a n j e m u . O n b i h t i o d a u k r a d e cijelu F r a n c u s k u d a b i j e p o k l o n i o F r a n c u s k o j , ili

b o l j e reći d a b i F r a n c u s k u m o g a o p o n o v o k u p i t i p o m o ć u f r a n c u s k o g novca, j e r k a o šef D r u š t v a o d 10. d e c e m b r a o n m o r a k u p o v a t i t o š t o t r e b a d a m u p r i p a d n e . I t a k o institu­ t o m k u p o v i n e p o s t a j u sve d r ž a v n e i n s t i t u c i j e — Senat, Dr­ žavni savjet, z a k o n o d a v n o tijelo, legija časti, v o j n i č k a me­ dalja, p r a o n i c e , r a d o v i n a d r ž a v n i m o b j e k t i m a , željeznice, •generalštab N a c i o n a l n e g a r d e bez o b i č n i h vojnika, konfisci­ r a n a i m a n j a k u ć e O r l e a n — sve t o p o s t a j e p r e d m e t k u p o v i n e . P r e d m e t o m k u p o v i n e p o s t a j e svaki položaj u vojsci i vladi­ n o m a p a r a t u . Ali najvažnije u t o m p r o c e s u , u k o j e m u se o d F r a n c u s k e u z i m a d a b i joj s e dalo, j e s u p r o c e n t i k o j i z a v r i j e m e p r o m e t a o t p a d a j u n a p o g l a v a r a i članove D r u š t v a od 10. d e c e m b r a . D o s j e t k a k o j o m je grofica L., m e t r e s a go­ s p o d i n a d e M o r n i j a , k a r a k t e r i z i r a l a konfiskaciju o r k a n s k i h i m a n j a : «C'est le p r e m i e r vol de l'aigle« 9 9 — vrijedi za s v a k i l e t ovog$ orla, koji je više gavran. On s a m i njegove p r i s t a l i ­ c e s v a k o g d a n a dovikuju j e d a n d r u g o m , k a o o n a j t a l i j a n s k i k a r t u z i j a n s k i k a l u đ e r t v r d i c i koji je, hvaleći se, n a b r a j a o svoja b o g a t s t v a o d k o j i h m o ž e d a t r o š i j o š g o d i n a m a : »Tu fai c o n t o s o p r a i b e n i , b i s o g n a p r i m a far i l c o n t o s o p r a g l i anni«. 1 0 0 Da ne bi pogriješili u . r a č u n a n j u g o d i n a , b r o j a l i su na m i n u t e . U dvor, u m i n i s t a r s t v a , na v r h u p r a v e i a r m i j e g u r a se gomila m a n g u p a , i o n a j b o l j e m od n j i h m o ž e se r e ć i d a s e n e z n a o t k u d a dolazi; b u č n a , ozloglašena, p l j a č k a š k a b o e m a , k o j a s i s t o m g r o t e s k n o m d o s t o j a n s t v e n o š ć u navlači na sebe m u n d i r sa širitima k a o Sulukovi velikodostojnici. Čovjek m o ž e sebi j a s n o p r e d o č i t i t a j viši sloj D r u š t v a o d 10. d e c e m b r a a k o i m a n a u m u d a j e n j i h o v p r o p o v j e d n i k m o r a l a Veron-Krevel,m a Granje de Kasan jak n j i h o v misli­ l a c . K a d a j e Gizo z a v r i j e m e svog m i n i s t r o v a n j a u p o t r i j e b i o t o g a G r a n j e a u j e d n o m b u d ž a k l i j s k o m listu p r o t i v d i n a s t i č k e opozicije, o n g a j e o b i č n o h v a l i o f r a z o m : »C'est l e r o i des 99

97 Leoninski ugovor — izraz učinjen p r e m a Ezopovoj basni, u kojoj lav (latinski: leo), oslanjajući se na svoju snagu, pri­ svaja sve što je osvojio zajedno s drugim životinjama. Red. 98 — obavezan, u smislu predusretljiv, ljubazan. Red.

— Riječ »vol« znači let i krađa. Red. »Ti sračunavaš svoja bogatstva, a trebalo bi prvo da sračunaš svoje godine« Red. 101 — Balzak u svom r o m a n u »Rođaka Beta« prikazuje u Krevelu, čiji je lik dat po d r u Veronu, vlasnika lista »Cortitutionnel«, do srži pokvarenog pariškog filistra. Red. ~-

114

8*

100

115

drôles
102 I m a se u vidu regentstvo Filipa Orleanskog 1715—1723, za vrijeme maloljetnosti Luja XV. Red. 103 — Riječi gospođe Žirarden. Red. 104 Sveta haljina trijerska — katolička relikvija u katedrali njemačkog grada Trijer. Predstavlja skinutu s Krista prije nego što je bio pribijen na

116

u Francuskoj koja se čuva tobož haljinu križ. Red.