Mediteran I Drugi Svetovi: Jelena Erdeljan

Jelena Erdeljan

MEDITERAN I D R U G I SVETOVI Pitanja vizuelne kulture X I - X III vek

MEDI TERRAN PUBUSHING

Novi Sad 2015.

SADRŽAJ

Reč autora

9 P o g l a v l je I

Uvod

11 P o g l a v l je II

Klini

29 P o g l a v l je III

Sicilija u doba Normana

53

P o g l a v l je IV

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

89

P o g l a v l je V

Balkan ili umesto zaključka

125

Spisak ilustracija po poglavljima

137

Summary: The Mediterranean World and Beyond. Problems in Visual Culture in the Later Middle Ages, XI - XIII century

141

Poglavlje I Uvod Sređnjovekovna civilizacija o čijem nastajanju je Ričard. V. Sadern, još pre šezdeset godina, objavio jednu od ključnih studija savremene zapadnoevropske istoriografije, i danas je u središtu pažnje i akademske i šire javnosti. Percepcija i vrednovanje srednjeg veka u široj javnosti se kreću izme­ đu dva ekstrema. Umerenih gotovo da nema. Srednji vek se doživljava u rasponu između zlatne legende i mračnog doba, prvenstveno u popularnim shvatanjima i popularnoj kulturi, ali, iako u gotovo zanemarljivo malom broju, i u određenim istoriografskim delima. Aktuelnost srednjovekovne civilizacije i vizuelne kulture kao jedne od njenih ključnih determinanti, podjednaka je u stručnoj i naučnoj javnosti, u književnosti i beletristici, naročito u delima Tolkina, Roulingove i Dž. R. R. Martina. Posebno je naglašena i u širokom auditorijumu prisutna po­ sredstvom savremenih vizuelnih medija i kompjuterski generisanih virtuelnih svetova široke potrošnje, filmova (po­ sebno sve popularnijih distopijskih filmova poput Igara gla-

11

Mediteran i drugi svetovi di), televizijskih serija (Igra prestola), kompjuterskih igrica i aplikacija. Sve ovo može se podvesti pod pojam moderni medievalizam (modern medievalism) ili neomedievalizam (neomedievalism), fenomen koji u poslednje vreme i sam postaje predmetom naučnog proučavanja. Njemu su posve­ ćene sesije velikih međunarodnih kongresa Srednjovekovnih studija, od Lidsa do Kalamazua, te posebne publikacije naučne periodike, kao što je Tolkien Journal. Neomedievalizam je neologizam koji je prvi popularizovao italijanski medievista, pisac i polihistor Umberto Eko u svom radu naslovljenom Snevanje u srednjem veku, objavlje­ nom 1986. godine. Prethodno je taj termin koristio filozof i teoretičar društva i politike Isaija Berlin u svom delu Jež i li­ sica da bi njime označio nostalgičnu romantičarsku potragu i žal za jednostavnošću i poretkom srednjevekovnog sveta. U savremenoj upotrebi ovaj termin našao je svoje mesto u više društveno humanističkih nauka kao i u književnosti - u delima istoričara srednjeg veka koji u njemu vide ukrštanje popularne fantazije i srednjovekovne istorije, kao termin kojim se opisuje post-modernistički pristup proučavanju srednjovekovne istorije te kao ime za političku teoriju koja se odnosi na savremene međunarodne odnose. Široko rasprostranjena zainteresovanost za srednjovekov­ ne teme u savremenoj popularnoj kulturi, naročito u kom­ pjuterskim igricama kao što su MMORPG igrice koje spa­ jaju žanrove role-playing video games i massively multiplayer online games, moguće u formi web browser-based games, a u koje je uključen veliki broj međusobno virtuelno poveza­ nih igrača, na filmu i televiziji, neomedievističkoj muzici i književnosti. Jedan od razloga tolike privlačnosti srednjovekovnih tema za publiku savremenog potpuno tehnološki ustrojenog sveta jeste, i od strane analitičara i kritičara defi-

12

Uvod nišana, potreba za romantičnim istorijskim narativom koji bi mogao pojasniti konfuznu panoramu tekućih događanja u domenu kulture i politike. U političkoj teoriji o ideji neomedievalizma prvi je ra­ spravljao Hedli Bul. On je sugerisao da se savremeno druš­ tvo kreće ka jednom vidu neomedievalizma, u kojoj ra­ znolika individualna shvatanja prava, kao i rastuća svest i osetljivost prema “opštem dobru, u globalnim razmerama”, urušavaju suverenitet i uticaj horizontalne hijerarhije naćionalnih država. Stiven Dž. Kobrin je razmatranju pojma i pojave neomedievalizma dodao i pitanje rastuće moći di­ gitalne svetske ekonomije. U članku koji nosi naziv “Back to the Future: Neomedievalism and the Postmodern Digital World Economy”, objavljenom 1998. godine u Journal of In­ ternational Affairs, izložio je ideju da se suverena država ka­ kvu danas znamo, definisana u okviru određenih teritorijal­ nih granica, duboko menja ako ni zbog čega drugog, onda kao rezultat digitalne svetske ekonomije koja funkcioniše zahvaljujući internetu. Sajber prostor tako postaje trans te­ ritorijalni domen izvan jurisdikcije nacionalnog, državnog prava, čime se, po njegovom mišljenju, ostvaruje povratak vertikalnim transnacionalnim hijerarhijama i policentrič­ nom svetu svojstvenom zrelom i poznom srednjem veku. Stoga, Kobrin poredi savremeni trenutak sa svetom XVI i XVII veka, svetom u tranziciji između feudalnog i moder­ nog doba, u ovom slučaju sa kretanjem upravljenim u su­ protnom smeru. Iako je neomedievalizam najpre smatran pozitivnim trendom, njegov kritičar Brus Holsinger smatra da neokonzervativci eksploatišu koncepte neomedievalizma za ostvarenje sopstvenih strateških ciljeva. S druge strane, u savremenoj kulturi i nauci primetan je i drugačiji uticaj srednjovekovne civilizacije. Médiéval mo-

Mediteran i drugi svetovi dernisms (medievalni modernizmi) je termin koji se odnosi na ogroman uticaj koji je kao podsticaj delanja i pisanja ve­ likog broja intelektualaca u Evropi dvadesetog veka, aktiv­ nih na ideološki i metodološki veoma raznolikim poljima, imalo proučavanje predmodernog i ranog modernog doba. Za teologe, istoričare, filozofe i književnike, hrišćanski srednjovekovni izvori i patristika bili su pokretačka snaga transformacije, vesnici etičke, teološke i političke obnove. Aproprijacija ideja i premise poznoantičke i srednjovekovne hrišćanske teološke misli leže u osnovi pokreta nove teolo­ gije (la nouvelle théologie - Anri de Libak, M. D. Šeni i Zan Danielu posebno), Katoličke knjževne obnove (Šari Pegi, Žorž Bernanos), filozofije (Hana Arent, Mišel Fuko i Julia Kristeva) i istoriografije (Mišel de Serto). Zašto Mediteran? Već u uvodnom delu pomenute knjige 0 nastajanju srednjeg veka R. V. Saderna ističe se „povra­ tak" Mediterana u centar zbivanja evropske politike. To je, po njegovom mišljenju, događaj, bolje rečeno dugoročni i dugotrajni proces od posebnog značaja za nastanak central­ nog i temeljnog perioda srednjovekovne evropske kulture 1 civilizacije, između 1000. i 1204. godine, u vreme koje je obeleženo, s jedne strane, inkorporiranjem aristotelijanske logike u zapadnoevropsku misao (kroz delo Gerberata od Orilaka) i, s druge, konačnim fizičkim osvajanjem romejske prestonice i inkorporiranjem njenog helenskog kulturnog identita u svet tadašnjih srednjovekovnih feudalnih država. Tačan koliko i uopšten, dat iz vizure zapadnoevropske centralnosti, pa čak, moglo bi se reći, i kolonijalističkog pogle­ da na svet i pripadajućeg istoriografskog metoda, ovaj iskaz ipak sumira samu suštinu ideje o Mediteranu kao čvorištu mreža, konektivnosti i kros kulturalnih tokova koje je definisalo evropsku kulturu, od najranijih vremena do danas.

14

Uvod Istoriografija posvećena Mediteranu i mediteranskim stu­ dijama gotovo da je nesaglediva, kao i samo Mare Nostrum. Ove godine navršava se i šezdesetšest godina od objavljiva­ nja fundamentalne studije Fernana Brodela o Mediteranu i mediteranskom svetu u doba Filipa II. Za Brodela ne postoji jedan Mediteran. Postoje mnoga mora spojena u jedno uisti­ nu ogromno, kompleksno prostranstvo u kojem ljudi delaju. Život se odigrava spram pozadine i u okviru veličanstvenog mizanscena koji daje more. Ljudi putuju, ribare, ratuju i žive i nestaju u njegovim najrazličitijim aspektima i konteksti­ ma. A more je aktikulisano upravo terra ferma-om i svojim ostrvima. Život u priobalju je raznolik i složen. Siromašniji jug je obojen religioznim diverzitetom, hrišćanstvo se sreće sa islamom, kao i upadima, kulturnim kao i ekonomskim, iz pravca bogatijeg severa. Drugim recima, Mediteran se ne može razumeti nezavisno od onoga što je izvan njega, strictu sensu, izvan samog mora. Svako rigidno oslanjanje na ideju strogo povučenih granica stvara lažnu sliku o situaciji. Prvi nivo vremena je geografsko vreme, to je prirodno okruženje sa svojim sporim, gotovo nevidljivim promenama, svojim cikličnim ponavljanjem. Takve promene mogu biti spore ali su neminovne, ne može im se odupreti. Drugi nivo vremena uključuje dugoročne, longue durée, procese društvene, eko­ nomske i kulturne istorije, kroz prizmu mediteranske eko­ nomije, društvenih grupa, carstava i civilizacija. Na ovom nivou promene se dešavaju daleko brže nego na nivou pri­ rodnog, geografskog okruženja. Treći nivo vremena je nivo istorijskih događaja (histoire événementielle). To je istorija pojedinaca sa svojim posebnim imenima i prezimenima. Brodel je vidi kao vreme površine i zavaravajuće pojavnosti. To je vreme kratog trajanja, courte durée, vreme događaja, politike i pojedinaca, ljudi.

15

Mediteran i drugi svetovi Brodelov Mediteran fokusiran je na more ali, s podjed­ nakom pažnjom, i na pustinju i planine koje ga okružuju. Pustinja daje nomadski vid društvene organizacije gde se čitava zajednica kreće dok je planinski život sedenteran. Ni to, međutim, nije fiksirano. Fluidnost, kretanje ljudi, stoke, poljoprivrednih proizvoda i robe, kretanje između planina i nizina, ili vice versa, u određenim sezonama tj. godišnjim dobima, takođe je trajan i definišući element mediteranskog življenja i identiteta. Brodelov širok, panoramski pogled i sveobuhvatna perspektiva oslanja se ne samo na istoriju u užem smislu reci već in a saznanja svih drugih društvenohumanističkih disciplina. Njegov koncept dugog trajanja ističe u prvi plan široke poteze dugotrajnih procesa nasta­ janja i nestajanja i udaljava focus od značaja pojedinačnih događaja i time, uprkos brojnim i različitim pojedinačnim faktorima njegovog usitnjavanja, parcelisanja i podele, stva­ ra sliku o celini Mediterana i njegovog zaleđa. Takvo viđenje suštinski je sasvim različito od viđenja podeljenog Mediterana koje je izneo Anri Piren pre gotovo osamdeset godina u svom delu čiji naslov nosi imena Muha­ meda i Karla Velikog. U svojoj poslednjoj knjizi, objavljenoj posthumno, ovaj veliki belgijski istoričar izneo je za to vreme novu i revolucionarnu interpretaciju razvoja Evrope u vremenu između Konstantina Velikog i Karla Velikog. Pirenova glavna teza tiče se tvrdnje da su arabljanska osvajanja i širenje islama a ne invazije germanskih plemena bili glavni uzroci prekida sa tradicijama antike i opadanja zapadne ci­ vilizacije tokom ranog srednjeg veka. Piren ukazuje da, upr­ kos osvajanjima i vojnim trijumfima germanskih plemena, nema suštinskih i fundamentalnih promena u kulturi i nači­ nu života na teritoriji Rimskog carstva. U relativno kratkom vremenskom razdoblju nakon tih osvajanja germanski na­

16

Uvod rodi su uključeni u rimsku kulturu, prihvataju je, a latinski jezik ostaje dominantan. Piren zastupa tezu da germanska plemena nisu imala nameru da razore Carstvo već da uživa­ ju u njegovim tekovinama. Iz te perspektive Piren izlaže svoju ključnu tezu o tome kako su streloviti uspon islama i arabljanska osvajanja promenili sve u Evropi. On ističe kako Vizantijsko carstvo nije do VII veka očekivalo velike napade sa juga, nije bilo Hadrijanovog zida, nije bilo naznaka mogućih opasnosti iz tog pravca. Naprotiv, vizantijska flota je osiguravala kontrolu nad Mediteranom i omogućavala neometanu trgovinu i transport. Ipak, godine 634. Carstvo se našlo u teškoj situ­ aciji. Tek što je okončan rat sa sasanidskom Persijom zapo­ čeo je talas arabljanskih osvajanja. Velike teritorije Carstva, među kojima najznačajnije žitnica Egipta, više nisu bile pod vlašću Romeja i odnos snaga se ubrzo promenio. Piren po­ stavlja pitanje zašto Arabljani nisu bili asimilirani kao što je to bio slučaj sa germanskim plemenima? Odgovor nalazi u islamskoj veri u koju su pokoreni narodi preobraćavani i sopstvenom administrativnom sistemu koji su uspostavljali, kao i u sopstvenom jeziku koji je postajao dominantan na osvojenim teritorijama. S druge strane, zatečene tekovine nauke i vizuelne kulture osvajači su prihvatali i inkorporira­ li u svoju kulturu. Time je, prema Pirenu, Mediteran postao granica, granično područje hrišćanstva a ne njegovo sredi­ šte. U naredna dva veka sve što je ostalo pod hrišćanskom vlašću bile su severne obale, na zapadu čak ni obale nisu bile pod vlašću hrišćanskog Rima. Nastanak Karlovog carstva zapravo je krajnji ishod čitavog ovog procesa. U miru koji je sklopio 812. godine sa Vizantijom, Venecija i Sicilija ostale su izvan njegove jurisdikcije i pod kontrolom Romeja. Kraj merovinškog i početak karo­

17

Mediteran i drugi svetovi linškog carstva oslanjao se na savez moći Rima i germanske države, od 25. decembra 800. godine sa krunisanim carem na čelu. Prema Pirenu, uz sve diplomatske i trgovinske veze sa Romejima, karolinški svet gravitirao je pretežno ka severu i zapadu, iako je uključivao i Italiju, i u suprotnom smeru od (izgubljenog) Mediterana. U tom smislu napravljen je i iskorak od tendencija i zbivanja u merovinškoj Galiji koja je pored duboke utemeljenosti na tradiciji i praksi Zapadnog Rimskog carstva, imala veoma složene i višeslojne ekonom­ ske, kulturne, religiozne i političke veze sa Romejskim car­ stvom i islamskim svetom. Mirom iz 812. godine stvoreno je Karolinško carstvo bez direktnog izlaza na Mediteran. Čak i kad su karolinzi uspeli da se učvrste na galskom Mediteranu oni nisu uistinu bili spremni niti imali kapacitete da eksploatišu sve njegove ekonomske mogućnosti. Nisu imali flotu i nisu mogli da izađu na kraj sa gusarima. Dakle, u okviru onog što je u istoriografiji postalo pozna­ to kao Pirenova teza, Mediteran je postao tačka razdvajanja, bio je zatvoren islamskim osvajanjima sedmog veka. Sever je time bio odsečen od juga nevidljivom linijom koja je sekla more na pola, a ona je ponovo prevaziđena te je Mediteran otvoren za razmenu tek u doba krstaških ratova i renesan­ se XII veka. Od vremena kad je ova teza izneta do danas, istraživači koji se bave studijama Mediterana nastoje da se udalje od ovako pojednostavljeno postavljenih suprotnosti te da otvore mogućnosti za sagledavanje mora kao sistema, nastojeći da ga razumeju kao širi geografsko, političko, kul­ turološki fenomen i da razmišljaju o Mediteranu u smislu konektivnosti ili interakcije a ne samo kao o beskonačnom nizu pojedinačnih (suprotstavljenih) lokaliteta. U novije vreme, ovo pitanje “podele” u ponovnog obje­ dinjavanja prostora Mediterana sagledano je i širim i manje

18

Uvod polarizovanim okvirima. Političko i ekonomsko jedinstvo koje je bilo tipično za Mediteran u vreme klasične antike i pod rimskom vlašću narušeno je tokom perioda pozne an­ tike, od IV do VII veka, podelom Carstva, vararskim inva­ zijama, pojavom i širenjem islama i novih država. Time je otpočelo konstruisanje Mediterana koga su delili i oko čijeg posedovanja su se takmičili (ne samo) hrišćani i muslima­ ni, kao prostora obeleženog koliko konfliktom toliko i razmenom. U periodu zrelog srednjeg veka, od oko 1000. do 1204. godine, Mediteran ponovo zauzima centralno mesto kao čvorište mreža trgovine ali sad i kao centralni prostor u okviru kojeg nijedna sila nije mogla u potpunosti da trijumfuje uprkos svim hegemonističkim pretenzijama različi­ tih nosilaca moći. Srednjovekovni Mediteran je, stoga, bio (po)granično mesto, prostor razmena koje vremenom po­ staju sve složenije i intenzivnije, kao i političkih, ideoloških i ekonomskih utakmica. Kad je reč mrežama i fenomenu konektivnosti na Medi­ teranu, te istoriji mediteranskih studija, nezaobilazno delo predstavlja temeljna studija Peregina Hordena i Nikolasa Pursela. Akademske rasprave o tome šta je zapravo Medite­ ran i šta on znači u delima istoričara starog i srednjeg veka podstaknuta su u novije vreme upravo ovom studijom u meri u kojoj to nikad nisu bile magnum opus-om Fernana Brodela, uz sav doprinos koji je Mediteran i mediteranski svet imao u nastajanju francuske škole Anala i promenio način na koji se istorija uči i izučava. Tokom ovih gotovo petnaest godina nakon objavljivanja polemičke knjige Hor­ dena i Pursela, a naročito tokom protekle decenije, raspra­ va o smislu i identitetu Mediterana postal je veoma živa, uz prateći rastući broj istoriografskih ostvarenja kao i sve veći broj naučnih konferencija posvećenih ovim pitanjima.

19

Mediteran i drugi svetovi S pravom se može reći da u savremenoj nauci danas narasta jedno sasvim novo polje mediteranskih studija. Deklarisani cilj Hordena i Pursela jeste da napišu istoriju Mediterana koja neće biti opterećena navođenjem površ­ nih sličnosti budući da poznaju teren isuviše dobro da bi zanemarili sav njegov diverzitet, niti tendencijom da se da romantična, imperijalna i samonametnuta stereotipna slika Mediterana. Oni teže da svoj cilj ostvare ne samo kritičkom reevaluacijom delà svojih velikih prethodnika, Rostovceva, Pirena, Brodela i Goitajna, već i hvatanjem u koštac sa istorijom slika o Mediteranu. Nemaju pretenzije da daju jasno povučenu demarkacionu liniju između mita i istorije, literarnih toposa i naučnih koncepcija. Horden i Pursel definišu Mediteran u kontekstu kombinovanja tri elementa: izuzetne fragmentacije i raznolikosti njegovih pejzaža, tzv. mikroregiona (microregions), nestabilnosti i nepredvidivosti njegove klime što zahteva strategije snalaženje u stanju izloženosti stalnim rizicima, i izvanredne tradicije među­ sobne zavisnosti i komunikacije koju omogućava ne samo more već i posebna konfiguracija pejzaža koji ga okružuju. Na osnovu kombinovanja sva tri elementa, oni dolaze do definicije Mediterana u smislu nepredvidivog, promenljivog i, iznad svega, lokalnog. Autori odbacuju interakcijski pri­ stup, onaj koji primat i focus daje razmeni i trgovini a fokusiran je na more, kao i “ekološki” koji u pitanje sliku o preterano mobilnim ljudima sa Mediterana time što ih vezuje za lokalne zajednice u kojima obrađuju zemlju u nastojanju da obezbede opstanak, leđima okrenuti moru. Umesto toga, Horden i Pursel postavljaju standard istovremenog gledanja i postojanja obe slike, oba koncepta, oba vida života: kao posebnost Mediterana ističu upravo kombinaciju nezavi­ snih lokalnih mikroekologija i izuzetno visokog stepena konektivnosti.

20

Uvod Maestralna studija Davida Abulafije najnovija je u tom nizu velikih istorija Mediterana i predstavlja priču o ljud­ skoj istoriji, priču o ljudima koji su živeli i žive na Medite­ ranu, od halkolita i bronzanog doba do savremenih dana. Mediteran je tu dat kao mesto susreta mnogih različitih etničkih i verskih zajednica tokom izuzetno dugog perio­ da koji pokriva tekst ove studije, Grka Etruraca, Feničana, Jeveja, hrišćana, muslimana i brojnih drugih. Okupljeni i nastanjeni u velikim lučkim gradovima, kao što je Marsej, Palermo, Aleksandrija, Smirna i brojni drugi, ove grupe su interakciji ne samo na nivou oficijelne, visoke kulture već i u svakodnevnom životu. Pojam konektivnosti koje uvode Horden i Parsel vodi nas ka razmatranju Mediterana ne samo kao mesta trgovinske razmene i preklapanja već i verskih kontakata pa i konfli­ kata, doduše u daleko više iznijansijanim shatanjima nego što nalaže Pirenova teza o Mediteranu kao tački verskog rascepa i fragmentacije. Taj konflikt se ne mora uvek i oba­ vezno dešavati između političkih entiteta i vladara različitih vera. Dugotrajni sukob Omajada iz Andaluzije i Fatimida iz Tunisa dobar je primer istovernog sukoba. Mediteranske studije ne bi trebalo da zaziru od razmatranja studija suko­ ba i konflikta jer jednosmerna vizija Mediterana isključivo kao tačke koja omogućava kros kulturalnu razmenu rizikuje da se pretvori u isuviše pojednostavljen odraz pomodne po­ litičke korektnosti, proklamovane težnje savremenog sveta ka miroljubivom multikulturalizmu. Uistinu, u pojedinim aspektima, postoji takvo nastojanje da se Mediteran posmatra kao neki novi al-Andalus, srednjovekovni svetilnik convivencia-e, mitske paradigm harmonične koegzistencije tri avramitske vere. Nama savremeni događaji u Siriji i ISIS-u bolno su otrežnjujući i trenutno raspršuju posmatranje regiona isključivo kroz prizmu koegzistencije i razmene.

21

Mediteran i drugi svetovi Mediteran kao geografski pojam koji će biti razmatran u ovoj knjizi poklapa se sa definicijom koju daje Brodel. Pro­ stire se od Donzera na severu do Timgada na jugu, od prvih stabala masline na koja nailazi putnik kad sa sever aide ka jugu do palminih stabala koja rastu na obodu pustinje. Me­ diteran je takođe i istorijski i kulturološki pojam u istom smislu u kojem možemo da govorimo o Evropi, islamskom svetu i jevrejskom svetu. To nikako ne znači da ga treba kao takvog reifikovati ili mu pripisati svojstva istorijskog pro­ tagoniste koja mu ne pripadaju. Poput drugih napred na­ vedenih kategorija, i mediteranski svet je jedan od mnogih prihvatljivih intelektualnih modela koji se mogu primeniti u analizi srednjovekovne civilizacije i to onaj koji je često tra­ dicionalno bio zanemarivan u okviru nacionalno orijentisanih i obojenih istoriografija koje su polazile od apsolutne nekompatibilnosti konfesionalno različitih kultura. Razma­ tranje Mediterana kao geografskog regiona može doprineti okupljanju više disciplina koje trenutno ne komunicira­ ju jedna sa drugom ali to ne treba da bude cilj po sebi. Ne treba da zanemarimo ni veze ovog regiona i drugih važnih zona srednjovekovnog sveta. U ovoj knjizi posebno će, prvi put u ovom metodološkom okviru, tako biti razmatran Bal­ kan i Mediteran, mediteranski i balkanski svet kao naznaka moguće i potrebne trase buduće opsežnije studije. Konačno, pojam i metod proučavanje pojma mediteranskog sveta ni­ kako ne sme imati prizvuk kvazi orijentalizma. Vizuelnu kulturu srednjovekovnog mediteranskog pro­ stora i prostora jugoistočne Evrope stoga je neophodno sa­ gledati sa metodološkog stanovišta koje podrazumeva kri­ tičko oslanjanje na rezultate multidisciplinarnog istraživa­ nja kros-kulturalne ili transkulturalne interakcije. Sa ciljem da se pođe dalje od tradicionalnih metodoloških pristupa,

22

Uvod pojednostavljenog suprotstavljanja konstruisanih ekstrema označenih kao “uticaji/širenje” spram “lokalnog razvoja”, kao i prevaziđenih i teško prihvatljivih ideja kolonizacije, naročito kad su u pitanju kulture na Mediteranu, istraživači su se okrenuli razmatranju ideja poput hibridnosti ili kreolizacije da bi bolje razumeli interakciju različitih kultura. Obe navedene ideje (hibridnosti i kreolizacije), međutim, ipak sadrže aspekte binarnosti u razmatranju kulturne interak­ cije. Čini se, stoga, da je metodološki pristup transkulturalnostî, shvaćene kao proces istovremenog trajanja i aktivno­ sti više vrsta poliloga, susreta i interakcije ili heteroglosije, primereniji realnim ištorijskim okvirima kao i činjenicama 0 kojima svedoči vizuelna kultura Mediterana i jugoistočne Evrope u zrelom srednjem veku. Upravo su isprepletanost i aproprijacija, o kojoj naju­ pečatljivije svedoči vizuelna kultura, ono što je stavljeno u prvi plan u okviru metodološkog pristupa koji bi se mogao označiti kao transkulturalizam, a koji je usredsređen na kul­ turom determinisanu upotrebu predmeta (pragma) i slika {eikones, imagines) kao činilaca vizuelne kulture. Takav-pristup pažnju usmerava na funkciju predmeta ili slike, njiho­ vu simboličku upotrebu, njihov život u određenom društvu, na delanje i činjenje, pa tako i na njihovu namenu, ali i nameru, a ne samo na njihovo stilsko oblikovanje i načine pro­ izvodnje. Budući da nema čiste vizuelnosti, zapitanost nad tim šta slike žele vodi ka razmatranju konteksta nastajanja, trajanja i upotrebe predmeta/slike. Izbegavajući limitirajuća 1 unapred negativno intonirana poređenja “originalnih” ili “čistih” kulturnih struktura i njihovih “odjeka/kopija”, pri­ rodi samog materijala vizuelne kulture Mediterana, kako u srednjovekovnoj tako i u prethodnim i potonjim epohama, primeren teoretski i metodološki pristup mora poći od pret-

23

Mediteran i drugi svetovi postavke da kulture, po sebi, nisu jedinstveni monoliti već dinamički međusobno isprepletani i uslovljeni sistemi koji su u procesu konstantne transformacije, kako na dnevnom tako i na nivou delanja, stvaranja i percipiranja više genera­ cija. Takav pristup mora uzeti u obzir činjenicu da se kulture zajednica ili pak kulturni identiteti pojedinaca ne mogu posmatrati kao statički, a još manje kao “čisti” fenomeni. Ova­ kva usredsređenost na realnosti delanja, stvaranja i percipi­ ranja omogućava postavljanje pitanja koja izlaze iz formalistički definisanih okvira atribucije, interesovanja isključivo za identifikovanje “porekla” uticaja, majstora, materijala, predložaka. Ona otvara put ka razumevanju okvira najstajanja i konzumiranja pa to i (re)interpretacije kulturnih tra­ dicija i, uže posmatrano, vizuelne kulture. U takvom okvi­ ru elementi vizuelne kulture nisu samo materijalni objekti (reprezenti) već imaju i aktivnu ulogu u njenom stvaranju i neprestanom transformisanju. Mediteran je fluidan prostor koji karakterišu razmene ljudi, predmeta, ideja na kratke i duge razdaljine, istorijska laboratorija kulturnih interakcija, teatar susreta, kontakata i konflikta, prostor koji karakterišu nastanak, koegzistencija i nadmetanje različitih sistema znanja, politike i religije. Tri veka koja su protekla između pontifikata Silvestra II (999­ 1003) i konačnog gubitka Akre za krstaše, 18. maja 1291. godine, bila su pozornica događaja i delovanja ličnosti koje su definitivno formirale svet srednjeg veka na Meditera­ nu (i u drugim svetovima). Neki od ključnih događaja tog razdoblja su hilijazam, strah od hiljadite godine, kraj veka, kraj sveta, vladavina Vasilija II Bugaroubice i ponovno us­ postavljanje romejske vlasti nad Balkanom, ali i za Romeje nepovratan gubitak Male Azije kao i juga Italije 1071. go­ dine, Seldžučki sultanat, uspostavljanje normanske države

24

Uvod na jugu Italije i na Siciliji, odlazak Fatimida, borba oko in­ vestitora, velika šizma, prvi krstaški pohodi, osvajanje Jerusalima 1099. godine, renesansa XII veka, nastanak prvih univerziteta, uspon Carigrada i Romejskog carstva pod di­ nastijom Komnina, kraj starog svetskog poretka, prvi pad Carigrada 1204, povratak 1261. i ponovno ustoličavanje romejskog vasilevsa u prestonici na Bosforu, Lionska unija 1274, Sicilijansko večernje 1282, ustoličenje Bonifacija VIII 24. decembra 1294. U intelektualnom i duhovnom životu to je vreme Mihaila Psela, Anselma Kenterberijskog, Abelara, Ane Komnene, Majmonidesa, svetog Franje, Tome Akvinskog, svetog Save srpskog. Tokom ovog perioda prostor Mediterana iznedrio je po­ sebnu ikonosferu, jedan svet vizuelne kulture, spomenika, artefakata, slika i ornamenata, tržiše i teatar za prezentaciju i reprezentaciju i umetničku interakciju. U velikim studi­ jama posvećenim Mediteranu opisanim na početku ovog poglavlja, svet njegovih umetničkih spomenika i umetničke interakcije ostao je gotovo nedodirnut, zanemaren. U istoriji umetnosti, s druge strane, on je nasilno podeljen i partikularizovan, lokalizovan ili pak nacionalno obojen, na razdvojeno nasleđe Vizantije, Zapada, islamske i jevrejske istorije, kulture i arheologije. Kako bi se ovi nedostaci pre­ mostili, neophodan je novi dijalog između različitih huma­ nističkih i istorijskih disciplina koji je tek nedavno iniciran. Studije mediteranske ikonosfere prvenstveno se tiču konektivnosti kultura viđenih ne kao zatvorenih celina i entite­ ta već u stalnom procesu transformacije. Stoga će u fokusu biti mreže koje povezuju važne tačke Mediterana i drugih svetova kao odraz transregionalne konektivnosti, multiet­ nički i multikonfesionalni centri, migracija ljudi, predmeta i slika, umetnička razmena unutar mediteranskog sveta kao

25

Mediteran i drugi svetovi i Mediterana i drugih svetova, uloga spolija, odnos prema prošlosti, strategije konstruisanja centara, vizuelno preno­ šenje i konstruisanje znanja, istorijska dinamika kontaktnih zona, sakralne topografije, uloga, delovanje slika i predmeta u religioznom, političkom, društvenom i ekonomskom kon­ tekstu.

Odabrana bibliografija: D. Abulafia, The Great Sea, A Human History of the Mediterranean , Oxford 2011. I. Berlin, The Hedgehog and the Fox: An Essay on Tolstoy’s View of History, London: Weidenfeld and Nicolson, 1953. F. Braudel, La Méditerranée et le Monde Méditerranéen à l’Epoque de Philippe I I , Paris 1949 = F. Brodel, Mediteran i mediteranski svet u doba Filipa II, Beograd 2001. H. Bull, The Anarchical Society: A Study ofOrder in World Politics, 1977, 254-255. M. Bull, Thinking Médiéval, Palgrave Macmillan 2005. M. Canepa, Theorizing Cross Cultural Interaction Among Ancient and Early Médiéval Visual Cultures, Ars Orientalis (2010), 7-29. N. F. Cantor, Inventing the Middle Ages, The Lives, Works, and Ideas ofthe Great Medievalists of the Twentieth Century, New York 1991. M. de Certeau, L’Ecriture de l’Histoire, Editions Gallimard 1975. A Companion to Mediterranean History, ed. by P. Horden and S. Kinoshita, Wiley Blackwell 2014. M. Dietler, Consumption, Agency and Cultural Entaglement: Theoretical Implications of a Mediterranean Colonial En-

26

Uvod counter, in: Studies in Culture Contact: Interaction, Culture Change, and Archaeology, ed. by J. G. Cusick, Southern Illi­ nois University 1998, 288-315. U. Eco, Dreaming the Middle Ages, in: Travels in Hyperreality, transi, by W. Weaver, NY: Harcourt Brace, 1986, 61-72. B. Holsinger, Neomedievalism, Neoconservatism, and the War on Terror, The Univeristy of Chicago Press 2007. P. Horden, N. Purcell, The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History, Oxford 2000. Horden, P. and Purcell, N., The Mediterranean and “the New Thalassology”, The American Historical Review 111/3 (2006), 722-740. International Congress on Médiéval Studies, Western Michi­ gan University, Kalamazoo, wmich.edu/medieval/congress/ International Médiéval Congress, University of Leeds, www. leeds.ac.uk/ims/imc/ S. J. Kobrin, Back to the Future: Neomedievalism and the Postmodern Digital World Economy, Journal of International Affairs, Vol. 51 (Spring 1998), 361-386. M. Maki, Professor’s Work Spans Disciplines, University of Vir­ ginia 2006,12-17. J. A. Marino, Mediterranean Studies and the Remaking of Premodern Europe, Journal ofEarly Modem History 15 (2011), 385-412. Materiality and Social Practice.

Transformative Capaciti-

es of Intercultural Encounters, ed. by J. Maran and P. W.

Stockhammer, Oxford 2012. W. J. T. Mitchell, What Do Pictures Want? The Lives and Loves of Images, University of Chicago Press 2004. H. Pirenne, Mahomet et Charlemagne, Bruxelles 1937. Rethinking the Mediterranean, William V. Harris, ed., Oxford 2005.

27

Mediteran i drugi svetovi M. Rosser Owen, Mediterraneanism: how to incorporate Islamic art into an emerging field, Journal ofA rt Historiography 6 (2012), 1-33. R.W. Southern, The Making of the Middle Ages, Yale University Press 1953. Space and Time in Mediterranean Prehistory, ed. by S. Souvatzi, A. Hadji, Taylor & Francis 2014. E. Stern, A Touch of Médiéval: Narrative, Magic and Computer Technology in Massively Multiplayer Computer Role-Playing Games, Tampre University Press 2002. Tolkien Journal, West Virginia University Press, od 2004. do

danas.

28

Poglavlje II Klini Mreža konektivnosti i aproprijacija identiteta svetih mesta mediteranskog sveta Srednjovekvni svet nije statičan, naprotiv, to je civilizacija u stalnom pokretu. Mediteran je i u ovo, kao i u prethod­ na i potonja vremena, neksus puteva hodočasnika, puteva vojnika, trgovaca, đaka i učitelja. Na ovoj zemlji, u ovoze­ maljskom životu u koji je izgnan iz Edenskog vrta, čovek i nije ništa drugo do večiti hodočasnik, večiti putnik, homo viator. Čak i ako nikad ne napusti svoje mesto stanovanja homo viator večito je na putu ka (Nebeskom) Jerusaljmu. Gde god se nalazio, podjednako je udaljen od eshatona, a večito uključen u hod ka njemu u stalnom toku liturgijskog vremena. Mrežama puteva, morem i kopnom, kretalo se između svetih mesta sakralne topografije Mediterana i njegovog

29

Mediteran i drugi svetovi zaleđa, prema Jerusalimu, Rimu, Santjago de Komposteli. Na putu se sreću seljaci, vitezovi, klerici, monasi, studenti, hodočasnici. Hodočašće nije uvek ni samo čin volje, potre­ be, potrage za isceljenjem, niti samo želje da se vidi neko sveto mesto i uživa u blagodati koju svetinja pruža, već pre svega čin pokajanja, iskupljenja grehova. Kopneni putevi su ostaci rimskih drumova, stare, vekovima poznate trase saobraćajnica, kao i staze i bogaze između pojedinih tačaka u šumskom bespuću severne Evrope gde se na dan moglo preći i do dvadesetpet ili čak šezdeset kilometara, zavisno od prirode terena. Na tim putevima uz svu opasnost stalno je prisutna i zaštita svetih koja se projavljuje po božanskoj promisli. Zlatna legenda priča o jednom Francuzu koji je doživeo mnoge nevolje na putu za Santjago de Kompostelu. Žena mu umire u Pamploni, on gubi sav novac, decu nosi na ra­ menima i vodi ih sa sobom pešice. Na putu ga sreće čovek sa magarcem, smiluje mu se i daje magarca kako bi njegova deca mogla lakše da nastave put. Pošto je stigao u Santja­ go na poklonjenje svetom Jakovu, svetitelj ga pita da li ga prepoznaje i kaže mu da je on dao magarca da bi stigao do njegovog svetilišta, a da će mu dati drugo magare da ga vrati kući. Morem se svakako brže putovalo, i do trideset kilometara za 24 sata kada bi vetrovi bili povoljni. No opasnosti koje su vrebale putnike na moru, pirati, bure, bile su još veće od onih na kopnu. Šuma sa svojim tminama, gustišima i šikara­ ma i more sa svojim olujama - to je svet sa svojim iskušenji­ ma a put je potraga - za Bogom, za spoznajom - i hodočašće. Od 1180. u Persivalu Kretjen de Troa, a kasnije i u tek­ stovima Volframa fon Ešenbaha, pripoveda se o vitezovima arturijanske legende, Persivalu, Galahadu, Lanselotu, koji

30

Klini lutaju i putuju u potrazi za svetim gralom. U pitanju je put ispitivanja sopstvene duše, potraga, proces ostvarivanja celovite osobe koja nije besprekorna, bezgrešna i čista, ali je potpuna: ona u kojoj su sve strane, svi aspekti ličnosti slo­ ženi u jedinstvenu, integrisanu celinu. Hrišćanskim jezikom rečeno, samo milošću Božijom možemo postati ćeli. Zada­ tak i podvig svakog vernika jeste da istraje u traganju, da luta, često bolno, za osnovom i ispunjenjem svoga bića. Taj put je u vizuelnoj kulturi srednjeg veka našao svoj izraz u lavirintu, starom antičkom motivu u novom kontekstu, koji se često predstavlja na podovima crkava. U vreme oko hiljadite godine svet je živeo u iščekivanju kraja sveta i kraja veka. Načičkan oružjem, pod oklopom, zapad je u XI veku živeo u strahu. Znaci koji su ukazivali i nagoveštavali sudnji dan bili su mnogobrojni. Kako svedoči Raul Glaber u svojoj Hronici, a izvore koji omogućavaju da upoznamo duh XI veka nalazimo upravo u takvom i drugim tekstovima nastalim u manastirskim skriptorijumima, verovalo se da je rasporedom godišnjih doba i elemenata, kakav je vladao od početka sveta i veka, zauvek zagospodario ne­ red i da je to kraj čoveka. Strava je obuzimala ljude pri do­ življaju bilo kakvog odstupanja od uobičajenog ritma života i prirode, Božije tvari, oko njih. Meteori i komete, loptaste munje, zemljotresi i vulkanske erupcije u očima monaha koji ih opisuju, a upravo su te pojave glavni predmet njiho­ vih letopisa, predstavljaju splet znakova, znamenja koja su najavljivala sudbinu čoveka. Sa naročitim nemirom očeki­ valo se navršavanje hiljadite godine od Hristovog stradanja (1033. godina). U to vreme ljude je obuzeo smrtni strah pri­ likom pomračenja sunca jer su znali da ovaj prizor nagoveštava „žalosnu pogibelj koja će se sručiti na čovečanstvo".

31

Mediteran i drugi svetovi Zasnivajući svoje viđenje kraja sveta, svoje hronološko određivanje neminovnog strovaljivanja u ponor na tumače­ nju teksta Otkrovenja svetog Jovana Bogoslova, sveštenstvo je već oko sredine X veka propovedalo da će se Antihrist pojaviti na kraju hiljadite godine i da će malo zatim uslediti strašni sud. Ovakve ideje zasnovane su na tumačenju 20. glave Otkrovenja gde se izričito pominje da je Sotona sve­ zan za hiljadu godina a „kad se svrši hiljadu godina pustiće se Sotona iz tamnice svoje". Tada će, pred strašni sud, biti i prvo sveopšte vaskrsenje mrtvih. Budući da je za čoveka XI veka čiji je hristijanizovani pogled na svet bio još uvek du­ boko utemeljen u animističko-magijskom, u narodnoj veri koja je u tom domenu tražila objašnjenja za nesaznatljivo, svaki čulni opažaj predstavljao je znak. Sve nedaće koje su se sručile na Evropu oko 1000. godine, glad, poplave, ratovi, zaraze, shvatane su kao upozorenje i opomena. Milenaristička, eshatološka očekivanja bila su izražena i u vizantijskom svetu. Kao što su pokazala istraživanja A. Vasilieva, Dž. P. Aleksandera, G. Podskalskog, M. H. Kongurdo, a naročito P. Magdalina, verovanja o kraju sveta koji dolazi sa 1000. godinom, tj. tokom poslednjeg dana kosmičke sed­ mice, oko 6500. godine od stvaranja sveta, bila su izražena i kod Romeja. Prema nepromenjenom načinu računanja vremena kod Romeja rođenje Spasitelja se dogodilo 5500 godina nakon stvaranja sveta. Kosmička sedmica zaokru­ žuje se 7000. godine tj. oko 1500. godine, preciznije 1492. Prema Lavu Đakonu, tekstu prologomene njegove istorije koju je pisao oko 1000. godine, razdoblja između 959. i 976. godine i tadašnje pojave na nebu, zemljotresi, meteorološke nepogode, ratovi, preseljenja stanovništva, doživljavani su kao znakovi da se „život menja, a očekivani drugi dolazak Spasitelja je pred vratima". Isto apokaliptičko raspoloženje

32

Klin i nalazimo i u jednoj poemi Jovana Geometra, napisanoj to­ kom građanskih ratova s kraja X veka. Period vladavine Nićifora II Foke (963-969) bilo je doba u kojem je nastao čitav niz proročkih tekstova u kojima se najavljuje neposredno očekivan kraj sveta i kraj veka. O takvoj klimi u Carigra­ du svedoči i Liutprand iz Kremone. Tokom druge polovine X veka u Vizantiji nastaju apokaliptički intonirani tekstovi koji se mogu naći u Žitiju svetog Nifona, Viziji Kozme Mo­ naha, Žitiju svetog Vasilija Mlađeg, Apokalipsi Anastazije i, u najeksplicitnijem i najvažnijem od svih, Žitiju svetog An­ drije Jurodivog. Društvo XI veka bilo je nemoćno da savlada sile priro­ de i ćudi klime pa i sopstvene strasti. Budući neobjašnjive, te nedaće su smatrane predznacima dana gneva (dies irae), dakle, podsticajima na pokoru. Znaci koji su ukazivali na sudnji dan nalagali su da svako spere svoj greh, da se odre­ kne svetovnih strasti i ovozemaljskog uživanja, pa je tako kao glavni ideal promovisan ideal monaškog života koji podrazumeva odbacivanje bogatstva, odlaganje oružja, život u nevinosti, post. Crkva, i na Istoku i na Zapadu, preporučuje čitavom hrišćantsvu da, poput monaha, okrene leđa svemu plotskom da bi, tako preobražen, ljudski rod mogao da iza­ đe pred Tvorca; da zauzme svoje mesto među pravednicima u Novom Jerusalimu čiji je silazak sa neba na zemlju trebalo da označi vrhunac i krajnji cilj apokaliptičnih zbivanja izlo­ ženih u Otkrovenju. Manastiri su, stoga, kao slika, otelotvorenje neba na zem­ lji, kao odraz idealnog grada, Nebeskog Jerusalima, posta­ li ključ kolektivnog i ličnog iskupljenja i imali izvanrednu, neuporedivu ulogu i uticaj u duhovnom, ali i političkom životu ljudi onog vremena. To je vreme velike benediktin­ ske reforme, ali i doba u kojem deluje sveti Simeon Novi

33

Mediteran i drugi svetovi Bogoslov, doba uspona monaštva i osnivanja velikih monaških zajednica, Klinija kao i velike lavre svetog Atanasija Atonskog. Ispunjene prisustvom i vizuelno upečatljivo prezentovanim zalogama spasenja, relikvijama, ikonama, grobnicama, mnogobrojnim oltarima - u crkvi Sen Žermen u Ogzeru bilo ih je čak dvadesetdva - manastirske crkve bile su spremne da realizuju plan iskupljenja ljudskog roda. No, da bi ta misija bila delotvorna morah su sami mana­ stiri biti čisti, a život u njima temeljno reformisan i vraćen prvobitnim načelima monaštva. Na Zapadu, u ravni svakod­ nevnog, ovozemaljskog života, trebalo je najpre rešiti pitanje odnosa sa sve jačom lokalnom vlastelom na čijim posedima je manastir bio podignut, a koja ga je tretirala kao vlastiti posed. Budući deo porodičnog nasleđa, manastiri i bratstvo u njima morah su biti pokorni gospodaru, a često su imah isti status kao seljaci ili lične sluge feudalaca. Štaviše, feudal­ ni gospodari su ponekad i zloupotrebljavah svoj status i u privatne svrhe koristili darove manastira. Opati su ulazili u sporove sa plemstvom, a ponekad stupah i u otvorenu kon­ frontaciju. Uspevši da se, reformisanjem sopstvenih pravila, otrgnu od upliva svetovne vlasti, manastiri i opati povratili su za sebe ulogu svetilnika vere i centra visoke kulture. Obnovljeni manastiri u kojima je ponovo uspostavljen red života i službe prema reguli svetog Benedikta udruživah su se, spajah u jedno telo, umrežavah, da bi lakše odolevali iskušenjima spoljnog sveta, a naročito uplivu svetovnih vlasti. Članice jedne kongregacije spajale su tesne duhov­ ne veze bez obzira na međusobnu, često veliku geografsku udaljenost. Njihova umreženost bila je noseće vezivno tkivo čitavog društva. Putevi koji su ih spajah, ne samo duhovno već i fizički, bili su putevi mobilnosti ljudi, ideja, predmeta, prenošenja obrazaca, modela, verovanja, obreda, svetosti i

34

Klini svetinja, slika i umetničkih delà. Privrženost i pripadnost kongregaciji ogledala se u veoma važnom segmentu, u podi­ zanju crkava srodnog tipa i njihovom ukrašavanju na sličan način, u uspostavljanju i prenošenju na sve članice mreže jedinstvenog zajedničkog vizuelnog identiteta. U tom po­ stupku mediteranski putevi, obrasci svetosti i vizuelnosti, kao i načini njihovog prenošenja, igrali su ulogu od izuzet­ nog značaja. Najuspešnija, najuticajnija i najslavnija od svih manastir­ skih kongregacija bila je ona predvođena Klinijem. Pre nego što pažnju posvetimo ovoj najslavnijoj i najuticajnijoj kon­ gregaciji XI veka, zadržaćemo se na prvim uspešnim mreža­ ma reformisanih manastira u zapadnoj Evropi, prethodni­ cama Klinija. Najšira i najuticajnija bila je ona organizovana kao rezultat reformatorske delatnosti Viljema od Volpijana, opata Svetog Benina u Dižonu, čiji se uspeh temeljio na zahtevima krajnje strogosti. Načela njegove reforme bila su prihvaćena na širokom području od Italije (San Ambrođo u Milanu, San Apolinare u Raveni) do severa Francuske (Sen Žermen u Ogzeru, Fekan, Žimiež, Mon Sen Mišel) i Engle­ ske. Godine 1031, u trenutku smrti, Viljem je bio opat kon­ gregacije od ukupno 40 manstira sa 1200 monaha. Najveća i najuticajnija među svim kongregacijama i monaškim mrežama XI veka je ona koju stvaraju opati i monasi manastira Klini. Manastir Klini osnovan je 910. godine u Burgundiji, severno od Liona, na posedu Viljema, vojvode od Akvitanije. Od osnivanja je pod direktnom jurisdikcijom Rima, posvećen zaštitnicima Rima i rimske crkve, svetom Petru i Pavlu. Uživao je potpunu samostalnost od uticaja kako svetovnih vlasti, tako i predstavnika crkvene hijerarhi­ je, biskupa. Ta apsolutna samostalnost u odlučivanju, pravo monaha da sami imenuju svog opata, bez pritisaka spolja,

35

Mediteran i drugi svetovi bila je krupan uspeh manastira Klini. Godine 980. bio je veoma uvažavan, ali još ograničenog uticaja: njegov opat, Majol, odbio je ponudu da obnovi Fekan i Sen-Mor de Fose, i to prepustio svom učeniku Viljemu od Volpijana. Moćni Klini, posle 1000. godine, stvorio je opat Odilon, još jedan, uz Majola, među opatima čiji se svetiteljski kult razvio već neposredno nakon njegovog upokojenja. Okupljajući skro­ mne ali mnogobrojne kuće u ordo cluniaciensis, ujedinio ih je oko ličnosti jednog opata, jednog shvatanja manastirskog života i posebnih prava koja su uz neposrednu pomoć Rima obezbedjivala svim ćerkama kućama nezavisnost u odnosu na lokalnu vlastelu i biskupe. Red se proširio sa obe strane granice koja je delila Fran­ cusku od Svetog rimskog carstva nemačkog naroda, na Burgundiju, Provansu i Akvitaniju. Ustoličio se, dakle, u onim oblastima na Zapadu gde je vladao mir Božiji i, najzad, u onim oblastima gde je latinitas i romanitas bila duboko ukorenjena u lokalnoj istoriji i kulturnoj tradiciji. Vremenom, uticaj Klinija zahvatio je i Španiju. Duž puta ka Santjagu učvrstio se najpre u velikom kraljevskom manastiru San Huan de la Penja. Isto je bilo i u Engleskoj i Francuskoj. Go­ dine 1077, engleski kralj poverio je Kliniju manastir Luz; dve godine kasnije francuski kralj mu prepušta pariški ma­ nastir Sen-Marten de Šam. Darovi Henrija od Engleske i Alfonsa od Kastilje upotrebljeni su za obnovu manastira, za izradu ukrasa dostojnog ogromnog korpusa na čijem se čelu opatija nalazila. Tokom druge polovine X i prve polovine XI veka, za vreme opata Ajmara, Majola i Odilona, mreža ma­ nastira vezanih za Klini toliko se uvećala da je dobila status Kongregacije Klinijevaca. Za vreme opata Iga (1049-1109) razvija se strogi princip centralizacije koji je kao sistem upravljanja manastirom i monaškim redom bio odlična os­

36

Klini nova za potonji razvoj cistercita i kasnije osnovanih monaškim redova. Na vrhuncu moći u XII veku Klini je kontrolisao 1450 manastira od kojih je skoro 200 bilo od ključnog značaja u duhovnom i političkom životu zapadne Evrope. Veze između Klinija, Rima, Jerusalima i drugih sakral­ nih tačaka na Mediteranu funkcionisale su, ne samo u ad­ ministrativnom, legalističkom smislu, u okviru mreža moći kojima su manastir i papstvo bili povezani, već i u domenu kulta kao ključni elementi na kojima se zasnivalo konstruisanje identiteta izabranosti ovog mesta, upravo najvažnijeg temelja njegovog ugleda i moći u srednjovekovnom ne samo duhovnom svetu. Te sakralne tačke su takođe bile ugrađenje u principe vizuelnog oblikovanja manastira, njegove glav­ ne crkve, pa time i velikog broja drugih crkava klinijevskog reda širom Evrope. O odnosu Rima i Klinija može se raspravljati iz najmanje četiri različite, ali isprepletane tačke gledišta. Prva se tiče posvete manastira i njegove glavne crkve prinčevima među apostolima, svetom Petru i Pavlu, koji su formalno bili tutores i defensores, de facto vlasnici samog manastira, njihovog kulta koji se tu negovao, kao i potpune posvećenosti njiho­ vom predstavniku na zemlji, episkopu grada Rima; druga se tiče privilegija i zaštite koju je Klini uživao i dobio od Rima i papstva, tzv. libertas Romana; treća, duhovnog tj. liturgij­ skog upodobljavanja Rimu i Jerusalimu; i četvrta koja se tiče vizuelnog identiteta i paralela koje se mogu uspostaviti sa rimskim svetim mestima, ali i sa načelima antičke rimske umetnosti. Uverenje da su apostoli Petar i Pavle, kao i epi­ skopi grada Rima, bili gospodari i vlasnici Klinija, podsticalo je potpunu posvećenost Rimu, što se naročito ističe u žitijima prvih opata manastira u kojima se o Rimu govori kao o gradu iznad svih gradova. Opat Odo je bio u Rimu više puta

37

Mediteran i drugi svetovi i tamo osnovao klinijevsku kuću (metoh), izrazivši želju da u njemu završi svoj ovozemaljski život. U Rim su putovali i opati Majol i Odil. Klinijevski monasi bili su uticajni u papskoj kuriji, a smatra se da je klinijevski monah Hildebrant postao moćni papa Grgur VII. Odnos između Klinija i Rima u XI veku osnažen je mre­ žom ličnih i institucionalnih veza. Klini je dobijao najviše pohvala od papa Stefana IX, Grgura VII i Urbana II. Pape su jačale privilegije Klinija i od pomesnih biskupa brani­ le prava manastira, uključujući i pretnjom ekskomunikacijom svakog ko bi činio nasilje u oblasti neposredno oko manastira. Iako je u nauci i dalje otvoreno pitanje klinijevske provenijencije pape Grgura VII (Hildebranta), budući da veći broj istraživača smatra da on nije potekao iz ovog manastira, ne postoje sumnje u njegovu naklonost prema klinijevskoj kongregaciji i negovanju kulta njegovih svetih opata. Tokom devete decenije XI veka Urban II je uistinu bio monah i prior Klinija, a bliske veze i dobri odnosi sa papskom kurijom trajali su i tokom prve četvrtine XII veka. Među članovima papske kurije bilo je klinijevskih monaha, najmanje šest kardinala bilo je regrutovano iz klinijevskog reda, među kojima i Petar Leonis, godine 1130. izabran kao antipapa Analektus. Prema iskazima Historiae Compostellanae papska kancelarija bila je u vreme Kaliksta II čak premeštena u Klini kako bi se time omelo delovanje antipape Grgura VIII. U sukobu između pape Aleksandra i Fridriha Barbarose Klini je bio podeljen, pa je tako u jednom trenut­ ku imao i dva opata: jednog u Kliniju koji je podržavao papu Aleksandra, a drugog u Carstvu Fridriha Barbarose koji je podržavao antipapu. Prestiž Klinija kao svetog mesta ostao je, uprkos svemu, gotovo jednak, ako ne i takmac, ugledu Rima. Postojala je

38

Klini jasna težnja da se izjednači i poistoveti kako sa Rimom tako i sa Jerusalimom. Na osnovu teksta jedne povelje iz 928. godine vidi se da se u Klini dolazilo na hodočašće i radi molitve na grobovima (limina) svetih apostola Petra i Pavla. Limina je bio standardni termin koji se koristio da bi se njime označili grobovi apostola u Rimu. Ovde je najverovatnije upotrebljen simbolički - verovatno da bi se ozna­ čilo prisustvo moštiju i relikvija vezanih za prinčeve među apostolima u Kliniju koje su u manastir, očigledno, stigle veoma brzo po osnivanju, mada tačan datum nije poznat. U izvorima XI i XII veka pominju se relikvije svetog Petra uzidane u jedan od stubova pod časnom trpezom bazilike II, osvećene 981. godine, kao i u jednu statuu svetog Petra. Prisustvo ovih relikvija, poznatih kao pignora (zaloge), znatno je doprinosilo značaju Klinija kao hodočasničkog centra što je, u povratnom smislu, dizalo ugled monasima i davalo posebnu težinu njihovim molitvama. Klini je tako mogao i najneposrednije da se identifikuje sa Rimom, da postane alter Roma, ogledalo svetog grada. Imitatio Romae, putem translatio relikvija novih Romula i Rema, zapravo je doprinelo shvatanju Klinija kao supstituta Rima. U pismu koje je opat Ig napisao papi Urbanu II 1096. godine pomi­ nju se hodočasnici koji dolaze u Klini u istom broju kao i u sam Rim. S druge strane, prestiž samog Rima bio je dalje potkrepljivan time što je njegov identitet sakralnog fokusa i istinskog centra hrišćanske ikumene građen i poređenjima sa Jerusalimom. Tome je posebno doprinosila i ideja o pre­ nošenju svetosti i crkvene organizacije (institucije Crkve) sa Istoka na Zapad što je svoju paralelu imalo u prenošenju Carstva (translatio imperii) takođe sa Istoka na Zapad. Veoma važnu ulogu u vezama i integraciji Klinija u mre­ že šireg mediteranskog sveta, kao i u aproprijaciji identiteta

39

Mediteran i drugi svetovi njegovih svetih mesta osvećenih prisustvom i propovedanjem samog Gospoda, imao je lombardijski grad Pavija sa kojim je klinijevski red imao tesne veze, a njegovi opati u njemu često boravili. Centar trgovine i carske vlasti, bio je čvorište puteva koji su spajali transalpski sever sa Veneci­ jom i vodili dalje prema Carigradu i Istoku. Opat Majol (si. 1) često je boravio u ovom gradu gde je, između ostalog, ob­ novio manastire Santa Marija, San Salvatore (si. 2), San Pjetro in Ćel d’oro, i s uspehom pregovarao o pomirenju carice Adelaide i njenog sina, cara Otona II. Neposredno nakon Majolove smrti 994. godine, jedan monah iz Pavije prvi je hagiografski proslavio njegove podvige i čuda koja je činio u tom gradu. Ovo hagiografsko štivo je služilo i kao važno sredstvo samo-(re)prezentacije stanovnika i urbanog iden­ titeta Pavije kao izabranih, izjednačenih po milosti koju su primili kroz čuda svetog Majola sa Sidonom i Tirom koje je blagosiljao sam Hristos pa, posredno i neposredno, i sa sve­ tim gradom Jerusalimom. Takav sadržaj i kompozicija žitija, sa naglašavanjem svih lokaliteta u okviru kojih je u urba­ noj celini Pavije čudotvorno delovao sveti opat Majol, imali su za cilj da konstruišu i potvrde privelegovani (izabrani) status grada i građana Pavije kroz naglašavanje njihovog posebnog odnosa između prema klinijevskom svetitelju. S druge strane, sam opat Majol je time postajao alter Christos, a njegova matična kuća, Klini, se identifikovala sa svetim gradom Jerusalimom. Prema tekstu prvog žitija svetog opa­ ta Majola, blagodat Božija je, zahvaljujući njegovim delima, bila prisutna u gradu Paviji u X veku kao što je u I veku bila prisutna u Sidonu i Tiru, delovanjem samog Spasitelja. Samo deset godina nakon ovog prvog žitija, u samom Kliniju sačinjeno je novo žitije koje u potpunosti marginalizuje ulogu grada Pavije u svetiteljskom delovanju opata Majola

40

Klini i projavljivanje božanske blagodati kroz njega neposredno vezuje za njegov burgundski manastir, glavu klinijevskog reda. Krajem XI i početkom XII veka, pod opatom Igom, Klini konačno, i na vizuelno veoma eksplicitan način, postaje ze­ maljsko oličenje Nebeskog Jerusalima (urbs Sion aurea) (si. 3). Posebno značajnu ulogu u tome ima vizuelni identitet njegove glavne crkve, Klini III, treće po redu manastirske bazilike podignute na mestu prve s početka X veka, sakral­ nog fokusa čitavog klinijevskog reda i logično najsjajnije i najveće od svih klinijevskih crkava (si. 4). To je i doba vr­ hunca primene strogosti principa centralizacije u upravlja­ nju klinijevskom kongregacijom: potčinjavanje drugih ma­ nastira članica kongregacije jurisdikciji samog Klinija, svi monasi kongregacije zaređuju se u samom Kliniju, na čelu kongregacije stoji opat Klinija, na čelu ostalih manastira su priori potčinjeni tom opatu. Opsežna centralizovana ad­ ministracija počinje da se razvija već sa opatom Odonom (927-42) koji dolazi iz Svetog Martina u Turu. Sa centraliza­ cijom organizacije reda prihvata se i noseći model vizuelnog identiteta glavne crkve manastira, tzv. Klini II, podignute u vreme opata Majola, u periodu nakon 981. godine. To je jasno na primeru crkava u Šarljeu i Pajernu, građevina sa poluobličastim svodom nad centralnim brodom, krstastim svodovima nad bočnim brodovima, kulom nad ukrsnicom brodova, ambulatorijum sa radijalno postavljenim kapela­ ma ili ešalonom kapela, ponekad sa galerijama nad bočnim brodovima,, najčešće sa niskim klerestorijumom. Ovaj tip crkve zamenila je monumentalna bazilika, Klini III. Protomajstori glavne crkve, Klini III, bili su monasi iz Klinija, Gunzo i Hezelon, koji su u svojim planovima kori­ stili matematički priručnik vitruvijevskog sistema proporci­

41

Mediteran i drugi svetovi ja (si. 5). Izgradnja je počela 1085. godine, a papa Urban II je osveštao pet oltara na istočnom kraju bazilike 25. oktobra 1095. godine prlikom boravka u Kliniju na putu ka Klermon Feranu gde je pošao da propoveda krstaški pohod (si. 6). Radovi na dovršetku crkve trajali su naredne četiri decenije. Istočno postrojenje crkve sa dva transepta završeno je 1100. godine. Brod i zapadno pročelje dovršeni su 1121. godine, a 1125. vrše se popravke obrušenih svodova u brodu. Dvadesetpetog oktobra 1130. godine papa Inoćentije II osveštao je crkvu. Grandiozni izgled koji za cilj ima otelovljenje neba na zemlji ostvaren je ređanjem stepenovanih masa velike bazi­ like sa fokusom na izuzetno složenom istočnom delu sa ophodnim brodom, radijalno postavljenim bočnim kapelama, dvostrukim transeptom iznad kojih se uzdižu kule. Brod i narteks predstavljali su kontrast svojom horizontalnom kompozicijom sa jedinim vertikalnim naglascima u zapad­ nim kulama. Planski i prostorno ova crkva je bila kombi­ nacija bazilike sa dvostrukim transeptom i centralnog tipa građevine. Predstavljala je sintezu rimske grandioznosti, ekspresivnosti i karolinške tradicije i dinamike u odnosu i svojstvima elemenata. Kameni svodovi su bili veoma laki, blago prelomljeni u temenu da bi se umanjio bočni potisak, unutrašnji venci ispod glavnog svoda i stepenasto sužavanje prostora prema svodu omogućili su uzdizanje u visinu i sa­ vršene proporcije. Bočni brodovi bili su zasvedeni naglaše­ no prelomljenim lukovima u čemu je vidljivo ugledanje na prvu benediktinsku kuću, Monte Kasino, takođe obnavljanu krajem XI veka pod velikim opatom Deziderijem i to upra­ vo uz učešće posebno angažovanih majstora iz Carigrada (si. 7). Potkovičasti lukovi i frizovi nad otvorima triforijuma su deo korpusa istočnjačkih elemenata upotrebljenih u for­

42

Klini miranju vizuelnog identiteta ove crkve. U glavnom brodu bili su podignuti kompozitni stubovi. Kapiteli su uglavnom bili stilizovani korintski. Figuralni kapiteli postojali su samo u istočnom postrojenju, a teme su bile alegorijske, kosmološke, evharističke - personifikacije vrlina, alegorije monaškog života, personifikacije muzičkih tonova grigorijanskog pojanja, prvi greh naspram Avramove žrtve (si. 8). Hrist u slavi - Maiestas Domini našao se u luneti glavnog portala. Ovi elementi, u različitim interpretacijama, ponavljani su i u drugim crkvama klinijevskog reda. Za vreme opata Iga ve­ liki broj crkava klinijevske kongregacije nastao je po ugledu na Klini III. Među njima su Blano, Šapez, Pajern, Hiršan, Šafhauzen, San Huan de la Penja, mauzolej Aragonaca (si. 9). U neposrednoj blizini Klinija, u Burgundiji, to su Sen Madlen u Vezleju, Sen Lazar u Otenu i Sent Etjen u Neveru, sve sa kraja XI i početka XII veka. Klini III bio je ne samo metaforički već i doslovno otelovljenje ideje o ovom manastiru kao Novom Rimu. Dimenzije crkve iz vremena opata Iga iste su kao dimenzije stare ba­ zilike svetog Petra, a vitruvijevski principi primenjeni su u njenom podizanju i prisutni u proporcijama. Isto prisustvo rimskih uzora, predložaka i obrazaca vidljivo je i u zidnom slikarstvu kao i knjižnoj iluminaciji nastaloj u Kliniju i za potrebe klinijevskih kuća. Freske iz kapele u Berze le Vilu s kraja XI i početka XII veka, rezidencije klinijevskih opata imaju jasne sličnosti sa slikarstvom istog razdoblja mnogo­ brojnih crkava u Rimu, San Klemente, Santi Kvatro Koronati, Santa Maria in Trastevere, Santa Maria Novela, Santa Pudencijana. Kao i u arhitekturi, i ovde je u pitanju opšti trend vraćanja ranohrišćanskim obrascima, što je pre svega glavna odlika i prepoznatljivi pečat umetnosti XI i XII veka u samom Rimu. To se prvenstveno vidi na primerima kon-

43

Mediteran i drugi svetovi struisanja vizuelnog identiteta crkava koje su neposredno vezane za papsko ktitorstvo i u kojima služi sam biskup gra­ da Rima, sve u okviru reprezentacije obnovljenog papskog autoriteta i realne političke moći papske države u jeku borbi oko investitura. S druge strane, u knjižnoj iluminaciji klinijevskog kruga prepoznaju se sličnosti ne samo sa delima koja nastaju u rimskim i skriptorijumima na teritoriji Ape­ ninskog poluostrva već i sa carigradskim ostvarenjima koja dolaze neposredno ili preko Rima i benediktinskih manasti­ ra južne Italije, pre svega Monte Kasina. Prema hronici Lava iz Ostije, opat Deziderije pri njegovoj obnovi smišljeno, radi obnove Romanitas, angažuje graditelje i mozaičare iz samog Carigrada. Aproprijacija rimskog identiteta bila je i antikvarno obojena, veliku ulogu igrale su i spolije donete iz Rima. Džon od Solsberija svedoči o tome kako je klinijevski monah i biskup Henri od Vinčestera, veliki ktitor manastira Klini, u Rimu kupovao antičke statue. Religiozni mentalitet i duhovnost XI veka najneposredniji izraz našla je u unisonom, monodijskom pojanju muš­ kog hora punim glasom. Budući da su manastiri u XI veku bili glavni centri duhovnosti i kulture ali i obrazovanja, či­ tav kvadrivijum bio je gotovo potpuno sveden i usredređen samo na muziku. Aritmetika, geometrija i astronomija bile su podređene muzici i stavljene u službu muzike. Ona je čak bila i glavni zadatak gramatičkog obrazovanja, sa ciljem uklapanja reči uz tonove slogova, dakle i samog trivijuma, a na taj način je zapravo ostvarivana sakralizacija gramatike. Budući da monasima, zavetovanim na ćutanje i usredsređenim na kontemplativno stremljenje Bogu i nebeskoj svetlđsti, na službu Božiju, nije bila nužna ni retorika ni dijalek­ tika - gramatika spojena sa muzikom, a iznad svega sama muzika u liturgijskom činu bila je najefikasnije oruđe sazna­

44

Klini nja u kulturi XI veka. Više od svega ostalog muzika uzdiže ljudsku dušu i telo ka Bogu koja tako stiže do prosvetljenja. Još je sveti Benedikt govorio o horu monaha kao slici, imago nebeskog hora. Istovremeno, skladan odnos između tonova, matematičke prirode, otkriva skriveni red u univerzumu. Fenomenom matematičkih formula muzičkih harmonija posebno se bavio Gerbert od Orilaka, papa Silvester II. Je­ dina logika XI veka u monaškoj sredini jeste logika muzič­ kih harmonija. Muzički tonovi imaju određena kosmološka svojstva, oni otkrivaju ključ univerzalne harmonije. Kapiteli iz Klinija sa personifikacijama tonova gregorijanskog pojanja, preostali nakon rušenja u vreme Francuske revolucije grandioznog zdanja iz vremena opata Iga, predstavljaju, da­ kle, dijagram božanske tajne stvaranja. Toržestvenost, sjaj i raskoš klinijevskog bogosluženja, i vizuelnog identiteta kao veličanstvenog Novog Jerusalima, urbs Sion aurea, nailazi na otpor ne samo u monaškim kru­ govima - naročito među cistercitima i u poznatoj kritici Bernara od Klervoa - već i u narodu. Naslućuju se, a potom i jasno manifestuju pokreti poput katarskog koji u sebi nose antiklerikalno i antieklezijastičko raspoloženje, a narod po­ staje prijemčiv za propovedi o nekom drugačijem Bogu, ne гех tremendae majestatis već siromašnom, onom koji izgoni trgovce iz hrama i govori kako je teže bogatašu da uđe u carstvo nebesko negoli kamili da prođe kroz iglene uši, koji ne zahteva ponude u zlatu na svom oltaru i svečane rituale stotine sveštenika. Taj put vodi ka dualističkim, manihej­ skim verovanjima koja stižu mrežama puteva i kontaktima sa istokom i Balkanom gde u isto vreme, u Romejskom car­ stvu pod Komninima, bukti jeres bogumilstva. S druge strane, na Zapadu, u potrebi da se osnovni sto­ žeri, problemi vere (ideje evharistije, ovaploćenja, svetog

45

Mediteran i drugi svetovi trojstva) objasne, učine lakše saznatljivim, približe verniku, kreće se putem dijalektike. Od anagoške meditacije koja sva stremi ka otkrovenju, ka bljesku teofanije i koja prostu ma­ teriju gotovo magijski preobražava u plemenito, u nesaznatljivo, polako se kreće ka sholastici. Zasnivajući svoj metod, svoj način razmišljanja, na metodu^zdes quarens intellectum svetog Avgustina, sveti Anselmo Kenterberijski, Italijan koji između 1094. i 1098. godine postaje biskup u Kenterberiju, zasniva svoja razmišljanja o božanstvu na maksimi credo, ut intelligentam (verujem da bih razumeo). Bavi se razlo­ zima ovaploćenja Boga i njegovom iskupiteljskom misijom (Cur Deus Homo). U isto vreme, hristološke raspre u vizantijskom kulturnom krugu komninskog vremena takođe akcenat stavljaju na dogmu ovaploćenja i time podcrtavaju ortodoksiju kao jedini put spasenja, kroz učenje i liturgij­ sko zajedničarenje, evrharistiju u Crkvi. Naglašavanje smi­ sla ovaploćenja kao želje Gospoda da se sa novim Izrailjem „otvoreno sretne u telu“ tako je postalo doktrinarna platfor­ ma i rimske i carigradske crkve. Stoga je, tokom XII veka, noseća slika гех tremendae majestatis kakva je bila na por­ talu Klinija III zamenjena već oko 1137. godine Hristom гех iustus, raširenih ruku koji pokazuje rane, kako je prikazan na centralnim vratima opatijske crkve u Sen Deniju obnov­ ljene pod opatom Sižeom. Slikana raspela krasila su ukrsnice velikih i malih crkava u Italiji i Španiji a veličanstveno Raspeće studeničkog zapadnog zida je sublimat je svih teo­ loških i estetskih načela tog vremena. Istočni i zapadni mediteranski svet, iako formalno raz­ dvojen velikom šizmom, bio je u vreme zenita Klinija, u XI i XII veku, okupljen oko istih doktrinarnih pitanja, oko pro­ blema borbe sa jeresima, a u domenu vizuelne kulture spo­ jen antikizirajućim, antikvarnim estetskim načelom aproprijacije slavne zajedničke ranohrišćanske prošlosti, bilo da je dolazila iz starog ili novog Rima odnosno Carigrada.

46

Klini O dabrana bibliografija:

H. Belting, Slika i kult, Istorija slike do epohe umetnosti, Beo­ grad 2014. S. G. Bruce, Local Sanctity and Civic Typology in Early Mé­ diéval Pavia: The Example of the Cuit of Abbot Maiolus of Cluny, in: Cities, Texts and Social Networks, 400-1500. Expé­ riences and Perceptions of Médiéval Urban Space, ed. by C. Goodson, A. E. Lester, C. Symes, Ashgate 2010,177-191. Byzantium in the Year 1000, ed. by P. Magdalino, Brill 2003. G. Constable, Papal, Impérial and Monastic Propaganda in the Eleventh and Twelfth Centuries, in: Prédication et propa­ gande au moyen âge: Islam, Byzance, Occident, ed. George Makdisi, Dominique Sourdel, and Janine Sourdel-Thomine (Penn-Paris-Dumbarton Oaks Colloquia, 3; 20-25 octobre 1980), Paris 1982, 179-99. Id., Past and Présent in the Eleventh and Twelfth Centuries. Perceptions of Time and Change, in: L’Europa dei secoli XI e XII fra novità e tradizione: Sviluppi di una cultura. Atti dé­ lia décima Settimana internazionale di studio, Pubblicazioni dell’Università cattolica del Sacro Cuore: Miscellanea del Centra di studi medioevali, 12, Milanol989,135-170. Id., Entrance to Cluny in the Eleventh and Twelfth Centuries According to the Cluniac Customaries and Statutes, Mediaevalia Christiana Xle-XIIIe siècles. Hommage à Raymonde Foreville, ed. Coloman Étienne Viola, Paris 1989,335-354. Id., Cluny in the Monastic World of the Tenth Century, in: Il secolo diferro: Mito e realtà del secolo X , I, Spoleto 1991, 391-437. Id., The Abbot and Townsmen of Cluny in the Twelfth Cen­ tury, in: Church and City, 1000-1500: Essays in Honour of Christopher Brooke, ed. D. Abulafia, M. Franklin, and M. Ru­ bin Cambridge 1992, 151-171. Id., The Reformation ofthe Twelfth Century, Cambridge 1996.

47

Mediteran i drugi svetovi Id., Culture and Spirituality in Médiéval Europe, Aldershot 1996. Id., Cluny and the First Crusade, in: Le concile de Clermont de

1095 et l’appel à la croisade. Actes du Colloque universitai­ re international de Clermont-Ferrand, Collection de l’Ecole française de Rome 236, Rome 1997, 179-193. Id., Clunyfrom the Tenth to the Twelfth Century: Further Studies, Aldershot 2000. Id., TheAbbey of Cluny. A Collection ofEssays to Mark the EvenHundredth Anniversary ofits Foundation, Berlin 2010. Ž. Dibi, Vreme katedrala, Beograd 1989. M. Dietz, Wandering Monks, Virgins and Pilgrims, Ascetic Travel in the Mediterranean World A.D. 300-800, Pennsylvania State University Press 2005. Ž. le Gof, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope, Beograd 1974. P. Jones, N. Pennick, A History of Pagan Europe, Routledge 1995.

Mobility and Travel in the Mediterranean from Antiquity to the Middle Ages, ed. by R. Schleister, U. Zellmann, Muenster 2004;; Travel in the Byzantine World, ed. by R. Macrides, Ashgate 2002. J. Stojanov, Skrivena tradicija u Evropi. Tajna istorija srednjovekovne hrišćanske jeresi, Gradac 2003.

48

Klini

Slika 2

49

Mediteran i drugi svetovi

50

Klini

Slika 5 ш шм , ' M t V V I U « j.w p»-i ц........ :• >v№ p tw f concdltd facrartmrđhn 11.1 .iin ir улра utr Глсurio mij*

VI%V W' V tU i .............................. ■ ■ ,, nis.ixnmnmT (alicct ^ormftdljJ ftiioy. шшкгс u d o.'riiiii ф лхт л

ГлГцм^епЛкр j Iu f.ilitnsfie! O ш« diçcnanohcn ш т ^ п т п а Г j t

(

^nmljn.arjt^ir.vc.miiiulilmr f \ foeuimv mv ohm шлмсЈгш в у & т 1}п з д ;y rfm f.'f»iifcRtiofti f j A p ruvcimi: irion.itVtnt iMuuCftdtJ .iritpftn. JjW fao n n iü .le iietmnlnU Vitigpnc 1

№»

v-\ .*'• Vm&îitV

Slika 6

51

Mediteran i drugi svetovi

Slika 9

52

Poglavlje III Sicilija u doba Normana Multilingvalnost mediteranske vizuelne kulture: Arabljani, Grci, Normani u postupku reprezentacije vlasti Rodžera II

Višestruka transkulturalna dimenzija vizuelnih svetova norm anske Sicilije najneposrednije je izražena kroz aproprijaciju formi vladarske reprezentacije m editeranskog pro­ stora najjasnije vidljivu na prim eru Rodžera II i Georgija Antiohijskog i program im a dekoracije njihovih zadužbina, Kapele Palatine i crkve M adona del Amiraljo (M artorane) u Palermu. Ona nije samo jednostavni ishod koegzistenci­ je grčkog, latinskog, arapskog i jevrejskog stanovništva na Siciliji sredinom XII veka, u doba vladavine dinastije Atavila. U daleko većoj m eri iza toga stoji koncept utemeljen na hristološkim shvatanjima i vezan za (re)prezentaciju tela vladara. Štaviše, ove predstave vladara, zvaničnika, izuzetan

53

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

su prim er vizuelne kulture Sicilije u kontekstu zasnivanja novog centra moći u m editeranskom svetu, centra pozicioniranog, i doslovno, izm eđu fatimidske i vizantijske dvorske kulture, te Rima i papske kurije, što su i ključni izvori aproprijacije ideja, stvari i slika u Kraljevini obeju Sicilija. Doba Rodžera II i njegova zadužbina u Palermu, kapela uz rezi­ denciju norm anskih kraljeva, predstavlja neraskidivi, tesno isprepletani, neponovljiv spoj svih ovih uzora, objekat-enigmu par excellance, kako ju je nazvao jedan od najposvećenijih istraživača, Viljem Tronzo. Kako bismo mogli da sa­ gledamo složenu simboliku koju (pre)nosi Kapela Palatina, dvorska kapela koja je bila integralni deo norm anskog dvor­ skog kompleksa u Palermu, neophodno je prvo razumeti kulturni milje, motivaciju i m entalitet njenog ktitora, prvog norm anskog kralja Sicilije. Samo zdanje i njegova simbolika ne daju se objasniti na linearan i jednostavan način. Uz to, do skoro dom inantan metodološki pristup dodatno je, čini se, komplikovao umesto da je razjašnjavao ovo pitanje. Deo problema interpetacije takve složene celine kao što je Kapela Palatina leži u po­ kušajima da se prim ene tradicionalne m etode na oblast koja ni izdaleka nije “tradicionalna”, ni jednostrana, jednostav­ na, ni po lokaciji ni po demografskom sastavu stanovništva. Stoga je istorija istraživanja Kapele Palatine i istorija istoriografskih pristupa ovoj tem i ilustrativna kao pokazatelj istoriografskih problema pristupa i drugim srednjovekovnim spomenicima koji se nalaze na geografskim, etničkim i verskim raskršćima, u kulturnim okruženjima koje karakteriše diverzitet više nego unificiranost. Dok je bila u sastavu Rimskog tj. Vizantijskog carstva, Si­ cilija je bila provincija na periferiji, važna za carstvo zbog visokih prinosa žita. Arabljansko osvajanje ostrva u IX veku

54

Sicilija u doba Normana donelo je m nogobrojne promene, uključujući i rast i razvoj pom enute poljoprivredne proizvodnje kao rezultat novih tehnologija i novih kultura. Proizvodnja svile i pamuka po­ stala je važan sastavni deo ekonomije. Shodno tome, tokom X i XI veka ovo ostrvo na kojem su muslimanski Arapi i Berberi delili život i poslove sa hrišćanim a i Jevrejima, ra­ zvilo se u centar mediteranske trgovine, a grad Palermo kao njegovo najvažnije središte. Dva veka arapske vlasti znatno su uticala i na etnički, lingvistički i religiozni identitet i sta­ tus stanovništva. Uz arapsku kolonizaciju, dakle, naseljava­ nje arapskog i berberskog stanovništva širom ostrva, a ne samo koncentrisano u okvirima delovanja administrativne elite, o čemu na osnovu izvora i arheoloških podataka piše Metkalf, starosedelačke hrišćanske zajednice su, prem da skoncentrisane najviše na severu, preživljavale širom ostrva. Istraživači su saglasni u tome da je tokom dva veka arapske vlasti moralo biti i više zajednica koje su prešle na islam, ne kroz nasilno širenje vere, već kroz proces kulturne asimila­ cije. Nakon što je 969. godine Sicilija postala deo fatimidskog kalifata, svoje m eđusobne sukobe lokalni emiri rešavali su uz pom oć sa strane koju su pronalazili najpre m eđu form alno prisutnim Romejima a potom i Norm anim a čije su teritorijalne pretenzije bile poznate. Norm ani se na Siciliji pojavljuju krajem XI veka. Vojvod­ stvo Sicilije postoji od 1071. godine kad je osvojen i Bari. Robert Gviskard, šesti sin Tankreda Atavila, bio je postav­ ljen za grofa i vojvodu od Apulije i Kalabrije od strane pape Nikole II. U to vreme papa i papska kurija bila je u savezu sa vizantijskim vasilevsima, Konstantinom X Dukom i Aleksijem I Komninom, a protiv Svetog Rimskog Carstva. Posle 1076. godine izbio je sukob Norm ana sa papom Grgurom VII oko zauzimanja Beneventa. U jeku osvajačkih pohoda

55

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

N orm ani prelaze Jadran i Jonsko more i zauzimaju Krf i Kefaloniju a na Balkanu napreduju i do Tesalije, odakle se ubzo povlače. U XII veku m eđutim , 1185. godine, na kratko zauzimaju i Solun. Nakon Roberta Gviskarda, koji vlada do 1085. godine kao grof i vojvoda od Apulije i Sicilije, vlast u normanskoj državi preuzim a Rodžer I (sin Tankreda od Atavila), kao grof Sicilije od 1072. do 1101. godine. Samo ostrvo osvojeno je 1091. godine. Njega nasleđuje Rodžer II, 1130-1154. godine, kao kralj Sicilije i vladar koji je ujedinio ćelo osvojeno područje u jedno kraljevtsvo. Njegovi naslednici na tronu u Palermu su Viljem I, 1154-1166, i Viljem II, 1166-1189. Konstanca, sestra Viljema I, bila je udata za cara H enriha VI, a njen sin, Fridrih II (1198-1250) bio je stoga i naslednik normanske krune i nemački car. Od samog početka, od osvajanja Rodžera I, na Siciliji pod N orm anim a postojala je atmosfera prihvatanja različitosti, održavanja identiteta drugih. Nema tragova nasilnog po­ krštavanja muslimanskog stanovništva a što se tiče lokalne, romejske populacije grčkog govornog identiteta i pravoslav­ ne veroispovesti, postoje jasne indicije da se, neposredno nakon osvajanja ostrva, Rodžer I u velikoj m eri oslanjao na grčke zvaničnike prethodne vizantijske administracije koji su se starali o upravljanju državom. Štaviše, on je bio ktitor i osnivač više od deset grčkih m anastira, uglavnom lociranih u oblasti Val Demone. Politička motivacija ovakve ktitorske delatnosti bila je usm erena na pridobijanje manjinske hrišćanske populacije. Važno je naglasiti m eđutim , da će vizuelni identitet upravo ovih crkava i m anastira, zadužbina Rodžera I, imati znatnog udela u osmišljavanju i realizaciji vizuelnog identiteta Kapele Palatine, zadužbine njegovog sina, prvog krunisanog norm anskog kralja Sicilije.

56

Sicilija u doba Normana Rodžer II je odrastao upravo u ovoj oblasti na severoistoku ostrva, naseljenoj pretežno pravoslavnim romejskim življem, ali izrazite arapsko-grčke bilingvalnosti, u gradu Mesini gde je nakon sm rti Rodžera I 1101. najčešće bora­ vila njegova udovica, grofica Adelaida, koja je je bila regent njihovom m aloletnom sinu i nasledniku. Sicilijanski emir, Hristodulos, koji je 1109. od vizantijskog vasilevsa dobio počasnu titulu protonobilisim osa bio je njen savetnik i tutor njenog sina, Rodžera II u čijoj službi je nastavio dvorsku karijeru takođe u svojstvu savetnika. Godine 1112, grofica Adelaida donela je smelu političku odluku i prenela centar normanske vlasti i administracije iz većinski grčko-vizantijskog okruženja Mesine u veliki grad predom inantno islam ­ ske kulture, muslimanskog stanovništva i arapskog govora. I u Palermu je, važno je naglasiti, kao i u Mesini vladala atmosfera kulturne asimilacije između hrišćana i m uslim a­ na. Prema svedočenju Ibn Džubaira, arapskog hroničara poreklom iz al Andalusa, koji je na povratku sa hadžiluka u Meki proveo dve nedelje u Palermu u zimu 1184. godi­ ne, hrišćanke koje su išle na božično bogosluženje u crkvu, M adona del Amiraljo, M artoranu, tečno su govorile arap­ ski, bile odevene kao muslimanke, pokrivene velovima i sa lakim pozlaćenim sandalama na nogama, kanom obojene kose i naparfemisane. Godine 1128. Rodžer II je diplomatskim potezima prim o­ rao papu Honorija II da ga proizvede u vojvodu od Apulije što je još više zaoštrilo odnose između normanskog vladara i Rima. Zategnuti odnosi sa papskom kurijom i papom Honorijem II opredelili su Rodžera II da sklopi savez sa šizmatičkim papom Analektusom II koji mu je zauzvrat dodelio titulu kralja. Njegovo uzdizanje na kraljevstvo naišlo je na snažan otpor u papskoj kuriji, ali i vizantijskom te dvoru

57

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

cara Svetog rimskog carstva. Novi suveren koristio je sva raspoloživa sredstva kako bi dao legitimitet svom kraljev­ skom dostojanjstvu, na Siciliji i van nje. Uz pom oć savetnika, Rodžer II je razvio strategiju kojom je učinio delovanje pape i rimske kurije suštinski irelevantnim. Sagledano sa te strane, nije nimalo čudno što se u tome oslanjao na vizantijske i islamske modele vlasti, uključujući i konstruisanje sopstvenog kraljevskog vizuelnog identiteta. Rodžer II i svi norm anski vladari Sicilije nakon njega nikada nisu ni bili u Normandiji. Rođeni su na jugu i tu su bile i zemlje kojima su vladali. To je rezultiralo političkom orijentacijom i sti­ lom upravljanja koji su bili potpuno suprotni onom što se u isto vreme razvijalo na zapadu i severu. Zaista, kao što pravilno uočava A. Metkalf, oni su retko kad i gledali severnije od Rima već su bili fokusirani istočno prema Kai­ ru i Carigradu i južno prem a Ifrikiji. Uz to, glavni politički savetnici Rodžera II, H ristodulos i Georgije Antiohijski, bili su romeji, grčko-arapskog lingvističkog identiteta, i u potpunosti form irani u okviru dvorske kulture romejskog i fatimidskog kruga. Egipatski hroničar al Makrizi (1364­ 1441) daje biografske podatke o Georgiju Antiohijskom u svom spisu Kitab al Mukafa. Tu se navodi da je Georgije bio u službi romejskog vasilevsa u Carigradu pre nego što je stupio u službu ziridskog vladara Tamim bin al Muizi bin Badisa. Ovakva mediteranska orijentacija norm anskog dvo­ ra postepeno nestaje tokom narednih pola veka, do stupanja na presto Viljema I, kad započinje i veći stepen naseljavanja latinskog stanovništva te prisustva na dvoru. M eđutim, formiranje identiteta normanskog kraljevstva na Siciliji, uključujući i vizuelni, te sistema upravljanja dr­ žavom u doba Rodžera II, bilo je u nadležnosti pom enutih mediteranskih savetnika prvog krunisanog vladara. Svi ak-

58

Sicilija u doba Normana teri ovog postupka postavljanja Rodžera II za kralja bili su svesni toga da novo kraljevstvo ne može jednostavno biti izmišljeno. Rodžer II je m orao da predstavi svoju m onar­ hiju i sopstveno kraljevsko dostojanstvo kao legitimno, ne kao nešto što je počeo da gradi ех nihilo. Tome su savršeno odgovarale tradicije i običaji Romejskog carstva i teokratski okviri koncepta autokratora kao slike Pantokratora na zem ­ lji, od koga prim a investituru i kome je jedino odgovoran. Naročito stoga što je takav model omogućavao normanskom vladaru neophodnu političku i eklezijastičku nezavisnost od pape. Štaviše, budući da je autokrator u Carigradu bio car Romejskog dakle Rimskog carstva, on je po prirodi stvari bio prejem nik duge i neprekinute kulturne tradicije. Stoga je Rodžer II bio predstavljen u skladu sa načelima aproprijacije nasleđa na koja je polagao prava i time obnavljavao, ponovo uspostavljao, restaurirao (renovatio, restauratio) bogomizabranu vlast i kraljevstvo koje je tokom dugog niza vekova na Zapadu nestalo dok je Božanskom promisli bilo očuvano na Istoku. Ovaj koncept vizuelizovan je u M artorani, zadužbini Georgija Antiohijskog. Na mozaičkom panelu koji je kasni­ je prem ešten sa svoje prvobitne pozicije u zapadni deo cr­ kve, predstavljen je, i signiran, na grčkom, norm anski kralj Rodžer II, odeven u vizantijski carski ornat, sa lorosom, koji prim a krunu neposredno od Hrista. Posebno jasno se isti­ če hristolikost norm anskog vladara. Stari hristijanizovani helenistički koncept Rex imago dei u normanskoj kraljevi­ ni na Siciliji izvesno nosi i poseban antirim ski (antipapski) prizvuk opravdan idejama političke hristologije. Retorika vlasti Rodžera II u velikoj meri se oslanjala na ideju obnove carstva, a na osnovu aktivnog razvijanja legende da je Sicilija u antici bila kraljevina. Tom pitanju Rodžer II je posvetio i sabor sazvan u Salernu na kojem je,

59

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

prema svedočenju kraljevog hroničara, Aleksandra od Teleza, očekivano zaključeno da su kraljevi koji su vladali samo Sicilijom u davnini boravili u Palermu. Koncept renovatio/ restauratio naglašen je i u osnivačkoj povelji Kapele Palati­ ne iz 1140. godine: „kraljevstvo koje za dugo bilo odsutno milošću Spasitelja u potpunosti je povraćeno, dostojno us­ postavljeno i uzvišeno" Poput političke i vizuelnu kulturu Sicilije pod Norm anima odlikuje izuzetna sinteza form alnih i konceptualnih ele­ m enata vizantijske, islamske i hrišćanske kulture sa severa Evrope, kao i Rima, spojenih i preobraženih u originalni i jedinstveni, neočekivani idiom. U konstruisanju takvog, sasvim posebnog vizuelnog identiteta Kraljevine obeju Si­ cilija, a naročito njenog glavnog grada, Palerma, ulogu od posebnog značaja imala je ktitorska delatnost Rodžera II (1130-1154). Programski ciljevi preobražavanja Palerma u hrišćansku prestonicu kraljevstva (smišljeno prenetu iz prvobitne Mesine još 1112. godine), pozicioniranu kontra njenog prethodnog fatimidskog identiteta, kao i davanja posebnog hrišćanskog pečata čitavom ostrvu, ostvareni su opsežnom graditeljskom delatnošću koju su nastavili i nje­ govi naslednici. Tako su nastale katedrale u Ćefalu (si. 1-2), Palermu i M onrealu (si. 3-4), brojne gradske crkve, San Đovani dei Lebrosi, San Đovani delji Eremiti, Santa Maria Madalena, Santi Trinita ili M ađone, Santo Spirito ili dei Vespri, i kapele u okviru rezidencija vladara i visokih zvaničnika kraljevstva, Kapela Palatina, Santa Maria dei Amiraljo p o ­ znata kao M artorana i San Kataldo (si. 5). Preokupiranost pitanjim a političke afirmacije i simbolič­ ke reprezentacije moći išla je pod ruku sa potrebam a da se ojača fortifikacioni sistem grada. Delovi tog sistema utvr­ đivanja koji su i danas prisutni su Tore Pizana, neprobojni

60

Sicilija u doba Normana bastion u okviru Palačo dei Normani. Izvan zidina, u ra­ skošnim vrtovima namenjenim rekreaciji i kraljevskim lo­ vovima, bile su podignute vile i rezidencije uz koje su, kao u Maredolče i Favari, konstruisana hidraulička postrojenja kojima su stvarana veštačka jezera na kojima su podizane kapele. U doba vladavine Viljema I (1154-1166) i Viljema II (1166-1189), podizane su palate poput Zise i Kube, smeštene posred parkova sa fontanam a i ribnjacima, kao što je onaj nazvan Dženoardo, od arapskog Dženet al-ard, raj na zemlji. Poduhvat izgradnje Kapele Palatine, a pre toga i katedrale u Ćefalu, okupio je veliki broj izuzetnih majstora različitog porekla i to kao odgovor na vladarev eksplicitni zahtev. Nji­ hovo prisustvo, i reprertoar motiva, izrodili su umetničke koncepcije koje su se, pak, same nametale kao likovni izraz i identitet od izbora visokih dvorskih zvaničnika. I njihove zadužbine, M adona del Amiraljo i San Kataldo, crkve Georgija Antiohijskog i Maja di Barija, adm irala sicilijanske flote, na fasadama imaju vence sa natpisim a i zupce te kupole i polihrom ne m erm erne podove i zidne mozaike u enterijeru. Formalni izraz i repertoar motiva bili su im portovani koliko i lokalni, i pri tom se misli kako na elemente islamske vizuelne kulture tako i na one vizantijske, ali su bili uklopljeni u tkivo lokalnog eksperimentisanja i produkciju lokalnih ra­ dionica čiji doprinos u form iranju posebnog, prepoznatlji­ vog vizuelnog identiteta Sicilije pod Norm anim a najnovija istraživanja posebno naglašavaju. Posvećena svetom apostolu Petru, kapela podignuta uz Palatium Novum ili superius Castrum, zdanje koje danas nosi naziv Palazzo dei Normanni (Palata Norm ana), pred­ stavlja politički manifest Rodžera II i njegovog dvora i, isto­ vremeno, jedan od najzaokuženijih i najpotpunijih vizuel-

61

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

nih izraza moći dinastije Atavila. Ova dvorska kapela ima formu dvoetažne građevine (si. 6) budući da je podignuta nad tzv. kriptom, tj. starijom dvorskom kapelom skromnijih dimenzija u kojoj je, po svemu sudeći, na Božić 1130. godi­ ne Rodžer II, Comes Siciliae et Calabriae od 1112. godine, krunisan za kralja Sicilije. Nema sačuvanih pisanih izvora koji bi mogli preciznije odrediti vreme podizanja starije cr­ kve. Jedan od elemenata koji ukazuju da je mogla postojati dugo pre podizanja Kapele Palatine jeste jedan dokum ent iz 1112. godine u kojem Adelaida del Vasto, udovica Velikog grofa Rodžera I i majka budućeg kralja Rodžera II, beleži da su u gornjem gradu Palerma nastanjeni ne samo aristokrate i obični vojnici već, i arhiepiskopi i klerici. Činjenica da su u palati već tad boravili i predstavnici crkvene hijerarhije ukazuje na m ogućnost, zapravo nem inovnost postojanja bogoslužbenog prostora u okviru iste. Prema rezultatima istraživanja Tomasa Ditelbaha, ta starija, prva crkva podi­ gnuta je nakon što je Adelaida preselila norm anski dvor iz Mesine u Palermo, preciznije krajem prve decenije XII veka. Mala crkva sa tri apside (c. 12x14 m) podeljena je stubovima, po dva sa obe strane, na tri broda. Bočni brodovi sasto­ je se od dva traveja zasvedena krstastim svodovima. Kapela je hodnicim a povezana sa dvoranom pravougaone osnove (5,52x4,77 m), zasvedenom poluobličastim svodom. Do sad nije pouzdano utvrđeno da je ovaj prostor prvobitno bio namenjen vladarskom sahranjivanju. Uprkos znatim razli­ kama u interpretaciji m alobrojnih izvora vezanih za njeno podizanje, i novija istoriografija saglasna je oko činjenice da je krunisanje Rodžera II obavljeno u ovoj starijoj, donjoj kapeli te da ju je 1132. godine arhiepiskop Petar uzdigao u status parohijske crkve. U status podzem ne “kripte” dospela je tek 1567. godine, nakon opsežnih radova na zdanju

62

Sicilija u doba Normana dvorske crkve sprovedenih u doba vicekraljeva Sicilije Vega i Makeda. Pošto je krunisan za prvog kralja Sicilije, Rodžer II je osmislio ambiciozan plan i pokrenuo poduhvat podizanja nove m onum entalne kapele (si. 7-8). Imajući u vidu oskud­ nost dokum enata iz vrem ena podizanja i opremanja Kapele Palatine, njeno datovanje u istoriografiji proteže se u period između 1140. i 1145. godine. Relevantne izvore predstavlja­ ju povelja o osvećenju od 28. aprila 1140, sačuvana u Tabularijum u Kapele Palatine, i mozaičkom natpisu na grčkom jeziku u osnovi tam bura kupole gde se navodi godina 1143. Homilija koju je prilikom osvećenja crkve na praznik svetog Petra i Pavla (29. juna) izgovorio Filaget od Ćeramija, a koja sadrži opis unutrašnjosti ovog sakralnog prostora nije datovana. U svakom slučaju, budući da je ova homilija ekfrasis o lepotam a unutrašnjosti kapele, kojom prilikom se dizajn panela i raznobojni m erm er postavljen u tehnici inkrustacije na podu crkve poredi sa večnim izvorom a tavanica sa či­ stim večernjim nebom na kojem sijaju zvezde, jasno je da je prilikom osvećenja prostora ona u potpunosti bila dovršena. Kao što je već više puta do sad primećeno, jedinstvenost arhitektonske strukture Kapele Palatine leži u kombinovanju građevine podužnog tipa, latinske trobrodne bazilike koja čini brod crkve (si. 9), sa tipom građevine centralnog plana, u formi srednjevizantijske crkve upisanog krsta sa ku­ polom na visokom oktogonalnom tam buru, koja čini oltar­ ski prostor (si. 10). Kupola leži na tram pam a, što je rešenje karakteristično za norm anske kupolne građevine na Siciliji i predstavlja specifičnost ovih zdanja u odnosu na savremena vizantijska istog tipa u kojima dom inira rešenje sa pandantifima. Oltarski prostor čine tri apside od kojih je središnja posebno duboka. Trijumfalni luk sa svoja dva para istovet-

63

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

nih stubova koji deli oltarski prostor od broda uzdiže se iznad pet stepenika kojima je prezbiterijum izdignut iznad nivoa naosa. Uz prostorni arhitektonski tip crkve upisanog krsta sa kupolom, ikonostas, predstava Hrista Pantokratora u tem enu kupole i ukupni program i ikonografija mozaika oltarskog prostora predstavljaju najneposrednije i eksplicitne reference na vizantijsku tradiciju, dok je islamska vizuelna kultura jasno prisutna ne samo u oblikovanju tavanice sa osm okrakirm zvezdama i m ukarnasom (si. 11), već i u nje­ noj slikanoj dekoraciji (si. 12) a latinska, zapadnoevropska, u samom bazilikalnom arhitektonskom tipu naosa. Glavni brod je od bočnih odvojen sa po četiri stuba sa južne i severne strane, većinom korintskog stila. Visoki, oštro prelomljeni lukovi arkada otvaraju pogled iz glavnog broda ka mozaicima na južnom i severnom zidu crkve. Pod centralnog broda podeljen je na tri velika pravougaona pa­ n d a koji ponavljaju tem u točka koja je zastupljena na podu oltarskog prostora, neposredno ispod lika Hrista Pantokra­ tora u temenu kupole. U glavnom brodu rota je zamenjena manjim tondo motivim a koji se nižu duž ose ili po dijago­ nalama pravougaonih polja. Po načinu na koji su ispreplete­ ni, krugovi koji čine osnovu ove sheme ne daju sliku tipič­ nog vizantijskog quincunx-a koji se javlja u prezviterijumu. Oni su povezani mozaičkim trakam a sačinjenim od kom ­ pleksnog geometrijskog prepleta zasnovanog na motivima islamske umetnosti. Po svemu gore navedenom, m erm erni pod Kapele Palatine razlikuje se od kosmati rada onovre­ m enih rimskih i drugih crkava centralne i južne Italije sa kojima se po opštoj prirodi dekoracije i tehnici inkrustacije najčešće po autom atizmu povezuje. Tepih mozaika cen­ tralnog i bočnih brodova Kapele Palatine osmišljen je kao kombinacija pravougaonih panela koji ne odražavaju i ne

64

Sicilija u doba Normana artikulišu arhitektonski plan crkve niti ritam kolonada (si. 13). Za razliku od poda, kasetirana tavanica i njen mukarnas ukras neprekinuto prati ritam i teče duž čitavog glavnog broda. Prva dva panela m erm ernog podnog mozaika južnog broda, neposredno uz, sa bočne strane vladarskog prestola, potpuno se razlikuju od ostalih. Centralni motiv, manjih dimenzija nego na ostalim panelima, flankiran je manjim panelima sa m erm ernim krugovima i mozaičkim trakama u tehnici opus tessellatum. Uz zapadni zid, na mestu tradicionalno određenom za glavni ulaz, na glavnoj longitudinalnoj osi kapele, nalazi se vladarski presto na m onum entalnoj platform i koja zauzima čitav prvi travej glavnog broda i uzdiže se na pet stepenika (si. 14). Veće dimenzije ovog traveja, višeg i šireg od ostalih, predstava uzdizanja na nebo Aleksandra Velikog, arhetipske slike idealnog vladara, te kočije Sol i Lune na oslikanoj dr­ venoj tavanici koje se odnose na personifikaciju kralja kao kosmokrtora, ukazuju na činjenicu da je postavljanje trona na ovo mesto od početka bilo sastavni deo originalnog kon­ cepta enterijera sakralnog prostora. Precizno pozicioniranje prestola i funkcija simboličke reprezentacije koja je smisao postojanja dvorske kapele učinili su apsolutno nemogućim postavljanje ulaznih vrata na uobičajenoj poziciji, u zapad­ nom zidu. Kako bi se obezbedila komunikacija, otvoreni su brojni ulazi na više drugih mesta. Dva bočna ulaza na zapadnom zidu, koja korespondira­ ju sa bočnim brodovim a, nisu korišćena u doba Rodžera II budući da je narteks ispred zapadne fasade dovršen kasnije. Prvobitni ulazi u Kapelu Palatinu bila su četvoro vrata si­ m etrično raspoređena u dva bočna zida. Glavni ulaz u ka­ pelu, ispred koje je podignuta kolonada, bio je u zapadnom delu južnog zida, spoljnog zida južnog bočnog broda. Nje­

65

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

govo takvo pozicioniranje svakako se može dovesti u vezu sa pozicioniranjem platforme i vladarskog trona na njoj te ceremonijom dočekivanja i/ili pozdravljanja vladara. Takvoj pretpostavci u prilog idu i teze o mogućim tumačenjima, funkciji i značenjima motiva na panelima podnih moza­ ika u neposrednoj blizini platforme. Druga vrata u istom, južnom zidu, koja vode direktno u prezviterijum, bila su najverovatnije namenjena sveštenstvu. S druge strane, dva ulaza u severnom zidu bila su namenjena kralju i njegovom dvoru. Uz to, lože ili balkoni na gornjoj etaži severnog zida, omogućavale su pogled i pregled (liturgijskih) događanja sa visine. Otvoreno ostaje pitanje funkcije čitavog severnog delà transepta. Vilijam Tronzo izneo je pretpostavku, veo­ ma uverljivu, da je teatarska postavka Kapele Palatine bila organizovana po sektorima, severnom i južnom , gde su se u severnom nalazili privilegovani, kraljevski učesnici kao posmatrači, sudeonici liturgijske drame, dok su u južnom bili oni koji su predm et posmatranja. Takođe, razlika u arhitek­ tonskom tipu, prostornoj artikulaciji i program u dekoracije izm eđu istočnog, oltarskog, delà i zapadnog, naosa crkve, može se sagledati kao odraz koncepta o različitim svojstvi­ ma i nam eni prostora za liturgijske tajne i javnu (re p rez e n ­ taciju slike i moči vladara. H ibridna priroda vizuelnog identiteta celine Kapele Pa­ latine potpuno odgovara i naglašava, oživljava, om oguća­ va njenu svrhu i nam enu u dom enu vladarske um etnosti i reprezentacije. Zato se sasvim jedinstven vizuelni identitet ovog sakralnog prostora ne može posm atrati sa jednostra­ nog, isključivog stanovišta spoja različitih „stilova" ili pro­ nalaženja form alnih analogija u oblicima, arhitektonskim i ikonografskim program im a i rešenjima u pojedinačnim prim erim a um etničkih ostvarenja vizantijskog, zapadnog ili

66

Sicilija u doba Normana islamskog sveta. Umesto toga treba staviti u prvi plan od­ nos između vizuelne i verbalne forme reprezentacije, izm e­ đu m aterijalnih formi zdanja, jezikom struke - arhitekture i slikane dekoracije Kapele Palatine, i reći i aktivnosti koje su se u njoj odvijale, aktuelizovale, tj. dogadjaja, ceremonija, rituala i liturgije XII veka. M oram o je posm atrati kroz dina­ m iku odnosa m aterijalnih formi i aktivnosti ljudi, tj. kroz značenje koje su te aktivnosti dobijale u ovako struktuiranom prostoru čiji je teatarski efekat neophodna pozornica (re)prezentacije kralja Sicilije kao doslovne, korporealne veze između nebeske i zemaljske sfere i nebeskog i zemalj­ skog carstva. Podela na istok-zapad očituje se i u vizuelnom identitetu ,,vizantijskog“ istočnog delà (oltarski prostor u formi srednjovizantijske crkve upisanog krsta sa kupolom) i „islam­ skog", fatimidskog zapadnog delà (naos kao sala, dvorana za audijenciju vladara, sa podestom za tron, m ukarnas ta­ vanica, fatimidski motivi kraljevskog banketa i lova). Tačka spajanja dva delà je nekadašnja loža, balkon, u severoistočnom uglu naosa, nam enjena kraljevskom prisustvovanju li­ turgiji. Kretanje vladara kroz prostor kapele artikuliše njenu simboliku. Sfera carstva nebeskog, izražena vizantijskim vizuelnim jezikom, sa jasnim odstupanjem u program u mozaičke dekoracije od standarnog program a srednjovizantijske crkve, i uz posebno naglašavanje Rodjenja i Ulaska u Jerusalim, i kraljevstva na zemlji, spojena je u personi vla­ dara u kojoj su i doslovno spojene dve sfere, u ličnosti prvog krunisanog kralja dinastije Atavila, Rodžera II. On je u loži najbliži Pantokratoru u nebeskoj sferi a na tronu uz zapadni zid naosa i njegova slika na zemlji. Razmatrajući mozaički ukras Kapele Palatine Ernst Kicinger je već uočio odstupanja od onoga što je Oto Demus

67

M ed itera n i d ru g i svetovi

nazvao klasičnim sistemom dekoracije srednjovizantijske crkve. Njen istočni, oltarski deo, uobličen po modelu sred­ njovizantijske crkve upisanog krsta sa kupolom, i sam sa izvesnim arhitektonskim odstupanjim a od standardnog vizantijskog rešenja, u sistemu dekoracije pokazuje kako “kla­ sična” tako, u većoj meri, i rešenja u program u i rasporedu scena koja odstupaju od uobičajenog srednjovizantijskog plana. Pantokrator je smešten u teme polukalote kupole, is­ pod njega su arhanđeli, proroci, apostoli i svetitelji. Na svo­ dovima i u gornjoj zoni zidova su scene iz Hristovog života. Odstupanje od standardnog, “klasičnog” rasporeda ogleda se u koncentraciji scena iz Hristovog života na južnom zidu južnog kraka transepta na istoku. Natpisi su izvedeni na grčkom jeziku. Ovakav raspored, tj. koncentracija predsta­ va vezanih za Hrista na južnom zidu, sagledan kao celina sa kompozicijama na severnom zidu doveli su Kicingera do zaključka da je raspored osmišljen tako da bude priređen za posm atranje od strane povlašćenog posm atrača koji bi gle­ dao sa severa i to sa uzdignute pozicije. On je rekonstruisao poziciju lože na severnom zidu iz koje bi vladar posm atrao i učestvovao u liturgiji i to kao stajne tačke prem a kojoj i u odnosu na koju je čitav program mozaičke dekoracije istoč­ nog, oltarskog delà kapele bio osmišljen i organizovan. U hijerarhijskom smislu prostor Kapele Palatine stoga nije or­ ganizovan, podeljen samo po osi istok-zapad već i sever-jug. Longitudinalni prostor naosa u formi trobrodne bazilike ukrašen je narativnim ciklusima mozaika vezanim za starozavetne teme (na zidovima centralnog broda) i teme ve­ zane za prinčeve m eđu apostolima, svetog Petra i Pavla (na zidovima bočnih brodova). Za razliku od onih na istoku, u oltarskom prostoru, ovi mozaici nose natpise na latinskom. I Demus i Kicinger su već uočili stilske razlike između m o­

68

Sicilija u doba Normana zaika u istočnom, oltarskom delu i onih u naosu. Na osnovu analize pisanog izvora, hronike Romualda od Salerna, i sopstvenih detaljnih istraživanja materijala u dvorskoj kapeli u Palermu, Tronzo je uverljivo pokazao da mozaička dekora­ cija naosa pripada periodu vladavine Viljema I (1154-1166), Rodžerovog sina i naslednika. Prema Tronzovom mišljenju, naos je prvobitno mogao biti ukrašen nefiguralnim predsta­ vama što bi se u potpunosti programski, vizuelno i estetski uklapalo sa sistemom i program om dekoracije tavanice koja pripada hronološki prvoj etapi, vrem enu Rodžera II. Glavni i bočni brodovi naosa prvobitno su bili pokriveni spektakularno obrađenom tavanicom od kedrovog drveta. Tavanica glavnog broda urađena je u tehnici m ukarnasa ili stalaktita koja je razvijena vek pre podizanja Kapele Palatine u fatimidskom Egiptu. Ova tehnika podrazum eva postavlja­ nje “lažne” tavanice pričvršćene za grede i gornje zone zido­ va. Iznad glavnog broda, ona je podeljena na dvadeset panela u formi osmokrakih zvezda uokvirenih m ukarnasom , stalaktitim a izvedenim u tehnici štuko dekoracije. Prvobitno, svaka strana, svaka faseta složene pozlaćene tavanice bila je oslikana scenama gozbi sa igračima, sviračima, i dopunje­ na natpisima izvedenim kufskim pismom. Na sedam mesta pojavljuje se figura vladara u “turskom sedu”, odevenog u kaftan i sa krunom na glavi, kako sedi na niskoj platformi, okružen slugama. Način prikazivanja lica, frizura i stilizovana brada ukazuju na zapadnjačku m odu i po tome se znatno razlikuju od “orijentalnog” identiteta ostalih figura na tavanici. Smatra se, stoga, da to može biti jedino portret norm anskog vladara, ktitora Kapele Palatine, Rodžera II (si. 15). Način prezentacije vladara, važno je prim etiti, uprkos njegovoj “zapadnjačkoj” odeći, u potpunosti je u skladu sa načinom prezentacije vladara u islamskoj vizuelnoj kulturi.

69

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

Istraživači su saglasni u oceni da su scene sa tavanice se­ kularne prirode i da imaju za cilj da predstave uživanje i izobilje zemaljskog blaga na dvoru, a time i u zemaljskom carstvu pod vlašću Rodžera II, koje je zemaljski raj i stoji naspram , i kao odraz nebeskog carstva i raja vizuelizovanog u kupoli i ukupnom program u mozaičke dekoracije oltar­ skog prostora. U postupku konstruisanja i ritualnog/vizuelnog postav­ ljanja i (re)prezentacije vladara u Kapeli Palatini platforma i vladarski tron koji je na njemu, na ukupnom prostoru za­ padnog traveja glavnog broda naosa, zauzimaju sasvim po­ sebno mesto. Platforma i tron na krajnjem zapadu zdanja, flankirani vratim a sa južne i severne strane, postavljeni u di­ rektnoj osi sa i naspram centrlne oltarske apside, predstav­ ljaju u svakom pogledu, ritualnom , simboličkom, vizuelnom, programskom, pandan loži u gornjoj zoni severoistočnog delà ove dvorske kapele. Istraživanja, naročito ona ViIjema Tronza, pokazala su da postoje dve hronološke etape u form iranju i vizuelnom oblikovanju ovog prostora: prva iz vrem ena Rodžera II, savremena podizanju kapele, u kojoj je podignuta platforma, i druga poznija, iz vrem ena njegovih naslednika Viljema I i Viljema II kad je arhitektonski konač­ no uobličen i mozaičkom dekoracijom ukrašen čitav zapad­ ni zid iza ovog postrojenja. Tad je zazidan prvobitni prozor­ ski otvor, a otvorena dvoja vrata u zapadnom zidu, prolazi koji vode u severni i južni bočni brod i flankiraju platformu sa tronom . Tronzo je takođe ukazao na ulogu specifičnog program a motiva m erm ernog poda u raščitavanju postupka ceremonije pozdravljanja vladara ustoličenog na platformi u zapadnom traveju koji je vodio od prvobitnog glavnog ulaza u južnom zidu, duž južnog broda prem a istoku, do oltarske pregrade, pa potom duž centralnog broda prema

70

Sicilija u aooa Normana zapadu, neposredno pred ustoličenog vladara (izlaz prema severu). Ovu ceremonija su orijentalisti i vizantolozi poredili sa vladarskim ritualim a fatimidskih kalifa ili onima na vizantijskom dvoru, svako sa stanovišta svoje struke, dok su medievisti u njoj videli elemente običaja zapadnoevropskih dvorova. M eđutim, m etodološki pristup proučavanju konstruisanja vladarskog dostojanstva i njegove vizuelne (re) prezentacije u kulturno heterogenoj sredini jedne pogra­ nične zone kakva je bila Sicilija pod Norm anim a, m ora biti utemeljen na polazištu kros-kulturalnih istraživanja. Time će se ublažiti isključiuvo im pero-centrično posm atranje i partikularističko traženje udela pojedinih velikih centara poput Kaira i Carigrada u oblikovanju vizuelne kulture ovog specifičnog okruženja i uvesti nova pitanja za razmatranje. Jedno od njih moralo bi se ticati i uloge lokalnog nasleđa, zatečene vizuelne kulture i rešenja koja predstavljaju indigenu interpretaciju preplitanja romejsko-hrišćanske i arapsko-islamske vizeulne kulture. U tom smislu trebalo bi dodatno razm otriti specifičnosti arhitektonskog rešenja Kapele Palatine. Keren C. Brit izno­ si mišljenje da, uprkos činjenici što je dekoracija, sačinjena od mozaika, m ukarnasa i m erm ernog poda, vizantijska i islamska, sam način oblikovanja prostora predstavlja jasno defenisani lokalni arhitektonski tip. Do skoro je u istoriografiji važilo stanoviše da arhitektura norm anskih zdanja na Siciliji predstavlja varijantu ranije form iranih tipova sa juga Italije, naročito iz Kalabrije, nastalih pod jakim uticajem i kao razultat asimilacije graditeljskih rešenja sa severnijih područja, uključujući kako oblasti na severu Italije tako i normanske zemlje na području Francuske. Pre desetak go­ dina Čarls Niklis je, m eđutim , predložio obrnuti redosled. On iznosi mišljenje da je tip zasvedene bazilike, tj. jedno-

71

M ed itera n i d ru g i svetovi

brodne građevine sa kupolom, tipičan za graditeljstvo južne Italije, zapravo formiran na severoistoku Sicilije, u oblasti Val Demone kod Mesine, i odatle, kao rezultat normanskog ktitorstva prenet i u druge oblasti pod njihovom vlašću na jugu Italije, u Kalabriju, Apuliju. Na samom kraju XI i po­ četku XII veka u oblasti Val Demone i u Kalabriji podignuto je sedam crkvava ovog tipa (Val Demone: Sv. Marija u Mili (1091) (si. 16), Sv. Petar i Pavle u Itali (1093), Sv. Alfio u San Fratelu (kraj XI /početak XII veka) ; Kalabrija: S. Đovani Vekjo u Bivongi (kraj XI /početak XII veka), Sv. Marija de Trideti u Staiti (kraj XI /početak XII veka), Sv. Filoména u Santa Severini (sredina XI veka?), Sv. Marija di Tereti kod Ređo Kalabrije (kraj XI /početak XII veka). Pripadale su vasilijanskim pravoslavnim m anastirim a čiji su ktitori postali grof Rodžer I, grofica Adelaida i njihov sin, grof, a potom kralj, Rodžer II, koji su ovim zadužbinama izdavali darovne povelje. Iako je njen istočni, oltarski deo bez sumnje jasno vezan za tip srednjovizantijske crkve upisanog krsta sa kupolom, ukupni arhitektonski koncept Kapele Palatine kao bazilike sa kupolom pokazuje znatne sličnosti sa ovim, prvim normanskim zadužbinama na tek osvojenoj Siciliji i to upra­ vo onim podignutim u oblasti Val Dem one u kojoj je bila prva prestonica, Mesina, i gde je sam ktitor Kapele Palatine, Rodžer II, odrastao. Uz to, ukupna kombinacija bazilikalnog naosa pokrivenog drvenom tavanicom sa kupolom zasvedenim istočnim delom crkava iz oblasti Val Dem one idejno, programski, ali i u pojedinostim a arhitektonskog izvođenja odgovara vizuelno i m aterijalno daleko raskošnijoj dvorskoj kapeli Rodžera II. U te sličnosti konstrukcije spadaju kako trom pe kupole tako i, de facto, otvorena drvena tavanica na koju je u Kapeli Palatini pričvršćen m ukarnas ukras. Istraži­

72

Sicilija u doba Normana vanja Č. Niklisa ukazuju na m ogućnost da su crkve iz oblasti Val Dem one podigli lokalni majstori koji su tradicionalno, vekovima unazad, radeći za pravoslavno stanovništvo grč­ kog jezičkog identiteta inegrisano u društvo fatimidske Si­ cilije, bili opredeljeni za intergrisanje elemenata islamske i hrišćanske, vizantijske vizuelne kulture što je, u osnovi, upravo efekat koji je postignut u dvorskoj kapeli u Palermu. Ovde, doduše, spajanjem dva prostora koja u osnovi imaju funkciju i izgled vizantijske crkve i dvorane za audijencije islamskog kalife, a u izvođenju vrhunskih majstora iz više carskih centara, Kaira i Carigrada, na primer. Ova nas pitanja uvode u razm atranje prave, projektovane poruke koju je Kapela Palatina trebalo da prenese a jasno je sasvim da je od početka bila osmišljena kao “nešto više” od jednostavnog bogoslužbenog prostora. Pre svega bila je izvanredno sredstvo samo (re)prezentacije, sredstvo kojim se ostvaruju i propagiraju vladarske ambicije Rodžera II koji je tu vrstu um ešnosti delio sa drugim članovima dinastije Atavila. Prvi krunisani kralj Sicilije m orao je da nađe i izra­ zi legitimitet svoje vlasti na dva fronta, na m eđunarodnoj koliko i na domaćoj sceni. Hibridna priroda Kapele Palatine vizuelni je izraz i poruka upravo takve nam ere budući da je građevina sazdana tako da se može percipirati i tumačiti na više nivoa i sa više stajnih tačaka istovremeno. Vizantijski i fatimidski elementi davali su ovom prostoru, pa i njegovom ktitoru autoritet na m eđunarodnoj političkoj sceni i univer­ zalnoj teološko-ideološkoj ravni. Uz to, latinski i lokalni ele­ m enti bili su izraz legitimnosti vlasti nad narodom Sicilije, Latinima, Grcima i Arapima, kao populus trilinguis. Bez obzira na te razlike između pojedinačnih delova cr­ kve, vladarsko proslavljanje u Kapeli Palatini odvijalo se u jedinstvenoj vizuelnoj atmosferi, mogućoj jedinu tu i tad,

73

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

na Siciliji pod Norm anim a, koja je u jednu celinu poveziva­ la, obuhvatala i integrisala elemente latinskog, vizantijskog i islamskog vizuelnog identiteta. Fascinantan narativ koji se odvijao u Kapeli Palatini mogao je biti sklopljen samo u okruženju Rodžera II, prvog krunisanog kralja iz roda Atavila, čiji je dvor okupljao ljude izuzetnog obrazovanja i veste u politici. Tu se pre svega isticao Georgije Antiohijski koji je bio spiritus movens opsežnog poduhvata, čiji je sastavni deo bila i reprezentativna vizuelna kultura Kapele Palatine, uzdizanja članova porodice Atavila iz ranga beskrupuloznih plaćenika i osvajača u rang prosvećenih vladara. Štaviše, Geogrije Antiohijski se u prepisci sa Rodžerom II, sačuvanoj u privatnom pismu iz 1143. godine, dokum entu pisanom na grčkom i arapskom, vladaru obraćao sa mawlâ-nâ al-malik al-muazzam al-qiddïs (gospodaru naš, prečasni i sveti kra­ lju). A. N ef ovo sm atra uplivom tradicije adresiranja vladara iz hrišćanskog sveta arapskog govornog područja sa kojeg je Georgije Antiohijski poticao, te odjekom vizantijskih ideja o vladarskoj svetosti koja je takođe postojala i u fatimidskom i šiitskom svetu. Slikarstvo tavanice Kapele Palatine spada u najopsežni­ je sačuvane vladarske slikane program e u tradiciji islamske um etnosti. Džeremi Džons pripisuje ga delatnosti fatimidskih majstora iz Kaira, uprkos činjenici što se uz motive is širokog repertoara islamske vizuelne kulture, a posebno onih koji su vezani za predstavljanje vladara, tu nalaze i d ru ­ gi, vezani za tradiciju zapadnog hrišćanstva. Drugi istraži­ vači, poput Leva Kapitena ili Ernsta Grubera, u izboru m o­ tiva nalaze i odjeke istočnohrišćanskih zajednica, naročito onih sa Bliskog istoka poput koptske zajednice u Egiptu, te lokalne tradicije sa korenim a na samoj Siciliji. U svakom slučaju, slikarstvo tavanice funkcioniše u izvanrednoj, izu-

74

Sicilija u doba Normana zetnoj i jedinstvenoj simbiozi sa mozaicima kupole i uku­ pnog istočnog, oltarskog delà, urađenim u čistoj vizantijskoj tradiciji, te sa arhitektonskim konceptom i pojedinačnim graditeljskim elementima naosa (bazilikalni plan, stubovi sa bazama) koji su sastavni deo tradicije latinskog crkvenog graditeljstva. Već i sam izbor bazilikalnog tipa građevine predstavlja svesno pozivanje na ranohrišćanske, naročito rimske bazilike, tada benediktinsku crkvu San Paolo f.l.m. u Rimu pre svega, sa posebnim naglaskom na benediktinske m onahe koji su pratili Rodžera II na njegovim osvajačkim pohodim a. Isti spoj ostvaren je i na m erm ernom mozičkom podu Kapele Palatine, kao i u vizuelnom identitetu crkava Santa Marija del Amiraljo i San Kataldo. Santa Marija del Amiraljo, M artorana, je privatna ka­ pela podignuta 1126. godine u okviru palate Georgija Antiohijskog, prvog m inistra na dvoru Rodžera II (si. 17). Georgije Antiohijski je karijeru najverovatnije započeo u vizantijskoj Siriji. Nakon perioda provedenog na dvoru Zirida u al Mahdiji, u Tunisu, na Siciliju je dospeo verovatno 1108-1109. godine sa grupom melhita iz Antiohije, mozarapa koji su moguće poticali iz al-Andalusa, današnje Spanije. Pošto je postavljen za admirala flote Kraljevine obeju Sicilija, Georgije je kao izaslanik Rodžera II u više navrata obavljao diplomatske dužnosti na fatimidskom dvoru u Ka­ iru. Svog kralja savetovao je, a po njegovim savetima to je i ostvareno, da se na Siciliji form ira arapska administracija, fatimidski sistem adm inistriranja, a pripisuje mu se i uvođe­ nje um etničkih strujanja islamskog M editerana u Palermo. Vizantijsko-islamski okviri iz kojih je potekao i u kojima je stekao političko i vojno obrazovanje i diplomatsko iskustvo i izuzetan položaj koji je uživao na dvoru Rodžera II, im a­ li su neposrednog uticaja na podizanje i oblikovanje crkve

75

M e d ite ra n i d rugi svetovi

koja se po svemu može m eriti sa zadužbinom samog kralja. Osnivačka povelja datira iz 1143. godine, ali se na osnovu pažljivije analize natpisa i dokumenata pretpostavlja da je već 1140. u njoj bila grobnica majke Georgija Antiohijskog te daje, stoga, ova crkva podignuta i mozicima ukrašena pre Kapele Palatine. Radovi na ove dve zadužbine tekli su u jed­ nom trenutku naporedo te tako u istoriografiji ranije izneta pretpostavka o mozaicima dvorske kapele kao uzoru za one u M artorani, nikako ne može biti prihvaćena. Radovi na cr­ kvi Georgija Antiohijskog trajali su i tokom narednih dece­ nija, sve do 1184. godine sa dogradnjom narteksa, egzonarteksa i kule na njegovoj zapadnoj strani kroz koju se danas ulazi u crkvu. Slobodan Ćurčić smatra da je narteks mogao biti namenjen sahrani ktitora, Georgija Antiohijskog, i nje­ gove supruge pa stoga njegovo podizanje datuje u vreme pre 1151. godine, pre datum a upokojenja admirala. Atrijum sa kolonadam a pripada istom periodu dok je podizanje egzonarteksa vezano za izgradnju kule na zapadnoj strani crkve. Uprkos brojnim i opsežnim izmenama koje je građevina pretrpela od XVI do XIX veka, njen prvobitni plan upisanog krsta sa kupolom na trom pam a kojom dom inira lik Hrista Pantokratora jasno je prepoznatljiv. Iako jasno oslonjen na široko rasprostranjeni srednjovizantijski tip crkve, plan i volumetrija ukupnog zdanja pokazuje i određena odstupa­ nja od takvog, prevashodno carigradskog, predloška. To se ogleda kako u ukupnoj kubičnoj, neraščlanjenoj masi građe­ vine tako i u prostornoj artikulaciji oltarskog prostora, sa tri apside koje se neposredno, bez dodatog traveja na istočnoj strani, nastavljaju na “brodove”, te sa dva stepenika u odnosu na pod naosa uzdignutom “transeptu”. Krakovi krsta zasvedeni su poluobličastim, a ugaoni traveji krstastim svodovi­ ma. Fasade su artikulisane slepim arkadama koje uokviruju

76

Sicilija u doba Normana prozore prelom ljenih lukova sa natpisom na grčkom na dva uokvirena panela neposredno iznad nazubljene kranelacije na vencu građevine. Ovakva rešenja čine specifičnu razliku izm eđu M artorane i carigradskog srednjovizantijskog tipa crkve upisanog krsta. Arhitektonska struktura Madone del Amiraljo stoga se pre može posm atrati kao proizvod proi­ stekao iz lokalne recepcije i kombinovanja elemenata razli­ čitog identiteta karakterističnog za okruženje Sicilije i južne Italije pod Norm anim a. Slična rešenja mogu se videti na prim erim a sicilijanskih crkava San Nikolo Regale iz Mazare i Santa Trinita iz Delije iz istog perioda. Isti zaključci m ogu se prim eniti i na način na koji je n a ­ činjen i ukrašen m erm erni pod crkve. Sastoji se od jedana­ est panela a program dekoracije sastoji se iz prezentovanja i kombinovanja osam geometrijskih motiva. Većinom se osla­ njaju na vizantijsku tradiciju, naročito rotae ili petougaoni motivi u potkupolnom prostoru ili ispred ulaza, te stilizovani vegetabilni motivi vreže, ali su kombinovani i isprepletani u sasvim posebna, jedinstvena rešenja. Motiv osmokrake zvezde, koji je prisutan na tavanici Kapele Palatine, javlja se i na podu M artorane, takođe stilizovan u skladu sa tradi­ cijom islamske vizuelne kulture. Najveća razlika u odnosu na gotovo jednovrem eno postavljeni m erm erni pod Kapele Palatine ogleda se u uvođenju figuralnih predstava u pro­ gram dekoracije poda u zadužbini Georgija Antiohijskog. Na dva panela sa vrežama javljaju se predstave psećih glava dok se na centralnom panelu javljaju stilizovane predstave koje asociraju na drvo života, lavove, afrontirane paunove i akrobate, sa visokim stepenom amblematskog značenja. Osim ovog prim era, m otiv akrobate, inače veoma raspro­ stranjen na teritoriji Francuske, naročito u Provansi, javlja se na kapitelima iz klaustra uz katedrale u Ćefaluu i Mon-

77

M ed itera n i d ru g i svetovi

realu. Uvođenje ovog motiva ukazuje na još jedan u nizu uzora, predložaka i modela koji su se isprepleli u stvaranju hibridnog vizuelnog identiteta glavnih zadužbina najviših u rangu sicilijanske elite u doba Rodžera II. Vrhunsko sveđočanstvo, bez sumnje, koje u sebi sumira sve napred izneto jeste p o rtret ovog vladara u crkvi M adona del Amiraljo, hristolikog i u ornatu vizantijskog vasilevsa, koga kruniše sam Hristos (si. 18)a prema ikonografskom modelu poznatom iz romejske carske um etnosti još sa slonovača iz kruga Konstantina VII Porfirogenita (si. 19).

O dabrana bibliografija:

J. Bloom, The Introduction of the Muqarnas into Egypt, Muqarnas 5 (1988), 21-28. E. Borsook, Messages in Mosaic: The Royal Programmes of Nor­ man Sicily, 1130-1187, Oxford 1990 B. Brenk, La parete occidentale délia Cappella Palatina a Palermo, Art medievale 2/ 4 (1990), 135- 150. K. C. Britt, Roger II of Sicily: Rex, Basileus, and Khalif? Identity, Politics, and Propaganda in the Cappella Palatina, Mediterranean Studies 16 (2007), 21-45. B. Catlos, Muslims of Médiéval Latin Christendom, c.1050-1614, Cambridge University Press 2014. A Companion to Médiéval Palermo, The History of a Mediterranean Cityfrom 600 to 1500, ed. by A. Nef, Brill 2013. S. Ćurčić, The architecture, in: E. Kitzinger, On the Mosaics of St. Mary s of the Admirai in Palermo, Dumbarton Oaks Stu­ dies 27, Washington D.C. 1990, 27-104. Id., Byzantine aspects of Church Towers in Norman Sicily, in: Giorgio di Antiochia, Parte délia politica in Sicilia nel XII se-

78

Sicilija u doba Normana colo tra Bisanzio e l'Islam. Atti del convegno internazionale (Palermo 19-20 Aprile, 2007), Bizantino-Sicula 5, eds. M. Re, C. Rognoni, Palermo 2009, 65-85. Id., Some Palatine Aspects of the Cappella Palatina in Palermo, Dumbarton Oaks Papers 41 (1987), 125-144. O. Demus, The Mosaics of Norman Sicily, New York 1950. R. Ettinghausen, Painting of the Fatimid Period, Ars Islamica 9 (1942), 113-147. H. Houben, Roger II of Sicily: A Rüler between East and West, trans, by G. Loud and D. Milburn, Cambridge 2002. J. Johns, Arabie Administration in Norman Sicily, Cambridge 2002 .

Id., Arabie Inscriptions in the Capella Palatina: Performativity, Audience, Legibility, and Illegibiliy, in: Antony Eastmond and Elizabeth James (eds.), Viewing texts: Inscriptions as image and ornament in the Late Antique and Médiéval Mediterranean, Cambridge University Press, 2014, 124-147. Id., The Norman kings of Sicily and the Fatimid caliphate, An­ glo-Norman Studies 15 (1992), 133-159. M. J. Johnson, Church Building and Miracles in Norman Italy: Texts and Topoi, in: Approaches to Byzantine Architecture and its Décoration, Studies in Honor of Slobodan Ćurčić, ed. by M. J. Johnson, R. Ousterhout, and A. Papalexandrou, Ashgate 2012, 67-81. E. H. Kantorowicz, Deus Per Naturam, Deus Per Gratiam: A Note on Mediaeval Political Theology, Harvard Theological Review 45 (1952), 253-277 Id. The Kings Two Bodies, A Study in Médiéval Political Theo­ logy, Cambridge University Press 1957. Id. Laudes Regiae, a study in liturgical acclamations and mediae­ val ruler worship, University of California Press 1946. L. Kapitaikin, “The Daughter of al-Andalus”: Interrelations between Norman Sicily and the Muslim West, Al-Masaq: Islam and the Médiéval Mediterranean, 25:1 (2013), 113-134. E. Kitzinger, Mosaic Décoration in Sicily under Roger II and the Classical Byzantine System of Church Décoration, Itali-

79

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

an Church Décoration of the Middle Ages and Early Renais­ sance. Functions, Forms and Régional Traditions. Ten Contri­ butions to a Colloquium Fleld at the Villa Spelman, Florence, ed. by W. Tronzo, Bologna 1989, 147-65. Id., The Mosaics of the Cappella Palatina in Palermo: An Essay on the Choice and Arrangement of Subjects, Art Bulletin 31 (1949), 269-92. Id., On the Mosaics of St. Mary s of the Admirai in Palermo, Dumbarton Oaks Studies 27, Washington D.C. 1990. G. Mandalà, M. Moscone, Tra latini, greci e 'arabici’: ricerche su scrittura e cultura a Palermo fra XII e XII secolo, Segno e Testo. International Journal of manuscript and text transmi­ ssion 7 (2009), 174-231. D. Matthew, The Norman Kingdom of Sicily, Cambridge University Press 1992. A. Metcalfe, Muslims and Christians in Norman Sicily, Arabie Speakers at the End of Islam, Routledge 2003. A. Nef, Conquérir et gouverner. La Sicile islamique aux Xle et XHe siècles, Rome 2011. C. Nicklies, Builders, Patrons, and Identity: The Domed Basilicas of Sicily and Calabria, Gesta 43/2 (2004), 99-120. P. Sanders, Ritual, Politics, and the City in Fatimid Cairo, Albany 1994. The Society of Norman Italy, ed. by G. A. Loud and A. Metcalfe, Brill 2002. W. Tronzo, The Médiéval Object-Enigma and the Problem of the Capella Palatina in Palermo, in: Late Antique and Médi­ éval Art of the Mediterranean World, ed. by E. R. Hoffman, Blackwell Publishing 2007, 367-388. Id., The Cultures ofHis Kingdom. Roger II and the Cappella Pa­ latina in Palermo, Princeton 1997.

80

Sicilija u doba Normana

Slika 1

Slika 2

Slika 3 81

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

Slika 4

JÈ

Slika 5

Slika 6 82

Sicilija u doba Normana

Slika 7

Slika 8 83

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

Slika 11 84

Sicilija u doba Normana

Slika 12

Slika 13

85

M e d ite ra n i d ru g i svetovi

Slika 14

Slika 15

Slika 16

Sicilija u doba Normana

Slika 17

Slika 18

Slika 19

Poglavlje IV Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima Kraljica Melisenda i pitanje ktitorstva u Svetoj zemlji u vreme krstaša Kao realni, materijalni okvir centralnih dogadjaja u istoriji spasenja i jevanđeoskog narativa, zemlje istočne obale Me­ diterana, “Outremer” zapadnoevropskih hronika, oduvek su bile predmet posebne pažnje u kolektivnom imaginarnom hrišćanske ikumene, posebno u vreme milenaristički obo­ jenih očekivanja naročito izraženih posle 1000. godine i u doba prvih krstaških ratova. Pothranjen apokaliptičkim ide­ jama, idejama o kraju veka i kraju sveta, počevši od vremena oko 1000. godine pa tokom čitavog XI veka, mit o nebeskom Jerusalimu razgoreo je zanimanje za zemaljski Jerusalim i podstakao ideju krstaških ratova. Ideja verskog rata nalazila

89

M editeran i drugi svetovi

je opravdanje u učenju svetog Avgustina o božanski odobre­ noj sili naročito popularnom među papama reformatorima u vreme spora oko investitura. Takav rat objavljuju pape u ime Hristovo, a vodi ih sam Hristos, preko svog namesnika, naslednika svetog Petra na rimskoj katedri. Njihov cilj i zadatak jeste da Svetu zemlju i Jerusalim, kao mesto prve i druge parusije Hristove, vrate u okvire hrišćanskog carstva čiji je on istiniti centar. Istovremeno, i neraskidivo vezano za taj cilj, krstaški ratovi vode se za čistotu vere, za pripre­ mu savršenog naroda koji treba da stupi pred tron Gospod­ nji na očekivani, bliski dan Strašnog suda, pa stoga i protiv unutrašnjih, a ne samo spoljnih neprijatelja hrišćanstva, tj. protiv nevernika (Saracena) ili jeretika (alvižana, patarena, katara, bogumila). Ideološko-teološki okviri i uzori krstaških pohoda nalaze se kako u persijskim ratovima cara Iraklija u VII veku, i njegovom podvigu vraćanja Časnog krsta u Jerusalim, tako i u mitologiziranom liku Karla Velikog, a naročito u njegovom pohodu za osvajanje španske marke u kome se junaštvom istakao i mučenički stradao veliki heroj, vojvoda bretonske marke Rolan, čije služenje i odanost gos­ podaru, stoga i samom Gospodu, predstavlja oličenje ideala hrišćanskog princa i uzor srednjovekovnog viteza. Krstaški ratovi, kretanje u susret Hristu koji će doći sa istoka, u samoj suštini svojoj obojeni napred pomenutim eshatološkim očekivanjima i percepcijama Svete zemlje i svetog grada Jerusalima u isto vreme su odraz i političke kli­ me svog vremena. Prvi krstaški pohod (1096-1099) rezultat je koliko od crkve kanalisane religiozne febrilnosti i osećanja straha i nadanja koja se polažu u očekivani kraj sveta, toliko i procesa reforme crkve i afirmacije papskog autorite­ ta. Stoga su, od vremena kad je papa Urban II u jesen 1095. u Klermon Feranu počeo da propoveda pohod na Istok,

90

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

krstaški ratovi viđeni i kao manifestacija spoljne, koliko i unutrašnje politike reformisanog papstva. Papa, duhovni, ali i svetovni vođa Evrope, a ne car predvodi Evropu u tom poduhvatu. Uz socijalne i ekonomske pritiske razvijenog fe­ udalizma, važan aspekt krstaških pohoda čini i usmeravanje ratničkog mentaliteta viteškog društva na borbu protiv nevernika i jeresi, a ne na međusobne razmirice, pogotovo nakon 1040. godine i uvođenja Рах Dei, zabrane ratovanja. Odlazak u krstaški pohod bio je i vid askeze, stranstvovanja, a pre svega hodočašće utemeljeno na konceptu čoveka kao homo viator-a, na putu ka Bogu. Ono što je on trebalo da doživi u Palestini jeste zemaljsko ponavljanje onoga što je doživeo Spasitelj. Godine 1096. započeo je prvi organizovani pohod pod vodstvom isposnika Petra iz Amijena, ali se brzo raspao. Nakon toga, iste godine započinje prvi krstaški rat pod vo­ dstvom vojvoda iz Normandije, Lorene, Flandrije, Tuluze i normanskih vladara s juga Italije: Roberta od Normandi­ je, Godfroa de Bujona, Balduina Flandrijskog, Roberta II Flandrijskog, Rajmona od Tuluze, Boemunda Tarantskog i Tankreda Atavila, Boemundovog sestrića. Nakon osvajanja Edese i Antiohije (1098), koja je bila pod vlašću Boemunda Tarantskog, normanskog vojvode od Apulije, i posle pet nedelja opsade Jerusalima narednog leta, na dan 15. jula 1099. godine sveti grad bio je u rukama hrišćana. Ustanovljeno je Jerusalimsko kraljevtsvo po modelu franačke feudalne države na čijem se čelu našao Godfroa Bujonski sa titulom advocatus sancti sepulchri. Nasledio ga je brat Balduin, grof od Edese, koji uzima titulu kralja. Kneževina Antiohija i vojvodstva Tripolija i Edese postaju manje vazalne države. Sledeća tri krstaška pohoda koja su se odvijala tokom XII i na samom početku XIII veka donela su promenljivu sreću

91

M editeran i drugi svetovi

franačkim vitezovima. Drugi krstaški rat predvodili su od 1145. do 1149. godine car Svetog rimskog carstva Konrad III Hoenštaufen i francuski kralj Luj VII sa ciljem osloba­ đanja prve franačke krstaške države na istoku, vojvodstva Edese, od seldžučke vlasti pod koju je pala 1144. godine. Neuspeh ovog krstaškog pohoda, jačanje i širenje seldžuč­ ke države, ali i fatimidskog kalifata na štetu krstaške moći na Istoku najavili su zapravo i konačni gubitak samog Jerusalima i Saladinovu pobedu 1187. godine. To je, ujedno, bio povod za Treći krstaški rat koji je trajao između 1189. i 1192. godine. Predvodili su ga car Fridrih I Barbarosa, en­ gleski kralj Ričard Lavlje Srce i francuski kralj Filip II Avgust. Iako nisu uspeli da povrate Jerusalim, osvojili su gra­ dove Jafu i Akre, vek kasnije i poslednje krstaško uporište u Svetoj zemlji odakle su se konačno povukli 1291. godine. Četvrti krstaški rat, pod vodstvom venecijanskog dužda Enrika Dandola, poznato je, iako sa ciljem povratka Jerusalima pod hrišćansku vlast a usmeren prvobitno ka ajubidskom Kairu, završio je uključivanjem krstaške vojske u dinastič­ ke razmirice oko nasleđivanja vizantijskog trona i sukobe između Aleksija III Anđela i njegovog sinovca Aleksija IV, sina oslepljenog i svrgnutog cara Isaka II Anđela, i padom Carigrada u proleće 1204. godine. Tokom XII veka konačno se iskristalisao srednjovekovni koncept viteštva koji je zadobio mistične i romantične ko­ notacije, naročito u vreme krstaških ratova. Tada su stvoreni monaški viteški redovi sa zadatkom da čuvaju sveta mesta i hodočasnike ali, u sferi realne politike, i kao instrument za zaštitu interesa crkve i papstva. Red vitezova svetog Jovana, hospitaleri, vojnički red sa monaškim zavetom, čija su se sedišta premeštala od Jerusalima preko Kipra do Rodosa i Malte, osnovan je oko 1113. godine pri benediktinskoj bol­

92

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima nici za hodočasnike koja se nalazila uz crkvu Svetog Jova­ na, u blizini crkve Svetog Groba, osnovane još oko 1070. od strane trgovaca iz Amalfija. Red vitezova Hrama, Templari, osnovan je oko 1115. godine kad Ig de Pajen i francuski vi­ tezovi zadobijaju naklonost i pokroviteljstvo Balduina I koji im daje prostor na Haram el Šerifu uz Kupolu na steni i A1 Aksu, na prostoru gde se nalazio Solomonov hram. Bernar iz Klervoa sastavlja za ovaj red monaško pravilo i apologet­ ski spis De Laude Novae Militiae. Ovaj izuzetno popularan viteški red stekao je ogromno bogatstvo, između ostalog i oporezivanjem mirskog sveštenstva i pružanjem bankarskih usluga. Nakon pada Akre 1291. godine sele se na Kipar. Po­ četkom XIV veka, na saboru u Vijeđu 1312. godine, optuže­ ni su za jeres. Veliki majstor reda Žak de Mole je pogubljen, a imovina oduzeta. Tako je, najpre delovanjem pape Kli­ menta V, a potom i francuskog kralja Filip IV, organizovan njihov slom, a red rasformiran. Kao trag prisustva vojničkih monaških redova na Levan­ tu, jedine stalno prisutne naoružane sile franačkih vitezo­ va, do danas je ostao niz utvrđenja kao najvažnijih tački u sistemu odbrane unutrašnjosti Jerusalimskog kraljevstva i pograničnih područja preko Jordana, Oronta i Libanskih planina. Među njima su Monreal, južno od Mrtvog mora, koji podiže oko 1115. godine kralj Balduin I, a u istoj regiji su i Kerak i Subejba. Krak de Ševalje, najveće i fortifikaciono najsloženije krstaško utvrđenje na Istoku, zauzima strateški položaj koji kontroliše prolaz između hrišćanskih luka Tortose i Tripolija i saracenskih gradova na reci Oronto, Harne i Homsa. Odlikuje ga položaj na vrhu brda, dvostruki bedemi sa dvadeset kula, velika donžon kula visoka pedeset metara i zidine šitine do deset. Primetan je uticaj takve fortifikacione arhitekture Bliskog Istoka na Evropu gde Ričard Lavlje Srce

93

M editeran i drugi svetovi

podiže Šato Gajar u Francuskoj, a prenošenje jerusalimskih arhitektonskih obrazaca posredstvom delovanja templara ogleda se u formi crkava ovog reda u zapadnoj Evropi, po­ put one u Londonu ili Kembridžu, podizanih na podobije Kupole na steni tj. rotonde Anastasisa. Realna i imaginarna geografija hrišćanskog srednjeg veka sustiču se u Jerusalimu kao umbilicus i axis mundi, tački spa­ janja neba i zemlje, istorije i eshatona. Mappae mundi koje nastaju u zapadnoevropskom svetu u doba krstaških ratova vizuelno najneposrednije odražavaju ideju Svete zemlje i svetog grada Jerusalima u srcu sveta. Svet kao božanska tvar istovremeno je i punoća tela Hristovog, nebeske i zemaljske crkve, čije je srce u Jerusalimu i crkvi Groba Gospodnjeg. Savršeni geometrijski oblici kruga i kvadrata, vertikala i ho­ rizontala krsta i zlato kao signum neprolazne evrahistijske i dolazeće eshatološke realnosti čine vizuelni vokabular ovog diskursa (re)prezentacije Jerusalima. U (re)prezentaciji istog kruga ideja u vizuelnoj kulturi sa­ mog svetog grada i latinskog Jerusalimskog kraljevstva pristuno je kolonijalno iskustvo krstaške države. Ono se ogleda u zapadnom tzv. romanogotskom stilu, ali, posebno u obli­ kovanju vladarskih zadužbina. Nije, međutim, jedino niti je vladajući diskurs u tom domenu. O složenoj prirodi i ra­ znorodnim izvorima vizuelne kulture krstaškog kraljevstva najrečitije svedoče zadužbine kraljice Melisende, najvećeg ktitora umetnosti u Jerusalimu XII veka i jedne od tri žene plemenitog roda i vladarskog dostojanstva koje su uobličile vizuelni identitet hrišćanskog Jerusalima. Njene prethodni­ ce u tom poslu bile su carica Jelena, majka cara Konstantina, i Evdokija, žena cara Teodosija II. Melisenda od Jerusalima nasledila je krunu krstaškog kraljevstva od oca, kralja Balduina II, i, zajedno sa mužem,

94

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima Fulkom od Anžua, kao novim kraljem, bila uzdignuta na presto u krunidbenoj ceremoniji održanoj na praznik Vozdviženija Časnog krsta, 14. septembra 1131. Tokom narednih trideset godina, do smrti 1161, imala je izuzetno istaknutu ulogu u politici i kulturi svog kraljevstva. Bila je ćerka kra­ lja Balduina II (1118-1131), žena i udovica kralja Fulka od Anžua (1131-1143) i majka dva kralja latinskog Jerusalimskog kraljevstva, Balduina III (1143/1152-1163) i Amalrika (1163-1174). Uz uticaj koji je imala u politici, a koji se može uporediti sa ulogom Elenore od Akvitanije, njene savremenice, u Engleskoj, Melisenda je najzaslužnija za uobličavanje Jerusalima, sa njegovim svetim mestima, bogatstvom multikulturanosti hrišćanske populacije i novim značajem koji je imao kao politički i ekonomski centar latinskog kraljevstva, kao nove „ikone" krstaške umetnosti, novog ikoničnog mesta, najreferentnijeg ikonotropa mediteranskog sveta u vreme prvih krstaških ratova. Rođena u Edesi, bila je jedna od četiri čerke kralja Baldu­ ina II i Morfije, jermenske princeze čiji je otac bio Gabrijel od Melitene, a od koga je Morfija nasledila grčko pravoslav­ no poreklo i vaspitanje koje je prenela na svoju čerku. Pošto Balduin II i Morfija nisu imali muškog naslednika, kralj je odredio da će ga naslediti najstarija ćerka. Kao potomak vla­ dara francuskog porekla, sina Balduina I i sinovca Gotfrida Bujonskog i majke pravoslavne vere, grčkog jezičkog iden­ titeta, rođene u Jermeniji, Melisenda je uistinu bila oličenje spoja i interakcije različitih hrišćanskih konfesionalnih gru­ pa na Levantu i u kraljevstvu kojim će nakon očeve smrti upravljati. Naime, pred sam kraj života, 1131, Balduin II je, izmenivši prvobitno ugovorenu poziciju Fulka od Anžua, koga su 1126. kao Melisendinog supruga preporučili Luj VI i papa Honorije II, kao punopravnog vladara i naslednika

95

M editeran i drugi svetovi

prestola, odredio da ga nasledi ćerka Melisenda, kojoj se za­ jedno sa mužem i sinom, Fulkom od Anžua i Baduinom III, daje cura regni i plena potestas. Do muževljeve smrti 1143. Melisenda je bila savladar, premda je na samom početku, nekoliko godina nakon 1131, bilo Fulkovih pokušaja da sam upravlja kraljevstvom. Od 1143. do 1152. samostalno je vla­ dala kao kraljica régnant, čak i nakon što je 1145. njen sin Balduin III postao punoletan. Godine 1152. došlo je i do otvorenog sukoba majke i sina oko učestvovanja u vlasti. Melisenda se, iako dokumenta i dalje potpisuje uz Balduina III i igra značajnu ulogu u političkom i verskom životu latinskog kraljevstva, povukla iz Jeusalima i poslednjih de­ vet godina života provela u novoosvojenom gradu Nablusu. Umrla je u septembru 1161. godine. Njeno telo je preneto u Jerusalim i sahranjeno u velelepnoj grobnici u Bogorodičinoj crkvi u Getsimaniji, njenoj poslednjoj velikoj zadužbini u svetom gradu i mestu pokoja njene majke, Morfije. O Melisendinoj ktitorskoj delatnosti svedoče kako mno­ gobrojna zdanja koja i danas daju noseći pečat vizuelnom identitetu Jerusalima tako i pisani izvori, pre svega hronika Viljema od Tira, iako iz ličnih razloga prilično selektivno. Na početku vladavine, oko 1131. godine, osnovala je ma­ nastir Svetog Lazara u Vitaniji u kojem je njena najmlađa sestra, Iveta, bila opatica. Bila je ktitor obnove crkve Svete Ane u istoimenom manastiru kod banje Vitezde u Jerusalimu u kojem je prethodno njena sestra primila monaški zavet (si. 1). Crkva je osvećena 1140. godine. Obnovila je cr­ kvu Svetog Groba koja je osvećena 15. jula 1149. godine, na pedesetogodišnjicu osvajanja Jerusalima (si. 2). Bila je ktitor Bogorodičine crkve u Getsimaniji, svetog mesta vezanog za grob Majke Božije, gde je i sahranjena (si. 3). Podizala je javne građevine u Jeruslimu, pokrivene tržnice, davala pri-

96

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima loge hospitalerima ali i lavri Svetog Save Osvećenog, kao i hristijanizovanom svetom mestu na Brdu Morija, Templum Domini - Kupoli na steni. Od posebne važnosti je njen udeo u osnivanju i radu značajnog skriptorija u Jerusalinu, koji funkcioniše približno od 1125. do 1175. godine da bi se u XIII veku preselio u Akre gde radi do 1291. godine. Osniva ga Viljem, starešina hrama Groba Gospodnjeg, kasnije arhi­ episkop tirski i hroničar krstaških ratova i pojedinih Melisendinih ktitorskih delà. Viljem od Tira bio je prisutan u Svetoj zemlji tokom pr­ vih godina javnog života i delovanja kraljice Melisende ali, budući mlađi, rođen krajem treće decenije XII veka, i bu­ dući da je karijeru u crkvi započeo mnogo godina kasni­ je, o Melisendinoj vladavini mogao je da počne da piše tek znatno iza 1165. godine, više od trideset godina nakon po­ četka kraljičine vladavine i gotovo pet godina nakon njene smrti. To mogu biti neki od razloga zbog kojih od svih nje­ nih zadužbina ovaj hroničar krstaškog kraljevstva pominje samo pojedine i to posebno odabrane i prezentovane, dok o najvećem broju drugih nema ni pomena. Drugi mogući razlozi takvog izbora govore koliko o ličnim stavovima au­ tora toliko i o smišljeno izostavljenoj ili posebno naglašenoj političkoj i ktitorskoj delatnosti ove izuzetne vladarke. U svakom slučaju, same zadužbine zajedno sa pisanim izvo­ rima, osvetljavaju politiku ktitorstva tj. političku funkciju ktitorstva jedne kraljice régnant XII veka. Reč je o vremenu kad žene vladarke, ne samo u mediteranskom već i drugim svetovima hrišćanskog srednjovekovlja, poput Melisende ili Urake, ćerke Alfonsa VI, vladarke Leona ili pak Matil­ de, samostalno i samosvojno upravljaju državom i vojskom, o vremenu pre prihvatanja uloge žene vladarke samo kao advocatae, dakle pre narastanja marijanskom pobožnošću

97

M editeran i drugi svetovi

obojene ideje kraljice kao posrednice između vladara i na­ roda. Jedan takav slučaj političke funkcije ktitorstva tiče se Melisendinih aktivnosti vezanih za obnavljanje najznačajnijeg hrišćanskog svetog mesta i centra hodočašća bez premca, crkve Hristovog groba (si. 4). Kao mesto krunisanja Fulka i Melisende kao novog kralja i kraljice Jerusalimskog kra­ ljevstva 14. septembra 1131. godine odabrana je, za razli­ ku od prethodnih obreda krunisanja krstaških vladara koji su obavljani u crkvi Rođenja Hristovog u Vitlejemu, upra­ vo crkva Groba Gospodnjeg. Time je ova crkva koja je već bila sediše latinskog patrijarha postala i državna crkva par excellance, sa funkcijom krunidbene crkve i mauzoleja vla­ dara Jerusalimskog kraljevstva. Planovi za njeno proširenje i prilagođavanje novoj nameni datiraju, izvesno, već iz vre­ mena krunisanja Fulka i Melisende 1131. godine ali su ra­ dovi najverovatnije počeli nakon što su tu 1143. godine kru­ nisani Melisenda i Baldovin III. Arhitektonski koncept bio je ambiciozan. Apsida rotonde otvorena je prema dvorištu triportika, između konstantinovske/justinijanske bazilike, sa izmenama iz vremena Konstantina Monomaha, i Anastasisa, koji je zatvoren i zasveden kupolom. Istočni kraj rešen je u formi tipčnoj za hodočasničke crkve zapadne Evrope, sa starom, postojećom apsidom i mozaikom uklopljenim u novi ambulatorijum sa radijalno postavljenim kapelama. Novi dvoetažni dvostruki portal postavljen je na južnu fasa­ du crkve, inspirisan delom jerusalimskim Zlatnim vratima a delom Puerta de las Platerias iz Santjago de Kompostele. Unutrašnjost crkve i ulazni portali dobili su složen program skulpturalne dekoracije i mozaika. Nova crkva Hristovog groba osvećena je na pedesetu go­ dišnjicu osvajanja Jerusalima, 15. jula 1149. Premda radovi

98

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima na obnavljanju i proširivanju, prilagođavanju novim bogoslužbenim i potrebama hodočašća, te državnim funkcija­ ma ove crkve nisu u potpunosti bili gotovi do tog datuma, glavne etape izgradnje su bile okončane, a program glav­ nog, južnog portala sa pripadajućim programom mozaičke i skulpturalne dekoracije, zaokružen. Program ove fasade posebno je jasno formulisan kao izraz hrišćanskog ekume­ nizma, sasvim u skladu sa univerzalnim značajem ovog, najvažnijeg svetog mesta za sve hrišćane, ali i u skladu sa politikom kraljice Melisende i njenim porodičnim korenima. Program i ikonologija vizuelnosti glavne, južne fasade i portala crkve Svetog groba spajaju u sebi i izražavaju auten­ tičnu istoriju ovog svetog mesta, sa njegovim ranohrišćanskim i vizantijskim korenom, artikulišu fasadu skulpturom koja vizuelno referiše na različite hrišćanske tradicije na Istoku, ranohrišćansku, vizantijsku, romaničku i arapskohrišćansku, i, konačno, vezuju ovo sveto mesto sa drugim svetim mestima i ciljevima hodočašća u svetom gradu i Sve­ toj zemlji. Očigledno je Melisendino učešće u osmišljavanju ovog programa na kojem je radila zajedno sa jerusalimskim patrijarhom, Fulkrom (1145-1157), u čijem imenovanju za naslednika patrijarha Viljema je izvesno imala značajnog udela. Utoliko je neobičnije, a istovremeno i veoma indika­ tivno, što o ovom poduhvatu vladarke i kraljice Latinskog kraljevstva nema ni pomena u hronici Viljema od Tira. Ra­ zočaran što nije bio imenovan za jerusalimskog patrijarha nakon smrti patrijarha Viljema 1180. i što je to zvanje pri­ palo Irakliju iz Cezareje, Viljem od Tira je iz svog spisa u potpunosti izostavio svako pozivanje na crkvu Hristovog groba i njenu istoriju u XII veku. Kao olakšavajuća okolnost mora se, doduše, uzeti u obzir i činjenica da je 1145. godine Viljem od Tira napustio Svetu zemlju i otišao u Evropu.

99

M editeran i drugi svetovi

Nije teško zamisliti saradnju ostarelog patrijarha Fulkra sa energičnom kraljicom Melisendom i njihovo zajedničko planiranje i angažovanje na izvođenju programa, prostor­ nog i ikonografskog, crkve Svetog groba. Melisenda je bila pouzdani i nepokolebljivi stožer crkve u političkom živo­ tu svoje države kao i lični zastupnik više patrijaraha koji su stupili na tron tokom njene vladavine. Ne samo što je crkvu podržavala i darivala do gotovo legendarnih razmera, iza čega je, uz duboku pobožnost, svakako stajala i istančana, izrazita politička veština, već je i sama bila jedna od glavnih ličnosti oko kojih su se upravo u periodu od oko 1130. do 1150. okretali glavni državni i crkveni obredi u samoj crkvi Svetog groba. Stoga je, izvesno, bila veoma dobro upućena u liturgijske i prostorne potrebe organizovanja i sprovođenja ovakvih važnih državnih i crkvenih svečanosti, uz stalnu potrebu organizovanja i kanalisanja protoka velikog broja hodočasnika koji su dolazili na poklonjenje ovom svetom mestu i krunisanja i vladarskog sahranjivanja. Melisenda je na vrhuncu političke moći bila u godinama između c. 1145. i 1149. a patrijarh Fulkr je, bez obzira na poodmakle godi­ ne, bio dosledan u održavanju reda u upravljanju crkvom. Zajedno su, bez sumnje, činili izuzetan tandem u projektu obnavljanja i proširivanja crkve Groba Gospodnjeg. Uprkos ćutanju pisanih izvora, sam program portala go­ vori o Melisendinom učestvovanju u formulisanju njegove poruke. Naime, na nadvratniku levih vrata dvostrukog por­ tala na južnoj fasadi crkve Hristovog groba nalaze se dve scene iz Hristovog života. Osim što nose teološki i istorijski za ovo mesto ključnu poruku istinitosti vaskrsenja, ukazu­ ju na sveto mesto vaskrsenja Lazarevbg u Vitaniji, izuzetno značajno za Melisendu i njenu porodicu. Vaskrsenje Lazarevo i Marta i Marija mole Isusa da vaskrsne njihovog bra­

100

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima ta tako nose poruku vaskrsa, ali i poruku ktitorstva kraljice Melisende koja je 1143. osnovala manastir u Vitaniji u ko­ jem je opatica bila njena najmlađa sestra, Iveta. Uz to, bogat program arhitektonske skulpture južne fasade crkve Svetog groba i način izvođenja vezuju se za crkvu Svete Ane u ba­ nji Vitezda, takođe zadužbinu kraljice Melisende, a i sveto mesto na kojem je njena sestra Iveta započela svoj život u monaštvu. Manastir svete Ane sa crkvom iste posvete u banji Vitez­ da, na svetom mestu rođenja Bogorodice, lociran sa severne strane Brda Hrama i uz Lavlju kapiju na samom početku Via Doloroze, i danas je jedna od najupečetljivijih i najbolje sačuvanih građevina iz krstaškog perioda u Jerusalimu (si. 5). Ovo posebno mesto, jevrejska Ovčja kupelj, a u hrišćanskoj tradiciji vezano za rođenje Majke Božije, Hristovo čudo isceljenja raslabljenog i legendu o Časnom krstu, uživalo je pokroviteljstvo i Melisendinih predaka. Žena Balduina I, Arda, tu je primila monaški zavet. Melisendina mlađa se­ stra, Iveta, ušla je u manastir neposredno posle 1120. i u nje­ mu boravila sve do 1144. kad se premestila u novopodignuti manastir svetog Lazara u Vitaniji koji je sestra, tada kraljica na vrhuncu moći, podigla za nju. Opravdano je pretpostavi­ ti da je u tom periodu crkva svete Ane obnovljena uz podrš­ ku vladarske porodice i same Melisende, verovatno tokom četvrte decenije XII veka. U pisanim izvorima, međutim, nema traga njenog angažovanja iz razloga sukoba koji je nakon 1131. kraljica imala sa mužem, kraljem Fulkom. Mo­ guće je da je njena pomoć bila i potpuno privatno predata ovom svetom mestu u kojem je u monaštvu živela njena naj­ mlađa sestra. Dokaz se, s druge strane, može naći u samim vizuelnim svojstvima crkve. Ukazali smo već na jasne veze između artikulacije fasade, arhitektonskih formi i ikonogra-

101

M editeran i drugi svetovi

fije arhitektonske skulpture, naročito spoljnih lica arhivolti sa prelomljenim lukovima, koje očigledno postoje između crkve Svete Ane i crkve Svetog groba. Imajući u vidu tipo­ loške sličnosti i sličnosti u načinu klesanja i repertoaru arhi­ tektonske plastike crkve Svete Ane i crkve Hristovog groba, veoma je moguće da je klesarska radionica angažovana u banji Vitezda po završetku radova prešla na novo gradilište pri crkvi Groba gospodnjeg. Od sredine XII veka postoje i pisani izvori vladarskih povelja koje je Melisenda izdala ma­ nastiru u banji Vitezda. Poveljom iz 1152. kraljica je dala u prihod manastiru rentu od izdavanja radnji na tržnicama u centru Jerusalima i tom donacijom uticala i na oblikovanje urbanog sklopa sekularnog krstaškog grada, postavljajući trase tri ulice, tzv. ulice lošeg kuvanja ili Malkisinat i dve bočne. Manastir svete Ane time je dobijao stalne prihode, obezbeđene su javne potrebe tj. hrana i kuvanje za poklo­ nike i putnike a vladarka potvrdila sposobnost upravljanja gradom i uspeh u konstruisanju sopstvene (re)prezentacije. Pored ktitorstva vezanog za glavna sveta mesta, istovre­ meno i glavne državne crkve, pre svih za crkvu Svetog gro­ ba, Melisenda je, iako o tome nema pisanih izvora, izvesno učestvovala u obnavljanju, a veoma moguće i lično prilagala crkvama drugih hrišćanskih denominacija, pre svega starih istočnohrišćanskih zajednica u svetom gradu: pravoslavnih Grka, Jermena, Sirijaca, Jakobita i drugih. O takvom odnosu prema istočnohrišćanskom nasleđu, pa i vizuelnoj kulturi, koje je baštinila kao deo svog ličnog identiteta, najupečetljivije svedoči oprema luksuznog rukopisa psaltira izrađenog za nju u jerusalimskom skriptorijumu, ali i čitav niz zdanja obnovljenih u vreme njene vladavine u svetom gradu. Ra­ dionice graditelja i skulptora okupljene prvo na podizanju crkve Svete Ane, a potom i na obnavljanju crkve Svetog gro-

102

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima ba bile su, sudeći prema neporecivim sličnostima u gradi­ teljskim i elementima skulpturalne dekoracije, angažovane i na onovremenim opsežnim ali manjim projektima podiza­ nja novih ili obnavljanja starih crkvenih zdanja pomenutih istočnohrišćanskih denominacija u Jerusalimu u vreme Melisendine vlasti. Dobar primer predstavljaju portali crkava u jermenskom patrijaršijskom kompleksu, u jermenskoj četvrti u Jerusali­ mu; katedralne crkve Svetog Jakova (si. 6) i manje crkve Sve­ tih anđela, kao i sirijske crkve Svetog Marka (si. 7), takođe locirane u jermenskoj četvrti. Istovetni prelomljeni lukovi na portalima, sa licima arhivolte klesanim u vidu niza kon­ veksno oblikovanih, ritmički postavljenih uzastopnih ma­ njih polja, zaštitni znak radionica angažovanih na glavnim vladarskim zadužbinama iz perioda između 1140. i 1150. godine, nalaze se kako na Melisendinim zadužbinama, crkvi Svete Ane i Svetog groba, tako i na pomenutim jermenskim i sirijskim crkvama. Moguće je, s druge strane, da su isti motivi ostvareni na ovim zdanjima i zahvaljujući različitim tradicijama. Pojedini istraživači poreklo klesanog ukrasa i načina formiranja lukova i portala na pomenutim jermen­ skim crkvama vide u aktivnosti radionica jermenskih maj­ stora prusutnih na istočnom Mediteranu i Bliskom istoku i angažovanih od strane ktitora iz Fatimidskog kalifata i u tom kontekstu, poređenja radi, ističu primer gradskih vrata fatimidskog Kaira, Bab al Futuh, delo jermenskih klesara i graditelja sa kraja XI veka. Melisendino pokroviteljstvo, bez obzira na poreklo majstora, nikako nije osporeno. Poslednje veliko ktitorsko delo ove kraljice u Jerusalimu vezano je za još jedno sveto mesto u ovom gradu, za dolinu Jehosafat, kod Getsimanije, podno Maslinove gore, za me­ sto koje hrišćanska tradicija vezuje za grob Presvete Bogo­

103

M editeran i drugi svetovi

rodice. U krstaškom Latinskom kraljevstvu Jerusalima ovo mesto bilo je određeno, još od vremena, kralja Balduina II, Melisendinog oca, kao mauzolej kraljica, spram crkve Sve­ tog groba kao grobne crkve kraljeva u kojoj su nalazili večni pokoj u blizini stene Golgote i kamena pomazanja. Uz sveto mesto vezano za grob Majke Božije u dolini Jehosafat sa­ hranjena je bila Morfija, Melisendina majka. Grobna odaja same kraljice Melisende nalazi se direktno naspam majčine grobnice, sa desne strane stepeništa koje vodi ka podzemnoj crkvi nad svetim mestom Bogorodičinog groba. Uz sve pomenute zadužbine nema sumnje da je najluksuznije umetničko delo vezano za ime kraljice Melisende ilu­ minirani kodeks Psaltira i molitvenika, danas u Britanskoj biblioteci u Londonu (Egerton MS 1139), poznat kao Psaltir kraljice Melisende (si. 8). Namenjen ovoj vladarki on je ujedno i najluksuznije opremljeni sačuvani rukopis proizve­ den u XII veku u skriptorijumu crkve Svetog groba u Jerusalimu a i najstariji sačuvani rukopis nastao u svetom gradu za vreme krstaške vlasti. Iako se Melisendino ime ne pojavljuje u samom kodeksu izvesno je da je ova knjiga poručena za nju, najverovatnije od strane njenog supruga, kralja Fulka. U svakom slučaju, izuzetno bogato opremljen kodeks sa koricama od slonovače i vezenom svilom na hrbatu mogao je da nastane samo kao rezultat narudžine nekog sa najviše tačke hijerarhijske lestvice Jerusalimskog kraljevstva. O napred iznetoj identifikaciji mogućeg naručioca i pri­ maoca, kralja Fulka i kraljice Melisende, govori ne samo skupocenost izrade i kvalitet opreme ove knjige, već i jedin­ stven, personalizovan sadržaj kao i sredstva vizuelne opre­ me kodeksa, od iluminacija do poveza. Knjiga je nastala najverovatnije kao zalog izmirenja između Fulka i njegove žene, kraljice Melisende, po okončanju spora oko preuzima­

104

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima nja krune 1135. godine. Na ovom izuzetnom i jedinstvenom rukopisu i njegovoj opremi bilo je angažovano više izvan­ rednih umetnika: četiri slikara koji su izradili minijature, najmanje jedan majstor koji je izradio korice od slonovače, jedan koji je izvezao svileni hrbat ijedan pisar koji je ispisao tekst čitave knjige. Program dekoracije i ikonografija predstava na koricama od slonovače, kao i na vezenom svilenom hrbatu, sasvim ja­ sno prenose poruku krstaškog prisustva i vlasti u Svetoj ze­ mlji, onoj u kojoj je Hristos iskupiteljskom žrtvom stradao na krstu, kao kulminaciju davidovske dinastije mesijanskih, bogomizabranih i bogompomazanih vladara. Šest glavnih medaljona na prednjim koricama prenose povest o Davidu, uključujući scene pomazanja i trijumfa nad Golijatom (si. 9). Između medaljona su predstave koje se vezuju za Psihomahiju, borbu vrlina i poroka, a koje daju moralizatorski, ali i vojnički ton i kontekst scenama vezanim za starozavetnog cara i Hristovog pretka po Jesejevoj lozi. Činjenica da su trijumfujuće Vrline predstavljene kao naoružane ženske figure, što po sebi ne predstavlja ikonografski izuzetak, i da je personifikacija humilitas prikazana sa krunom, poput kraljice, samo podvlače izvesnost povezanosti ovog luksu­ znog predmeta sa kraljicom Melisendom kao krstaškom vladarkom ovenčanom svim vrlinama. Ikonografija kraljev­ stva nalazi se i na zadnjim koricama, sa predstavama “savremene”, dakle krstaške, figure kralja (Fulka), u vizantijskom vladarskom ornatu, kako obavlja milosrdna delà, inspirisano 25. glavom jevanđelja po Mateju. Između medaljona na zadnjim koricama predstavljene su ptice i životinje među kojima i velika ptica označena kao “Herodius”, u centru gor­ njeg registra, koja u Bestijarijima poznata i kao “fulica” - ja­ sna i suptilna aluzija na Fulkovo učešće u poručivanju ovog delà za svoju ženu i kraljicu.

105

M editeran i drugi svetovi

Prednje korice od slonovače obrađene su u stilu i sa mo­ tivima koji ukazuju na luksuzni tekstil vizantijskog i islam­ skog kruga. Svila kojom je povezan rukopis, vidljiva na hrbatu, vizantijskog je porekla, izvezena nizom jednokrakih krstova u plavoj, crvenoj i zelenoj boji koji simbolizuju Ča­ sni krst kao drvo života. Tema Časnog krsta koja i doslovno povezuje prednju i zadnju koricu kodeksa, ukazuje na Hrista kao istinitog kralja Jerusalima čiji je arhetip i dinastički praroditelj car David a istorijski odraz vladajući kralj krstaškog kraljevstva. Na početku kodeksa nalaze se uvodne minijature koje predstvaljaju dvadesettri scene iz Hristovog života kao i scena Deizisa. Psaltiri sa celostraničnim uvodnim minijatu­ rama predstavljaju novinu u knjižnoj iluminaciji XII veka i vezuju se za Englesku. Fulkove dinastičke veze i anžuvinsko poreklo mogli su ga lako dovesti do predloška a knjiga koja je na ovaj način iluminirana predstavlja najstariji sačuvani primer ove vrste iluminiranog kodeksa u krstaškoj umetnosti. Najupečatljiviji element ukupnog vizuelnog diskursa koji se oslanja na više raznorodnih tradicija vezanih za poreklo naručioca, identitet primaoca i korisnika ovog luksuznog predmeta i ideologiju države kojom su vladali, dat je kroz ikonografiju i stil uvodnih celostraničnih minijatura. One u potpunosti ponavljaju predloške iz savremene vizantijske umetnosti komninskog razdoblja i vizuelni jezik blizak kra­ ljici Melisendi, odgojenoj u tradiciji pravoslavlja. Dvade­ settri scene inspirisane su predstavama vizantijskih Velikih praznika, i predstavljaju liturgijski kalendar (si. 10). Njima je dodata i eshatološki obojena scena Deizisa. Na ovoj mini­ jaturi, na osloncu Hristovih nogu, nalazi se potpis glavnog slikara, Vasilija ili Basila, najverovatnije franačkog porekla, rođenog u Svetoj zemlji i obučenog u tradiciji vizantijskog

106

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima slikarstva. Njegova posebna vezanost za Svetu zemlju i po­ znavanje savremenih detalja vezanih za vizuelni identitet jerusalimskih svetih mesta pod krstaškom vlašću, ogleda se u činjenici da se na sceni Vaskrsenja (Anastasis) pojavljuju i dva anđela koja nose labarume sa natpisima “SSS” (sanctus, sanctus, sanctus), tj. svet, svet, svet, reći sa početka trisagion himne, što predstavlja neposredno pozivanje i citiranje iko­ nografije vizantijskog mozaika iz apside rotonde Anastasisa u crkvi Hristovog groba. U nastavku, na foliju 13v - 19r, nalazi se kalendar. On je sekularan i zasnovan na engleskim predlošcima. Stoga ne predstavlja standardni kalendar avgustinskih kanononika u upotrebi u Svetom gradu, a poznat na osnovu drugih saču­ vanih rukopisa XII veka. Engleski predložak ogleda su i u velikom broju predstava engleskih svetitelja čija uspomena je posebno naglašena i obeležena, kao i u posebnom istica­ nju svetog Martina iz Tura. Ovaj kalendar svedoči o iden­ titetu naručioca, kralja Fulka, i o njegovom anžuvinskom poreklu sa dinastičkim i porodičnim vezama u Engleskoj. S druge strane, o tome da je knjiga naručena za kraljicu Melisendu i njoj namenjena, svedoči posebno obeležavanje dva datuma za koje je ona lično veoma bila vezana. Na dan 1.ok­ tobra obeležava se pomen na njenu majku, kraljicu Morfiju, a 21. avgusta na njenog oca, kraja Balduina II. Osim datuma upokojenja majke i oca, lični ali i državni značaj dat je u kalendaru 15. julu kada se obeležava osvajanje Jerusalima od strane krstaša 1099. godine. Zapadni predložak ovog ka­ lendara očigledan je i po seriji medaljona sa znacima zodi- jaka koji ga prate. Naslikao ih je iluminator čiji se rad jasno razlikuje od Basilovog. Vezanje za tradiciji francuske ilumi­ nacije. Način slikanja i predlošci kojima se služi vezani su za zemlju Fulkovog porekla. Kao celina, uvodne minijature Ve-

107

Mediteran i drugi svetovi

likih praznika, Deizisa i kalendara sa zodijakom po svemu uspostavljaju balans vizantijskog i zapadnjačkog sadržaja i likovnog jezika koji je prava slika i odraz interkulturalnog dijaloga u Jerusalimu i krstaškom kraljevstvu iz vremena kraljice Melisende i kralja Fulka. Posle kalendara, u kodeksu slede foliji sa tekstovima uvodnih molitvi, fols. 21-22, a potom i 150 psalama, fols. 23v-177r, sa tekstovima organizovanim po liturgijskim ča­ sovima. Psaltir stoga ima osam delova a celostranične mini­ jature prethode svakom odeljku. Rad je još jednog iluminatora čije se delo razlikuje kako od Basilovog tako i od slikara zodijaka. Te uvodne strane u potpunosti su oslikane zlatom sa inicijalima izvedenim crnim mastilom.Tekst koji sledi is­ pisan je zlatnom uncijalom na purpunim trakama. Figuralni inicijal B sa početka prvog psalma (Beatus vir), sa figurom cara Davida i prepletom ispunjenim pticama i životinjama, po kombinaciji vizantijskih, zapadnoevropskih i islamskih elemenata stila i ikonografije podseća na isto kombinovanje ostvareno u umetnosti normanske Sicilije i u potpunosti odražava kulturnu dinamiku mediteranskog sveta XII veka. Tekstovi pesme po Isaiji i molitava koje slede nakon psa­ lama (Isaija, fol. 177v-192; litanija, fol. 192v-197; privatne molitve fols. 197v-218r) sastavljeni su za potrebe žene vi­ sokog ranga u društvu sa molitvama upućenim francuskim svetiteljima kao i Bogorodici i drugim univerzalim hrišćanskim svetiteljima, Mihailu, Petru i Mariji Magdaleni. Poseb­ ne molitve upućene Bogorodici i Mariji Magdaleni ukazuju na veze sa bratstvom manastira Svete Marije u Jehosafatu (Getsimaniji). Među sestrama i ćerkama Balduina II i Morfije koja je sahranjena u ovom manastiru, Melisenda je jedi­ na bila član monaškog bratstva i bila sahranjena u crkvi Bogorodičinog groba. Zastavice kojim započinju ove molitve

108

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima naslikao je četvrti majstor, očigledna pridošlica u Jerusalim iz zapadne Evrope. Njegovo delo u stilu zapadnoevropske minijature XII veka, ipak teži da preuzme vizantijske pred­ loške u ikonografiji predstavljanja pomenutih svetitelja. Predstava Bogorodice sa malim Hristom na tronu okružena anđelima u vizantijskom stilu (fol. 202v) predstavlja ikoničnu sliku i idealni uzor Melisendinog položaja kao kraljice Jerusalimskog kraljevstva. Ovako osmišljen i realizovan program opremanja luksu­ znog molitvenika namenjenog privatnoj pobožnosti kralji­ ce Jerusalimskog kraljevstva, Melisendi, sa svojim vizantijskim, zapadnim i islamskim predlošcima i velikim brojem izuzetnih majstora različitog porekla i obrazovanja angažovanih na njegovoj izradi, najbolje izražavaju kulturnu dina­ miku kraljevstva kojim je ona, u tom trenutku sa kraljem Fulkom, vladala. Jednovremeno on svedoči i o sasvim ličnoj pobožnosti i istančanom ukusu žene čije je poreklo uteme­ ljeno kako u zapadnoj tako i u istočnohriščanskoj kulturi. Molitvenik je odraz njenih ličnih, ali i vladarskih standarda, uzora i senzibiliteta kao vladarke u državi čija je populacija bila sastavljena od pripadnika različitih etničkih i verskih zajednica, pravoslavnih Grka, katolika, Jermena, Sirijaca melkita, Sirijaca jakobita i hrišćana Arapa. Naručilac knjige, Melisendin suprug i savladar, kralj Fulk, nastojao je da uz to naglasi i njeno staranje o svetim mestima kao izrazu njene duboke privatne pobožnosti. Događaji koji su usledili po smrti kraljice Melisende do­ veli su do slabljenja franačke moći na Levantu i, konačno, do gubitka kontrole nad Jerusalimom koji 1187. godine pada pod vlast moćnog ajubidskog sultana Egipta, Salah El Dina. Pored Jerusalima, tad su osvojeni i krstaški gradovi i upori­ šta na sredozemnoj obali, među kojima i Jafa i Akre. Četiri

109

M editeran i drugi svetovi

godine kasnije, 1191, krstaši uspevaju do povrate kontrolu na lukom i gradom Akre koji u narednih sto godina figuri­ ra kao glavni centar franačke vlasti ali i trgovine, čvorište hodočasničkih puteva. Glavna je franačka luka na Levantu, čak, doslovnim prenošenjem Jerusalima, i novokonstruisano sveto mesto i supstitut pokloništva svetim mestima u Svetom gradu tada pod ajubidskom vlašću. To je i poslednja tačka koju su krstaši držali u Svetoj zemlji, a iz koje su se konačno povukli 1291. godine. Krstaška vlast u gradu Akre datira od 1104. Ta, kao i go­ dine pada pod Saladinovu kontrolu i povratka krstaša, te njihovog konačnog odlaska, donele su, svaka na svoj način, velike i dramatične promene u sastavu stanovništva i načinu života ove dinamične luke na Mediteranu. Od početka XII veka primetan je veliki broj imigranata sa zapada ali i kon­ stantan priliv onih koji kroz grad prolaze, vođeni trgovinom, hodočašćem ili drugim poslovima, među kojima proizvod­ nja ikona, rukopisa, ampula i drugih evlogija pokloničkih putovanja, dakle poslova neposredno vezanih za produkciju vizuelne kulture Mediterana u zrelom srednjem veku, ima­ ju velikog udela. Ovaj grad je obezbeđivao logistiku i bio čvorište ukrštanja puteva i ljudi, protoka robe, ideja i verovanja, kao luka, tržnica i tranzitna stanica mediteranskih putovanja. Trajno naseljavanje velikog broja feudalaca ali i trgovaca započelo je neposredno po osvajanju grada 1104. i trajalo, bez većih oseka, osim tokom kratkotrajne Saladinove vlasti, sve do poslednje decenije krstaške vlasti i njihovog konačnog odlaska 1291. Primera radi, red hospitalera je tek u predvečerje tog povlačenja, 1283. godine oodlučio da va­ žan deo svoje arhive i svetih relikvija prebaci u Francusku. Većina doseljenika iz redova plemstva bila je poreklom iz Francuske dok su trajno naseljeni trgovici stizali iz velikih

110

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima italijanskih centara, Venecije, Đenove, Pize. Najveći priliv stanovništva Akre je doživeo tokom poslednjeg veka krstaškog prisustva u Svetoj zemlji pošto je od 1191. do 1291. zamenio Jerusalim kao centar državne uprave, dvora i crkve, čak i u periodu između 1229. i 1244. kad je car Fridrih II pregovorima obezbedio privremeni povratak krstaša u Sveti grad izuzimajući Brdo Hrama. Akre je bio centar plemstva, sveštenstva, teologa, lekara i drugih profesija, posebno onih vezanih za proizvodnju predmeta vizuelne kulture, slikara, skulptora, iluminatora, pisara, knjigovezaca, zlatara. U nje­ mu je tokom XIII veka funkcionisao proslavljeni i tu premešteni jerusalimski patrijaršijski skriptorijum u kojem su nastali iluminirani rukopisi poput misala iz Peruđe i Egerton misala, te starozavetnih odeljaka iz Padove, dok je za rad dominikanskog skriptorijuma iz ovog grada na Mediteranu vezana slavna Arsenal biblija rađena za francuskog kralja Luja IX Svetog. Doseljavanje sa zapada, ali i premeštanje franačke popu­ lacije iz Jerusalima, dovelo je nakon 1191. i do okupljanja etničkih i lingvističkih grupacija oko pripadajućih crkava, manastira, stranoprijemnica, bolnica. Tako je, primera radi, u novoformiranom predgrađu Montmusard oformljena en­ gleska čevrt u koju je iz starog grada Akre 1227/28. preneta bolnica i crkva Svetog Tomasa Beketa. U XIII veku nasta­ la su i pojedine „nacionalne" bratovštine, poput španske ili one Svetog duha koja je okupljala trgovce iz Parme, Bolonje i Firence, ali i udruženje nestorijanskih trgovaca iz Mosula. Čak i oni trgovci, pa i hodočasnici, koji su kroz Akre prola­ zili u tranzitu zadržavali su se najmanje mesec dana. Vojni odredi koji su došli u pratnji Luja IX boravili su u gradu čak četiri godine, između 1250. i 1254. Prisustvo hodočasnika u gradu postalo je naročito izraženo nakon 1244. i konačnog

111

M editeran i drugi svetovi

gubitka nade u to da će Jerusalim biti vraćen pod kontrolu hrišćana. Tada se u ovom gradu ustanovljava tzv. iskupiteljsko hodočašće kao supstitut za poklonjenje svetim mestima u Jerusalimu koja su ostala van fizičkog domašaja a iz kojih su prenete pojedine relikvije i čudotvorne ikone kao zaloge u postupku translatio Hierosolymi i ustanovljavanja nove sa­ kralne topografije ovog lučkog grada koji do tad nije nosio status svetog mesta. Sve ovo rezultiralo je sve većim prilivom predmeta vizuelne kulture koji su dolazili sa zapada, ali i povećanom pro­ izvodnjom u samom gradu, naročito onih predmeta koji su bili vezani za rastući broj hodočasnika. Iz druge polovine XIII veka, primera radi, datiraju kalupi i materijali otkriveni u radionicama koje su bile angažovane na masovnoj proi­ zvodnji hodočasničkih metalnih ampula. Za njih, kao i za one otkrivene u obližnjoj Cezareji, tipično je prisustvo floralnih, geometrijskih i motiva krsta, što ih čini specifičnom, univerzalno hodočasnički primenjivom robom kao evlogija pokloništva ne određenim svetim mestima. Ona su se ra­ nije, još od samih početaka pokloničke prakse u ranovizantijsko doba, predstavljala na samim ampulama. Atopična, univerzalna dekoracija ampula posebno je odgovarala kontekstu urbanog (supstitutnog) hodočašća u gradu Akre u kojem nije bilo „originalnih** ili lege artis svetih mesta, a stanice na putu poklonika nisu bile vezane za događaje iz jevanđeoske istorije niti za lične martirije pojedinačnih sve­ titelja. O širokoj distribucijih ovih predmeta proizvedenih u radionicama u Akre svedoče primerci ampula pronađenih širom mediteranskog sveta, u Korintu, na primer, ali i na severu, u Nemačkoj. Kad je u pitanju ne-latinsko stanovništvo Akre, tokom či­ tavog perioda pod krstašima nije bilo trajno naseljenog mu­

112

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima slimanskog stanovništva koje je još 1104. godine isterano iz grada i masakrirano od Balduina I. Tokom godina bilo je, međutim, trgovaca, poput jednog koji je 1184. godine iznaj­ mio radnju u gradu gde je trgovao lanom i tu boravio tri godine. Mali prostor bio je izdovjen za molitvu muslima­ na u okviru katedralne crkve Časnog krsta i bio je dovoljan za potrebe manjeg broja trgovaca iz Damaska ili Kaira ili pak seoskog stanovništva koje je u grad dolazilo da prodaje poljoprivredne proizvode. Za razliku od muslimana, čini se da je jevrejska i istočnohrišćanska populacija ostala u gradu nakon krstaškog osvajanja 1104. godine. Istočnohriščanske verske zajednice, često u latinskim izvorima označene ko­ lektivnim imenom „Sirijci", bile su podeljene na više denominacijskih zajednica: pravoslavni Grci ili melkiti, jakobiti, nestorijanci, Gruzini i Jermeni, svaka sa pripadajućom, posebnom crkvenom organizacijom. U istočnohrišćanskoj zajednici bilo je i visoko obrazovanih Arapa uključenih u fiskalne i poslove državne administracije koji su, na izvestan način, održavali administrativni sistem koji je bio ustanov­ ljen još pod Fatimidima. Broj istočnohrišćanskih bogomolja bio je daleko iza broja katoličkih, ali je veoma indikativna činjenica što izvori XIII veka svedoče o njihovoj lociranosti u Montmusardu, predgrađu koje se razvija nakon 1191, što govori o rastućem broju članova ove zajednice i izlasku iz starih okvira starog grada Akre. Osim ekonomskih, razlozi njihovom sve brojnijem prisustvu mogu se naći i u mon­ golskim osvajanjima iz sredine XIII veka kad je veliki broj potražio utočište u krstaškoj državi. Pravoslavna zajednica bila je najveća i najuticajnija. Nje­ na pozicija posebno je ojačana dinastičkim brakovima kra­ ljeva Jerusalimskog kraljevstva sa vizantijskim princezama iz roda Komnina i posebnom naklonjenošću politike cara

113

M editeran i drugi svetovi

Manojla I Komnina prema ovoj krstaškoj državi. Careva bratanica, Teodora, udala se 1158. godine za kralja Balduina III, sina i naslednika kraljice Melisende. Nakon smrti muža 1163, boravila je u Akre gde je imala dvor sve dok nije pobegla sa Andronikom Komninom 1168. I drugi sin kraljice Melisende bio je oženjen vizantijskom princezom. Kralj Amalrik oženio se 1167. Marijom Komnenom, unu­ kom cara Manojla I Komnina. Prisustvo romejskih prince­ za i njihovih carigradskih svita na krstaškom dvoru bilo je odraz bliskih političkih veza dinastije Komnina, posebno samog cara Manojla I, a štitilo je i promovisalo interese pra­ voslavne zajednice u Jerusalimskom kraljevstvu, posebno status pravoslavne crkve i sveštenstva u svetom gradu i čita­ voj Svetoj zemlji. Iako u manjom meri nego sa Zapada, u Svetu zemlju je na poklonjenje svetim mestima stizao u vreme krstaške vla­ sti veliki broj hodočasnika sa Istoka. Uz to, mora se uzeti u obzir i često zanemarivana činjenica da je Akre bila glavna tranzitna stanica u tgovinskoj mreži pomorskih puteva koji su povezivali Carigrad i druge vizantijske gradove sa Egip­ tom. Najkasnije do 1166. pravoslavno grčko sveštenstvo ponovo je služilo u crkvi Hristovog groba. Car Manojlo I Komnin je 1168. stupio u savez sa kraljem Amalrikom pro­ tiv Egipta, a u tom periodu prilagao je i obnavljao svetinje u Svetoj zemlji. Godine 1169. pod njegovim ktitorstvom obnovljena je crkva Rođenja u Vitlejemu. Izvesno je, iako nema materijalnih svedočanstava niti pisanih izvora, da su car i/ili njegove rođake udate za franačke kraljeve mogli da­ vati priloge i biti ktitori pravoslavnih crkava i manastira u Akre, opremljenih bogoslužbenim predmetima, ikonama i iluminiranim knjigama, prvenstveno onih koji su bili namenjeni prijemu i smeštaju hodočasnika iz Vizantije i pra­

114

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima voslavnog sveta. Jovan Foka bio je 1177. godine na hodoča­ šću u Svetoj zemlji i tom prilikom je ostavio svedočanstvo 0 onima koji su mu prethodili kao i onima koji će ga na tom putu slediti. Teodor Valsamon, carigradski nomofilaks, a potom patrijrh Grčke pravoslavne patrijaršije u Antiohiji, u svojim spisima pominje hodočašće u Jerusalim kao jedan od zaveta, ispunjenih i neispunjenih, što jasno ukazuje na pokloničku praksu među istočnim hrišćanima. Prisustvo romejskog ktitorstva i pokloništva moralo je imati izuzetno značajnog udela u formiranju ukupne slike vizuelne kulture u Svetoj zemlji u vreme krstaške vlasti. Saladinovo osvajanje Jerusalima 1187. samo je osnažilo pozicije istočnohrišćanskih zajednica spram katoličke. Čak 1 nakon povratka franačke vlasti nad svetim gradom u pe­ riodu između 1229. i 1244. pravoslavno sveštenstvo nije iz­ gubilo pozicije koje je krajem XII veka steklo. Većina crkava je bila pod zajedničkom jurisdikcijom Grčke pravoslavne i Latinske katoličke patrijaršije, a grčki patrijarh Atanasije II (1231-1244) uživao je punu samostalnost i nije bio potčinjen u bilo kom smislu katoličkoj crkvi u Jerusalimu. U tim okolnostima poseban značaj za razmatranje prisustva pra­ voslavnog sveštenstva, monaha i poklonika u Svetoj zemlji, njihovog ktitorstva i pripadajuće vizuelne kulture, kao i vi­ zuelne kulture Svete zemlje uopšte u doba krstaških ratova, ima udeo srpskih vladara i crkvenih poglavara u prilaganju svetim mestima i obnavljanju i podizanju manastira i crkava u Jerusalimu, kao i na drugim tačkama sakralne ili hodoča­ sničke topografije Svete zemlje, uključujući i Akre. Već je Stefan Nemanja darivao crkvu Hristovog groba, a njegov sin, prvi srpski arhiepiskop Sava je, tokom dva putovanja koja je preduzeo u Svetu zemlju, godine 1229. i 1234-35, osnovao i obnovio čitav niz crkava i manastira i trajno ute­ meljio srpsko prisustvo u Svetoj zemlji.

115

M editeran i drugi svetovi

O tome svedoče pisani izvori, žitija svetog Save iz pera Domentijana i Teodosija, kao i elementi vizuelne kulture. Već je prilikom prve posete Svetoj zemlji, u proleće 1229, Sava srpski obišao i darivao svetinje u Jerusalimu, Vitlejemu i Judejskoj pustinji, manastire Svetog Nikona i Svetog Teodosija, kao i lavru Svetog Jeftimija. Poklonio se grobu svog patrona i uzora u monaštvu, svetog Save Osvećenog, i postao jedan od bratstvenika ove ugledne pravoslavne monaške zajednice. U jerusalimskom manastiru Časnog krsta podigao je palate i postao njegov drugi ktitor. Na Sionu je, uz blagoslov igumana Velike Lavre svetog Save Osvećenog i jerusalimskog patrijarha Atanasija II kupio i vratio u posed lavre Svetog Save Osvećenog zemlju u blizini kuće svetog Jovana Bogoslova na kojoj je podigao manastir sa crkvom posvećenom ovom apostolu. U gradu Akre, gde je i pristao pošto se na plovidbu otisnuo iz Budve, kupio je crkvu Sve­ tog Đorđa i vratio je prvobitnom vlasniku, lavri Svetog Save Osvećenog. Strateški značaj ovog manastira u gradu Akre bio je uzrok rata između Đenove i Venecije, a potom i Pize na strani Venecijanaca, koji se vodio u periodu između 1256. i 1258. godine. Jedina srpska zadužbina koja i danas stoji u Jerusalimu je manastir Svetih arhanđela koji je osnovao kralj Milutin 1313/1315, a koji je tokom čitavog srednjeg veka bio centar ne samo srpske, već i slovenske pismenosti u Svetoj zemlji. Kao rečiti svedok toga ali, što je veoma značajno, i komplek­ sne prirode vizuelne kulture Svete zemlje u doba krstaške vlasti, ostaje zbirka rukopisa srpske redakcije staroslovenskog jezika koja se danas čuva u biblioteci Grčke pravo­ slavne patrijaršije u Jerusalimu, rukopisa koji su prvobitno pripadali manastiru Svetog krsta i lavri Svetog Save Osveće­ nog. Među njima se iluminacijama koje svedoče o modeli-

116

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima ma preuzetim iz vizantijskih, svetogorskih skriptorijuma ali i grčkih skriptorijuma sa juga Italije, izdvaja srpsko izborno jevanđelje pod signaturom Slavonika no. 19 iz XIII veka koje je moglo stići sa nekim od poklonika ali i biti proizvedeno u nekom od skriptorijuma koji su u to vreme u Jerusalimu i na Sinaju, u Raiti, proizvodili i iluminirali knjige na staroslovenskom.

Odabrana bibliografija: H. Buchtal, Miniature Painting in the Latin Kingdom of Jérusa­ lem, Oxford University Press 1957.

Diplomaties in the Eastern Mediterranean 1000-1500. Aspects of Cross-Cultural Communication, ed. by A. D. Beihammer, M. G. Parani and C. D. Schabel, Brill 2008. J. Ердељан, O српском јеванђелистару No. 19 из библиотеке Грчке православне патријаршије y Јерусалиму, Саопштења XXVII-XXVIII (1995/96), 41-52. Ead., Strategies of Constructing Jérusalem in Médiéval Serbia, in: Visual Constructs of Jérusalem, ed. by B. Kühnel, Galit Noga-Banai and H. Vorholt, Brepols 2014, 231-240. J. Folda, The Art o f the Crusaders in the Holy Land, 1098-1187, Cambridge 1995. Id., Crusader Art in the Holy Land, From the Third Crusade to the Fall o f Acre, 1187-1291, Cambridge University Press 2005. Id., Melisende of Jérusalem: Queen and Patron of Art and Ar­ chitecture in the Crusader Kingdom, in: Reassessing the Rô­ les o f Women as Makers o f Médiéval A rt and Architecture, ed. by T. Martin, Brill 2012, 429-477.

France and the Holy Land, Frankish Culture at the End of the Crusades, ed. by D. H. Weiss and L. Mahoney, The Johns Hopkins University Press 2004.

117

M editeran i drugi svetovi B. Z. Kedar, The Franks in the Levant, llth to 14th Centuries, Aldershot, 1993. D. Jacoby, Society, Culture and the Arts in Crusader Acre, in:

France and the Holy Land. Frankish Culture at the End o f the Crusades, ed. by D. H. Weiss and L. Mahoney, Johns Hop­ kins University Press 2004. Id., Travellers, Merchants and Settlers in the Eastern Mediterranean, llth-14th Centuries, Ashgate 2014. N. Kenaan Kedar, Armenian Architecture in Twelfth-Century Crusader Jérusalem, Assaph Studies in Art History 3 (1998), 77-91. B. Kühnel, Crusader Art ofthe Twelfth Century, Berlin 1994. B. Kühnel, From the Earthly to the Heavenly Jérusalem, Re­

présentations o f the Floly City in Christian Art of the First Millennium, Rom-Freiburg-Wien 1987. Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204, D. Jacoby et al. eds., London 1989. John Lowden, The Royal/Imperial Book and the Image or SelfImage of the Médiéval Ruler, in: Kings and Kingship in Mé­ diéval Europe, ed. by A.J. Duggan, London, 1993, 226-229. M. Марковић, Прво путовање светог Саве y Палестину u његов значај за српску средњовековну уметност, Београд 2009. Б. Миљковић, Житија светог Саве као извори за историју средњовековнеуметности, Београд 2008. J. Prawer, The Latin kingdom of Jérusalem: European colonialism in the Middle Ages, London 1972. D. Pringle, The Churches ofthe Crusader Kingdom of Jérusalem, A Corpus, Volume III, The City of Jérusalem, Cambridge Uni­ versity Press 2007.

The Real and the Ideal Jérusalem in Jewish, Christian and Islamic Art, ed. by B. Kühnel, Jérusalem 1998. S. Runciman, A History of the Crusades, Vol. 1-3, Cambridge University Press 1951-1954. J. Stojanov, Skrivena tradicija u Evropi, Tajna istorija srednjovekovne hrišćanske jeresi, Градац 2003.

118

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima Yuri Stoyanov, Defenders and Enemies of the True Cross: The Sa-

sanian Conquest of Jérusalem in 614 and Byzantine Ideology of Anti-Persian Warfare, Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2011 [= Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 819, Verôffentlichungen zur Iranistik, 61]. Visual Constructs o f Jérusalem, ed. by B. Kühnel, Galit NogaBanai and H. Vorholt, Brepols 2014. D. Winfield, Sir Steven was right, in: Byzantine Style, Religion and Civilization: In Honour ofSir Steven Runciman, ed. by E. Jeffreys, Cambridge University Press 2006, 159-174.

119

M editeran i drugi svetovi

Slika 1

Slika 2

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

mm 7тн п тн

1

La te r

Slika 4

Slika 5

121

M editeran i drugi svetovi

Slika 6

Slika 7

Slika 8

Sveta zemlja i istočni Mediteran pod krstašima

Slika 9

Slika 10

123

Poglavlje V Balkan ili umesto zaključka Period između XI i XIII veka na Balkanu mogao bi se, po dinam ičnosti i dalekosežnim efektima po potonju istoriju ne samo ovog, već i šireg evro-m editeranskog prostora meriti se dram atičnim događajima koji su se na istom prostoru zbivali u periodu između IV i VII veka. Vreme koje počinje hilijastičkim očekivanjima vezanim za 1000. godinu i pro­ teže se preko prelom ne 1204. do obnove romejske države i prestonice 1261, ispunjeno je događajima koji su oblikovali istoriju i prirodu kako najvažnije države na ovoj teritoriji, univerzalnog Romejskog hrišćanskog carstva, te Epirske despotovine, tako i slovenskih država koje se pomaljaju na istorijskoj sceni i zauzimaju svoje mesto spram Carstva kao i u hrišćanskoj porodici naroda - srpskih država Duklje, Zete i Raške i Drugog bugarskog carstva. Razmatranja vizuelne kulture koja nastaje na Balkanu nastaje od XI do XIII veka u okvirima vizantijske, bugarske i srpskih država m ahom su opredeljena u tom dom enu još uvek dom inantnim m etodo­

125

M editeran i drugi svetovi loškim okvirima stilske i ikonografske analize; nastojanjem da se za određena delà nađe atribucija m eđu radionicam a tzv. centra ili provincija, ili težnjom da se ona vide kao proi­ zvod elite “nacionalnih” država, a u ključu nacionalnih istoriografija. Od tri evropska poluostrva koja duboko ulaze u M edi­ teran i čine aksise mediteranskog sveta, čini se da je Bal­ kansko i vizuelna kultura koja nastaje na njegovoj teritori­ ji ponajm anje razm atrano sa stajne tačke kros-kulturalne interakcije. Nastojanje da se vizuelna kultura balkanskog prostora tj. prostora jugoistočne Evrope sagleda kako u ši­ rim kulturnim i geografskim okvirima mediteranskog sve­ ta kome ona i položajem i suštinski pripada u nedovoljnoj m eri je prisutno u istoriografiji. Ovakvo medotološko sta­ novište moralo bi biti utemeljeno na m ultidisciplinarom istraživanju kros-kulturalne ili transkulturalne interakcije. Ono podrazum eva pristup koji polazi od činjenice da je kre­ tanje ideja, ljudi i predm eta u širim okvirima bilo uslovljeno dinam ikom diplomatije, trgovine, političkim težnjama elite u državi i crkvi, dok je neposredno lokalno okruženje bilo to koje je određivalo način na koji bi ono bivalo inkorpori­ rano u vizuelnu kulturu m atičnih zajednica. Uz sve što ih je posredno pokretalo i davalo im značenje, m oć i uticaj, slike i predm eti vizuelne kulture bili su ispunjeni i sopstvenom moći, sposobnošću da menjaju kulture. I istorija um etnosti i antropologija ukazuju sve više na društvenu ulogu pred­ meta kao aktivnih činilaca zajednica, gotovo tvari ispunjene određenom senzibilnošću. Srednjovekovni svet je ispunjen predm etim a, od ikona i relikvijara do arhitektonskih zdanja, koji ne samo što nose religijski značaj već su i tačka projavljivanja božanskog, tačka dodira sa evharistijskom i eshatološkom realnošću što ih čini i nosiocima, posrednicim a i sudeonicima političke moći.

126

Balkan ili umesto zaključka Kulturna i vizuelna dimenzija aproprijacije i recepcije, interpretacije određenih nosećih kulturnih modela u datom lokalnom okruženju, ne može biti razm atrana odvojeno od sfere religijskog. Stoga je izuzetno važan aspekt razm atra­ nja vizuelne kulture jedne sredine ili regije pitanje kulturne dinamike religije i vizuelne kulture. Važan aspekt u razm a­ tranju kulturne dinam ike religije i vizuelne kulture jeste p i­ tanje u kojoj meri, kojim putevima, i na koji način se uvo­ đenje i prihvatanje predm eta, slika, ikonografskih formula, materijala, graditeljskih formi i rešenja određenih vodećih kulturnih m odela odražavalo na vizuelnu kulturu “lokalne” sredine. Da li se, budući da u potpunosti prihvata i na istim principim a sa razum evanjem i daljim razvijanjem istih ide­ ja gradi svoju vizuelnu kulturu, ta “lokalna” sredina može i dalje posm atrati kao “lokalna”, regionalna u limitirajućem smislu koji implicira provincijsku prirodu njene vizuelne kulture? Odgovor je svakako odrečan. Ovo pitanje, kao i m noga druga vezana za vizuelnu kultu­ ru shvaćenu kao nastajanje i funkcionisanje predm eta i slika u društvenim relacijama, zapravo je pitanje funkcije vizuelnog u određenom kulturnom modelu. Kulturni modeli nude okvir za razumevanje, tumačenje značaja i značenja, definisan okvir komunikacije m eđu subjektim a o njihovom pojedinačnom identitetu a m eđu stvaraocima o matrijalnosti, materijalnoj datosti predm eta koji nastaju u njiho­ vim okvirima. Narativi čine crvenu nit i ključni su element kulturnih modela, procesa kulturne integracije, dok u isto vreme postoje i funkcionišu kao tačke simboličkog sučelja­ vanja, sukobljavanja. Oni stoga omogućavaju i promišljanje o tome kako se granice, otvorene spram zatvorenih, prevazilaze. Upravo te granice, ali i njihovo prevazilaženje, spa­ janje i istovremeno trajanje više različitih narativa i kultur­

127

M editeran i drugi svetovi nih modela, defmišu kulturnu dinamiku religije i vizuelne kulture na prostoru Balkana i jugoistočne Evrope u zrelom srednjem veku. Prim era takve interakcije koja se očitava u prim erim a vizuelne kulture od Carigrada preko Soluna do Beograda i opet na jug ka Stonu, Kotoru, Prevlaci, Budvi, Ratcu, Baru, Skadarskom jezeru, Epiru, sve do Atine, ima bezbroj. Osim vizantijske stricto sensu, čiji je diskurs (državni, crkveni, religiozni, kulturni, vizuelni) nesumljivo dom inantan na ovom području u pom enuto vreme, i koja je već po sebi su­ štinski deo mediteranskog sveta, vezana za sve tokove koji ga oblikuju i koje ona oblikuje, vizuelna kultura koja u inte­ rakciji sa njom, ali onom na mediteranskim tačkama ukrštanja poput južne Italije i istočnog Sredozemlja, Svete zemlje posebno, nastaje u okvirima srpskih država Duklje, Zete i Raške, otvara m nogobrojna pitanja i nudi mnoge izvanred­ no značajne primere. Takve veze nisu niti sporadične, a još manje slučajne. One traju vekovima unazad i datiraju iz vremena arhajske, klasič­ ne i pozne antike. To je naročito jasno na prim eru pom or­ skih zemalja i država Duklje i Zete pod Vojislavljevićima, a potom i Raške pod Nemnjićima, per se i kao baštinika i teritorijalnog posednika ovih oblasti. Razumljivo je, u okvi­ rim a onovremenih političkih odnosa, kako na M editeranu tako i na Balkanu, da je pitanje legitimiteta vlasti knezova i kraljeva Zete i Raške, od Vojislavljevića do Nemanjića, bilo najneposrednije povezano i rešavano na relaciji između Rima i Carigrada tj. Nikeje nakon 1204. godine, kao jednog od novih Carigrada. Istim relacijama bila je determ inisana i religiozna dinamika. Uz to, važan element ukupne slike reli­ giozne dinamike kako na Balkanu, na prostoru jugoistočne Evrope tako i na širem m editeranskom području predstav­

128

Balkan ili umesto zaključka ljala je pojava i stalno prisustvo dualističkih, antiklerikalnih jeresi izraženih kroz delovanje bogumila ili katara. U svakom slučaju, vizuelna kultura Balkana koja nastaje to ­ kom zrelog srednjeg veka, od XI do XIII, kako na teritoriji Vizantijskog carstva tako i srpskih zemalja u prim orju i na centralnom Balkanu, determ inisana je izrazitim religioznim polilogom i m ultikonfesionalnošću. Kao činioce takve slo­ žene slike m oram o uzeti u razm atranje prisustvo, pre svega u romejskoj prestonici, mletačkih, đenovljanskih, ali i arap­ skih i turskih trgovaca, od kojih ovih sa zapada tu imaju i svoje trajne kolonije, zatim period neposredne latinske vla­ sti u prestonici na Bosforu, te m ultikonfesionalnost i multilingvalnost manjih sredina, poput Kotora ili drugih gradova na Jadranu. Dinamika unutar pravoslavne crkve takođe je činilac koji je učestvovao u form iranju i funkcionisanju vizuelne kulture na Balkanu od XI do XIII veka, u razdoblju kad se iz jurisdikcije Ohridske arhiepiskopije izdvaja i kao autokefalna ustanovljava Srpska pravoslavna crkva čime se m eđu zvanične jezike, uz grčki i latinski, ubraja i staroslovenski jezik i pismo. Posebno je rečita i značajna politika ktitorstva, ne samo kod vizantijskih vasilevsa, naročito onih iz roda Komnina u čije vreme to predstavlja jedan od oslonaca ukupne državne politike, a što je u samoj prestonici i na Balkanu iznedrilo takve zadužbine kao što je m anastir Hrista Pantokratora u Carigradu (si. 1), crkva Bogorodice Kosmosotire u Firi i crkva Svetog Pantelejmona u Nerezima (si. 2), da pomenem o samo neka od vrhunskih ostvarenja vizuelne kulture srednjevizantijskog perioda na balkanskim prostorim a, već i kod njihovih saveznika i suparnika, srpskih knezova i kra­ ljeva iz roda Vojislavljevića i Nemanjića koji prihvataju i do­ bro razum eju kako funkcionišu romejski obrasci ktitorske delatnosti.

129

M editeran i drugi svetovi Od Stefana Nemanje spski vladari svoje mesto u porodi­ ci naroda ali i na diplomatskoj, političkoj sceni balkanskog, mediteranskog i ukupnog prostora hrišćanske ikumene pa­ žljivo grade oslanjajući se, kao na veoma važan stožer, na darivanje velikih hrišćanskih svetinja preko mora: Barija, Rima, Jerusalima, Vitlejema. Drugi, podjednako važan deo tog diptiha, kao u ogledalu, čini njihova politika ktitorstva u srpskim zemljama na Balkanu i Jadranu, u Zeti i Raškoj. Tačka konvergencije, nimalo slučajno prim er koji u sebi vezuje i sadrži reference, idejne koliko i vizuelne, na ključ­ ne tačke izm eđu kojih se konstruiše mreža konektivnosti i identiteta nemanjićke države, jeste Bogorodičina crkva m a­ nastira Studenice (si. 3). Ikona prave vere i Savin prvi Novi Jerusalim u otačastvu, sazdana je od vizuelnih elemenata koji ukazuju na aproprijaciju i utemeljenost Nemanjića u vodećim kulturnim obrascima na prostoru između Jadrana i Carigrada. Njena vizuelna i jezička multilingvalnost čini je stoga univerzalnim signumom svog vremena na ovom ši­ rokom prosotoru. Ona postoji u materijalu, slici i formama koje funkcionišu i svoju poruku saopštavaju u okivirima kulturnog modela kako pravoslavnog tako i katoličkog sveta mediteranskog i balkanskog područja s kraja XII i početka XIII veka. Njena m ultilingvalnost nije samo alegorijska, ona je i je­ zička, stricto sensu. Uz staroslovenske natpise srpske redak­ cije, koji se ovde javljaju kao izraz težnji ka autokefalnosti koje će sveti Sava desetak godina nakon oslikavanja crkve ostvariti, na okvirima, zabatima proskinitara na istočnom paru stubaca pojavljuje se još jedno pismo: arapsko, kroz natpis na kufskom pismu, svakako u funkciji bordure ali ni­ kako ne i pukog ornam enta. I ova činjenica stavlja Balkan i Nemanjićke zemlje na m apu umreženosti i povezanosti

130

Balkan ili umesto zaključka kojom se kreću predlošci inspirisani islamskom vizuelnom kulturom u vizantijskom i širem m editeranskom svetu. M ukarnas i kufika tako, između ostalog postaju zajednič­ ki imenitelj Kapele Palatine, Studenice i carigradske palate Manojla Komnina i očigledno važan element vladarske (re) prezentacije. Putevi cirkulisanja predložaka su pre svega putevi trgo­ vine i hodočašća. Sveti Sava je iz Budve plovio za Akre. Na svojim putovanjima po Istoku boravio je i u Egiptu i propovedao pred sultanom A1 Kamilom u Kairu. Samo deceniju pre njega, a funkcionišući u okvirima istog kulturnog m o­ dela, pred ovim sultanom je u Damijeti 1219. godine propovedao sveti Franja Asiški. Njihov susret odigrao se tokom Petog krstaškog rata. Moguće je da su čak tri nedelje, koli­ ko je trajao boravak asiškog m onaha na sultanovom dvoru, nakon čega ga je vladar lično otpratio do krstaškog logora, vodili rasprave o veri. Sam sveti Franja svedoči o dubokom utisku koji su ovaj susret i razgovori sa sultanom ostavili na njega u verskom smislu, što je shvatio u poznim godinama života. Moglo bi se reći da su i Franja i sultan al Kamil doživeli taj susret kao preobraćenje i spoznaju novog horizonta zajedničke vizije univerzalnog m ira i m ogućnosti pomirenja do koga u političkom životu njihove, a ni potonjih genera­ cija nije došlo. Putovanja, hodočašća i boravci svetog Save srpskog u Sve­ toj zemlji i na području istočnog M editerana (1229. i 1234. godine) bili su početna tačka u istoriji prisustva srpskih ali i drugih pravolaslavnih slovenskih hodočasnika sa Balkana na istočnom M editeranu i njegovim svetim mestima. Oni su, takođe, i što je podjednako važno ustanovili izuzetno značajnu praksu ktitorstva srpskih vladara koji ne samo što su darovali najveće hrišćanske svetinje već time i učestvo-

131

Mediteran i dragi svetovi vali kako u formiranju vizuelnog identiteta tih svetih mesta tako i u trasiranju jednog od važnih puteva prenošenja obrazaca i predmeta vizuelne kulture istočnog Mediterana na prostore pod njihovom vlašću na Balkanu. Predmeti vizuelne kulture kretali su se zajedno sa ljudima, u oba pravca, razume se. Jedan takav primer je i staroslovenski iluminirani palimpsestni jevanđelistar srpske redakcije iz XIII veka, danas u biblioteci Grčke pravoslavne patrijaršije u Jerasa- limu (1AABHNIKA 19) koji je do manastira Svetog krsta u Jerasalimu u kojem je od vremena svetog Save srpskog tokom srednjeg veka bilo i srpskih monaha došao, po sve­ mu sudeći, iz nekog svetogorskog skriptorijuma, moguće i iz Hilandara (si. 4). Prostorna, duhovna, politička, trgovinska i lična umreže- nost ključnih aktera koji svojim delanjem formiraju kultura, pa tako i vizuelnu kultura Balkana u zrelom srednjem veku, ovde tek naznačena kroz posebno značajne primera, duboko je isprepletana i povezana sa mrežama mediteranske konektivnosti pa tako buduća istraživanja vizuelne kulture balkanskog i mediteranskog prostora moraju biti utemeljena na širokom sagledavanju impakta kontakta Mediterana i dragih svetova.

Odabrana bibliografija:

M. Angold, Church and society under the Comneniy Cambridge University Press 1995. J. Ердељан, O српском јеванђелистару No. 19 из библиотеке Грчке православне патријаршије y Јерусалиму, Саопштења 27-28 (1995-96), 41—52.

132

Balkan ili umesto zaključka J. Erdeljan, Studenica. An identity in marble, Зограф 35 (2010), 93-100. Ead., Studenica. Ali Things Constantinopolitan, in: Symmeikta. Collection of Papers in Honour of the 40lh Anniversary of the Institute for Art History, Faculty of Philosophy, University o f Belgrade, ed. by I. Stevović, ass. ed. J. Erdeljan, Belgrade

2012, 93-101. Ead., Изабрана места. Конструисање Нових Јерусалима код православних Словена, Београд 2013. Ead., Visual Culture of the Médiéval Balkans, in: Visual Culture o f the Balkans, State of Research and Further Directions, ed. by N. Makuljevié, Belgrade 2014, 15-16. Ead., Strategies of Constructing Jérusalem in Médiéval Serbia, in: Visual Constructs o f Jérusalem, ed. by Bianca Kühnel, Galit Noga-Banai, and Hanna Vorholt, Brepols 2014, 231-240. The Fourth Crusade: Event, Aftermath, and Perceptions, Papers from the sixth conférence of the Society for the Study of the Crusades and the Latin East, Istanbul - Turkey, 25-29 August 2004, ed. by T. Madden, Ashgate 2008. A. Gell, Art and Agency: An Anthropoplogical Iheory, Oxford

University Press 1998. B. J. Ејурић, Византијске фрескеу Југославији, Београд 1974. T). Јанковић, Српско поморје od 7. do 10. столећа, Београд 2007. A. Kazhdan, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Century, University of California Press 1985. B. Kopah, Између Византије u запаОа, Ооабране cmyduje о архитектури, Београд 1987. P. Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180, Cambridge 1993. П. Магдалино, Сребњовековни ЦариграО, Београд 2001. M. Марковић, Прво путовање светог Caee y Палестину u његов значај за српску среОњовековну уметност, Београд 2009. N. Patterson Ševčenko, Revisiting the frescoes of the Church of the Kosmosoteira at Pherrai (1152), in: Symmeikta. Collecti-

133

M editeran i drugi svetovi on ofPapers in Honour of the 40,h Anniversary o f the Institute for Art History, Faculty of Philosophy, University of Belgrade,

ed. by I. Stevović, ass. ed. ). Erdeljan, Belgrade 2012, 85-91. B. Pentcheva, Icons and Power: The Mother of God in Byzantium, The Pennsylvania State Universty Press 2006. Ead., The Sensual Icon: Space, Ritual and the Senses in Byzantium, The Pennsylvania State University Press 2009. P. Rout, Saint Francis and Islam, Al Masaq: Journal of the Médi­ éval Mediterannean 23:3 (2011), 205-215. Serbia and Byzantium. Proceedings of the International Confé­ rence Held on 15 December 2008 at the University of Cologne,

M. Angar, C. Sode eds., Studien und Texte zur Byzantinistik 8, Herausgegeben von Claudia Sode, Peter Lang GmbH Internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2013. Ida Sinkević, The Church of St. Panteleimon at Nerezi. Archi­ tecture, Programme, Patronage, Wiesbaden 2000. B. Станковић, Комнини y Цариграду (1057-1185). Еволуција jedne владарске породице, Београд 2006. P. Stephenson, Byzantiums Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans, 900-1204, Cambridge 2000. I. Stevović, Byzantium, Byzantine Italy and Cities on the Eastern Coast of the Adriatic: The Case of Kotor and Dubrov­ nik, Зборник радова византолошког института XXXIX (2001/2002), 165-182. Id., Historical and Artistic Time in the Architecture of Médié­ val Serbia: 12th Century, Transactions ofthe State Hermitage Muséum LIH (2010), 146-161. Id., Prevališ. Obrazovanje kulturnog prostora kasnoantičke pro­ vincije, Podgorica 2014.

134

Balkan ili umesto zaključka

Slika 1

Slika 2

135

M editeran i drugi svetovi

Slika 3 V 'л

IfUII A i y

-i м i

ii

,• w

t

.

л V A i r M , r i, в 1 | - Л # с Л » » O i p . AI Г >1 М - Г - Л ( Д /■ « a « a t # f/t л i t < a tf i ’ 1 1 p

Гл(

#» f

lt< iM

L * M - r • Л f i r - г - л у f f f f l l l f 1 Г А / 1/ / Л Д Ј r t / i i * f i f r< i f

i f t / r л iç t ttsi ta 1 1 f t

I l frfrviflt H ) v / l I M M I , Д ,, I O I « г / м н ' Л | ^ Г . | Л № ( ' Г <1 / » / K l

M * f 1 *■•_* 1 1 0 H A M ( f j M A M r l **" t /* # Г у

ln

t

I Y 1 11АЛА

Л » М А л \€ f T B .IjJ U r

«J Y

a

л u .M t caitt/ t'a d t u

n

u

i

j l f Л 1 ll/n

u (N l>

cicki t T ta p tis t » '" t r * .u / it r i r u ' « / * - « A ' i r t t n v m « Т А Г Д 1 Г А o i r i t u a i€i a M **«*

*

a

** K t u ai t u

uČaifA 1 1

л*АКА «A

, , л * г * и А н м а ^ » . -j- к к д AiflЛ \ t

Slika 4

136

Spisak ilustracija po poglavljima: Klini si. 1 Opat Majol, freska iz kapele u Berze le Vilu, 12. vek si. 2 Crkva San Salvatore u Paviji si. 3 Klini, rekonstrukcija izgleda manastirskog kompleksa si. 4 Klini, kula iznad južnog kraka transepta, jedini deo srednjovekovne crkve koji je preostao nakon razaranja u Francuskoj revoluciji si. 5 Osnova bazilike Klini III i manastirskog kompleksa si. 6 Papa Urban II osveštava osveštava oltar glavne crkve Klini III u prisustvu opata Iga i monaha, Pariz, B.N.F. lat. 17716, fol. 91 si. 7 Manastir Monte Kasino, rekonstrukcija izgleda mana­ stira iz vremena opata Deziderija si. 8 Klini III, figuralni kapitel iz oltarskog prostora si. 9 Manastir San Huan de la Penja

Sicilija si. 1 Katedrala u Ćefalu, pogled sa jugozapada si. 2 Katedrala u Ćefalu, mozaik sa predstavom Hrista u ol­ tarskoj apsidi

137

M editeran i drugi svetovi

si. 3 Katedrala u Monrealu, pogled sa severoistoka si. 4 Katedrala u Monrealu, klaustar si. 5 Palermo, crkve Martorana i San Kataldo si. 6 Palermo, Kapela Palatina, rekonstrukcija i presek si. 7 Palermo, Kapela Palatina, osnova si. 8 Palermo, Kapela Palatina, podužni presek si. 9 Palermo, Kapela Palatina, naos, pogled ka istoku si. 10 Palermo, Kapela Palatina, oltarski prostor si. 11 Palermo, Kapela Palatina, mukarnas ukras tavanice glavnog broda, pogled ka zapadu si. 12 Palermo, Kapela Palatina, detalj oslikane tavanice si. 13 Palermo, Kapela Palatina, pod južnog broda si. 14 Palermo, Kapela Palatina, vladarski tron si. 15 Palermo, Kapela Palatina, portret Rodžera II si. 16 Crkva Santa Maria di Mili u oblasti Val Demone si. 17 Palermo, Martorana, Georgije Antiohijski pred Bogo­ rodicom si. 18 Palermo, Martorana, Hristos kruniše Rodžera II si. 19 Vizantijska slonovača, Hristos kruniše cara Konstantina VII Porfirogenita

Sveta zemlja si. 1 Jerusalim, crkva Svete Ane u banji Vitezda, pogled sa severozapada si. 2 Jerusalim, južni portal crkve Svetog groba si. 3 Jerusalim, Getsimanija, portal Bogorodičine crkve si. 4 Jerusalim, crkva Svetog groba, osnova si. 5 Jerusalim, crkva Svete Ane, osnova i presek si. 6 Jerusalim, Portal jermenske patrijaršijske crkve Svetog Jakova Jerusalim

138

Spisak ilustracija si. 7 Jerusalim, portal sirijske crkve Svetog Marka si. 8 Psaltir kraljice Melisende si. 9 Psaltir kraljice Melisende, prednja korica si. 10 Psaltir kraljice Melisende, Blagovesti

Balkan si. 1 Carigrad, manastir Hrista Pantokratora si. 2 Nerezi, crkva Svetog Pantelejmona, freska Oplakivanja Hristovog si. 3 Studenica, Bogorodičina crkva si. 4 Jerusalim, biblioteka Grčke pravoslavne patrijaršije, srpski iluminirani rukopis SLAVONIKA 19

139