Monetarne Finansije

Dr.sc. Izudin KEŠETOVIĆ

MONETARNE FINANSIJE

2007.

...Supruzi Sabini i kćerkama Azri i Selmi...

2

SADRŽAJ Predgovor................................................................................................ 7 Uvod...................................................................................................... 10 Ukratko o Miltonu Friedmanu ............................................................. 19

PRVI DIO: NOVČANI SISTEM

PRVA GLAVA:

NOVAC I NOVČANI SISTEM 1. RAZVOJ NOVČANOG SISTEMA ............................................. 25 1.1. Istorijski put razvoja novca .................................................. 27 1.2. Novac kao produkt robne proizvodnje i prometa ................ 30 1.3. Funkcije novca...................................................................... 33 1.4. Papirni novac i sistem slobodnog važenja............................ 34 1.5. Moneta, novčanica ili bankota.............................................. 36 1.6. Kreditni novac ...................................................................... 37 1.7. Papirni novac ........................................................................ 38 1.8. Kredit i njegovo ekonomsko – monetarno značenje ............ 39 1.9. Multiplikacija depozita......................................................... 43 2. NOVČANI OPTICAJ I NOVČANA MASA................................ 52 2.1. Novčana masa u užem i đirem smislu .................................. 54 2.2. Promjene novčane mase ....................................................... 57 3. LIKVIDNOST ................................................................................ 61 3.1. Pokazatelji likvidnosti .......................................................... 63 3.2. Brzina opticaja novca ........................................................... 65 3.3. Siva emisija novca................................................................ 66 3.4. Pranje novca ......................................................................... 68

3

DRUGA GLAVA:

TEORIJE INFLACIJE 1. POJAM INFLACIJE...................................................................... 80 2. MODELI INFLACIJE ................................................................... 96 2.1. Inflacija troškova ................................................................. 97 2.2. Psihološko objašnjenje inflacije .......................................... 98 2.3. Model racionalnog očekivanja ............................................ 99 2.3.1. Phillipsova kriva u monetarizmu ............................ 102 2.3.2. Monetaristički model privrede ................................ 108 3. MAKROEKONOMSKA I MONETARNA POLITIKA .......... 111 4. POLITKA DEVIZNOG TEČAJA .............................................. 115 TREĆA GLAVA:

INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEM I INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE 1. INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEMA .............................. 122 1.1. Centralna banka – emisiona banka .......................................... 123 1.2. Poslovne banke........................................................................ 127 1.3. Savremeni trendovi u bankarstvu ............................................ 136 1.4. Finansijsko tržište ................................................................... 139 1.5. Bankarski poslovi i izvještaji................................................... 142 2. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE ............................. 156 2.1. Obavezna rezerva kao instrument monetarne politike ............ 157 2.2. Eskontna stopa kao instrument monetarne politike................. 160 2.3. Politika otvorenog tržišta kao instrument monetarne politike ................................................................... 162 2.4. Selektivna kreditna politika, regulacija kredita centralne banke poslovnim bankama, politika minimalne stope likvidnosti poslovnih banaka .......... 163

4

DRUGI DIO: BANKARSKI SISTEM PRVA GLAVA:

MONETARNI ODBOR I SUPERVIZIJA 1. MONETARNI ODBOR (CURRENCY BOARD)...................... 168 2. SUPERVIZIJA BANAKA............................................................ 173 DRUGA GLAVA:

MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE 1. MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE ............... 215 1.1. Monetarni sistem u uslovima rata ............................................ 219 1.2. Izgradnja novčanog, bankarskog i platnog sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH ..................... 221 1.3.Ustavna rješenja iz Mirovnog sporazuma potpisanog u Daytonu 1995. godine i uspostavljanje institucija monetarne vlasti Bosne i Hercegovine ..................................... 222 2.VALUTNI ODBOR U BOSNI I HERCEGOVINI ....................... 242 3. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE U BOSNI I HERCEGOVINI ............................................................. 246 4. SUPERVIZIJA BANAKA U BOSNI I HERCEGOVINI ........... 256 4.1. Izdavanje dozvola ili licenciranje banke.................................. 256 4.2. Oprezosni principi i zahtjevi u bankarstvu .............................. 260 4.3. Metode stalne supervizije......................................................... 267 4.4. Ovlaštenje supervizora............................................................. 278 4.5. Međudržavno bankarstvo......................................................... 279 4.6. Zahtjevi za informisanjem ....................................................... 280

5

TREĆA GLAVA:

PLATNI PROMET 1. UNUTRAŠNJI PLATNI PROMET ............................................ 288 1.1.Preduslovi za transformaciju platnog prometa.......................... 289 1.2. Zakonska regulativa i propisi za uvođenje platnog sistema .... 292 1.3. RTGS Bosne i Hercegovine..................................................... 295 1.4. Žiro – kliring Bosne i Hercegovine.......................................... 303 2. MEĐUNARODNI PLATNI PROMET....................................... 310 2.1. Učesnici u međunarodnom platnom prometu .......................... 312 2.2. Vrsta računa i način plaćanja ................................................... 313 LITERATURA .............................................................................. 321

6

Predgovor Kako već dvije decenije izvodim nastavu na nastavnoj disciplini Finansije na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Tuzli opredijelio sam se da studentima i široj čitalačkoj publici pripremim ovu

stručnu

publikaciju. Publikaciju sam naslovio „Monetarne finansije“ sa osnovnom namjerom da u okviru nastavne discipline Finansije prezentiram osnovna teoretska i praktična rješenja koja se odnose na funkcionisanje monetarnog sistema. Istovremeno sam želio da približim teoretska i praktična znanja svima onim koji žele znati više o novcu i institucijama novčanog, bankarskog i monetarnog sistema. Naime,

novac, vatra i

kotač su osnovna civilizacijska saznanja koja su pomogle čovjeku da učine život lakšim i boljim. Bosni i Hercegovini kao suverenoj državi, novac i institucije bankarskog sistema značile su potvrda njene suverenosti i kontinuiteta države. Period od 1992. godine do danas, 2007. godine, je važna faza u izgradnji institucija monetarne vlasti i

države Bosne i Hercegovine.

Kako sam doktorsku disertaciju odbranio 1989. godine iz područja finansija i kako sam od 1990. u struktarama zakonodavne i izvršne vlasti: općina Srebrenik i Tuzla, okrug Tuzla, Tuzlanski kanton, Federacija Bosna i Hercegovina i Republika

Bosna i Hercegovina želio sam

kontinitet bavljenja monetarnom i fiskalnom politikom dopuniti i publikacijama iz ove oblasti.

7

Nadam se da će ovo „štivo“ biti potrebno i nosiocima ekonomske politike na svim razinama vlasti. Upravo poznavanje snage novca i finansijskog tržišta pruža mogućnosti izbora instrumenata ekonomske politike.Tranzicija privrednog sistema u Bosni i Hercegovini dovešće do novog pristupa u poslovanju u kome će finansijske institucije biti glavne institucije preko kojih će se odvijati poslovne transakcije prema novim pravilima i širokim mogućnostima. Poznavanje novčanog i bankarskog sistema kao segmenta monetarne politike daje mogućnosti daljih produbljivanja znanja iz oblasti finansija: javnih i monetarnih. Upravo zato važno da se ova materija nađe u sklopu nastavnih programa (studija ekonomije, prava, kriminalistike,

i drugih visokoškolskih institucija), kako bi studenti

ovladali ovom složenom materijom. Kako je ova publikacija obrađuje

veoma složenu materiju

poželjne su dobronamjerne primjedbe na rukopis kako bi došlo do daljeg oblikovanja istog, te postizanje kvaliteta sadržaja koji će biti prihvatljiv širokoj čitalačkoj publici. S toga se nadam da će ova publikacija poslužiti širem krugu čitalaca, a posebno stručnjacima koji se susreću u svakodnevnoj praksi sa novcem i institucijama bankarskog sistema. Posebnu

zahvalnost

dugujem

kolegi

Alenu

Džafiću,

diplomiranom ekonomisti, koji mi je stalno bio „ pri ruci“ u toku pisanja teksta i pomagao u tehničkoj pripremi publikacije; kao i velikom pregaocu i privredniku Džafić Nazifu, mom prijatelju, koji me stalno 8

ohrabruje i postiče na rad. Isto tako želim zahvaliti svojim saradnicama i koleginicama, višim asistentimasa Ekonomskog fakulteta u Tuzli, mr Seniji Nuhanović i mr Emiri Kozarević sa kojima uspješno sarađujem u izvođenju nastave i čiji rad pratim i pomažem kako bi one nastavile ovaj započeti posao.Svakako trebam spomenuti iskustvo koje sam stekao izvođenjem nastave na Ekonomskom fakulteu u Sarajevu i saradnju sa kolegama sa kojim sam realizirao nastavu iz predmeta Finansija. To je prije svega saradnja sa dr Đonlagić Dženanom, docent , koji je ujedno i recezent ove knjige; kao i mr Adnanom Efendićem, višim asistentom. Veliku zahvalnost dugujem kolegi profesoru dr Vidaković Slobodanu sa kojim sam počeo saradnju na Ekonomskom fakultetu u Brčkom, kao asistent pripravnik, davne 1979. godine i sa kojeg me veže profesionalna saradnja iz oblasti finansija, računovodstva i revizije kao i prijateljski odnosi koje u svakom vremenu njegujemo i razvijamo. Na kraju, zahvaljujem dragom Bogu što mi je dao snagu i um da realizujem njegovu prvu poruku: Uči – Spoznaj. Neka to bude i poruka mojim studentima, kolegama i

svim prijateljima. Snaga je u dobroj

namjeri i moralu. Nadam se da sam i ja na pravom putu na kojem se svaki čovjek nalazi nastojeću u životu činiti dobra djela i da sam dijelom ispunio potrebu i obavezu da drugog podučim i da ga uputim u dobar i koristan posao. Tuzla, avgust 2007. godine

9

Autor

UVOD Zavisno od istorijskog trenutka i prostora u kome je funkcionisao pojam finansije primao je različite sadržaje. Ipak, može se zaključiti da se pojam finansije upotrebljava u užem i širem značenju. U užem značenju, finansije obuhvataju državne, odnosno javne prihode i rashode, budžet i javne krcdite. U širem značenju, pojam finansije obuhvata izučavanje novca, kredita i bankarstva. Finansije koje imaju za predmet ovo drugo, šire značenje običnu se nazivaju monetarno-kreditnim finansijama. U okviru nastavnih disciplina studija ekonomije finansije često se objedinjuju javne i monetamo-kreditne finansije i izučavanju u sklopu nastavne discipline Finansije. Finansije, odnosno njeni pojedini elementi pojavili su se vrlo rano, u istorijskoj prizmi, ali njihova suština i definisanost bila je u direktnoj vezi sa nivoom društveno-ekonomske razvijenosti. Ipak, odlučujući značaj imao je nastanak države. Novac se definiše kao specifična roba, koja se u razvoju robne proizvodnje izdvojila i trajno vrši ulogu opšteg ekvivalenta. Nastanak novca kao sveopšte mjere vrijednosti roba vezan je za potrebe razmjene proizvoda. Novac se javlja već sa prvim začecima robovlasništva 610.000 godina prije naše ere. Potrebu za novcem su izazvale pojave privatnog vlasništva i društvena podjela rada. Kao opšti ekvivalent se u početku javljaju: školjke, stoka, krzno, platno, žito, strijele, suha riba, pirinač, čaj, ali ih ubrzo potiskuju metali, 10

naročito plemeniti. Osobine plemenitih metala, posebno zlata (djeljivost trajnost, lako prenošenje, kovanje, čuvanje) izdvojili su zlato kao najpraktičniju novčanu robu. Ipak, zlato je moglo postati novac samo zato što je i ono roba, tj.proizvod ljudskog rada i predstavlja odredjenu količinu ljudskog rada. Pojam bimetalizam vezan je za period kada su kao sredstvo razmjene služili metali: gvožđe, bakar, nikl, srebro i zlato (zlatni kovani novac - pojam talizam). Iz činjenice da u prometu mogu cirkulirati i sredstva plaćanja čija stvarna vrijednost nije jednaka nominalnoj razvile su se prvo banknote ili novčanice, a zatim i papirni novac. One su se mogle u svakom momentu zamijeniti u zlatni novac odgovarajuće vrijednosti. Ovo svojstvo zamjenljivosti naziva se konvertibilitet. Novčanice su se pojavile iz potrebe prometa, naime trgovci su svoj metalni novac povjeravali bankama a ove su im izdavale potvrde, certifikate koje su na početku glasile na ime. Onog momenta kada je princip zamjenljivosti novčanica za z1ato ukinut (sistem pokrića), tj. kada je njen imalac izgubio pravo da za njih dobije metalni novac one gube dotadašnji karakter surogata novca i postaju novac, tj. papimi novac kao zakonito i definitivno sredstvo plaćnja. Zlatno pokriće je bila ođredena količina zlata koja je služila kao osnova za izdavanje papirnog novca, a nalazila se u trezorima emisionih banaka. Država je odredjivala emisionoj banci odnos zlata koji služi kao pokriće i količine papirnog novca koje stavlja u opticaj. U početku je od banke traženo 100 % pokriće,ali je ubrzo napušten takav zahtjev pa je tražen manji procenat, 40 %, 30 %, pa i manje. Ovaj sistem (zlatno važenje) je funkcionisao do prvog svjetskog rata.

11

Na temelju papirnih novčanica razvio se žiralni, knjižni ili skripturalni novac koji predstavlja sva novčana potraživanja kod banaka. Vlasnik žiro-računa daje banci nalog za prenos (ili ček) i banka na osnovu toga naloga preknjižava naloženu sumu i prenosi je na drugi račun. Time je izvršio plaćanje. Žiralni novac nastaje polaganjem gotovog novca banci ili odobravanjem kredita. U savremenom svijetu žiralni novac ima vrlo značajnu ulogu i u strukturi novčane mase zauzima dominantnu poziciju. Žiralnim novcem se u svijetu vrši i preko 90 % svih plaćanja. Banke su institucije koje se profesionalno bave uzimanjem i davanjem kredita. Glavni zadatak banke je da slobodni kapital i novčana sredstva prikupi i da prikupljena sredstva pozajmljuje drugima. Razvoj bankarstva povezan je sa nastankom i razvojem novca. Prve banke su nastale još u Babilonu oko 3000.godine prije naše ere. U Grčkoj je bio razvijen mjenjački posao koji su obavljali trapezari, a u Rimu su se zvali argentali, koji su i pozajmljivali novac. U srednjem vijeku, u gradovima sjeverne Italije pojavljuju se bankari, (naziv banko -klupa za kojom se obavljaju ti poslovi) koji mijenjaju novac i primaju ga na čuvanje, kasnije počinju davati i kredite. Prva banka osnovana je u Đenovi 1407.godine (Casa di san Giorgio). Danas najstarija banka je Bank of England, osnovana 1694. godine. Razvoj bankarstva doživljava procvat u velikim gradovima. Rađaju se: Amsterdamska banka (XVII vijek) koja se bavila depozitnim poslovima i trgovinom plemenitim metalima, zatim Hamburška 1619. i Štokholmska banka 1650. godine.

12

Prva emisiona banka je Engleska banka, formirana je 1694. godinc. Bavila se emitovanjem obveznica, primanjem depozita kao i davanjem zajmova na bazi eskontovanih mjenica. U Francuskoj, prvu banku je osnovao Džon Lo 1716. godine ali je ona ubrzo bankrotirala. Prva francuska emisiona banka osnovana je 1800. godine. U SAD razvoj bankarstva je bio pod uticajem evropskih zemalja, i tek 1816. godine osnovana je Narodna banka SAD kao emisiona ustanova. U Rusiji je 1860.godine osnovana Ruska državna banka. U našim krajevima osnovana je prva banka pod nazivom Kranjska štedionica, 1820.godine u Ljubljani, a u Bosni i Herccgovini prva banka je osnovana 1883. godine u Sarajevu. Nauka o finansijama kao samostalna nauka novijeg je datuma; datira s početka XIX vijeka. Naučna misao o finansijskim pojavama javlja se ubrzo nakon pojave privatnog vlasništva. Njemački ekonomista Lorenc fon Štajn (1815 -1890.g.) izučavao je finansijske pojave kao posebnu naučnu disdplinu. Prve ozbiljne studije o finansijskim pojavama nailazimo kod antičkih mislilaca, Ksenofana i Aristotela koji su se bavili problematikom državnih prihoda i njihove upotrebe. Toma Akvinski (1225-1274.g.) pisao je o opravdanosti poreza, pravednosti prilikom oporezivanja, o zajmovima, kamatama i zelenaštvu. Ibn Haldun (1332-1406.g.), arapski filozof, bio je zagovornik trgovine i gradskih zanimanja, a protiv oporezivanja. Po njegovom tumačenju zlato i srebro su predstavljali mjeru bogatstva.

13

Žan Boden (1530.-1596.g), iz Francuske, imao je veliki uticaj na razvoj finansijske misli. Kada se govori o osnovama finansijske nauke neophodno je pomenuti kameraliste, (ekonomski pravac - školu), koja se razvila u Njemačkoj. Kameralne nauke su finansijsku disciplinu tretirale u sklopu političke ekonomije. Slijedeći bitan korak je vezan za pojavu merkantilista. Oni razvijaju tezu da su zlato i srcbro, od kojih se pravi novac, glavni oblik društvenog bogatstva, te da država treba da usmjeri ekonomsku politiku u cilju prikupljanja što većih količina dragocijenih metala. Najznačajniji predstavnik ove škole je Džems Stjuart (17l21780.g.). U svom djelu „Istraživanja o načelima političke ekonomije“ raspravlja o novcu, kamati, bankama, kreditu i porezima. Bio je veliki protivnik državnih dugova. Fiziokratska škola javlja se u Francuskoj, u drugoj polovici XVIII vijeka, kao reakcija na merkantilizam. Zastupaju stanovište o jedninstvenom porezu. Smatrali su da se produkt (proizvod) stvara samo u poljoprivredi, jer jedino ona daje čisti prinos. Predstavnik ove škole Kene (1694-l774), smatrao je da postoji samo jedan porez, porez na zamljište, koga treba da plaćaju vlasnici zemljišta u visini jedne trećine od prinosa. Pretstavnik klasične škole Peti (1623-1687.g) u djelu „Rasprava o porezima i kontribucijama“ pisao je o državnim prihodima i najboljem načinu njihove upotrebe. Bio je pristalica opšte poreske obaveze i zalagao se za proporcijalno oporezivanje. Smit, Rikardo i Mil o djelima o političkoj ekonomiji posvećuju veću pažnju finansijama, a posebno porezima, novcu i bankama. Smit je tvorac poreskih načela i protivnik javnih kredita. Rikardo (1772-1823.g.) je pored poreza obradjivao i 14

teoriju novca. Mil (1806-1883.g.) je razmatrao ulogu motiva i socijalnih obzira. Njemačka istorijska škola sa predstavnicima Štajn, Šefle i Vagner (druga polovina devetnaestog vijeka) je takodje dala doprinos razvoju finansijske naučne misli. Sociološka škola finansijsku nauku posmatra dijelom sociologije i napominje nužnost njenog povezivanja sa svim drugim društvenim naukama. Psihološka i druge subjektivističke škole (Gracijani, Maršal, Saks i drugi) insistiraju na progresivnom oporezivanju s obzirom na teoriju granične korisnosti. Savremeni razvoj finansija počinje sa Kejnzom (1883-1956.g.). Djelom „Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca“ obuhvatio je osnove naukc o finansijama i to finansijsku politiku, odnosno fiskalnu i monetarnu politiku. Monetarni problemi posebno su tretirani u radovima teoretičara Fišera, Fridmana, Patikina. Monetarizam, kao škola makroekonomske misli, javlja se krajem 40-ih i polovinom 50-ih godina zahvaljujući radovima Miltona Friedmana koji je njen najznačajniji predstavnik. Razlikujemo 5 etapa u njegovom razvoju: o I etapa koja se vezuje za 50 – te godine i koju karakteriše nastanak teorije permanentnog dohotka i tražnje za novcem; o II etapa je karakteristična po radovima koji su isticali značaj monetarne politike (tokom 60-ih god);

15

o III etapa nastaje sa uvodjenjem adaptivnih inflatornih očekivanja i prirodne stope nezaposlenosti (od 1967); o IV etapa posle 1973. godine, kada monetarizam postaje dominantna ekonomska teorija; o V etapa koju prati novog monetarizma tj. nove klasične makroekonomije (tokom 70 –ih). Kako je veliki broj ekonomista na sebi svojstven način doprinijeo razvoju ove škole, sve ih možemo svrstati u različite grupe te tako dobijamo sličnu hronološku podjelu monetarizma: o prethodnici monetarizma – tvorci kvantitativne teorije novca (Mercado, Hume, Pigov, Fisher); o predstavnici Čikaške škole (Simons, Viner, Knight i dr.); o predstavnici modernog monetarizma na čelu sa Fridmanom i njegovi sljedbenici Johnson, Meltzer, Bruner i dr.; o predstavnici nove Čikaške škole (Lucas, Stigler, Mundeli, i dr.). Zatim sa stanovištva stabilizacione politike postoji sljedeća klasifikacija monetarističke škole: o Gradualisti koji se zalažu za postepeno otklanjanje inflacije; o Predstavnici atomske škole, koji smatraju da inflaciju treba odmah otkloniti, bez troškova koji će taj process pratiti. Na

osnovu

inflatornih

očekivanja

monetarizam

možemo

podijeliti na: o Monetarizam prve vrste i o Monetarizam druge vrste. 16

Prvi prave razliku izmedju kratkog i dugog roka i zastupaju adaptivna očekivanja; dok drugi, ne uočavaju razliku izmđu|u dugog i kratkog roka i predstavljaju školu racionalnog očekivanja. Kada se mislilo da će kejnzijanizam uzeti primat i da će postati makroekonomska škola, pojavili su se m o n e t a r i s t i, osporili sve stavove kejnzijanaca. Teorijski postulati i ideje monetarizma se mogu definisati na sledeći način: Prvo, polazi se od kvantitativne teorije novca kao stabilne agregatne funkcije tražnje za novcem. Ističu da na tražnju za novcem mogu uticati brojni faktori, a najznačajniji su inflacija i permanentni dohodak.Tražnja za novcem je uvijek stabilna, održiva je čak i uslovima visoke inflacije i hiperinflacije. Drugo,

umjesto koncepta apsolutnog dohodka koji je bio

zastupljen kod kejnzijanaca, uvode koncept permanentnog dohodka. Pokazuje se da se potrošnja ne kreće u zavisnosti od visine tekućeg dohodka, već zavisi od predviđanja o budućem dohodak, dohodci koji se očekuju. Ideja o permanentnom dohotku, stabilna tražnja za novcem, mogućila je monetaristima da tvrde da je privreda stalno u ravnoteži i da se ta ravnoteža obezbjeđuje automatski preko fleksibilnih cijena i slobodnog tržišta. Po njima inflacija koja nastaje kao rezultat pretjerane emisije novca, uvijek je novčani (monetarni) fenomen. Oni razlikuju kratki i dugi rok kao vremenske periode u kojem su u prvom neki inputi fiksni a u drugom se inputi mogu mijenjati odnosno varijabilni su. Tako novac, na kratak rok djeluje na društveni prihod a dugoročno djeluje na 17

nivo cijena. Adaptivna očekivanja ugrađuju u funkciju tražnje za novcem. Takva očekivanja

se formiraju na osnovu prosječnih

vrijednosti, pojave koje se posmatraju u predhodnim periodima. Takodje monetaristi uvode u teoriju pojam prirodne stope nezaposlenosti kao nivo odnosno stopu nezaposlenosti kojoj odgovara konstantna stopa inflacije. Ideja monetarista je da državnu intervenciju treba ograničiti jer ako je ona prevelika može postati uzrok inflacije i može istisnuti privatni sektor sa tržišta. U ekonomskoj politici monetaristi polaze od ideje da je privreda uvijek u ravnoteži tj. da postoji stabilnost privrede zahvaljujući flksibilnim cijenama, slobodnoj tržišnoj igri i liberalističkoj politici. Slobodna ekonomska politika po njima podrazumeva jednu drugačiju ulogu države. Država je ta koja po reguliše i određuje pravila igre. Fiskalna politika, po monetaristima, je neefikasna jer omogućava rast inflacije i budžetskog deficita.

Monetaristi jedino

vjeruju

u

monetarnu politiku. Monetarna politika postaje prioritetnija u odnosu na fiskalnu, a njen glavni instrument postaje upravljanje ponudom novca a ne kamatnom stopom. Otklanjanjem budžetskog deficita ili smanjenjem ponude novca utiče se na stabilizacionu politiku. Cilj monetarista nije

smanjenje socijalnih izdataka već i

smanjenje troškova radne snage.Monetaristi se zalažu za aktivnu ulogu monetarne politike, za slobodnu tržišnu igru i slobodno formiranje cijena, fleksibilni devizni kurs. U slučaju privrede u depresiji, u kojoj dolazi do pada cijena roba, rasta društvenog bogatstva i

rasta agregatne tražnje i

povećanja

18

društvenog proizvoda. Prema tome, monetaristi su dokazali da slobodno tržište automatski obezbedjuje prevazilaženje krize. Najveće neodobravanje monetarističkih ideja i osnovnih načela dolazi od strane kejnzijanaca.One se obično odnose na tražnju za novcem, koncept permanentnog dohodka, teoriju inflacije, adaptivna očekivanja, ekonomsku politiku i slično. Ističe se da permanentni dohodak nije adekvatno definisan i da ga je teško empirijski utvrditi da on nema toliki značaj na tražnju za novcem kao što to tvrde monetaristi.Brojne kritike su upućene na koceptu prirodne stope nezaposlenosti. Tvrdi

se da adaptivna očekivanja treba zamijeniti

racionalnim, da je aktivna politika moguća i u dugom roku. Ukratko o Miltonu Friedmanu Milton Friedman je najznačajniji makroekonomista 20.vijeka i utemeljivač monetarizma. Rodjen je 1912 godine. Bio je profesor Univerziteta u Čikagu i osoba koja je svojim mnogobrojnim radovima omogućila nastanak nove škole i jačanje njene pozicije. Uz

Johna

Mavnarda

Kejnsa,

Friedman

je

nesumnjivo

najznačajniji i najuticajniji makroekonomista 20. vijeka. Tokom 30-ih godina Friedman je magistrirao u Chicagu i bavio se empirijskim istraživanjima u Nacionalnom birou za ekonomska istraživanja (NBER). Na Univerzitet u Chicagu se vratio 1946. i doktorirao sa radom Revenue from Professional Practising. Profesor ekonomije postao je 1948. sa 36 godina i te godine objavio rad A Monetarv and Fiscal Framework for

19

Economic Stabilitv koji predstavlja prvi značajan otklon u odnosu na kejnzijansku ekonomiju. Zalagao se da moć vlade bude ograničena, isticao da prevelika državna intervencija svakako nije produktivna, da je slobodna tržišna konkurencija djelotvornija od državne intervencije, isticao prednosti privatne svojine. U članaku “THE QUANTITU THEORY OF MONEY “ gdje se suprostavlja Kejnsovom konceptu preferencije likvidnosti i sa kojom je svakako usavršio kvantitativnu teoriju novca. U daljim radovima donosi zaključke koji su potpuno suprotni kejnzijanskim stavovima.

Uvodi

koncept permanentnog dohodka, te ističe da je velika kriza iz 1929 – 1933 nastupila kao posljedica vodjenja pogrešne monetarne politike Najznačajniji teorijski napad na Kejnzijanizam i postavljanje teorijskih osnova nove škole uslijedilo je sa člankom The Quantitu Theorv of Money: A. Restatement. U ovom članku osporava se Kejnsov koncept preferencije likvidnosti i uvodi stabilna funkcija tražnje za novcem.. Godine 1957. uslediće rad A Theory of the Consumption Function u kome se uvodi koncept permanentnog dohotka i napušta kejnzijanska funkcija potrošnje. Najznačajnije Friedmanovo djelo pojavilo se 1963. u saradnji sa Annom Schwartz: A Monetary Historv of the United States, 1867-1960. Autori su istakli da: odnos između monetarnih i ekonomskih promena je stabilan, promjene u ponudi novca prethode promjenama u stopi inflacije i društvenom proizvodu, ponuda novca ima egzogeni karakter, a velika depresija iz 1929-1933. je posljedica pogrešne monetarne politike. Knjiga je predstavljala ubjedljiv, empirijski i statistički potkrijepljen odgovor, na zaključke Radcliff-ovog komiteta iz 20

1959. formiranog u Velikoj Britaniji koji je zaključio u duhu Kejnzijanizma da novac nema značajnu ulogu za ekonomsku politiku i da je brzina opticaja novca nestabilna tokom vremena. Tokom 60-ih godina Friedman je sa svojim saradnikom Mieselmanom dokazao da je monetaristički model privrede bio bolji u predviđanju privrednih kretanja u SAD za 1961. od kejnzijanskog modela. Friedman je 1967. je postao predsednik Američke ekonomske asocijacije. Tom prilikom obznanio je čuveni rad The Role of Monetary Policv u kome je osporio kejnzijanski koncept dugoročne Philipsove krive tj. efikasnosti ekonomske politike u dugom roku. Taj rad uveo je koncept prirodne stope nezaposlenosti (NRU)1. Friedmanov rad dolazi od adaptivnih inflacionih očekivanja, što omogućava distinkciju dugog i kratkog roka i dokazuje neefikasnost aktivističke ekonomske politike u dugom roku. U svom predavanju 1970. na Londonskom univerzitetu The Counter-Revolution in Monetary Theory i formalno ističe poziciju Monetarizma u odnosu na Kejnzijanizam, čime počinje period intelektualne dominacije Monetarizma. Nobelovu nagradu za ekonomiju dobio je 1976. godine. U obrazloženju Nobelovog komiteta stoji: nagrada se dodjeljuje za doprinos monetarističkoj teoriji i stabilizacionoj ekonomskoj politici. U knjizi Capitalism and Freedom iz 1962. izrazio je Osnovna načela za koja se zalagao tokom čitavog svog intelektualnog i praktičnog rada: 1

NRU znači Natural rate of unemplovment (prirodna stopa nezaposlenosti).

21

o Vlada treba da bude ograničena, na zaštitu unutrašnje i spoljne

bezbijednosti, zaštitu zakona, ugovora privatne

svojine i konkurentskog tržišta; o Moć vlade treba da bude disperzovana i decentralizovana, jer iskustvo pokazuje da vlada koja ima preveliku moć može da čini i loša, a ne samo dobra, djela; o Ekonomske slobode, konkurentsko tržište i privatna svojina su preduslovi političke slobode; o Smithova "nevidljiva ruka" efikasnija je od državne intervencije; država treba da promoviše privatni interes i individualne vrijednosti i preferencije; o Prekomjerna državna intervencija, prenaglašena fiskalna politika,

i

značajna

socijalna

pomoć

siromašnima,

kontraproduktivni su, jer slabe privatnu inicijativu i dovode do neoptimalne alokacije ograničenih resursa; o Privatni sektor je po prirodi stabilan, a vlada treba da kontroliše ponudu novca

i da se u ekonomskoj politici

opredijeli za čvrsta pravila; Friedman je napisao seriju radova o borbi protiv inflacije i ulozi stabilizujuće monetarne politike, uporno napadajući Federalne rezerve SAD i njihovu politiku čestih fluktuacija novčane mase. U periodu tranzicije , početkom 90-ih godina, bio je sajvetnik nekih vlada u vezi sa transformacijom centralno planskih privreda u tržišne privrede.

22

PRVI DIO

N OVČ AN I SISTEM

23

PRVA GLAVA

NOVAC I NOVČANI SISTEM 1. Razvoj novčanog sistema 1.1. Istorijski put razvoja novca¸ 1.2. Novac kao produkt robne proizvodnje i prometa 1.3. Funkcije novca 1.4. Papirni novac i sistem slobodnog važenja 1.5. Moneta, novčanica ili bankota 1.6. Kreditni novac 1.7. Papirni novac 1.8. Kredit i njegovo ekonomsko – monetarno značenje 1.9. Multiplikacija depozita

2. Novčani opticaj i novčana masa 2.1. Novčana masa u užem i đirem smislu 2.2. Promjene novčane mase

3. Likvidnost 3.1. 3.2. 3.3. 3.4.

Pokazatelji likvidnosti Brzina opticaja novca Siva emisija novca Pranje novca

24

1. RAZVOJ NOVČANOG SISTEMA Monetarni sistem predstavlja podsistem privrednog sistema u okviru kojeg se reguliraju pravila ponašanja, i to: sistem važenja (valuta), sistem i instrumenti plaćanja, novčane institucije. S toga je važno poznavanje predmeta izučavanja monetarne teorije, pojavnih oblika novca, novčanog sistema, platnog sistema i opštih pitanja koja su vezana za stabilnosti novca i funkcije bankarskog sistema i instrumente monetarno-kreditne politike. Pristup izučavanja monetarno kreditne politike zasniva se izučavanju novčane cirkulacije, gdje se u središte stavlja novac kao cirkulirajuća kupovna moć. S toga se predmet najšire rasprave svodi na novac, kredit i kreditnu-monetarnu politiku kao instrument za razrješavanje privrednih problema. Pitanjima količine novca i novčanog sistema je vezano za zakonitosti koje se odnose na uticaj novčane mase na stabilnost ekonomskih tokova. U monetarnoj teoriji se postavlja suštinsko pitanje kako se stvara novac, ko sa njim raspolaže i kako djeluje na ekonomsku aktivnost. S toga se monetarna teorija tretira kao teorija o uticaju novca na ekonomske aktivnosti. Monetarno – ekonomska politika, kao dio ekonomske politike, koristi zakonitosti ekonomskih tokova koji su sadržani u ekonomskoj teoriji.

25

Monetarna teorija istražuje: o povezanost monetarno- kreditne politike i promjene novčane mase; o povezanost novčane mase i efektivne tražnje roba i usluga; o povezanost tražnje i obima proizvodnje,zaposlenosti i dohotka; o povezanost novca, dohotka i kamatnih stopa; o povezanost novca sa finansiranjem javnog sektora.

Predmet istraživanja monetarne teorije2 polazi od izučavanja novčanog opticaja i uticaja na probleme štednje i investicija, kamata i investicija, stabilnost dohotka i zaposlenost. Povezanost teorije novca sa makroekonomskom teorijom dovodi do pretvaranja novca u vrlo snažan instrument državnog intervencionizma i integracijom problema novca u probleme makroekonomije. Realni sektor ekonomije posmatramo kroz strukturu: privrede, stanovništva i javne potrošnje. Promjene u nacionalnom dohotku, zaposlenosti proizvodnih faktora, cijena, raspodjeli dohotka i bogatstva posmatramo kao pojavne oblike ekonomske strukture, sistema i politike koji predstavljaju osnovne indikatore u realnom sektoru ekonomije. Bankarski sistem kao podsistem monetarno- bankarskog sistema se dovodi u vezu sa monetarnom teorijom preko veza unutrašnjeg novčanog opticaja i međunarodnih monetarnih odnosa. S toga se 2

Ivo Perišin, Antun Šokman: Monetarno- kreditna politika, deveto izdanje, Informator,Zagreb,1992., str.1.

26

prilikom izučavanja monetarno-kreditne politike mora obratiti posebna pažnja na položaj institucija bankarskog sistema i to: Centralna banka, poslovne banke, Međunarodni monetarni fond, Svjetska banka i ostale međunarodne finansijske institucije. To ukazuje na povezanost između monetarnog sistema i politike zemlje sa Evropskim monetarnim sistemom i Međunarodnim monetarnim sistemom. Monetarno- kreditna politika je snažno povezana sa svjetskim ekonomskim odnosima, posebno u platnim i finansijskim transakcijama.

1.1. Istorijski put razvoja novca Kako je savremeni novac je složena ekonomska kategorija koji obuhvata sve novčane oblike u njihovoj dinamici i njihovom uticaju na privredna kretanja.

Sadržaja izučavanja monetarne teorije vezana za

novac. Izlaganja o novcu polaze od njegovog istorijskog puta kroz koji je on prošao da bi se mogla shvatiti njegova uloga u savremenoj privredi. Novac je stariji od onog što danas nazivamo državom.3 Različiti pojavni oblici novca bili su obilježje perioda i regiona. Tako naprimjer pojavni oblici robnog novca bili su: o žitarice – Egipat; o jelenska koža - Kina; o urme

- Oaza Siwa;

o kikiriki – Nigar; o zrno bibera - Peru; 3

Volfram Engels: Kapitalizam i njegova kriza-O zlouptrbi novca i bedi finansijskih tržišta; Beograd, 2000.godine, str.107.

27

o svila - Kina; o so - Etiopija; o svila - Kina, o čaj - Mongolija; o orah – Tibet; o pirinač - Koreja; o i mnoge druge robe kao što su npr.školjke, krzno životinja, stoka i slično. Prvi novčani oblici u srebru pojavili su se u Kini. Kovanice su bile napredak, jer su predstavljale premjereno parče metala na koji je bio utisnut žig. Na ovaj način i trgovina je bila jednostavnija. Naprednija društva koja su mogla proizvesti i preraditi rijetke metale, kao što su zlato i srebro, uvidjele su da kovine posjeduju zadovoljavajuće osobine robnog novca. Zlato i srebro se lakše prenosilo, bili su trajniji i prepoznatljiviji i bilo je moguće mjeriti njihovu čistoću kao kovine tako da su se mogli standardizovati i po težini i čistoći. Prve kovanice su imale nedostatak jer su se njihove ivice mogle lahko strugati, tako da su kovanice «kvarene» tj. «podrezivane». Napredak je uslijedio u oblasti kovanog novca kada se isti mogao kovati prema preciznoj težini i zaštiti u obliku vijenca na ivici novca. Praksa kvarenja kovanog novca se nastojala spriječiti, međutim sa razvojem novčanog sistema ona je dobijala nove oblike. Naročito aktivna uloga je bila države. Novčanica je nastala kao depozitni certifikat, kao neki oblik potvrde. Novčanica predstavlja svaki oblik novca koji se pojavljuje u 28

obliku papirne ceduljice, bez obzira na postanak, značenje i pravnu normu. Novčanica je nastala kao posljedica saznanja da nominalna vrijednost novca u prometu može odstupati (više ili manje). Sve do prvog svjetskog rata novac je u suštini bio u obliku plemenitog metala. Novčanice su bile dokumenat koji su ručno ispisani na predhodno oštampanim formularima, i u prvo vrijeme su glasile na srazmjerno velike sume, tako da su ih koristili samo bogati ljudi. Izdavanje novčanica za banke postaje unosan posao, zato što banke nisu mogle da računaju da će vlasnici novčanica iste zamijeniti za plemeniti metal. Banke su mogle da puste u promet više novčanica nego što su imale plemenitog metala. Na ovaj način banke su proširile kreditni potencijal jer su višak novčanica u odnosu na količinu raspoloživog plemenitog metala mogle da plasiraju uz kamatu. Ovo otkriće banaka sa novčanicama posebno je nastojala iskoristiti država, kojoj uvijek nedostaje novca. Emisiona politika koja je vođena od pojedinih država često je dovodila do propadanja monetarnog sistema, jer su izdate novčanice bile obezvrijeđene i gubile su obilježja sredstva plaćanja. Problem sa papirnim novcem je u tome što se mora strogo kontrolisati količina novca koja je u opticaju. Taj zahtjev kod metalnog novca nije postojao, jer je količina novca bila ograničena količinom zlata. Jedino teorijsko ograničenje moglo je biti da se bankama ograniči kontigent novca. Uvijek je postojalo ograničenje kada

je se vršilo

kontigentiranje bilo u zahtjevima privrede koja se stalno žalila da je snadbjevanje novca kruto i da emitent neudovoljava potrebama za novcem. Veća fleksibilnost u emisiji novca očekivala se od centralne emisione banke. 29

Korištenje kovanica, papirnih novčanica, bankota i li drugih oblika novčanih znakova predstavlja evoluciju jedne ekonomije.4 To praktično znači da je usvojen robni standard. punovrijednom

monetarnom

sistemu

jednak

Papirni novac u je

punovrijednim

kovanicama. Papir je novčani znak koji sam po sebi nema vrijednost kao roba, ali ipak predstavlja ukupnu količinu punovrijednog novca koji postoji. Samo korištenje reprezentativnog novca bilo je korisnije, jer je smanjivalo transakcione troškove transfera velikih suma novca u zlatu i srebru. Korištenje papirnog novca je mnogo jeftinije i lakše, odnosno funkcionalnije. Pojava i razvoj papirnog novca ne znači da centralne banke više nemaju zlata, već jednostavno što vlasnici papirnih novčanica iste ne mogu da zamijene u zlato.

1.2. Novac kao produkt robne proizvodnje i prometa Uslov postojanja papirnog novca je prihvatljivost pri razmjeni roba i usluga. Prihvaćajući valute i čekove pojedinac vjeruje da će biti u mogućnosti razmijeniti iste za drugu robu i usluge. Osnova takvom povjerenju je u ranijim transakcijama koje su se odvijale bez problema. U procesu razmjene vrijednost novca je kao ekonomska vrijednost svake druge robe ili usluge. Kupovna moć novca se određuje u procesu razmjene, tj. mogućnosti da se kupi određena količina robe. Pad kupovne moći novca uslijed promjena cijena ne znači da se isti ne prihvata u 4

Roger LeRoy Miller, David D. VanHoose: Moderni novac i bankarstvo, treće izdanje, prevod, Mate d.o.o. Zagreb, 1997., str.13.

30

procesu razmjene. Očekivani pad vrijednosti novca može uticati na vrstu aktive koju će pojedinac držati, uključujući i količinu novca. To praktično znači da se jedan dio aktive drži u robama,a jedan dio u novcu, uz nastojanje da se sačuva realna kupovna moć pojedinca. U slučajevima kada se javljaju dvije valute, u promet se stavlja ona koja mijenja kupovnu snagu naniže, a zadržava ona koja ima stabilnu kupovnu snagu. U sistemu papirnog važenja centralna banka izdaje fiducijarni novac. Fiducijarni novac je monetarni standard prema kojem neka valuta nema podlogu ni u čemu osim u javnom povjerenju, odnosno u vjeri da se može zamijeniti u dobra i usluge. Povjerenje u važeći monetarni sistem je istovremeno povjerenje u postojeći sistem proizvodnje i razmjene i povjerenje u monetarnu vlast da nastoji očuvati kupovnu moć valute, odnosno važećeg novca. Novac je ono što je prihvaćeno i koristi se u procesu razmjene, očuvanja vrijednosti, obračunska jedinica i zaštita za odgođeno plaćanje. Novac predstavlja najlikvidniji dio imovine. Postoje dvije vrste novca: o robni i o fiducijarni novac.

U osnovi fiducijarnog novca je vjerovanje u prihvatljivost novca, da će biti prihvaćen u plaćanju roba i usluga.

31

Poželjne osobine novca su: o prenosivost; o trajnost; o djeljivost; o standardizovanost; o prepoznatljivost.

U sistemu papirnog novca, sve vrste novca imaju navedene poželjne karakteristike. Povijest je dokazala da promet postoji i bez novca, takozvana nemonetarna ekonomija. Direktna razmjena neke robe i usluge za drugu robu i uslugu naziva se barter. Barter je razmjena bez upotrebe novca. Nedostaci ekonomije koja koristi barter: o očuvanje opće kupovne moći; o nepostojanje zajedničke mjere i vrijednosti; o nepostojanje obračunske jedinice.

U sistemu savremene proizvodnje i prometa sačuvali su se određeni oblici bartera kao oblika razmjene radi prevazilaženja problema likvidnost, tj. mogućnosti da se plati novcem kao najlikvidnijim oblikom robe. Kako tržišnu privredu karakteriše proces razmjene koji se obavlja pomoću novca (opšti ekvalent vrijednost) nužno je istaći da iako novac 32

predstavlja simbol on utiče na tokove reprodukcije i putem njega se stvaraju realne vrijednosti. Problem se javlja kako proces društvene reprodukcije snadbjeti dovoljnom količinom novca, a da isti ne izazove procese opadajuće kupovne moći novca.

1.3. Funkcije novca Novac ima četiri osnovne funkcije: o sredstvo razmjene; o sredstvo očuvanja vrijednosti; o obračunska jedinica –mjera vrijednosti; o sredstvo odgođenog plaćanja.

Novac kao sredstvo razmjene znači da će sudionici u platnom prometu prihvatiti kao sredstvo plaćanja. Pojedinac može prodati proizvedenu robu za novac i kupiti novu robu. Porastom obima proizvodnje i prometa raste i značaj novca, koji postaje sredstvo razmjene u modernoj privredi. Proces razmjene se može predstaviti kroz odnos N- R-N; gdje je N oznaka za novac, a R za robu. Novac kao sredstvo očuvanja vrijednosti, se javlja u njegovom značenju novca kao sredstva za zgrtanje blaga i svjetskog novca. Stabilnost novca iskazanu kroz njegovu kupovnu snagu i znak povjerenja u sistem važenja je preduslov funkcije novca kao sredstva za očuvanje vrijednosti.

33

Novac kao mjera vrijednosti ima sadržaj kao i svaka druga roba. Novac kao obračunska jedinica, je u funkciji iskazivanja vrijednosti obima privredne aktivnosti i stečenih materijalnih dobara. Preko obračunske jedinice kao mjere vrijednosti omogućuje se sudionicima u ekonomskim transakcijama da uporede relativne vrijednosti različitih roba i usluga. Novac kao sredstvo izražavanja odgođenih plaćanja je u funkciji razmjene i računovodstvene jedinice. Najčešća se vrijednost nominalnog duga izražava u sredstvu plaćanja koje nije nacionalna valuta nego može biti izraženo u stranom sredstvu plaćanja koje predstavlja stabilan novac, npr. USA dolar, DM ili EURO. Kada dospije dug isti se iskazuje u dolarima, markama ili eurima, a ne u vlastitim monetarnim jedinicama. Postoji mišljenje da se u ugovoru može predvidjeti vraćanje duga u zlatu prije nego u nacionalnoj valuti.

1.4. Papirni novac i sistem slobodnog važenja Moderni novčani sistem papirnog novca shvatamo kao novac bez svoje unutrašnje vrijednosti i bez metalnog pokrića i bilo kake veze sa zlatom. Kako nema svoju unutrašnju vrijednost, pošto ga je država proglasila definitivnim sredstvom prometa i plaćanja, njegova vrijednost je određena prometnom funkcijom. Vrijednost papirnom novcu je određena robama i masom roba koje mu stoje nasuprot. Količina novca je određena prema potrebama privrede. Ukoliko postoji uravnoteženi odnos između količine novca u opticaju i obima proizvodnje i prometa, kao i efikasno monetarno 34

upravljanje, ne postoji opasnost da se postojanje papirnog novca, u uslovima ukinute konvertibilnosti za zlato, odrazi na stabilnost cijena. Kako u sistemu slobodnog važenja ne postoji obaveza konverzije novčanica u zlato dolazi do izražaja banaka koje imaju mogućnost širenja ili stezanja novčanog opticaja prema potrebama proizvodnje i prometa. Papirni novac je nastao radi potrebe olakšavanja prometa. Da bi se spriječile zlouptrebe sa novcem ulogu regulacije preuzimaju centralne banke pod kontrolom države. Za utvrđivanje stabilnog monetarnog sistema potrebno je utvrditi određene principe: o Prvo, centralna banka mora biti odvojena od političkog autoriteta, o Drugo, centralna banka mora biti odgovorna za održavanje stabilnosti cijena. Iako postoje različiti načini na koji se može ostvariti monetarna i cjenovna stabilnost neosporno je da je ista izvor ekonomskog prosperiteta.5

5

Džejms D. Guortni, Ričard L. Strup: Ekonomija i prosperitet- Monetarna stabilnost: Inflatorna monetarna politika daje pogrešne cjenovne signale i podriva tržišnu privredu, prevod – Institut ekonomskih nauka Beograd, 1996. str. 51.

35

1.5. Moneta, novčanica ili banknota Novčanica predstavlja surogat novca koja se pojavljuje u obliku papirne ceduljice. Surogati novca su zamjena za novac. Novčanica postaje surogat pravog novca nastao zbog potrebe prometa. Materijalni predstavnik novca se mogao lahko pretvoriti u određenu količinu zlata ili srebra ili drugog metala koji je koristio kao novčana roba. na bazi deponovanog zlata bankari su izdavali pismene cjeduljice koje su glasile na određenog bankara u nekom udaljenom mjestu. Papirni novac je bio u obliku potvrde da će biti isplaćen naznačen iznos. Iz ove papirne ceduljice razvila se banknota. Banknota se pušta u promet u visini deponovanog zlata kod banke i neograničeno je konvertibilna u zlato. Izdavanje banknota i njihovo postepeno odvajanje od zlata omogućilo je bolje snadbjevanje prometa novčanim sredstvima. Ovim, novac postaje snažno sredstvo ekonomske politike, ali i stalni faktor opasnosti za pojavu inflatornih kretanja. Kada država zakonski ukida konvertibilnost banknota u zlato ista se pretvara u papirni novac sa tečajem i postaje zakonski definitivno sredstvo plaćanja.

36

1.6. Kreditni novac Novac predstavlja najlikvidniji oblik imovine. Kredit predstavlja kupovnu moć koja se posuđuje. Potpuno razumijevanje kredita uključuje i pitanje kamate koja predstavlja cijenu korištenja novčanih sredstava, odnosno cijenu neplaćanja najlikvidnijim oblikom odmah i plaćanja u produženom obliku. Korištenje mogućnosti odgođenog plaćanja može biti autonomno u slučaju nabavke robe sa utvrđenim rokom plaćanja bez kamate ili pak plaćanja sa rokom uz kreditni odnos. Kredit nadomještava nepostojanje novca i omogućuje da se promet i dalje odvija.Kreditni odnos između dužnika i povjerioca se zasniva na povjerenju gdje se pojavljuju kreditni instrumenti u obliku mjenice ili obveznice. U postupku razmjene robe novac može biti zamjenjen mjenicom. Razvojem mjenice stvara se novo prometno sredstvo koje je nastalo kreditom. Sa monetarnog gledišta mjenica znači pretvaranje robe u oblik kreditnog novca; a prilikom eskontovanja mjenice dolazi do pretvaranja kreditnog novca u papirni novacnovčanicu. Mjenica je instrument kredita koja služi za obezbjeđenje plaćanja u novcu i za razliku od novčanice ne postoji obaveza primanja za izmirenje obaveze. Eskontovanje mjenice, kao oblika kreditnog novca, znači njeno pretvaranje u drugi oblik kreditnog novca, a to je bankarski kredit. Praksa razvoja privrede je stvorila bankarski novac kao što je stvorila novčanicu i mjenicu. Sistem bankarskog novca poznat je pod nazivom žiralnog ili depozitnog novca.

37

1.7. Depozitni novac Naziv depozitni novac dolazi od toga da sredstva figuriraju kao depozi, dok žiralni novac ima polazište u njegovom kruženju sa računa na račun. Novčanica kada postane zakonski i definitivno sredstvo plaćanja sve više biva potiskivana depozitnim novcem koji se iz novčanog surogata pretvara u novac sa svim karakteristikama savremenog novca. Vlasnik depozita isplate vrši izdavanjem naloga za prenos, pri čemu ne dolazi do isplate u gotovu nego do upisa u knjigama na jednoj strani - koja ima odliv novčanih sredstava i drugoj - koja ima priliv novčanih sredstava. Na ovaj način se vrši plaćanje sa računa trasanta na račun remitenta. Savremeni kreditni novac u obliku depozitnog novca obavlja pojedine novčane funkcije isto kao i papirni novac: o obavlja funkciju prometnog o platežnog sredstva o funkciju štednje novca.

Znači depozitni novac predstavlja najsavremeniji oblik kreditnog novca. Depozitni novac je savremeni oblik novčanog surogata. koji je potisnio sve ostale oblike novca i postao najznačajniji. Depozitni novac predstavlja slobodno raspoloživa sredstva na računima banaka koja su odmah plativa – po viđenju ili na poziv. Najveći obim prometa danas se obavlja pomoću depozitnog novca. U analizi savremenih novčanih sistema udio gotovog novca u 38

novčanom opticaju se smanjuje, dok se glavna masa novca nalazi u obliku depozitnog novca. Bezgotovinski platni promet je uslov za postojanje depozitnog novca, ali se može dogoditi da bezgotovinski platni promet postoji a da nema depozitnog novca. Obrnuta situacija nije moguća, tj. depozitni novac ne može biti bez bezgotovinskog platnog prometa.6

1.8. Kredit

i njegovo ekonomsko - monetarno

značenje Kreditni novac izrasta neposredno iz robnog prometa i tek naknadno biva regulisan od strane države. Postupak eskontiranja je pretvaranje robnih kredita u definitivni novac. Proces se odvija između dužnika i povjerioca gdje se mjenica javlja kao instrument obezbjeđenja za obećana plaćanja. Banka se javlja kao akcept, odnosno garant, da ukoliko dužnik ne bude imao sredstava da će banka izvršiti definitivno plaćanje. Ovim činom bančina obaveza plaćanja počinje da cirkulira kao novac. Ovdje se javljaju dva istovremena procesa sadržana u funkciji kredita: o da podrži obavljeni promet, o da istovremeno dolazi do kreiranja novca u obliku surogata novca, tj. mjenice i bankarskog kredita.

6

Ivo Perišin, Anton Šokman: Monetarno-kreditna politika, Informator, Zagreb, 1992.godine, strana 55.

39

Promjena se dešava u slijedećem obliku:7 A Zajmotražilac X (1) kredit kod banke 100

P

A

Banka- odjel kredita P «depozit» X-a 100

Zajmotražilac ima potraživanje, a banka obavezu.

Zajmotražilac «x» kojem je odobren kredit je dužnik prema banci, to stanje je iskazano u knjigama zajmotražioca na slijedeći način: A

Zajmotražilac X

P

Dug prema banci 100

7

A

Banka odjel kredita

P

Kredit kod banke 100

Isto, str. str.32.

40

Grafik br. 1

Monetarna funkcija banke

Grafik br.2

Stvaranje kreditnog novca

41

Grafički prikazi ukazuju na mehanizam stvaranja kreditnog novca i monetarnu funkciju banke u kreiranju novca. Sadržaj mjenice je: MJENICA X /transant/ Platite na dan......................... Y /remitent-u/ ili po njegovu naređenju sumu........................................... P

i

Odobravanjem kredita stvara se novac, a kredit odobravaju banke. Pitanje stvaranje kredita postaje centralno pitanje monetarne politike. Dakle kredit ima sve veće ekonomsko i posebno monetarno značenje.

Uloga kredita je vezana sa razvojem robne proizvodnje i

rezvojem modernog bankarstva. Tehnika bezgotovinskog platnog prometa omogućuje bankama da stvore kredit. Odobravanjem kredita banka vrši upisivanjem u knjige a ne isplatom gotovog novca. Plaćanje se vrši prenosom sredstava sa računa na račun. Kao što u razvoju novčanog sistema predstavlja napredak uvođenje novčanica u platni promet, iste potpuno će biti zamijenjene sa čekovima ili doznakama. Sistem plaćanja će preći na plastične kartice, od kojih je jedna kreditna kartica, druga « POS « kartica sa memorisanim kodom ili lozinkom.

42

1.9. Multiplikacija depozita Multiplikacija depozita čija je druga strana kreditna ekspanzija zasniva se na aktivnosti banke koja prima fiducijarni depozit i zadržava dio kao rezervnu likvidnost koja je obično utvrđena od strane centralne banke. Višak sredstava iznad rezervne likvidnosti predstavlja kreditni potencijal, maksimalni iznos kredita koji banka može odobriti a da ostane likvidna. Ako se snizi stopa obavezne rezerve kreditni potencijal će se povećati i obrnuto. Isto tako od povećanja depozita preko polaganja na račun transakcionih i štednih depozita doći do povećanja kreditnog potencijala. Multiplikacija depozita se temelji na početnom depozitu Do i obavezne rezerve OR i rezervne likvidnosti RL. Multiplikacija depozita na nivou ukupnog bankarskog sistema se može iskazati na slijedeći način: o Do = 1000 KM o R = 20%

Multiplikacija i ekspanzija kredita nakon izvršenih transakcija na računima banaka: o D = maksimalni iznos kredita

43

Unošenjem ovih veličina u formulu:

D = Do

D = 1000 ∗

1 R

1 0 ,2

D = 5.000 KM dobija se maksimalni iznos kredita. U odnosu na incijalni depozit od 1000 KM maksimalni iznos ekspanzije kredita je 4.000 KM. Na bazi izračunate kreditne multiplikacije i ekspanzije moguće su slijedeće varijacije: o sa pretpostavkom kada je rezerva likvidnost maksimalna i kada je R = 1, tada ne bi bilo multiplikacije; o sa pretpostavkom kada nema rezerve likvidnosti, R= 0, depozitna multiplikacija bi iznosila maksimalno.

44

Dalja razrada modela polazi od analize slučajeva kada se odobreni

bankarski krediti zadržavaju u novčanom obliku od strane

stanovništva.8 Na istom primjeru gdje smo izračunali kreditnu ekspanziju uvrstićemo i korekciju: o s = 0,1, koji upućuje na zaključak da će se svaki vremenski depozit nastao u procesu kreditne multiplikacije biti umanjen za iznos zadržanog gotovinskog novca; o omjer C: T= s = 1:10, dobija se na bazi odnosa C koji označava iznos zadržanog novca, i Tn koji označava vremenski depozit; o ako u odnose unesemo izraze B - monetarna baza, Tvremenski depozit.

B= rT+C ;

B = rT+C

T=(1/r) (B-C)

i

T = (1/r) (B – C)

A) U slučaju kada je C= 0; što znači da nema zadržanog gotovog novca, tada je. T = (1/r) (B), što nas vraća na raniji odnos koji smo dobili preko izraza: D = (1/r) Do. 8

Sead Kreso: Finansije-pregled predavanja, Monetarno-kreditna politika; Ekonomski fakultet Sarajevo; 2001., str. 25.

45

B) U slučaju kada je C naspram vremenskom depozitu 1:10 ili 10%, što znači da na svakih 100 KM depozita stanovništvo drži 10 KM u gotovom novcu. Na osnovu ranijeg primjera i veličina da je D= 1.000 KM, te da je r = 0,2 i da je s= 0,1, dobili bi vrijednost za T u novom odnosu: T= 1 (0,2+0,1) (1000) = 3.333,33 KM. Rezultat je sasvim logičan i mogao bi se dovesti u vezu sa dodatnom likvidnošću koja se zadržava mimo propisa centralne monetarne vlasti. U svakom slučaju se smanjuje monetarna baza i postavlja teoresko i praktično pitanje granica ekspanzije. Ekspanzija bankarskog kredita pored ekonomske ima i formalnu granicu. Formalna granica je određena stopom zakonske ili empirijski utvrđene rezerve likvidnosti u gotovini. Svaka banka zadržava jedan dio stvorenih depozita u gotovini da bi sačuvala ili obezbijedila likvidnost. Bankarski sektor po prirodi djelatnosti nastoji obezbijediti što veću kreditnu ekspanziju. Logično radi se o principu rentabilnosti koji je u korelaciji sa principima likvidnosti i sigurnosti. Ta granica koja je određena sa principom likvidnosti naziva se formalnom granicom kreditne ekspanzije.

46

Primjer 1. a) Koliki je mogući iznos kredita ako imamo sljedeće podatke: — Primljeni oročeni depoziti……………………………… ......20 — primljeni depoziti a vista…………………………...….........30 — rezerva likvidnosti………………………… ………… .........10% — obavezna rezerva…………………………….……….. .........30% — fondovi banke……………………………….....……............13? b) Ukoliko bi se obavezna rezerva u prethodnom slučaju primjenjivala jedino na oročene depozite i to u dvostruko većem iznosu, do kakve bi promjene mogućeg iznosa kredita u tom slučaju došlo? Rješenje 1. a) Rezerva likvidnosti u relativnom izrazu iznosi 10% odnosno 0,1, a u apsolutnom, nakon što se primijeni na depozite po viđenju, 3 (0,1×30). Obavezna rezerva u relativnom izrazu iznosi 30% odnosno 0,3, a u apsolutnom, nakon što se primijeni na ukupne depozite (sumu depozita po viđenju i oročenih) 15 (0,3×50). Mogući iznos kredita, tj. KP će se dobiti na sljedeći način: F………………………………………………… ........................13 Do……………………………………………………. ................20 Dv……………………………………....…………………..........30 RL………………………………...………………………… ...... 3 OR………………………………...………………………..........15 KP (13+50-18)…………………………………...………... ........45. b) F………………………….....…………………………….......13 Do…………………….…………………………………….........20 Dv………………………….……………………………….........30 RL……………………….........……………………………… ....3 OR…………………………………….....…………………........12 KP (13+50-15)…………………….........…………………... ......48 Prema tome, kreditni potencijal kao mogući iznos kredita bi se povećao sa 45 na 48, pošto bi u hipotetičkom slučaju došlo do smanjenja obavezne rezerve sa 15 na 12.

47

Primjer 2. Neka inicijalni depozit iznosi 375.000 KM, a potrebna rezerva 20%. Polazeći od pretpostavke lančanog transfera sredstava iz banke u banku putem odobravanja kredita, kreirati shemu procesa multiplikacije depozita i kreditne ekspanzije u bankarskom sistemu u pet iteracija. Rješenje 2. Banka I II III IV V Ukupno

Depozit (D0) 375.000 300.000 240.000 192.000 153.600 1.260.600

Kredit (K) 300.000 240.000 192.000 153.600 122.800 1.008.400

Rezerva (R=20%) 75.000 60.000 48.000 38.400 30.720 25.2120

48

Primjer 3. Ako stopa zadržavanja sredstava u jednoj poslovnoj banci iznosi 75%, a rezerva likvidnosti i obavezna rezerva 5% i 13%, respektivno, odrediti maksimalnu multiplikaciju depozita na nivou te banke i prokomentarisati rješenje. Inicijalni priliv sredstava, odnosno primarnog novca, je 2.700 KM. Rješenje 3. Podaci: h = 75% = 0,75 OR = 13% → r0 = 0,13 RL = 5% → r1 = 0,05 S = 2.700 KP = ? KP = S × k k=

1 1− z

z = ( 1 - r0 - r1) × h KP =

S 1 − h( 1 − ro − r1 )

KP =

2700 = 7013 1 − 0 ,75( 1 − 0 ,13 − 0 ,05 )

gdje je k = 2,60, što znači da će se inicijalna jedinica priliva primarnog novca, uz navedene pretpostavke, maksimalno multiplicirati 2,6 puta. Drugim riječima, na osnovu inicijalnog priliva sredstava odnosno primarnog novca u iznosu od 2.700 KM, odnosna banka će ukupno povećati svoje kredite za 7.013 KM ili za 2,6 puta više. Stoga sada maksimalan iznos kredita koji ova banka može odobriti a da pri datim uslovima ostane likvidna iznosi 7.013 KM.

49

Primjer 4. Neka su dati sljedeći podaci: ˜ primljeni depoziti po viđenju……………………. ................3.500 ˜ primljeni oročeni depoziti……………………….. ................2.000 ˜ rezerve likvidnosti………………………………... ...............12% ˜ obavezna rezerva…………………………………. ...............20% ˜ fondovi…………………………………………....................4.000 ˜ međubankarski krediti………………………… ....................5.500 a) Odrediti višak likvidnih sredstava hipotetičke banke. b) Ako bi se data rezerva likvidnosti primijenila na sve vrste depozita, detaljno obrazložiti šta bi se dogodilo sa viškom likvidnih sredstava banke. c) Izračunati depozitni multiplikator. Kakvo je njegovo tumačenje u konkretnom primjeru? d) Proanalizirajte i kreditni multiplikator u datom slučaju! Uzeti da je inicijalni depozit 3.250 KM. Rješenje 4. a) KP = F + MK + D(1-OR) - DvRL KP = 4.000 + 5.500 + 5.500(1-0,2) – 3.500×0,12 KP = 13.480 b) KP = 4.000 + 5.500 + 5.500(1-0,2) – 5.500×0,12 KP = 13.240 Dakle, višak likvidnih sredstava odnosno kreditni potencijal bi bio manji za 240 i iznosio bi 13.240. Zašto? Zbog toga što bi rezerva likvidnosti bila 660, tj. veća za 240.

1 R 1 D= 0 ,32

c) D =

D = 3,125 Prema tome, multiplikator depozita iznosi približno 3, što znači da se inicijalni depozit može teoretski maksimalno utrostručiti. d) Kreditni multiplikator je, zbog konačne sume rezerve, za 1 manji od depozitnog multiplikatora, što znači da u primjeru iznosi 2,125. Maksimalni iznos ekspanzije kredita je 2,125 × 3.250 = 6.906 KM, a maksimalan iznos depozita koji se može stvoriti 10.156 KM.

50

Primjer 5. Maksimalni mogući iznos kredita neke poslovne banke u sistemu iznosi 80.000 KM. Fondovi dotične banke iznose 30.000 KM, a krediti odobreni od strane drugih finansijskih organizacija su za četvrtinu viška likvidnih sredstava manji od fondova. Neka je R=40%, a r0=0,25. a) Koliki su depoziti a vista, ako su oročeni dva puta veći od njih? b) Koliki je maksimalni iznos multiplikacije depozita? Pretpostaviti da je σ1=oročeni depoziti/5. Rješenje 5. a)

KP = F + MK + D(1-OR) - Dv×RL 30.000 + (30.000 - 1/4 × 80.000) + 3Dv(1-0,25) - Dv×0,15 = 80.000 Dv = 19.048 KM Do = 38.095 KM

b)

D = D0 × 1/R D = 19.047,5 KM

51

2. NOVČANI OPTICAJ I NOVČANA MASA Novčani opticaj predstavlja cjelokupnu masu različitih po formi prometnih i platežnih sredstava t. sva ona sredstva koja imaju sposobnost plaćanja i koja svako prima u regulisanju obaveza. Struktura novčanog opticaja je određena gotovinskim (efektivnim), depozitnim (žiralnim) novcem, kao i različitim surogatima, kao npr. mjenica. U savremenim valutnim sistemima gotovinski opticaj je sveden na manju mjeru, dok najveći dio novčanog opticaja predstavlja depozitni novac. Depozitnim novcem se smatraju slobodna i raspoloživa sredstva na računima kod banaka. Depozitni novac nastaje polaganjem gotovinskog novca na račune ili pak odobravanjem kredita od strane banaka (kreditni novac). U oba slučaja radi se o novcu koji ima sposobnost plaćanja, pri čemu učešće gotovinskog (efektivnog) novca postaje sve manje, dok se učešće depozitnog novca, koji se nalazi na računima banaka, sve više povećava.

52

Monetarni agregati

Tabela broj.1 U milionima KM Na kraju perioda Monetarni agregati; Gotovina Godina Mjesec izvan monetarnih vlasti 1

2

3

Monetarni agregati; Depoziti banaka kod monetarnih vlasti

Monetarni agragati; Ostali dep. po viđenju kod monetarnih vlasti

4

5

Monetarni Monetarni Monetarni Monetarni Monetarni agragati; agragati; agragati; agragati; Monetarni agragati; Monetarni Monetarni Monetarni Oročeni i Oročeni i Depoziti po Depoziti po agragati; agragati; agragati; agragati; Gotovina štedni štedni viđenju u viđenju u Rezervni izvan depoziti u depoziti u M1 QM M2 domaćoj stranoj novac banaka domaćoj stranoj valuti valuti valuti valuti 6

7

2002.

1868.7

446.9

2.9

1734.4

1273.3

8 272.2

9 817.1

10 974.4

11=3+4+5 2318.5

12=6+7 3007.6

13=8+9+10 14=12+13 2063.7

5071.3

2003.

1721.9

885.4

1.9

1601.3

1512.1

461.9

818.3

1102.5

2609.1

3113.4

2382.7

5496.1

2004.

1817.4

1421.4

1.8

1670.6

1864.9

703.4

988.1

1604.6

3240.8

3535.4

3296.1

6831.6

2005.

1907.2

2062.1

2.7

1729.1

2373.6

818.1

1154.8

1999.4

3972.4

4102.8

3972.3

8075.1

2006.

2154.2

2891.9

3.8

1978.3

3092.3

1098.8

1358.8

2544.4

5056.6

5070.7

5002.0

10072.7

2006.

03.

1837.9

2223.3

2.0

1656.4

2434.8

854.9

1202.3

2161.7

4063.8

4091.3

4219.0

8310.3

2006.

04.

1901.7

2157.8

2.5

1738.3

2465.8

887.4

1200.7

2198.1

4064.6

4204.1

4286.2

8490.3

2006.

05.

1906.6

2204.3

2.2

1700.5

2591.9

910.5

1235.3

2186.3

4113.6

4292.4

4332.2

8624.5

2006.

06.

1938.5

2245.9

2.8

1746.7

2661.9

912.4

1270.9

2207.4

4189.3

4408.6

4390.8

8799.3

2006.

07.

2021.8

2446.1

2.9

1810.9

2765.7

979.5

1343.3

2274.4

4472.0

4576.5

4597.3

9173.8

2006.

08.

2045.4

2479.9

2.6

1827.6

2839.2

979.3

1288.4

2352.7

4532.8

4666.9

4620.4

9287.3

2006.

09.

2054.2

2701.7

4.4

1864.7

2907.9

987.4

1335.3

2425.2

4764.3

4772.6

4748.0

9520.6

2006.

10.

2060.6

2827.1

3.3

1835.8

3020.1

1025.9

1321.2

2459.9

4895.7

4855.8

4806.9

9662.8

2006.

11.

2021.8

2878.7

2.8

1816.4

3048.9

1066.8

1332.9

2508.8

4906.8

4865.3

4908.5

9773.8

2006.

12.

2154.2

2891.9

3.8

1978.3

3092.3

1098.8

1358.8

2544.4

5056.6

5070.7

5002.0

10072.7

2007.

01.

2077.4

2909.5

3.5

1861.6

3198.8

1146.4

1347.0

2599.6

4995.6

5060.4

5093.1

10153.4

2007.

02.

2096.5

2943.8

2.9

1897.7

3264.4

1155.0

1377.4

2681.4

5052.6

5162.2

5213.8

10376.0

2007.

03.

2107.6

3021.8

2.0

1910.8

3389.6

1173.2

1322.8

2704.2

5143.6

5300.4

5200.2

10500.6

2007.

04.

2161.3

3115.8

3.1

1951.7

3487.5

1238.7

1338.9

2723.0

5287.9

5439.1

5300.5

10739.6

2007.

05.

2157.2

3174.9

2.6

2793.9

5339.8

5530.4

5457.1

10987.5

1928.7 3601.7 1260.5 1402.8 Izvor podataka: Centralna banka Bosne i Hercegovine

53

2.1. Novčana masa u užem i širem značenju Novčana masa se javlja kao osnovni monetarni agregat preko kojeg se iskazuje ukupan zbir platežnih i prometnih sredstava, tj. novca. Sa analitičkog stanovišta pod novčanom masom se podrazumijeva određena količina novca koji u određenom trenutku postoji. Novčana masa obuhvata: o gotov novac (novčanice i kovani novac) u opticaju izvan banaka i pošta i o depozitni novac u koji ulaze novčana sredstva nebankarskog sektora na žiro o računima i sličnim računima koja služe za plaćanje, sredstva na zbirnim računima budžeta i fondova, bankarski čekovi i slični instrumenti plaćanja.

Kvazi novac je monetarni termin koji označava novčana sredstva koja ne obavljaju funkciju prometnog sredstva, ali veoma brzo mogu biti pretv'orena u prometno sredstvo, a to su: o štedni depoziti.

Pored štednih depozita postoje i: o oročeni depoziti do jedne godine i o ograničeni depoziti (garantni polozi, rezervni tondovi i sl.) 54

Na osnovu navedenih obilježja novca mogu se agregirati tri monetarna pojma, i to su: o M1, novčana masa sa gotovinskim (efektivnim) novcem i žiralnim (depozitnim) novcem, kao najčišći oblik koji agregira sredstva kupovne snage i stanja likvidnih oblika tj. predstavljaju sredstva plaćanja; o M2, obuhvaća M1 sa kvazi novcem, kao sredstvima koja se mogu veoma brzo pojaviti u platnom prometu kao sredstva plaćanja; o M3, obuhvaća M2 uvećana za tzv. ostalim likvidnjm sredstvima.

Način vođenja monetamih agregata je specifičan u sistemu funkcionisanja valutnog odbora i funkcije koju ima Centralna banka Bosne i Hercegovine. Međutim, pojmovno su sadržani svi oblici u njihovom izvornom značenju. Novčana masa M2 iz pregleda Centralne banke sadrži i strana sredstva plaćanja u formi kvazi novca koji obuhvaćaju strana sredstva plaćanja u stranoj valuti, veći dio, i oročeni štedni depoziti u domaćoj valuti, manji dio. Međutim, sa stanovišta homogenosti gdje novčana masa obuhvata samo ona likvidna sredstva koja služe kao sredstva prometa i plaćanja, kategorija M2 u potpunosti ispunjava uslove definicije novčane mase.

55

Grafik br.3

Struktura monetarnih agregata

Izvor: Centralna banka BiH

Osim navedenih

monetarnih agregata koriste se kategorije:

monetarni volumen i monetarni potencijal. U kategoriju monetarnog potencijala uključeni su nelikvidni oblici kao što su: oročeni depoziti preko jedne godine i blokirani depoziti; dok u kategoriju monetamog volumena uključena su ograničena Iikvidna sredstva sa stepenom oročavanja do jedne godine. Novčanu masu kao homogenu kategoriju potrebno je promatrati sa stanovišta promjena čiji su uzroci u robnom prometu i robnoj proizvodnji. Ekonomska politika koja regulira privredne tokove utiče na monetarne vlasti koje uvažavaju ekonomske zakonitosti koji uslovljavaju proces stvaranja, cirkulacije i poništavanja novca.

56

2.2. Promjene novčane mase U savremenim novčanim sistemima novčana masa se mijenja uslijed. o jače ili slabije kreditne aktivnosti banaka; o prelijevanje novca u depozite, i obrnuto, koji nisu novac; o promjena salda potraživanja ili dugovanja u odnosima sa inostranstvom i transakcije banaka u stranoj valuti domaćim komitentima; o kupovina ili prodaja zlata i drugih plemenitih metala.

Ograničenje novčanih sredstava sprovodi se: o blokiranjem sredstava na neodređeno vrijeme; o potpuno blokiranjem sredstava do kraja godine; o djelomično blokiranje sredstava do kraja godine, o izdvajanjem sredstava na posebne račune i ograničene depozite.

Postojanje papirnog novca samo

je jedna karakteristika

savremenog novčanog sistema. Daljnja njegova karakteristika je prevladavajuća uloga depozitnog novca kao najsavremenijeg oblika kreditnog novca. Kruto vezivanje emisije novca za zlatne rezerve dovodilo je do usporavanja privrednog rasta, te je razvijen robni promet 57

kreirao dopunsko sredstvo prometa u formi kreditnog novca. Sistem kreditnog odnosno bankarskog novca poznat je pod nazivom žiralni ili depozitni novac. Naziv žiralni novac potiče od osnovne karakteristike da kruži s računa na račun; dok depozitni novac dolazi od toga što sredstva figuriraju kao depozit. Naime, vlasnik pologa u bankama ne traži isplatll u gotovu, nego se njegovo stanje upisuje u knjigama (knjiški novac). Plaćanje se vrši putem pisanja i prenosa s računa trasanta na račun remitenta. Znači dolazi do cirkulacije novca. Savremeni kreditni novac obavIja pojedine novčane funkcije isto kao i papirni novac (prometno i platežno sredstvo i štednja odnosno akumulacija). Grafik br. 4

Struktura monetarnih agregata i stopa rasta

Izvor: Centralna banka BiH

S toga je suvremeni novčani sistem zasnovan na depozitnom novcu kao najsavremenijem

obliku kreditnog novca. Ujedno da se

kreditom smatraju sredstva prometa i plaćanja, tj. novčane mase, pitanja

58

regulacije (stvaranja, cirkulacije i poništavanja) predstavljaju najvažnija pitanja sa stanovišta teorije i prakse. Razvitak kreditnog novca u obliku depozitnog novca sa razvijenim bezgotovinskim platnim prometom predstavlja uzrokom sloma zlatnog standarda te pojavu savremenog novčanog sistema, tzv.

sisteme papirne valute. Na ovaj način monetarni sistem preko bankarskog sistema kreira nova sredstva plaćanja u obliku odobravanja kredita koji se javlja u knjigama kao depozit. Tehnika bezgotovinskog platnog prometa omogućuje bankama da stvore kredit u znatno većem obimu nego što raspolažu sredstvima. Odobravanje kredita se vrši upisivanjem u knjige, a ne isplatom gotovine. Efektiva (gotovine) ostaje u banci, a plaćanje se vrši prenosom sa računa na račun. Znači, banka u uslovima bezgotovinskog platnog prometa kreditira privredu sa znatno većim iznosom nego što je primila u obliku depozita. Na ovaj način dolazi do multiplikacije depozita i ekspanzije kredita. Zbog toga se i regulacija kreditne aktivnosti i kreditne ekspanzije javlja kao složen monetarni problem savremene monetarne politike. Proces multiplikacije depozita čija je druga strana kreditna ekspanzija objašnjava se postojanjem fiducijarnog depozita čiji se dio zadržava kao rezerva Iikvidnosti (obavezna rezerva koju propisuje Centralna banka), dok se višak likvidnih sredstava pretvara u bankarski kreditni potencijal. Odnos Centralne banke j poslovnih banaka se reguliše u odobravanju ili smanjenju kreditnog novca i to putem monetarne multiplikacjje i količine primarnog novca ili povećanjem obavezne rezerve. Banka može dobiti kredit od Centralne banke pri čemu povećava iznos likvidnih sredstava, i obrnuto, kada banka proda dio svog portfelja 59

Centralnoj banci. Proces kreditne aktivnosti banke se odražava na cjelokupan bankarski sistem, te je neophodna stalna briga o stanju u bankarskom sistemu. Proces multiplikacije kojim se utvrđuje kreditni potencijal svih banaka (makromultiplikacija) i na nivou jedne banke (mikromultiplikacija) je bitan ali u praksi teško predvidljiv zbog odstupanja i utjecaja mnoštva faktora. Ekspanzija bankarskog kredita ima svoju formalnu i stvarnu granicu. Formalna granica ekspanzije je određena stopom obavezne rezerve, dok je stvarna određena stanjem likvidnosti u nebankarskom sektoru. Bankarski mehanizam po svojoj prirodi nastoji pomjeriti granicu ekspanzije i proširiti kreditnu ekspanziju. Restriktivna monetamo-kreditna politika sputava širenje novčane mase, dok se aktivnost poslovnih banaka regulira propisima u smislu ograničenja kreditne ekspanzije. Pored instrumenata obavezne rezerve Centralna banka ima i druge instrumente, i to: o povećanje, odnosno smanjenje eskontne stope, o povećanje, odnosno smanjenje reeskontnog i relombardnog kontingenta, o prodaji i kupovina hartija od vrijednosti, o veći obim kreditne aktivnosti nebankarskog sektora. Širenje prostora za kreditnu aktivnost banaka moguće je kroz uključivanje štednje nebankarskog sektora kao i kreiranje surogata novca u formi mjenice. To znači mogućnost korištenja reeskonta i relombarda od strane Centralne banke. Primjena ovih instrumenata omogućila bi fleksibilniju monetarno-kreditnu politiku u rasponu povećanja i 60

smanjenja ponude novca. Uvođenje instrumenata tržišta novca kao što su: državne obveznice, blagajnički zapisi i bankarski akcepti. Ovakav pristup značio bi odstupanje od restriktivne monetarne politike i uvođenje deficitarnog finansiranja u segment javne potrošnje.

3. LIKVIDNOST Promjene u ukupnoj količini novca i stopa rasta količine novca utiču na važne ekonomske pokazatelje kao što su: o zaposlenost, o stabilnost cijena, o stopa rasta društvenog proizvoda, o obim spoljnotrgovinske razmjene i o plaćanja sa inostranstvom.

Optimalne su količine i optimalni rast novca je onaj koji doprinose razvoju privrede. Pristup likvidnosti kod novca ima polazište da se radi o najlikvidnijem dijelu imovine. Likvidnost imovine se odnosi na lahkoću prodaje te imovine uz minimalne troškove. Novac je nalikvidniji od svih sredstava i pojedinac ne treba pretvoriti novac u nešto drugo prije kupovine. Naprimjer nominalna vrijednost 1 EURA ili US dolara je uvijek ista i iznosi 1 EUR ili 1 US dolar. Suprotno neka imovina kao što je auto, kuća ili zaliha repromaterijala ili sirovine nije

61

likvidna imovina. Naprotiv za prodaju nabrojane imovine je potreban duži period. Spektrum imovine od novca do kapitalala izgleda9: novac

• gotovina • depozit na tekućim računima • depozit na štednim računima • tromjesečni računi državnog proračuna • dvadesetogodišnja državnog proračuna • javne dionice • «neslužbene» obveznice • boing 747 • obiteljska kuća • korodirana čeličana

Likvidnost

po

definiciji

predstavlja

kapital

sposobnost

različitih

subjekata da u roku udovolje svojim obavezama. Monetarni agregati kod problematike likvidnosti imaju relativno značenje, jer su statička veličina. Monetarni agregati moraju dati odgovor na stanje u realnom sektoru ekonomije i dobijanje slike realnog stanja sa stanovišta globalne i sektorske likvidnosti; brzine opticaja novca, tehnika plaćanja,regularnost novčanih tokova ili takozvana siva ekonomija. Svaku od pojedinačnih obilježja je nužno analizirati kako bi dobili ocjenu stanja u privredi sa stanovišta napajanja novca i usklađenosti robnih i novčanih tokova.

9

Paul A. Samuelson ; William Nordhaus: Ekonomija –četrnaesto izdanje, 1992. prevod, « Mate» Zagreb, str.571.

62

3.1. Pokazatelji likvidnosti Rasprava o potrebnoj količini novca se može usmjeriti na odnos sume robnih cijena ili brzine opticaja. Pod sumom robnih cijena podrazumjevamo

sumu

robnonovčanih

proizvoda i usluga, i to u odnosu

R-N.

transakcija

realizovanih

Brzina opticaja « istoimenih

komada novca » je u količniku, te sa sumom robnih cijena u imeniku određuju sumu robnih cijena kao prometnih sredstava. Kako ukupna količina novca koja funkcionira kao prometno sredstvo i zbroj cijena prometnih roba sa druge strane sporije ili brže cirkuliraju, od toga i zavisi koliko će se dio sume cijena moći ostvariti istim komadima novca. (1)

(2)

NM

NM

DBP

DP

U (1) načinu iskazivanja globalne likvidnosti utvrđujemo snadbjevenost novcem na 100 KM društvenog bruto proizvoda – DBP; odnosno (2) društvenog proizvoda –DP;

%

iznos novčane mase.

Kvantitativno taj odnos može biti naprimjer 15-20%.

63

Ilustrativno taj odnos se može pokazati na slijedeći način:

Grafik br.5

Novčana masa

v

DBP

NM

Iz grafičkog prikaza može se zaključiti da je novčana masa – NMrelativno određena veličina, a da je brzina opticaja - V – podložna promjenama. Pokazatelji opšte ili globalne likvidnosti ne odražava stanje u pojedinim sektorima. Ovisno od mnogih faktora može doći do asimetričnih kretanja novca u kojima može doći do manjka novca u pojedinim sektorima i stanje obilja novca. Sektor definišemo kao skup relativno homogenih subjekata sa sličnim motivima ponašanja, naprimjer: stanovništvo, privreda / industrija, poljoprivreda, trgovina i sl./. Sektori se mogu formirati po funkcionalnom i institucionalnom načelu. Upravo analiza likvidnosti po sektorima može pružiti bolju osnovu za ocjenu likvidnosti. Ponašanje privrednih društava, budžeta, fondova, i stanovnišva, utiču na likvidnost.

64

3.2. Brzina opticaja novca Brzina opticaja novca je važan faktor koji se mora uzeti u postupku analize likvidnosti jer on koriguje odnose između društvenog proizvoda i novčane mase. Naime, brže oslobađanje novca poboljšano njihovom cirkulacijom u kanalima platnog prometa dovodi do toga da se istim ili manjim obimom novčane mase mogu zadovoljiti potrebe globalne i sektorske likvidnosti. U savremenoj monetarnoj teoriji brzina opticaja novca je recipročna potražnji novca. Međutim, zbog uticaja korištenja kredita i supstituta novca moguće je obaviti povećani obim prometa istom količinom novca.

Računski brzina novca se može iskazati kroz slijedeći odnos: a) kod bezgotovinskog platnog prometa ZBIR OPERACIJA U DEPOZITNOM NOVCU IZNOS DEPOZITNOG NOVCA NA KRAJU MJESECA b) kod gotovinskog plaćanja OBIM PROMETA KOJI SE VRŠI SA GOTOVIM NOVCEM STANJE GOTOVOG NOVCA

65

Za analizu likvidnisti važno je da li se ona sprovodi ex post ili ex ante. Dok se prva odnosi na prošlost, druga se odnosi na budućnost. S toga se monetarna analiza mora oslanjati na prošlost kako bi se mogli predviđati događaji u budućnosti. Pored službene analize likvidnosti važno je sagledati i procese koji se dešavaju u tzv neslužbenoj ekonomiji ili tzv. sivoj ekonomiji. Ovo je posebno važno ako je struktura novca tako postavljena da gotovina i surogati novca u stranom gotovom novcu imaju značajno relativno učešće. To posebno ima indirektan značaj na ostvarivanje ciljeva fiskalne politike jer postoji mogućnost da se znatne količine gotovinskog novca nađu u kanalima nelegalnog prometa.

3.3. Siva emisija novca Siva emisija novca van legalnih tokova predstavlja deformaciju monetarnih tokova. Najčešći pojavni oblici sive emisije: o nevraćanje ili neuredno vraćanje dospjelih kredita u bankarski sistem i neovlašteno korištenje kredita od strane komitenata; o špekulativno zadržavanje gotovog novca i nepolaganje istog na račun; o nenamjensko trošenje bankarskih kredita, o finansijska nedisciplina,

66

mogu ugroziti sistemsku sigurnost koja se ispoljava kroz rizike sigurnosti i lividnosti. Najveći problem sive emisije je osjećaj nesigurnosti i stvaranja ekonomije bez povjerenja i poslovnog morala. Sistem supervizije i kontrole bankarskog poslovanja nalaže sve oblike kontrole. Neželjeni efekti sive ekonomije se ogledaju u: o prekid funkcije depoziti-krediti i usporavanje procesa kreditne multiplikacije; o izražena nelikvidnost privrede i zavisnost privrede od kredita; o deformacije

u

strukturi

novčanih

sredstava

izazvanih

prelijevanje likvidnih u nelikvidne oblike uslijed promjene namjene korištenja sredstava; o prevelika količina gotovog novca u opticaju u strukturi novčane mase.

3.4. Pranje novca Pranje novca (engl. money laundering, njem. Geldwäsche) je pretvaranje tzv. "prljavog" novca ili druge imovinske koristi pribavljenih kriminalnim ili drugim protuzakonitim radnjama u "čist" novac, koji se može upotrijebiti i koristiti kao legalni prihod u bankovnim, trgovačkim, kupoprodajnim, investicijskim, poduzetničkim i drugim poslovima ili ulaganja.

"Prljavi" novac je dakle, svaki profit ili sredstva (novac i

imovina) koja proizlaze iz nezakonitih aktivnosti. To znači da pranje novca bez prethodne kriminalne aktivnosti ne postoji. Perači novca 67

općenito ne nastoje ostvariti najvišu stopu dobiti na novac koji operu, već im je važnije mjesto ili investicija koje će im omogućiti najlakše i najbrže recikliranje novca. Zbog pranja novca može se dogoditi da se slobodni kapital ulaže manje racionalno, što uveliko može narušiti postojeće ekonomske tokove. Promjena u potražnji novca, kao rezultat pranja novca što se ne odražava u službenim pokazateljima, može na nacionalnoj razini izazvati nestabilnost kamata i tečaja. Pranje novca, kao i ostale nezakonite aktivnosti, uslovljavaju regresivnu distribuciju dohotka i stvaranje velike potrošačke moći pojedinaca u uslovima opće recesije, čime se iskrivljuje struktura potrošnje, pogotovo među bogatima, i preobražava se postojeća socijalna struktura, nastajanjem društvenih grupa novih bogataša. Velika sredstva koja se zarađuju pranjem novca utiču na porast potražnje za luksuznim proizvodima, povećanje cijena nekretnina i nekih potrošnih dobara, što sve potiče špekulacije i inflaciju. Pranje novca osim što uvelike podriva slobodno tržišno privređivanje, narušava i demokratsku političku strukturu i političku stabilnost zemlje. Pranje novca utiče na smanjenje transparentnosti i narušavanje zdravlja financijskog tržišta. Pranjem novca i korupcijom koja je njegova česta popratna pojava stvara se opasna prijetnja državnoj suverenosti, autoritetu državne vlasti, narušavaju demokratske vrijednosti i javne ustanove, te uvelike šteti nacionalnoj privredi.. Tim se poslovima ohrabruju tradicionalni obrasci porezne evazije, izbjegavanja zakona,

68

krijumčarenje i bijeg financijskih sredstava, što sve zajedno povećava porezno opterećenje.10

Neke od metoda pranja novca su: o Krijumčarenje gotovine, fizički transport gotovine u stranu državu gdje se novac polaže u banku i uskoro postaje neprepoznatljiv. o Konstrukcija

(engl.

structuring)

–

velika

financijska

transakcija pretvara se u niz malih s malim iznosima novca. o Kockarnice, lica s gotovinom dolazi u kockarnicu, dobiva žetone, odigra nekoliko serija i za većinu preostalih žetona traži isplatu koju potom deponira na račun trećih osoba. o Lažne kompanije – tzv. "shell kompanije" (engl. shell: ljuska) prikrivaju sredstva pranja novca, a "front kompanije" obavljaju legalne poslovne aktivnosti radi prikrivanja pranja novca, ove kompanije ne posluju, već postoje samo kao sredstvo za uplatu gotovog novca na račune u bankama koja su osnovana putem prevare sa ličnim dokumentima i korupcije. o Lica uključena u pranje novca stupaju u kontakt sa bankama, prepoznaju potkupljive službenike, bilo da se radi o šalterskim radnicima ili nekim od rukovodilaca date banke, i

10

Na bazi procjena, u svijetu godišnje se opere između 300 i 500 milijardi US$ ; procjenjuje se da je neto financijska dobit onih koji se time bave dva do pet posto BDP-a.

69

da se povežu sa potkupljivim službenicima iz ostalih institucija poput policije, državnih organa. o Špekulativni poslovi na finansijskom tržištu.

„Pranje” novca,

se najčešće obavlja u zemljama zvanima

„porezni raj”, ili „off-shore" državama. To su države koje ne oporezuju, tzv. “ poreski raj”. Njihove banke jamče punu tajnost podataka o identitetu „štediša” i porijeklu novca. U takve države polažu novce stranci, da bi izbjegli oporezivanje u državama gdje borave. Zemlje, zvane „porezni raj” ne traže od „prljavih ulagača” nikakvih dokaza o tome čime se bave, a s druge ne sarađuju s drugim državama u progonu „prljavog novca”, niti im pružaju informacije o sumnjivim vlasnicima bankovnih računa. Tamo se ne ispituje porijeklo novca, a kriminalnim se označavaju samo one kriminalne radnje koje se obave na njihovoj teritoriji - dakle, mora se poslovati po zakonu, ali nije bitno odakle novac dolazi. 11

11

Na Sejšelima se uz ulog od milion dolara u osnivanje firme može dobiti i državljanstvo. Države, koje su raspolagale kvalitetnim propisima nadzora i zaštite, a ipak su tzv. „porezni rajevi”, su Hong-Kong, Luksemburg, Singapur, Švicarska, Irska (glavni grad Dublin) te anglo-normanski otoci Jersey, Guernsey i Man. Države, gdje su propisi slabiji od prve skupine, Andora, Bahrein, Bermude, Gibraltar, Malta i Monaco. Države, koje imaju najslabije propise i financijski nadzor su Costa Rica, Cipar, Liban, Liechtenstein, zemalja zapadne Europe. Najočitiji primjeri jesu Liechtenstein i Monaco, na koje članice Europske unije vrše stalan pritisak da izmijene propise i praksu.

70

Međunarodne inicijative za sprečavanje pranja novca su: o FATF, Financial Action Task Force - Radna grupa za djelovanje u oblasti finansija; o Bazelski komitet za kontrolu banaka,Financial Action Task Force on Money Laundering. FATF-ovi standardi protiv pranja novca obuhvataju: o preciznije određivanje mjera za klijente i transakcije visokog rizika, uključujući korespodentsko bankarstvo; o proširenje mjera za nefinansijske aktivnosti i profesije (kazina, agente nekretnina, prodavce plemenitih metala, računovođe, advokate); o uključivanje bitnih institucionalnih mjera u vezi međunarodne saradnje; o unapređenje zahtjeva kod transparentnosti putem adekvatnih i pravovremenih informacija u vezi vlasništva pojedinaca i kompanija; o proširenje mnogih propisa u vezi pranja novca da bi se prikrilo finansiranje terorizma. Prljavo porijeklo novca nije lahko dokazati. Većina zemalja članica FATF-a već primenjuje ove standarde protiv pranja novca. FATF posebno prati zemlje koje ne prihvataju saradnju, jer su u njima najčešće aktivnosti pranja novca i postoji opasnost njegovog širenja na ostale zemlje. FATF sarađuje sa UN, MMF-om, Svjetskom bankom i drugim međunarodnim organizacijama da bi podstakao sve zemlje da 71

primjenjuju ove standarde. FATF je utvrdio veliki broj (40) osnovnih mjera za borbu protiv pranja novca, koje su namjenjene za univerzalnu primjenu i uključuju zakonsku regulativu i kontrolu; finansijski sistem i sistem kriminalističkog pravosuđa; i međunarodnu saradnju. Ove mjere predstavljaju međunarodne standarde protiv pranja novca. Posebno se posvećuje pažnja osposobljavanju i informiranju zaposlenih: svi zaposleni u banci trebaju biti dobro obaviješteni o prihvaćenoj politici banke, dosljedno provoditi odluke o obaveznom utvrđivanju pravog identiteta stranke i vođenju odgovarajuće dokumentacije o računima, koju treba čuvati kako bi se po potrebi mogao uspješno utvrditi slijed pojedinačnih transakcija.

Pranje novca je posljedica neefikasnog

funkcionisanja institucija sistema. To se posebno odnosi na “zemlje u tranziciji”. U Evropi zemlje u tranziciji su:

Rusija, Litva, Letonija,

Estonija, Bjelorusija, Ukrajina, Moldavija, Poljska, Češka, Mađarska, Slovačka, Slovenija, Hrvatska, BiH, Srbija i Crna Gora, Makedonija, Albanija, Rumunjska i Bugarska. U Aziji tranzicijske zemlje su:Gruzija, Armenija,

Azerbajdžan,

Turkmenistan,

Uzbekistan,

Tadžikistan,

Kirgistan i Kazahstan. Iako je pranje novca svjetski problem, postoje značajne razlike između pojedinih zemalja.

72

To se pogotovo jasno vidi kod zemalja u tranziciji. One zemlje koje su više uključene u svjetske privredne tokove i koje su dobro odmakle u procesu tranzicije (Mađarska, Poljska, Slovenija) imaju manjih problema u prilagođavanju svog novčanog tržišta i bankarskih institucija. Najuspješnije zemlje u tranziciji su: Slovenija, Češka, Mađarska, Poljska, Slovačka, Estonija, Letonija, Litva, Cipar, Malta Rumunija i Bugarska. 12 Primjeri pranja novca: Primjer 1.- Droga Novac prikupljen od prodaje droge na američkim ulicama prošvercan je preko granice u Kanadu gdje je u mnogobrojnim mjenjačnicama zamijenjen za veće novčanice kako bi mu se smanjila težina i obujam. Kuriri su organizirano putovali avionima i nosili ga u London, gdje su obavljana plaćanja za financijsku ustanovu u Jerseyu. U istrazi je ustanovljeno da su iz Velike Britanije obavljene uplate na 14 računa u Jerseyu, koji su glasili na imena lokalnih direktora. Nakon toga sredstva su s prikrivenim podrijetlom vraćana u SAD ili putem kredita koji su davani kompanijama koje su bile u vlasništvu naručitelja cijele akcije ili se pak koristilo financijsku ustanovu u Jerseyu za depozit i kasnije obavilo neposredni transfer u SAD.

12

Pod pojmom “zemlje u tranziciji” podrazumijevamo zemlje koje su krajem 80-ih i početkom 90-ih prešle iz komunističkog u višestranački sistem, te koje prolaze kroz velike gospodarske i društvene promjene. U Evropi zemlje u tranziciji su: Rusija, Litva, Letonija, Estonija, Bjelorusija, Ukrajina, Moldavija, Poljska, Češka, Mađarska, Slovačka, Slovenija, Hrvatska, BiH, Srbija i Crna Gora, Makedonija, Albanija, Rumunjska i Bugarska. U Aziji tranzicijske zemlje su: Gruzija, Armenija, Azerbajdžan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadžikistan, Kirgistan i Kazahstan.

73

Primjer 2. - Fantomske firme Optuženi su nalazili ljude koji su na svoje ime osnivali i registrovali preduzeće, a zatim blanko potpisanu dokumentaciju i pečat preduzeća predavali članovima kriminalne grupe. Članovi kriminalne grupe su zatim izdavali fiktivnu dokumentaciju preduzećima i sačinjavali neistinite isprave, u kojima su lažno prikazivali da je između preduzeća kojima je upravljala ta grupa i drugih preduzeća vršen promet roba i usluga, iako toga nije bilo. “Perači”, odnosno “fantomi” su firme koje su služile za pranje novca, odnosno za legalizaciju nezakonitog poslovanja preduzeća i pravdanje ulaza i izlaza robe. Optužena kriminalna grupa je osnovala četiri “perača - fantoma”, koji su poslovali sa 750 preduzeća i privrednih subjekata i poslovanje preduzeća je trenutno pred istragom, tako da se uskoro očekuje pokretanje postupka za zloupotrebe u privredi i mahinacije.

Primjer 3 .- Bank of Credit and Commerce International (BCCI) Jedan od najpoznatijih uspješnih slučajeva sprečavanja pranja novca jest akcija pokrenuta protiv Bank of Credit and Commerce International (BCCI), koja je djelovala u Velikoj Britaniji i SAD-u i za koju su američke vlasti ustanovile da je oprala oko 32 milijuna dolara. Uhapšen je znatan broj službenika, među kojima i devetorica direktora banke. Banka je zbog protuzakonitog djelovanja osuđena da plati kaznu od 15,3 milijuna dolara, te je uskoro potpuno prestala poslovati ostavivši 530 hiljada štediša širom svijeta bez njihovih 12,4 milijarde dolara.

74

Primjer 4. - Međudržavna trgovina i prihvatljivost klijenta od strane banke Brojni su primjeri pranja novca u međudržavnoj trgovini (Kolumbija izvezla britvice po cijeni 34.81 USD,a Venecuela izvezla u SAD sudopere od po 8.911,85 USD). U Bosni i Hercegovini poznate su tzv. carinske prevare sa niskom osnovicama. Brojnost prevara u sistemu međudržavne trgovine prevazilazi objektivne mogućnosti države da se suprostavi ovom obliku pranja novca koji dolazi kako iz javnog tako i privatnog sektora. Pranje novca poprima globalne razmjere bez obzira na veliki stepen saradnje među državama. Nova informaciona tehnologija olakšava pranje novca tako da finanansijske institucije moraju razviti programe za zaštitu i visok nivo saradnje sa nadležnim organima. Sve informacije od velikog su važnosti na polju efikasnog sprovođenja procedura u cilju sprečavanja pranja novca.

75

Primjer 5. – Berza Investitor je onaj kome je stavljena u funkciju berza, te ista treba da obezbijedi sudjelovanje u uspjehu ili propasti, preuzimanju rizika i zamjenu rizika za višu stopu povrata, lahkoća i brzina transformacije finansijske imovine. Investitor usmjerava svoja sredstva na berzama izražavajući svoja očekivanja u vezi sa prinosom. Kupovinom vrijednosnih papira investitor, dionica na berzama, dobiva pravo i mogućnost sudjelovanja u uspjehu ili neuspjehu preduzeća. Prodajom vrijednosnih papira na berzi investitor, vlasnik kapitala, pretvara svoje potraživanje u novac. Investiranje naspram špekulacije se javlja u konfuznom i nedefinisanom stanju u kome se pojavljuje građanin koji često prodaje ili kupuje dionice a da pritom ne zna šta kupuje a šta prodaje. Radi se o osjećaju da se može ponovo kupiti po nižoj cijeni.U ovakvom pristupu svaki građanin koji trguje a da ne zna šta radi može se smatrati da je nepromišljeni investitor, slično kao rasipnik koji rasipa štednju. Takav građanin je istovremeno i špekulant. On je i istovremeno i kockar. Kocka i špekulacija je očaravajuća i zabavna. Pravilo je da se ne smiju miješati investicijske i špekulativne operacije. Razlika između investitora i špekulanta je suštinska. Investitor izračunava vrijednost dionica na temelju vrijednosti posla kojem se preduzeće bavi. Špekulant kocka, on se kladi da će dionice porasti samo zato što će neko drugi biti spreman platiti još više. Špekulacije na finansijskom tržištu su iste kao kockanje u kasinu i mogu biti uzbudljive i nagrađene. Međutim, to je najgori način na koji možete zaraditi. Pravilo je da i prilikom investiranja možete izgubiti, ali ne možete izgubiti na duži rok ako igrate po pravilima. Sa špekulacijom se dobija ali na kraju i gubi. Pravila koja je uspostavio Benjamin Graham, te ista iznio u knjizi »Inteligentni investitor«, se upravo odnose na upozorenja da špekulaciju morate tretirati kako okorjeli kockari tretiraju svoj odlasak u kasino.

76

Unutar registra profila klijenata banke postoji niz klasifikacija klijenata: o nivo rizika koji klijent nosi za banku, o finansijska snaga klijenta, o učestalost poslovanja sa bankom, o urednost i ažurnost poslovanja sa bankom.

Profil klijenata čine sljedeći elementi: o naziv klijenta (podaci o registarciji broj i datum), o identifikacioni broj / PDV broj, o pravni oblik, o vrsta djelatnosti, o vlasnička struktura klijenta(nosioci večinskog paketa dionica), o oblik poslovnog aranžmana sa bankom (broj transakcijskog računa i ostalih računa, kod banke, podaci o blokadi isl.) o povezanost sa drugim klijentima banke, o visina depozita, o učestalost i obim prometa po računima, o urednost i ažurnost u poslovanju sa bankom.

Sve transakcije u gotovini od 30.000 KM po Zakonu o sprečavanju pranja novca moraju se prijaviti finansijskoj policiji i drugim nadležnim organima.

77

Ponekad je jako teško razlučiti sumnjivu transakciju od one koja to nije tako da postoji pregled neobičnih ponašanja klijenata koje bi svaki uposlenik u banci trebao znati prepoznati i na vrijeme reagovati. U skladu sa Zakonom o bankama, banke su dužne svakodnevno pratiti aktivnosti koje se obavljaju na računima njenih klijenta. Za uspješno provođenje procedura monitoringa banka mora uspostaviti sistem koji će blagovremeno otkrili sumnjive transakcije. Svi organizacioni djelovi banke su dužni pratiti brojne aktivnosti koje se obavljaju u svakodnevnom poslovanju banke. Uspostavljanjem ovih procedura izbjegavaju se sljedeći rizici: rizik reputacije, rizik poslovanja, pravni rizik te koncentracija rizika. Svaka banka je dužna usvojiti politiku o tome ko su klijenti koje ona smatra prihvatljivim u poslovanju.Posebna pažnja se vodi o zemlji porijekla klijenta,reputaciji klijenta,vrsti i prirodi poslovnih aktivnosti i sl. Uslovi za utvrđivanje prihvatljivosti klijenta: o zakonitost, o transparentnost, o ekonomski status klijenta i o iskustvo u ranijem poslovanju sa klijentom.

78

Primjer 6. - Revizorski izvještaji i privatizacija Fer finansijski izvještaj i poštivanje finansijske struke je osnov poslovanja. Kao primjer navešćemo finansijske prevare u najcjenjenijim korporacijama u SAD-e: Enron, Tyco i Xerox. Praksa da su revizorske tvrtke prezentirale dokaze da bi dovele u zabludu investicijsku javnost. Optužbe da menadžment preusmjerava milione maraka u svoje džepove. Sve ove pojave su prisutne i u BiH u najdrastičnijoj formi tako je sasvim normalno da menadžer u dioničarskoj firmi pljačka svoje dioničare i postaje većinski vlasnik. Revizorski izvještaji su samo forma koja ništa ne znači. Nelikvidnost je opća pojava tako da država ne potražuje novac i istovremeno poklanja svoju imovinu koja se kupje za njen njen. Mnogi primjeri ovakvog oblika pranja novca moguće je naći u postupcima privatizacije. Najnovija događanja u Hrvatskoj u vezi Privatizacijskog fonda kao i stanje u oblasti privatizacije u BiH pokazali su i pokazaće organizovani sistem špekulacija, kriminala koja u osnovi ima „ pranje novca”.

79

DRUGA GLAVA

TEORIJE INFLACIJE

1. Pojam inflacije 2. Modeli inflacije 2.1. Inflacija troškova 2.2. Psihološko objašnjenje inflacije 2.3. Model racionalnog očekivanja 2.3.1. Phillipsova kriva u monetarizmu 2.3.2. Monetaristički model privrede

3. Makroekonomska i monetarna politika 4. Politka deviznog tečaja

80

1. POJAM INFLACIJE Inflacija je pojava koja se manifestuje u rastu cijena što dovodi do opadanja životnog standarda stanovništva, pogoršanja devizne bilanse i kursa domaće valute. Inflacija je heterogena i kompleksna pojava koja izaziva: o poremećaje na tržištu, i o otežava kontinuelno funkcioniranje privrede.

Uzroci

pojave inflacije su, istorijski posmatrani, u najvećem

broju slučajeva bili izazvani: o ratnim poremećajima, i o prirodne nedaće: poplave,suše, zemljotresi i sl.

U novije vrijeme se ispoljava kao: o pojava sa pratećom nestabilnosti privrede; o monetarnim poremećajima.

Kvantitativna teorija inflacije polazi od tumačenja «da mnogo novca ide u lov na malu količinu robe».

81

To dovodi do zaključka da se inflacija može savladati smanjenjem novca u opticaju. Razvoj ove teorije možemo posmatrati u fazama i vezati za pojedine teoretičare. Postoji duga lista prethodnika monetarizma koji su formulisali manje sofisticirane verzije kvantitativne teorije novca. Klasičnu definiciju ove teorije postavio je D. Hume, Smithov savremenik u drugoj polovini 18.vijeka. Prvu matematički izraženu verziju dao je američki ekonomista I. Fisher, 1911. godine i to je i do danas jedna od najčešće navođenih formula u ekonomskim radovima. Neoklasičnu varijantu kvantitativne teorije dao je 1917. A. Pigou u formi tzv. Kembridžke jednačine. Svi ovi autori mogu se smatrati prethodnicima monetanstičke škole. Kvantitativne teorije na Univerzitetu u Čikagu održavali su H. Simons, L. Mints, F. Night i J. Viner. Night je značajan po radovima u oblasti teorije i metodologije, a Simons po radovima u domenu ekonomske politike. Friedman je oko sebe na Čikaškom univerzitetu i u Nacionalnom birou za ekonomska istraživanja okupio plejadu mladih i ambicioznih ekonomista koji su prihvatili i dosledno zastupali monetarističku školu. Među njima najznačajnij su: P. Cagan, A. Schwartz (koautor „Monetarne istorije SAD"), D. Mieselman, H. Stein, A. Burns, A. Meltzer, s Carnegie-Mellon Universitv i K. Brunner sa Ohio State Universitv, J. Vanderkamp. Monetarističko uporište u Velikoj Britaniji tokom 60-ih godina postao je Univerzitet u Manchesteru gdje su radili D. Laidler i M. Perkin, London School of Economics: A. Waltersa i K. Johnsona. U novije vrijeme nastavljači monetanstičke tradicije takođe na 82

Univezitetu u Chicagu su G. Becker, G. Stigler, J. Buchenan, od kojih su neki i dobitnici Nobelove nagrade za ekonomiju tokom 90-ih godina. Nova klasična makroekonomija čiji su najznačajniji predstavnici R. Lucas i T. Sargent, Univerzitet u Chicagu. Hjum-Rikardova formulacija, koji objašnjava da cijena robe

zavisi od mase novca u opticaju, odnosno da su cijene određene količinom novca u zemlji. Ta tendencija se može ilustrovati:

Q – količina robe raste P-cijene padaju V- vrijednost novca opada

Fisherova jednačina koja polazi od: o cijene su funkcija novca u opticaju; o cijene su zavisne od obima robnog prometa.

83

Poznata Fisherova formula, koja najbolje objašnjava teoriju novca, zasniva se na:

MG (V) +M'D(V') P= Q M= količina gotovog novca

G(V)= brzina opticaja gotovog novca

M'= količina depozitnog novca D(V)= brzina opticaja depozitnog novca

P- predstavlja opšti nivo cijena koji je u korelaciji količine gotovinskog i depozitnog novca ponderisanih sa brzinom opticaja, s jedne strane, i recipročne vrijednosti obima roba. Na bazi ovih postavki proizilazi da se sudaraju dvije mase, i to novca i roba, te da se iz tog odnosa dobivaju cijene. Iz takvog odnosa se po kvantitativnoj teoriji dolazi do vrijednosti novca. Znači više novca uzrokuje rast cijena i obrnuto (ako pretpostavimo da je koeficienat obrta konstantan). Kembridžska formulacija novca je reformosana kvantitativna

teorija. Predstavnici ove teorije su Marshall, Pigou, Kexnes, Roberston. Najznačajniji predstavnik ove teorije je Marshall koji daje naglasak na kamatnu stopu i marginalnu produktivnost kapitala. Polazište ove teorije je na ranije uspostavljenom odnosu, a to je: MV = PQ ako se uvede izraz: V=1/k

84

kako je: Q = R = Y dohodak MV P= R

M=k P Y Na ovaj način je uspostavljena veza između M- količine novca sa P – opšteg nivoa cijena, kamatnom stopom- k i dohotkom-Y.

Kembridžka verzija poslužila je kao osnova za tumačenje inflacije koju su kasnije preuzeli i monetaristi. Suština je da se rastom ponude novca povećava nivo cijena.

Rast nivoa cijena smanjuje realnu

količinu novca koju pojedinci žele da drže jer cijene predstavljaju trošak držanja novca. Tražnja za novcem u ovom slučaju raste sa rastom realnog dohotka, a opada sa rastom stope inflacije, jer inflacija smanjuje prinos na novac tj. predstavlja oportunitetni trošak držanja novca. Prema tome, tokom rasta inflacije smanjuje se k, a povećava V, a ponuda i tražnja za novcem izjednačavaju se na sve višem nivou cijena.

85

Grafički ovo se može prikazati na sledeći način:

Grafik br.6

Grafičko tumačenje inflacije

Na x-osi je količina novca, a na y osi je vrijednost novca kao recipročna vrijednost apsolutnog nivoa cijena (1/P). U tački A je ravnoteža ponude i tražnje novca pri nižem nivou cijena. Rast ponude novca na nivo M2 dovodi do uspostavljanja nove ravnoteže u tački B u kojoj je viši nivo cijena (I/P2) i niži novo realne količine novca. Na taj način rast ponude novca ima za posljedicu rast cijena, smanjenje realne količine novca i izjednačavanje ponude i tražnje za novcem pri višem nominalnom nivou cijena.

86

Keynes J. M - «Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca» Faza u razvoju kvantitativne teorije novca vezana je za Keynes J.M. i period nastanka njegov djela « Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca» i velike ekonomske krize 30-tih godina 20-og vijeka. Keynes je pristalica kvantitativne teorije novca sa psihološkim i dohodovnim pristupom. Model se reprodukcije.

zasniva na integralnom posmatranju procesa

Dohodak-Y razdvaja na potrošnju i štednju. Osnovni

problem je u odnosu prema štednji -Š i investicijama–I. Kamatna stopa je određena na osnovu uravnotežavanja između potražnje i ponude novca. Potražnja za novcem zavisi od kamatnih stopa, pri čemu je pravilo da pri većim kamatnim stopama imamo veći obim kamatosnih aktiva u vrijednosnim papirima. Rezultat je da dolazi do porasta cijene vrijednosnih papira i pada kamatnih stopa. Grafik br.7

Odnos kamatne stope i količine novca u opticaju kamatna stopa

količina novca 87

Ravnoteža po Keynesu je kada su faktori proizvodnje potpuno zaposleni, te kada se štedni ulozi ne zadržavaju više od normalnih odnosa i kada je veličina štednje jednaka potrošnji. Nacionalni dohodak je rezultat ukupne društvene potrošnje i on je veći što su veći zahtjevi za potrošnju i rashodi za investicije. Keynes iznosi mišljenje da potrošnja i investicije određuju stepen zaposlenosti. Keynes smatra da je potrebna aktivna ekonomska politika koja bi jačala efektivnu potražnju. Tu ulogu bi trebala da preuzme monetarna politika. U uslovima kada je sklonost potrošnji nedovoljna tada je kamatna stopa visoka, monetarnom politikom treba posticati potrošnju i obarati kamatnu stopu. Porast količine novca je poželjan kod vođenja politike podsticanja potrošnje i obaranja kamatnih stopa. Količina novca po Keynesu nema prvorazredni značaj, pri čemu on pridaje veći značaj: o psihološki stav prema potrošnji, likvidnosti i prinosima kapitala; o visine najamnina; o količine novca koju definiše centralna banka.

Teoretska razmatranja, koje je iznio ovaj naučnik, omogućila su rješavanje niza praktičnih problema, a najvećim dijelom vezana za pitanje inflatornog jaza izazvanog povećanom potrošnjom, te je pridonio razradi intervencionističke ekonomske politike i doktrine.U periodu 1929-1933. kapitalizam je pogodila Velika depresija. Depresiju je pratio 88

pad proizvodnje, deflacija, masovna nezaposlenost i serija bankrotstva banaka i preduzeća. Kriza je zahvatila čitav svijet, a posebno najrazvijenije zemlje, dok je oporavak bio spor i dugotrajan. U domenu teorije i ekonomske politike, ekonomska nauka prema

neoklasičnoj

teoriji bila je poljuljana. U tim okolnostima, 1936. godine pojavila se Kejnzova knjiga The General Theory Emplovment, Interest and Money - «Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca».

Narednih desetak

godina kejnzijanizam postaje vladajuća ekonomska doktrina u teoriji i politici. Revolucionarnost kejnzijanske teorije u odnosu na neoklasiku proističe iz sledećih postavki: o Odbacivanje Sayovog zakona tržišta i pretpostavke o punoj zaposlenosti svih faktora proizvodnje. o Ne postoji automatska tržišna ravnoteža i moguće je ciklično kretanje tržišne privrede. o Nema automatskog uravnoteženja tržišta. o Na tržištu rada postoji nedobrovoljna nezaposlenost kao posljedica rigidnih nadnica i nedovoljne agregatne tražnje. o Velika depresija posljedica je pada agregatne tražnje, visokih kamatnih stopa i neefikasnog djelovanja monetarne politike. o Odlučujući uticaj ima aktivna makroekonomska politika i prije svega fiskalna politika. o Brzina opticaja novca je nestabilna, stoga je kvantitativna teorija novca zamenjena konceptom preferencije likvidnosti.

89

U kejnzijanskim modelima bitnu ulogu imaju tri funkcije definisane na bazi psiholoških fenomena: Funkcija potrošnje, kao funkcija apsolutnog dohotaka u čijoj osnovi je granična sklonost potrošnji; Funkcija investicija kao funkcija dohotka i kamate u čijoj osnovi je granična produktivnost kapitala; Funkcija likvidnosti koja opisuje ponašanje novca, zasnovana na preferenciji

likvidnosti.

Osnovni

makroekonomski

problem

13

Kejnesovog vremena je borba protiv nezaposlenosti. . Da bi se održavao visok nivo zaposlenosti podstiče se agregatna tražnja putem mjera fiskalne i monetarne politike, pri čemu važnu ulogu igraju sledeći instrumenti: niska kamatna stopa (politika "jeftinog novca"), rast budžetskih rashoda, ugrađeni stabilizatori. Rast agregatne tražnje podstaknut mjerama monetarne i fiskalne politike uticaće na rast zaposlenosti i proizvodnje i na taj način stabilizovati privredu. Ovakve preporuke teorije i ekonomske politike bile su prisutne kod najrazvijenijih tržišnih privreda sve do početka 70-ih godina tj. do pojave visoke inflacije, stagflacije i kolapsa Bretonvudskog sistema. U teorijskom smislu za razvoj kejnzijanizma značajne su još dve etape. Prva etapa nastupa od 1937. kada je Hicks [1937.] na osnovu Kejnesove knjige konstruisao poznati IS-LM model. Model je bio 13

Zakon koji je Američki kongres doneo 1946. čini predsednika i vladu odgovornim za aktivnu ekonomsku politiku i nisku stopu nezaposlenost. Riječ je o Zakonu o zaposlenosti (The Emplyment Act) koji je američki Kongres doneo 1946. godine ugrađujući kejnzijanske stavove posle Velike depresije. Prema ovom zakonu vlada treba da nastavi da dostigne nivo pune zaposlenosti i maksimalne proizvodnje.

90

zamišljen kao pokušaj sinteze kenzijanskih i neoklasičnih postavki i predstavljao je primer tzv. Neoklasične sinteze. Osnovna ideja modela je da se na tržištu dobara uspostavlja jednakost štednje i investicije, a na tržištu novca jednakost ponude i tražnje za novcem. Istovremenim presekom IS- LM krive formira se opšta privredna ravnoteža i simultano određuje ravnotežni nivo kamate i društvenog proizvoda. Druga značajna faza u razvoju Kejnzijanizma bila je uvođenje Philipsove krive poznatim člankom autora po kome je i dobila ime. . Osnovna poruka Philipsove krive je mogućnost izbora između različitih nivoa nezaposlenosti i inflacije, zavisno od preferencija vlade. Kejnzijanci su smatrali da se putem Philipsove krive može voditi aktivna ekonomska politika kako u kratkom kao i u dugom roku. Kada se činilo da je kejnzijanizam potpuno prevladao, pojavili su se monetaristi oživljavajući neoklasičnu teoriju suprostavljajući je protiv osnovnih postavki kejnzijanizma. Predvodnik ove struje kao moderne verzije neoklasične škole, bio je Milton Friedman.

Friedmanova verzija tražnje za novcem Pretpostavke Friedmanove funkcije tražnje za novcem su: o Kvantitativna teorija novca je stabilna funkcija tražnje za novcem sa realnim veličinama tj. realnom količinom novca. o Novac je za pojedinca oblik držanja imovine: aktive, a za preduzeće to je kapitalno dobro; te se na taj način tražnja za novcem zavisi od prinosa i troškova novca kao oblika aktive, pa se analiza integriše u teoriju kapitala i portfolio pristup. 91

o Tražnja za novcem zavisi od imovine, nivoa cijena i prinosa alternativnih oblika imovine, kao i od ukusa i preferencija pojedinaca;

vlasnik

novca

kao

imovine

raspodjeljuje

ga tako da za sebe ostvari maksimum korisnosti. o Tražnja za novcem i brzina opticaja novca suštinski su stabilni čak i tokom hiperinflacija, a realna količina novca samo

se

prilagođava

prema

principu

optimizacije

korisnosti. o Nominalna količina novca utiče na nominalni dohodak sa

vremenskim pomakom, dovodeći do rasta dohotka u

kratkom roku i do rasta nivoa cijena u dugom roku. o Najvažniji činioci u tražnji za novcem su permanentni dohodak shvaćen kao neka vrsta supstituta za ukupno bogatstvo pojedinca i stopa inflacije kao trošak držanja novca. Kamatna stopa ima manji uticaj na tražnju za novcem čime je Friedman odbacio Keynesov koncept preferencije likvidnosti. Tražnja za novcem po Keynesu zavisi direktno od dohotka i obrnuto proporcionalno od kamatne stope. Brzina opticaja novca takođe zavisi od nominalnog dohotka i nivoa kamatne stope, te nije konstantna veličina. Pojedinac više želi da drži novac u likvidnom obliku. Kamata predstavlja cijenu, motivaciju, da se vlasnik novca odrekne likvidnosti i uloži novac. Friedmanova funkcija tražnje za novcem ima sledeći oblik: Md/P =f(Yp,rb -rm,re -rm,Te -rm,h,u)

92

o Yp je permanentni dohodak kao ponderisani prosjek ranijih dohodaka o h je odnos kapitala uloženog u ljudske resurse prema kapitalu uloženom u ostale resurse, o u je simbol koji označava sve druge varijable u modelu, o rm kamatna stopa na uloženi novac, o rb kamatna stopa na obveznice o re kamatna stopa na akcije. Jednačina pokazuje da realna tražnja za novcem raste sa rastom permanentnog dohotka i komponente h, dok opada sa rastom stope inflacije i rastom prinosa na obveznice i akcije budući da su to troškovi držanja novca, odnosno alternativni oblici ulaganja novca. Centralna Friedmanova teza je da najveći uticaj na tražnju za novcem ima Yp. Budući da je permanentni dohodak stabilan tokom vremena, Friedman izvlači zaključak da je i tražnja za novcem stabilna veličina u odnosu na permanentni dohodak. Rast stope inflacije ne narušava princip stabilnosti, jer se inflacija javlja kao očekivani trošak u tražnji za novcem. Empirijska je činjenica, ističe Friedman, da kamatna stopa ima znatno manji uticaj na tražnju za novcem. Na ovaj način Friedman je ponovo reafirmisao kvantitativnu teoriju novca u modernoj verziji sa uključivanjem permanentnog dohotka i stope inflacije. Ovakav model imao je sljedeće implikacije: o osporena je Keynesova preferencija likvidnosti, o dokazano je da je novac važan i da monetarna politika ponovo dobija na značaju, ako je tražnja za novcem stabilna veličina 93

tokom vremena, onda je moguće da putem upravljanja ponudom novca utičemo na nivo privredne aktivnosti u kratkom roku i na nivo inflacije u dugom roku; o tražnja za novcem stabilnija je nego mnoge druge funkcije, u prvom redu neokejnzijanska potrošnje i agregatne tražnje,

funkcija

iz kojih se izvode

koncept investicionog multiplikatora i akceleratora. Friedman je. preduzeo niz empirijskih istraživanja u vezi tražnje za novcem u kojima je pokazao: o da su tražnja za novcem i brzina opticaja novca stabilne veličine, o da je ponuda novca egzogena i zavisi od odluka centralne banke, o da permanentni dohodak ima najjači objašnjavajući uticaj na tražnju za novcem i da je bolje objašnjenje od tekućeg dohotka, o da tražnja za novcem više zavisi od dugoročnog nego od tekućeg nivoa cijena, o da količina novca raste brže od nominalnog dohotka, o da je uticaj kamatne stope kao rezidualnog elementa na tražnju za novcem slab, o da je u tražnji za novcem najslabiji transakcioni motiv, a najjači motiv držanja novca kao oblika aktive, o da je privreda u kratkom roku manje investicije tj.

osetljiva na

da kratkoročni multiplikator investicija 94

ima manju vrijednost od dugoročnog multiplikatora, što je suprotno kenzijancima, o da je transmisioni mehanizam ponude novca takav da direktno djeluje na rashode, a ne indirektno preko kamatne stope, mada sa određenim pomakom,

o da česte promjene u količini novca povećavaju nestabilnost privrede, dok stabilni rast ponude novca pogoduje privrednoj stabilnosti.

95

2. MODELI INFLACIJE Od poznatih modela inflacije izdvojiti će mo: o Inflacija troškova -

Latinskoamerički model;

-

Skandinavski model.

o Psihološko objašnjenje inflacije; o Model racionalnih očekivanja.

Grafik br. 8

MODELI INFLACIJE

INFLACIJA TROŠKOVA

LATINSKOAMERIČKI MODEL

PSIHOLOŠKO OBJAŠNJENJE INFLACIJE

MODEL RACIONALNIH OČEKIVANJA

SKANDINAVSKI MODEL

96

2.1. Inflacija troškova Inflacija troškova je zastupljena kod brojnih teoretičara, od kojih je posebno prisutna teorija nadnica – odnosno inflatorna spirala nadnica (Albert Hahn). U ovom teoreskom pristupu prisutna su dva modela: -

latinskoamerički i

-

skandinavski.

Latinskoamerički model je posljedica pritiska ekonomskog rasta u uslovima nerazvijene društvene i privredne strukture. Uzroci inflaciji leže u sukobu javnog i privatnog sektora uslijed čega se javljaju cjenovni poremećaji uslovljeni pogrešnom alokacijom investicija i politika kontrole. Osnovni uzroci inflacije u ovom modelu su strukturalne i političke naravi i proizilaze iz neuređenog stanja, gdje određene društvene grupe žele da poboljšaju svoje stanje u raspodjeli nacionalnog dohotka - ND. Stanje nestabilnosti izvoza i prihoda

u platnoj bilansi,

neadekvatna struktura poreskog sistema sa neadekvatnim troškovima kapitala i efekata po osnovu ulaganja, su glavni mehanizmi pokretanja inflacije. Skandinavski model objašnjava inflaciju razlikama rasta produktivnosti u sektorima industrije i usluga. Osnova formiranja cijena je fiksna marža profita koja reprodukuje mehanizam inflacije troškova « cost-push inflacion».

97

Sporiji rast produktivnosti u sektoru usluga uz jednak rast nominalnih nadnica prouzrokuje cjenovne poremećaje. Posebni transmisioni mehanizmi preko kojih se pojašnjava inflacija u privredi su: o sektor proizvodnje uvozno – izvoznih roba / tradable goods/ i o sektor proizvodnje za domaće tržište – non tradable goods.

Inflacija je određena egzogenim faktorima, stanjem u okruženju i većom produktivnosti izvozno-uvoznog sektora (price takers). Izvozno-uvozni sektor prihvata cijene iz okruženja,dok sektor zaštićene proizvodnje formira cijene van konkurencije na principu troškova prizvodnje plus profit / mark-up/.

2.2. Psihološko objašnjenje inflacije Psihološko objašnjenje inflacije u prvi plan ističe: o očekivanje; o predviđanje; o ponašanje. Među teoretičarima psihološkog smjera

Aftalion zauzima

najistaknutije mjesto. Aftalion polazi od dohodne teorije koja kod njega poprima karakter dohodno-psihološke teorije. Po Afteleonu nivo cijena je funkcija varijacije dohotka i predviđanja. To znači da cijene nisu ovisne samo od 98

količine novca, pa će iste rasti i kada količina novca ne raste, uslijed promjene dohotka i sklonosti potrošnji. Dakle, promjena vrijednosti novca zavisi od očekivanja njegove vrijednosti u budućnosti. Buduća očekivanja vrijednosti novca utiču na sadašnju njegovu vrijednosti. Ovakvim pristupom uvođenjem u teoriju vrijednosti očekivanja ista postaje psihološka jer je očekivanje faktor psihologije. Ovim pristupok Afteleon pobija kvantitativnu teoriju ističući da je porast količine novca

(papirnog i depozitnog) posljedica porasta cijena,

a da porast količine novca izaziva porast cijena tada kada ga prati porast dohotka.

2.3.Model racionalnih očekivanja Model racionalnih očekivanja polazi od statičkog, adaptivnog i racionalnog očekivanja. Statička očekivanja preslikavaju sadašnje stanje u budućnost. Adaptivno očekivanje zasnovano je na prošlim zapažanjima i stopi inflacije i postepenim ispravljanju grešaka. Racionalno očekivanje se zasniva na očekivanjima zasnovanim na raspoloživim informacijama iz predhodnog perioda. Na bazi toga se zasnivaju očekivanja inflacije zasnovanog na nivou sadašnje inflacije i procjena ekonomskih procesa koji se predviđaju u budućnosti. Teorija racionalnih očekivanja odbacuje ulogu države i njenu neefikasnu ekonomsku politiku vraća na pojedinca i njegova racionalna očekivanja. Monetarna ekonomija i monetarna teorija zasniva svoj razvoj na ekonomskoj misli koja polazi se od periodizacije, i to: 99

o Period klasične i neoklasične kvantitativne teorije novca sve do 30-tih godina 20-tog vijeka; o Period kejnzijanske revolucije u formi dohodovne monetarne teorije, počev od 30-tih do 50-tih godina 20-tog vijeka; o Period polarizacije monetarista i nemonetarista, kada konačno dolazi do sinteze monetarne i fiskalne politike. Istorijski okvir Friedmanove monetarističke koncepcije je u imovinskom pristupu monetarnoj teoriji u kome je obim i struktura imovine u funkciji tražnje novca,. Modifikovana monetaristička teorija novca koju zastupa Fridman, daje pečat savremenim tokovima razvoja monetarne misli koja je rasponu kejnzijanizma i monetarizma. Monetaristička teorija počiva na reformisanoj kvantitativnoj teoriji novca, tzv. Čikaškoj školi M.Friedmana, koja inkorporira: o tražnju novca; o koncepciju količine novca; o uravnoteženje proizvodnje, dohotka i cijena. Friedman razlikuje tražnju novca preduzeća i tražnju novca ostalih subjekata. Preduzeća drže novac kao kapital, dok subjekti kao imovinu. Držanje novca kao imovine ima polazište u mogućim oblicima imovine, i to: o novca; o obveznice: o akcije: 100

o fizička dobra; o radnih kapaciteta pojedinaca. Tražnja novca je objašnjena razdvajanjem realne i nominalne količine novca. Nominalna količina novca je izražava količinu bilo koje novčane jedinice, dok realna vrijednost se izražava obimom dobra koji se može kupiti određenom količinom novca. Fridmanova definicija količine novca šira je od definicije klasične kvantitativne teorije jer obuhvata pored novca za transakcione svrhe i novac koji se drži u imovini. To znači da definiše novac (M) u širem konceptu jer uključuje i oročene depozite. To je doprinijelo da Fridman dolazi do visokog koeficijenta elastičnosti tražnje novca. Monetarna teorija polazi od: o potpune ravnoteže privrede sa stabilnim cijenama; o pune zaposlenosti rada i kapitala; o stabilne stope rasta proizvodnje, 3-5%; o potpune elastičnosti tražnje novca u odnosu na dohodak; o stabilne dugoročne promjene količine novca, do 5%. Monetarizam kao koncepcija liberalnog kapitalizma postala je dominantna makroekonomska politika razvijenih privreda. Međunarodni monetarni fond i nosioci ponude svjetskog novca zastupaju stanovište stabilizacionu politiku deflatornog karaktera, politiku: o ograničavanja potrošnje, o kontrolu novčane mase. 101

Makroekonomska politika razvijenih zemalja se sprovodi u uslovima: o otvorenog tržišta, o osjetljivosti kapitala na promjene kamatnih stopa, o otvorene privrede, o finansijske discipline, o razvijenog bankarskog i monetarnog sistema, o visokih dohodaka i štednje, o elastičnosti potrošnje i o razvijenim oblicima imovine stanovništva, privrede i države.

2.3.1. Phillipsova kriva u monetarizmu Do pojave Friedman-Phellpsove hipoteze Phillipsova kriva je bila standardni analitički instrument ekonomske politike. Phillipsova kriva je predstavljala jednu vrstu poželjne krive indiferencije u teoriji ekonomije blagostanja, Welfare economics.14 Friedman i Phelps su 1967. nezavisno jedan od drugog modifikovali dotad standardnu Philipsovu krivu [Phelps, 1967, Friedman, 1968.]. Modifikovana Phillipsova kriva ima tri nova svojstva: o uvedena su inflaciona očekivanja po adaptivnoj šemi, o uveden je koncept prirodne stope nezaposlenosti (NRU),

14

Welfare economics - ekonomija blagostanja nastala je posle marginalističke revolucije razvijajući Walrasov koncept opšte ravnoteže i Marshallov koncept parcijalne ravnoteže uz primenu mapa indiference. Osnivač i najznačajniji teoretičar bio je Pigou koji se zalagao za intervenciju države u vezi sa društvenim troškovima.

102

o pošlo se od realnih, a ne od nominalnih nadnica. U ovom modelu očekivana inflacija formira se na isti način kao i permanentni dohodak i predstavlja ponderisani trošak stopa inflacije iz prošlosti. Adaptivna stopa inflacije dobija se na taj način što se putem učenja na greškama privrednih subjekata, stalno koriguje prognozirana u odnosu na stvarnu inflaciju u prethodnom periodu. Koeficijent adaptacije kreće se između 0 i 1, i izražava stepen učenja na greškama. Kod adaptivnih očekivanja privredni subjekti prave sistematsku grešku u prognozi, jer očekivana inflacija je linearna kombinacija svih ranijih nivoa cijena i ne može biti veća od najveće prošle inflacije. Prema tome, kada je stopa inflacije stalno rastuća tada očekivana stopa inflacije potcjenjuje njen nivo, a kada je stalno padajuća precjenjuje njen tekući nivo.Ovako definisana inflaciona očekivanja imaju ključni značaj za razumijevanje Friedmanovog koncepta Philipsove krive. Ona omogućavaju razlikovanje kratkog i dugog roka. Ovaj koncept prilagođavanja može se grafički prikazati: Grafik br.9

Friedman-Phelps koncept F-krive i adaptivna očekivanja A \ \

n2

Uj

B -----F2 DFK (NRU) D

"u

------ F3

103

Na x-osi je stopa nezaposlenosti, a na y-osi stopa inflacije. Privredni subjekti se ravnaju prema realnim nadnicama, ali postoji problem pogrešne percepcije -radnika u kratkom roku zbog adaptivnih inflacionih

očekivanja.

Pokušaj

monetarne

politike

da

snizi

nezaposlenost ispod NRU, uzrokuje rast inflacije U tački A je prva privremena ravnoteža kada radnici uočavaju da su prevareni, adaptivna očekivanja,

vrše reviziju realnih nadnica,

uzrokuju pad tražnje za radnom snagom i vraćanje u tačku stabilne ravnoteže B (na nivo NRU). Tada su aktivira inflaciona očekivanja i startuje se sa višeg nivoa inflacije. U novim iteracijama prelazili bismo na tačke C i D, i na Philipsove krive F2 i F3 sa sve višim i višim nivoima inflacije. Na osnovu ovoga može se prikazati grafik koji daje kratkoročnu i dugoročnu Philipsovu krivu kao rezultat prilagođavanja.

104

Grafik br. 10

Phillipsova kriva

(NRU)\

Iz

ovog

koncepta

proističu

slijedeće

konsekvence

za

makroekonomsku politiku i teoriju: Kada je 0=1 Phillipsova kriva je vertikalna i iščezava trade-off. To se kod nove klasične makroekonomije dešava pri racionalnim očekivanjima, a kod monetarista u dugom roku. U kratkom roku je O<0<1 i tada zbog negativnog nagiba postoji mogućnost trgovine između inflacije i nezaposlenosti. Zbog sistematske greške u prognozi postoji dejstvo novčane iluzije i novac je neneutralan u kratkom roku. U dugom roku privredni subjekti uče na greškama, koriguju svoju prognozu, trade-off iščezava, a nezaposlenost se vraća na nivo NRU. Monetarna politika s toga je u dugom roku neutralna, ali izaziva rast nivoa cijena. Sistematski pokušaji 105

snižavanja

nezaposlenosti

čine

intervencionističku ekonomsku

politiku neefikasnom, ali ubrzavaju inflaciona očekivanja i rast inflacije.Stagflacija nastaje kao posljedica neefikasne ekonomske politike, jer dugoročno izaziva istovremeni rast inflacije i nezaposlenosti. Prioritet ekonomske politike ne može biti niska nezaposlenost već što niža stopa inflacije. Na primjeru Philipsove krive upotpunjene očekivanjima dolaze do izražaja svi bitni elementi monetarističke teorije i politike, a naročito: o teorema o akceleraciji inflacije usljed bezuspješnih pokušaja neefikasne ekonomske politike da snizi stopu nezaposlenosti; o teorema o privremenosti monetarnih impulsa koja izražava kratkoročni uticaj novca na realne agragate i dugoročnu neutralnost; o maršalijanski metod Friedmanove analize kao razlika kratkog i dugog roka gde faktori na strani tražnje (ekonomska politika, adaptivna očekivanja) igraju značajniju ulogu u kratkom roku, a faktori na strani ponude (NRU, realna nadnica, permanentni dohodak) igraju značajniju ulogu u dugom roku. Rast novčane mase uzrokuje privremeni rast društvenog proizvoda i smanjivanje stope nezaposlenosti. U dugom roku aktiviraju se inflaciona očekivanja, a nezaposlenost i društveni proizvod vraćaju na svoje ravnotežne nivoe. Realni učinak monetarne politike je privremen, a inflatorni učinak trajan. Monetarna politika treba da se drži Friedmanovog pravila kao u izrazu i da bude vezana za dugoročni rast

106

realnog društvenog proizvoda, jer samo tada neće imati za posledicu rast inflacije. Phillipsova kriva kao teorijski i empirijski koncept bila je podvrgnuta

najbrojnijim

empirijskim

istraživanjima

od

strane

predstavnika monetarizma, kejnzijanizma, nove mikroekonomije i nove klasične makroekonomije. Monetaristi su svjesni da koncept NRU ne odražava savršenu ravnotežu na tržištu radne snage, kao i da snažna uloga sindikata narušava uslove potpune konkurencije. Faktori od kojih zavisi nivo prirodne stope nezaposlenosti su sledeći: o migraciona i demografska kretanja, o minimalne i rezervne nadnice, o različit tempo privrednog rasta po sektorima o snaga sindikata, o osiguranje od nezaposlenosti, o oporezivanje radnika. Monetaristi sistematski nastoje da povećaju konkurentnost na tržištu radne snage, da snize troškove radne snage i da smanje moć sindikata. Ovo je bilo upravo tipično za monetarističku politiku M. Thatcher posle 1979. godine u Velikoj Britaniji. Izraženo je zalaganje za povećanje mobilnosti radne snage, za smanjivanje nivoa efikasnih i rezervnih nadnica, za zakonsko smanjenje monopolske pozicije sindikata i niže poreske stope kod oporezivanja radnika. Naročit napad izvršen je na instituciju osiguranja od nezaposlenosti u cilju smanjivanja nivoa i dužine trajanja ove vrste socijalne pomoći Ovim se dokazuje da rast 107

nivoa socijalne pomoći povećava troškove radne snage, smanjuje zaposlenost, smanjuje motivaciju za radom i dovodi do neefikasne alokacije resursa.

2.3.2. Monetaristički model privrede Friedman nije dao eksplicitan makroekonomski model privrede, mada su na osnovu njegovih radova modifikovani makro modeli sa uključivanjem funkcije tražnje za novcem Friedmanovog

tipa,

permanentnim dohotkom i Philipsovom krivom upotpunjenom adaptivnim inflacionim očekivanjem. Model se može predstaviti sistemom od sledećih šest jednačina.

C=f(Y,i) I=g(i) Y=I+C ------------------Md=Pf(Y/P,i) Ms=f(i) Md=Ms . Prve tri jednačine usklađuju štednju i investicije i predstavljaju ravnotežu na tržištu dobara. Druge tri jednačine izjednačavaju ponudu i tražnju za novcem na tržištu novca. 108

Model ima šest jednačina i sedam nepoznatih: C, I, Y, i, P, Md, Ms. Da bi sistem bio rješiv nedostaje sedma jednačina i ta sedma jednačina ima dvije verzije: egzogeno datom dohotku na nivou pune zaposlenosti Stoga se prilagođavanja u neoklasičnoj varijanti odvijaju putem promjene

cijena,

a

u

kejnzijanskoj

varijanti

putem

promjene

količina.Friedman je pokušao da napravi neku vrstu kompromisa između kejnzijanaca i neoklasike i pretpostavio da se rast nominalnog dohotka (Y=Py) dekomponuje na cjenovnu i količinsku komponentu. On je zapravo odabrao treći put.

Rešenje sistema u kome je Friedman kombinovao kejnzijanski i Fisherov pristup on je smatrao superiornim, jer uključuje proces dinamičkog

usklađivanja

uvođenjem očekivanja kao osnovnog

pokretača kratkoročnih fluktuacija u privredi. Friedman je ovaj model, koji je nazvao teorijom nominalnog dohotka, empirijski testirao i potvrdio pokazujući da je odnos između nominalne količine novca i nominalnog dohotka jači nego odnos između realne količine novca i realnog dohotka. Drugi zaključak je onaj koji potvrđuje prociklično kretanje brzine opticaja novca. Istovremeno, dosledno je primenjen Marshallov metod u kome se uticaj novca u kratkom roku manifestuje na realne veličine, a u dugom roku na nominalne veličine. Tokom 60-ih godina bilo je više empirijskih istraživanja u kojima 15

su upoređivani kejnzijanski i monetaristički modeli privrede

.

15

Miller-Pulsinelli, 1986, Mishkin, 1995, Samuelson, 1975, Brunner-Meltzer, 1971, Mankiw, 1994.

109

Friedman je sa Mieselmanom za 1961. u privredi SAD, empirijski pokazao bolja prognostička svojstva monetarističkog modela. Kejnzijanci su preduzimali i sopstvena istraživanja dokazujući suprotno.16 Steinovo istraživanje [Stein, 1982.].17 Autor je došao do sledećih zaključaka: o Monetaristički model bolje objašnjava inflaciju, nego druge dvije verzije. o Varijacije u društvenom proizvodu i stopi ezaposlenosti bolje su objašnjene monetarističkim modelom nego modelom nove klasične makroekonomije. o Stagflacija se može objasniti jedino u okviru monetarističkog modela i to politikom upravljanja agregatnom tražnjom. o Stagflacija upravo nastaje kada pri visokoj nezaposlenosti i kada pri visokoj stopi inflacije naglo opada ponuda novca, pri čemu

inflacija i nezaposlenost rastu istovremeno, ili

ostaju na visokim nivoima. o Dugoročni uticaj fiskalne politike na realne veličine slabi, a jača uticaj na inflatorni prihod i stopu inflacije. o Suprotno tvrdnjama nove klasične makroekonomije, pad inflacije praćen je značajnim socijalnim troškovima. 18

16

Tobin, Modigliani, Klein. Autor je napravio opšti model privrede u kome su modeli Kejnzijanaca, Monetarista i Nove klasične makroekonomije samo specijalni slučajevi opšteg modela koristeći podatke za privredu SAD 18 Teoremu nove klasične makroekonomije o neutralnosti politike i minimalnim stabilizacionim troškovima, ukoliko je ta politika anticipirana, kritikovali su Friedman i Schwartz [1963.] i Brunner-Meltzer [1971.] analizirajući Veliku depresiju. 17

110

3. MAKROEKONOMSKA

I

MONETARNA

POLITIKA Osnovni makroekonomski ciljevi koji se postavljaju pred ekonomsku politiku sadržani su: o privredni rast; o puna zaposlenost; o stabilnost cijena; o bilansna plaćanja; o efikasnost privređivanja; o ekološki standardi, o privredne slobode i pravičnost.

Privredni rast se posmatra u porastu proizvodnih kapaciteta što rezultira povećanju proizvodnih mogućnosti. Uslov privrednog rasta je u novim tehnologijama, investicijama, razvoju obrazovnog sistema. Puna zaposlenost znači da postoje poslovi za svaku osobu koja želi raditi. Stabilnost cijena predstavlja opšti nivo cijena na niskoj razini i stabilnoj inflaciji. Bilans plaćanja podrazumjeva razmatranje uticaj monetarnih kretanja na platne bilanse.

111

Grafik br.11

Platni bilans (tekući račun) u milionima KM

Izvor podataka: Centralna banka BiH

Grafik br.12

Platni bilans finansijski račun u milionima KM

Izvor podataka: Centralna banka BiH

112

Efikasnost privređivanja podrazumjeva maksimiranje proizvodnje svakog resursa kada se svaki resurs koristi na najproduktivniji način u proizvodnji roba i usluga. Ekološki standardi su u korelaciji sa zaštitom resursa i njihove korisnosti za buduće generacije. Privredne slobode i pravednost podrazumjeva slobodu poslovne incijative i legitimnost raspodjele bogatstva. Strategija realne monetarno kreditne politike se zasniva na stabilnosti cijena i njene usklađenosti sa potencijalnim rastom ekonomije. U tabeli dajemo uporedan pregled osnovnih makroekonomskih pokazatelja

zemalja u tranziciji:

Bosna i Hercegovina, Estonija,

Litvanija- i Bugarske, a koje imaju aranžman valutnog odbora. Primjećujemo izraženu stopu nezaposlenosti u odnosu na ostale tri zemlje, najmanju pokrivenost uvoza izvozom, izuzetno slab priliv FDI, izuzetno nizak GDP per capita i u apsolutnom iznosu. Dakle, valutni odbor koji je trebao biti garant privlačenja FDI ipak nije mogao apsorbovati i druge rizike koji se vežu za Bosni i Hercegovinu. Jak tečaj pogoduje uvoznicima, te su u posljednje vrijeme jaki pritisci na devalvaciju KM-a. Postavlja se i pitanje realnosti tečaja, odnosno, održivosti valutnog odbora uslijed niske kapitalne akumulacije i niskog izvoza. Uočavamo da Litvanija ima za gotovo tri puta veći GDP, te se minoran GDP Bosne i Hercegovine bez obzira na stalan rast ne može činiti zadovoljavajućim. Otuda i razmišljanja da bi '' hrabrija '' ekonomija ušla u '' razdrmavanje '' ukidanjem valutnog odbora, blagom 113

devalvacijom tečaja, i sa svim raspoloživim instrumentima monetarne politike. Tabela br.2

Osnovni makroekonomski indikatori za 2005. godinu R.br.

Pokazatelj

BiH

Bugarska

Litvanija

Estonija

1

populacija (mil.)

3.8

7.7

3.4

1.3

2

GDP rast u %

5.8

5.5

7.5

10.5

3

GDP (milijardi $)

9.19

24.68

25.39

13.84

4

GDP per capita (US $)

2.425

3.453

7.603

10.386

5

CPI (%)

2.3

5.0

2.7

4.1

6

vanjski dug (milijarde $)

2.6

17.9

12.4

12.1

7

44.5

10.1

8.3

7.9

8

nezaposlenost (%) fiskalna ravnoteža (% GDP)

0.7

3.1

-0.5

1.6

9

tekući deficit (milijarde $)

1.6

3.1

1.8

1.4

10

vanjski dug / izvoz

96

112

83

111

11

devizne rez. (milijarde $)

2.53

9.21

3.82

2.40

12

FDI (milioni US $)

300

2.298

680

2.250

13

devizne rezerve/uvoz

0.49

0.54

0.26

0.25

14

izvoz / devizne rezerve

0.82

1.27

3.00

3.23

15

izvoz/uvoz (%)

81

81

40 69 Izvor podataka: EBRD

114

4. POLITIKA DEVIZNOG TEČAJA Sa procesima globalizacije i liberalizacije tokova kapitala ponovo je postalo aktuelno pitanje izbora politike deviznog režima. Finansijske krize zemalja u razvoju (Meksiko 1994, Jugoistočna Azija 1998, Rusija 1998, Argentina 2001) dodatno su dale impuls preispitivanju ekonomskih interakcija i deviznih odnosa među njima. Istorijski, u periodu zlatnog standarda i njegovih modaliteta pa sve do sloma Breton Woodsa 1973 godine prisutni su fiksni devizni režimi, a praksa fluktuirajućih tečajeva službeno se uvodi 1976 godine. Devizni tečaj postaje sredstvo ekonomske politike, te se njime manipulira kako bi se ostvarili ciljevi nacionalnih ekonomija. Određeni parametri sugerišu i adekvatan izbor deviznog režima: o Većim i razvijenim ekonomijama se sugeriše korištenje fleksibilnog tečaja. o Otvorenim ekonomijama, zbog smanjenja rizika, sugeriše se fiksni tečaj. o Preporučuje

se

vezivanje

za

valutu

značajnog

vanjskotrgovačkog partnera. o Za stabilizacijske politike i povratak kredibiliteta monetarne politike značajna je primjena fiksnog deviznog odnosa. o Veći

stepen

liberalizacije

kapitalnih

tokova

zahtjeva

fleksibilniji režim. o Izloženost vanjskim šokovima zahtijeva fleksibilniji devizni režim.

115

Prednosti fleksibilnog deviznog režima mogu se sažeti u sljedećem: o Monetarna neovisnost, o Smanjena potreba držanja rezervi, o Širi raspon mjera monetarne politike (uticaj na privredne cikluse i dr.), o Usklađivanje sa realnim tečajem.

Negativnosti fleksibilnog deviznog režima ogledaju se u: o Nema čvrste baze za kalkulaciju uvozno/ izvoznih poslova i investicionih aktivnosti, o Povećana mogućnost špekulantskih poslova, o Otežano zaključivanje dugoročnih ugovora sa stranim partnerima.

Prednosti fiksnog tečaja su: o Pouzdana

baza

za

poslovne

kalkulacije,

podsticanje

dugoročnih poslovnih aranžmana i smanjeni transakcioni troškovi, o Zaštita nacionalne ekonomije od poremećaja, o Suženje prostora za špekulativne poslove.

116

Nedostaci fiksno utvrđenog deviznog tečaja su: o Podređivanje ekonomske politike održavanju tečaja, o Usklađivanje inflacije sa inostranstvom, o Potreba držanja većih deviznih rezervi, o Krupni poremećaji poslije prilagođavanja tečaja novonastalim okolnostima, o Neuravnoteženost platnog bilansa.

Podjela na fiksni i fluktuirajući devizni tečaj samo je uslovna, te između njih nalazi se niz deviznih režima prisutnih u praksi: a) Dolarizacija (eurizacija)

podrazumjeva korišćenje strane

valute kao zakonskog sredstva plaćanja. b) Valutna unija (npr. euro zona). c) Valutni odbor (currency board). d) Fiksni peg tečaj, gdje je valuta vezana za valutu druge zemlje uz moguća određena odstupanja od +,- 1 %. Centralna banka direktno na deviznom tržištu ili indirektno kroz kamatne stope i deviznom kontrolom utiče na tečaj. e) Horizontalni prsten, podrazumjeva raspon plivanja tečaja unutar određenih granica, korišten od strane sadašnjih država euro zone. f) Puzeći peg, kod koga se fiksan tečaj održava u odnosu na određene kvantitativne targete (stopa inflacije kod trgovačkih partnera i dr.). g) Devizni tečaj unutar promjenljivih granica plivanja. 117

h) Upravljani plivajući tečaj bez unaprijed određenih smjernica. i) Slobodno plivajući tečaj, gdje je tečaj određen snagama ponude i potražnje. Od svih navedenih modaliteta, a poslije finansijskih kriza zemalja u razvoju, izdiferenciralo se

mišljenje da zemlje u razvoju moraju

uspostaviti određenu automatsku vezu sa tokovima kapitala putem, ili slobodno plivajućeg tečaja, ili putem valutnog odbora. Smatra se da kontrola kretanja kapitala u procesima globalizacije nije '' mudra odluka'' ili '' neko od dopustivih rješenja'', te se stoga pravi izbor u: mobilnost kapitala, stabilnost tečaja, monetarna neovisnost. Naime, izaberemo li monetarnu neovisnost (fleksibilan tečaj) gubimo stabilnost tečaja i obratno. Snažnom preispitivanju valutnog rizika pribjegavaju i razvijene zemlje te se razmišlja i o valuti koja će sažeti zone dolar-jen-euro u jednu valutnu uniju. Sve više dolazi do kristalizacije valutnih odnosa te se pribjegava valutnoj uniji ili dolarizaciji. Jasno je da ne postoji devizni režim koji bi bio dobar za sve zemlje i u svakom vremenu, ali u svakom slučaju rješenje treba pažljivo odabrati u ovisnosti od strukture privrede, stepena dolarizacije, fleksibilnosti radne snage, ponašanja inflacije, političke situacije i dr. Teorija optimalnog valutnog područja podrazumjeva primjenu fiksnog deviznog režima ukoliko su ispunjeni uslovi mobilnosti proizvodnih inputa (a naročito radne snage), rigidnosti cijena i zarada na silazno kretanje, otvorenost ekonomije, finansijsku integrisanost, sličnu makroekonomsku politiku i inflacijsku razinu.

118

Grafik br.13

Devizne rezerve centralne banke u milionima KM

Izvor: Centralna banka BiH

Smjernice za utvrđivanje kategorije režima deviznog kursa: o Monetarna vlast formalno ili neformalno čuva stabilan devizni kurs prema datoj valuti ili valutnoj korpi i devizni kurs najmanje četiri mjeseca ostaje u okviru oscilacija manje od 2% prema datoj valuti - režim je klasifikovan de facto kao konvencionalni fiksni režim; o Formalna

objava

ili

neformalno

sprovođenje

politike

postepenih depresijacija valute - režim pokretnih intervala; o Kretanja deviznog kursa putem intervencija u okviru uskog intervala - (fiksirani ili puzajući) režim kontrole; o Kurs često devalvira u okviru kratkog vremenskog perioda ili postoje višestruki devizni kursevi, a većina transakcija se realizuje po tržišnom kursu - rukovođeno fluktuirajući režim.

119

o Rukovođeno fluktuirajući ili nezavisno fluktuirajući režim odlučujući faktor je prisustvo određenih dokaza da je direktna ili indirektna intervencija imala za cilj očuvanje dugoročnog trenda deviznog kursa.

120

TREĆA GLAVA

INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEMA I INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE 1.

Institucije monetarnog sistema 1.1. Centralna banka – emisiona banka 1.2. Poslovne banke 1.3. Savremeni trendovi u bankarstvu 1.4. Finansijsko tržište 1.5. Bankarski poslovi i izvještaji

2. Instrumenti monetarne politike 2.1. Obavezna rezerva kao instrument monetarne politike 2.2. Eskontna stopa kao instrument monetarne politike 2.3. Politika otvorenog tržišta kao instrument monetarne politike 2.4. Selektivna kreditna politika, regulacija kredita centralne banke poslovnim bankama, politika minimalne stope likvidnosti poslovnih banaka

121

1. INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEMA Bankarski sistem predstavlja podsistem finansijskog sistema u kome posebno treba naglasiti dvostepeni sistem organizacije, i to: o sistem centralne banke i o sistem poslovnih banaka.

Ova podjela je nastala kao rezultat razvoja novčanog sistema i potrebe regulacije bankarskog sistema. U okviru ove cjeline biće tretirana pitanja: o funkcionisanja i organizacije centralne banke, o funkcionisanje i organizacije poslovnih banaka, o currency board / valutni odbor/, o savremenih trendova u bankarstvu, o strukture finansijskih institucija, o bankarskih poslova i Izvještaja, o regulacije i supervizije banaka, o regulacije i revizije bankarskog poslovanja, o platnog prometa.

122

1.1. Centralna banka – emisiona banka Centralna banka je po svom položaju u bankarskom sistemu monetarna institucija Funkcije ove banke su: o održavanje stabilnosti novca; o kontrola i regulisanje mase novca u opticaju; o unutrašnja likvidnist u realnom sektoru ekonomije; o likvidnost plaćanja sa inostranstvom; o funkcionisanje finansijskog tržišta; o upravljanje državnim dugom i deviznim rezervama. Centralna banka kao emisiona banka je jedina instutucija koja je ovlaštena od države da izdaje - štampa novac kao zakonsko sredstvo plaćanja. Najčešće se zbog svojih funkcija i položaja u bankarskom sistemu naziva i “banka – banaka”. U savremenim privrednim sistemima poslovi centralne banke su: o emisija novčanica i kovanica, o rukovanje deviznim rezervama, o regulisanje količine novca, o regulisanje likvidnosti bankarskog sistema i likvidnosti privrede, o organizacija unutrašnjeg platnog prometa i plaćanja sa inostranstvom, o supervizija i nadzor nad bankarskim poslovanjem, o poslovi za račun države. 123

Mehanizmi monetarnog regulisanja centralne banke su: o politika operacija na otvorenom tržištu; o politika eskontne stope; o politika obavezne rezerve; o selektivna kreditna politika.

Politika operacija na otvorenom tržištu je vezana za kupovinu i prodaju vrijednosnih papira u cilju regulisanja količine novca i kreditne ekspanzije. U razvijenim ekonomijama opseg operacija na finansijskom tržištu doseže i do 40- 50% društvenog proizvoda, dok u najrazvijenim državama prelazi i preko 50%, npr. SAD - 60%, Japan – 70%. Najveći obim transakcija na otvorenom tržištu vezan je za državne vrijednosne papire i emisiju javnog duga.

Politika

eskontne

stope

predstavlja

kvalitetnu

dimenziju

monetarne politike koja se vezuje za kamatnu stopu. Diskontna stopa je instrument ili automatski standard vezan za fiksni tečaj, odnosno zlatnu tačku. Na ovaj način se regulira ponuda i tražnja novca i ista drži u ravnoteži preko eskontne stope centralne banke. Kada je ponuda novca veća i kada kamatna stopa pada, tada centralna banka povlači novac po određenoj eskontnoj stopi emitujući vrijednosne papire po većoj kamatnoj stopi; i obrnuto, kada tražnja raste, a ponuda opada i kada kamatna stopa pada tada centralna banka kupuje vrijednosne papire po višim kamatnim stopama nego što su na tržištu.

124

Politika rezervi likvidnosti (obavezna rezerva) je vezana za regulaciju kreditne aktivnosti banke i obezbjeđenja likvidnosti. Primarne rezerve se drže u gotovini, u trezoru banke, kao novčana sredstva kod centralne banke i potraživanja kod ostalih banaka. Sekundarne rezerve se drže u najlikvidnijoj aktivi: mjenice i drugi vrijednosni papiri sa rokom dospjeća do jedne godine, koje imaju tržišne kvalitete jer se brzo mogu pretvoriti u novac.

Selektivna kreditna politika je kvalitetna, za razliku od predhodnih koje su kvantitativne, po karakteru, jer preferira tokove novca u određene privredne grane i djelatnosti. Nije prihvatljiva sa stanovišta zahtjeva MMF (Međunarodnog monetarnog fonda) jer proizvodi distorziju u homogenoj vrijednosti novca. Monetarna integracija predstavlja uniformiranost u smislu funkcionisanja zajedničkog finansijskog tržišta i kamatnih stopa, pri čemu se odstranjuju sve barijere kretanja kapitala i operacije na finansijskom tržištu. Prednosti integracije će se ogledati u vođenju jedinstvene monetarne politike, jačanju procesa finansijske integracije sa institucionalnim investitorima (naročito sa osiguravajućim društvima). Jedinstven

novac

će

omogućiti

svim

učesnicima

povezivanje

jedinstvenog sistema platnog prometa, dok bi se pristupom euro tržištima stepen likvidnosti povećao.

125

EURO je evropska valutna jedinica koja je nastala kao rezultat dogovora Vijeća Evropske Unije iz 1998. godine, u sastavu: Belgija, Njemačka, Španija, Francuska, Irska, Italija,Luksemgurg, Nizozemska, Austrija, Portugal i Finska. Ove zemlje učestvuju u trećoj fazi formiranja Evropske monetarne unije, koje počev od 1. januara 1999. godine koriste euro u bezgotovinskom platnom prometu i sprovode jedinstvenu monetarnu politiku pod nadzorom Evropske Centralne banke (ECB).Već od 1.januara 2002. godine Evropska Centralna banka će emitovati primarnu emisiju euro novčanica i kovanica, a

počev od

1.7.2002.godine u prometu ostati EURO kao cirkulirajuća kupovna moć i zajednički novac zemlje članica Evropske unije. Koristi od uvođenja EURA su: o eliminacija deviznih rizika, o jačanje jedinstvenog tržišta, o jačanje investicione aktivnosti, o upredivost cijena, o lakše i jeftinije obavljanje platnog prometa i finansijskih transakcija.

126

1.2. Poslovne banke Poslovne banke su specifične institucije koje prikupljaju slobodna novčana sredstva, uzimaju i daju kredite, obavljaju funkciju platnog prometa i vrše druge poslove za svoje komitente. Osnovna funkcija poslovnih banaka je u mobilizaciji i koncentraciji novčanih sredstava. Banke posluju na tržišnom principu. Vrste banaka su: o Komercijalne banke / depozitno-kreditne /; o Univerzalne banke; o Investicione banke; o Specijalizovane banke; o Razvojne banke. Depozitne ili komercijalne banke se bave poslovima primanja depozita (stanovništva i privrede), te odobravanjem kredita u cilju finansiranja njihovih potreba reprodukcije ili potrošnje. Investicione ili razvojne banke formiraju svoj investicioni potencijal emisijom dugoročnih hartija od vrijednosti, a prikupljena sredstva plasiraju putem dugoročnih kredita privredi i stanovništvu. Navedena klasifikacija banaka se mijenja uslijed pojave univerzalnih banaka koje obavljaju i depozitne poslove, ali i kratkoročno i dugoročno kreditiranje, da bi moderan proces deregulacije i sekuritzacije doveo do stapanja bankarskih operacija koje imaju depozitni i investicioni karakter. 127

Moderna tiplogija banaka vrši njihovu klasifikaciju na: veličina banke prema finansijskom potencijalu, veličina banke prema vrijednosti bankarskih

transakcija,

prisustvo

savremene

internacionalizacije

bankarstva Ovakva tipologija banaka postaje sve više prihvatljiva u svakodnevnoj praksi bilo da se radi o organizacionom aspektu banke ili pak nadzoru i licenciranju platnobilansnih transakcija (domaćih i međunarodnih). Kod malih i srednjih banaka dominantan je princip upravljanja aktivom pri čemu se vodi računa da se ne ugrozi likvidnost i rentabilnost, dok je u pasivi dominantan depozitnih izvor. Jedan broj srednjih i velikih banaka su bonitetne banke i usmjerene su prema pasivi, kroz povoljne pozajmice na nedepozitnom tržištu likvidnih sredstava. Banke malih i velikih transakcija, bilo depozitnih ili kreditnih operacija, imaju različite pristupe rješavanja rizika likvidnosti i kreditnih rizika. Tako, male banke taj problem rješavaju individualno, dok velike banke taj problem rješavaju kolektivno. Male banke vrše diverzifikaciju plasmana, a time i rizika; dok velike banke stvaraju formalni ili neformalni pul. Internacionalizacija u oblasti bankarstva povezana je sa procesom globalizacije, pri čemu sve više jača multinacionalno bankarstvo. Najveće banke preuzimju manje banke, tako da se taj proces odvija na internacionalnoj ravni. Razvoj banaka je se odvijao od mjenjačkih i depozitnih poslova do specijalizovanih; sa karakterom multinacionalnih banaka koje prelaze granice država. Bankarski poslovi su: 128

PASIVNI o ulozi na štednju; o novčani polozi; o žiro depoziti; o reeskont i relombard; o emisija blagajničkih zapisa i depzitnih certifikata.

AKTIVNI o kontokorentni kredit; o eskontni i relombardni kredit; o akceptni kredit / akcept mjenice/; o rambursni kredit / dokumentarni kredit/; o potrošački kredit / robni – novčani – mješoviti /.

NEUTRALNI o platni promet; o izvršenje državnog budžeta; o statistika; o mjenjački poslovi; o komisioni poslovi; o trezorski poslovi.

129

VLASTITI o razne transakcije za vlastite račune; o finansijski konsalting i inženjering.

Bankarske institucije imaju depozitnu i kreditnu funkciju, te se nazivaju depozitno-kreditnim institucijama. Sa monetarnog stanovišta radi se o institucijama preko kojih se vrši kreiranje novca kroz sistem monetarne i kreditne multiplikacije. S toga se banke mogu definisati kao institucije koje primaju depozite i odobravaju kredite. Nebankarske finansijske institucije Nebankarske finansijske institucije sa stanovišta monetarne moći nisu u mogućnosti kreiranja novca već su u funkciji prenosa novčane akumulacije. Klasični oblici nebankarskih institucija su: o Štedionice, o Ustanove ugovorene štednje, o Investicioni fondovi. Štedionice popunjavaju finansijsku strukturu, posebno na tržištima gdje banke nemaju interes. Ono što ih čini osobitim u odnosu na ostale finansijske institucije je da u pasivi (izvori sredstava) imaju dominantan udio štednih i oročenih depozita; kao i da je ta depozitna struktura atomizirana, a da je aktiva (zajmovi) visoko disperzirana; sa visokim učešćem likvidne aktive.

130

Uz sve specifičnosti, štedionice su najbliže bankama jer zbog karaktera problema likvidnosti moraju znatni dio aktive držati u obliku likvidnosnih rezervi. Različiti modaliteti štedionica (mješovite štedne banke, štedno-kreditna udruženja, kreditne unije) imaju zajedničku karakteristiku da popunjavaju heterogenu finansijsku strukturu, ali da se po karakteru svog poslovanja približavaju bankama i investicionim fondovima. Na taj način je veoma teško povući čvrstu liniju razdvajanja izmedu banakarskih i nebankarskih institucija. Finansijski teoretičari nisu saglasni kako pozicionirati pojedine međuoblike nebankarskih institucija kao što su hipotekarne banke i finansijske kompanije. Tako hipotekarne banke u aktivi imaju atomiziranu strukturu stambenih kredita, dok u pasivi imaju dugoročne hartije od vrijednosti. Slično je sa finansijskim kompanijama koje imaju diverzificiranu strukturu potrošačkih kredita, dok u izvorima imaju kratkoročne i dugoročne hartije od vrijednosti. Zajedničko i kod hipotekarnih banaka i finasijskih kompanija je da imaju obilježja i banaka kao i investicionih fondova, ali i specifičnosti koje ih približavaju štedionicama Ustanove ugovorene štednje su: o Penzioni fondovi, o Osiguravajući fondovi.

131

Investicioni fondovi obuhvataju: o Investicione kompanije (zatvorene i otvorene), o Investicioni fondovi u formi nekretnina, o Bankarski starategijski fondovi, o Mješoviti fondovi novčanog tržišta.

Institucionalni investitori Procesom deregulacije i liberalizacije dolazi do razvoja institucija koje imaju duži vremenski okvir za obavljanje aktivnosti na tržištu kapitala. Razlikuju se od depozitnih institucija jer ne nude bezuvjetno neku posebnu kamatu i ne jamče za vrijednost investicije. Povrat sredstava ovisi od toga kako se investicija ponaša. Poslovanje je orijentisano na duži rok, čak kod ustanova ugovorene štednje prikupljanje sredstava je vezano za ugovorene obaveze. Tendencije u razvoju finasijskih institucija pokazuju da one ekonomije koje imaju razvijeno tržište vrijednosnih papira bilježe rast institucionalnih investitora. U razvijenim ekonomijama tržišnog tipa dolazi do promjena u vlasničkoj strukturi. Tako u Velikoj Britaniji: “Do 1989.godine institucije su predstavljale gotovo dvije trećine ukupnog vlasništva. Udio koji su imala industrijska i komercijalna preduzeća bio je uglavnom statičan, a vlasnici iz inozemstva ponovo su nastojali ostvariti onaj udio koji su imali i dvadeset i pet godina ranije. U USA slika institucionalne dominacije vlasništva nad trajnim kapitalom nije tako izražena kao u Velikoj Britaniji. To djelomično odražava dugoročne stavove tamošnje kulture prema osobnom vlasništvu dionica. 132

No isto tako odražava uticaj zakonskih odredbi koje su težile ograničavanju investicijske politike institucija kao što su mirovinski fondovi i osiguravajuća preduzeća koja se bave životnim osiguranjem koje su ograničavale njihove investicije u trajni kapital i naglašavale visoku kvalitetu investicijske ocjene obveznica. Pa ipak, takva je rastuća uloga institucija u USA isto bila predmetom mnogih rasprava ranijih sedamdesetih godina,”19. Podaci koji su prezentirani za strukturu vlasništva nad trajnim kapitalom prema vrijednosti u Velikoj Britaniji pokazuju da je u učešće penzionih fondova u strukturi poraslo sa 7% iz 1963. na 29% u 1989.; kod osiguravajućih preduzeća taj trend ima pomak sa 10,6% na 25,0%. Stagnaciju, u istom periodu bilježe investiciona društva, i to sa 10,2% na 7,0%. Ukupno institucionalno vlasništvo je imalo udio od 63%, dok su pojedinci zadržali nivo vlasnistva od 18%, industrijska i komercijalna preduzeća sa 4%, strani vlasnici 8% i ostali sa 7%. Ova struktura je data za 1989. godine na vrijednost trajnog kapitala od 460 milijardi funti ili približno 1.400 milijardi DM.20 Struktura aktive finansijskih institucija u USA pokazuje da je došlo do opadanja učešća komercijalnih banaka, i da je učešce svedeno sa dominantnih 71% iz 1960.godine, na 25% u 1993, godini, pri čemu je došlo do rasta učešća penzionih fondova, 24,4%, osiguravajućih kompanija, 17,4%, investicionih kompanija, 14,9%.21 Osiguravajuća preduzeća 19

Bernard J. Foley: Tržište kapitala, prevod, «Mate», Zagreb, 1998. str. l78. Bernard J. Foley: Tržište kapitala, prevod, «Mate», Zagreb, 1998. str. 179. 21 Dr Ćirović Milutin: Bankarski menadžment. Ekonomski institut Beograd, 1995., str. 9. 20

133

Osiguranje se javlja na osnovu ostvarivanja nekog uslovnog događaja poput: požara,krađe, automobilske nesreće, rizika smrti, ozlijede,

onesposobljenja,

itd.

Prikupljanje

štednje

pojedinca

i

transformacije iste u sektor sa deficitom osiguravajuća drustva postaju značajan opskrbljivač kapitala za brojna tržišta. Portfolijo osiguravajućih društava se pojavljuje u različitim vrstama imovine u kojima hipoteke, obične dionice, krediti i novac imaju važnu ulogu. Rast osiguranja u Evropi po stopi od 4,4% u 1998., i 6,6% u 1997.godini i 5,4% u 1996. godini je pokazatelj koji ukazuje daje isti znatno iznad stopa rasta nacionaing dohotka. Obim osiguranja u 1998.godini dostize 604,47 milijardi eura, u kome životno osiguranje učestvuje sa 58% je osnovni pokazatelj stanja u osiguranju. Neživotno osiguranje ima sporije stope rasta. Zaključak je da dolazi do rasta životnog osiguranja, u koje je uključeno osiguranje nezgode i zdravstveno osiguranje,i stagnacije neživotnog osiguranja.22 Proces globalizacije i internacionalizacije prati i osiguranje. Zajedničke osnove za uspostavljanja tržišta osiguranja unutar Evropske zajednice dat je ugovorom potpisanim u Rimu 1957.godine, koji obuhvata: pravo osnivanja preduzeća, pravo slobodnog pružanja usluga, pravo slobodnog kretanja kapitala. Deregulacija u oblasti osiguranja zahtjeva zaštitu osiguranika. Osim osiguravajućih kompanija funkcioniše i sistem reosiguranja. Reosiguranje je sredstvo pomoću kojeg osiguravajuća kompanija zadržava

potrebnu

zaštitu.

Na

tržištu

reosiguranja

je

prisutna

22

Francis Loheac: Evropsko osiguranje i brojevi, časopis “Osiguranje” 9/2000.Zagreb. str.25. 10/ Drago Klobucar: 0?nove reosiguranja, casopis “Osiguranje” broj 2-3, Zagreb, str.50.

134

konkurencija. Globalizacija ekonomije zahvata i poslove osiguranja i reosiguranja. Tendencija je smanjenja broja osiguravajućih društava i internacionalizacije osiguranja. Penzioni fondovi Penzioni fondovi su snažne finansijske institucije koje u osnovi predstavljaju oblik štednje za starost. Kolika će biti penzija današnjih zaposlenih, a budućih penzionera, sve više zavisi od uplate u fond i načinu upravljanja fondom. Izračunavanje budućih penzija je nemoguće predvidjeti bez predviđanja privrednih kretanja. Vrijednost penzionog fonda ovisi od vrijednosti njegove imovine na dan vrednovanja. U strukuri imovine fonda su vrijednosni papiri koje kotiraju na berzi što osigurava realno (tržišno) vrednovanje fonda. Po tome se penzioni fondovi razlikuju od investicionih fondova koji se sastoje pretežno od dionica koje koje nisu kotirale na berzi. Zahtjevi za sigurnošću su izraženiji kod penzionih fondova jer se tom imovinom jamči socijalna sigurnost članova i članova njihovih poredica. Zbog toga su i propisi o ulaganjima

penzionih fondova

restriktivniji i konzervativniji radi izbjegavanja rizika kojima bi se mogao izložiti menadžment. Bosna i Hercegovina, kao i sve tranzicjske zemlje, su u procesu reforme penzionog osiguranja. Dinamika izgradnje sistema mirovinskog osiguranja u BiH ovisi od dinamike izgradnje državne strukture, institucija monetarno-kreditnog sistema, institucija tržišta kapitala i uređenja sektora javne potrošnje.

135

1.3. Savremeni trendovi u bankarstvu Promjene

u

bankarstvu

su

dio

ukupnih

ekonomskih

transformacija koje se temelje na tehnološkom napretku, dinamičnom razvoju informatičkih tehnologija, metodu upravljanja i organizacije, kao i svih onih promjena koje nazivamo procesom globalizacije. Dinamika promjena u sektoru «bankarske industrije» jednake su promjenama u najdinamičnijim sektorima, kao što su telekomunikacije, informatika i mikrobiologija. Ako bi definirali osnovne nosioce transformacija bankarstva, mogli bi istaknuti slijedeće: o Tehnologije; o Globalizacija; o Deregulacija; o Sekuritizacija; o Demografija. Ovo je uslovno grupisanje nosioca promjena koja je osnova za detaljnu analizu. Tehnologije Tehnološki napredak u sektorima informatike, telekomunikacija, informatičkih sistema, interneta, omogućio je razvitak fmansijskog sektora, elektronskih transfera, integraciju svjetskih finansijskih tržišta. promjene u organizaciji banaka i bankarskog poslovanja. Korištenjem tehnoloških napredaka sva svjetska finansijska tržišta su povezana u jedan sistem koji neprekidno funkcioniše. Za 136

obavljanje bankaskih poslova nisu neophodne zgrade i papir, jer savremeno bankarstvo funkcioniše koristeći elektronske mreže. Poslovi se obavljaju sa svakog mjesta (iz automobila, aviona, broda) i tokom cijelog dana. Posebno revolucioniranje u oblasti bankarstva donosi Internet koji pojeftinjuje finansijske operacije i omogućuje nivo nove konkurencije. Korištenjem mobilne telefonije u Internetu dobija se “bank in your pocket”. Putem upotrebe inovacija banke poprimaju druge karakteristike i dimenzije. Sve više se prihvataju finansijke inovacije tipa: opcije, swap, derivati, lizing i mnoštvo novih finansijskih proizvoda. Nove tehnologije su uslovile opadanje udjela komercijalnih banaka u finansijskoj strukturi i smanjenje broja banaka.23 Globalizacija Globalizacija

se

u

bankarstvu

temelji

na

dinamičnom

tehnološkom razvoju, pri čemu se stvaraju velike banke sa velikom kapitalnom snagom, tržišnim udjelom, kako bi mogle odgovoriti povećanom tržišnom riziku, konkurenciji, kako u bankarskom tako i u nebankarskom sektoru. Proces globalizacije dovodi do stvaranja mega-banaka čija je imovina preko 500 milijardi dolara, sa tendencijom da se približava iznosima od 1.000 milijardi dolara. Naprimjer, spajanjem Deutsche bank i Dresdner banke, ukupna imovina bi iznosila 1.300 milijardi dolara. Istovremeno ubrzava se nestajanje malih banaka. 23

Broj banaka u SAD se smanjio od 36.103 na 23.140 (od 1988. do 1997. godine). Ista tendencija smanjenja je u Njemackoj, od 5.335 na 3.557. U zemljama Evropske Unije, u istom razdoblju, broj banaka je smanjen sa 9.445 na 7.040.

137

Deregulacija Deregulacija je proces koji znači da na finansijskom tržištu učestvuju nebankarske institucije, prije svega, investicioni fondovi, penzioni fondovi, osiguravajuća društva; kao i niz netipičnih učesnika, kao što su: proizvođači automobila, opreme, građevinske kompanije, turistička društva i drugi. Znači, savremena komercijalna banka je izložena konkurenciji kako na aktivnoj tako i na pasivnoj strani bilansa. Na aktivnoj strani bilansa konkurencija se javlja preko različitih oblika komercijalnih papira, kreditnih kartica, nove tehnike kreditiranja prodaje automobila ili opreme. Na pasivnoj strani bilance komercijalnih banaka jaka je konkurencija od strane fondova (penzioni, osiguravajuci i investicioni), kao i drugih učesnika koji omogućavaju štediši da investira umjesto da drži depozite u banci. Sekuritizacija Sekuritizacija je u funkciji jačanja investicijskog bankarstva, pri čemu

dolazi

do

izražaja

značaj

bankarskih

rejtinga.

Potpuna

informisanost i zaštita od rizika pruža široku mogućnost primjene i porasta specifičnih finansijskih operacija. Sekurutizacija je uzrok i posljedica transformacije bankarskog sektora. Pojava niza novih finansijskih proizvoda koji postaju predmet bankarskih operacija, pri čemu se sve više usavršavaju i postaju kompleksniji. Njihova složenost uvećava značaj elektronskog bankarstva, pri čemu su tendencije širenja i razvoja nesagledive.

138

Demografija Demografija kao obilježje javlja se u poziciji sektora stanovništva u novim tendencijama razvoja bankarstva. Savremeni štediša, umjesto klasične štednje u formi bankarskog depozita, želi investirati. To mu je omogućeno postojanjem velikog broja finansijskih proizvoda. Savremeni štediša ima širinu izbora finansijskih proizvoda kao i visok stupanj zaštite od rizika. Posljedice takvog razvitka je da opada udio bankarskih depozita u strukturi štednje domaćinstva, a time i bankarskog posredovanja.

1.4. Finansijsko tržište Finansijsko tržište je organizovano mjesto i prostor na kome se traže tj. nude novčana sredstva i na kome se zavisno od ponude i tražnje formira cijena. Kamatna stopa, odnosno kurs predstavlja cijenu novčanih sredstava na finansijskom tržištu. Funkcija finansijskog tržišta je u alokaciji novčanih sredstava, sa onih fizičkih i pravnih lica koja raspolažu većim slobodnim iznosima od onih čiji je dohodak nedovoljan za finansiranje tekućih i razvojnih planova i programa koji su društveno i ekonomski opravdani. Na taj način finansijsko tržište omogućuje ostvarivanje optimalnosti u korištenju raspoloživih resursa što je u funkciji skladnog privrednog razvoja. Finansijska tržišta prema predmetu poslovanja su: novčano tržište, devizno tržište i tržište kapitala. Novčano tržište je najširi dio finansijskog tržišta na kome se obezbjeđuje: žiralni novac i kratkoročne hartije od vrijednosti; kratkoročna kreditna sredstva; eskontno i lombardno tržište; primarno i sekundarno tržište kratkoročnih hartija od vrijednosti. 139

Slika br. 2

Depozitni certifikat

Slika pokazuje vrijednosni papir - Depozitni certifikati- CD koji ima slijedeće karakteristike:

140

o Prenosiva potvrda o deponovanim sredstvima kod banke za određeni period i po utvrđenoj kamatnoj stopi; o Rok dospijeća 30-360 dana; o Oblik oročenog depozita: veće prinose, a nose mali rizik; o Uglavnom su denominirani na velike iznose (SAD na 100.000 USD),

Devizno tržište je sastavni dio, u širem smislu, novčanog tržišta. Devizni kurs predstavlja cijenu deviza pri čemu intervenciona tačka predstavlja obavezu institucije monetarne vlasti (Centralna banka) da otkupi neograničene količine deviza ako se nude po donjem intervencionom kursu. Tržište kapitala predstavlja specijalizovano tržište na kome se trguje dugoročnim hartijama od vrijednosti, odnosno vrijednosnim papirima. Tržište kapitala u sebi objedinjava: kreditno-investiciono tržište u formi dugoročnih investicionih kredita; hipotekarno tržište na kome se koristi kapital u formi hipotekarnih kredita i tržište hartija od vrijednosti dugoročnog karaktera, tzv. tržište efekata. Tržište efekata, odnosno hartijama od vrijednosti dugoročnog karaktera, predstavlja specifični oblik tržišta koje se sastoji od: primarnog ili emisionog tržišta i sekundarnog tržišta.

Primarno tržište je vezano za emisiju hartija od vrijednosti i njihov prvi otkup od strane kupca.

Sekundarno tržište predstavlja dalju kupovinu i prodaju već emitovanih hartija od vrijednosti. 141

Sa aspekta mjesta na kome se obavljaju operacije sa hartijama od vrijednosti tržište kapitala predstavlja dio: berzanskog i vanberzanskog prometa.

Berzanski promet se ostvaruje na službenom dijelu berze efekata. Vanberzanski promet se ostvaruje van službenog dijela efekata. Finansijska ekonomija

je karakteristična sa mnogobrojnim

spletom odnosa indirektnog i indirektnog finansiranja, sa velikim brojem učesnika, finansijskih institucija i posrednika, sa nizom finansijskih instrumenata.

1.5. Bankarski poslovi i izvještaji Bankarski kredit predstavlja glavnu grupu aktivnih bankarskih poslova putem kojih banka mobilizira i akumulira finansijska sredstva, pozajmljuje raznim subjektima radi finansiranja privredne aktivnosti pod određenim uslovima. Pored bankarskih kredita banka izdaje garancije, otvara akreditiv sa odgođenim plaćanjem, osigurava poslovanje.

Supervizor (Agencija za bankarstvo ili Centralna banka) propisuje uslove i kriterije poslovanja banke:

142

o najniži iznos neto kapitala u apsolutnom i relativnom odnosu (koeficienat adekvatnosti kapitala) o izlaganje

banke kreditnom riziku prema pojedinačnom

korisniku ili grupi povezanih lica u odnosu na osnovni kapital banke; o zbir svih velikih izlaganja kreditnom riziku u odnosu na osnovni kapital banke; o iznos izdate garancije, osim garancije za dobro izvršeni posao u odnosu na osnovni kapital; o zbir svih izdatih garancija, osim garancija za dobro izvršen posao, u odnosu na osnovni kapital; o ograničenja

investiranja

u

stalna

sredstva

srazmjerno

osnovnom kapitalu; o fizičkim licima koji su povezani sa bankom (pojedinačno, i svim – zbirno) ograničava se odobravanje kredita u srazmjeri sa osnovnim kaoitalom. Banci se propisuje da je obavezna redovno vršiti rezervisanja na teret prihoda za utvrđene iznose rizičnosti plasmana.

Aktivnosti banke: o kreditiranje, o izdavnje garancija i akreditiva, o platni promet, o mjenjački poslovi i drugi poslovi,

143

rezultiraju ostvarivanjem prihoda koji su u odnosu na rashode: o kamate na depozite, o manipulativni troškovi, o materijalni i drugi administrativni troškovi, u funkciji dobiti što je i osnovni cilj osnivanja i rada banke.

Poslovne promjene evidentiraju se u skladu sa Zakonom o računovodstvu, Kontnom planu za banke i računovodstvenim kodeksima i standardima koji su u skladu sa međunarodnim standardima poslovanja. Poslovna aktivnost i rezultat poslovanja se evidentira u Bilansu stanja i Bilansu uspjeha. Supervizor propisuje način izrade obrazaca Bilansa stanja banke i Bilansa uspjeha banke. Bilans stanja banke Bilans stanja banke predstavlja sistematizovani pregled bankarske aktive i pasive na određeni dan. Bilans stanja sadrži: AKTIVU OBAVEZE KAPITAL. AKTIVA (IMOVINA) = OBAVEZE + KAPITAL

144

Aktivu sačinjavaju pozicije: o Novčana sredstva i računi depozita kod depozitnih institucija, o Vrijednosni papiri za trgovanje, o Plasmani drugim bankama, o Krediti, o Vrijednosni papiri, o Poslovni prostor i druga poslovna aktiva, o Ostale nekretnine, o Investicije u nekonsolidovana povezana preduzeća, o Ostala aktiva, o Rezerve za potencijalne gubitke.

Pasivu sačinjavaju pozicije: o Depoziti, o Uzete pozajmice – dospjele obaveze, o Uzete pozajmice od drugih banaka, o Obaveze prema vladi, o Obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama, o Subordinisani dugovi i subordinisane obveznice, o Ostale obaveze.

145

Kapital ima strukturu pozicija: o Trajne prioritetne dionice, o Obične dionice, o Emisiona ažia, o Neraspoređena dobit i rezerve kapitala, o Kursne razlike, o Ostali kapital.

AKTIVA Pozicije aktive su date po principu opadajuće likvidnosti. Novčana sredstva i računi depozita su dati sa pozicijama: o gotov novac i nekamatosni računi depozita; o kamatosni računi depozita.

Gotov novac i nekamatosni računi depozita obuhvata ukupno stanje gotovog novca, novčanih sredstava u procesu naplate i novčana sredstva u procesu isplate; kao i stanje svih depozitnih računa kako kod centralne banke tako i kod domaćih i inostranih banaka. Kamatosni računi depozita obuhvataju sve kamatosne račune depozita kod drugih depozitnih institucija bez obzira da li su u obliku štednih ili oročonih depozita, uključujući i certifikate o depozitima koji nisu predmet trgovine. Detaljan pregled ovih pozicija dat je u slijedećem obrascu pri čemu su uključene i pozicije nekamatosnih i kamatosnih računa depozita: 146

Vrijednosni papiri za trgovanje, obuhvataju stavke koje je banka kupila radi ponovne prodaje, u bliskoj budućnosti, u cilju zarade. Vrijednost vrijednosnih papira za trgovanje mora biti fer procijenjena radi realnog bilansnog iskaza ove pozicije. U zbir ove pozicije nisu uključeni vrijednosni papiri koji se drže do dana njihovog dospjeća. Plasmani

drugim

bankama,

obuhvataju

međubankarske

transakcije u obliku kratkoročnih plasmana sa žiro-računa izvještajne banke –rezervnog računa kod Centralne banke. Krediti, potraživanja po poslovima lizinga i dospjela potraživanja imaju strukturu koja je posebno iskazana u bilansu stanja: o 4a / Krediti; o 4b / Potraživanja po poslovima lizinga; o 4c/ Dospjela potraživanja po kreditima i poslovima lizinga.

Krediti predstavljaju rezultat direktnog ugovaranja i kupljeni krediti. Krediti mogu biti i u obliku dokumentarnog kredita. dokument o avansu, dokument o odobrenom prekoračenju računa, mjenice i drugih oblika dokumentarnih potraživanja. Potraživanja po poslovima lizinga obuhvataju potraživanja banke nastala kao rezultat direktnog ili indirektnog ugovora između davaoca i tražioca, odnosno korisnika prava za korištenje imovine davaoca ili kupljenih potraživanja koja su sa tražiocem odnosno korisnicima ugovorili neki drugi davaoci. 147

Dospjela potraživanja po kreditima i poslovima lizinga kao rezultat kreditnog rizika bilansnih i vanbilansnih pozicija banke. Vrijednosni papiri koji se drže do dospjeća, se drže odvojeno od aktive za trgovanje i imaju poseban tretman. Knjigovodstveno se ne usklađuju sa cijenom na tržištu. Naplaćuju se dinamikom i rokovima dospjeća. Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva, predstavlja vrijednost svih poslovnih prostora, opreme, namještaja i inventara koji služi poslovnoj funkciji banke. Ostale nekretnine, u vlasništvu banke, koje nisu u direktnoj namjeni za osnovne poslovne funkcije. Investicije u nekonsolidovana povezana preduzeća u kojima banka ima poslovni uticaj. Knjigovodstveno se ova pozicija u visini ulaganja korigovanog sa visinom prihoda koje banka ostvari udjelom u dobiti ili gubicima, uvećanih za dividendu. Ostala aktiva, obuhvaća stanje svih stavki koje sadržane u predhodnim pozicijama. Rezerve za potencijalne gubitke date su u dvije pozicije: o za potencijalne gubitke u skladu sa propisima supervizora vezane za kredite i potraživanja po poslovima lizinga; o za potencijalne gubitke vezanim za ostale pozicije.

Ukupna aktiva predstavlja ponderisanu vrijednost zbira svih pozicija umanjenih za rezerve za potencijalne gubitke. 148

PASIVA Struktura pasive data je na pozicijama obaveza i kapitala. OBAVEZE sačinjavaju pozicije: Depoziti, i to: po viđenju, štednih, oročenih. Depoziti po viđenju obuhvataju depozite koji se isplaćuju po zahtjevu i dospjele oročene depozite za koje nije ugovorena mogućnost automatskog obnavljanja. Računi štednje po viđenju predstavljaju štedne depozite za koje nije ugovoren rok dospjeća, nego su raspoloživi za povlačenje po zahtjevu deponenta – štediše. Oročeni depoziti čine depoziti koji se ne mogu povlačiti prije ugovorenog roka bez kaznene naknade. Posebni depoziti čine depoziti koji prate drugu poslovnu transakciju i obično služe za pokriće rizika po datim kreditima, otvoreni akreditivi, date garancije i slično. Pozajnice – dospjele obaveze su: o dospjele a nevraćene, o dospjele a neizmirene vanbilansne pozicije.

Pozajmice od drugih banaka sadrže međubankarske transakcije u obliku kratkoročnih pozajmica sa žiro-računa drugih banaka – rezervni računi kod centralne banke.

149

Obaveze prema vladi sadrže mjenice i druge instrumente plaćanja plative na zahtjev, izdate u svrhu plaćanja dažbina. Obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama, a odnose se na: o izdate: mjenice, oveznice i uplata drugih depozitnih institucija po različitom osnovu, o zaduživanjem po osnovu kupljenog prostora i druge fiksne aktive, o poslove lizinga i ostalo. Subordinisani dugovi i subordisane obveznice koje ispunjavaju uslove Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banke. Ostale obaveze, sve ostale obaveze koji nisu obuhvaćene u predhodnim pozicijama. UKUPNE OBAVEZE, čine zbir svih predhodnih pozicija. KAPITAL sačinjavaju pozicije: o Trajne prioritetne dionice (trajne kumulativne i trajne nekumulativne dionice). o Obične dionice.

Emisiona ažia, sadrži iznos izvršenih uplata za izdate dionice iznad njihove nominalne vrijednosti, razdvojenih na: o ažia ostvarenih emisijom trajnih prioritetnih dionica, i 150

o ažia ostvarena emisijom običnih dionica.

Neraspoređena dobit i rezerva kapitala: o nepokriveni gubitak iz ranijih godina, o rezerve propisane zakonom, o rezerve koje se odnose na procjenu kvaliteta aktive, o revalorizacione rezerve.

Kursne razlike, čine potražni saldo kao pozitivan efekat kursnih razlika

ili

kao

negativni

efekat

kursnih

razlika,

iskazan

po

računovodstvenim standardima. Ostali kapital, kao što je: o obračunata dobit(gubitak) u tekućoj godini za koji je izdata privremena obustava raspodjele, i o ostalo.

Ukupan kapital, kao zbir svih predhodnih pozicija kapitala.

UKUPNE OBAVEZE I KAPITAL, kao zbir pozicija KAPITALA I OBAVEZA. VANBILANSNA EVIDENCIJA 151

U vanbilansnoj evidenciji se vode pozicije koje u sebi sadrže mogućnost, nižeg ili višeg stepena, da će određene obaveze biti uknjižene u bilans stanja. Najčešće stavke vanbilansnih evidencija su garancije i akreditivi. Struktura stavki vanbilansne evidencije je data u slijedećem obrascu: BS-VB. Neopozive obaveze za davanje kredita, predstavljaju preuzete obaveze banke da će dati kredit, kupiti potraživanje ili izvršiti transakcije koje su ranije odobrene. Kupljena potraživanja po datim kreditima od drugih banaka. Krediti

osigurani

instrumentom

za

obezbjeđenje

naplate

(kolateral), o krediti osigurani posebnim depozitima; o krediti osigurani nekretninama; o krediti osigurani drugim kolateralom.

Vrijednosni papiri u trezoru na računima banke i drugih lica. Vrijednosti u trezoru kao kolateral ili ne- kolateral. Strani čekovi poslani na naplatu korespondentnim bankama u inostranstvo Neopozivi

dokumentarni

akreditivi

izdati

za

plaćanje

u

inostranstvu. Ostali akreditivi izdati za plaćanje u inostranstvu, opozivi akreditivi. Izdate garancije, sa strukturom: 152

o izdate plative garancije, za koje banka preuzima obavezu u slučaju kada klijent za koga je garancija izdata ne izvrši plaćanje po određenoj obavezi; o izdate činidbene garancije, za koje banka preuzima obavezu ako klijent banke za koga je izdata garancija ne izvrši određenu ne finansijsku radnju odnosno obavezu; o ostale vrste garancija.

Izdate mjenice i dati avali, čija je isplata pod određenim uslovima neopoziva. Nostro finansijske aktive vezane za proces naplate, koje je banka poslala na naplatu i za koje se uplata očekuje na račun banke. Tekući ugovori za transakcije sa devizama, kao neopozive obaveze na određeni budući dan nakon izvještajnog dana (spot- dva dana; forward- duže od dva dana). Ostale stavke vanbilansa banke.

BILANS USPJEHA U Bilansu uspjeha banka prikazuje prihode i rashode i ostvarene dobiti.

153

PRIHODI Prihodi od kamata su: o Kamatosni računi depozita kod depozitnih institucija; o Plasmani drugim bankama sa rezervnog računa kod Centralne banke; o Krediti i poslovi lizinga – nedospjeli i dospjeli; o Vrijednosni papiri koji se drže do dospjeća; o Vlasnički vrijednosni papiri; o Potraživanja po plaćenim vanbilansnim pozicijama; o Ostali prihodi od kamata:

Operativni prihodi su: o Prihodi po osnovu poslovanja sa devizama (provizija, naknada i efekti revalorizacije iz poslovanja sa devizama); o Naknade po krerditima; o Naknade po vanbilansnim poslovima; o Naknade po izvršenim uslugama (naplate naloga, čekova i ostalih instrumenata plaćanja); o Prihodi po osnovu poslova trgovine ostvarenih na stavkama aktive o (vrijednosni papiri); o Ostali operativni prihodi.

154

RASHODI Rashodi od kamata su: o Depoziti; o Uzete pozajmice od drugih banaka; o Uzete pozajmice- dospjele obaveze; o Obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama; o Subordisani dugovi i subordisane obveznice; o Ostali rashodi po kamatama i slični rashodi:

Nekamatni rashodi su: o Troškovi rezervi po osnovu kreditnog rizika i potencijalne kreditne i druge gubitke; o Troškovi plata i doprinosa; o Varijabilni, fiksni i režijski troškovi poslovanja banke; o Ostali operativni i direktni troškovi.

DOBIT PRIJE OPOREZIVANJA GUBITAK POREZI NA DOBIT NETO DOBIT

155

2. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE Efikasna monetarna politika zahtjeva intezivan privredni rast i izvozno orjentisanu privredu.Sposobnost monetarne vlasti, sadržane u centralnoj banci, da sprovede adekvatni instrumentarij monetarnokreditne politike. Raspolagajem intrumentariem pretpostavlja postojanje ciljeva koji su sadržani u masi, strukturi novca i kredita u optimalnoj veličini. Instrumenti monetarno-kreditne politike mogu se podijeliti na: o kvantitativne, o kvalitativne.

Kvantitativni instrumenti treba da djeluju globalno na privredu, dok selektivni treba da djeluju selektivno sa stanovišta korištenja, namjene, rokova i kamata. Osnovni oblici kvantitativnih instrumenata u monetarnoj teoriji i politici su: o politika obavezne rezerve; o diskontna politika; o Politika otvorenog tržišta.

156

Osnovni oblici kvalitativne ili selektivne politike sadržani su: o regulacije kredita centralne banke poslovnim bankama; o regulacije uslova kredita, o selektivna kreditna politike

2.1. Obavezna rezerva banake kao instrument monetarne politike Suština ovog instrumenta sastoji se u tome da svaka poslovna banka mora držati određeni dio depozita po viđenju na posebnim računima kod centralne banke. Izdvajanje se vrši u određenom procentu u odnosu prema depozitima po viđenju. Znači, da se dio depozita po viđenju stavlja van kreditnog potencijala i ne mogu se koristiti za kredite. Obavezna rezerva se može istovremeno javljati kao: o instrument regulacije kreditnog potencijala banke, i o istrument održavanja likvidnosti.

Centralna banka koristi ovaj instrument da bi regulisala: o količinu novca u opticaju; o kontrolirala likvidnost; o kreditni potencijal banke.

157

Preko ovih instrumenata može se voditi: o EKSPANZIVNA MONETARNA POLITIKA, o RESTRIKTIVNA MONETARNA POLITIKA.

Povećanjem i smanjenjem obavezne rezerve reguliše se kreditna multiplikacija. Obavezna rezerva Centralne banke Bosne i Hercegovine obračunavaju se kao prosječne dnevne rezerve u desetodnevnom periodu. Banke drže depozite u KM kod Centralne banke u minimalno propisanim nivoima. Depozitnu bazu obaveznih rezervi čini: o obaveza prema rezidentima; o depoziti rezidenata po viđenju; o oročeni i štedni depoziti rezidenata. Minimalna obavezna rezerva na računima kod Centralne banke BiH predstavlja razliku između prosječnih obaveznih rezervi i prosjeka gotovine u trezoru.

Kod određivanja osnovice za obračun obavezne rezerve moguća su dva koncepta: o da se u osnovicu uzimaju samo transakcioni depoziti, 158

o da se u osnovicu uzimaju i transakcioni i oročeni i štedni depoziti.

Dva različita pristupa izboru osnovice proizilaze iz koncepata da li centralna banka treba da reguliše samo kratkoročni kreditni potencijal banke ili da monetarna politika treba da reguliše investicioni potencijal banke. Politika obaveznih rezervi je efikasnija ako je obuhvat kreditnog potencijala veći. Ako centralna banka povećava stope obavezne rezerve na kratkoročna sredstva tada pokušava ograničiti likvidni potencijal banke; odnosno ako ograničava prelijevanje dohodovnog u transakcioni novac tada ograničava investicje. Struktura stopa obavezne rezerve može biti različita: o viša stopa na transakcioni nego na dohodovni novac; o viša stopa na dohodovni nego na transakcioni novac, i o jedinstvena stopa.

Viša stopa obavezne rezerve na transakcione depozite objašnjava se djelovanjem monetarnog multiplikatora na investicione kredite. Uvođenjem obavezne rezerve na sve depozite

dolazi do smanjenja

monetarne multiplikacije.

159

2.2.

Eskontna stopa kao instrumenat monetarne politike

Eskontna stopa je jedan od najznačajnijih instrumenat monetarnokreditne politike koja se sastoji u podizanju i spuštanju kamate stope po kojoj banka daje kredite. Eskontnom politikom centralna banka određuje cijenu kredita koju odobrava poslovnim bankama. Promjenom u visini eskontne stope centralna banka nastoji djelovati na ponudu i tražnju novca na tržištu novca. Povećanje eskontne stope trebalo bi da smanji tražnju za kreditima i primjenjuje se na tržištu gdje je veća ponuda novca. Suprotno ovome smanjenje kamatne stope dovodi do povećanja tražnje za novcem i podizanje nivoa privredne aktivnosti. Efikasnost politike eskontnih stopa je veća u razvijenim finansijskim tržištima gdje su promjene stopa češće.

Tabela br. 3

Diskontne stope kod pojedinih zemalja Zeml ja

SA D

Japa Njemač n ka

Kana da

Francus ka

stopa %

3,5

5,0

8,84

9,6

8,0

V. Britani ja 10,5

Italij a 12,0

Izvor: I. Perišin, A. Šokman: Monetarno-kreditna politika, Informator, Zagreb,1992. str.182.

160

Diskontna stopa je važna za određivanje uslova za reeskont u pogledu uslova: o rokova, o kvaliteta, o visine, o vrste kredita, koje centralna banka određuje i koje banke moraju ispuniti da bi se mogle koristiti reeskontom. Sa razvojem finansijskog tržišta, i povećanom ulogom ostalih učesnika, dolazi do slabljenja pozicije banaka a samim time i značaja diskonta kao instrumenta monetarno-kreditne politike. Centralna banka razvijenih privreda ima relativnu stabilnu eskontnu stopu jer monetarnu bazu posmatra u odnosu na kretanja u privredi, i to: o kretanje cijena; o stabilnost novca; o rast društvenog proizvoda, investicija, javne potrošnje. Eskontna stopa je dio makroekonomske politike, ali je najuže vezana za privredna kretanja. Naime, niska eskontna stopa pokreće proces oživljavanja privrede i pokreće proces trošenja i investiranja. Potpuno je suprotno kada se radi o povećanju eskontne stope, radi se o obuzdavanju pretjerane konjukture i inflatornih poremećaja.

161

2.3. Politika

otvorenog

tržišta

kao

instrument

monetarne politike Politika otvorenog tržišta

«open market policy» predstavlja

složeniji i efikasniji mehanizam u savremenim tržišnim privreda gdje uloga finansijskog tržišta je dominantna. Prvo, pretpostavka za funkcionisanje politike otvorenog tržišta je u razvijenom tržištu vrijednosnih papira na kojem centralna banka može uspješno sprovoditi kupovinu i prodaju obveznica. Drugo, veoma važno, je postojanje mogućnosti aktivne uloge države da utiče na kreiranje novcsa putem emisije obveznica i stvaranjem javnog duga. Time država plasmanom i kupovinom obveznica vlasnicima kapitala kreira tražnju i ponudu novca mimo institucije centralne banke. Centralna banka je učesnik na finansijskom tržištu jer kupuje ili prodaje obveznice čime operira monetarnom masom i kupovnom snagom u privredi. Istovremeno centralna banka preko regulacije novčane mase nastoji djelovati na ponašanje investicija, lične potrošnje,cijena i platnog bilansa. Centralna banka operacijama na otvorenom tržištu nije u direktnom odnosu u pokriću njenog budžetskog deficita jer se odnosi na indirektno pokriće preko kupovine ili prodaje obveznica. Da bi država pristupila kupovini ili prodaji obveznica na otvorenom tržištu mora ocijeniti privrednu i finansijsku situaciju. Treće, ponuda i tražnja novca i njihovo pretvaranje u kamatosne oblike je važan regulator finansijskog tržišta. Upravo će zbog toga stanovništvo i privreda sav višak novca pretvoriti u obveznice koje izdaje 162

država i koje se veoma lahko mogu pretvoriti u likvidosne oblike. U zemljama koje nemaju razvijeno finansijsko tržište operacije otvorenog tržišta je potpuno nerazvijeno. Ako se tome doda i ne postojanje instrumenata monetarne politike u regulisanju novčane mase preko diskontnih stopa i primjene reeskonta, tada se može ocijeniti mogući potencijal centralne banke koja radi na principu valutnog odbora.

2.4. Selektivna kreditna politika, regulacija kredita centralne banke poslovnim bankama, politika minimalne stope likvidnosti poslovnih banaka Selektivna kreditna politika djeluje na promjene novca samo u određenim sektorima privrede, a u suštini svodi se na indirektno regulisanje kreditnog potencijala banaka. Centralna banka sprovodi na slijedeći način selektivnu politiku: Prvi, pravom na reeskont ako svoja sredstva plasiraju u određene namjene koje preferira monetarno-kreditna politika i centralna banka. Drugi, davanjem podrške centralne banke kroz odobravanje povoljnih kamata na reeskontna sredstva što obara kamatu kod krajnjeg korisnika koji je selektivno podržan: npr. izvoz, proizvodnja hrane ili prodaja domaće opreme. Treći, stimulativni uslovi u davanju i odobravanju sredstava od centralne banke, ovisno kakvi se monetarni efekti žele postići u pogledu angažovanja primarne emisije u selektivne namjene. Sprovodeći selektivnu politiku centralna banka je povezana sa ekonomskom politikom zemlje. Isto tako sprovodi se kvalitetna i 163

kvantitativna kontrola novca i kredita koja je određena namjenom i količinom odobrenih sredstava. S toga istovremeno sa monetizacijom podržava se strukturalni razvoj privrede i utiče se na konjukturu. Regulisanje kredita centralne banke poslovnim bankama pokazao se veoma značajan sa stanovišta monetarno-kreditne politike. Krediti centralne banke dati poslovnim bankama stvaraju multiplikaciju efekata čime se stvara učinak kreditne politike. Efekat multiplikacije je veći kada se kreditiraju banke umjesto direktno realni sektor ekonomije: stanovništvo, privreda i država. Kontrola se sprovodi: o da li je reeskontni kredit dat za određene namjene, odnosno robno-novčane transakcije; o da li su ispoštovani uslovi sa stanovišta kamatne stope i rokova.

Kontrola centralne banke nad likvidnošću poslovnih banaka sprovodi se: o propisivanjem

oblika

minimalne

likvidnosti

poslovnih

banaka; o određivanjem ročne strukture kredita banaka; o određivanjem načina korištenja obavezne rezerve; o određivanjem opštih uslova kreditne sposobnosti banaka;

164

o odobravanjem ili neodobravanjem kredita za likvidnost banaka. Stopa likvidnosti izražava se kao odnos sredstava na žiro računima banaka i gotovine prema kratkoročnim izvorima banke: depozitni novac,ograničena sredstva po viđenju, kratkoročne hartije od vrijednosti i ostale dospjele kratkoročne obaveze. Svaka poslovna banka mora voditi računa o svojoj likvidnosti i pridržavati se načela likvidnosti. Posebno se ovo odnosi na banke koje su izloženene očekivanim udarima od kojih neki ne moraju biti ekonomske prirode, čak su psihološke naravi, koji se manifestuju «udarom na izvore banke». U ovakvim slučajevima banka se mora osigurati: o povećanom likvdnošću; o međubankarskim sporazumom; o podrškom centralne banke preko kredita za likvidnost ili korištenjem sredstava obavezne

165

DRUGI DIO

BANKARSKI SISTEM

166

PRVA GLAVA

MONETARNI ODBOR I SUPERVIZIJA 1. Monetarni odbor (currency board) 2. Supervizija banaka

167

1. MONETARNI ODBOR (CURRENCY BOARD) “Monetarni odbor vrši emisiju novčanica i kovanog novca koji se može konvertovati u” rezervnu “valutu po fiksnom kursu i po viđenju.”24 Monetarni odbor funkcioniše na principu: o depoziti po viđenju su konvertibilni u valutu zemlje monetarnog odbora po fiksnom kursu, o odnos između novca u opticaju i novčane mase je stalan, o sve platne - bilansne transakcije su rezultat tekućih transakcija, o monetarna politika se sastoji u konverziji domaće valute u fiksnu valutu. Monetarni odbor funkcioniše na principu novčanog sistema zlatne poluge ili zlatne devize, pri čemu je količina kapitala koje banke mogu da kreiraju ograničena sa sposobnošću da se pribave i drže dovoljne rezerve kao podloga za kredit. Poslovne banke su posrednici između deponenata i korisnika kredita. Konačne rezerve monetarnog odbora se drže u stranoj rezervnoj valuti. Nova rezerva se pribavlja iz zemlje rezervne valute. Promjene u platnom bilansu utiču na promjene domaće novčane mase. Kada nastane suficit platne bilanse ukupna novčana masa se povećava, dok kod deficita se smanjuje. 24

Steve H. Hanke i Kurt Scchurel: “Monetarna reforma i razvoj jugoslavenske privrede”, Ekonomski institut Beograd; 1991. godine.

168

Trgovina između zemalja monetarnog odbora i zemlje monetarne valute je stabilna jer je eliminisan devizni rizik. Potencijalni investitori znaju koji je devizni kurs i kako će biti obračunat profit. Centralna banka u sistemu monetarnog odbora ima mogućnost da održi fiksni devizni kurs, što je jedan od preduslova za strana investiranja. Valutni odbor (currency board) predstavlja devizni režim koji pretpostavlja strogo utvrđeni zakonski tečaj gdje se emisija domaće valute može vršiti samo uz adekvatan priliv rezervne valute, i gdje postoji pokriće u stranoj valuti kako bi se u svakom trenutku obezbjedila konvertibilnost (zamjena) domaće valute za stranu valutu. Slično sistemu zlatnog standarda valutni odbor emituje ili povlači valutu u skladu sa prilivom ili odlivom deviznih rezervi. Kao takav povlači za sobom značajne reperkusije na monetarnu i fiskalnu politiku zemlje, kao i na funkcionisanje bankarskog sektora. Pokriće je u ortodoksnim valutnim odborima najmanje 100 %, a u blažim varijantama valutnog odbora ne samo da nema pokrića u visini od 100 % rezervne valute, već mu se dodaju još neke funkcije. U odnosu na puko fiksno vezivanje tečaja pokazuje jaču valutnu stabilnost,

manju

inflaciju,

nominalnu

kamatnu

stopu

i

niže

administrativne troškove. Ključni kvalitet ovog aranžmana ogleda se u stabilizaciji cijena, vraćanju kredibiliteta domaćoj valuti,

stimulisanju spoljnotrgovinske

saradnje sa konvertibilnim deviznim područjima, kao i privlačenju direktnih stranih investicija. Međutim, iskustva Hong Konga povodom finansijske krize 1997. godine govori u prilog tezi da se ni vanredno dobri valutni odbori ne 169

mogu odbraniti bez plaćanja određene cijene. Uz podršku kineske vlade i golemu količinu deviznih rezervi odbor je izdržao kolebanja u regiji. Analize su pokazale da stabilizacija u privredi putem valutnog odbora u srednjem roku može dovesti do većeg rasta GDP-a , nego u zemljama sa drugim aranžmanima. Poseban slučaj predstavlja valutni odbor u Argentini. U svakom slučaju valutni odbori su pružili značajnu stabilnost određenim zemljama u tranziciji, te uspostavili makroekonomski ambijent za održivi rast bez inflacije, vratili zemljama kredibilnost, te pružili vlastima dotičnih zemalja određeno vrijeme za strukturne, institucionalne i zakonske reforme. Izuzetnu prednost currency board posjeduje u malim i otvorenim zemljama sa visokom inflacijom, odnosno, tamo gdje se monetizuju fiskalni deficiti uslijed izražene ovisnosti centralne banke od političkih odluka. U sistemu valutnog odbora ne postoji mogućnost vođenja mekih budžetskih ograničenja, te se uspostavlja fiskalna disciplina i otklanja mogućnost kreditiranja državnog aparata. Eliminacijom deviznog rizika, onemogućavanjem posljednjeg utočišta bankama i omogućavajući konvertibilnost domaće valute dolazi do restrukturiranja bankarskog sektora u smislu da banke sa područja rezervne valute zauzimaju pozicije na tržištu, dok se slabije banke moraju likvidirati, spojiti ili prodati jačim bankama. Valutni odbor ima izražene nedostatke u smislu nemogućnosti fleksibilnije monetarne politike (de facto je nema) kako bi se uticalo na određene pozitivne pomake, zatim pokazuje izraženu ovisnost od monetarne politike Centralne banke za čiju valutu je vezan (odnosno, 170

pokazuje sve nedostatke fiksnog deviznog tečaja), te je posebno izražen problem

realnosti

tečaja

te

je

teško

upravljati

asimetričnom

makroekonomijom. Bitne razlike valutnog odbora i centralne banke ogledaju se u sljedećem: o U valutnom odboru nema prostora za političke pritiske, devalvaciju valute, štampanja novca za budžetski deficit, subjektivnog ljudskog faktora. o Valutni odbor je transparentan i razumljiv svakome, obezbjeđuje kredibilitet i stabilnost cijena i valute. o Obezbjeđuje devizne rezerve na nivou od minimalno 100 %. o Uslijed konvertibilnosti valute i stabilnog tečaja obezbjeđuje direktne i portfolio investicije. o Ne regulira komercijalne banke, nije posljednje utočište. o Zarađuje profit samo od kamata, nema emisione dobiti (segniorage).

Valutnim odborom se uvozi monetarna politika rezervne valute, te se i smatra prijelaznim rješenjem do potpune dolarizacije (eurizacije). U prošlosti je prisutan kod kolonijaliziranih zemalja, dok u modernom dobu valutni odbor uvodi Hong Kong 1983. godine te Argentina u periodu od 1991 do 2002. Od zemalja u tranziciji valutni odbor uvode Bugarska 1997, Estonija 1993, Litvanija 1994, Bosna i Hercegovina 1997. 171

Zemlje u tranziciji koje su prihvatile valutni odbor su: Bosna i Hercegovina, Estonija, Bugarska (ušla u EU) i Litvanija. Za zemlje u tranziciji valutni odbor predstavlja prelazno rješenje do ulaska u valutnu uniju- euro zonu. Sve zemlje (sa izuzetkom Litvanije- dolar) su vezale svoju valutu prvo za DM, a kasnije za euro. Valutni odbor je uveo Bugarsku u Evropsku uniju i time potvrdio da

se

sa

ovim instrumentom

mogu

ispuniti

sljedeći

kriteriji

konvergencije: o Inflacije ne veća od 1,5 % u odnosu na tri zemlje EU sa najnižom inflacijom; o Stabilna domaća valuta u periodu dvije godine prije ulaska u Uniju; o Javni dug ne veći od 60 % GDP-a i fiskalni deficit ne veći od 3 % GDP-a; o Stope petogodišnjih obveznica ne smiju biti veće od 2 % u odnosu na tri zemlje sa najnižom inflacijom; o Usklađeno

zakonodavstvo

uključujući

usklađivanje

sa

Sporazumom i Statutom Evropskog sistema centralnih banaka.

172

2. SUPERVIZIJA BANAKA Novi (savremeni) trend supervizije i regulacije naglašava: o PROCES DEREGULACIJE, o PROCES SEKJURITlZACIJE, o PROCES INTERNAClONALlZACIJE.

Pod

deregulacijom

se

podrazumijeva

potpuna

redukcija

administrativnih ograničenja, koja su postojala u bankarstvu i finansijama. Sekjuritizacija označava povezivanje banaka sa finansijskim tržištem. Intemacionalizacija, ukidanje ograničenja na međunarodnom planu. Navedene promjene u bankarskom i finansijskom poslovanju nameću i dodatne zahtjeve za reviziju u novim uslovima i pravilima. Objektivno se javljaju veći rizici, što bi bez supervizije banaka i drugih finansijskih institucija u uslovima deregulacije i tržišnog poslovanja dovelo do haotičnog kretanja. S toga je potrebno: o podsticati konkurenciju, o zaštititi deponente i kreditore banke i o očuvati sistemsku stabilnost.

173

Novi koncept supervizije i regulacije banaka obuhvata trojnost kontrole i to: o Bankarski menadžment sa menadžerskim timom, o Tržište kapitala sa tržišnim mehanizmima, o Supervizija od strane supervizorskih institucija.

Regulacija banaka sastoji se od uspostavljanja određenih pravila, a ona se odnose na: uslove za formiranje banka, o pravila za regulisanje solventnosti i likvidnosti, o pravila za minimiziranje bankarskog rizika.

Sprovođenje ovih pravila obezbjeđuje se operacionalizacijom od strane nadležnih državnih institucija. Regulacija postoji radi: o Zaštita deponenata i kreditora banke uslijed njihove nedovoljne stručnosti i eventualnih zloupotreba u poslovanju banke, o Smanjenje sistemskog rizika, tj. dovođenje do lančanog potresa, koji može uzdrmati bankarski i finansijski sistem, pa čak i cijeli sektor realne ekonomije.

174

Postoji:

Tradicionalni sistem zaštite se temelji na funkcijama banaka: o platni promet, o štednja, o sprovodenje monetame politike (kreiranje novčane mase);

Intervencionistička politika: o kontrola kamatne stope, o kontrola kretanja kapitala, o ograničavanje okvira poslovanja finansijskih institucija (osiguranje depozita i davanje kredita za likvidnost od strane Centralne banke).

Kritika intervencionističkog koncepta počiva: o pretjerana zaštita banke što dovodi do nedovoljne eftkasnosti bankarsva; o ulazak banaka u područje moralnog rizika, svjesna da će je spasiti država "suviše velik da bi propao".

Opasnost da slabosti u bankarskom sistemu mogu ugroziti stabilnost u zemlji i na međunarodnom planu nametnuli su uvođenje 175

standarda. Bazelski komitet sastavljen od zemalja grupe G-7 i G-10 nametnuli su dvadeset pet principa kojim se uspostavlja efikasan supervizorski sistem. Glavni pokretač bazelskog Sporazuma o kapitalu iz 1988. godine bila je briga guvernera centralnih banaka zemalja G10 da je kapital u vodećim svjetskim bankama jako umanjen nakon trajne erozije izazvane konkurencijom. Kapital je neophodan u bankama kao zaštita od gubitaka i pruža osnovu vlasnicima da upravljaju poslovima na siguran način. Dogovor iz 1988. godine propisivao je da banke koje posluju na međunarodnom nivou u zemljama G10 moraju imati kapital čija je minimalna stopa 8% u odnosu na grupu aktive mjerenu u skladu sa njenom rizičnočću. Da bi se izmjerio rizik, vrši se pregled portfolija i aktiva se klasificira u četiri grupe (0%, 20%, 50% i 100%) u odnosu na kategoriju dužnika. Ovo znači da neka aktiva (uglavnom državna sredstva u banci kao što su trezorske mjenice i obveznice) nije obuhvaćena obavezama u kapitalu, dok potraživanja od banaka ima stopu 20%, što za kapital znači da je to 1,6% od vrijednosti potraživanja. Ipak u suštini sva potraživanja od nebankarskog privatnog sektora nose standardnih 8% izdvajanja iz kapitala. Takođe postoji i skala izdvajanja u odnosu na izloženost rizika vanbilansnih sredstava kao što su garancije, obaveze, potrazivanja po forward-ima itd. Ovo je jedini kompleksni dio Sporazuma iz 1988. godine i zahtjeva pristup u dvije faze gdje banke pretvaraju svoje vanbilansne pozicije u kreditne vrijednosti putem skale za koverziju, a onda ih procjenjuju u odnosu na rizik koji se vezuje uz klijenta/saradnika. 176

OSNOVNI PRINCIPI ZA EFIKASNU SUPERVIZIJU BANAKA (BAZELSKI STANDARDI) Preduslovi za efikasnu superviziju banaka Supervizija bankarstva je samo dio šireg aranžmana neophodnog da bi se promovisala stabilnost na finansijskom tržištu. Ovi aranžmani uključuju: 1. Zdravu i održivu makroekonomsku politiku;

2. Dobro razvijenu javnu infrastrukturu

3. Efikasnu tržišnu disciplinu

4. Procedure za efikasno rješavanje problema u bankama

5. Mehanizmi za obezbjeđivanje odgovarajućeg nivoa sistemske zaštite (ili mreže javne sigurnosti).

177

OSNOVNI PRINCIPI ZA EFIKASNU SUPERVIZIJU BANAKA

Bazelski standardi Bazel I Standard 1

Efikasan sistem supervizije banaka

Standard 2

Procedura izdavanja dozvola i odobrenja za promjene u strukturi

Standard 3

Kriteriji za osnivanje banke

Standard 4

Transfer dionica banke

Standard 5

Velika sticanja ili investicije od strane banke.

Standard 6

Adekvatnost kapitala.

Upravljanje kreditnim rizikom Standard 7

Standardi odobravanja kredita i proces praćenja kredita.

Standard 8

Procjena kvaliteta aktive i adekvatnost ispravki za kreditne gubitke i rezervisanja

Standard 9

Koncentracija rizika i velika izlaganja

Standard 10

povezano kreditiranje

Standard 11

Rizik zemlje i rizik transfera

Standard 12

Upravljanje tržišnim rizikom

Standard 13

Upravljanje drugim rizikom (rizik kamatne stope, upravljanje likvidnosšću, operativni rizik) 178

Standard 14

Interne kontrole

Standard 15

“Poznavanja komitenta” Metode stalne supervizije banaka

Standard 16

"On site" i "Off site" kontrola

Standard 17

Stalni kontakt.

Standard 18

Instrumente za prikupljanje, pregledanje i analiziranje izvještaja

Standard 19

Nezavisno utvrđivanje valjanosti supervizorskih informacija

Standard 20

Nadzor bankarske grupacije na konsolidovanim osnovama

Standard 21

Zahtjevi za informisanje o bankarskim organizacijama

Standard 22

Propisana ovlaštenja supervizora

Međunarodno bankarstvo Standard 23

Obaveze supervizora zemlje porijekla

Standard 24

Kontakt sa supervizijskim organima zemlje domaćina.

Standard 25

Obaveze supervizora zemlje domaćina BAZEL II

179

Sporazum iz 1988. je dopunjavan više puta i promjene su se uglavnom odnosile na rad sa vanbilansnim sredstvima. Značajni dodaci su ozvaničeni 1996. godine kada je Odbor uveo mjere kojima su se pozicije za trgovanje obveznicama, dionicama, inostranim valutama i robama izuzele iz sistema procjene kreditnog rizika i uspostavljeni odnosi ovih instrumenata sa kapitalom vezano za otvorene pozicije banke za svaki instrument pojedinačno. Dva su osnovna cilja Sporazuma: da obezbijedi adekvatnu stopu kapitala u međunarodnom bankarskom sistemu. Pristup ukupne ocjene sa jedinom stopom od 8% izdvajanja u odnosu na potraživanja u privatnom sektoru dao je bankama osnov da premješataju visokokvalitetna sredstva iz bilansa stanja, i time smanjuju prosječnu kvalitetu kreditnih portfolija banke. Sporazum iz 1988. nije sadržavao dovoljne tehnike za ublazavanje kreditnog rizika, kao što su kolaterali i garancije Ova dva osnovna cilja su ostvarena..Ovo su glavni razlozi zbog čega je Bazelski komitet odlučio da predloži novi sistem koji će biti bolji u procjeni rizika, junu 1999. godine. Tokom 1990-tih Sporazum je postao međunarodno prihvaćen standard, više od 100 zemalja je primjenjivalo Bazelski okvir u svojim bankarskim sistemima. Početni konslutativni prijedlog je imao dobar koncept. Sadržavao je tri suštinske novine, svaka od njih je bila osmišljena da se uvede poboljšanje procjene rizika u Sporazum.25 Jedan je bio dodat tekućim kvantitativnim standardima dva dodatna “pillar-a” koji se bave supervizijskim pregledom i tržišnom disciplinom. 25

Novi bazelski standard kapitala, Sekreterijat Bazelskog odbora za bankarsku superviziju; januar 2001.

180

Namjera im je bila smanjenje opterećenja na kvantitativnom procesu procjene kapitala. Prva novina, je, da bi obezbijedio balansiraniji pristup u procjeni kapitala. Druga novina bila je ta da banke koje imaju razvijene sposobnosti upravljanja rizikom dobiju dozvolu da koriste svoje interne sisteme za procjenu kreditnog rizika, poznate kao “interne ocjene”, umjesto standardiziranih procjena rizika za svaku grupu aktive. Treća suštinska izmjena bi bila dozvola bankama da koriste ocjene koje bi radile eksterne institucije za procjenu kredita (u većini sluačjeva privatne agencije za ocjenjivanje stanja) koje bi izvršile klasifikaciju pojedinačnih potraživanja u bankama u pet grupa po rizičnosti i svrstali potraživanja od banaka i korporacija u tri rizične grupe. Pored toga, bilo je i niz drugih prijedloga za preciziranje procjene rizika i uvođenje izdvajanja iz kapitala na ime drugih rizika. Osnovna definicija kapitala je ostala ista.

181

Stub 1: Minimum zahtjevnog kapitala se određuje minimalni propisani kapital Novi sistem sadržava i postojeću definiciju kapitala i minimum

od 8% kapitala u odnosu na ponderisanu aktivu.

Sporazum će biti

proširen na konsolidiranim osnovama za holding preduzeća grupa banaka.26 Revizija se fokusira na unaprijeđenje mjerenja rizika, na primjer, računanje denominatora stope kapitala. Metode mjerenja kreditnog rizika su razrađenije nego one u starom Sporazumu. Po prvi put, novi sistem predlaže mjerenje operativnog rizika, dok mjerenje tržišnog rizika ostaje nepromijenjeno. Predložene su dvije osnovne opcije za mjerenje kreditnog rizika. Prva je standardni pristup i drugi pristup interne procjene (IRB). Postoje dvije varijante IRB pristupa, osnovni i razrađeni. Primjenu IRB pristupa ce odobravati supervizor, na osnovu standarda koje ustanovi Odbor. Standardizirani pristup je u suštini isti kao i u postojećem Sporazumu, ali podrazumjeva osjetljiviju procjenu rizika. Banka rasporeduje ponder na svaku stavku aktive i pozicije vanbilansa i na taj nacin stvara sumu vrijednosti ponderisane aktive. Stopa rizika od 100% znači da je u izloženost uračunata ponderisana aktiva u svojoj punoj vrijednosti, što se prevodi u odnose prema kapitalu od 8% te vrijednosti. Slično tome, stopa rizika od 20% rezultira promjenom u kapitalu od 1,6% (odnosno jedna petina od 8%).

26

Novi Bazelski standard kapitala; Objavljen za komentare do 31. jula 2003. godine; Bazelski komitet za bankarsku superviziju;april 2003. godine

182

Individualne stope rizika trenutno ovise o široj kategoriji zajmoprimaca

(agencija,

banaka

ili

korporacija)

Prema

novom

Sporazumu, stopa rizika se određuje u odnosu na ocjenu koju daje eksterna institucija za procjenu kredita (na primjer agencija za ocjenu) koja primjenjuje stroge standarde. Na primjer, za korporativno kreditiranje, postojeći Sporazum predviđa samo jednu kategoriju stope rizika od 100%, ali novi Sporazum nudi četiri kategorije (20%, 50%, 100% i 150%). Prema IRB pristupu, bankama je omogućeno da koriste interne procjene kreditne sposobnosti zajmomprimca kako bi izvršile procjenu kreditnog rizika u njihovom portfoliju, u skladu sa strogim metodološkim standardima i standardima za dostavljanje podataka. Treba obezbijediti precizne analitičke sisteme za različite vrste kreditne izloženosti: korporativno i kreditiranje pojedinaca. Karakteristike gubitaka kod ovih kredita su različite. Prema IRB pristupu, banka vrši procjenu kreditne sposbnosti zajmoprimca, a rezultati te procjene se prevode u procjenu iznosa potencijalnog buduceg gubitka, to čini osnovu za izračunavanje minimalnog obaveznog kapitala. Ovaj sistem omogućava da i osnovne i razrađenije metode za procjenu rizika koriste korporacije, agencije i banke. U osnovnoj metodologiji, banke procjenjuju vjerovatnost kasnjenja u otplati za svakog zajmoprimca, a supervizori priključuju ostale elemente. U razrađenom pristupu, bankama sa dovoljno razrađenim internim procesom raspodjele kapitala dozvoljeno je da same priključuju i ostale elemente. Kod oba pristupa, osnovnom i razrađenom, procjena stope rizika će biti mnogo različitija nego kod standardiziranog pristupa, a rezultat će biti bolja osjetljivost na rizik. 183

Novi sistem uvodi pristupe za bolju procjenu rizika kada je u pitanju odnos prema kolateralu, garancijama, kreditnim derivativima, umrežavanju i sekuratizaciji, i kod standardiziranog i IRB pristupa. Sporazumom iz 1988 propisani kapital se odnosio na kreditni rizik (glavni rizik u bankama), iako su propisi vezani za ukupni kapital (minimalno 8%) podrazumjevali i pokrivanje ostalih rizika. Nakon, 1996. godine, izdvojen je tržišni rizik i odvojeno se procjenjuje u odnosu na kapital sa namjerom da obezbijedi bolju procjenu kreditnog rizika. Za

operativni rizik (ne primjer, rizik gubitka od pada kompjutera, nedostajuce dokumentacije ili pronevjere);mnoge velike, banke s izdvajaju 20% ili više u okviru svog internog kapitala za operativni rizik. Rad na operativnom riziku je u razvojnoj fazi, ali radi se na tri različita

pristupa

razvoja

sofisticiranosti

(osnovni

indikatori,

standardizirana i interna mjerenja). Pristup osnovnih indikatora koristi jedan indikator operativnog rizika za ukupno poslovanje banke. Standardizirani pristup uvažava različite indikatora za različite poslovne linije. Pristup internog mjerenja zahtjeva od banaka da koriste interne podatke vezane za gubitke pri procjeni propisanog kapitala. Na osnovu dosadašnjih rezultata, Odbor očekuje da će u prosjeku operativni rizik biti oko 20% od ukupnog kapitala prema ovom novom sistemu. Biće važno da se prikupi dovoljno podataka o gubicima u narednim mjesecima kako bi se ustanovila tačna procjena za izdvajanja za operativni rizik kao osnova za naprednije pristupe. Novi bazelski standard kapitala ostaje na postavkama da se na ukupni propisani kapital, uključujući i operativni rizik za banke koje posluju na međunarodnom nivou, primjenjuju standardizirani pristupi. 184

Kapital

> =

8%

Suma rizično ponderisanih sredstava + (terećenje kapitala za tržišni rizik + operativni rizik) x 12.5

U odnosu na IRB pristup, konačni cilj Odbora je osigurati da propisani kapital bude dovoljan za pokriće postojećih rizika i ohrabriti banke da promjene standardizirani pristup i uvedu IRB.

Stub 2: Proces supervizijskog nadzora Proces supervizijskog pregleda zahtjeva od supervizora da obezbjede ispravne interne procese u svakoj banci kako bi se mogla procijeniti adekvatnost kapitala na osnovu procjena svih rizika. Novi sistem naglašava važnost rukovodstva banke u razvoju procesa interne procjene kapitala i uspostavljanju ciljeva za kapital koji će biti u skladu sa karakterističnim profilom rizika i uslova kontrole u toj banci. Supervizori bi trebali biti odgovorni za procjenu kvalitete interne procjene adekvatnosti kapitala u bankama u odnosu na rizike koje imaju. Interni proces bi trebao biti predmet supervizijskog pregleda i internvencije. Primjena ovih prijedloga će u mnogo slučajeva zahtjevati mnogo detaljniji dijalog između supervizora i banaka. Ali u isto vrijeme to znači dodatnu obuku i osposobljavanje supervizora banaka. Banke se ohrabruju da kontinuirano unapređuju njihove interne procedure za (pr)ocjenu njihovih rizičnih situacija i adekvatnosti kapitala 185

Stub 3: Pojačano objavljivanje (transparentnost) Treći pillar27 novog sistema ima za cilj podršku tržišne discipline putem

poboljšanja

izvještavanja

banaka.

Efikasno

podnosenje

informacija je od ključne važnosti kako bi učesnici na tržištu mogli bolje razumjeti profile rizika u bankama, te adekvatnost njihovog kapitala. Novi sistem ustanovio je propise o izvještavanju i preporuke za nakoliko područja, uključujući način na koji banka izračunava adekvatnost kapitala i metode za procjenu rizika. Ključni set preporuka za izvještavanje se odnosi na sve banke, uz obavezu supervizorima da se detaljnije bave internim metodologijama procjene kreditnog rizika, tehnikama ublazavanja kreditnog rizika i sekjuritizacijom aktive. Fleksibilan koncept radi obezbjeđenja takve tržišne discipline i konkurentnosti koja će zadovoljiti i interese kreditne institucije i učesnika na tržištu Zahtjevi transparentnosti se odnose na slijedeća područja: o primjena pravila kapitala, o kapital (iznos i struktura) o kvantitativni i kvalitativno preuzimanje rizika. Novi sistem, Bazel II, je manje strog u pravilima u odnosu na Bazel I. Najjednostavnije rečeno, ovaj sistem je na neki način kompleksniji, ali nudi niz pristupa kako bi banke mogle koristiti više analitičkih metoda za procjenu rizika. Ovo neizostavno obavezuje na

27

Pillar 3 – Tržišna disciplina, Bazelski odbor za bankarsku superviziju- grupa za transparetnost, decembar 2002. godine.

186

detaljniju primjenu i shodno tome i obimniji pravilnik. Kapital će biti uže povezan za rizicima; što značajno prevazilazi troškove, jer će bankarski sistem biti sigurniji, zdraviji i efikasniji.

187

Prilog 1. INSTITUT ZA FINANSIJSKU STABILNOST 13. decembar 2004.

BANKA ZA MEDJUNARODNA PORAVNANJA

F S I Svijet Usvajanje Bazela II od strane zemalja u tranziciji Gosp. Jaime Caruana, Guverner Banke Španije i Predsjedavajući Bazelskog komiteta za bankarsku superviziju. U junu ove godine Bazelski komitet za bankarsku superviziju je objavio tekst novog okvira kapitala. Ovo je bila kulminacija izazovnog rada od skoro šest godina, kako za superizore tako i za banke. Novi sporazum, bolje poznat kao Bazel II, daje nove podsticaje bankarskoj industriji za jačanje sjaja umjetnosti koja se zove upravljanje rizikom. Komitet je siguran da poboljšanje upravljanja rizikom doprinosi jačanju stabilnosti globalnog finansijskog sistema – cilj od kojeg neće samo banke imati koristi, nego i mnogi drugi poslovi i klijenti. Naravno, neki od naprednih pristupa koje Bazel II nudi su namijenjeni velikim i/ili sofisticiranim bankarskim organizacijama; ovo je ponekad navodilo bankare i supervizore nekih posebnih regiona svijeta da se zapitaju da li je Bazel II uopšte relevantan i u njihovim situacijama. 188

Zbog toga bih volio da razmijenim neka razmišljanja o značaju Bazela II za bankarske sisteme zemalja koje su u tranziciji; o njegovoj ravnoteži izmedju složenosti i osjetljivosti na rizik; i o njegovom potencijalnom uticaju na tržišnu utakmicu. Moram da napomenem da su supervizori i bankari iz tranzicijskih zemalja bili izuzetno aktivni u razmjeni njihovih pogleda i sugestija sa Komitetom. Njihov doprinos je pomogao da okvir Bazela II bude važan za banke na brojnim i različitim tržištima.

Da li je je Bazel II generalno prihvatljiv za zemlje u tranziciji ? Po mom mišljenju, visok stepen razlika u tržištima i finansijskim sistemima širom svijeta čini teškim – i možda čak kontraproduktivnim – pokušaj da se stvori jedinstveno pravilo koje bi bilo primjenljivo na sve banke u svim zemljama. Iz tog razloga smo usvojili polu-pristup Bazelu II i tako dali mogućnosti izbora okvira koji su lako prihvatljivi za brojne vrste organizacija i ekonomskih okolnosti. Pored toga, pristup sa tri elementa Bazela II, naglašava ključne principe kao što su potreba banaka da vrše procjenu svojih rizika; potreba supervizora da vrše ocjenu tih procjena; i potreba za transparentnošću radi jačanja tržišne discipline. Ovi principi su fundamentalni u novom pristupu Bazela II prema kapitalu i izuzetno su vrijedni za supervizore i banke na svim tržištima. Posebna zabrinutost o primjenljivosti Bazela II u zemljama u tranziciji, koju je neko iskazao, je ta da će se banke sa više pojednostavljenim sistemima za upravljanje rizikom oslanjati na eksterno kreditno rangiranje koje će vršiti agenije za rangiranje po standardnom pristupu za kreditni rizik. Na nekim tržištima moglo bi biti malo, ako ih uopšte i bude, kompanija koje će biti rangirane. Komitet je imao na umu 189

ovakve zabrinutosti. Ako za supervizore ne bude prihvatljivo da se u njihovim zemljama koristi eksterno rangiranje, mogu da za sva potraživanja prema klijentima koji su pravna lica izaberu ponder rizika od 100%, a za centralne vlade i njene institucije i banke da izaberu ponder rizika u skladu sa koeficientima rizika kreditnih agencija za izvoz. Ovim bi se eliminisala zavisnost od rangiranja od strane eksternih kreditnih agencija. Ipak, ja sam uvjeren da svi supervizori priznaju da banke moraju neprekidno poboljšavati svoje razumijevanje svih rizika i poboljšavati svoje načine za mjerenje potencijalnih izlaganja gubicima, a Bazel II je kreiran da pruži poticaje za takva poboljšanja. U poredjenju sa Sporazumom 1988, koji je bio relativno jednostavan za usvajanje, mora se prznati da je Bazel II složeniji i zahtijeva mnogo više i od banaka i od supervizora. Zbog toga Komitet ne očekuje da će se, barem na početku, Bazel II prihvatiti i toliko rasprostranjeno i toliko brzo kao Sporazum 1988. Medjutim, mi i očekujemo i nadamo se da će se odredjeni broj zemalja koje usvoje nove okvire vremenom razviti. Članovi Bazelskog komiteta vjeruju da je veoma korisno za sve zemlje da se usmjere prema Bazelu II, ali da trenutak za njegovo usvajanje treba da bude odabran zavisno od vlastitih uslova u svakoj zemlji. Samo nacionalne nadležne institucije mogu da odluče kada da usvoje Bazel II.

Kompleksnost Ipak, iako je Bazel II kompleksniji dokument od Sporazuma 1988, mnogo od njegove kompleksnosti potiče iz različitosti koje postoje u svijetu. Pružajući lepezu mogućnosti, sposobniji smo da se prilagodimo regulatornim okvirima profila rizika svake banke. U toku kreiranja 190

Bazela II Komitet je želio da napravi ravnotežu izmedju jednostavnosti i osjetljivosti na rizik. Ova ravnoteža je posebno teško dostižna u industriji kao što je bankarstvo, u kojoj kultura stalnog inoviranja postavlja visoke zahtjeve pred regulatore da razvijaju jednostavna pravila koja će odgovarati svim bankarskim proizvodima i uslugama. Da parafraziramo Einstein-a, mi bismo mogli reći da dobar sistem o kapitalu treba da bude maksimalno jednostavan, ali ni po koju cijenu jednostavniji od toga. Slično, nešto od kompleksnosti Bazela II potiče iz detalja koje smo dali radi promocije višeg nivoa terena na kojem se odvija igra. Mnogi bankari i supervizori su od Komiteta tražili da osigura mnogo više detalja za oblasti za koje cijene da postoji opasnost za različito tumačenje u različitim zemljama. «Pojednostavljeni standardni pristup» koji je Komitet objavio kao dio sistema Bazela II trebao bi biti koristan onim zemljama koje ne žele da usvoje sve opcije koje su po novom okviru na raspolaganju. Medjutim, ustupak za ustupak odražava činjenicu da je ravnoteža politika na granici izmedju jednostavnosti i osjetljivosti na rizik; ako neko izabere jednostavnija pravila, cijena toga je da je osjetljivost na rizik manja, pa posljedično i potencijalno veći troškovi kapitala.

Konkurencija i konzistentnost u primjeni Još jedna zabrinutost koju je Komitet uzeo u razmatranje je uticaj Bazela II na globalnu konkurenciju. Recimo, neko je postavio pitanje da li će banke koje izaberu napredne pristupe Bazela II imate neke koristi koje banke koje izaberu jednostavnije pristupe neće imati. Da bismo odgovorili na ovakva razmišljanja moramo razumjeti da usvajanje nekog naprednog pristupa automatski ne umanjuje potrebu 191

banke za kapitalom. Osim toga, kao odgovor na rizičnost okruženja, supervizori neke zemlje mogu da postave viši zahtjev za kapitalom od onog koji je bio predložen Bazelom I, a možda čak viši i od onog koji se traži Bazelom II. Pitanje konkurencije izmedju banaka pojavilo se i u kontekstu konkurencije izmedju zemalja. Trebali bi da se sjetimo da je cilj Bazela II da pomogne da se osigura da se medjunarodna konkurencija na bankarskim tržištima vodi snagom svake banke, a ne putem razlika u pravilima svake zemlje. Jedan način kojim je Komitet htio da promoviše konzistentnu primjenu novog okvira je da je banke i supervizore, gdje je to neophodno, obezbijedio sa detaljno razradjenim zahtjevima. Kako sam već rekao, ovi detalji mogu pojačati utisak da je Bazel II duži i kompleksniji, ali to je mala cijena koja se mora platiti za veću konzistentnost u primjeni. Ako razgovaramo o potrebi da se imaju okviri koji se mogu prilagoditi brojnim različitim okolnostima, saradnja izmedju supervizora će

biti

odlučujuća

za

dostizanje

jednog

odgovarajućeg

nivoa

konzistentnosti u primjeni. Komitet je formirao radnu grupu supervizora, koja je nazvana Grupa za implementaciju Sporazuma, koja razmjenjuje informacije o implementaciji izmedju zemalja koje su članice Bazelskog komiteta i sa drugim supervizorima, uključujući i putem Grupe za saradnju na osnovnim principima. Popularišući razmjenu informacija o praktičnim pitanjima, diskusije AIG-a (Grupa za imeplementaciju Sporazuma – the Accord Implementation Group: primjedba MB) će pomoći da se da podsticaj većoj konzistentnosti u implementaciji i primjeni novog okvira u brojnim zemljama. 192

Zaključak Kako sam naglasio, cilj Bazela II je da se ponovo ojača naša pažnja ka rizicima i da se svi mi ohrabrimo da poboljšamo naše sposobnosti za procjenjivanje i upravljanje tim rizicima. Onda bi se u nekom smislu Bazel II mogao smatrati naporom za ponovno osvježenje kulture za upravljanje rizikom u bankarskom sektoru. Uvjeren sam da Bazel II daje bankama nužni poticaj za hrabrost da poboljšaju svoje sisteme i procedure za upravljanje rizikom. U isto vrijeme, novi okvir kapitala će pomoći da se osigura da supervizija kapitala i dalje bude kamen temeljac sigurnosti i zdravlja bankarskog sistema. Oba rezultata će pomoći da banke budu prilagodljivije, manje osjetljive na uspone i padove u poslovnim ciklusima, i sposobnije da služe kao izvor kredita i rasta poslovnih aktivnosti i klijenata. Ove koristi su dostojne našeg daljnjeg neprekidnog teškog rada.

Prevod: Mustafa Brkić

193

Prilog 2.

OPREZNOSNI (PRUDENCIONI) PROPISI I BANKARSKA SUPERVIZIJA

Polizatto, Vincent P. (Vittas, Dimitri, ed.)

Neefikasan zakonski okvir može uzrokovati poremećaje u bankarskom sistemu, ali je češći slučaj da su nedostatak korektivnih mjera i supervizije jednake slabosti. Korijen supervizorskih problema leži u konfliktnim ciljevima javne politike prema superviziji; miješanju politike;

nedostatku

političke

volje

za

rješavanje

problema;

organizacijskim slabostima kao što je nedostatak osoblja, neadekvatne plate, slabo upravljanje i podijeljene odgovornosti za superviziju; kao i nedostatak jasnog razumijevanja uloge supervizije. Isto tako, problemi mogu biti rezultat metodologija kontrole koje se fokusiraju na tehničku uskladjenost

sa

zakonima

i

propisima

ili

koje

su

oslabljene

odgovornostima za ne-opreznosne probleme kao što su kontrola poreza, kontrola deviznog poslovanja i specijalni programi kreditiranja. U nekim slučajevima, problemi se javljaju i zbog nedostatka sistema ranog upozorenja i nedovoljnih mogućnosti za nadzor putem izvještaja. Medjutim, supervizorski problemi su najčešće rezultat kombinacije ovih faktora.

194

Modeli supervizije banaka u industrijaliziranim zemljama Supervizija banaka u industrijaliziranim zemljama razvila se kao odgovor na finansijske krize, ekonomske dogadjaje i političke fenomene. Oblik supervizije banaka je veoma često odražavao filozofske i društvene razlike o ulozi vlade i organizovanju društva, na primjer, “klubski” pristup iz 19. stoljeća u Velikoj Britaniji, kada je Banka Engleske primjenjivala svoj moralni autoritet i vodjstvo putem “kimanja glavom i davanjem miga” nasuprot snažnoj populističkoj tradiciji i tradiciji suočavanja Sjedinjenih Država, koja se zasnivala na manje više detaljnim “pravilima igre” i zahtijevala razradjeniji mehanizam za osiguranje poštovanja ovih pravila. Ove razlike su obilježavale dva osnovna modela bankarske regulative i supervizije: neformalni pristup koji se oslanjao na konsultacije i moralno ubjedjivanje; i formalni pristup koji je zahtijevao aktivnu “potvrdjivačku” provjeru putem kontrola na licu mjesta. U kontinentalnoj Evropi, kreiran je birokratski pristup koji je bio manje “potvrdjivački” nego u Sjedinjenim Državama i koji je prenio mnoge provjere i kontrole bankarskih knjiga na eksterne revizore.

Supervizija banaka u Velikoj Britaniji Najslikoviti primjer neformalnog pristupa supervizije banaka predstavljao je pristup Banke Engleske. U Velikoj Britaniji je Banka Engleske superviziju tradicionalno obavljala putem konsultacija sa bankama. Moralno ubjedjivanje, diskrecija i lični kontakti su bili glavni instrumenti bankarskih supervizora. Svaka je banka individualno imala odnos sa Bankom Engleske. Banke su pravile opreznosne izvještaje, ali za razliku od drugih sistema supervizije gdje kontrolori radi provjere i pribavljanja informacija obavljaju kontrole na licu mjesta, ovdje je 195

obaveza za davanje informacija Banci Engleske bila jedino na bankama. Mnogo godina je ovaj sistem funkcionisao relativno dobro u visoko koncentrisanom bankarskom sistemu. Medjutim, kada je porastao broj banaka kao rezultat nastanka takozvanih sekundarnih banaka i dolaska stranih banaka kasnih 1960-tih i ranih 1970-tih, sistem je zapao u krizu. Mane neformalnog sistema koji se oslanjao na informacije koje su davala rukovodstva, ali bez nezavisne procjene kvaliteta portfolia banaka i adekvatnosti rezervi za potencijalne kreditne gubitke, su postale očigledne. Vlasti u Velikoj Britaniji su postepeno prihvatile pristup koji se više zasnivao na propisivanju bankarske regulative i supervizije, što je britansku praksu približilo praksi kontinentalne Evrope. Nakon afere sa Johnson Matthey-om, koja je samo ubrzala preispitivanje supervizorskog pristupa Banke Engleske, vlasti u Velikoj Britaniji su uspješno delegirale kontrolu na licu mjesta na eksterne revizore i to tako što su pojačale izvještajne zahtjeve revizorima banaka prema Banci Engleske. Takodjer su preduzeti koraci za poboljšanje sposobnosti Banke Engleske za nadzor putem izvještaja. Da bi neformalni pristup bio uspješan, iskustvo Velike Britanije pokazuje da mora biti zadovoljeno nekoliko ključnih uslova: mali broj banaka, jaka centralna vlast, postojanje tradicije bliske saradnje izmedju vlade i bankarske industrije, kao i jakih ličnih odnosa izmedju bankara i supervizora, visoko kvalifikovana radna snaga, efikasni sistemi upravljanja u samim bankama, jake revizorske i računovodstvene prakse i potpuno javno objavljivanje informacija za osiguranje tržišne discipline. Pa čak i tada, nepošteno ili prevarantsko rukovodstvo može navesti

bankarske

supervizore

na

pogrešan

trag

i

uzrokovati

nepopravljivu štetu jednoj instituciji. Ovakav sistem neformalne 196

supervizije ostavio je u naslijedje “ne-provjeravačku” bankarsku superviziju u mnogim bivšim britanskim kolonijama, što ih je učinilo nespremnim za bankarske probleme u regionima u razvoju. Iako izgleda da se ovakvim pristupom nisu stvorile poteškoće u nekim zemljama, problemi su se pojavili u mnogim drugim zemljama Komonvelta, u Africi i Aziji, gdje su se osnovale domaće banke kao konkurencija do tada dominantnoj ulozi stranih banaka.

Supervizija banaka u kontinentalnoj Evropi Model supervizije banaka koji postoji u zemljama kontinentalne Evrope zasniva se na pristupu zakonske regulative koji propisuje brojne pokazatelje koje banke moraju zadovoljavati, ali kontrolu banaka na licu mjesta i provjeru njihovih poslovnih knjiga delegira na eksterne revizore. U Belgiji se imenuju specijalni revizori koje plaćaju vlasti. U Švicarskoj Federalna komisija za bankarstvo izdaje licence revizorima i na njih se primjenjuju specijalne zakonske odredbe. U Njemačkoj glavni revizori obavljaju kontrole banaka i dužni su da izvijeste vlasti kada otkriju činjenice koje potvrdjuju uslovljeno mišljenje revizije. Medjutim, supervizori su zadržali pravo da u svakom trenutku mogu vršiti provjeru knjiga i kontrolu banaka. U svakoj od ovih zemalja, supervizori su propisali detaljna pravila za formu i sadržaj revizorskih izvještaja. U stvari, delegiranje kontrole banaka na licu mjesta na eksterne revizore predstavlja privatizaciju procesa kontrole, iako po strogim pravilima i uputstvima vlade. Ovaj pristup ima nekoliko prednosti. Revizorske kuće mogu izbjeći ograničenja koja se odnose na resurse i plate, koja često sprječavaju supervizorske institucije i vlade uopšte da zapošljavaju i zadržavaju visoko kvalifikovan kadar. Pored toga, revizori 197

mogu postići ekonomično poslovanje kombinacijom opreznosne supervizije i uobičajene računovodstvene revizije. Medjutim, i ovaj pristup uzrokuje odredjene probleme. Postoje rizici koji, ako se ispravno ne postave i kontrolišu, mogu dovesti revizore u potencijalno konfliktne uloge sa dvojnom lojalnošću, prema bankama i prema vladi, a naročito u slučajevima kada je revizorima dozvoljeno da rade i na drugim poslovima. Pored toga postoji opasnost da, u svojim nastojanjima da vode računa o troškovima i ostvare što veću zaradu, revizori neće angažovati dovoljne resurse za osiguranje ispravnog postupka revizije. Odgovarajući model kontrole na licu mjesta, to jest da je obavljaju supervizori ili revizori, za svaku posebnu zemlju definitivno zavisi od procjene koja je grupa najsposobnija za obavljanje funkcije provjere na licu mjesta. Faktori koji se moraju procijeniti su sposobnost, kompetentnost, iskustvo i nezavisnost od političkih i drugih uticaja. Ovakvu ocjenu je najbolje provoditi po principu slučaj po slučaj.

Supervizija banaka u Sjedinjenim Državama Supervizija banaka u Sjedinjenim Državama služi za primjer formalnog pristupa supervizije koji zahtijeva aktivno prisustvo na licu mjesta za provjeru postojećeg stanja u bankama. Kod US modela, periodične kontrole na licu mjesta predstavljaju osnovu procesa supervizije. Američki pristup objašnjava se velikim brojem malih banaka i lokalnim bankarstvom u pojedinim državama, a oboje je rezultat ograničenja vezanih za geografsko širenje banaka. Dok se kod koncentrisanih bankarskih sistema evropskih zemalja interno snose troškovi nadzora filijala, a gubici se rasporedjuju na nivou 198

filijale, u američkoj bankarskoj strukturi regulatorne agencije troškove nadzora rasporedjuju na mnogo širi obuhvat, a gubici banaka se pokrivaju mnogo šire putem obaveznih šema osiguranja depozita. Ovo dovodi do većih društvenih i političkih pritisaka na “potvrdjivački” pristup u bankarskoj superviziji. Za razliku od zemalja gdje se institucije za superviziju oslanjaju na spoljne stručnjake, bankarski supervizori u Sjedinjenim Državama sami moraju posjedovati sposobnosti za procjenu kvaliteta aktive i ostalih područja ativnosti banke. Glavni nedostatak ovog pristupa je što on može biti radno intenzivan i kočen finansijskim ograničenjima. U posljednjih nekoliko godina, US agencije za superviziju su na ograničenja resursa odgovorile sa ciljanim kontrolama na licu mjesta, znatno većom upotrebom kontrole putem izvještaja i analiza za rano upozorenje, te korištenjem prednosti napredne kompjuterske tehnologije. Ovi su koraci agencijama za superviziju omogućili da održavaju relativno stabilan broj zaposlenih kontrolora, bez obzira na rast aktive i povećanje kompleksnosti finansijskog sistema. Više od 14.000 banaka koje kontrolišu US regulatori predstavlja glavni razlog zbog kojeg je potreban formalan pristup supervizije. Isti objašnjava i usvajanje CAMEL sistema za rangiranje i upotrebu Jedinstvenog Izvještaja o poslovanju banke. CAMEL rangiranje kvantificira stanje kontrolisane institucije kroz pet glavnih oblasti i dodjeljuje sveukupni kompozitni rang, a Jedinstveni Izvještaj o poslovanju banke (UBPR) predstavlja statističku analizu poslovanja banke koja se zasniva na podacima iz kvartalnih opreznosnih izvještaja. Ovaj izvještaj uporedjuje i ocjenjuje svaku banku u odnosu na grupu sličnih banaka. Postoji 25 grupa sličnih banaka, koje obuhvataju 199

institucije sa sličnim karakteristikama. Ovi su izvještaji dostupni javnosti, a kompjuterske forme su na raspolaganju berzanskim analitičarima i drugim. Upotrebom ove tehnologije supervizori imaju mogućnost izrade ad hoc izvještaja ili prenosa podataka na mikrokompjuterske modele kojima se vrše simulacije ili predvidjanja. U najnovijoj fazi tehnološkog napretka koriste se stručni sistemi za analizu opreznosnih izvještaja i izradu pisanih komentara.

Harmonizacija i medjusobno uskladjivanje supervizije banaka I pored razlika u supervizorskim pristupima, zbog rastuće globalne medjuzavisnosti finansijskih tržišta, sve više jača koncenzus da se supervizija banaka i bankarska regulativa moraju harmonizirati bez obzira na državne granice. Zemlje u razvoju rastu i napreduju, integracija domaćih finansijskih tržišta sa većim medjunarodnim finansijskim sistemom postajaće sve značajnija i značajnija tako da će se neskladi minimizirati. U svijetu gdje se finansijske transakcije obavljaju 24 sata dnevno, a banke ulaze u finansijske transakcije sa brojnim stranim korespondentima i partnerima, globalni finansijski sistem može biti jak samo onoliko koliko i njegove najslabije karike. Razlike u regulativi mogu dovesti do nesklada na finansijskim tržištima, a mogu povećati i rizike za bankarske aktivnosti koje se obavljaju preko državnih granica. Postoji i opasnost da domaće institucije koje posluju u inostranstvu mogu izbjeći superviziju. Propast West German Bankhause Herstatt 1974. godine zbog deviznih i drugih gubitaka je imala štetan uticaj na medjunarodno medjubankarsko tržište i privukla je pažnju na potrebu za većom medjunarodnom supervizorskom saradnjom. Nešto kasnije iste godine je 200

ovaj

dogadjaj

doveo

do

osnivanja

Bazelskog

komiteta

pod

pokroviteljstvom Banke za medjunarodna poravnanja. Ovaj se forum sastoji od bankarskih supervizora iz zemalja Grupe deset plus Švicarska i Luksemburg. Komitet je nakon osnivanja obradio pitanja supervizije finansijskih institucija koje posluju u inostranstvu i kreirao obuhvatna uputstava za osiguranje da ni jedna institucija ne može izbjeći superviziju. Pomenuta uputstva su sadržana u “Bazelskom sporazumu” koji je uveo sljedeće ključne principe: (1) supervizija stranih bankarskih organizacionih jedinica predstavlja zajedničku odgovornost insitucije za superviziju zemlje porijekla i zemlje domaćina, (2) niti jedna strana bankarska poslovna jedinica ne smije izbjeći superviziju, (3) supervizija likvidnosti treba biti primarna odgovornost institucije za superviziju zemlje domaćina, (4) u slučaju stranih filijala supervizija solventnosti treba da je bitna odgovornost institucije za superviziju zemlje porijekla i u slučaju stranih subsidijarnih lica primarna odgovornost institucije za superviziju zemlje domaćina, i (5) treba da se promovira praktična saradnja izmedju institucija za superviziju zemlje domaćina i zemlje porijekla, razmjenom informacija i davanjem odobrenja za obavljanje kontrole od strane ili u korist supervizora zemlje porijekla na teritoriji supervizora zemlje domaćina. Druge važne inicijative ubrzane radom Bazelskog komiteta su i preporuke da se supervizija medjunarodnog poslovanja banaka provodi na konsolidovanoj osnovi tako da se procjena rizika može vršiti na globalnom nivou i usvajanje standarda adekvatnog kapitala zasnovanog na riziku aktive. Kontinuiran rad se fokusira na izloženost banaka riziku zemlje, rizicima likvidnosti i kamatne stope, kao i vanbilansnom riziku. 201

Supervizorske metodologije Rastuća integracija finansijskih tržišta, naročito izmedju zemalja članica Evropske Unije, je vodila približavanju sistema bankarske supervizije. Sada je opšteprihvaćeno da adekvatan sistem bankarske supervizije treba da obuhvata i kontrolu na licu mjesta i kontrolu na osnovu izvještaja, a da ne-opreznosne preokupacije, kao što su naplata poreza i uskladjenost sa valutnim i kreditnim ograničenjima, treba svesti na minimumu. Instrumenti supervizora uključuju i kontrole pojedinačnih institucija na licu mjesta i nadzor putem izvještaja, kako iz makro tako i iz mikro perspektive. Za većinu zemalja u razvoju, kontrole na licu mjesta se smatraju naročito važnim. Razlog ovom je što se nesolventnost u zemljama u razvoju uglavnom javlja zbog kreditnih gubitaka koji se najuspješnije utvrdjuju u samoj instituciji. Prema tome, putem kontrole na licu mjesta i provjere, supervizori se moraju koncentrisati na procjenu kvaliteta aktive i na izdavanje naloga za formiranje rezervi za loše kredite i suspenziju kamate na nekvalitetnu aktivu. Utvrdjivanjem kvaliteta aktive i stanja neke institucije, bankarski supervizori kreatorima vladine politike obezbjedjuju važne informacije o zdravlju finansijskog sistema. KONTROLE NA LICU MJESTA (ON-SITE KONTROLE). Tradicionalne metode on-site kontrole u mnogim zemljama se često fokusiraju na poštovanje bankarskih propisa i direktiva. Kao rezultat toga, opreznosna briga za sigurnost i zdravlje se često previdjaju. Čak i u slučajevima kada supervizori pokušavaju da se bave pitanjima sigurnosti i zdravlja, proces kontrole može obezbijediti samo “nesiguran prikaz” stanja banke na odredjeni datum, bez bavljenja potencijalnim rizicima i 202

internim potrebama banke za sistemima upravljanja rizicima u dinamičnom i promjenljivom okruženju. Na primjer, kontrolori mogu utvrditi stanje bančinog kreditnog portfelja, ali da propuste da izvrše ocjenu kreditnih politika i praksi koje vode u kreditne probleme ili mogu uticati na porast budućih kreditnih problema. I zaista, bankarski kontrolori u mnogim slučajevima propuštaju da identifikuju i kvantifikuju obim i ozbiljnost problematične aktive – glavni propust. Čak i kada se problemi identifikuju, supervizori možda nemaju ovlaštenje da nalože formiranje rezervi i otpis ili druge neophodne akcije. Kako bi se ovakve slabosti popravile i povećala efikasnost aktivnosti on-site kontrola, supervizori moraju pomjeriti svoj fokus sa provjere uskladjenosti sa zakonima na procjenu rizika i pomaganje bankama da upravljaju rizikom. Kako bi se ovo postiglo, bankarski supervizori trebaju usvojiti pristup odozgo-nadole, kojim se naglasak stavlja na upravljanje i politike koje kreira odbor direktora i izvršno rukovodstvo. Nije dovoljno da se problemi samo kvantifikuju – iako je ovo zasigurno nužan korak. Moraju razumjeti i uzroci problema i preduzimati preventivne mjere kojima će se smanjiti vjerovatnoća za njihovo ponavljanje. Kao dio procesa kontrole, on-site kontrolori treba da izvrše provjeru

tačnosti

opreznosnih

izvještaja

koji

su

dostavljeni

supervizorskoj agenciji i izvršiti analizu onih aspekata banke koji se putem izvještaja ne mogu adekvatno nadzirati. Kontrolori se trebaju fokusirati na glavne aktivnosti banaka i potencijalne probleme identifikovane putem nadzora na osnovu izvještaja. Naročito treba da vrše ocjenu kvaliteta aktive, upravljanja, zarade, kapitala i upravljanja sredstvima, kao i sistema interne kontrole banke, revizije, informisanja 203

rukovodstva i računovodstvenih sistema. Pri ocjeni kvaliteta aktive, kontrolor treba da izvrši pregled bančinih kreditnih politika, pisanih ili posredno izraženih, a radi utvrdjivanja da li su iste razumne i kompletne. Zbog toga, a s ciljem da izvrši ocjenu kvaliteta kredita, kreditnih praksi rukovodstva i poštovanja kreditnih politika, on treba da pregleda kreditne fajle velikih korisnika kredita, problematičnih korisnika kredita i uzorak fajli manjih korisnika. Potreban je i pregled zapisnika sa sastanaka kreditnog odbora i odbora direktora. Kontrolor treba da izvrši i procjenu procedura banke za suspenziju obračuna kamate, otpis loših kredita i utvrdjivanje adekvatnih rezervi za kreditne gubitke. Bankarski supervizori treba da pregledaju i poslovne i strateške planove pojedinačnih banaka, te izvrše procjenu i sposobnosti rukovodstva za ostvarenje ciljeva. Treba da izvrše provjeru da li su uspostavljeni sistemi upravljanja adekvatni za postizanje uskladjenosti sa politikama

i

propisanim

funkcionisanjem.

Isto

tako,

bankarski

supervizori trebaju poticati banke da uspostavljaju i jačaju vlastite sisteme za interno upravljanje kao prvu liniju odbrane od nesolidnih, nesigurnih ili nezakonitih bankarskih praksi. Sistemi upravljanja trebaju uključivati pisane politike i procedure, formalizovano planiranje i finansiranje, sisteme informisanja rukovodstva, internu kontrolu kredita, sisteme za praćenje poštovanja propisa, aktivnosti interne i eksterne revizije i interne kontrole. Iako nivo njihove sofisticiranosti i složenosti može biti različit, formiranje sistema za upravljanje treba poticati i kod velikih i kod malih banaka. Pošto je obezbjedjenje sigurnosti i zdravlja finansijskog sistema tipični kontinuirani zadatak bankarske supervizije – za razliku od individualnih banaka - i zaštita deponenata, a ne dioničara banaka, 204

supervizorske aktivnosti se trebaju fokusirati na područja sa najvećim rizikom po sistem, npr. velike finansijske institucije ili banke čije aktivnosti mogu zaraziti čitav sistem. U okviru pojedinačnih banaka, efikasnu upotrebu oskudnih supervizorskih resursa treba postići ciljanim kontrolama područja sa najvećim rizikom, kao što su kvalitet aktive, rizik kamatne stope, devizne aktivnosti, itd. Aktivnostima kontrole bi trebalo izbjegavati i kontrolu svake filijale ili svakog subsidijarnog lica jedne institucije.

Umjesto

toga,

kontrolu

treba

fokusirati

na

stanje

konsolidovane institucije i to pregledom onih jedinica koje imaju značajan uticaj na ukupnu poziciju te institucije. Ostale jedinice se trebaju pregledati metodom uzorka. Uobičajena slabost supervizorskog procesa je propuštanje da se preduzmu aktivnosti za rješavanje problema i primijene korektivne mjere. Ovo se dešava iz više razloga uključujući slabo vodjenje, političke uticaje, nepromišljenost u rješavanju problema, organizacijske slabosti i nedostatak odgovarajućih korektivnih instrumenata. Medjutim, ovo se dešava i zbog toga što se nalazi kontrole i potrebne vrste korektivnih mjera ne saopštavaju adekvatno odboru direktora ili višem rukovodstvu. Izuzetno je važno da se nalazi kontrole jasno saopšte banci putem pisanog izvještaja o kontroli i sastanaka sa odborom direktora i izvršnim rukovodstvom. Popratno pismo uz pisani izvještaj o kontroli, potpisano od strane rukovodioca bankarske supervizije ili lica koje on ovlasti, bi trebalo da skrene pažnju na glavne zaključke i preporuke date u izvještaju. Dodatno, u popratnom pismu treba da bude naveden i zahtjev za dostavu formalnog odgovora banke u odredjenom vremenskom roku. Ako se traže i izvještaji o poboljšanjima koje banka ostvari u primjeni korektivnih mjera, onda i to treba navesti u popratnom pismu. Potrebno 205

je da se odrede administrativne procedure za praćenje bančine reakcije i provjeru korektivnih aktivnosti. U većini zemalja u razvoju, pisane kontrolne procedure su ispod svakog adekvatnog nivoa ili čak i ne postoje, tako da se kontrolor mora u potpunosti osloniti na svoje iskustvo, znanje i sposobnosti. Posljedica ovog je odsustvo jedinstvenog i dosljednog vršenja on-site kontrole od strane svih kontrolora. Rezultat toga je da rukovodilac bankarske supervizije nikad ne može biti siguran u to koje su funkcije banke pregledane, te na koji način je kontrola izvršena. Nedostatak pisanih kontrolnih procedura takodjer lišava nove kadrove bitnog sredstva za obuku. Zbog toga je, a da bi se osigurala dosljednost i jedinstvenost i sredstvo za obuku novih kontrolora, za korištenje u on-site kontrolama potrebno izraditi pisane kontrolne procedure i upitnike. Ne želi se reći da iste treba da zamijene ocjene kontrolora. Medjutim, one zaista pružaju okvir i pomoć za obavljanje potrebnog posla. Dokumentovanje obavljenog posla i čuvanje radnih materijala je još jedan aspekt pisanih kontrolnih procedura. Ovim se pokazuje da mjere koje je kontrolor preporučio nisu proizvoljne, nego zasnovane na opravdanim zabrinutostima i kritikama. Ova dokumentacija može biti neophodna i za podršku zakonskih prinudnih aktivnosti koje supervizori predlažu. Dugoročno gledano, institucije za bankarsku superviziju mogu koristiti postupak on-site kontrole kao katalizator za promjene osnovnih metoda poslovanja banaka putem davanja preporuka finansijskim institucijama za poboljšanje njihovog poslovanja. Ovo obično obuhvata jačanje sistema upravljanja u bankama, uključujući pisane politike i procedure, zvanično planiranje i finansiranje, procedure interne kontrole i 206

revizije, informisanje rukovodstva i kontrolu kredita. Razlozi za ovakav pristup leže u tome što će supervizorske institucije uvijek imati probleme sa ograničenim resursima. S tim u vezi, same banke moraju postaviti prve linije odbrane od nezdravih i nesigurnih praksi. Kada se jednom sistemi upravljanja uspostave, supervizorske institucije mogu provjeravati da li ti sistemi funkcionišu putem njihovog testiranja. Ako sistemi nisu adekvatni, obim kontrole treba proširiti na takav način da se rizici mogu identifikovati i kvantifikovati. NADZOR PUTEM IZVJEŠTAJA (OFF-SITE NADZOR). Mogućnosti off-site nadzora pružaju veoma važnu dopunu on-site kontrola, dajući rano upozorenje o sadašnjim i potencijalnim problemima i predstavljaju sredstvo za praćenje i poredjenje finansijskog poslovanja. Medjutim, off-site nadzor se ne smije smatrati sredstvom za zamjenu onsite kontrole koja je primarni oblik supervizije u zemljama u razvoju. U svim zemljama se kvalitet informacija i istinitost podataka, koje dostavljaju banke, moraju provjeravati. U zemljama u razvoju kvalitet informacija je takav da su često nekompletne i netačne. Banke često nemaju interne računovodstvene sisteme i sisteme interne kontrole koji bi osigurali blagovremenu i tačnu pripremu podataka. Zbog toga bi u većini slučajeva bilo pogrešno oslanjati se na off-site nadzor više od njegove samo dopunske uloge on-site kontroli. U većini zemalja u razvoju opreznosni izvještaji, koji čine osnovu za većinu off-site nadzornih aktivnosti, su često ograničeni na one o likvidnosti, obračunu propisanih rezervi i smjernicama vezanim za kredite. Analize se često sastoje od jednostavne provjere uskladjenosti sa odredjenim pokazateljima iz bilansa stanja. Rijetko se prikupljaju informacije za ozbiljnu procjenu rizika. 207

Da bi off-site nadzor i analize za rano upozorenje bili efikasni, opreznosni izvještaji moraju otići dalje od statističkih inputa, obračuna propisane likvidnosti i rezervi te jednostavnih bilansnih kalkulacija, i to prema inputima koji će omogućiti procjenu rizika. Ovo znači da supervizori treba da prikupljaju podatke o bančinom kreditnom portfelju, uključujući i kredite koji kasne sa naplatom i problematičnu aktivu, deviznu poziciju, vanbilansne obaveze i druga rizična područja, kao i bilans stanja i bilans uspjeha. Da bi se osigurao jedinstven pristup, supervizorske institucije trebaju imati mogućnost da propišu rokove, sadržaj i forme opreznosnih izvještaja, na takav način da se mogu pripremati komparativni podaci i koristiti na dosljedan način. Izuzetno je važno da je funkcija off-site nadzora u potpunosti integrisana u supervizorski postupak tako da se slabosti mogu ispravljati. Da bi se prodiskutovali problemi uočeni off-site nadzorom, možda je u nekim slučajevima dovoljno da se banka kontaktira putem telefona ili pisma. Medjutim, u drugim slučajevima je, možda nužno poslati kontrolore u banku kako bi nastavili procjenu slabosti koje su identifikovane putem off-site nadzora. U svakom slučaju informacije i izvještaji pripremljeni na osnovu dostavljenih izvještaja mogu pružiti značajne komparativne podatke o rizičnim oblastima i efikasnosti, pa ih kontrolori trebaju koristiti u toku njihovih on-site kontrola.

Organizaciona pitanja Bankarska supervizija se često postavlja pod kišobran centralne banke odredjene zemlje. Pošto je funkcija bankarske supervizije da osigura siguran i zdrav bankarski sistem i spriječi nestabilnost finansijskog sistema, centralna banka, kao institucija koja vodi 208

monetarnu politiku jedne zemlje i ima ulogu kreditora u krajnjoj nuždi je logično mjesto za lociranje bankarske supervizije. Medjutim, ne postoje ubjedljivi dokazi koji bi ukazivali na to da funkcionisanje u okviru centralne banke daje vidljivu prednost nad formiranjem nezavisne supervizorske agencije, pod uslovom da je bankarska supervizija zaštićena od političkih uticaja, da se informacije do kojih se dolazi supervizijom dijele sa onim koji vode monetarnu politiku i da se agencija adekvatno finansira iz naknada ili direktnih izdvajanja iz budžeta. U stvari, neki tvrde da će jedna agencija koja je odgovorna isključivo za bankarsku superviziju posvetiti više pažnje ispunjenju svoje uloge, nego ona koja ima i odgovornost za vodjenja monetarne politike zemlje. Sa druge strane, postoji i jedan argument da kada je supervizorska odgovornost smještena u centralnoj banci, onda postoji vjerovatnoća da će se ista provoditi sa većim stepenom slobode odlučivanja nego kada je supervizorska agencija primarno autonomna i funkcioniše u okviru definisanih zakonskih ograničenja. Generalno, u zemljama koje imaju jake centralne banke, bi izgledalo neadekvatno umanjiti njihov uticaj i njihova ovlaštenja prenošenjem supervizorskih odgovornosti na neku drugu instituciju. Ako je centralna banka slabija, onda je bolje zalagati se za autonomnu supervizorsku agenciju. U mnogim zemljama sa visokim prihodima, razdvajanje odgovornosti odražava odredjene istorijske faktore. Još jedno alternativno rješenje čini lociranje supervizorske agencije u okvire ministarstva finansija ili trezora. Za većinu zemalja je ova alternativa najmanje poželjna pošto ova ministarstva naginju visokoj politiziranosti, a koordinacija poslovne politike sa drugim vladinim agencijama često ima tendenciju da postane problematična. U konačnom, 209

zbog toga izgleda da efikasnost institucije za bankarsku superviziju ne zavisi toliko od njene organizacione lokacije, nego od njenog rukovodstva i nezavisnosti od političkog uticaja. Ako konkretni institucionalni aranžman u datoj zemlji omogućava instituciji za bankarsku superviziju da radi nezavisno od vanjskog uticaja, onda je taj aranžman vjerovatno najpoželjniji za tu zemlju.

Bez obzira na to gdje je u okvirima vlade locirana bankarska supervizija, postoje značajni organizacioni koraci koji se moraju preduzeti za poboljšanje njene efikasnosti. Jedinica za bankarsku superviziju treba da ima vlastiti identitet najmanje u istoj mjeri kao ostale važne jedinice u okvirima centralne banke ili ministarstva ili kao nezavisna agencija. Direktor bankarske supervizije treba da je visoko rangirani vladin zvaničnik koji svoje izvještaje podnosi direktno guverneru ili vice-guverneru centralne banke ili ministru finansija ili trezora. Ovo je neophodno radi osiguranja odgovarajućeg stepena kredibiliteta u bankarskom sektoru, da bi direktive koje supervizorska institucija izdaje bile poštovane. Kadrovi i plate U većini zemalja u razvoju se institucije za bankarsku superviziju suočavaju sa ograničenim resursima i finansiranjem. Rezultat toga je da su supervizorske institucije često nedovoljno kadrovski popunjene. Ovo utiče na mogućnosti supervizorske institucije da vrši kontrole banaka i obavlja ostale supervizorske zadatke. Najsposobniji i najkvalifikovaniji pojedinci se najčešće zapošljavaju u privatnom sektoru ili rade druge poslove za veće plate. U nekim slučajevima, i pored toga što su im odgovornosti veće plate bankarskih supervizora možda nisu tolike kao u 210

drugim vladinim sektorima. Ovo utiče na mogućnost supervizorske institucije da privuče i zadrži kvalifikovane kadrove. Suvišno je i pominjati da se adekvatni kadrovi za bankarsku superviziju moraju osigurati, i brojčano i sa visokim sposobnostima. Da bi se privukli i zadržali kvalifikovani kadrovi, plate trebaju biti privlačne u poredjenju i sa vladinim i sa privatnim sektorom. Vlade često tvrde da ne mogu priuštiti dodatno osoblje ili veće plate. Niti da mogu opravdati različite nivoe plata u strukturi vladinog sektora. Medjutim, postoji jedan kontra-argument koji kaže da vlade sebi ne smiju dopustiti bankarsku krizu i njene razaračke posljedice na ekonomski rast i razvoj. Treba primiti na znanje da ima primjera u kojima su bankarski supervizori izuzeti od uobičajenih odredbi i skala plata osoblja u državnoj službi. Troškovi od propasti samo jedne banke mogu biti čak daleko veći od troškova zapošljavanja i zadržavanja kompetentnih kadrova, za šta je upečatljiv dokaz kriza US štedno-kreditnih institucija, kada je vladina administracija koja je u to vrijeme bila na vlasti odbila zahtjeve za dodatnim kadrovima.

Pitanje karijere U nekim zemljama, bankarska supervizija se ne smatra nekom karijerom, a uposleni dolaze u i odlaze iz institucije za bankarsku superviziju u roku od samo nekoliko godina. Ovo je suprotno zemljama u kojima je bankarskim supervizorima potrebno četiri do pet godina samo da steknu sposobnosti za kontrolu malih, dobro vodjenih institucija. Ako se želi imati uspješna bankarska supervizija, ona se mora smatrati karijerom punih mogućnosti. Pitanje karijere i opisi radnog mjesta moraju se tako kreirati da pružaju značajne i izazovne odgovornosti, ali i 211

mogućnosti za napredovanje. Ovo može uključivati i stepenice u karijeri kao npr. unapredjenje sa pozicije pomoćnog kontrolora na poziciju kontrolora, pa na poziciju višeg kontrolora, a konačno i na neku rukovodnu poziciju. Davanje zaduženja i u drugim odjelima može biti od pomoći kao sredstvo za proširivanje znanja i sposobnosti nekog pojedinca. Medjutim, to se ne bi smjelo smatrati krajem karijere kao bankarskog supervizora.

Obuka Obuka se često provodi samo na radnom mjestu i to gore od nesistematičnog, tako da se sposobnosti stiču po principu “pogodak ili promašaj”. Neadekvatnost u obuci i razvoju utiču na mogućnosti supervizorske institucije da izgradi sposobne, iskusne i kompetentne kadrove. Programi obuke moraju omogućiti svakom supervizoru da pohadja ne manje od dvije sedmice obuke svake godine. Ova obuka mora biti kombinacija obaveznih predavanja, primjera za vježbu i seminara. Pored toga, obuka na radnom mjestu se mora provoditi na sistematičan način. Radi razmjene iskustava i ideja višem osoblju se moraju davati prilike za susrete sa supervizorima drugih zemalja.

Neaktivnost u restrukturiranju banaka U razvijenim zemljama institucije za bankarsku superviziju pokušavaju umanjiti potencijalne gubitke i obaveze vlade tako što zatvaraju banke koje su blizu ili koje su dostigle tačku tehničke nesolventnosti. Medjutim, u zemljama u razvoju, nedostatak pouzdanih informacija, neadekvatan zakonski okvir i nedostatak političke volje 212

često omogućavaju bankama da ostanu otvorene i uvećavaju gubitke i to čak i kada su višestruko izgubile svoj u knjigama prikazani kapital.

Pasivnost prema nesolventnosti može postojati i onda kada institucionalni okvir vezan za rješavanje nesolventnosti nije adekvatan. Iskustva su pokazala da ad-hoc pristupi u rješavanju nesolventnosti generalno nisu uspješni. Pošto se banke ne zatvaraju, efikasnost bankarske supervizije može biti kompromitovana. Postoji i mogućnost da bankari znaju da su bankarski supervizori nemoćni za preduzimanje odgovarajućih akcija. Da bi se ovom moglo parirati, neophodni su sistematski pristup i mehanizmi za postupanje prema nesolventnosti.

213

DRUGA GLAVA

MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE 1. Monetarni sistem Bosne i Hercegovine 1.1. Monetarni sistem u uslovima rata 1.2. Izgradnja novčanog, bankarskog i platnog sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH 1.3. Ustavna rješenja iz Mirovnog sporazuma potpisanog u Daytonu 1995. godine i uspostavljanje institucija monetarne vlasti Bosne i Hercegovine

2. Valutni odbor u Bosni i Hercegovini 3. Instrumenti monetarne politike u Bosni i Hercegovini 4. Supervizija banaka u Bosni i Hercegovini 4.1. Izdavanje dozvola ili licenciranje banke 4.2. Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu 4.3. Metode stalne supervizije 4.4. Ovlaštenje supervizora 4.5. Međudržavno bankarstvo 4.6. Zahtjevi za informisanjem

214

1. MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE Razvoj monetarnog sistema Bosne i Hercegovine možemo pratiti u fazama koje karakterišu burne promjene društvenog sistema ex SFR Jugoslavije. S toga je i periodizacija na primjeru BiH je takva da mora odražavati procese sukcesije bivših republika SFRJ i uspostavljanje suverenosti i u dijelu monetarnog sistema. „Hronologiju jugoslavenske inflacije „ dao je Mlađen Dinkić28. Hronologija događaja koji obuhvataju period od 1989. do 1994. godine po mnogo čemu je karakteristična za cjelokupan prostor ex Jugosalije u kojoj se „ destrukcija”u formi „ ratnog požara” prenosila počev od Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. „Požar rata” se nije zaustavio jer se prenosi nakon 1995 godine: na Kosovo i Makedoniju; da bi se proces raspada završio mirnim putem za Crnu Goru uz još neriješena pitanja statusa Kosova i imena države Makedonije. „Hronologiju

jugoslavenske

inflacije“

prema

dr.

Dinkiću

preuzimamo iz jednog razloga koji se ogleda u objektivnosti praćenja jedne pojave koja dovodi do ekonomske destrukcije i velike pljačke naroda.“Kako je istorija učiteljica života, ponovila se priča iz 1923. godine u Njemačkoj kada je, 20. novembra, proglašeno da je stara reichsmarka

više nije novac. Uvedena je nova valuta, rentenmarka,

zamjenjiva za hiljadu milijardi (bilion) starih raichsmaraka. Nova marka je proglašena konvertibilnom uz garanciju države svom svojom imovinom. Međutim, cijela priča,sa novom markom, ima tužni tok jer je

28

Mlađen Dinkić: Ekonomska destrukcija – velika pljačka naroda”Izdavač VIN, Beograd, 1995. godine.

215

sistem ” porodio” fašizam i ekonomsku obnovu kroz naoružavanje koje je dovelo do rata koji se završio na sudu za ratne zločine u Nirnbergu. Cijela priča kroz hronologiju događaja u ex Jugoslaviji ima dosta sličnosti jer i prethodni proces je imao svoje učesnike koji su završili na sudu za ratne zločince. Hronologiju događaja 29 prema dr Dinkiću ima slijed: o ”Otkad znamo za sebe Jugoslavija je bila zemlja u kojoj je inflacija bila normalna pojava”; o „Inflacija u Jugoslaviji predstavlja dugoročnu pojavu. Ona je zakonito morala da proistekne iz socijalističkog privrednog sistema, baziranom na neekonomskom konceptu društvene svojine, poduprta sa još sijaset endemskih rješenja poput „udruženog rada i sredstava”,” samoupravnog sprazumjevanja i društvenog dogovaranjaitd. ”. o „Krajem 80- tih inflacija u ex Jugolaviji premašivala je 10 % mjesečno, u 1989. godini mjesečni iznos je preko 20%, a krajem 1989. prelazi u hiperinflaciju i u decembru dostiže mjesečnu stopu 59,1%. o Februar 1990. godine stabilizacioni program daje rezultate, obara se inflacija na 13,6%. o „Maj 1990. godine inflacija je savladana, mjesečni rast cijena je iznosio 0,3”. o Juni 1990. godine inflacija je u negativnoj zoni, - 0,3”. o Avgust 1990. godine, inflacija iznosi 1,9% 29

Isto. strana 14 – 44.

216

o Septembar 1990. godine nagovještaj krize, inflacija je 7,3%. o Oktobar 1990. godine dolazi do raspada jedinstvenog monetarnog sistema SFRJ. Slovenija, Hrvatska i Srbija vrše nezakonito emitovanje novca. Devizne rezerve naglo padaju. o „Decembar 1990. godine Srbija vrši „ upad” u u monetarni sistem SFRJ, neovlašteno emitujući ogromnu količinu novca.” o 21. decembra 1990. godine obustavljena je slobodna prodaja deviza građanima, inflacija na godišnjem nivou je iznosila 121,7%. o Januar 1991. godine dinar je devalvirao, fiksiran na paritet 9:1. o 25. juna 1991. godine početak raspada SFRJ, istupom Slovenije i proglašenje nezavisnosti i samostalnosti; a zatim i Hrvatska. o Septembar 19991. godine inflacija dostiže nivo 15% mjesečno. o Slovenija 9. oktobra 1991. godine, a u Hrvatskoj 23. otobra 1991. godine dolazi do zamjene novca. o Decembar 1991. godine, inflacija je preko 21%. o Februar 1992. godine rast cijena je 50,6%. Ključni datum za Bosnu i Hercegovinu je 8. marta 1992. godine. Tog dana je održan referendum o samostalnoj Republici Bosni i Hercegovini, nakog čega je potvrđen i prijem BiH u članstvo u UN-a, 6.april.1992.godine. Slijed daljih događaja prema dr Dinkiću je bio: 217

o 27. aprila1992. godine konstituisana je Savezna Republika Jugoslavija, zajednička država Srbije i Crne Gore.Inflacija iznosi 77,5 %.. o Maj 1992. godine, ekonomske sankcije protiv SRJ. Inflacija prelazi 80%. o Juni

nadmašuje

100%

mjesečnu

stopu.

Izvrćena

je

denominacija, obrisana je jedna nula. o Decembar 1992. godine u SRJ rast crnog kursa DM je porastao 100%, kamate na mjesečnu oročenu štednju dostizu 120%,a oročena devizna štednja 15% do 17%.mjesečno. o Februar 1993. godine inflacija iznosi 211,8%, crni devizni kurs je veći od zvaničnog kursa za 30 puta. o Maj 1993. godine, inflacija iznosi 205,2%. o Juni 1993. godine, inflacija je 366,7%. Jedna KM na crnom tržištu vrijedi više od miliom dinara. o Oktobar 1993. godine, inflacija iznosi 1.896%. Izvršena je denominacija dinara brisanjem šest nula. o Novembar 1993. godine, inflacija iznosi 20.190% sa prosječnim dnevnim rastom od 18,7%. o Decembar 1993. godine, jedna njemačka marka vrijedi jedan bilion (hiljadu milijardi) dinara. Mjesečna inflacija je 178.882% sa prosječnim dnevnim rastom preko 28%. o Januar 2004. godine, izvršena je nova denominacija dinara, skinuto devet nula.Cijene rastu 62% dnevno, 2% na sat i 0,029% u minuti. o Hiperinflacija u SRJ je zaustavljena 24. januara 1994. godine 218

1.1. Monetarni sistem u uslovima rata Sudbina monetarnog sistema je pokazala obim destrukcije i pljačke koja se posebno prenijela na tlo Bosne i Hercegovine: o najveća ratna destrukcija je upravo bila na prostoru Bosne i Hercegovine, sa gubitkom ljudskih i materijalnih potencijala; o najveća pljačka novca desila se na prostoru Bosne i Hercegovine zbog nepostojanja ekonomske politike koja je trebala da spriječi da se masa bezvrijednog novca prenese na tlo BiH. Ratna mašinerija i bezvrijedan novac su razorili cjelokupan privredni i monetarni sistem BiH. Razvoj monetarnog sistema Bosne i Hercegovine možemo u ratnom periodu pratiti kroz slijedeće faze: I FAZA od 1990. godine do 1992. godine, period YU dinara; II FAZA od avgusta 1992. do jula 1994. godine, zamjena novca i uvođenje valute R BiH, BiH dinara; III FAZA od jula 1994. godine do kraja 1995. godine; IV FAZA od početka 1996. godine do avusta 1997. godine; V FAZA od avgusta 1997. godine do avgusta 2003. godine; VI FAZA od avgusta 2003. godine Ovako izvršena periodizacija omogućuje prezentaciju slijeda događaja koji su bili ključni za razvoj države Bosne i Hercegovine. Prvo, period funkcionisanja monetarnog sistema SFRJ i valute dinara, sve do avgusta 1992. godine

pratilo je nekoliko ključnih

događaja: 219

o

25. juna 1991. godine početak raspada SFRJ, istupom Slovenije i proglašenje nezavisnosti i samostalnosti; a zatim i Hrvatska.

o 8. marta 1992. godine referendum o samostalnoj Republici Bosni i Hercegovini i prijem R BiH u članstvo UN- a i početak rata 6. april 1992. godine. o 27. aprila1992. godine konstituisana je Savezna Republika Jugoslavija, zajednička država Srbije i Crne Gore. o Maj 1992. godine, ekonomske sankcije protiv SRJ. Maj, juni, juli i avgust 1992. godine karakteriše ekonomsko razaranje R BiH, uz

koncentaciju

vojno i ogromne

količine ratne tehnike i bezvrijednih YU dinara sa prostora SR Jugoslavije, R Slovenije i R Hrvatske. Odsustvo vođenja monetarne politike, u ovom period, karakteriše podijeljenosti prostora koji je bio u funkciji

politika koje su se

ispoljavale iz SR Jugoslavije i R Hrvatske; tako da je na prostoru R BiH funkcionisala valuta BiH dinar i strane valute: YU dinar i Kuna kao i sve ostale konvertibilne valute: DM (pretežno),

US dolar i ostale

(neznatno). Postojanje Okruga kao oblika organizacije vlasti na prostoru BiH donio je i određene specifičnosti koje su se odnosile na: Sarajevski, Tuzlanski, Zenički, Mostarski, Travnički i Bihaćki okrug. Kao moneta se javljaju BiH dinar, bon, lokalne valute, strane valute: DM, sa monetarnom politikom Narodne banke R BiH, koja je bila primjerena općem stanju neuređenog

ekonomskog prostora Bosne i

Hercegovine i ratnog stanja. 220

1.2.Izgradnja

novčanog,

bankarskog

i

platnog

sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH Oporavak sistema je počeo

1994. godine kada su se počele

„slagati kockice„ državno – pravnog ustrojstva BiH preko Republike/ Federacije BiH do države Bosne i Hercegovine koja je uspostavljena krajem 1995. godine. Taj proces traje i danas kroz pokušaje da se dođe do rješenja državno – pravnog uređenja koje će biti u funkciji izgradnje prosperitetne države Bosne i Hercegovine. Na kraju ovog poglavlja izvorno su prenesena dva priloga: jedan iz februara 1993.godine 30 i drugi iz prve polovine 1995. godine31. Cilj prezentacije ovih priloga je da se iz sadašnje pozicije ocijeni mogućnost kreiranja ekonomske politike: monetarne i fiskalne, na bazi traženja rješenja koja će obezijediti funkcionisanje novčanog i bankarskog sistema, primjereno uslovima i velikim teškoćama kroz koje je prolazila država BiH na putu svoje nezavisnosti i očuvanja državnosti. U hiljadu godišnjoj istoriji postojanja Bosne i Hercegovine period 1990 – 1995. godine predstavlja jednu od najtežu etapu na putu očuvanja kontinuiteta njene državnosti.

30

Dr Kešetović Izudin: Ekonomska stvarnost BiH 1992- 1998. Grin, Gračanica, 1999. godine strana 9 -13. 31 Isto, strana 89 – 96.

221

1.3.Ustavna

rješenja

iz

Mirovnog

sporazuma

potpisanog u Daytonu 1995. godine Ustavna rješenja Bosne i Hercegovine potvrđuje kontinuitet Republike Bosne i Hercegovine, te kao takva, Bosna i Hercegovina „nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država, sa unutrašnjom strukturom modificiranom „ Ustavom međunarodno priznatom granicom.“

32

i „ sa

Nadležnost Centralne banke je

određena od strane Parlamentarne skupštine, s tim da je u prvih šest godina (1997. – 2003.) propisana ovlaštenja. Centralna banka Bosne i Hercegovine „ je jedina ovlaštena institucija za štampanje novca i monetarnu politiku na cijelom području Bosne i Hercegovine“.33 Centralna banka Bosne i Hercegovine je utemeljena na principu valutnog odbora 11 avgusta 1997. godine.U junu 1998 godine emitovana je i nova valuta KM koja je na početku vezana za DM (1: 1), a kasnije za euro (ulaskom njemačke u euro zonu) na paritetu 1 € = 1,95583 KM.

32 33

Ustav Bosne i Hercegovine, član 1. Isto, član VII.

222

Prilog 3. objavljen u listu „Zmaj", Tuzla, februara 1993.godine.

SPECIFIČNOST NOVČANOG SISTEMA, NA PODRUČJU OKRUGA TUZLA, U USLOVIMA RATA I NEFUNKCIONISANJA INSTITUCIJE PRIVREDNOG SISTEMA IZMEĐU STVARNOSTI I POTREBA Poremećaji u robnim i novčanim tokovima imaju tendenciju da cjelokupan sistem učine neefikasnim i neupravljivim, odnosno da vode entropiji sistema. Teoretske postavke izgradnje sistema upućuju u kom pravcu bi trebalo ići, a to je jedinstvenost monete, izgradnja jedinstvenih i efikasnih institucija finansijskog sistema, regulisanje platnog prometa, spoljnotrgovinskog poslovanja i dr. Sve ovo podrazumijeva izgradnju cjelovitoga sistema na nivou Republike Bosne i Hercegovine Savremeni novac ima dvije osnovne funkcije i to: novac u funkciji sredstava razmjene, odnosno prometa i novac u funkciji standarda ili mjere ekonomske vrijednosti. Te dvije primarne funkcije su međusobno uslovljene, te je teško odrediti gdje počinje jedna funkcija, a gdje druga. Nijedna roba ne može ući u promet i ne može se realizovati ako nije izražena u novcu. Ove uvodne naznake imaju za cilj da nas upute na pitanje, a samim time i na odgovor, da li smo u godini rata imali validnu novčanu jedinicu i kako smo se odnosili prema istoj? Ono što je indikativno jeste da smo najduže zadržali stari dinar koji je odigrao ulogu finansiranja okupacije Bosne i Hercegovine. Svežnji novih novčanica, priliv povučenih novčanica, sa prostora bivše Jugoslavije, bili su u korelativnoj vezi sa prilivom tehnike 223

i naoružanja i okupatorskih snaga na prostor Republike Bosne i Hercegovine. Postupak zamjene novca je tekao veoma sporo i došao je u vrijeme kada je stari novac odigrao svoju ulogu. Nova novčanica, suverene Republike Bosne i Hercegovine, došla je u vrijeme kada su bile pokidane veze sa centralnom emisionom bankom, kada je aktivnost finansijskih institucija i poslovnih banaka, SDK, štedionica i dr. bila na najnižem nivou. Razrušena privreda, totalna razrijeđenost sistema i inertnost institucija izvršne vlasti, (posebno na državnom niovu), imali su direktnog uticaja na monetu BH dinar. Grafički prikazi su ilustrativni: stanje od 12. do 14. februara 1993. godine mora se okarakterizirati kao stanje zamračenja ili totalnog kraha monetarnog sistema. Stanje u posljednjih mjesec dana je statično, ali i cjelokupan

period

sagledavanja

pravih

uzroka

i

poduzimanja

odgovarajućih mjera, koje imaju za cilju da stvore pretpostavke za zaokruživanje cjelovitog sistema. Područje mjera se ogleda u monetarnoj i fiskalnoj politici, kao najefikasnijim oblicima regulisanja privredne aktivnosti. Kako primijeniti sistem mjera, u oblasti menetarne politike, na regulisanje platnog i robnog prometa, sistem fiskalne politike i politika cijena, kao najvažnije segmente privrednog sistema, u uslovima neizgradenosti cjelovitosti sistema i njegove zaokruženosti? Poremećaji, u robnim i novčanim tokovima, imaju tendenciju da cjelokupan sistem učine neefikasnim i neupravljivim, odnosno da vode entropiji sistema. Teoretske postavke, izgradnje sistema, upućuju u kom pravcu bi trebalo ići, a to je jedinstvenost monete, izgradnja jedinstvenih i efikasnih institucija finansijskog sistema, regulisanje platnog prometa, spoljnotrgovinskog poslovanja i dr. Sve ovo podrazumijeva izgradnju 224

cjelovitoga sistema na nivou Republike Bosne i Hercegovine. Međutim, stvarnost je nešto drugo. Različiti novčani sistemi, na području Republike Bosne i Hercegovine, uz veoma lošu koordinaciju novčanog sistema, gdje funkcioniše BH dinar, stvaraju stanje nesredenosti i nepostojanja mogućnosti da se utiče na uzroke poremećaja. U ekonomskoj teoriji i praksi ovaj problem je poznat kao “valutna supstitucija ili dolarizacija”, jer se stvarne valute aktive drže, uglavnom, u američkim dolarima. Kod nas je ista pojava, jer je glavni oportunitetni trošak držanja novca izražen kretanjem stope inflacije. Ukoliko je jače izražena depresijacija (pad) kupovne snage novca, istovremeno se vrši tražnja stabilne valute, u našem slučaju njemačke marke. Držanje inflacioniranog novca predstavlja skriven vid oporezivanja, svih vlasnika novca, u korist države koja emituje taj novac. Iz toga proističe normalno reagovanje transaktera koji vrše supstituciju novčane jedinice BH dinar u DEM (njemačku marku). U uslovima neizgrađenog cjelovitog sistema opasnot ubacivanja novčane mase je maksimalno prisutna, jer ne postoji niti minimum zaštitnih mjera, i to: 1) Sistem primarne emisije u funkciji deficitarnog finansiranja opšte i zajedničke potrošnje; 2) Potrebna finansijska disciplina

u raspolaganju gotovinskog i

žiralnog novca; 3) Fiskalni sistem na željenom nivou organizovanosti; 4) Efikasan kao Centralne

rad

institucija

državne

finansijskog

institucije,

kao

sistema, i

posebno

SDK

drugih korelativnih

segmenata sistema. 225

Teoretski, a i praktično, poznato je da je teško potisnuti strane valutne aktive kada su one uhvatile dominantnu poziciju. Prisilno insistiranje na Zakonu o deviznom poslovanju ili donošenju Uredbe sa zakonskom snagom, o prodaji robe za strana sredstva plaćanja, koja reguliše isključivo oblast maloprodaje, objektivno je osuđeno na neuspjeh. Rješenje se mora tražiti u pravcu proširenja definicije novca i to uključivanjem deviznih depozita kod poslovnih banaka. A to zahtijeva: 1. Prihvatnje u novčanom sitemu dvije valute i to BH dinar i DEM; 2. Zagarantovano raspolaganje deviznim sredstvima uz obavezu da se sredstva deponuju na devizne račune. To podrazumijeva neograničeno ili

100%

pravo

na

raspolaganje

devizama

od strane vlasnika, tj. Deponenata; 3. Naplatu potraživanja za izvezenu robu i usluge u konvertibilnoj valuti ili robi; 4.

Strogu kontrolu doznaka i prenosa gotovinskog i žiralnog novca.

Cilj navedenih mjera jeste obezbjeđenje novca stabilne kupovne sposobnosti, onosno eliminisanja negativnih efekata monetarne politike. Zbog nerazvijenosti ekonomskih i finansijskih struktura postoji direktna veza između monetarnog i realnog sektora ekonomije. Stoga, i mali udari u monetarnoj sferi, imaju visoke efekte na finansijskom i robnom tržištu Proširenje definicije novca, uključivanjem deviznih depozita, imalo bi empirijsko značenje sa stanovišta određivanja intenziteta tražnje i potrebne količine novca u sistemu, što je bitno sa stanovišta stabilizacije funkcionisanja makroekonomije. Naglašeniji koncept tražnje novca, u odnosu na potrebne količine novca, mogao bi se realizovati kroz 226

sagledavanje projektovanja stopa realnog ekonomskog rasta, promjene brzine, obrta novca i prihvatanje stope inflacije. Negativne implikacije proširenja definicije novca i deviznih depozita, kroz bjekstvo kapitala u inostranstvo, moraju se amortizovati primjenom principa zagarantovanog raspolaganja deviznim sredstvima uz aspolutnu sigurnost. To, ujedno, znači apsolutno pravo na raspolaganje deviznim sredstvima, uz neograničeno pravo da se isti pretvore u realnu aktivu: kupovina robe za dalju potrošnju (potrošna i investiciona dobra). To, isto, podrazumijeva i obrnut proces: pravo pretvaranja realne aktive u valutnu aktivu, tj. pravo prodaje za stranu i domaću valutu u omjeru koji izražava interes vlasnika imovine. Uporedo sa promjenom koncepta, u novčanom sistemu, moraju se odvijati aktivnosti na izgradnji efikasnijih institucija finansijskog sistema: Centralne emisione banke, poslovnih banaka, finansijskih organizacija i institucija izvršne vlasti. Stavljanjem u aktivnu funkciju svih navedenih institucija, moguće je učiniti sistem efikasnijim, a to bi se ogledalo u sljedećem: •

nova proizvodnja i ponuda roba i usluga,

•

elimmisanje tržišta u neregularnim oblicima,

•

sigurnost i zakonitost u poslovanju,

•

definisanje realnog nivoa potrošnje (lične, zajedničke i opšte).

Svako, od ovih obilježja, moglo bi se posebno objasniti, s konstatacijom, da su ista na najnižoj mogućoj razini. To se održava u rigidnoj (krutoj) strukturi ponude roba i korištenja proizvodnih kapaciteta. Funkcionisanje tržišta, u neregularnim oblicima, eliminisalo je subjekte koji su, kroz sistem ponude, mogli znatno uticati na njegovu efikasnost (to se posebno odnosi na veleprodaju i spoljnotrgovinske organizacije). Sigurnost i 227

zakonitost u poslovanju, zbog nedefinisanih pravila ponašanja, u uslovima postojanja dva tipa svojine: državne (društvene) i privatne. U ovakvim uslovima ne postoje realni pokazatelji nivoa lične, zajedničke i opšte potrošnje, što je jedan od preduslova za cjelovito sagledavanje procesa društvene reprodukcije, proizvodnje, razmjene, raspodjele i potrošnje. Traženje odgovora, na postavljena pitanja, ima za cilj izgradnju konzistentnijeg

privrednog

sistema

primjerenog

uslovima

i

mogućnostima prezentnog trenutka. Traženje novih modela zahtijeva pristup podložan stalnoj kritičkoj analizi, sa stanovišta realnosti i efikasnosti. "Zmaj" - februar 1993.

228

OBRAČUNSKA KURSNA LISTA BR. 1/93. Zemlja

Šifra valute AUSTRALIJA 036 AUSTRIJA 040 BELGIJA 056 KANADA 124 DANSKA 208 FINSKA 246 fUANCUSKA 250 NJEMAČKA 280 GRČKA 300 IRSKA 372 ITALIJA 380 JAPAN 392 HOLANDIJA 528 NORVEŠKA 578 PORTUGAL 620 ŠVEDSKA 752 ŠVAJCARSKA 756 VELIKA BRITANIJA 826 SAD 840 HRVATSKA 8?4 SLOVENIJA 895 EVROPSKA 955 ZAJEDNICA ŠPAN1JA 995

Naziv valute AUD ATS BEF CAD UKK RM FRF DEM GRD I EP ITL JPY NLG NOK PTE SEK CHF GBP USD HRD SLT XBA

JED 1 100 100 1 100 100 100 100 100 1 100 100 100 100 100 100 100 1 1 1 1 1

OBRAČUNSKI KURS 27.610 425290 119.530 25.160 644.090 694.510 749.230 3.000.000 18.420 63950 2.600 36.230 2.255.940 5*0.140 27.180 545.340 3254.200 62.090 48.390 15 220 47.980

ESB

100

34.660

229

Prilog 4. objavljen u stručnom časopisu Poslovni uspjeh, Tuzla, II , 1995.godine.

IZGRADNJA NOVČANOG, BANKARSKOG I PLATNOG SISTEMA BOSNE I HERCEGOVINE

1. RAZVOJ FAZE FINANSIJSKOG SISTEMA U R BIH Novčani, bankarski, kreditni i platni sistem Republike Bosne i Hercegovine, u posljednjih deset godina, doživio je znatne izmjene: PRVO, period od 1990. do 1992. godine karakteriše dosljedno sprovodenje monetarno-kreditne politike ex Jugoslavije, što je ostavilo trajne negativne posljedice na ukupan ekonomski sistem R BiH. Pokazatelji relativnog učešća u primarnoj emisiji, deviznom tržištu, mreži bankarskih institucija i finansijskoj disciplini, su sasvim dovoljni da se izvede zaključak da je

Republika

Bosna

i

Hercegovina

bukvalno DRUGO, uvod u period od 1992. do kraja 1993. godine, odnosno početka 1994. godine, počinje već u 1990. i 1991. godini. Upad u monetarni sistem ex - Jugoslavije u 1990. godini, u iznosu od 16,2 milijarde dinara (što iznosi preko 2 milijarde dolara), u čemu Srbija učestvuje sa 82,7%, Hrvatska 10,6% i Slovenija 6,3%. Prekoračenje R BiH je bilo svega 0,4%, je samo početak pljačke stanovništva R Bosne i Hercegovine. Kraj 1990. godine i početak 1991. godine, kada je uslijedila zamjena novca, karakteriše ubacivanje bezbjednog novca i kupovina 230

deviza. Ista operacija, u većem obimu, se dešava početkom 1992. godine kada, raspadom ex Jugoslavije, dolazi do raspada cijelog finansijskog sistema. Prelijevanje novca, sa područja ex Jugoslavije, na područje Republike Bosne i Hercegovine, vrši se sve do augusta 1992. godine, kada je izvršena zamjena novca. TREĆE, period od uvođenja novca R BiH, august 1992. do jula 1994. godine, kada se uspostavlja jedinstven novčani sistem, uz izvršenu denominaciju i namjenu novca, karakteriše gubljenje monetarne vlasti i opšte anarhije. Štete, ovako vođene ekonomske politike, su ogromne. Iako je to period najžešćeg rata, nema opravdanja za pojedine strateške poteze, npr. bon u Sarajevu i BH dinar na ostalim prostorima, prepravljanje novca R BiH u lokalnu valutu, finansijske transakcije na nerealnim kursevima, nerealno obračunati javni prihodi, neravnopravno tretiranje pojedinih područja novcem i održavanjem likvidnosti platnog sistema. Opšte stanje je stanje haosa, u kome su doneseni i zakonski propisi, koji su se samo mogli primijeniti na grad Sarajevo (prodaja za strana sredstva plaćanja i ubacivanje dinara iz funkcije), bez uvažavanja uslova na cjelokupnom prostoru. Republike Bosne i Hercegovine. Iako se, za ovaj period, može naći niz opravdanja ipak se, određenim mjerama, u oblasti novčanog sistema, bankarskog sistema kreditnih odnosa i platnog sistema moglo uvesti više reda i ublažiti negativne posljedice. ČETVRTI period, koji počinje 1994. godine, a koji se preklapa sa programom Vlade R/F Bosne i Hercegovine, ima obilježje uvođenja reda u svim podsistemima finansijskog sistema. Rezultatima ovako vođene 231

ekonomske politike želimo se baviti u kontekstu stvaranja pretpostavki za izgradnju novčanog sistema, bankarskog i platnog, u uslovima obnove i izgradnje države Bosne i Hercegovine na novim rješenjima. Sigurno će, ovaj proces, imati svoje razvojne faze, koja će najmanje trajati kao i prethodni, koji je doveo Bosnu i Hercegovinu u novu startnu poziciju. Cilj je da se silazni trend, koji je trajao do početka 1994. godine zaustavi, da se znatno preokrene u pozitivnom smjeru, počev od 1996. godine. Kakve su nam realne šanse i koji je redoslijed aktivnosti, umnogome će ovisiti od razvoja ukupnih društvenih procesa, ali, i velikim dijelom, i od kozistentno vodene ekonomske politike. 2. PREDUSLOVI ZA IZGRADNJU FINANSIJSKOG SISTEMA R BiH Najteži zadatak, u procesu izgradnje finansijskog sistema, ogleđaće se u uspostavljanju monetarne vlasti na cjelokupnom području države. To podrazumijeva uspostavljanje jedinstvenog novčanog sistema države i centralne institucije monetarne vlasti. Iako se, ponekad, zapostavlja ovo pitanje, sa stanovišta određivanja redoslijeda aktivnosti, isto će, objektivno, biti dominantno sa stanovišta izgradnje države. Metod prilaza ovom, za svaku državu, značajnom segmentu uređenja ukupnih državnoekonomskih odnosa, može biti različit. Prvi prilaz je bježanje od rješavanja ovog pitanja, pod izgovorom da će ono doći na kraju. Drugi prilaz, koji je sasvim opravdan, odmah i pod hitno sređivanje stanja u definisanju novčanog sistema i monetarne vlasti. U cilju razrješenja, trenutno neodržive i ekonomski štetne situacije, potrebno je povlačiti redoslijed poteza koji su objektivno mogući i koji su prihvatljivi sa stanovišta stvarnog stanja. 232

Uvođenje jedinstvene novčane jedinice -monete države Bosne i Hercegovine Moneta, novčana jedinica države, je historijska kategorija. Međutim, pošto su se, na našim prostorima, dešavali burni historijski procesi, najbolje je iznaći opšte prihvatljiv naziv monete koja neće asocirati na bližu historiju, a koja će biti integrativni faktor na prostoru države Bosne i Hercegovine. Sa stanovišta savremene teorije novca, naziv novca ima samo toliki značaj ako alocira na dobro vođenu monetarnu politiku. Primjer za to je marka ili dolar koji nosi zvanje njemačka, odnosno, američki. Dolar može biti i druge zemlje, kao i marka, ali češće dinar, ali da nema značenje koje je vezano za državu. Naziv novca bi trebalo odrediti na bazi prihvaljivosti za prostor države koji se rekonstruiše i obnavlja, kao i rješenje koje će potpomognuti proces izgradnje države Bosne i Hercegovine. Iako je ovo pitanje, sa stanovišta ekonomske teorije (monetaristički pristup) nevažno, ono je važno i predstavlja prvi korak koji se mora učiniti. Drugo, definisanje institucije centralne monetarne vlasti sa stanovišta ustavnih rješenja za državu Bosnu i Hercegovinu. Primarno je da postoji monetarna disciplina zasnovana na osnovnim postulatima ekonomske teorije i prakse. Improvizacije u ovom dijelu finansijskog sistema su nemoguće, jer vode posljedicama koje se odražavaju na ukupnu ekonomsku sferu države.

233

Uspostavljanje

centralne

monetarne

vlasti

države

Bosne

i

Hercegovine Centralna institucija monetarne vlasti države Bosne i Hercegovine je Narodna banka Republike Bosne i Hercegovine i Centralna banka Federacije Bosne i Hercegovine. Odgovornost, ovih institucija, je definisana Ustavom Republike i Ustavom Federacije Bosne i Hercegovine. U osnovi se radi o sprovodenju jedinstvene monetarne politike na području Federacije i Republike Bosne i Hercegovine. Sa stanovišta upravljanja makroekonomskim sistemom preduslov je uspostavljanja centralne institucije monetarne vlasti, koja će djelovati na cjelokupnom prostoru Federacije, odnosno Republike Bosne i Hercegovine. Osnovne naznake monetarno-kreditne politike, u kojoj se ogleda i uloga Centralne banke, su: a)

"Nominalno sidro" kao uslov za uspostavljanje kredibiliteta

stabilizacionog programa, b)

Uvođenje federalne valute kao jedinog sredstva plaćanja.

Prvi cilj stabilnosti kursa domaće valute je djelimično ostvaren, te se može posmatrati kao uslov za ostvarivanje drugog cilja, uvođenja federalne valute kao jedinog sredstva plaćanja. To ukazuje na zaključak da su ostvarene pretpostavke i da postoje sasvim opravdani ekonomski razlozi za osnivanje centralne banke, koja će voditi monetarnu i deviznu politiku, na jedinstven način, na cjelokupnom području Federacije.

234

Uspostavljanje sistema plaćanja na cjelokupnom području države Rješenje pitanja sistema plaćanja se često postavlja kao jednostavno, iz razloga što isto počiva na osnovnim pretpostavkama, i to: •

uvezivanje finansijskih institucija u jedinstven sistem,

•

postojanje jedinstvenog sredstva plaćanja.

Međutim, kako je za uvezivanje finansijskih institucija neophodna centralna banka, a za tehniku plaćanja postojanje monete kao priznatog sredstva plaćanja postavlja se pitanje izbora rješenja koje će zadovoljiti slijedeće uslove: •

hitnost, jer su posljedice nepostojanja sistema ekonomski štetne,

•

objektivne

sa

stanovišta sprovodljivosti istog.

mogućnosti

da

se

nade

najracionalnije

rješenje

Ekonomski najracionalnije rješenje, koje uvažava dva prethodna uslova, je u: •

prihvatanju Narodne banke Republike Bosne i Hercegovine

kao centralne monetarne institucije Federacije, •

prihvatanje dinara kao valute Republike i Federacije.

Odstupanjem od najracionalnijeg rješenja, sa stanovišta vođenja jedinstvene monetarne i devizne politike države Bosne i Hercegovine, svodi ovo kompleksno i ekonomski veoma važno pitanje na tehniku platnog prometa. Rješenje uvođenja platnog prometa svodi se na prihvatanje postojeće prakse ili traženja načina, koji, u osnovi, odstupa od osnovnog principa jedinstvenosti monetarne i kreditne politike na području Federacije.

235

3.

USPOSTAVLJANJE MAKROEKONOMSKOG UPRAVLJANJA I

EKONOMSKE INTEGRACIJE FEDERACIJE Razvojne faze finansijskog sistema, u posljednjih deset godina, su hipoteka prošlosti koja ukazuje da je nemoguće naći rješenje koje se, u postojećim uslovima, nameće. Stvarno stanje je da se i u uslovima, kada postoji stabilnost vlastite valute, i kada se, uz malu dogradnju sistema, veoma brzo može postići na cjelokupnom području Federacije, ne može realno sprovesti. Isti je slučaj i sa instutucijom centarlne monetarne vlasti koja nosi recidive prošlosti, počev od naziva, do sasvim promijenjene uloge u novim uslovima. Objektvno, ekonomsku integraciju prostora Federacije je nemoguće izvršiti i bez uvođenja federalne centralne vlasti i federalne valute. I samo ovo saznanje upućuje zaključak hitnosti, jer iz njega se generiraju svi problemi i rješenja koja će voditi ekonomskom oporavku države. Pitanje platnog prometa je tehničke prirode, te ne zavređuje posebnu pažnju. Platni promet će se uspostaviti nakon definisanja institucija bankarskog sistema: Centralna banka, banke i ostale finansijske institucije. Institucionalno rješenje, u platnom prometu, treba tražiti iz iskustva drugih zemalja, sa krajnjim ciljem da ovu funkciju preuzmu banke, a da se Zavod za platni promet transformiše ili integriše u sistem bankarskih organizacija.

236

NOVČANI OPTICAJ U FUNKCIJI INTENZIVIRANJA PRIVREDNE AKTIVNOSTI REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE Novčani opticaj i novčana masa Pod novčanim opticajem podrazumijevamo cjelokupnu masu, po formi različitih, prometnih i platežnih sredstava. Dio novčanih sredstava, koja se nalaze na računima preduzeća, budžeta i korisnika budžetskih sredstava i si., predstavlja novčanu masu. Znači, novčana .masa je dio ukupnih novčanih sredstava koja se nalaze u opticaju. Stanje i promjene novčane mase u 1994. godini može se sagledati iz slijedećeg pregleda: Tabela br.1

Novčana masa R BiH u 1994. godini u milionima dinara Red. Elementi

STANJE SA:

broj

31. 12. 93.

Procjena 31. 30. 9. 94.

31. 10. 94.

12. 94.

1.

Gotov novac

36,3

117,9

329,0

540,0

2

Depozit, novac

96,9

487,6

630,6

1.360,0

3.

NOVČANA MASA 133,2

602,6

956,6

1.800,0

Tabela br. 1. (Izvor podataka NB R BiH).

Ocjena

dinamike,

promjene

novčane

mase,

može

se

pratiti

upoređivanjern početnog perioda, 31. 12. 1993. godine, stanja sa 30. 6. 1994. godine i ocjene stanja sa 31.12.1994. godine (procijenjena na bazi kretanja u IX i X mjesecu i tendencija u XI i XII mjesecu).

237

Tabela br. 2.

Red. ELEMENTI

STANJE SA:

Procjena 31.

broj

31. 12. 93.

30. 6. 94.

12. 94.

1.

Gotovinski novac

36,3 82,9

540,0

2.

Depozitni novac

96,9

343,4

1-260,0

3.

NOVČANA MASA

133,2

426,3

1.800,0

Tabela br. 2. (Izvor podataka: NB R BiH).

Da bismo pristupili analizi novčane mase, potrebno je uči u njenu strukturu i to gotovog novca i depozitnog novca. Logično je da gotovinski novac predstavlja samo dio (i to manji) novčane mase, što je i praksa kod većine zemalja. Učešće depozitnog novca je indikativno, sa stanovišta strukture novčane mase, ali i sa stanovišta odvijanja bezgotovinskog platnog prometa. Promjene, u strukturi novčane mase, su ilustrativne i mogu se zapaziti u slijedećem pregledu: Tabela br. 3.

Struktura novčane mase u % Red.

ELEMENTI

broj

STANJE 30.6.

1994.god. 31.12.

31.3. Proc.st.

31.10.

31.12.

1.

Gotov novac

27,3

38,7

19,4

34,3

30,0

2.

Depoz. novac

72,7

71,3

80,6

65,7

70,0

3.

NOVČANA

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

MASA (Izvor podataka: NB R BiH)

238

Struktura novčane mase Iako se radi o relativno kratkom periodu, u kome se ne može doći do potpune baze podataka, na osnovu koje se mogu procjenjivati tendencije, ipak su osnovne tendencije prisutne. •

stalno prisutni trend rasta novčane mase i to: I polugodište 1994.

godine u odnosu na kraj 1993. godine, indeks 328 ili 228%, •

porast novčane mase u III kvartalu 1994. godine za 43,7% (indeks

143,7%), •

procjena rasta novčane mase u IV kvartalu

1994. godine za

198,7% (indeks 298,7). Osnovni tokovi formiranja novčane mase Uzroke, u promjeni novčane mase u periodu I-IX 1994. godine, možemo identificirati kroz promjenu stanja dinarskih plasmana Narodne banke R BiH. Pregled promjena stanja možemo sagledati iz slijedećeg tabelarnog pregleda:

239

Tabela br. 4.

Promjena stanja dinarskih plasmana NB R BiH NJ

30.9.

30. 10.

31. 12.

31. 12.

31. 12.

Red

1994.

1994.

1994.

1994.

1994.

broj

31. 12.

30. 6.

31. 12.

30. 6.

30.9.

1993.

1994.

1993.

1994.

1994.

606,0

1.891,0

689,4

78,4

121,4

117,5

499,8

259,9

378,4

2.1. Devizne rezerve

121,5

121,5

493,0

293,0

371,5

2.2. Primarna emis.

-0,1

-4,0

6,8

2,9

6,9

3.

1.934,1

723,5

2.390,9

980,3

456,8

1.

Krediti Republici (Zaduženje

kod 1.812,7

NB) 2.

Krediti banaka

UKUPNI PLASMANI

Promjene stanja dinarskih plasmana u prvom polugodištu 1994. godine, sa tendencijom rasta zaduženja države, kod Narodne banke, za deficitarno finansiranje Javne potrošnje. Porast novčane mase i strukture (odnos gotovine i depozitnog novca) rezultat je odnosa u finansiranju javne potrošnje. Pristup finansiranju javne potrošnje, iz realnih izvora, uz uspostavljanje Jedinstvenog novčanog sistema, rezultirao je zadržavanju realnog kursa dinara u odnosu na strana sredstva plaćanja (kurs dinara) i zaduženje pariteta od 100 dinara za 1 njemačku marku (DEM). Odnosi u IV kvartalu su ilustrativni, jer pokazuju minoran rast zaduženja kod Narodne banke i pozitivne promjene u povećanju deviznih rezervi.

240

Ovakve tendencije je realno očekivati u narednom periodu, I kvartal 1995, godine, što će rezultirati: •

povećanjem javne potrošnje na bazi realnih izvora, i to u dinarskom

iznosu od 700 do 1.000 miliona dinara, što je, u apsolutnom iznosu, više od 500 do 800 miliona dinara u odnosu na procjene za period I-IX 1994. godine (1.800 miliona dinara i 9 mjeseci = 200 miliona dinara); •

povećanje plasmana, na bazi deviznih rezervi i stabilnosti valute, na

bazi deviza; •

stabilnosti kursa dinara na bazi realnih kretanja u privredi (povećanje

ponude roba).

Poslovni uspjeh, II 1995.

241

2.VALUTNI ODBOR U BOSNI I HERCEGOVINI Monetarna politika Bosne i Hercegovine je na principu currency boarda-a, i to: o pokrivenost monetarne pasive Centralne banke sa neto

deviznim rezervama u 100% iznosu, o neograničenu konvertibilnost KM u DM; devizni tečaj na

paritetu 1 KM = 1 DM= 0,51 EURO, o novčanu masu čini: neto srana aktiva, krediti, bruto devizne

rezerve i kupovina i prodaja KM- e, o neuključivanje na operacije na otvorenom tržištu.

Monetarni sistem Bosne i Hercegovine funkcioniše po pravilima currency board, s tim da je angažmana važio do 2003. godine da bi nakon toga produžen sa dugoročnom tendencijom kretanja ka evropskim integracijama.U perspektivi Centralna banka Bosne i Hercegovine bi imala cilj ulaska u ekonomsku i monetarnu uniju zemalja članica Evropske Unije i uvođenje eura kao zakonskog sredstva plaćanja. Prelazak sa sistema vezanosti Konvertibilne marke za Njemačku marku, u sistem direktne vezanosti za euro počev od 1.1.2002.godine, značiće i konverziju u euro po tečaju

1 euro = 1,95583 KM. Euro

se koristi kao zajednička valuta 12 zemalja članica

Evropske Unije počev od 28.2.2002. godine.

242

Pravac promjena i mogućnosti uključivanja Bosne i Hercegovine u monetarnu uniju i Evropsku centralnu banku može se koncipirati i na uvezivanju u regionalne integracije, kao prelazna faza do punopravnog članstva Evropske Unije. Evropska Unija ima perspektivu jer to znači uvezivanje u jedinstveni ekonomski prostor sa ogromnim tržišnim potencijalom. To bi značilo i jačanje veza bosne i Hercegovine sa svojim neposrednim okruženjem i prilagođavanje standardima zemalja Evropske Unije. Centralna banka Bosne i Hercegovine je utemeljena na principu valutnog odbora 11 avgusta 1997. godine.U junu 1998 godine emitovana je i nova valuta KM koja je na početku vezana za DM (1: 1), a kasnije za euro (ulaskom njemačke u euro zonu) na paritetu 1 € = 1,95583 KM. Uveden je ortodoksni valutni odbor, te u tom smislu zahtjeva minimalno pokriće u rezervnoj valuti od 100 % (neograničena konvertibilnost) i ne posjeduje niti jedan od instrumenata monetarne politike (eskontnu stopu, operacije na otvorenom tržištu, posljednje utočište bankama), osim instrumenta obaveznih rezervi. Na taj način uspostavljen je automatizam prilagođavanja novčane mase promjenama unutar deviznih rezervi. Time odbrana tečaja postaje bazično monetarno sidro, kreiranje monetarne mase može nastupiti suficitom u platnom bilansu, dotokom inostranih doznaka ili zaduživanjem.

243

Tabela br.4

Bilans stanja i uspjeha Centralne banke Bosne i Hercegovine

244

Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine

Ciljevi monetarne politike su definisani Zakonom o Centralnoj banci , te se sa tog aspekta valutni odbor može ocijeniti uspješnim s obzirom da je uspostavio stabilnost tečaja i uveo dugogodišnju stabilnost cijena. S obzirom na gradnju povjerenja u valutu i tečaj Centralna banka je obavezna svoj zadatak obavljati transparentno,odnosno, redovno objavljivati svoje izvještaje u dnevnim glasilima. S obzirom da je zemlja izašla iz rata valutni odbor je bio pravi odgovor kako bi se vratilo makroekonomsko povjerenje, zaštitila privatna svojina, onemogućila politička neozbiljnost u smjeru kreiranja inflacije, pokušale privući strane direktne investicije (FDI) i dr. Međutim, zdravi makroekonomski okvir sam po sebi nije cilj niti jedne nacionalne ekonomije, te prednosti koje pruža valutni odbor trebaju 245

biti iskorištene u smjeru tehnološko-konkurentskog napretka, smanjenja nezaposlenosti i poboljšanja ličnih primanja stanovništva jedne zemlje. Bankarski sektor se uspio restrukturirati. S obzirom na smanjene valutne i inflacione rizike

ambijent valutnog odbora je pogodovao

razvoju ovakve situacije. U odnosu

na postavljeni cilj zemalja u

tranziciji i na procese globalizacije koji će zasigurno mijenjati valutnu mapu svijeta u pravcu određenih valutnih unija i dolarizacija, gubitak monetarne suverenosti ne bi trebao predstavljati poseban problem.

3. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE U BOSNI I HERCEGOVINI Obavezna rezerva je i jedini dostupni diskrecioni instrument monetarno kreditne politike u BiH u okviru currency board aranžmana. Obavezna rezerva kao instrument monetarno kreditne politike podrazumijeva od strane monetarnih vlasti propisanu obavezu depozitnih ustanova da na račun kod Centralne banke izdvajaju sredstva rezervi u određenom omjeru prema nivou svojih depozita. Taj omjer se naziva stopom obavezne rezerve. Na količinu novca u BiH moguće je uticati i kroz prudencijalnu regulativu, odnosno druge propise o poslovanju banaka (npr. propisi o likvidnosti ili valutnoj izložnosti). No svi su ti propisi u nadležnosti Agencije za bankarstvo FBiH, a ne u nadležnosti CBBiH13.

13

CBBiH: Sedmi izvještaj CBBiH-Obavezna rezerva i višak rezervi banaka, decembar 2004.

246

U svjetlu savremenih currency board aranžmana u zemljama u tranziciji radi se o instrumentu kojim se može ograničiti efekat ekspanzije priliva kapitala (deviznih sredstava) na domaće kredite, stabilizirati kamatne stope na tržištu novca te kontrolirati likvidnost poslovnih banaka i time izgraditi povjerenje u institucije sistema.14 Osnovne postavke obavezne rezerve kao instrumenta monetarno kreditne politike CBBiH regulirane su u Zakonu o CBBiH. CB BiH propisuje obavezu da banke drže depozite kod nje u minimalnom propisanom nivou koji iznosi 20% njihovih depozita i pozajmljenih sredstava, bez obzira u kojoj su valuti sredstva izražena, te da se ovi propisi primjenjuju na sve banke podjednako.15 Dalje se propisuje i način obračuna obavezne rezerve, određuje naknadu koju CBBiH isplaćuje bankama na iznos rezervi. U Zakonu o CBBiH propisane su i kaznene odredbe u slučaju da banke ne poštuju obavezu držanja sredstava obavezne rezerve kod CBBiH. U slučaju da banka u dva uzastopna perioda održavanja ne ispunjava obavezu, a CBBiH je predhodno obavještavala agencije za bankarstvo o «njenoj» nedisciplini, „od banke će se naplaćivati kazna u iznosu od 5 promila dnevno od ostvarenog manjka sve dok se taj manjak ne ispravi“.

14

Kordić G.:Monetarna politika i središnja banka u aranžmanu valutnog odbora, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Mostaru, Mostar, 2004. 15 Zakon o CBBiH, http://www.cbbh.ba

247

Prva mjera monetarne politike koju je CBBiH donijela od početka svog poslovanja 1997. godine ticala se obavezne rezerve, te one su išle u smjeru: o baza za obračun rezerve je proširena tako da uključuje i depozite u stranim valutama o gotovina u trezorima banaka se više ne može koristiti za ispunjenje obavezne rezerve, o raspon stope obavezne rezerve je proširen od 0% do 20% (ranije od 10% do 20%), o stopa je 5% (u predhodnom periodu 10%) o osnovica za obračun naknade proširuje se na ukupan račun rezervi banaka kod CBBiH (ranije smo na iznos između 5% i 10%, a na višak rezervi nije se uopšte plaćala), o visina stopa naknade koju CBBiH ostvari na prekonoćne depozite koje plasira u inozemstvo-u istom obračunskom periodu koji važi i za obaveznu rezervu (oko 2%). Pravila za izračunavanje obavezne rezerve su se promjenila da bi se osiguravao jednak tretman domaće i strane valute. Izbor osnovice za obračun uslovljen je izborom monetarnog agregata za čije praćenje i korigovanje je zainteresovana konkretna monetarna politika.18 CBBiH je novčanom masom, dakle likvidnim sredstvima definirala zbir M1 i QM, što indicira uključivanje svih oblika 18

Živković, Aleksandar, Kožetinac, Gradimir: Monetarna ekonomija, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2005, str.489

248

pasive banaka koje ulaze u sastav ovog monetarnog agregata u osnovicu za obračun obavezne rezerve. Proširenje osnovice trebalo je da izazove efekat monetarnog stezanja i utiče na zaustavljanje rapidne kreditne ekspanzije pogotovo prema sektoru stanovništva.

Grafikon br.14

Kretanje iznosa ukupnih rezervi banaka u periodu od promjene regulative, od 01.06.2003. do 31.12.2003.

Izvor:Godišnji izvještaj CBBiH 2003, grafikon 3.8., str.28; http://www.cbbh.ba

Razlog za tako veliko povećanje sredstava na računu rezervi može se naći u promjeni politike naknade koju CBBiH plaća bankama na cijelim iznos na računu rezervi po jedinstvenoj stopi. Takođe, nova metodologija za izračunavanje neto otvorene devizne pozicije banaka prisiljava banke da drže rezerve denomirane u domaćoj valuti dok CBBiH umjesto da ih plasiraju, denominiranu u stranim valutama kod banaka u inostranstvu. Grafik br.15

249

Kretanje MO i sastavnih komponenti

Izvor:Godišnji izvještaj CBBiH za 2003, grafikon 3.3., str.24; http://www.cbbh.ba

Reakcija CBBiH je umanjenje naknade na osnovu izmjene regulative na viškove rezervi od 01.01.2004. što je rezultiralo prekidom rasta istih.

Grafik br.16

Kretanje M2 i sastavnih komponenti

Od 01.12.2004. stopa obavezne rezerve podiže se na 10%.

250

Grafik br.17

Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskim periodima

Izvor: CBBiH Odjeljenje za ekonomska istraživanja: OR i višak rezervi banaka kod CBBiH- Sedmi izvještaj, decembar 2004.

Prosječna osnovica za obračun obavezne rezerve bilježi tokom 2004. godine konstantan rast, te sa 10.12.2004. iznosi 7,54 milijarde KM.22 U isto vrijeme devizne rezerve CBBiH dostigle su nivo i iznosile su 3,46 milijardi KM. Ovaj rast je najviše prouzrokovan rastom stanja na računima rezervi banaka kod CBBiH. Na kraju 27. obračunskog perioda 2005. godine, osnova za obračun OR je iznosila 8,95 milijardi KM; a dio osnove za obračun denomiran u KM iznosio je 3,38 milijardi KM (37,8%), dio osnove za obračun OR denomiran u stranim valutama iznosio je 5,57 milijardi KM (62,8%).

22

Obavezna rezerva i višak rezervi kod CBBiH, CBBiH Odjeljenje za ekonomska istraživanja, Sarajevo, decembar 2004

251

Slijedeći grafikon prikazuje: Grafik br. 18

Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskom periodima.

Komercijalne banke u 2005. godini nisu imale poteškoća da zadovolje propise o stopi OR od 10% što pokazuje i implicitna stopa OR za cjelokupan bankarski sistem BiH koje se u obračunskim periodima 2005.godine kretala u rasponu od 15,7% do 19%.. Predviđena vrijednost osnove za obračun OR u prvoj dekadi decembra 2005. godine je 9,21 milijarne KM. Uzimajući u obzir dobijenu vrijednost, obavezne rezerva u istoj dekadi pri stopi od 15% iznosiće 1,38 milijardi KM. Projekcije viška rezervi su moguće samo kao projekcije trenda. Dosta tačna predviđanja viška rezervi moguća su za maksimalno tri obračunska perioda unaprijed. Prema podacima iz juna 2005. godine iznosi 601 miliona KM. Predviđanja naknade na obaveznu rezervu je dosta jednostavno, nakon što se dobiju rezultati osnove za obračun. Sa druge strane,

252

predviđanje naknade na višak rezervi je gotovo nemoguće uraditi sa velikom statističkom vjerovatnoćom. Odnos plasiranih i otplaćenih kredita privatnom sektoru u prvih osam mjeseci 2005. godine ukazuje na jaku kreditnu ekspanziju. Dosadašnje promjene stope obavezne rezerve uspjele su zadržati godišnje stope rasta potraživanja od privatnog sektora dosta ujednačenim, ali su dodatna podizanja stope OR bila neophodna ukoliko se željelo da se taj trend nastavi. Prijedlog se sastojao u tome da se stopa OR poveća na nivo od 15% ukoliko CBBiH želi zadržati godišnje stope rasta potraživanja od privatnog sektora u rasponu od 30-35%. Imajući u vidu vremenski period potreban komercijalnim bankama da prilagode poslovnu politiku novom propisu o visini obavezne rezerve, predloženo je da se nova odlika o stopi obavezne rezerve stupi na snagu počevši sa 34. obračunskim periodom, sa promjenama: o spuštanje stope naknade na obaveznu rezervu sa dosadašnje, utvrđivane na osnovu prosjeka kamatnih stopa koje je u istom periodu na tržištu ostvarila CBBiH na «overnight» depozite, na 1%, i o podizanje stope naknade na višak rezervi sa dosadašnjih 1% na prosjek kamatnih stopa koje u istom periodu na tržištu ostvarila CBBiH na «overnight» depozite.

Upravno vijeće CBBiH odlučilo je od 1. decembra 2005. godine povećati stopu obavezne rezerve komercijalnim bankama sa 10% na 15%. Također će biti promijenjena politika naknade koju CBBiH plaća 253

komercijalnim bankama na obaveznu rezervu i na sredstva iznad obavezne rezerve. Na iznos sredstava obavezne rezerve CBBiH će komercijalnim bankama plaćati naknadu po stopi od 1%. Na iznos sredstava iznad obavezne rezerve plaćaće se naknada koja se utvrđuje na osnovu prosjeka kamatnih stopa koje je u istom periodu na tržištu ostvarila CBBiH na overnight depozite. Promjene koje su uslijedile tokom 2006. i 2007. godine su indikativne sa stanovišta održavanja likvidnosti bankarskog sektora i njihovog uticaja na realni sektor ekonomije u obimu i strukturi kreditne aktivnosti. Grafik br.19

Likvidnost komercijalnih banaka u milionima KM u 2006. i 2007. godini

Izvor podataka: Bilten CB BiH

Nivo i struktura kreditne aktivnosti uticali su i na kretanje visine kamatnih stopa, koje su iznad referentnih kamatnih stopa zbog kreditnih rizika koji su izraženi u BiH privredi.

254

Grafik br.20

Raspon izmedju aktivnih i pasivnih kamatnih stopa

Izvor podataka: Bilten CB BiH

Stanje referentnih stopa ECB, Fed i Engleske banke je slijedeće: Grafik br.21

Referentne kamatne stope glavnih svjetskih banaka

Izvor: Centralna banka BiH

255

4. SUPERVIZIJA BANAKA U BIH Preduslovi za efikasnu superviziju je postojanje zakonskog okvira koji reguliše institucionalno utemeljenje agencije za superviziju banaka i odluka koje obezbjeđuju postupak supervizije i zaštitu supervizora.34

4.1. Izdavanje dozvola ili licenciranje banaka Izdavanje dozvola ili licenciranje banaka podrazumjeva kontrolu onog što banku čini sa stanovišta djelatnosti koju ona obavlja. Banka je u svom značenju depozitna finansijska institucija koja prikuplja novčana sredstva i na osnovu toga vrši plasmane. Mogućnosti monetarne multiplikacije i kreiranja kredita stavlja banku u položaj niz ograničenja od strane monetarne vlasti. S toga izdavanje dozvola stavlja banku u položaj da mora ispuniti niz kriterija koji su daleko širi nego što je visina temeljnog kapitala. Struktura vlasništva, sastav organa nadzora, kvalitet menadžmenta, postojanje strategije i vizije banke, kvalitet interne i eksterne kontrole, organizaciona struktura, povezanost banke sa drugim licima, su predmet ocjene i ispunjenja uslova za izdavanje dozvola. Uslov visine temeljnog kapitala je više važan kao standard zaštite banke od rizika, dok uslovi koji se tiču kvaliteta nadzora i uprave su suštinski za uspješnost poslovanja. U klasifikaciji uzroka koji dovode do sniženja performansi banaka su: nedovoljna kontrola troškova,niske kamatne 34

Odlukama o superviziji banaka i postupcima Agencija za bankarstvo propisane su nadležnosti Agencije za bankarstvo F BiH i RS, odgovornost u postupku kontrole, usmjeravanje, podržavanje, unapređenje i stabilnost bankarskog sistema Bosne i Hercegovine.

256

marže, labava supervizija, moralni hazard. Gubljenje licence banaka je povezano sa slabljenjem performansi banaka koje je povezano sa tranzitornom fazom koja karakteriše povećanje konkurentnog okruženja. Stoga se spravom može tvrditi da tendencija deregulacije u bankarstvu čini sistem dinamičnijim ali manje stabilnijim. Postupak likvidacije i stečaja banaka predstavlja fazu prilagođavanja u poslovanju novim tržišnim uslovima sa povećanom konkurencijom. Procesi promjena u finansijskoj strukturi i pojačane supervizije snažno determinišu dinamiku promjena u

bankarstvu. U posljednje

vrijeme naročito je izražen proces internacionalizacije i konglomerizacije u oblasti bankarstva. Specifičnost bosanskohercegovačke privrede, u tranziciji svojinskih odnosa i prelazak na održivu ekonomiju, nameće potrebu jačanja investicionog bankarstva. Snažna potpora ovim procesima mogle bi biti investicione banke koje bi kroz preuzimanje investicionih privatizacionih fondova i ulaganja u privrednu infrastrukturu mogle biti generatori razvoja. Svi oblici bankarstva koji se temelje na dugoročnim efektima ulaganju mogu pokrenuti latentne snage koje leže u neiskorištenim materijalnim i ljudskim potencijalima. Snaga institucionalnih investitora će se mjeriti u mogućnosti da se privuće novčana štednja iz sektora koji je suficitaran sa sredstvima (sektor stanovništva). Cilj licenciranja je: o liberalizacija prakse davanja licenci za stvaranje novih banaka koje ulaze u sistem;

257

o Provjera da li banka ima uslove da opstane na finansijskom tržištu.

Kod donošenja odluke supervizorska vlast ima naročito u vidu: o Da li predložena banka ispunjava uslove u pogledu visine osnivačkog kapitala; o Da li menadžeri i glavni akcionari nove banke ispunjavaju profesionalne i etičke kvalitete da bi mogli rukovoditi i upravljati bankarskom institucijom.

U Bosni i Hercegovini funkciju (ulogu) licenciranja vrše Agencije za bankarstvo koje su organizovane na entitetskim nivoima vlasti. U Zakonu o Agenciji za bankarstvo F BiH, propisano je da Agencija inadležnost kod: o izdavanja dozvola za rad banaka, o nadziranje poslovanja banaka i poduzimanje mjera u skladu sa zakonom, o ukidanje dozvole za rad banke u skladu sa zakonom, o nadzor u postupku sanacije i likvidacije banke, o donošenje podzakonskih akata kojima se reguliše rad banaka, o davanje ocjene o ispunjavanju uslova i odobrenja za izdavanje dionica nove emisije. 258

Postupak izdavanja bankarske dozvole regulisan je u Zakonu o bankama, Odlukom o minimalnoj dokumentaciji i uslovima za izdavanje bankarske dozvole.35 Uslov da “ sve banke kojim je Agencija dodijelila bankarsku dozvolu moraju ispuniti uslov za osiguranje depozita. Zakonom o bankama

definisano je šta se ne može smatrati

36

dioničarski kapitalom:

o sredstva kredita koji je odobrila banka u čiji se kapital vrši uplata; o kredit koji je druga banka odobrila za drugu namjenu; o za čiji je povrat garantovala banka u čiji kapital se vrši uplata.

35

Agencija za bankarstvo F BiH je propisala procedure za izdavanje dozvole. Bankarska dozvola je uslov za upis u sudski registar. Zakon o bankama F BiH regulisao je minimalni iznos dioničkog kapitala u novcu banke i najniži iznos neto kapitala koji banka mora održavati, i koji ne mogu biti manji od 15.000.000 (petnaest miliona) konvertibilnih maraka, koji banka mora održavati; s tim što banka ne može pogoršati, niti smanjiti, njegovu strukturu bez ovlaštenja Agencije. 36 „ Kada se kod korisnika kredita ili njegovog povezanog lica može utvrditi veza između dobijenog kredita i uplaćenog dioničkog kapitala, ili uplaćenog dioničkog kapitala banke i dobijenog kredita, takav uplaćeni dionički kapital banke nema pravno djelovanje, bez obzira na to da li su učinjeni na isti ili neki drugi dan. Agencija ima pravo da izvrši provjeru toka novčanih sredstava kod banke, korisnika kredita i njegovog povezanog lica. Agencija također, ima diskreciono pravo da odluči da li je uplaćeni dionički kapital izvršen u skladu sa Zakonom i da, u slučaju povrede Zakona, odbije da prizna i iz uplaćenog dioničkog kapitala isključi uplate izvršene na takav način.”

259

4.2. Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu podrazumjevaju zaštitu od rizika. Bankarstvo po svojoj prirodi uključuje širok spektar različitih rizika, i to: o Kreditni rizik, o Rizik zemlje i rizik transfer, o Tržišni rizik, o Rizik kamatne stope o Rizik likvidnosti, o Operativni rizik, o Zakonski rizik, o Rizik reputacije.

U principu rizici se nemogu izbjeći, ali se posljedice mogu smanjiti kroz sistem upravljanja rizicima. Procjena kreditnog rizika je najvažnija aktivnost banke, a zasniva se na mogućnosti da partner neće ispuniti odredbe ugovora. Ovaj rizik je vezan za bilansne i vanbilansne pozicije banke. Prepoznavanje problema sa kojima se može suočiti banka je važno sa stanovišta utvrđivanja uzroka. Indetifikacija pojave gubitka imovine i formiranje rezervi su u odnosu uzroka i posljedice. Isto tako otpis prihoda po osnovu kamata je u funkciji realnog iskaza uspješnosti poslovanja i smanjenje zahtjeva po osnovu očekivanja. Politika banke morala bi se zasnivati na principu fer računovodstvene vrijednosti i realnom iskazu bilansnih pozicija.

260

U praksi bosanskohercegovačkog bankarstva su posebno prisutni kreditni rizici uslijed: o koncentracije rizika, o povezano kreditiranje.

Zakona o bankama je definisano povezano lice sa bankom 37: o predsjednik i članovi nadzornog odbora, članovi uprave, članovi odbora za reviziju te članovi njihovih užih porodica do trećeg stepena po krvnom srodstvu ili braku, ili lica koja žive u istom domaćinstvu ili imaju međusobno povezane ili zajedničke investicije; o lica sa značajnim vlasničkim interesom u banci te članovi njihovih užih porodica do trećeg stepena po krvnom srodstvu ili braku, ili lica koja žive u istom domaćinstvu ili imaju međusobno povezane ili zajedničke investicije; o pravna lica sa običnim dionicama, prioritetnim dionicama i glasačkim pravima u banci; o pravna lica u kojima banka ima značajne vlasničke interese;

37

Nadzorni odbor je odgovoran za realizaciju odredbi iz propisa Agencije o bankarstvu i Zakona o bankama pri čemu je obavezan izvještavati FAB o svim transakcijama sa povezanim licima, posebno za sve transakcije iznad 1% osnovnog kapitala, pri čemu se moraju poštovati odredbe iz Odluke o minimalnim standardima za upravljanje koncentracijom rizika banka i ograničenje. Zbir izlaganja kreditnom riziku prema svim licima povezanim sa bankom tretira, kao najveće dozvoljeno izlaganje prema jednom dužniku, Odluka o minimalnim standardima za poslovanje banaka sa licima povezanim sa bankom.

261

o pravna lica u kojima značajan vlasnički interes imaju ista ona pravna ili fizička lica koja imaju značajan vlasnički interes u banci; o pravna lica u kojima imalac značajnog vlasničkog interesa, član nadzornog odbora ili uprave;

Veliko izlaganje kreditnom riziku banke

predstavlja svako

ukupno izlaganje kreditnom riziku banke koje prelazi 15% iznosa osnovnog kapitala banke.38 Ukupno izlaganje kreditnom riziku banke prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih lica ne smije da pređe iznos od 40% iznosa osnovnog kapitala banke koji predstavlja najveće ukupno dozvoljeno izlaganje kreditnom riziku. Banka može da dostigne najveće ukupno dozvoljeno izlaganje kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih lica samo ako osigura njegovu slijedeću strukturu i ograničenja: 38

Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banaka « definisano je da se osnovni kapital banke sastoji se od: ƒ dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa običnih i trajnih prioritetnih nekumulativnih dionica izdatih po osnovu novčanih uplata u dionički kapital banke; ƒ dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa običnih i trajnih prioritetnih nekumulativnih dionica izdatih po osnovu uloženih stvari i prava u dionički kapital banke; ƒ emisionih ažia ostvarenih pri uplati dionica banke; ƒ općih zakonskih rezervi banke; ƒ ostalih rezervi koje se ne odnose na procjenu kvaliteta aktive; i ƒ zadržane odnosno neraspodijeljene dobiti banke iz prethodnih godina. «

262

o da izlaganje banke kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih lica, koje nije pokriveno instrumentima za obezbjeđenje naplate (u daljem tekstu: kolateral), ne smije da pređe iznos od 5% iznosa osnovnog kapitala banke; o da izlaganje banke kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih lica koje prelazi 5% do najviše 25% iznosa osnovnog kapitala banke mora biti pokriveno kolateralom; i o da izlaganje banke kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih lica koje prelazi 25% iznosa osnovnog kapitala banke do iznosa najvećeg izlaganja kreditnom riziku mora biti pokriveno kvalitetnim utrživim zalogom čija vrijednost, utvrđena pouzdanim i stabilnim cijenama, prelazi iznos tog izlaganja banke tj. prvoklasnim kolateralom u smislu odredaba člana 14. Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i klasifikaciju aktive banaka i o da ukupno izlaganje banke kreditnom riziku u obliku izdatih garancija prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih lica, osim garancija za dobro izvršenje posla, ne smije da pređe iznos od 20% iznosa osnovnog kapitala banke.

Bankama je ograničeno deponiranje sredstva, davanje kredite i vršenje ulaganja u jednu povezanu banku u ukupnom iznosu većem od

263

iznosa 25%, kao i u u sve povezane banke u ukupnom iznosu većem od 40% njenog osnovnog kapitala. Zbir velikog izlaganja kreditnom riziku banke, uključivo i sve najvećeg izlaganja kreditnim rizicima, ne smije da pređe iznos od 300% iznosa osnovnog kapitala banke. Određene kriminalogene radnje u praksi su najčešće povezane sa davanjem velikih kredita pojedinim pravnim licima, najčešće u sklopu pojedine grane djelatnosti, ili davanje kredita pojedincima ili pravnim licima povezanim sa bankom kroz vlasništvo. Rizik likvidnosti proizlazi iz nemogućnosti banke da udovolji potrebama potražioca po osnovu deponovanih ili pozajmljenih sredstava. Ova pojava u najoštrijem obliku se javlja uslijed “juriša na banku”, kao posljedica nepovjerenja povjerilaca banke u sigurnost uloga. U pravilu dugoročna nelikvidnost može dovesti do nesolvennosti banke. Supervizija ima za cilj da otkrije uzroke nelikvidnosti i nesolventnosti, te da potpomogne procese konverzije aktive i povećanje pasive. Propadanje transakcionih i štednih depozita je stalna opasnost koja može biti spriječena osiguranjem ili sistemskim mjerama zaštite od rizika. Mjere zaštite od rizika likvidnosti su u odabiru strategije, koje su u korelaciji

sa

nivoom

razvijenosti

tržišne

ekonomije.

U

bosanskohercegovačkom bankarstvu je veoma sužen prostor za izbjegavanje rizika likvidnosti, tako da uvođenje mjere supervizora u formi privremene uprave najčešće vodi u postupak likvidacije i stečaja banke. U praksi su rjeđi slučajevi preuzimanja ili pak prodaje banke. Razlozi su u nepostajanju finansijskog tržišta koje pruža mogućnosti primjene modela upravljanja aktivom i likvidnosti i upravljanja pasivom i likvidnosti. Imlikacije modela upravljanja aktivom javljaju se u 264

naglašenoj ulozi monitoringa i supervizije u formi formiranja visine likvidne aktive u odnosu na likvidne obaveze banke. S toga se likvidnost banke koja se smatra neophodnim uslovom za opstanak banke u tržišnim uslovima prepušta menadžmentu, dok se nadzor suprvizije ogleda u procjeni raspona ročnosti i visine debalansa zajmova i obaveza banke. Upravljanje pasivom banke se ogleda u konkretnom mehanizmu angažovanja kredita na finansijskom tržištu kroz oblike međubankarskih kredita, aranžmana o rekupovini i izdavanje depozitnih certifikata. Krediti za likvidnost centralne banke su takođe uobičajni u uslovima kada je nerazvijeno finansijsko tržište i kada postoji diskontni šalter kod centralne banke. Razvojem finasijskog tržišta dugoročno se gubi značaj centralne banke kao zadnjeg utočišta za banke koje imaju problema sa likvidnošću.39 Rizik kamatnih stopa i devizni rizik je u uslovnoj trećoj grupi rizika.Ovi rizici prate normalno poslovanje banke i predstavljaju objektivnu prijetnju za smanjenje zarađivačke sposobnosti banke i umanjenja kapitala. U uslovima slobodnih kamatnih stopa i kod vođenja otvorenih deviznih pozicija rizici su znatno veći i zahtjevaju superviziju. 39

Agencija za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine donijela je Odluku o uslovima kada se banaka smatra insolventnom. Odlukom se bliže propisuju uslovi kada je vrijednost obaveza banke veća od vrijednosti aktive banke odnosno kada se banka smatra nesolventnom. Vrijednost obaveza predstavlja stanje obaveza koje se prikazuju u bilansu stanja banke. Vrijednost aktive predstavljaju: iznos vrijednosti aktive banke procijenjen u skladu sa Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i klasifikaciju aktive banaka, odnosno iznos aktive koji se prikazuje u bilansu stanja banke umanjen za iznos nedostajućih potrebnih rezervi za kreditne i druge gubitke; i iznos viška realno procijenjenih prihoda nad rashodima banke u periodu do najkasnije kraja tekuće poslovne godine.

265

U bosanskohercegovačkoj privredi devizni kurs40 domaće valute je u paritetu njemačke marke sa 100% pokrićem emisije domaćeg novca, što daje stabilnost sa stanovišta promjena deviznog kursa uslijed djelovanja monetarne politike. Problem ostaje uslijed promjena intervalutnih kurseva u uslovima kada banka vodi politiku otvorene pozicije u različitim valutama. Kamatni rizik u domaćem bankarstvu prisutan je kao rizik kamatnih stopa i moralnog hazarda. Uloga supervizije je da prati vezu između kvaliteta bankarskih plasmana i aktivne kamatne stope koju banka ugovara. Moralni hazard se javlja kada banka višak kreditnog rizika prebacuje na ekstra profit za sebe. U uslovima kada institucije sistema neprihvataju negativne efekte kamatnog rizika isti se mora obezbijediti putem rezervisanja ili kapitala banke. Kako je nivo kapitalizacije BiH banaka nizak u odnosu na potencijalni kreditni rizik kao posljedica moralnog hazarda javlja se potencijalni gubitak i negativno iskazana neto imovina što se manifestuje u padu likvidnosti i solventnosti.

40

Odluka o minimalnim standardima za upravljanje deviznim rizikom banka propisano je da: «Devizni rizik predstavlja izloženost banke mogućem uticaju promjena deviznih kurseva i opasnost da nepovoljne promjene rezultiraju gubicima banke u KM (domaćoj valuti), pri čemu nivo deviznog rizika predstavlja funkciju visine i dužine trajanja izloženosti banke mogućim promjenama deviznih kurseva i zavisi od visine zaduženja banke u inostranstvu i stepena valutne usklađenosti aktive i pasive bilansa i vanbilansa banke, odnosno stepena usklađenosti njenih valutnih novčanih tokova.» «Oprezno upravljanje deviznim rizikom predstavlja suzdržavanje banke da preuzima previsoke obaveze prema inostranstvu i vođenje pozicija stranih valuta na način da se prati, kontroliše i eliminišu mogući negativni uticaji promjena deviznih kurseva na stabilnost finansijske pozicije banke. «

266

4.3. Metode stalne supervizije Metode stalne supervizije banaka obuhvataju prikupljanje i analizu informacija. Aktivnosti supervizora je kombinacija aktivnosti na licu mjesta i na osnovu izvještaja. Upravljanje rizicima podrazumjeva postojanje interne kontrole i nadzora. Najefikasnija zaštita je u poštovanju procedura i definisanju nadležnosti kako bi se propusti smanjili.41 U praksi su najčešće prisutne prevare ili propusti koji su vezani za osoblje banke koji prekoračuju svoja ovlaštenja ili obavljaju posao neetično i rizično. Rezultat ovakvih radnji je da se iskazuju gubici koji rezultiraju propadanju ili stečaju banke. Odgovornost za ovakve radnje se najčešće prenose na upravu banke i njen menadžment, dok su poslijedice na stabilnosti bankarskog sistema i rizik reputacije. Zadatak supervizije je u stalnom nadziranju i kontroli. Dinamika

bankarskog

poslovanja

nameće

postojanje

kvalitetne

supervizije42 i kreiranje zahtjeva.43

41

Odluka o minimalnim standardima za dokumentovanje kreditne aktivnosti banaka.. Odluka o minimalnim standardima interne i eksterne revizije u bankama. 43 Odluka o izvještavanju o nesolidnim komitentima koji se smatraju specijalnim kreditnim rizikom banaka. 42

267

Kriteriji za interno rangiranje banaka od strane supervizije baziran

je

na

pojedinačnim

rangovima

osnovnih

44

komponenata

finansijskog i operativnog stanja banaka: o adekvatnost kapitala banke45; o kvalitet aktive banke; o kvalitet organa upravljanja i rukovođenja bankom; o kvalitet i nivi profitibilnosti banke; o adekvatnost likvidnosti banke; o osjetljivost banke na tržišne rizike. Kompozitni rang i pojedinačni rangovi se numerički označavaju u rasponu od 1 do 5.

44

Kriteriji za interno rangiranje banaka od strane Agencije za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine. 45 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banke definiše adekvatnost (stopa adekvatnosti) kapitala banke kao odnos neto-kapitala i visine ukupnog rizika aktive. Rizičnu aktivu banke predstavljaju stavke aktive bilansa i vanbilansa banke, koje su izložene riziku i koje se množe odgovarajućim ponderom standardnog rizika koji odgovara izloženosti pojedinačnih oblika aktive visini prirodnog rizika.“ Nemoguće je zamisliti bankarsko poslovanje bez rizika, s tim da banka mora voditi računa da se previše ne izlaže rizicima, odnosno da upravlja rizicima Smatra se prihvatljivim određeni stepen rizika, međutim suviše rizika, kao i neodgovarajuće upravljanje istim, glavni je uzročnik propadanja banke. Agencija za bankarstvo FBiH je propisala Odluku o minimalnim standardima za upravljanje kreditn rizika i klasifikaciji aktive banke. U skladu sa Zakonom o bankama i nadležnostima Nadzorni odbor banke i Odbor za reviziju banke dužni su, u skladu sa statutom banke i propisima Agencije za bankarstvo FBiH, obezbijediti praćenje, pregled i klasifikaciju stavki aktive banke i vanbilansnih stavki banke. Detaljno tumačenje Odluke o rizicima i klasifikaciji aktive sa stanovišta metodologije primjene spada u domen upravljanja aktivom banke.U skladu sa Zakonom o bankama i nadležnostima, Nadzorni odbor banke i Odbor za reviziju dužni su, u skladu sa statutom banke i propisima Agencije za bankarstvo FBiH, obezbijediti praćenje, pregled i klasifikaciju stavki aktive banke i vanbilansnih stavki banke. Detaljno tumačenje Odluke o rizicima i klasifikaciji aktive sa stanovišta metodologije primjene spada u domen upravljanja aktivom banke.

268

Rang 1 predstavlja najviši nivo, a rang 5 najniži nivo. Raspon u rangovima odražavaju slabosti i dobre strane banke pri čemu se kompozitni rang javlja kao zbir pojedinačnih rangova sa ograničenjima. Tako kompozitni rang 1 podrazumjeva da je većina pojedinačnih komponenti rangirana sa rangom 1, a niti jedna lošije od 2. U rangu 5 su banke sa krajnje nesigurnim i lošim stanjem i predstavljaju predmet povećane supervizorke pažnje. U slučajevima rangiranja banke sa kompozitnim rangom 5 postoji opasnost propadanja depozita što stvara opštu nesigurnost bankarskog sistema i potreba da se potpomogne banka ili da se eliminiše sa tržišta. Slično je sa rangom 4, kada se banka nalazi u nesigurnom i lošem finansijskom stanju. Intervencija supervizije se kreće u rasponu od prinudnih mjera do pojačanog nadzora. Mjere koje se poduzimaju moraju biti urgente i sa očekivanim uspjehom. U protivnom prijeti propast banke, što predstavlja opasnost za sve vrste depozita. U kompozitnom rangu 2 i 3 nalaze se solidne banke, sa ocjenom da nema razloga za supervizorsku zabrinutost do ocjene stanja koje sadrži slabosti, ali se ne očekuje propast banke.Stoga, od strane supervizijskih vlasti postoji briga o visini rizika kod pojedinih banaka, kao i kvalitetu upravljanja tim rizicima.

Supervizorska kontrola rizika sadrži: o uspostavljanje maksimalnog stepena rizika koji banka može prihvatiti, o tržišni transfer pojedinih rizika sa banke na druge transaktore, o formiranje određenog nivoa bankarskog kapitala i rezervi u cilju pokrića specifičnih bankarskih rizika. 269

Glavni bankarski rizik je kreditni rizik, koji se odnosi na zajmove ili investicije u obveznice koji u roku neće biti isplaćeni. Metod za minimiziranje kreditnog rizika46 su: Metodologija za ocjenu kreditne sposobnosti dužnika (građana i preduzeća); Osiguranje kreditnog rizika polaganjem kolaterala, tj. pokrića ili davanjem garancija za servisiranjem bankarskog zajma; Diverzifikacija bankarskog zajma; U savremenoj bankarskoj praksi strategija brzog rasta bilansa banke se postepeno napušta i zamjenjuje se sa naglašenim profitnim performansama banke. To praktički znači napuštanje suvišnog rizika od strane kreditorskih banaka i prihvatanje bruto profita uz formiranje rezervi za pokriće gubitka po nenaplaćenim zajmovima.

46

. Zakona o bankama propisuje : "Banka je dužna pridržavati se stopa ograničenja rizika vezanih za bilansne i vanbilansne stavke aktive i ponderisanu aktivu, kapital i njegovu strukturu, utvrđenu propisima Agencije". Propisano je da banka mora održavati dioničarski i neto kapital u skladu sa iznosom osnivačkog kapitala i adekvatnu stopu kapitala od 12% ukupne rizikom ponderisane aktive, pri čemu najmanje jedna polovina njenog kapitala mora da se sastoji od osnovnog kapitala.Zakona o bankama su propisani uslovi pokrića plasmana, kada su oni veći u određenom procentu (5 i 25) od osnovnog kapitala, kao i ograničenje kada “veliko izlaganje banke kreditnom riziku predstavlja ukupnu izloženost banke kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika u iznosu većem od 15% osnovnog kapitala banke, pri čemu zbir svih velikih izlaganja banke kreditnom riziku ne smije preći iznos od 300% osnovnog kapitala banke.” pri čemu pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika ne smije preći iznos od 40% osnovnog kapitala banke pri čemu su stavljena ograničenja o iznosu neobezbijeđenih kredita pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika do 5% osnovnog kapitala banke i kredit pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika u iznosu većem od 25% osnovnog kapitala banke mora biti obezbijeđen kvalitetnim utrživim kolateralom.

270

Klasifikacija aktive prema stepenu rizika vrši se na osnovu Odluke o upravljanju kreditnim rizicima i klasifikaciji aktive banke, i to na: Tabela br. 5

Kategorije aktive banke 1. 2. 3. 4. 5.

Kategorija Kategorija Kategorija Kategorija Kategorija

A B C D E

-

Dobra aktiva Aktiva sa posebnom napomenom Podstandardna aktiva Sumnjiva aktiva Gubitak

Uslovi za formiranje rezervi za svaku stavku aktive se takođe propisuje i to najmanje u procentima kako slijedi: Kategorija Kategorija Kategorija Kategorija Kategorija

A - Dobra aktiva: B - Aktiva sa posebnom napomenom: C - Podstandardna aktiva: D - Sumnjiva aktiva: E - Gubitak:

2% 15% 40% 60% 100%

Sprovođenje ove Odluke dato je u nadležnost Nadzornog odbora, pri čemu je posebno nalaže donošenje Programa interne revizije i eksterne revizije banke sa uspostavljanjem funkcije nezavisne interne revizije u banci. Supervizija kapitala i rezervi i utvrđivanje adekvatnost kapitala je osnova svakog bankarskog sistema i predstavlja zaštitu ne samo deponenata i kreditora banke, nego i Fondova za osiguranje depozita, Centralne banke i cijelog finansijskog i privrednog sistema. 271

Visina adekvatnog kapitala47 banke može se povećati ovisno od: o nivoa rizika dotične banke, o kvaliteta bankarskog menadžmenta.

To se posebno odnosi na proračun potrebnih rezervi koje banka formira. Rezerve banke su primarno operativna sredstva za apsorbovanje gubitka koji nastaje u bankarskom poslovanju. Tek ukoliko nisu dovoljne rezerve za apsorbovanje gubitka dolazi do smanjenja vrijednosti kapitala, kao načina da se apsorbuju preostali gubici. Visina rezervi konkretne banke zavisi od procijenjenih gubitaka koji potencijalno nastaju u bankarskom poslovanju. Visina rezervi ima dvije kategorije: a) specifične rezerve, koje služe za pokriće gubitka iz generalnog poslovanja banke, te kao takve ulaze u sastav kapitala banke; b) specifične rezerve izdvajaju se za konkretne namjene i nisu uključene u kapital banke.

47

Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banke se reguliše: «Upravljanje kapitalom banke mora da predstavlja stalni proces za utvrđivanje i održavanje kvantiteta i kvaliteta (odnosno strukture) kapitala banke najmanje na propisanom odnosno odgovarajućem nivou kao i jasno razumijevanje realnih potreba banke za kapitalom. Zbog toga što kapital predstavlja rijedak ekonomski i strateški resurs upravljanje kapitalom mora da čini jednu od najbitnijih komponenata opreznog, efikasnog i strateškog planiranja i upravljanja bankom. Kako se elementi opreznog programa upravljanja kapitalom, zavisno od prirode i složenosti pojedinačnih aktivnosti i preuzetog rizika banke razlikuju, svaka banka je dužna da donese svoj posebni Program u pisanom obliku.»

272

Ukoliko rezerve za specifične gubitke nisu adekvatne, iznos kapitala je procijenjen. Formiranje rezervi banaka je povezano sa klasifikacijom aktive banke, posebno bankarskog zajma. Postoji empirijska veza između pojedinih kategorija klasificiranih aktiva banke i gubitka. Na osnovu toga je sačinjena metodologija za izračunavanje potrebne rezerve. Kada je u pitanju tržišni rizik, novi koncept Bazelskog komiteta predviđa dodatni kapital48 banke, koji uključuje i obavezni kapital za devizni rizik. Supervizija likvidnosti podrazumjeva minimalne standardi koje je banka dužna osigurati i održavati u procesu upravljanja rizikom Iikvidnosti, odnosno obezbijediti sposobnost banke da potpuno i bez odlaganja izvrši sve obaveze na dan dospjeća.

48

Dopunski kapital čini: dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa trajnih prioritetnih kumulativnih dionica izdatih po osnovu novčanih uplata u dionički kapital banke; dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa trajnih prioritetnih kumulativnih dionica izdatih po osnovu uloženih stvari i prava u dionički kapital banke; općih rezervi banke za pokriće kreditnih gubitaka za aktivu banke procijenjenu kao kategorija ADobra aktiva u skladu Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i klasifikaciju aktive banaka;obračunate dobiti u tekućoj godini i tečajne razlike;iznosa dobiti za koju je FBA izdala rješenje o privremenoj obustavi raspodjele;subordinisanih dugova (uzeti krediti, izdate obveznice), a najviše do 50 % iznosa osnovnog kapitala banke;hibridnih odnosno konvertibilnih stavki-instrumenata kapitala do najviše 50% iznosa osnovnog kapitala banke, uz prethodnu saglasnost FBA u pisanoj formi za uključenje tih stavki-instrumenata u obračun dopunskog kapitala banke;stavki-obaveza trajnog karaktera bez obaveze banke za vraćanje (trajni namjenski ili nenamjenski depoziti i slične stavke), na čije se angažovanje u aktivnim poslovima primjenjuju politike i procedure banke, pod uslovom da je prethodno pribavljena saglasnost FBA u pisanoj formi. U svrhu obračuna adekvatnosti kapitala iznos dopunskog kapitala ne može biti veći od iznosa osnovnog kapitala banke.

273

Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti banke49, propisani su uslovi sprovođenja plana, nadležnosti nadzorno odbora i menadžmenta banke. U osnovi upravljanje likvidnosti zasnovano je na: o upravljanju aktivom i likvidnosti, o upravljanju pasivom i likvidnosti i o projektovanju likvidnosti.

Imajući u vidu karakter pasive poslovni banka važno je ročno usklađivanje ugovorenih dospijeća instrumenata aktive i pasive pri čemu banka mora da: o najmanje 90% izvora sredstava sa rokom dospijeća do 365 dana angažuje u plasmane (instrumente aktive) sa rokom dospijeća do 365 dana; o najmanje 95% izvora sredstava sa rokom dospijeća do 180 dana angažuje u plasmane (instrumente aktive) sa rokom dospijeća do 180 dana; i 49

Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti banke reguliše: «Proces upravljanja rizikom likvidnosti banke treba da čine harmonizirane aktivnosti koje obezbjeđuju uskladjenost strukture aktive i pasive bilansa i vanbilansa (u daljem tekstu: aktiva i pasiva) banke odnosno njenih novčanih tokova (priliva i odliva) i koncentracija i treba da je zasnovan na kontinuiranom planiranju potencijalnih budućih likvidnosnih potreba uzimajući u obzir promjene u operativnim, ekonomskim, regulativnim ili ostalim uslovima poslovnog okruženja banke. Planiranje potreba banke za likvidnim sredstvima mora da uključi identifikaciju poznatih- redovnih (očekivanih) i vanrednih (neočekivanih) novčanih odliva i moguću strategiju za upravljanje aktivom i pasivom za osiguranje sposobnosti banke da ostvaruje odnosno raspolaže novčanim prilivima koji su u svakom trenutku adekvatni njenim tekućim potrebama.»

274

o izvore sredstava sa rokom dospijeća do 90 dana u punom iznosu angažuje u plasmane (instrumente aktive) sa rokom dospijeća do 90 dana.

U cilju održavanja tekuće likvidnosti banka je dužna održavati prosječnu desetodnevnu minimalnu likvidnosti u novčanim sredstvima u visini od najmanje 20% iznosa kratkoročnih izvora sredstava prema knjigovodstvenom stanju na zadnji dan prethodnog kalendarskog mjeseca, s tim da ni na jedan dan visina novčanih sredstava ne može iznositi manje od 10%. Novčanim sredstvima banke podrazumijevaju slijedeća sredstva: o KM u trezoru-blagajni banke; o Stanje računa rezervi kod CB BiH o devize u trezoru-blagajni banke; o stanje

KM

i

deviznih

depozita

po

viđenju

kod

korespondentnih banaka. Kratkoročnim izvorima sredstava banke podrazumijevaju se obaveze iz pasive bilansa banke, i to: o depoziti po viđenju; o kratkoročne obaveze po oročenim i štednim depozitima; o kratkoročne obaveze po sredstvima novčanog tržišta; o kratkoročne obaveze po obveznicama; o ograničeni depoziti.

275

Da bi osigurala stabilnost u održavanju likvidnosti banke uprava banke je dužna da poduzima zaštitne mjere u skladu sa politikama banke polazeći, kao minimum, od: o principa za što veće oslanjanje na stabilne izvore sredstava odnosno ugovorne profile dospijeća; o principa za maksimalnu diverzifikaciju izvora sredstava po dospijeću, vrsti i broju komitenata, tržištu i instrumentima; o organizacionih mjera za uspješno upravljanje likvidnošću vezanih za: imenovanje kompetentnih lica odgovornih za pitanja

likvidnosti,

uspostavljanje

efikasne

kontrole

likvidnosti od strane interne kontrole odnosno interne revizije, pitanja subsidijarnih lica u zemlji i inostranstvu i filijala u inostranstvu, itd.; o stepena uključenosti banke u tržišta novca i razvoja kratkoročnih vrijednosnih papira i njenog marketinga; o jasnih definicija njenih poslovnih politika zajedno sa planiranjem sigurnih odnosno izvjesnih izvora za planove razvoja i minimiziranja bilo kakvog strukturnog nesklada izmedju dospijeća dijelova aktive i obaveza; o obaveznog redovnog pripremanja planova za izvanredne (neočekivane) situacije i udare koji mogu da ugroze likvidnost banke, uključujući glavne smjernice rada banke, njene aktivnosti, rezerve likvidnosti i moguće procedure za osiguranje likvidnih sredstava po različitim alternativnim scenarijima, polazeći od uspješnog, a završavajući sa

276

scenarijem posebne krize koja je može odvesti u proces likvidacije.

Banka je dužna da uspostavi i održava informacioni sistem koji je adekvatan njenoj potrebi za upravljanje likvidnošću, konzistentan obimu i složenosti njenih aktivnosti i koji mora da obuhvati aktivu i pasivu banke. Obaveza je banke da organizuje stalan, redovan i pouzdan informacioni tok koji za nadzorni odbor i upravu banke osigurava tačne i kvalitetne informacije o poziciji likvidnosti banke, i to: o dospijeću stavki aktive i pasive sa fiksnim rokovima dospijeća; o očekivanom ponašanju aktive i pasive sa fiksnim rokovima dospijeća i očekivanja banke da deponenti refinansiraju svoje depozite na dan njihovog dospijeća; o iskustvu o ponašanju grupa deponenata pod određenim uslovima; o stepenu

likvidnosti

stavki

aktive

mjerenom

prema

mogućnostima:da se iskoriste kao raspoloživi novac za potencijalna plaćanja;

da se trenutno pretvore u novac kod

CB BiH;da se trenutno prodaju na finansijskom tržištu po cijenama bliskim njihovoj tržišnoj vrijednosti, ili po cijenama koje su jednake ili više od njihove knjigovodstvene vrijednosti;da se prodaju ili smanji njihova vrijednost zajedno sa smanjenjem vrijednosti s njom povezane pasive (potrebne rezerve); 277

o vrsti i stepenu obaveze preuzetih vanbilansnih (potencijalnih) obaveza; o valuti u kojoj su aktiva i pasiva denominirane (izražene) sa posebnim osvrtom na njihovu strukturu: domaća valuta, konvertibilne ili nekonvertibilne strane valute; o zemljama na koje se aktiva i pasiva odnose (banke koje imaju filijale u inostranstvu); o identitetu vlasnika računa, njihovim geografskim regionima i vrsti instrumenata u kojima su obaveze banke nastale.

4.4. Ovlaštenja supervizora Ovlaštenja supervizora kreću se u rasponu od poduzimanja prekršajnih mjera do ukidanje bankarske dozvole. Prva grupa mjera je korektivne naravi koje su u funkciji eliminisanja uočenog problema. Ocjena koperativnosti uprave banke u eliminisanju propusta je važna za poduzimanje korektivnih aktivnosti. Ovlaštenja supervizora su i da ograniči određene aktivnosti banke ili da odobri aktivnosti uprave banke. Proces likvidacije banke je povezan sa aktivnošću supervizora koji nastoji da zaštiti stabilnost bankarskog sistema. Oduzimanje dozvole je povezano sa postupkom likvidacije i stečaja pri čemu se pokušava naći zdrava banka koja bi preuzela problematičnu banka, čime bi se poslijedice po stabilnost bankarskog sistema umanjile a rizici povjerilaca banke sveli u prihvatljive granice. U praksi BiH bankarstva, kada postoji veliki broj slabih banaka, uloga supervizije prelazi okvire nadzora i poprima ulogu sanacije bankarskog sistema. Ovlaštenja supervizije su 278

propisana, a supervizori su zaštićeni krivične odgovornosti. U uslovima neizgrađenosti institucija sistema, a posebno u sudstvu i tužilastvu, objektivna je potreba zaštita supervizora kako bi isti mogli efikasno djelovati u okvirima svojih ovlaštenja. Osjetljivost uvođenja postupka privremene uprave, stečaja i likvidacije traži široka ovlaštenja odgovornih lica supervizije i visok stepen zaštite. Sprečavanje kriminalnih radnji BiH,

50

u bankarstvu tranzicijskih zemljama, kao što je i

je moguće kroz sistem zaštite organa supervizora i visoko

vrednovanje njihovog rada.

4.5. Međudržavno bankarstvo Međudržavno bankarstvo je važno sa stanovišta procesa globalizacije i intrnacionalizacije. Supervizori banaka moraju sprovoditi globalnu konsolidovanu superviziju banaka nadzirući sve bankarske organizacije, a posebno: filijale, zajednička ulaganja i subsidijarna lica. Princip 23: Supervizori banaka moraju provoditi globalno konsolidiranu superviziju svojih međunarodno aktivnih bankarskih organizacija, adekvatno ih nadzirući i primjenjujući opreznosne norme na sve aspekte poslovanja ovih bankarskih organizacija širom svijeta, a prije svega na njihove podružnice u inozemstvu, zajednička ulaganja u supsidijarne osobe. 51

50

Odluka o minimalnim standardima aktivnosti banaka na sprečavanju pranja novca i finansijskog terorizma.

51

Princip 24: Ključna komponenta konsolidirane supervizije je uspostava kontakta i razmjene informacija s drugim uključenim supervizorima, prije svega supervizorskim organima zemlje domaćina.

279

4.6. Zahtjevi za informisanjem Zahtjevi za informisanjem podrazumjevaju da banka vodi finansijske izvještaje koji odražavaju njeno realno stanje i koji su u skladu sa međunarodnim računovodstvenim standardima primijenjeni na bankarske institucije.52 Finansijski izvještaji su okrenuti korisnicima usluga prije svega u davanju kvalitetnih pokazatelja koji se odnose na likvidnost i solventnost, kreditne i tržišne rizike, kamatne i valutne rizke, koji se mogu procijeniti na bazi bilansnih i vanbilansnih pozicija banke.

Računovodstvene

politike

koje

se

vežu

za

primjenu

računovodstvenom standardu 30. su: o iskazivanje vrsta prihoda banke koji nastaju iz poslovanja, koji se iskazuju odvojeno, a vezani su za: prihode od kamata, prihodi od dividendi, prihodi od naknada i provizija, dobitak po osnovu poslovanja sa vrijednosnim papirima, ostali prihodi iz poslovanja; o iskazivanje vrsta rashoda za kamate, rashode za naknade i provizije, gubitke nastale u poslovanju sa: vrijednosnim

Princip 25: Bankarski supervizori moraju zahtijevati da lokalne operacije stranih banaka budu vršene uz postizanje istih visokih standarda koji važe za domaće institucije i mora postojati ovlaštenje za razmjenu nužnih informacija sa supervizorima iz zemlje porijekla strane banke s ciljem vršenja konsolidirane supervizije. 52 Odluka o formi izvještaja koje banke dostavljaju Agenciji za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine.

280

papirima, stranim valutama, i kreditima, opšti rashodi iz poslovanja; o vrednovanje

ulaganja

u

tržišne

vrijednosti

tržišnih

vrijednosnih papira i utrživih investicionih vrijednosnih papira; o iskazivanje nepredviđenih događaja

i obaveza koji se ne

mogu povući po vlastitoj odluci banke bez rizika i obaveza koje proističu iz izvanbilansnih stavki, a koji mogu uticati na likvidnost i solventnost i prouzrokovati potencijalni gubitak; o gubici po kreditima za iznose koji se iskazuju kao rashodi; o utvrđivanje troškova opštih bankarskih rizika i postupaka s takvim troškovima. Računovodstvene politike moraju biti u skladu sa bankarskim principima 6-15, koji se odnose na opreznosne propise i zahtjeve, sa ciljem da se ograniči opasno preuzimanje rizika od banke, i to: o adekvatnost kapitala - princip 6, o upravljanje kreditnim rizikom - princip 7; o procjenu kvaliteta aktive i adekvatnosti ispravki za kreditne gubitke i rezerve – princip 8; o koncentracija rizika i velika izlaganja rizicima – princip 9; o povezano kreditiranje – princip10; o rizik zemlje i rizik transfera- princip11; o upravljanje tržišnim rizikom – princip 12; o upravljanje drugim rizicima – princip13, o interne kontrole – princip 14 i 15. 281

Banka prezentira izvještaje: o Izvještaje o dobiti; o Bilans stanja.

Prema bankarskom principu 21. banka je dužna da vodi evidenciju u skladu sa principima i pravilima knjigovodstva, što pruža mogućnost uvida u profitabilnost poslovanja i realno finansijsko stanje. Uloga supervizora je da obezbijedi tačnost finansijskih izvještaja banke. U slučaju kada se daju netačne informacije supervizoru od strane banke tada su nadležnosti supervizije usmjerene prema internoj i eksternoj reviziji. Cilj je da se postigne neovisna uloga interne i eksterne revizije u odnosu na rukovodstvo banke, čija je uloga tretira kao koristan izvor informacija koje supervizoru olakšavaju izvođenje ocjena o: o portfoliju kredita, o rezervi za kreditne gubitke, o procjeni aktive, o kreditnom i tržišnom riziku, o kamatnom i valutnom riziku.

Da bi se obezbijedila valjana supervizija potrebno je obezbijediti jasnu definiciju računovodstvenih standarda koji se moraju koristiti prilikom sastavljanja izvještaja.

282

U računovodstvenom standardu 30. u stavu 43- 50, i 50-58, data su tumačenja. o gubicima po zajmovima i pozajmicama, o općim bankarskim rizicima, o transakcijama sa povezanim licima.

U bankarskom principu 22. definisana je nadležnost supervizora za preduzimanje korektivnih akcija kada banka ne poduzme oprezosne zahtjeve koji mogu dovesti do ugrožavanja deponenata, uključujući i mogućnost ukidanja bankarske dozvole. Po pravilu supervizor propisuje minimalne standarde za. o upravljanje kreditnim rizikom i klasifikacijom banaka, o koncentracijom i rizika banke, o poslovanje sa licima povezanim sa bankom, o dokumentovanje kreditnih aktivnosti banke, o upravljanje deviznim rizikom banke, o o formi izvještaja koje banka dostavlja supervizoru, o o izvještaju o nesolidnim komintentima koji se smatraju specijalnim kreditnim rizikom banke.

Supervizor ima ovlaštenja da ograniči upravljanje i rukovođenje bankom, a u iznimnim slučajevima nametne prinudnu upravu banke.

283

U slučajevima kada je stanje u banci finansijski neodrživo supervozor donosi odluku za preuzimanje banke od druge zdrave banke ili fuziju sa drugom bankom, odnosno o likvidaciji banke kako bi se očuvala stabilnost bankarskog sistema. Metod stalnog nadzora banaka propisan je u bankarskim principima 16 – 20, i to: o Kontrole na licu mjesta i kontole na bazi izvještaja; o Održavanje redovnog kontakta sa upravom i rukovodstvom banke, o Sistem izvještavanja i prikupljanja statističkih podataka na solo i konsolidovanom principu; o Potvrda supervizorskih informacija od strane neovisne interne i eksterne revizije, o Kontrola grupacije banaka na konsolidovanoj osnovi.

Finansijsko izvještavanje i primjena računovodstvenih standarda predstavlja ključno sa stanovišta sprovođenja postupaka supervizije. Kroz analizu djelokruga, osnovnih polazišta,računovodstvenih politika, izvještaja o dobiti, izvještaja o stanju sredstava, obavezai kapitala,

evidenciji

nepredviđenih

događaja

koji

su

dati

u

računovodstvenom standardu 30. nastojali smo istaći osnovna polazišta ili principe na kojima počiva supervizija banaka. Aktivnost supervizora se ogleda u kontrolama na licu mjesta i kontrolama putem izvještavanja. Zahtjevi za informisanjem od strane banke je podvrgnuto kontroli putem interne, eksterne revizije i 284

supervizije. Cilj je da potencijalni korisnici usluga banke i njeni komitentdobiju pravu informaciju o stanju poslovanja banke. Proces globalizacije i internacionalizacije, koji je zahvatio bankarstvo,nameće superviziju svake bankarske organizacije i njenog organizacionog dijela, zajedničkog ulaganja i supsidijarnih lica banke.

285

TREĆA GLAVA

PLATNI PROMET 1. Unutrašnji platni promet 1.1. Preduslovi za transformaciju platnog prometa 1.2. Zakonska regulativa i propisi za uvođenje platnog sistema 1.3. RTGS Bosne i Hercegovine 1.4. Žiro – kliring Bosne i Hercegovine

2. Međunarodni platni promet 2.1. Učesnici u međunarodnom platnom prometu 2.2. Vrsta računa i način plaćanja

286

PLATNI PROMET Platni promet je skup svih plaćanja nezavisno od osnova i načina izvršenja.53 Razlikuju se unutrašnji i međunarodni platni promet. Grafik br.22

Vrste platnog prometa

PLATNI PROMET

Unutrašnji platni promet

Međunarodni platni promet

53

Lukić Radojko: Bankarsko računovodstvo, Savremena administracija, Beograd, 1996. godina, strana 3

287

1. UNUTRAŠNJI PLATNI PROMET Platni promet je u

povezana sa promjenama u privrednom

sistemu i finansijskom podsistemu. Promjene koje su uslijedile u transformaciji bankarskog sistema dovele su do usklađivanja bankarskog poslovanja sa standardima supervizije i primjene bankarskih i računovodstvenih stadarda. Istovremeno transformacija javnog sektora ekonomije i prenesom finansijskog nadzora na institucije poreske administracije obezbijedile su reduciranu ulogu Službe društvenog knjigovodsta

(SDK)

na

poslove

platnog

prometa

i

statistike.

Preuzimanjem poslova statistike od strane države ostala je reducirana funkcija platnog prometa koja je prirodom posla pripadala bankama i koja je našla mjesto u okviru monetarno - bankarskog sistema. Novo ustavno rješenje Bosne i Hercegovine kao decentralizovane države sa definisanom ulogom Centralne banke kao monetarne vlasti nametnulo je ukidanje privremenih aranžmana koji su bili plod datih okolnosti i potreba. Time funkcija SDK, transformisane u Zavode za platni promet (3), gubi svrhu, te postaje samo istorijska kategorija.54.

54

Kešetović Izudin, Racković Đorđe: Rad je objavljen na Četvrtom međunarodnom simpoziju pod naslovom – Efekti transformacije platnog prometa– Finansije, računovodstvo i revizija; Udruženje računovođa i revizora F BiH, Neum, 2001. godine.

288

1.1. Preduslovi za transformaciju platnog prometa Ukidanje Zavoda za platni promet i prelazak platnog prometa na banke je rezultat širih društvenih promjena koje su u skladu sa razvojem tržišne privrede i djelovanja ekonomskih zakonitisti i mehanizama. Monopolski položaj institucija platnog prometa guši konkurenciju i smanjuje mogućnost izbora. Cilj promjena se ogledao u: o Brže transakcije među učesnicima platnog prometa; o Smanjenje troškova platnog prometa; o Razvoj tržišta novca; o Jačanje kreditne funkcije banaka; o Efikasniji sistem ubiranja javnih prihoda; o Veći koeficient obrta novčane mase.

Za ostvarivanje navedenih ciljeva morali su se ostvariti određeni preduslovi sa stanovišta zakonske i institucionalne izgrađenosti finansijskog sistema, dinamika promjena i određivanje terminskog roka sa početkom rada 05.01.2001. godine. Postavke platnog sistema su usvojene 1998. godine, kada su se u Madridu entitetske vlade složile da je nepotrebno postojanje Zavoda za platni promet i kada je određen rok za ukidanje istih sa 31.12.2000. godine. Time je riješena dilema da li postojeće platni zavodi treba da preuzmu poslove klirinških kuća. Time je usvojeno definitivno rješenje da se oba sistema: RTGS i Žiro kliring, u nadležnosti Centralne banke. Centralna banka će u početku obezbjeđivati funkcionisanje oba navedena

289

sistema, ali u perspektivi ima namjeru da ponudi žiro kliring potencijalnim kupcima i da u svom valsništvu zadrži samo RTGS sistem. Centralna banka Bosne i Hercegovine je time preuzela funkciju vođenja cjelokupnog procesa, shodno tome je formirano Platno vijeće, na čelu sa guvernerom Centralne banke. Pored Platnog vijeća osnovana je Međunarodna savjetodavna radna grupa (Internacional Advisory Group IAG), koja je radila na transformaciji platnog biroa na segmentima: o Javnih prihoda; o Porezi o Statistike; o Platnog sistema.

Kako su javni prihodi u nadležnosti Ministarstava finansija entiteta, a statistika u nadležnosti Zavoda za statistiku; logično je da segment platnog prometa prelazi u nadležnost Centralne banke Bosne i Hercegovine. Centralna banka Bosne i Hercegovine je u junu 2000. godine formirala projektni tim i zatvorenu korisničku grupu koju su činili predstavnici banaka. Projektni tim je radio na uvođenu novih sistema u platnom prometu, tj RTGS i Žiro kliringa, kao i na sazivanju sastanaka i konsultacijama sa zatvorenom korisničkom grupom.

290

Plan aktivnosti Centralne banke Bosne i Hercegovine posebno se ogledao u slijedećem: o Instalaciji opreme; o Instalaciji aplikacija; o Internim testiranjima; o Obuci komercijalnih banaka; o Povezivanju sa postojećim aplikacijama i izradi internih radnih procedura; o Plan testiranja komercijalnih banaka; o Trening.

Posebno su bili važni preduslovi koje je morala ostvariti Centralna banka na uvođenju Žiro kliringa i RTGS sistema plaćanja, i to: o Razvoj operativnih pravila za žiro- kliring, o Plan operativne telokomunikacijske mreže, o Instalacija opreme i aplikacija u CB i komercijalnim bankama, o Uspostavljanje bankarske mreže, o Testiranje i trening. o Kompletiranje aranžmana za SWIFT; o Organizacija,

sistematizacija,

obuka

i

obezbjeđenje

telekomunikacinih i sigurnosnih pretpostavki, o Izrada operativnih pravila za RTGS; o Priprema banaka. 291

1.2. Zakonska regulativa i propisi za uvođenje platnog sistema Pored institucionalne izgrađenosti za uspostavljanje

platnog

prometa je neophodna zakonska regulativa. Postavlja se pitanje usklađenosti ovih procesa, što ima posljedice u samoj primjeni rješenja i potrebi stalnog dograđivanja sistema. Temeljna zakonska regulativa i propisi su se odnosili na: o Zakon o unutrašnjem platnom prometu; o Zakon o platnim transakcijama; o Upustvo o formi i sadržaju naloga za plaćanje i procedurama za izvršenje platnih transakcija, o Upustvo o otvaranju i zatvaranju računa za obavljanje platnih transakcija i vođenju evidencije.

Zakonima o unutrašnjem platnom prometu entiteta Bosne i Hercegovine utvrđene su organizacije koje obavljaju platni promet. Ono što je specifičnost monetarnog sistema Bosne i Hercegovine je postojanje institucija supervizija banaka, Agencija za bankarstvo, čija je uloga propisana i nadležnosti u izdavanju dozvola za obavljanje unutrašnjeg platnog prmeta. Licence koje se izdaju bankama su klasificirane sa stanovišta stepena rizika, te samo transakcije između klijenata koji račune drže kod različitih banaka su predmet RTGS i Žiro kliringa.

292

Ovlaštenja banaka koje obavljaju platni promet se odnose na:

o vođenje računa nosioca platnog prometa – banaka; o evidencija naplate i raspodjele javnih prihoda; o obavljanje poslova gotovinskog platnog prometa; o praćenje i iskazivanje stanja na računima nosioca i učesnika u platnom prometu, o poslovi deponovanja gotovog novca i zamjene pohabanih novčanica i o sve druge poslove koji su određeni zakonom i ugovorom.

Zakon o platnim transakcijama reguliše postupak učesnika u platnom prometu u konvertibilnim markama. U skladu sa ovim Zakonom transakcija može biti credit- transfer ili debit-transfer. Credit-transfer je platna transakcija koju inicira dužnik izdavanjem naloga za plaćanje svojoj banci, te davanjem instrukcije za prenos sredstava sa računa dužnika povjeriocu, odnosno, na njegov račun. Debit-transfer je platna transakcija koju inicira povjerilac dajući instrukciju banci povjerioca da na osnovu dužnikovog ovlaštenja izvrši naplatu sa računa dužnika. Upustvo o formi i sadržaju naloga i procedura za izvršenje platnih transakcija je sprovedbeni propis Zakona o platnim transakcijama kojim se određuje forma i sadržaj naloga za šlaćanje i procedure za izvršenje platnih transakcija.

293

Prema Upustvu za obavljanje platnih transakcija mogu se koristiti: o pisana forma naloga za plaćanje (papirni obrazac), o elektronska forma naloga za plaćanje.

Upustvom o otvaranju i zatvaranju računa za obavljanje platnih transakcija i viđenje evidencije propisuju se vrste računa, kao inačin i uslovi pod kojima sudionici u platnim transakcijama otvaraju i zatvaraju račune u bankama. Nadležne bankarske agencije su na osnovu prethodno usvojenih Odluka o minimalnim kriterijima koje banka treba ispuniti za obavljanje platnih transakcija u unutrašnjem platnom prometu, izdaju dozvole bankama za obavljanje platnih transakcija niskog, srednjeg i visokog rizika. Niski nivo rizika se odnosio na transakcije između dva klijenta čiji računi su u istoj banci, a srednji i visoki nivo se odnosi na međubankarske transakcije, odnosno one transakcije između klijenata čiji računi su kod različitih banaka. Komercijalne banke koje ne mogu dobiti licencu od bankarske agencije ne mogu učestvovati u unutrašnjem platnom prometu «u svoje ime i za svoj račun», već moraju koristiti usluge procesora treće strane, odnosno neke druge banke koja ima dozvolu.

294

Grafik br.23

Transakcije u platnom prometu

Izvor: Centralna banka BiH

1.3. RTGS Bosne i Hercegovine RTGS (Real Time Gross Setllement) ili Bruto poravnanje u realnom vremenu, jedan je od segmenata platnog sistema u BiH. Iz samog naziva je vidljivo da se radi o pojedinačnom poravnanju pojedinačnog naloga. Sistem je veoma efikasan i relativno jednostavan za implementaciju, obzirom da koristi već postojeću SWIFT mrežu. U okviru SWIFT-a formira se posebna grupa koja može vršiti plaćanja između sebe unutar jedne zemlje, koristeći sve ostale mogućnosti i formate propisane i omogućene od strane SWIFT-a. Ovaj sistem sadrži CAS (Central Accounting System) u kome su, u Centralnoj banci, sredstva banaka koje učestvuju u platnim transakcijama i gdje se vrši poravnanje platnih naloga.

295

U sistem je ugrađen SWIFT Y Copy kao jedan od mogućih načina toka finansijke poruke od pošiljaoca do primaoca uključujući i poravnanje u Centralnoj banci. U praksi Y Copy mode znači, da poruka pošiljaoca koju je naslovio direktno na primaoca, na svom putu dolazi u Centralnu banku gdje se u navedenom Y-Copy iskopira dio poruke bitan za poravnanje i odlazi u CAS gdje automatski zaduži račun pošiljaoca, a odobri račun primaoca, naravno ukoliko na računu pošiljaoca ima dovoljno sredstava. Kada se ova operacija obavi, sistem generiše novu poruku koja se vraća u Y-Copy i dozvoljava originalnoj poruci da nastavi put do krajnjeg odrediša – banke primaoca. Ova banka, kada primi poruku od banke pošiljaoca, promptno može sredstva odobriti klijentu, jer je dobijanjem poruke automatski i dobila sredstva na svoj račun. Zato se i govori o poravnanju u realnom vremenu, obzirom da u istom momentu, jedna banka šalje poruku i zadužuje račun klijenta koji vrši plaćanje, sredstva se prenose sa računa te banke na drugu banku, a ova opet istog momenta može odobriti račun klijenta kome su sredstva upućena. RTGS je u principu skuplji od Žiro kilringa i trebao bi se koristi uglavnom za velika plaćanja. U svijetu je ustaljena praksa da preko RTGS sistema prolazi 10% naloga koji čine 90% vrijednosti i obratno u Žiro kliringu. U BiH za sada to nije slučaj obzirom da se radi u prosjeku o veoma malim iznosima. Takođe je u BiH utvrđen princip da banke mogu sva plaćanja, bez obzira na iznos slati kroz RTGS, a obaveza je za ona preko KM 20.000,00. RTGS je veoma siguran sistem za poravnanje, obzirom da koristi sve prednosti SWIFT mreže koja je veoma sigurna, a sam sistem 296

onemogućava poravnanje naloga za koje prethono nisu obezbijeđena sredstva. Takav nalog se neće izvršiti sve dok banka ne obezbijedi dostatna sredstva na računu, tj. ne postoji mogućnost da bančin račun ode u minus. U ovom sistemu, banke mogu slati plaćanja svaki dan, osim subote i nedjelje i prvog i drugog janura i prvog maja, u periodu od 08,00-16,00 časova. Grafik br. 24

Funkcionisanje RTGS sistema

Tok platne poruke u RTGS - plaćanjeodbijeno S.W.I.F.T. FIN

Pošiljalac 1

Plaćanje MT019

Primalac

Y Copy 4

Zahtjev za poravnanje MT096

2

Poravnanje odbijeno MT097 3

CAS

297

OPERATIVNA PRAVILA ZA BRUTO PORAVNANJE U REALNOM VREMENU Operativna pravila za bruto poravnanje u realnom vremenu odnose se na uslove pod kojima Centralna banka Bosne i Hercegovine i poslovne banke ulaze u sistem bruto poravnanja u realnom vremenu i napuštaju BPRV, uslove isključivanja banaka iz BPRV-a, praksu i postupke rada BPRV-a, postupke za poravnanje klirinških neto pozicija banaka, te postupke za poravnanje učesnika BPRV-a u posebnim slučajevima. Centralna banka je odgovorna za funkcionisanje BPRV-a kojim omogućava učesnicima pojedinačno i trenutno poravnanje odobravanjem i zaduživanjem računa za poravnanje kod Centralne banke. Kroz BPRV obezbjeđeno je poravnanje između samih učesnika, kao i poravnanje koje učesnici obavljaju za svoje korisnike. Učesnici BPRV-a jesu Centralna banka i poslovne banke koje imaju dozvolu za obavljanje platnog prometa izdatu od nadležne agencije za bankarstvo i otvoren transakcioni račun kod Centralne banke. Putem BPRV-a poravnavaju se svi platni nalozi, bez obzira na iznos, upućeni na izvršenje od strane banaka učesnika BPRV-a i Centralne banke, žirokliringa Centralne banke i drugih pravnih lica koji su u funkciji obračunskih agenata (npr. operatora kartičnog poslovanja).

298

NAČIN I POSTUPCI PORAVNANJA o Platni nalog Platni nalozi usmjereni u BPRV moraju glasiti na BAM. Platni nalozi usmjereni u BPRV moraju biti u elektronskoj formi, popunjeni u skladu sa standardima S.W.I.F.T.-a i važećim odredbama za domaće platne transakcije. Vrste poruka plaćanja jesu MT102, MT103, MT202 i MT205. Obavezno je popunjavanje polja 103 u zaglavlju poruke servisnim kodom BAP.

o Izvršenje platnog naloga Platni nalozi sa iznosima u okviru pokrića na računu poravnanja učesnika neopozivi su nakon Plaćanje se smatra konačnim u trenutku preknjiženja sredstava na račun za poravnanje učesnika u BPRV-u.Platni nalozi će biti izvršeni prema listi prioriteta. Ako dva ili više platnih naloga imaju isti prioritet, izvršavaće se najprije platni nalozi koji su vremenski ranije prispjeli u BPRV.Lista prioriteta platnih naloga uključuje prioritete od 1 do 98, a određuje ih sam učesnik. Ako učesnik ne

navede

prioritet

podrazumjeva

se

prioritet

98.

Učesnik je dužan pratiti i provjeravati status proslijeđenih platnih naloga u BPRV.

299

o Opoziv platnog naloga Učesnik ili Centralna banka u ime učesnika, ako to učesnik propusti ili ako Centralna banka ocijeni potrebnim, može opozvati nalog koji je u redu čekanja za izvršenje. Centralna banka može opozvati platni nalog u ime učesnikapošiljaoca u slučaju zastoja platnog prometa iz tehničkih razloga, kad učesnik-pošiljalac to ne može sam izvršiti. Pogrešno usmjeren platni nalog. Na traženje Centralne banke ili učesnika BPRV-a koji je pogrešno usmjerio platni nalog, učesnik koji je primio sredstva na osnovu pogrešno usmjerenog platnog naloga, dužan je vratiti doznačena sredstva: o do kraja radnog vremena, ako sredstva na račun komitentakrajnjeg primaoca, nisu knjižena, ili o odmah po primitku vraćenih sredstava od komitenta na čiji su račun knjižena pogrešno usmjerena sredstva. Ako učesnik-primalac ne može knjižiti nalog zbog nedovoljnih ili pogrešnih podataka na platnom nalogu, učesnik - primalac će kontaktirati učesnika-pošiljaoca i zahtijevati dopunu podataka ili će platni nalog vratiti učesniku-pošiljaocu što prije, a najkasnije naredni radni dan.

300

o Raspored rada BPRV-a Radni dani BPRV-a su svi radni dani tokom godine od ponedjeljka do petka. Neradni dani BPRV-a su subote, nedjelje, 1. i 2. januar i 1. maj, a eventualno i drugi dani koje će u skladu sa propisima i opravdanim razlozima odrediti guverner. Radni dan BPRV-a počinje u 8.00 a završava u 16.00 sati, i u tom vremenu prima platne naloge. U slučaju da radni dan BPRV-a iz bilo kog razloga kasni sa početkom rada i u slučaju produženja radnog dana dužeg od jednog (1) sata, Centralna banka će o tome obavijestiti učesnike na najprikladniji način.

o Izvršavanje naloga iz kliringa Poravnanje naloga iz kliringa biće izvršeno preko računa za poravnanje učesnika kliringa. Poravnanje naloga iz međubankarskog kliringa i kartičnog poslovanja. Učesnici u kliringu, pravna lica koja su u funkciji obračunskih agenata (npr. operatori kartičnog poslovanja) i Centralna banka kao agent za poravnanje BPRV-a, postupaju u skladu sa utvrđenim pravilima. Obračunski agent, nakon obavljenog kliringa, obavještava Centralnu banku o pozicijama učesnika - neto zaduženjima i neto odobrenjima, slanjem klirinškog izvještaja, u elektronskoj formi, koje su utvrđene od strane Centralne banke. Centralna banka će, na osnovu klirinškog izvještaja provjeriti da li se neto zaduženja mogu izvršiti u BPRV-u preko računa za poravnanje. Nakon što je Centralna banka zadužila račun za poravnanje učesnika BPRV-a - neto dužnika, odmah će izvršiti odobrenje računa za poravnanje učesnika BPRV-a - neto povjerioca, u skladu sa podnesenim 301

klirinškim izvještajem. Poravnanje obaveza i potraživanja iz kliringa smatra se konačnim u trenutku kad je odobren račun za poravnanje učesnika BPRV-a - neto povjerioca. Centralna banka će obavijestiti učesnike BPRV-a o okončanju poravnanja naloga iz kliringa. Izravno zaduženje kod poravnanja obaveza iz ŽK Centralne banke Poravnanje neto obaveza iz žirokliringa Centralne banke, iskazane u klirinškom izvještaju, biće izvršeno izravnim zaduženjem računa za poravnanje učesnika BPRV-a- neto dužnika.Izravno zaduženje računa poravnanja će biti izvršeno na osnovu klirinškog izvještaja, koji Centralna banka po okončanju kliringa šalje svim učesnicima kliringa. Izravno zaduženje računa za poravnanje učesnika BPRV-a- neto dužnika će se izvršiti odmah, ako je na njegovom računu za poravnanje dovoljno sredstava. Ukoliko u redu za plaćanje sa računa za poravnanje čeka više naloga, Centralna banka će prioritetno izvršiti platne naloge iz žirokliringa. Obaveze svih učesnika - neto dužnika poravnavaju se izravnim zaduženjem računa za poravnanje, a u korist računa Centralne banke. Nakon što su obaveze svih neto dužnika poravnate, Centralna banka će odobriti pojedinačne račune učesnika - neto povjerilaca. Ako učesnik neto dužnik u trenutku potrebe izravnog zaduženja nema dovoljno sredstava na računu za poravnanje, dužan je obezbijediti sredstva odmah po obavještavanju, a najkasnije u roku od 15 minuta. Ako učesnik ne obezbijedi sredstva u ovom roku, Centralna banka zadržava pravo da na račun za poravnanje prebaci sredstva sa računa rezervi učesnika. Zaduženje učesnika će biti izvršeno odmah po obezbjeđenju sredstava na računu za poravnanje. Ukoliko učesnik ni na jedan od prethodnih načina nije u stanju obezbijedi sredstva, Centralna banka će djelovati u skladu sa aktima kojim su regulisana pravila i procedure za žirokliring. Prigovor od 302

strane učesnika - neto dužnika, na obavezu nastalu u postupku kliringa, ne može zaustaviti izvršenje izravnog zaduženja računa za poravnanje. Ukoliko se ustanovi da je došlo do nepravilnog zaduženja, učesnik ima pravo da, tek po okončanju poravnanja, zahtijeva povrat sredstava.

1.4. Žiro-kliring Bosne i Hercegovine Za razliku od RTGS, Žiro kliring kao sistem manjih plaćanja, do KM 20.000,00, je multilateralni kliring koji se ne odvija u realnom vremenu već, za sada, u dva ciklusa, dva puta dnevno, u 10,00 i 15,00 časova. Tada se sva plaćanja između svih učesnika u kliringu poravnaju i samo rezultat tog poravnanja, neto zaduženja ili odobrenja odlaze u RTGS gdje je poravnanje konačno kada se ova salda prenesu sa računa banka koje duguju na račune banaka koje potražuju. Žiro kliring koristi SWIFT formate poruka, ali ne i SWIFT mrežu, kao RTGS. Centralna banka je za potrebe Žiro kliringa izgradila potpuno novu bankarsku mrežu u BiH. Sve komercijalne banke, u zavisnosti

u

kom

dijelu

BiH

se

nalaze,

najkvalitetnijim

telekomunikacionim linijama su vezane za podklirinške kuće u Banja Luci, Mostaru i Sarajevu, a ove na Žiro kliring Centar u Centralnoj banci u Sarajevu. Važno je istaći da je Centralna banka, zbog brzine implementacije i jednoobraznosti sistema, bez naknade obezbijedila svim bankama navedene telekomunikacione linije, ali i neophodnu računarsku i komunikacionu opremu, uključujući i sigurnosne elemente.

303

Obzirom da se radi o multilateralnom poravnanju, u Žiro kliringu postoji likvidnosni problem, odnosno da nakon određenog ciklusa poravnanja neka od banaka nema dostatnih sredstava i da njen račun ode u minus. Centralna banka je dodatnim zahtjevima i rigiriznom politikom uglavnom obezbijedila sistem od ovakvih slučajeva i oni se u dosadašnjem periodu nisu javljali. Centralna banka komercijalnim bankama u žiro kliringu naplaćuje naknadu fiksno po poruci, bez obzira za iznos. Grafik br.25

Funkcionisanje žiro-kliring sistema

ŽIRO KLIRING ŠEMA

BANKA BANKA KLIRINŠKA KUĆA – PODCENTAR

ŽK CENTAR

BANKA

RTGS CAS

304

OPERATIVNA PRAVILA ZA ŽIROKLIRING Operativna pravila za žirokliring odnose se na prava, obaveze i odgovornosti Centralne banke Bosne i Hercegovine) u vezi sa radom žirokliringa uslove za učešće u ŽK, prava, obaveze i odgovornosti učesnika ŽK, način i postupke za kliring i poravnanje, te postupke u slučaju kad učesnik u ŽK nije u stanju da ispuni obaveze. Pravila i postupke za ŽK propisuje Centralna banka. Centralna banka je odgovorna za dostavljanje Pravila ŽK učesnicima ŽK. Učesnici su dužni svoje postupke i pravna akta uskladiti sa ovim pravilima ŽK. ŽK i učesnici ŽK-om se omogućava izvršavanje platnih naloga do vrijednosti čiju visinu određuje Upravno vijeće Centralne banke posebnom odlukom.Učesnici ŽK-a su Centralna banka i poslovne banke koje imaju dozvolu za obavljanje platnog prometa izdatu od nadležne agencije za bankarstvo, kao i otvoren transakcioni račun kod Centralne banke. Prava i odgovornosti Centralne banke Centralna banka upravlja ŽK-om i obezbjeđuje učesnicima usluge poravnanja platnih naloga po principu multilateralnog kliringa. Centralna banka je odgovorna da poravnanja potraživanja i dugovanja proistekla iz kliringa budu izvršena u skladu sa posebnim aktom Centralne banke kojim je regulisano bruto poravnanje u realnom vremenu. Centralna banka vrši kontrolu i nadzor postupaka učesnika u ŽKu i njihovu usklađenost sa pravilima i procedurama ŽK-a. Centralna 305

banka je odgovorna za nadzor i kontrolu evidencija i zapisa učesnika, koje učesnici vode, a u skladu sa Pravilima ŽK-a. Centralna banka može ovlastiti revizorsku kuću u cilju obavljanja nadzora i kontrole učesnika. Svi akti Centralne banke koji su vezani za rad ŽK-a doneseni od Upravnog vijeća, guvernera ili ovlaštenih službenika Centralne banke obavezujući su za sve učesnike ŽK-a. Sva saznanja i informacije kojima raspolažu službenici Centralne banke u okviru svog svakodnevnog obavljanja poslova vezanih za ŽK smatraju se poslovnom tajnom. Sve informacije i podaci smatraju se povjerljivim i kao takvi se moraju tretirati, izuzev u slučajevima: o u slučaju da je neophodno informacije i podatke proslijediti ovlaštenim institucijama koje su ovlaštene na osnovu zakonskih propisa, o u slučaju da je uposlenik Centralne banke, koji raspolaže podacima, ovlašten da ih može predočiti organima Centralne banke, o u slučaju redovnog mjesečnog izvještavanja poslovnih banaka o broju i vrijednosti transakcija.

Centralna banka obezbjeđuje dislocirani rezervni sistem ŽK u Banjoj Luci, koji omogućava neometano i sigurno nastavljanje rada pri vanrednim dešavanjima. Centralna banka može ograničiti poravnanje platnih naloga iz ŽK-a među učesnicima, te obustaviti rad ŽK-a za duže ili kraće vrijeme, ako je to nužno, da bi se osigurali interesi Centralne banke ili učesnika. 306

Izvršavanje platnih naloga se zaustavlja ili ograničava u takvim situacijama i Centralna banka se neće smatrati odgovornom za takvo zaustavljanje ili ograničavanje. U slučaju poteškoća sa ŽK-om i poravnanjem naloga u sistemu bruto poravnanja u realnom vremenu Centralna banka ima pravo da promijeni radno vrijeme ŽK-a u cilju sigurnog i uspješnog okončanja postupka kliringa i poravnanja. Centralna banka se neće smatrati odgovornom za obustavljanje ili otežano izvršavanje platnih naloga kad je to posljedica poteškoća na mreži. Centralna banka se neće smatrati odgovornom za neizvršenje, pogrešno izvršenje ili zakašnjelo izvršenje platnog naloga koje je prouzrokovao neki od učesnika, treća strana ili događaj koji se nije mogao predvidjeti ili izbjeći. Odgovornosti učesnika Svaki učesnik je odgovoran za svoje računarske aplikacije i njihovu usklađenost i povezivost sa ŽK-om, kao i pouzdanost kako ne bi ugrozio ŽK. Učesnik je odgovoran za pravilno popunjavanje i usmjeravanje platnih naloga, te za autentičnost svih platnih naloga usmjerenih u ŽK. Učesnik je odgovoran za tačno i pravilno prihvatanje autoriziranog platnog naloga koji je dobio od drugog učesnika ŽK-a u toku radnog vremena. Svaki učesnik je obavezan podmiriti troškove usluga Centralne banke za učešće u ŽK-u, a u skladu sa odlukom Centralne banke o tarifi, zaduženjem računa rezervi učesnika kod pripadajuće glavne jedinice. 307

Učesnik je obavezan da opremu za ŽK, koja je vlasništvo Centralne banke, pravilno i namjenski koristi u skladu sa potrebama za učešće u platnom prometu vezanim za ŽK. Učesnik je obavezan snositi troškove održavanja opreme i računarskih programa ustupljenih na korištenje od strane Centralne banke. Način i postupci kliringa i poravnanja Platni nalozi usmjereni u ŽK moraju glasiti na BAM. Platni nalozi usmjereni u ŽK moraju biti u elektronskoj formi, u propisanim fajlovima, zaštićeni šifrom, popunjeni u skladu sa standardima S.W.I.F.T.-a i važećim odredbama za domaće platne transakcije. Vrste poruka plaćanja jesu MT103, MT202 i MT205. Platni nalozi primljeni u ŽK su neopozivi. Nalog je primljen u ŽK kad učesnik dobije potvrdu o prihvatanju. Platni nalog će biti izvršen istog dana kad je primljen u ŽK, u ciklusu poravnanja za koje je upućen. Kliring platnih naloga svih učesnika ŽK-a izvršava se iskazivanjem međusobnih obaveza učesnika. Prilikom presjeka poravnanja, Centralna banka će iskazati neto poziciju svakog učesnika ŽK-a pojedinačno, kao rezultat obračuna svih potraživanja i dugovanja, prethodno iskazanih kroz međusobne obaveze. Poravnanje neto dugovanja i potraživanja učesnika ŽK-a izvršava se putem BPRV-a, u skladu sa rasporedom rada ŽK-a

i

u

skladu

sa

Operativnim

pravilima

BPRV-a.

Poravnanje se smatra okončanim u trenutku kad su prenesena sredstva na račun za poravnanje

BPRV-u neto povjerioca. Vraćanje pogrešno

doznačenih sredstava. Na traženje Centralne banke ili učesnika ŽK-a koji je pogrešno usmjerio platni nalog, učesnik koji je primio sredstva na 308

osnovu pogrešnog usmjerenog platnog naloga dužan je vratiti doznačena sredstva: o do zadnjeg skupljanja i obrade platnih naloga istog ili najkasnije do prvog skupljanja narednog dana, ako sredstva na račun komitenta-krajnjeg primaoca nisu knjižena, ili o odmah po primitku vraćenih sredstava od komitenta na čiji su račun knjižena pogrešno usmjerena sredstva.

Radni dani ŽK-a tokom godine jesu svi radni dani od ponedjeljka do petka. Neradni dani ŽK-a jesu subote i nedjelje. 1. i 2. januar i 1. maj, a eventualno i drugi dani koje će u skladu sa propisima i opravdanim razlozima odrediti guverner. Prijem i poravnanje platnih naloga izvodiće se kroz etape u određenim vremenskim periodima prema posebno propisanoj odluci.

309

2. MEĐUNARODNI PLATNI PROMET Eurovalutno

bankarsto

se

bavi

platnim

prometom

s

inostranstvom. Ono označava depozitno-kreditne poslove denominirane u svim drugim valutama osim u valuti zemlje sjedišta date banke. Pod plaćanjima se podrazumijeva sistem podmirivanja novčanih obaveza između dva subjekta po osnovu obavljenih trgovačkih, privrednih, uslužnih i drugih aktivnosti. Prilikom obavljanja servisa plaćanja, banka koristi različite instrumente u zavisnosti od vrste klijenta, vrste obaveze, te zakonske i interne regulative. S obzirom da je format SWIFT poruke, jedini format koji se koristi i za domaći i za platni promet s inostranstvom, u tom slučaju se brišu granice između domaćeg i međunarodnog platnog prometa. Između dviju kategorija: međunarodno plaćanje i devizno plaćanje često se stavlja znak jednakosti, iako te dvije kategorije nisu uvijek iste. Naravno, one se djelimično preklapaju te prepliću u raznim oblicima tehničko operativnih poslova i metoda komunikacije između učesnika u platnoj transakciji (nalogodavac-korisnik) i nosioca platnog prometa (banka nalogodavca i banka korisnika), pa se često stavljaju u istu kategoriju. Pod plaćanjem prema inostranstvu podrazumijeva se plaćanje radi obavljanja vanjskotrgovinskog prometa, uključujući usluge, plaćanje dospjelih obaveza po kreditima uzetim u inostranstvu, kao i plaćanje po drugim tekućim poslovima.

310

Transakcije plaćanja u inostranstvo se obavljaju preko poslovnih banaka. Banke po osnovi ovlaštenja za obavljanje platnog prometa sa inostranstvom

uspostavljaju

posebne

uzajamne

poslovne

tj.

korespodentne odnose sa inostranim Bankama sa svrhom besprijekorne realizacije međunarodnih plaćanja. Korespodentni odnosi sa inozemnom bankom mogu biti direktni na temelju uzajamno otvorenih tekućih računa - kontokorenata – preko kojih se obračunavaju izvršena međunarodna plaćanja. Devizni posao plaćanja u inostranstvo podliježe deviznoj kontroli u skladu sa Zakonom o deviznom poslovanju. Transfer kapitala iz zemlje obavlja se uz uslove propisane Zakonom o deviznom poslovanju. Plaćanje u inostranstvo banke vrše platnim instrumentima na osnovu urednog naloga. Urednim nalogom za izvršenje plaćanja smatra se nalog koji je dat na odgovarajućem obrascu, koji je popunjen i ovjeren u skladu sa važeći propisima i za čije izvršenje je obezbijeđeno pokriće na računu kijenta. Iz navedenog slijedi da je osnovna odlika međunarodnog plaćanja, plaćanje usmjereno sa rezidentovog ka nerezidentovom računu.55 Ovakva transakcija mora zadovoljiti minimalne standarde kontrole za međunarodno plaćanje, jer predstavlja odliv sredstava iz platne bilanse zemlje.

55

Rezident – u smislu Zakona o deviznom poslovanju smatra se pravna ili fizička osoba sa stalnim sjedištem odnosno prebivalištem u zemlji. Nerezident – u smislu Zakona o deviznom poslovanju smatra se pravna ili fizička osoba sa stalnim sjedištem odnosno prebivalištem u inostranstvu.

311

Nerezidenti sa svojih računa u bankama slobodno vrše transfere u inostranstvo, dakle sva kontrolna funkcija usklađenosti transakcije sa zakonskom regulativom je do odobrenja nerezidentnog računa. Pojedine gotovinske transakcije,kao isplata službenog puta u inostranstvo, isplata uvezene robe gotovim novcem, takođe imaju tretman međunarodnog plaćanja, jer predstavljaju odliv efektivnog stranog novca iz zemlje. U skladu sa zakonskom regulativom rezidenti međusobno svoje dužničko povjerilačke odnose izražavaju putem unutrašnjeg platnog prometa) samo u domaćoj valuti.

2.1. Učesnici u međunarodnom platnom prometu Učesnici u međunarodnom platnom prometu,

klijenti,

su

privredni ili pravni subjekt te fizičko lice koje je registriralo poslovanje sa bankom otvarajući odgovarajući račun odnosno potpisujući ugovor o poslovnoj

saradnji

predočenjem

dokumentacije

te

identifikacije

zahtijevane od strane banke u skladu sa internim propisima banke, te važećom zakonskom regulativom. Obim i nivo međunarodnog platnog prometa zavisi od vrste klijenta. Klijenti-subjekti međunarodnog platnog prometa: o Pravno lice – rezident, o Pravno lice – nerezident, o Fizičko lice – rezident, o Fizičko lice – nerezident. 312

Nerezidenti, i pravna lica i fizička lica sa svojih računa slobodno vrše transfere u inostranstvo, dakle sva kontrolna funkcija usklađenosti transakcije sa zakonskom regulativom je do odobrenja nerezidentnog računa. Za rezidente pravna lica ne postoje ograničenja odliva sredstava, dok za rezidente fizička lica postoje.

2.2. Vrste računa i način plaćanja Vrste računa koji se pojavljuju u međunarodnom platnom prometu predstavljaju kompleksnu strukturu u okviru banke. Sama struktura sintetičkih konta je definisana kontnim planom, a analitika zavisi od banke do banke. Uslovi i način otvaranja deviznog računa zavise od samih internih procedura u bankama. Osnovi plaćanja predstavljaju trocifreni kod vrste transakcije koja se obavlja u međunarodnom platnom prometu i koristi se za statističke potrebe platnog prometa države, te je zbog toga precizan izbor osnova platne transakcije (priliva ili odliva) u međunarodnom platnom prometu veoma bitan. Pod prilivom se podrazumijeva unos sredstava (deviznih ili KM) u državu preko poslovnih banaka po zahtjevu ino nalogodavca ili nerezidenta iz BIH u korist klijenata pravnih ili fizičkih lica rezidenata ili nerezidenata, a po osnovu izvoza robe, usluga ili ostalog.

313

Tabela br. 6

314

Nakon dodjeljivanja deviznog računa klijent se informiše o osnovama servisiranja računa. transfer u inostranstvo nostro doznakom ili nosto čekom do ograničenog iznosa, a kod veće vrijednosti neophodna je saglasnost

Ministarstva finansija. Osnovno je klijenta upoznati sa

korespodentnim bankama,

te banke preko kojih se vrše transakcije

deviznog priliva i odliva. Ovo je potrebno iz razloga da bi klijent mogao dati svom nalogodavcu ispravni instrukciju za priliv deviznih sredstava. Po prijemu priliva osnovni izvještaj o naplati je obrazac 743. To je dokument sa svim pratećim referencama koji je osnovni pokazatelj na osnovu kojeg dolazimo do podataka vezanih za unos devize u zemlju, a prema kriterijima: korisnici, banka naplate, osnovi priliva. Originalna valuta priliva se procesom obrade doznačava na devizni račun klijenta. Devizni priliv iz inostranstva podrazumijeva da je račun banke u inostranstvu odobren po nalogu stranog pravnog ili fizičkog lica za korisnika u zemlji. Ova informacija o uplati dolazi putem SWIFT sistema u obliku poruka MT103, MT202, MT910, MT950, MT199. SWIFT je znači ulazni dokument za obradu priliva. On mora sadržavati sledeće: o iznos priliva, o datum valute, o Nalogodavca, 315

o banku pokrića i banku korisnika, o naziv korisnika i broj njegovog računa, o osnov plaćanja, o detalji vezani za troškove po obradi priliva: ƒ

BEN – opcija znači da bankarske troškove priliva snosi korisnik

ƒ

OUR - opcija znači da troškove snosi nalogodavac

ƒ

SHA - opcija znači da troškove snosi nalogodavac na svojoj strani, a korisnik na svojoj.

Po prijemu SWIFT poruke slijedi obrada priliva i slanje obavijesti klijentu za prijem priliva na njegov račun. U zavisnosti od opcije vezano za naplatu troškova ili ne, proviziju ćemo obračunati prema tarifi banke.56 Nakon izvršenja prijema priliva i njegove obrade daljnja uputstva očekujemo od klijenta za raspored deviznog priliva. Sredstva od priliva mogu da se rasporede na slijedeći način: o za ino plaćanja, o za službeni put, o za otplatu kredita, o na transakcijski račun, o prijenos na drugu banku. 56

Ukoliko je u dolazećoj SWIFT poruci naznačena opcija OUR priliv se obrađuje bez umanjenja za iznos provizije. Dalje slijedi da banka primalac šalje banci pošiljaoca zahtjev za ino proviziju, te se provizija naknadno naplaćuje.

316

Po prijemu sredstava banka odmah transferiraju ista po nalogu klijenta. Ukoliko klijent želi određeni iznos prebaciti na drugu banku, dužan je nagalisti: iznos, valutu, naziv banke, račun banke, svrhu prebacivanja. Potrebna dokumentacija za plaćanje u inostranstvo koju klijent dostavlja banci je: a) obrazac 145057 b) faktura, ugovor c) zahtjev za plaćanje.

Elementi obrasca koje popunjava nalogodavac su: naziv nalogodavca, naziv banke nalogodavca, iznos plaćanja, korisnik sredstava, SWIFT banke tj njen račun i IBAN tj. račun korisnika, zemlja iz koje se roba uvozi, pečat i potpis nalogodavca, te opciju ko snosi troškove (BEN, SHA ili OUR)58. Po izvršenju naloga banka ovjerava i upisuje datum izvršenja plaćanja. Faktura ili ugovor je dokument iz kojeg se može utvrditi obaveza plaćanja roba ili usluga. Po navedenim dokumentima se može vršiti plaćanje u cijelom iznosu ili djelimično. Iznos na obrascu 1450 ne smije biti veći od iznosa na fakturi. Instrukcije sa fakture dobavljača se moraju poklapati sa 57

Obrazac 1450 je obrazac za ino plaćanje preko ino banke. Dio ovog obrasca popunjava nalogodavac, a dio banka koja prosljeđuje nalog. 58 Naplata troškova je ista kao i kod priliva samo obrnuto i u zavisnosti koja je opcija BEN ili OUR. SHA opcija je ista i kao kod priliva i kao kod odliva.

317

instrukcijama na obrascu 1450 i plaćanje se jedino može izvršiti u korist fizičkog ili pravnog lica koje je ispostavilo fakturu.

Zahtjev za plaćanje se popunjava momentom predaje naloga za plaćanje pri čemu

se daju smjernice obrade naloga: račun pokrića za

iznos doznake i iznos provizije. Za ispravno ispravno procesuiranje naloga potrebno je: a) IBAN

korisnika doznake (Intenational Bank Account

Number), b) SWIFT – kod banke kod koje korisnik ima račun. c) IBAN podrazumijeva određeni broj karaktera zavisno od zemlje do zemlje. Početak svakog IBAN- a su početna dva slova zemlje, te račun korisnika u kombinaciji sa šiframa banke.

318

Tabela br.7

Swift adrese banaka u Bosni i Hercegovini Naziv banke Šifra

Swift adresa

banke 1 ABS banka dd Sarajevo ABSBBA22XXX 199 2 HVB Central Bank Bosna i Hercegovina BACXBA22XXX 129 3 Bosna Bank International dd Sarajevo BBIBBA22XXX 141 4 BOR banka dd Sarajevo BOIRBA22XXX 82 5 Centralna banka Bosne i Hercegovine CBBSBA22XXX 000 6 LT Gospodarska banka dd Sarajevo GBSABA22XXX 170 7 Investicijska banka Federacije BiH I BBHBA22XXX 195 8 Investiciono-komercijalna banka dd Zenica IKBZBA2XXXX 134 9 Validus banka dd Sarajevo LJBSBA22XXX 137 10 ProCredit Bank dd Sarajevo MEBBBA22XXX 194 11 Privredna banka dd Sarajevo PBSCBA22XXX 101 12 Post banka Sarajevo POBHBA22XXX 187 13 Raiffeisen banka dd BiH RZBABA2SXXX 161 14 NLB Tuzlanska banka dd Tuzla TBTUBA22XXX 132 15 Turkish Ziraat Bank Bosnia dd Sarajevo TZBBBA22XXX 186

319

16 Union banka dd Sarajevo UBKSBA22XXX 102 17 UPI banka dd Sarajevo UPBKBA22XXX 154 18 Vakufska banka dd Sarajevo VAKUBA22XXX 160 19 Volksbank BiH dd VBSABA22XXX 140 20 Komercijalno-investiciona banka dd V. Kladuša KINBBA22XXX 198 21 Hypo Alpe-Adria-Bank dd Mostar HAABBA22XXX 306 22 Una banka dd Bihać PRBBBA2HXXX 183 23 UniCredit Zagrebačka banka dd ZABABA22XXX 338 24 Balkan Investment ad BALVBA22XXX 568 25 Bobar banka ad Bijeljina BATOBA22XXX 565 26 Nova banjalu~ka banka ad Banja Luka BLBABA22XXX 551 27 Hypo Alpe-Adria-Bank ad Banja Luka HAABBA2BXXX 552 28 Nova banka ad Bijeljina NOBIBA22XXX 555 29 NLB Razvojna banka ad RAZBBA22XXX 562 30 Pavlovi} International Bank ad PAVLBA22XXX 554 31 Zepter komerc banka ad Banja Luka ZEKBBA22XXX 567 32 Komercijalna banka ad Banja Luka KOBBBA22XXX 571

320

LITERATURA 1. Alijagić Mehmed: Monetarne finansije, Ekonomski fakultet Univerziteta u Bihaću, 2003. godine 2. Bašić Meho, Ekonomija javnog sektora, Ekonomski fakultet, Sarajevo 2004.godine 3. Baltić Saša: Emisija i plasman hartija od vrijednosti, Podgorica, 1998. godine 4. Bojan Dimitrije Monetarizam – Teorija i ekonomska politika, internet izdanje. 5. Ćirović Milutin, Bankarstvo, Bridge Company, Beograd, 2001. 6. Ćirović Milutin; Monetarno – kreditni sistem, Savremena administracija, Beograd, 1980. godine. 7. Đonlagić Dženan: Evropska monetarna unija i Bosna i Hercegovina, Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2006. godine 8. Engels Volfram:, Kapitalizam i njegova kriza-O zlouptrebi novca i bedi finansijskih tržišta; Beograd, 2000.godine. 9. Golić Bajro: Osnove Ekonomije, Univerzitetska knjiga, Pravni fakultet Univeziteta u Sarajevu, 1996. godine 10. Grahman Benjamin: Inteligentni investitor; M asmedia, Zagreb, 2003. godine 11. Hadžiahmetović Azra: Ekonomija Evrope, Ekonomski fakultet, Sarajevo, 2005. godine 12. John Kenneth Galbraitth, Novac, Svijet savremene stvarnosti, Zagreb 13. Džejms D. Guortni, Ričard L. Strup: Ekonomija i prosperitetMonetarna stabilnost: Inflatorna monetarna politika daje pogrešne 321

cjenovne signale i podriva tržišnu privredu,Institut ekonomskih nauka Beograd, 1996. 14. Kapor Predrag, Međunarodne poslovne finansije, Megatrend, Beograd 2005.godine 15. Kapor Predrag, Bankarstvo, Megatrend, Beograd 2005. godine 16. Kešetović Izudin, Novac i bankarski sistem, Feri, Tuzla, 2002.godine 17. Kešetović Izudin: Ekonomska stvarnost Bosne i Hercegovine 1992 – 1998., Grin, Gračanica, 1999. godine 18. Kešetović Izudin: Reforma finansijskog sistema, Privredna štampa, Sarajevo, 2004. godine 19. Kešetović Izudin, Racković Đorđe, Efekti transformacije platnog prometa, Finansije, računovodstvo i revizija; Udruženje računovođa i revizora F BiH, Neum, 2001. godine 20. Kreso Sead: Novac Bosne i Hercegovine, „ Jež“; Sarajevo 21. Konjhodžić Halid: Monetarna znanost, Logos, Split, 1996. godine 22. Komazec Slobodan: Monetarna i finansijska ekonomija, Štampa, Šibenik, 1981. godine 23. Kordić G.:Monetarna politika i središnja banka u aranžmanu valutnog odbora, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Mostaru, Mostar, 2004. 24. Lukić Radojko: Bankarsko računovodstvo, Savremena administracija, Beograd, 1996. godina. 25. Perišin Ivo, Šokman Antonije, Lovrinović Ivan - Monetarna politika, FET, Pula 2001. 26. Roger LeRoy Miller, David D. VanHoose: Moderni novac i bankarstvo, treće izdanje, prevod, Mate d.o.o. Zagreb, 1997.. 27. Rose P. S., Hudgins S. C., Bankarski menadžment i finansijske usluge, Data status, Beograd, 2005. 322

28. Ristić Života, Etika i novac – eseji, Beograd, 2002. godine 29. Ristić Života, Tržište novca – teorija i raksa, Beograd, 2000 godine 30. Ristić Života, Tržište kapitala – teorija i raksa, Beograd, 2000 godine 31. Samuelson Paul A.; William Nordhaus: Ekonomija –četrnaesto izdanje, 1992. prevod, « Mate» Zagreb, str.571 32. Stranjak dr Asim: Monetarne finansije, Univerzitet Džemal Bijedić, Mostar, 1979. godine 33. Stojanov Dragoljub: Međunarodne finansije, Svjetlost, Sarajevo, 2000. godine 34. Stiglitz Joseph E., Ekonomika javnog sektora, SBM-x, Beograd 2004. 35. Soros G.– Kriza globalnog kapitalizma, Rabic, Sarajevo 1999 36. Vujičić Boris: Euro – Evropska monetarna unija i Hrvatska, Masmedia, Zagreb, 2003. godine 37. Živković Aleksandar., Komazec Sobodan – Monetarna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd 2005. godine 38. Vilendečić Simeun: Napuštanje sistema valutnog odbora u tranzicionim ekonomijama,, Zavod za udžbenike i nastavna sredstav, Banja Luka 2004. godine 39. Vujčić Boris: Evropska monetarna unija i Hrvatska, Masmedia,, Zagreb, 2003. godine 40. Vidaković Slobodan: Finansijsko izvještavanje,, Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2005. godine 41. Vidaković Slobodan: Eksterna revizija finansijskih izvještaja, Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2007. godine 42. Zaklan Damir: Bankarstvo u tržišnom makroistemu, Ekonomski fakultet „ Džemal Bijedić“ Mostar, 2000. godine 323

www.cbbh.gov.ba - Centralna banka Bosne i Hercegovine www. ijf.hr - Institut za javne finansije, Zagreb www. Ecb.int – Evropska centralna banka

324

POPIS GRAFIKONA Grafik br.1 Monetarna funkcija banke Grafik br.2 Stvaranje kreditnog novca Grafik br.3 Struktura monetarnih agregata Grafik br.4 Struktura monetarnih agregata i stopa rasta Grafik br.5 Novčana masa Grafik br.6 Grafičko tumačenje inflacije Grafik br.7 Odnos kamatne stope i količine novca u opticaju Grafik br.8 Modeli inflacije Grafik br.9 Friedman-Phelps koncept F-krive i adaptivna očekivanja Grafik br.10 Phillipsova kriva Grafik br.11 Platni bilans (tekući račun) u milionima KM Grafik br.12 Platni bilans finansijski račun u milionima KM Grafik br.13 Devizne rezerve centralne banke u milionima KM Grafik br.14 Kretanje iznosa ukupnih rezervi banaka u periodu od

promjene regulative Grafik br.15 Kretanje MO i sastavnih komponenti Grafik br.16 Kretanje M2 i sastavnih komponenti Grafik br.17 Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskim periodima Grafik br.18 Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskim periodima Grafik br.19 Likvidnost komercijalnih banaka u milionima KM u 2006. i

2007. godini Grafik br.20 Raspon izmedju aktivnih i pasivnih kamatnih stopa Grafik br.21 Referentne kamatne stope glavnih svjetskih banaka Grafik br.22 Vrste platnog prometa Grafik br.23 Transakcije u platnom prometu 325

Grafik br.24 Funkcionisanje RTGS sistema Grafik br.25 Funkcionisanje žiro-kliring sistema

POPIS SLIKA Slika br.1 Mjenica Slika br.2 Depozitni certifikat

POPIS TABELA Tabela br.1 Monetarni agregati Tabela br.2 Osnovni makroekonomski indikatori za 2005. godinu Tabela br.3 Diskontne stope kod pojedinih zemalja Tabela br.4 Bilans stanja i uspjeha CB BiH Tabela br.5 Kategorije aktive banke Tabela br.6 Šifrarnik osnova Tabela br.7 SWIFT adrese banaka u Bosni i Hercegovini

326