Rak Dojke Za Bolesnice

Rak dojke

Što je rak dojke? Dopustite da Vam objasnimo.

www.anticancerfund.org

www.esmo.org

ESMO/ACF Patient Guide Series based on the ESMO Clinical Practice Guidelines

   

RAK  DOJKE:  VODIČ  ZA  BOLESNICE    

INFORMACIJE  ZA  BOLESNICE  NA  TEMELJU  ESMO  SMJERNICA  KLINIČKE  PRAKSE   ESMO/Anticancer  Fund  odobrio  je  prava  prijevoda     Udruzi  žena  oboljelih  i  liječenih  od  raka    SVE  za  NJU  

  Ovaj   vodič   je   pripremio   Anticancer   Fund,   kako   bi   se  bolesnicama   i   njihovim   obiteljima   pomoglo   bolje   razumijeti  prirodu  raka  dojke  i  upoznati  se    s  najboljim  terapijskim  mogućnostima,  ovisno  o    tipu  raka   dojke.   Preporučamo   da   bolesnice   pitaju   svoje   liječnike   o   pregledima   i/ili   vrstama   liječenja   koji   su   potrebni   za   tip   i   stadij   bolesti   u   kojem   se   nalaze.   Medicinske   informacije   opisane   u   ovom   dokumentu   se   temelje   na   smjernicama   kliničke   prakse   napisanim   od   strane   European   Society   for   Medical   Oncology   (ESMO)   za   liječenje   ranog   raka   dojke,   kao   i   lokalnog   uznapredovalog   i   metastatskog   raka   dojke.   Vodič   za   bolesnike   je   napisan   u   suradnji   s   organizacijom   ESMO   i   distribuira   se   uz   odobrenje   ESMO  organizacije.  Napisao  ga  je  liječnik,  a  pregledan  je  od  strane  dva  onkologa  organizacije  ESMO,   uključujući   i   glavnog   autora   vodiča   kliničke   prakse   za   medicinske   stručnjake.   Također   je  pregledan   od   strane  predstavnika  bolesnika  ESMO  radne  skupine  bolesnika.       Više  informacija  o  Anticancer  Fund:  www.anticancerfund.org   Više  informacija  o  European  Society  for  Medical  Oncology:  www.esmo.org     Značenje  riječi  koje  su  označene  zvijezdicom  nalaze  se  na  kraju  ovog  Vodiča.      

 

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  1   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

 

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  2   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

Sadržaj     Definicija  raka  dojke  ................................................................................................................................  4   Da  li  je  pojava  raka  dojke  česta?  .............................................................................................................  5   Uzroci  raka  dojke  .....................................................................................................................................  6   Kako  se  dijagnosticira  rak  dojke?  ............................................................................................................  8   Pogrešna  tumačenja  liječenja  raka  dojke  ................................................................................................  9   Što  je  važno  znati  kako  bi  se  optimalno  liječili?  ....................................................................................  10   Koje  su  mogućnosti  liječenja?  ...............................................................................................................  14   Koji  su  moguće  nuspojave  liječenja?  .....................................................................................................  24   Što  se  događa  po  završetku  adjuvantnog  liječenja?  .............................................................................  29   Definicije  teških  riječi  ............................................................................................................................  32       Prva  verzija  ovog  vodiča  objavljena    je  2011.g.,  napisao  ju  je  dr.  Gauthier  Bouche  (the  Anticancer  Fund),  a  pregledali  su  je   prof.  Martine  Piccart  (ESMO),  prof.  Bernhard  Pestalozzi  (ESMO)  i  prof.  Raphael  Catane  (ESMO  radna  skupina  bolesnika).     Ovo  je  treća  obnovljena    verzija  ovog  vodiča.  Promjene  se  odnose  na  izmjene  ESMO  vodiča  kliničke  prakse.     Drugu   verziju   je   napisao   dr.   Gauthier   Bouche   (the   Anticancer   Fund)     i   pregledali   su   je     dr.   Svetlana   Jezdic   (ESMO),   prof.   Bernhard  Pestalozzi  (ESMO),  Stella  Kyriakides  (Europa  Donna)  i  dr.  Gabriella  Kornek  (ESMO  radna  skupina  bolesnika).     Treću  verziju    pisao  je  dr.  Gauthier  Bouche  (the  Anticancer  Fund)  i  pregledala  ju  je  dr.  Svetlana  Jezdic  (ESMO).  Prof.  Gabriella   Kornek   (ESMO   radna   skupina   bolesnika)   i   prof.   Raphael   Catane   (ESMO   radna   skupina   bolesnika)   odobrili   su   izmjene   uključene  u  ovaj  dokument.     Prijevod   brošure   „BREAST   CANCER:   A   GUIDE   FOR   PATIENTS„   realiziran   je   po   odobrenju   ESMO/Anticancer   Fund     za   SVE   za   NJU   udrugu   žena   oboljelih   i   liječenih   od   raka,   Zagreb.   Tekst   prijevoda   provjerila   je   onkologinja   dr.sc.   Paula   Podolski   i   pregledala  Almenka  Balenović  u  ime  bolesnika.  

 

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  3   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

DEFINICIJIA  RAKA  DOJKE   Ovo  je  definicija  Nacionalnog  Instituta  za  rak  (NCI,  engl.  National  Cancer  Institute)  Sjedinjenih  Američkih  Država   i  upotrijebljena  je  uz  njihovo  odobrenje.  

  Rak   dojke   nastaje   u   tkivu   dojke,   obično   mliječnim   kanalićima   (kanalići   kojima   ide   mlijeko   do   bradavice)   ili   režnjićima   (žlijezde   koje   proizvode   mlijeko).   Javlja   se   u   muškaraca   i   u   žena,   iako   je   pojavnost  raka  dojke  u  muškaraca  rijetka.  

 

Anatomija dojke: prikazani su limfni čvorovi i limfne žile.  

 

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  4   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

DA  LI  JE  POJAVA  RAKA  DOJKE  ČESTA?     Rak  dojke  je  najčešća  maligna  bolest  u  žena  i  vodeći    uzrok  smrti  od  raka  u  žena  Europe.  Procjenjuje   se  kako  će  jedna  od  9  žena  tijekom  života  oboljeti  od  raka  dojke,  no  ova  procjena  ovisi  o  zemlji  koju   se  promatra.  U  krugu  Europske  unije,  2012.  godine  rak  dojke  je  dijagnosticiran  u  oko  367  090  žena.  U   Hrvatskoj  su  2012.  godine  oboljele  2254  osobe  (2227    žena  i  27  muškaraca),  a  od  raka  dojke  su  umrle   1033  žene.1     Rak  dojke  se  javlja  češće  u  starijih  žena,  ali    1  od  4  novooboljele  žene  je  mlađa  od  50  godina.  Manje   od  5%  svih  karcinoma  dojke  dijagnosticira  se  u  žena  mlađih  od  35  godina.     U   većini   zapadnih   zemalja,   u   posljednjih   nekoliko   godina   sve   manje   žena   umire   od   raka   dojke     (naročito  u  mlađim  starosnim  grupama)  zbog  ranijeg  otkrivanja  i  poboljšanja  liječenja.     Rak  dojke  se  može  javiti  i  u  muškaraca,  ali  vrlo  rijetko,  što  čini  manje  od  1%  svih  karcinoma  dojke.   Svake  godine  jedan  od  100.000  muškaraca  oboli  od  raka  dojke2.         Postoje  različite  vrste  raka  dojke,  koje  će  biti  opisane  u  ovom  Vodiču.                      

                                                                                                                        1

 Epidemiološki  podaci  za  Republiku  Hrvatsku  dodani  su  u  tekstu  hrvatskog  prijevoda  i  ne  nalaze  se  u  engleskom   izvorniku.  Podaci  su  iz  Hrvatskog  zavoda  za  javno  zdravstvo,  Registra  za  rak,  Bilten  37,  str.10.,  2014.   2

 Iako  liječenje  raka  dojke  kod  muškaraca  ima  neke  zajedničke  elemente  s  liječenjem  raka  dojke  kod  žena,   objašnjenja  koja  su  ovdje  navedena  ne  mogu  se  u  cjelosti  primjeniti  na  muškarce.  Učestalost  i  rizični  čimbenici   za  muškarce  se  razlikuju  kao  i  neki  oblici  liječenja.  Više  informacija  o  liječenju  raka  dojke  kod  muškaraca   potražite  ovdje.     Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  5   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

KOJI  SU  UZROCI  OBOLIJEVANJA  OD  RAKA  DOJKE  ?     Danas  nije  točno  poznato  što  dovodi  do  pojave  raka  dojke  ali  su  neki  čimbenici  rizika*  identificirani.   Čimbenik   rizika*   povećava   rizik   za   pojavu   raka,   ali   nije   neophodan   niti   dovoljan   da   sam   od   sebe   izazove  rak.       Kod   pojedinih   žena   u   kojih   su   ovi   čimbenici   rizika   prisutni   postoji   mogućnost   da   se   rak   nikada   neće   razviti,  dok  kod  drugih  koje  nemaju  čimbenike  rizika*  postoji  mogućnost  da  se  razvije  rak.     Većina  karcinoma  dojke  za  svoj  rast  treba  hormon  estrogen.  U  odsustvu  estrogena  oni  prestaju  rasti   ili  rastu  sporije.  To  je  razlog  zašto  su,  uz  nekoliko  izuzetaka,  čimbenici  rizika*  za  rak  dojke  povezani  sa   količinom  estrogena.       Glavni  čimbenici  rizika*  za  pojavu  raka  dojke  u  žena:     • Starosna  dob:  incidencija  (učestalost  javljanja)  raka  dojke  raste  s  dobi.   • Geni:  mutacije  određenih  gena  naslijeđenih  od  majke  ili  oca  povećavaju  rizik  za  obolijevanje   od  raka  dojke.  Sadašnja  saznanja  pokazuju  kako  su  ovi  geni  uzrok  pojavnosti  u  manje  od  10  %   karcinoma  dojke.   • Obiteljska  povijest  raka  dojke:  u  osobe  koja  u  obitelji  u  prvom  koljenu  (majka,  sestra,  kćerka,   brat   ili   otac)   ima   osobu   oboljelu   od   raka   dojke,   povećava   se   rizik   za   razvoj   maligne   bolesti,   posebno  ako  je  srodnik  u  trenutku  postavljanja  dijagnoze  imao  imao  manje  od  45  godina.  U   slučaju   da   je   više   članova   obitelji   oboljelo   od   raka   dojke   i/ili   jajnika   u   ranoj   mladosti,   može   se   posumnjati   u   genetsku   predispoziciju.   BRCA1   i   BRCA2   su   2   glavna   gena   odgovorna   za     nasljedni   tip     karcinoma   dojke.   Životni   rizik   obolijevanja   od   raka   dojke   u   prisutnosti   BRCA1   mutacije  je  80  -­‐  85  %,  uz  60%  vjerojatnosti  da  će  bolest  biti  obostrana.  Rizik  od  naknadnog   obolijevanja   od   raka   dojke   i   smrtnosti   je   smanjen   zahvaljujući   provođenju   zaštitne   (profilaktičke)   kirurgije*.   Prije   takve   operacije   obavezna   je   pažljiva   genetska   procjena   i   psihološko  savjetovanje.   • Osobna  anamneza:  prethodno  postojeće  oboljenje  raka  jedne  dojke  povećava  rizik  od  pojave   raka  na  drugom  dijelu  iste  dojke  ili  u  drugoj  dojci.   • Izloženost    estrogenu  i  progesteronu  tijekom  života:     o Povećan   rizik   za   razvoj   raka   dojke   je   u   žena   koje   su   dobila   prvu   mestruaciju   prije   dvanaeste  godine  života  i  posljednju  mensturaciju  imale  nakon  55  godina  starosti.     o Povećan   rizik   za   razvoj   raka   dojke   je   u   žena   koje   nisu   nikada   rodile   ili   su   svoje   prvo   dijete  dobile  nakon  navršenih  30  godina.   • Ranije   postojanje   određenih   benignih*   promjena   u   dojci:   rizik   od   raka   dojke   posebno   je   povišen  u  žena  u  kojih  je  prethodnom  biopsijom  ustanovljeno  postojanje  atipične  lobularne   hiperplazije  i  atipične  duktalne  hiperplazije*.   • Zemljopisni   i   socijalni   čimbenici:   rizik   za   razvoj   raka   dojke   je   povišen   u   žena   koje   žive   u   zapadnim  zemljama    i  u  žena  s  višim  stupnjem  obrazovanja.   • Korištenje  lijekova  koji  sadrže  estrogen  i  progesteron:   o upotreba   oralne   kontracepcije,   posebno   prije   prve   trudnoće,   povećava   rizik   od   raka   dojke.   U   žena   koje   su   prestale   s   uzimanjem   oralne   kontracepcije,   nakon   razdoblja   od   10  godina,  više  ne  postoji  povećan  rizik  od  raka  dojke  od  ovih  lijekova.         Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  6   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  upotreba   hormonskog   nadomjesnog   liječenja   kao   nadoknada   prirodnih   hormona   nakon   menopauze*   povećava   rizik   od   razvoja   raka   dojke.   Povećan   rizik   od   raka   dojke   je   potvrđen   za   hormonsko   nadomjesno   liječenje   koje   podrazumijeva   kombinaciju   estrogena   i   progesterona,   a   u   manjoj   mjeri   za   hormonsko   liječenje   koje  uključuje  samo  estrogene.  Povećan  rizik  od  raka  dojke  postoji  pri  trenutnom   ili   nedavnom   korištenju   spomenutog   liječenja.   Među   ženama   koji   su   prestale   s   uzimanjem   hormonskog   nadomjesnog   liječenja   u   razdoblju   od   najmanje   pet   godina,   rizik   za   rak   dojke   nije   veći   u   odnosu   na   nekoga   tko   nikada   nije   uzimao   hormone  kao  nadomjesno  liječenje.   • Radioterapija*   dojke   tokom   djetinjstva   ili   odrastanja:   provođenje   radioterapije   područja   prsnog  koša  i  dojke    tijekom  djetinjstva  ili  odrastanja,  obično  kod  liječenja  limfoma,  povećava   rizik  obolijevanja  od  raka  dojke  u  odrasloj  životnoj  dobi.   • Prekomjerna   težina   i   pretilost:   prekomjerna   tjelesna   težina   ili   pretilost   povećavaju   rizik   obolijevanja  od  raka  dojke  posebice  nakon  menopauze*.  Razlog  tome  može  biti  proizvodnja   estrogena  u  masnom  tkivu  -­‐  glavni  izvor  estrogena  žena  u    menopauzi*.   • Alkohol  i  pušenje:  rizik  obolijevanja  od    raka  dojke  povećava  se  upotrebom  alkohola     i  cigareta,  iako    mehanizmi  nisu  jasni.     I   drugi   čimbenici   mogu   biti   odgovorni   za   povećan   rizik   od   pojave   raka   dojke,   ali   dokazi   nisu   dosljedni.   Nažalost  čimbenici  koji  imaju  najveći  utjecaj  na  rizičnost  za  obolijevanje  od  karcinoma  dojke  kao  što   su  dob,  geni,  osobna  i  obiteljska  anamneza  raka  dojke  kao  i  ranije  postojanje  atipične  hiperplazije*  se   ne  mogu  mijenjati.   o

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  7   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

KAKO  SE  DIJAGNOSTICIRA  RAK  DOJKE?     Na  postojanje  raka  u  dojci  može  se  posumnjati  u  različitim  okolnostima.  Najčešće   je   to   prilikom   pozitivne   probirne   mamografije*,   palpatornog*   nalaza   čvora   u   dojci,     zapažanjem     promjena   na   koži   dojke   vizualnim   pregledom   liječnika   ili   bolesnice,  ili  otkrivanjem  iscjetka  iz  bradavice  dojke.     Dijagnoza  raka  dojke  temelji  se  na  tri  slijedeća  pregleda:     1. Klinički   pregled*.   Fizikalni   pregled   dojke   i   regionalnih   limfnih   čvorova*   uključujući    inspekciju  i  palpaciju*.         2.  Radiološki   pregledi*.   Uključuju   primjenu   X-­‐zraka*   (mamografije*),   ultrazvučni   pregled*   dojke   i   regionalnih   limfnih   čvorova*.  Magnetska  rezonanca*  (MR)  dojke  može  biti  potrebna   nekim   bolesnicama,   posebno   mladim   ženama   s   gustim   žljezdanim   tkivom   u   dojkama,   ženama   s   BRCA   mutacijom   gena   i   ženama   sa   silikonskim   implantatima.   MR   se   može   učiniti   kod   nalaza   stanica   raka   u   limfnom   čvoru   pazušne   jame   kada   se   tumor   u   dojci   ne   vidi   na   mamografiji,  ili  ukoliko  se  sumnja  na  postojanje  nekoliko  tumora  u  dojci.   Dodatne   pretrage   kao   što   su   rendgensko   snimanje   pluća*,   ultrazvuk*   abdomena   i   scintigrafija*   kosti   mogu   se   učiniti   kako   bi   se   isključilo   postojanje  širenja  bolesti,  tj.  metastaza*.         3. Patohistološki*  pregled.  To  je  laboratorijska  metoda  pregledavanja  tkiva   dojke   dojke   i   tumorskog   tkiva   nakon   uzimanja   uzoraka   tumora,   postupkom   koji   se   zove   biopsija*.   Ovo   laboratorijsko   ispitivanje   će   potvrditi   dijagnozu   raka   dojke   i   osigurati   više   informacija   o   karakteristikama   raka.   Biopsiju*   radi   liječnik   uz   korištenje   igle,   često   pod   kontrolom   ultrazvuka,   kako   bi   se   igla   usmjerila   do   tumora.   Kada   igla  dosegne  tumor,  uzima  se  uzorak.  Ovisno  o  igli  koja  se  koristi,   ova   se   metoda   naziva   aspiracija   tankom   iglom   ili   biopsija*   širokom   iglom.   Naknadno   patohistološko   ispitivanje   se   obavlja   kada  se  kiruškim  putem  odstrani  tumor  i  limfni  čvorovi.    

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  8   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

POGREŠNA  TUMAČENJA  LIJEČENJA  RAKA  DOJKE    

Prema  prof.  Martine  Piccart,  ekspertu  za  liječenje  raka  dojke:    

• •

•

•

•

Rak   dojke   se   ne   razvija   u   roku   od   nekoliko   dana   ili   tjedana!   Uvijek   postoji   vrijeme   za   pribavljanje  drugog  mišljenja  u  vezi  sa  mogućnostima  liječenja.   Multidisciplinarna   konzultacija   prije   početka   liječenja   je   vrlo   važna   i   ne   bi   je   trebalo   podcjenjivati.   Liječnik   koji   propisuje   liječenje     i   liječnik   primarne   zdravstvene   zaštite   trebali   bi   dobiti  pisano    izvješće  o  ovoj  konzultaciji.   Često   je   podcijenjen   značaj   patoloških   nalaza   tumora.   Cijela   strategija   liječenja   ovisi   o   pažljivom   i   standardiziranom   patološkom   testiranju   koje   se   provodi   u   laboratorijima   s   adekvatnim   iskustvom.   Traženje   drugog,   nezavisnog   patološkog   nalaza   i   mišljenja   može   biti   korisno   ukoliko   je   testiranje   učinjeno   u   laboratoriju   s   ograničenim   iskustvom   u   dijagnostici   raka  dojke.   Pristup  novim  lijekovima  ili  strategijama  u  kontekstu  dobro  osmišljenih  i  pažljivo  provedenih       kliničkih   studija   ima   više   prednosti   u   odnosu   na   rizik   u   svim   stadijima   bolesti.   Bolesnici   bi   trebali  pitati  svoje  liječnike  koje    bi  kliničke  studije    bile    za  njih  značajne.   Trudnoća   poslije   raka   dojke   je   moguća,   posebno   ako   jajnici   nisu   oštećeni   nakon   korištenja   određenih   kemoterapijskih*   lijekova   koji   su   za   njih   toksični.   O   ovome   bi   trebalo   razgovarati   s   mladim  ženama  koje  žele  očuvati  svoju  plodnost.  Za  žene  koje  ostanu  u  drugom  stanju  nakon   završetka   liječenja   raka   dojke,   trudnoća   i   dojenje   ne   povećavaju   vjerojatnost   za   ponovnu   pojavu  raka  dojke.  

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  9   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

ŠTO  JE  VAŽNO  ZNATI  KAKO  BISTE  SE  OPTIMALNO  LIJEČILI?     Kako   bi   se   osiguralo   što   bolje   liječenje,   liječnici   bi   trebali   razmotriti   različite   aspekte   vezane   uz   bolesnicu  i  uz  bolest.    

Važne  informacije  o  bolesnici     • • • • • •

Povijest  bolesti   Obiteljska   anamneza,   posebno   s   osvrtom   na   pojavljivanje   raka   dojke   i   raka  jajnika   Menopauzalni  status*,  koji  u  nekim  slučajevima  zahtjeva  uzimanje  uzorka   krvi  za  mjerenje  razine  hormona  u  krvi  (estradiol*  i  FSH*)   Rezultati  kliničkog  pregleda*  koji  je  proveo  liječnik   Opće  stanje   Rezultati   krvne   slike  zbog  analize  bijelih  krvnih  zrnaca*,  crvenih  krvnih  zrnaca*  i  trombocita*,   kao  i  testova  koji  isključuju  bilo  kakve  probleme  sa  jetrom,  bubrezima  i  kostima.      

Važne  informacije  o  raku     • Određivanje  stadija  (staging*)    

Liječnici   koriste   staging*   za   procjenu   rizika   i   prognozu*   povezenu   sa   specifičnim   karakteristikama   bolesnica   i   vrstom   raka.   Najčešće   se   koristi   staging   prema   tzv.TNM   klasifikaciji*.   Kombinacija   veličine   tumora   (T),     zahvaćenost   regionalnih   limfnih   čvorova*   (N)   i   metastaze*   ili   širenje   raka   na   druge   organe  (M),  svrstati  će  rak  dojke  u  jedan  od  slijedećih  stadija  (pogledati  tablicu  ispod).       Stadij   raka   je   od   temeljnog   značaja   za   donošenje   odluke   o   liječenju.   Što   je   bolest   manje   uznapredovala,   to   je   prognoza   bolja.   Staging*   se   obično   obavlja   u   dva   navrata:   nakon   kliničkog   i   radiološkog   ispitivanja*   kao   i   poslije   operacije.   Ako   se   bolesnica   operira,   staging*   može   ovisiti     o   nalazu  patohistološkog  pregleda  uklonjenog  tumora  i  limfnih  čvorova*.     Dodatna   radiološka   ispitivanja*   ,   ultrazvuk   abdomena   ili   CT   i   scintigrafija   kostiju*   mogu   se   učiniti   zbog  potvrde  odsustva  metastaza*  u  plućima,  jetri  i  kostima.  CT  i/ili  MR  mozga  trebalo  bi  učiniti  samo   ukoliko   postoje   simptomi   koji   upućuju   u   tom   smjeru.   Sva   ova   ispitivanja   se   obično   preporučuju   samo   u   drugom   ili   višem   stadiju   bolesti   (pogledati   ispod).   Također   se   razmatraju   u   bolesnica   u   kojih   je   planirano  prijeoperacijsko  liječenje.  S  druge  strane,  u  bolesnica  s  malim  tumorima  i  bez  zahvaćenih   limfnih  čvorova*  (stadij  I),  sva  navedena  ispitivanja  nisu  neophodna.     U   tablici   su   prikazani   različiti   stadiji   raka   dojke.   Definicije   su   vrlo   tehničke   tako   da   se   za   detaljnija   objašnjenja  preporuča  savjetovanje  s    liječnikom.               Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  10   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

    Stadij   Stadij  0   Stadij  I  

Stadij  II  

Stadij  III  

Stadij  IV  

Definicija   Stanice  tumora  su    prisutne  u  mliječnom  kanaliću  gdje  su  nastale.   Veličina   tumora   je   manja   od   2   cm   u   promjeru   i   male   grupe   tumorskih   stanica   mogu  biti  prisutne  u  limfnim  čvorovima*.   Tumor  dojke  stadija  I  je  podijeljen  na  IA  i  IB  stadij.     Tumor   je   manji   od   2   cm     i   proširio   se   na   limfne   čvorove*   pazuha   ili   je   veličina   tumora  između  2  cm  i  5  cm,  bez  zahvaćenosti  pazušnih  limfnih  čvorova.   Tumor  dojke  stadija  II  je  podijeljen  na  stadije  IIA  i  IIB.   Tumor  može  biti  bilo  koje  veličine,  ali  je:   -­‐  zahvatio  prsni  koš  i/ili  kožu  dojke   -­‐  zahvatio  najmanje  10  limfnih  čvorova*  pazušne  jame  ili  su  limfni  čvorovi  vezani   jedni  za  druge  ili  za  druge  strukture   -­‐  zahvatio  limfne  čvorove  blizu  prsne  kosti     -­‐  zahvatio  limfne  čvorove  ispod  ili  iznad  ključne  kosti   Tumor  dojke  stadija  III  je  podijeljen  na  stadije  IIIA,  IIIB,  I  IIIC   Tumor   je   zahvatio   ostale   organe   tijela,   najčešće   kosti,   pluća,   jetru   ili   mozak.   Takvi  udaljeni  depoziti  tumorskog  tkiva  se  nazivaju  metastaze*.  

 

• Rezultati  biopsije*    

Tumorsko  tkivo  uzeto  biopsijom  se  analizira  u  laboratoriju.  Metode  i  rezultati  ovakvog  ispitivanja  se   nazivaju   patohistologija.   Po   tome   se   patohistološki   pregled   vrši   na   tkivu   dobivenom   kirurškim   uklanjanjem   tumora   dojke   i   limfnih   čvorova   pazuha*.   Takav   postupak   je   od   velike   važnosti   kako   bi   se   potvrdili   rezultati   biopsije   i   dobile   dodatne   informacije   o   raku   dojke.   Rezultati   nalaza   trebaju   uključivati:     o Histološki  tip*   Procjena   histološkog   tipa   se   osniva   na   tipu   stanica   od   kojih   se   sastoji   tumor.   Rak   dojke     nastaje   u   tkivu   dojke,   najčešće   u   kanalićima-­‐duktusima   ili   režnjićima-­‐lobulima.   Glavni   histološki  tipovi  raka  dojke  su  duktalni  karcinomi*  i  lobularni  karcinomi*.  Patohistološki   nalaz   također   klasificira   rak   dojke   kao   invazivni   ili   neinvazivni*.   Neinvazivni   tip   se   naziva   i   “in  situ”.   o Gradus*   Procjena   gradusa*   se   osniva   na   heterogenosti   tumorskih   stanica,   arhitekturi   tkiva   koje   formiraju   i   učestalosti   mitoza*   (dijeljenju)   stanica   tumora.   Dobro   diferencirani   tumor   (gradus   1)   ima   slabo   izraženu   heterogenost   stanica,   očuvanu   arhitekturu   i   mali   broj   mitoza.   Loše   diferencirani   tumor   (gradus   3)   ukazuje   na   izraženu   heterogenost,   gubitak   arhitekture   i   veliki   broj   mitoza.   Srednje   diferencirani   tumor   (gradus   2)   je   između   gradusa   1  i  gradusa  3.  Što  je  gradus  niži,  to  je    prognoza*  bolja.     Ukoliko   se   sustavno   liječenje   planira   prije   operacije,   rezultati   biopsije   trebaju   uključivati   status   hormonskih   receptora   i   HER2   status.   Ukoliko   se   sustavno   liječenje   ne   planira   prije   operacije,   navedeni   parametri   trebaju   biti   određeni   u   tumoru   (i/ili   u   limfnim   čvorovima*)   nakon   operativnog   zahvata.             Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  11   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

    o Status  hormonskih  receptora*  za  estrogen  (ER)*  i  progesteron  (PR)*   U   stanica   tumora   mogu   postojati     receptori   za   estrogen   i   progesteron   na   površini   ili   unutar  istih.  Stanice  nekih  tumora  mogu  imati  veliku  prisutnost  receptora,  što  znači  da  će   njihov  rast  i  razmnožavanje  biti  stimulirano  hormonima.  Tumori  koji  su  hormonski  ovisni   (ER+)*  i/ili    (  PR+)*  imaju  bolju  prognozu  od  hormonski  neovisnih      (PR-­‐)  i/ili  (ER-­‐).   o HER2*  status   HER2  je  površinski  stanični  protein  prisutan  u  oko  20%  karcinoma  dojke.  HER2  je  uključen   u   rast   i   širenje   stanica   tumora*.   HER2   status   tumorskog   tkiva   se   može   u   laboratoriju   analizirati   različitim   testovima:   imunohistokemijom*   (IHC),   fluorescentnom   in   situ   hibridizacijom*   (FISH)   ili   kromogenom   in   situ   hibridizacijom   (CISH).   Tumor   je   HER2*   pozitivan  kada  je  rezultat  IHC  testa  3+  ili  je  rezultat  FISH  ili  CISH  testa  pozitivan  kao  što  je   naznačeno   u   patološkom   nalazu.   U   suprotnom,   HER2*   status   je   negativan.   Prije   nego   što   je  bilo  dostupno  anti-­‐HER2  liječenje,  HER2*  pozitivni  tumori  su  bili  agresivnijeg  tijeka  od   drugih  tumora.   o Izraženost  multigenskih  profila*   Kvantifikacija   izraženosti   različitih   skupina   gena   u   tumoru   može   biti   izvršena   biopsijom.   Takve   multigenske   analize   se   ne   provode   rutinski,   ali   mogu   biti   korisne   u   predviđanju   ponovnog  javljanja  tumora*  i  vjerojatnost  dobrobiti  kemoterapije.*   o Ki-­‐67  indeks   Ki-­‐67   je   protein*   koji   se   nalazi   unutar   jezgre   stanica*   u   tijeku   dijeljenja,   ali   ne   i   kod   mirovanja.   Ki-­‐67   indeks   ukazuje   na   postotak   stanica   u   kojima   je   Ki-­‐67   prisutan.   Analiza   razmjera   dijeljenja   stanica   je   metoda   određivanja   stupnja   proliferacije*   tumora.   Brzo   proliferirajući  tumor  se  brzo  širi  i  ima  lošiju  prognozu  od  sporo  proliferirajućeg,  no  brzo   proliferirajući  tumor  je    osjetljiviji  na  djelovanje  kemoterapije*.       Važno   je   znati   kako   testovi   koji   se   koriste   u   određivanju   statusa   hormonskih   receptora*   i   HER2*statusa   mogu   dati   pogrešan   rezultat.   Ne   postoji   test   za   procjenu   statusa   HER2   koji   je   100%   pouzdan.   Također   postoji   mogućnost   da   uzorak   jednog   dijela   ispitanog   tkiva   određuje   tumor   kao   HER2   negativan   dok   drugi   uzorak   tkiva   istog   tumora   određuje   tumor   kao   HER2   pozitivan.   Iz   tog   razloga,  ukoliko  je    moguće,  ovakve  analize  bi  trebalo  vršiti  na  uzorku  biopsije*  kao  i  na  uzorku  tkiva   odstranjenom  pri  operaciji.       Još   jedan   vrlo   važan   dio   patohistološkog   pregleda   nakon   uklanjanja   tumora   kirurškim   putem   je   provjera   da   li   je   tumor   u   potpunosti   uklonjen.   Analiziraju   se   mikroskopski   rubovi   tumora   koji   bi   trebali   biti   okruženi   zdravim   tkivom.   Rezultati   analize   mogu   biti   negativni   rubovi   kirurškog   isječka*,   (tumor   je   najvjerojatnije   u   cijelosti   uklonjen)   ili   pozitivni   rubovi   kirurškog   isječka   (tumor   najvjerojatnije  nije  uklonjen  u  cijelosti).                         Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  12   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

 

• Hormonska  ovisnost  tumora*  

Temeljem   rezultata   biopsije   i/ili   uklonjenog   tumora   kirurškim   putem,   prema   statusu   hormonskih   receptora,  tumori  se  svrstavaju  u  3  grupe:   o Hormonski   ovisni   tumori   (ER+   i/ili   PR+):   kada   su   estrogenski   i   progesteronski   receptori  prisutni  na  tumorskim  stanicama.   o Hormonski   neovisni   tumori   (ER-­‐   i   PR-­‐):   kada   estrogenski   i   progesteronski   receptori   nisu    prisutni    na  tumorskim  stanicama.   o Treća  grupa  su  tumori  sa  nedefiniranim  statusom  hormonskih  receptora*.   Prema   navedenoj   analizi,   donosi   se   odluka   o   davanju   hormonske   terapije*.   Hormonska   terapija*   obično   usporava   ili   zaustavlja     rast   tumora   koji   su   hormonski   ovisni,   jer   im   je   prisutnost   hormona   neophodna  za  rast.  Hormonska  terapija  obično  nema  učinka  kod  tumora  koji  nisu  hormonski  ovisni.      

 

• Intrizični  podtipovi  karcinoma  dojke  

Prema  statusu  hormonskih  receptora,  HER2  statusu  i  prolifercijskom  indeksu  Ki-­‐67,  tumori  dojke  se   mogu   klasificirati   u   5   podtipova.   Ovakva   klasifikacija   je   važna   jer   utječe   na   propisivanje   najučinkovitijeg  liječenja  za  određeni  podtip  tumora.  Tablica  sa  svih  5  podtipova  raka  dojke  je  dolje   prikazana.   Budući   da   je   ona   više   tehničke   prirode,   za   njeno   detaljnije   objašnjenje   potrebno   savjetovanje  s  liječnikom.       Podtip  raka  dojke     Status  hormonskih   HER2  status   Ki-­‐67  status   receptora   Luminalni  tip  A   ER+  i/ili  PR+   HER2  negativan   Nizak   (<14%)   Luminalni  tip  B  HER2  negativan     ER+  i/ili  PR+   HER2  negativan   Visok   Luminalni  tip  B  HER2  pozitivan   ER+  i/ili  PR+   HER2  pozitivan   Bilo  koji   HER2  pozitivni  ne-­‐luminalni   ER-­‐  i  PR-­‐   HER2  pozitivan   Bilo  koji   Trostruko  negativan     ER-­‐  i  PR-­‐   HER2  negativan   Bilo  koji    

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  13   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

KOJE  SU  MOGUĆNOSTI  LIJEČENJA?     Planiranje   liječenja   uključuje   interdisciplinarni   tim   zdravstvenih   stručnjaka.   To   uglavnom   podrazumijeva   sastanak   liječnika   različitih   specijalnosti,   takozvano   multidisciplinarno   savjetovanje   ili   onkološki   konzilij.   Na   tom   sastanku   se   razmatra  planiranje  liječenja  temeljem  relevantnih  informacija  koje  su  iznesene  u   prethodnom  tekstu.     Liječenje  uključuje  kombinaciju  postupaka  koji:     • Na  tumor  utječu  loklano,  kao  što  su  operacija  ili  radioterapija*     • Utječu  na  tumorske  stanice  u  cijelom  tijelu  sustavnim  liječenjem*  kao  što  je  kemoterapija*,   hormonska  terapija*,  i/ili  anti-­‐HER2  terapija.     Vrsta   liječenja   će   ovisiti   od   osobitosti   tumorskih   stanica,   stadiju   tumora,   dobi,   menopauzalnom   statusu  i  komorbiditetu  (pridruženim  bolestima)  bolesnice.     Terapijske   mogućnosti   koje   će   biti   navedene   u   daljem   tekstu   imaju   svoje   prednosti,   rizike   i   kontraindikacije.   Kako   bi   se   upoznali   s   mogućim   posljedicama   liječenja   preporuča   se   savjetovanje   s   onkologom   o   očekivanoj   koristi   i   rizicima.   Za   pojedine   oblike   liječenja   može   postojati   nekoliko   mogućnosti.   Odabir   modaliteta   liječenja   trebao   bi   se   temeljiti   na   postizanju   ravnoteže   između   potencijalne  koristi  i  rizika.        

 

Plan  liječenja  za  neinvazivni  rak  dojke  (stadij  0)  

Neinvazivni   rak*   se   nije   proširio   izvan   kanalića   (duktalni   karcinom   in   situ).   Mogućnosti   zbrinjavanja   uključuju  dva  lokalna  oblika  liječenja.     • Odstranjuje   se   tumor   ili   dio   dojke,   ali   ne   i   cijela   dojka.   Ovakva   operacija   se   naziva   poštedni   kirurški   zahvat.   Često   je   praćen   zračenjem   cijele   dojke   osim   u   bolesnica   s   niskim   rizikom   ponovne   pojave   tumora   gdje   se   zračenje   može   izostaviti.   Dodatno   zračenje   (tzv.   boost)   dijela   dojke   od   kuda   je   tumor   uklonjen   može   se   razmotriti   u   bolesnica   s   visokim   rizikom   lokalnog   povrata    tumora,  npr.  u  jako  mladih  bolesnica.   • Mastektomijom    se  odstranjuje    cijela  dojka,  bez  otklanjanja  mišića  i  kože  oko  dojke.  Ako  se   učini  mastektomija  zbog  neinvazivnog  raka  dojke  dodatno  zračenje  nije  potrebno.       Ukoliko  je  tumor    ER+*,  dodatno  se  može  razmotriti  liječenje  s  tamoksifenom*,  lijekom  koji  poništava   djelovanje  estrogena  na  dojku,  jer  snižava  rizik  ponovne  pojave  tumora  u  dojci.  Tamoksifen  rakođer   snižava  rizik    razvoja  kontralateralnog  karcinoma,  tj.  karcinoma  duge  dojke.     Lobularna  neoplazma*,  poznata  kao  lobularni  karcinom  in  situ,  smatra  se  čimbenikom  rizika  za  razvoj   karcinoma   u   obje   dojke.   Kod   nalaza   lobularnog   karcinoma   in   situ   preporuča   se   savjetovanje   s   liječnikom  zbog  odluke  o  načinu  praćenja  i/ili  liječenju.           Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  14   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

 

Plan  liječenja  za    invazivni  rak  dojke  (stadij  I  do  III)  

  Invazivni*   rak   se   proširio   izvan   kanalića   (invazivni   duktalni   karcinom)   ili   izvan   lobulusa   (invazivni   lobularni   karcinom).   Liječenje   će   djelovati   lokalno   na   rak   dojke     ali   i   na   stanice   raka   koje   se   mogu   proširiti  u  tijelu.     U   većine   bolesnika,   liječenje   se   sastoji   od   kirurgije,   radioterapije*   i   sustavnog   liječenja.   Uništavanje     stanica   raka   koje   su   se   proširile   na   ostale   dijelove   tijela   može   se   provesti   pomoću   hormonske   terapije,  kemoterapije  ili  anti-­‐HER2  ciljane  terapije.     Za   tumore   promjera   većeg   od     2   cm,   sustavno   liječenje*   je   ponekad   poželjniji   prvi   oblik   liječenja.   Djelovanjem   lijekova   se   postiže   smanjenje   tumora   što   može   olakšati   lokalno   liječenje   i   spriječiti   odstranjenje  cijele  dojke.  Kemoterapija*  prethodi  kirurškom  zahvatu  u  većini  tumora  stadija  IIIA  i  IIIB.   To   je   takozvana   neoadjuvantna*   kemoterapija.   Ona   se   također   primjenjuje   s   ciljem   smanjenja   tumora  kako  bi  se  omogućio  poštedni  kirurški  zahvat  dojke.  U  HER2*  pozitivnih  tumora  dodatno  se   primjenjuje  trastuzumab*.  

 

Kirurgija    

Kirurški   zahvat   se   obavlja   pod   općom   anestezijom*.   Kirurg   će   tijekom   iste   operacije  ukloniti  tumor   i   neke   od   limfnih   čvorova*   jednom   od   dvije   moguće   metode.     • Uklanjanje   tumora   ili   dijela   tkiva   dojke   uključujući   tumor,   ali   ne   i   cijele  dojke,  naziva  se  poštedni  kirurški  zahvat.   • Uklanjanje  cijele  dojke,  ali  ne  i  mišića  i  kože  oko  tkiva  dojke,  naziva   se  mastektomija.     Izbor   između   poštednog   kirurškog   zahvata   i   mastektomije   ovisi   o   karakteristikama   tumora,   veličini   dojke   i   želji   bolesnice.   U   nekih   bolesnica   potrebno   je   učiniti   mastektomiju     zbog   veličine   tumora,   istodobnog   postojanja   nekoliko   tumora   u   dojci   ili   drugih   razloga.   Ova   odluka   se   mora   razmotriti   s   liječnikom.   Poštedni   kirurški   zahvat   se   u   zapadnoj   Evropi   trenutno   mogu   izvesti   u   2   od   3     dijagnosticirana  karcinoma  dojke.     U   nekih   bolesnica   se   prije   operacije   provodi   sustavno   (neoadjuvantno)   liječenje   s   ciljem   smanjenja     tumora   i   omogućavanja   poštednog   kirurškog   zahvata.   Kada   neoadjuvantno   liječenje   postigne   svoj   učinak   liječnik   će   zatražiti   da   se   učini   MR.   Svrha   MR   je   provjera   da   li   je   moguće   učiniti   poštedni   kirurški   zahvat   -­‐   sačuvati   dojku   bez   snižavanja   šanse   za   ozdravljanje.   U   nekim   slučajevima   će   ipak   biti   neophodno  kompletno  ukloniti  dojku.     Kada  je  potrebno  učiniti  mastektomiju,  savjetuje  se  primarna  ili  sekundarna  rekonstrukcija  dojke  (iz   zdravstvenih   ili   osobnih   razloga).   Nakon   mastektomije   nije   potrebno   čekati   dvije   godine   kako   bi   se   bolesnici     ponudila     rekonstrukcija.   Također   nije   istina   da   rekonstruktivni   kirurški   zahvati   otežavaju   otkrivanje  ponovne  pojave  tumora.           Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  15   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Jedan  ili  više  limfnih  čvorova  iz  pazušne  jame  će  biti  odstranjeni     Iako  odstranjenje  limfnih  čvorova  ima  samo  ograničeni  učinak  na  ukupno  liječenje  raka  dojke,  važno   je   znati   da   li   se   tumor   proširio   u   limfne   čvorove   pazuha.   Mogu   biti   učinjene   dvije   vrste   operacija   limfnih  čvorova:     • Kirurg   obavlja   biopsiju   sentinel   limfnog   čvora   (limfni   čvor   stražar).   Nakon   ubrizgavanja   markera   u   blizini   tumora,   marker   će   biti   prirodno   doveden   do   limfnih   žila   po   tome   do   limfnih   čvorova.   Uz   pomoć   sonde,   kirurg   će   biti   u   mogućnosti   otkriti   u   kojim   limfnim   čvorovima   se   nalazi  marker.  Kirurg  će  odstraniti  limfne  čvorove  kako  bi  se  provjerilo  da  li  su  stanice  tumora   prisutne.   Brza   provjera   limfnih   čvorova   se   obavlja   tijekom   trajanja   operacije   pacijenta.   Ukoliko  je  tumor  pronađen  u  limfnim  čvorovima,  kirurg  ce  pristupiti  disekciji  limfnih  čvorova   pazušne   jame.   Pacijentima   sa   tumorom   manjim   od   5   cm   u   dijametru,   disekcija   aksilarnih   čvorova   nije   neophodna   ukoliko   ispitivanje   pokaže   da   samo   1   do   2   sentinel   čvorova   sadrže   stanice  tumora.   •  Kirurg   obavlja   disekciju   limfnih   čvorova*   pazušne   jame.   Kirurg   će   napraviti   rez   ispod   ruke   i   ukloniti  meko  tkivo  pazušne  jame  gdje  su  smješteni  limfni  čvorovi.  Po  tome  će  limfni  čvorovi   biti  pregledani  s  ciljem  pronalaženja  eventualno  postojećih  stanica  tumora.     Biopsija  sentinel  limfnih  čvorova*  rjeđe  izaziva  otok  ruke  (limfedem)  i  ukočenost  ramena  od  disekcije   pazušne  jame.  Biopsija  sentinel  limfnih  čvorova  se  preporuča  u    I  ili  II  stadiju  raka  dojke,  osim  ukoliko   se  zahvaćeni  limfni  čvorovi  mogu  otkriti  predoperacijski  tijekom  kliničkog  pregleda    ili  ultrazvukom.  U   višim  stadijima  raka  dojke,  vrši  se  disekcija  limfnih  čvorova  pazušne  jame.     Laboratorijski  pregled  tumora  i  limfnih  čvorova*  uklonjenih  operacijom     Uklonjeni  tumor  i  limfni  čvorovi  se  pregledavaju  u  laboratoriju  kako  bi  se:     • Potvrdili   rezultati   biopsije*   s   obzirom   na   histološki   tip*,   gradus*,   status   hormonskih   receptora,  HER2  *  statua  i  moguće  izraženosti  multigenskog    profila*.   • Izmjerila  veličina  tumora  i  kako  bi  se  vidjelo  da  li  se  proširio  na  okolna  tkiva.   • Provjerilo   da   li   se   stanice   tumora   nalaze   unutar   limfnih   ili   krvnih   žila,   što   bi   značilo   veću   vjerojatnost  njihovog  širenja  izvan  dojke.   • Provjerilo   da   li   je   tumor   uklonjen   u   cijelosti   i   da   li   su   rubovi   kirurškog   isječka   zahvaćeni   tumorskim  tkivom*.     • Provjerilo   da   li   su   se   stanice   tumora   proširile   na   limfne   čvorove   i   broj   zahvaćenih   limfnih   čvorova.     Ponovljeni  kirurški  zahvat  (engl.  second  surgery)     Neke  bolesnice  moraju  biti  ponovno  operirane.  Postoje  dva  glavna  razloga:     • Rubovi   kirurškog   isječka   su   pozitivni*;   tumor   nije   okružen   zdravim   tkivom.   Novi   kirurški   zahvat  treba  ukloniti  ostatak  tumora.     • Nakon   detaljnog   pregleda   limfnih   čvorova   dobivenih   biopsijom   sentinel   limfnih   čvorova,   u   njima  se  nalaze  stanice  tumora.  Za  bolesnice  s  tumorima  manjim  od  5  cm,  disekcija  pazušne       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  16   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

     

  jame*   možda   neće   biti   potrebna   ukoliko   se   pokaže   kako   samo   1   do   2   sentinel   limfna   čvora   sadrže  tumorske  stanice.  

  Adjuvantno  liječenje     Adjuvantno   liječenje*   je   dodatno   liječenje   koja   se   primjenjuje   uz   operaciju.   Za   bolesnice     sa   I   -­‐   III   stadijem   raka   dojke,   moguće   adjuvantno   liječenje   je:   radioterapija*,   kemoterapija*,   hormonska   terapija   i   ciljana   terapija.   Radioterapija   je   lokalno   liječenje,   a   kemoterapija,   hormonska   i   ciljana   terapija   mogu   djelovati   na   stanice   raka   koje   su   se   proširile   na   druge   dijelove   tijela.   Posljednje   navedene  terapije  se  nazivaju  sustavno  liječenje.    

Radioterapija    

Radioterapija*   je   upotreba   zračenja   za   ubijanje   stanica   tumora.   Generalno   govoreći,   za   razliku   od   zdravih  stanica,  stanice  tumora  imaju  manju  sposobnost  oporavka  od  zračenja.     Zračenje  se  preporuča  za  gotovo  sve  invazivne*  tumore  dojke.  Samo  ograničeni  broj  bolesnica  nema   koristi   od   radioterapije   i   kod   njih   se   ista   može   izostaviti.   Ovo   se   odnosi   na   bolesnice   starije   od   70   godina   koje   imaju   tumor   manji   od   2   cm   i   koji   je   hormonski   je   ovisan.   Također,   tumor   mora   biti   u   potpunosti  uklonjen  kirurškim  zahvatom  uz  negativne  rubove  isječka.   Radioterapija  se  koristi  u  cilju  uništavanja  tumorskih  stanica  lokalno  putem  zračenja  visoke  energije   proizvedene  od  strane  uređaja  za  radioterapiju.     • Nakon  poštednog  kirurškog  zahvata,  zračenje  se  snažno  preporuča  svim  bolesnicama   Radioterapija   cijelog   preostalog   tkiva   dojke,   praćena   dodatnim   zračenjem   (engl.   boost)   područja  gdje  je  tumor  bio  odstranjen.   • Nakon  mastektomije  (odstranjivanja  cijele  dojke)  radioterapija  se  preporuča  bolesnicama  s   velikim   tumorima     i/ili   u   kojih   su   tumorske   stanice   nađene   unutar   limfnih   čvorova   pazušne   jame.  Provodi  se  radioterapija  područja  prsnog  koša  a  u  nekim  slučajevima  i  područja    limfnih   čvorova.   Ukoliko   postoji   jasno   i   opsežno   širenje   stanica   tumora   u   limfne   čvorove   iznad   ključne  kosti  ili  ispod  prsne  kosti,  polje  zračenja  može  biti  prošireno  i  na  ta  područja.     Doza  zračenja  koja  se  primjenjuje  je  između  45-­‐50  Gy  (greja).  Gy  je  jedinica  koja  se  koristi  za  mjerenje   radijacije   oslobođene   tijekom   terapije   zračenjem.   Ukupna   doza   je   podijeljena   po   frakcijama.   Svaka   frakcija  se  daje  tokom  jednog  izlaganja  zračenju.  Za  rak  dojke  je  uobičajeno  planiranje  zračenja  u  25   do  28  frakcija,  ali  je  kraći  režim  zračenja     od  16  frakcija  pokazao  isti  učinak  bez  izraženijih  nuspojava.   Kada   se   planira   dodatno   zračenje   (engl.   boost)   ,   dodatnih   10   do   16   Gy   se   primjenjuje   u   frakcijama   od   2   Gy.   Cilj   terapije   u   frakcijama   je   smanjiti   rizik   od   značajnih   oštećenja   zdravog   tkiva,   a     povećati   mogućnost   dugoročne   kontrole   tumora.   Kako   bi   se   skratilo   trajanje   zračenja   i   izbjegao   dolazak   bolesnika   16   do   35   puta   u   jedinicu   radioterapije,   postoje   pokušaji   provođenja   zračenja   u   tijeku   operativnog   zahvata.   Ova   metoda   se   zove   ubrzano   parcijalno   zračenje   dojke.   Istraživanje   je   u   tijeku,   a   preliminarni   rezultati   ukazuju   da   spomenuta   metoda   može  biti  razmatrana  u  bolesnica  starijih  od  50  godina,  s  jednim  tumorom  manjim   od   3   cm,   negativnim   rubom   kirurškog   isječka   širim   od   2   mm   i   bez   zahvaćenosti   limfnih   čvorova*.   Dodatno   tumor   bi   trebao   imati   i   neke   specifične   histološke   karakteristike   (ne-­‐ lobularna  histologija,  bez  ikakve  intraduktalne  komponente  i  bez  limfovaskularne       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  17   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  invazije).   Takav   tip   zračenja   zahtjeva   specifični   uređaj   koji   nije   dostupan   u   većini   centara   jer   je   istraživanje  još  u  tijeku.      

Sustavno  liječenje    

Cilj   sustavnog   liječenja   *   je   djelovanje   na   stanice   tumora   koje   su   možda   prisutne   u   drugim   dijelovima   tijela.     Za   odabir   sustavnog   liječenja   ključne   su   osobitosti   tumorskog   tkiva   određene   laboratorijskim   pregledom   materijala   uzetog   biopsijom*   i   kirurškim   zahvatom.   Te   osobitosti   tumora   uključuju   veličinu  tumora,  histološki  tip*,  gradus*,  rubove  kirurškog  isječka*,  broj  zahvaćenih  limfnih  čvorova*,   status   hormonskih   receptora*,   HER2   status*   i   ukoliko   je   dostupan   profil   multigenske   izraženosti*.   Dob,   menopauzalni   status   i   zdravstveno   stanje   bolesnika   su   bitni   čimbenici   za   donošenje   odluke   o   adjuvantnom  sustavnom  liječenju.     Svaki   puta   se,   individualno,   pri   donošenju   odluke   se   moraju   uzeti   u   obzir   potencijalna   korist,   moguće     nuspojave  i  želja    bolesnika.     Postoje   tri   vrste   sustavnog   liječenja   koje   se   mogu   primijeniti:   hormonska   terapija,   kemoterapija   i   HER2  -­‐  ciljana  terapija.       Tumori   su   klasificirani   u   3   grupe   prema   statusu   hormonskih   receptora:   hormonski   ovisni   (ER+i/ili   PR+),   hormonski   neovisni   (ER-­‐   i   PR-­‐)   i   treća   grupa   koju   sačinjavaju   tumori   sa   nesigurnom   hormonskom  ovisnošću.  Hormonska  terapija  uglavnom  usporava  rast  hormonski  ovisnih  tumora,  jer   su   takvom   tipu   tumora   hormoni   neophodni     za   rast,     a   ona   nema   utjecaja   na     hormonski   neovisne   tumore.     • Bolesnice   s   hormonski   ovisnim   tumorima   mogu   dobivati   samo   hormonsku   terapiju   ili   kombinaciju  hormonske  terapije  i  kemoterapije*.   • Bolesnice  s  tumorima  u  kojih  nije  moguće  odrediti  status  hormonskih  receptora  mogu  dobiti   kombinaciju  hormonske  terapije  i  kemoterapije.   • Bolesnice   s   hormonski   neovisnim   tumorima   trebale   bi   dobiti   kemoterapiju,   ali   ne   i     hormonsku  terapiju.     Hormonsko  liječenje     Osniva  se  na  jednom  ili  moguće  kombiniciji  dva  od  dolje  navedenih  oblika  liječenja:       • Lijek   tamoksifen*   poništava   djelovanje   estrogena   na   dojku   i   djelotvoran   je   u   žena     premenopauze  i    postmenopauze     • Lijek   iz   grupe   inhibitora   aromataze*   kao   što   su   anastrazol,   egzamestan   ili   leterozol   koji   onemogućavaju  stvaranje  estrogena  u  žena  postmenopauze     • Lijek   iz   grupe   analoga   gonadotropin   oslobađajućih   hormona*   koji   snižava   razinu   estrogena     u     žena  premenopauze     • Ovarijektomija  -­‐  uklanjanje  jajnika  u  žena  premenopauze.       Izbor  hormonskog  liječenja  ovisi  o  menopauzalnom  statusu  bolesnice.     Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  18   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Za  bolesnice  premenopauze  (u  kojih  menopauza  još  nije  počela)  uobičajeno  liječenje  je:  monoterapija   lijekom  tamoksifenom  tijekom  5  godina,  ili  kombinacija  obostrane  ovarijektomije  (uklanjanje  jajnika)   ili   analoga   gonadotropin     oslobađajućeg   hormona*   sa   lijekom   tamoksifenom*   tijekom   5   godina.   Tamoksifen  ne  bi  trebalo  koristiti  istovremeno  s  kemoterapijom.     Bolesnicama   koje   su   u   menopauzi   (postmenopauzalne),   savjetuje   se:   primjena   inhibitora   aromataze*   tijekom   5   godina   je   poželjnija   za   žene   sa   povećanim   rizikom,   a   za   bolesnice   liječene   tamoksifenom   treba   razmotriti   prelazak     na   inhibitore   aromataze   nakon   2   -­‐   3   godine.   Bolesnice   koje   se   liječe   inhibitorima  aromataze  imaju  veći  rizik  za  razvoj  osteoporoze  što  može  biti  neutralizirano  dovoljnim   unosom   kalcija   i   vitamina   D*.   Za   provjeru   gustoće   kosti   na   raspolaganju   je   mjerenje   gustoće   kosti     denzitometrijom,  a  u  slučaju    osteoporoze  liječenje  bisfosfonatima.     Tamoksifen  malo  povećava  rizik  od  pojave  krvnih  ugrušaka  i  ukoliko  se  planira  kirurški  zahvat,  trebalo   bi  prethodno  prekinuti  njegovo  trošenje.  Primjena  tamoksifea  udvostručuje  rizik  za  razvoj  karcinoma   endometrija  (karcinoma  sluznice  materice).     Kemoterapija*       Kemoterapija   ranih   stadija   raka   dojke   se   sastoji   od   kombiniranja   dva   ili   tri   lijeka,   koji   se   daju   po   preciznom   protokolu.   Za   rak   dojke   se   uglavnom   daje   4   do   8   ciklusa   kemoterapije,   uz   precizno   određeno   doziranje,   trajanje   i   redoslijed   davanja   lijeka,   uključujući   razdoblje   odmora   prije   početka   novog  ciklusa.  Ciklus  podrazumijeva  razdoblje  od  2  do  4  tjedna.   Nije   posve   jasno   definirano   koja   je   kombinacija   lijekova   najbolja,   ali   se   preporuča   da   sadrži   doksorubicin*  ili  epirubicin*,  lijekove  za  liječenje  raka  iz  grupe  antraciklina*.  Procjena    srčane  funkcije   je   neophodna   prije   početka   terapije   antraciklinima.   No,   kemoterapijski   protokoli   koji   ne   uključuju   antracikline   su   se   isto   pokazali   učinkoviti,   kao   na   primjer   kombinacija   lijeka   docetaksela*   i   ciklofosfamida*.   Terapije   se   označavaju   akronimima,   tj.   prvim   slovom   svakog   lijeka   (npr.   FEC,   koji   predstavlja  kombinaciju  fluorouracil-­‐a,  epirubicin-­‐a  i  ciklofosfamid-­‐a).  Za  slabe  i  starije  bolesnike  CMF     protokol  (ciklofosfamid,  metroteksat  i  fluoracil)  je  i  dalje  prikladan.   Druga  mogućnost,  posebno  za  bolesnice  u  kojih  je  tumor  zahvatio  i  limfne  čvorove,  je  kombiniranje     antraciklina   (doksuribicin   ili   epirubicin)   s   taksanom*   (paklitaksel*),   pri   čemu   se   daje   prednost     sekvencijskoj  a  ne  istodobnoj  primjeni.       HER2*  -­‐  ciljano  liječenje       HER2-­‐ciljano  sustavno  liječenje  se  koristi  za  HER2  pozitivne  tumore,  npr.  kada  rezultati  laboratorijskih   ispitivanja  pokazuju  da  su  IHC  test  „3+“  ili  kada  su    FISH  ili  CISH  test  „pozitivni“.   Trastuzumab*   je   učinkovit   lijek   u   bolesnika   s   HER2   pozitivnim   tumorima,   bez   obzira   na   veličinu   tumora   i   hormonski   status.   U   studijama   koje   su   provedene   za   procjenu   učinka     trastuzumaba   kao   adjuvantnog   liječenja,   trastuzumab   je   uvijek   bio   primjenjen   s   kemoterapijom.   Nije   poznato   da   li   adjuvantna  primjena    trastuzumaba  bez  kemoterapije  ima  pozitivan  učinak.   Standardna   preporuka   trajanja   adjuvantnog   liječenja   s   trastuzumabom   je   godinu   dana.   Rezultati   studija  koje  uspoređuju  standardno  trajanje  sa  kraćim  i  dužim  razdobljima  liječenja  nisu  još  dostupni.   Trastuzumab   može   biti   primijenjen   zajedno   sa   lijekovima   paklitaksel   ili   karboplatina*,   dok   ga   ne   bi   trebalo     kombinirati   sa   doksorubicinom   ili   epirubricinom.   Posljednja   dva   navedena   lijeka   su     kao   i   trastuzumab  kardiotoksični.   Trastuzumab   ne   može   biti   primijenjen   u   bolesnika   s   abnormalnom   funkcijom   srca.   Ukoliko   postoji   sumnja   u   ispravnost   srčane   funkcije,   trebalo   bi   je   procijeniti   prije   liječenja   koje   uključuje     trastuzumab.         Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  19   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

 

Plan  liječenja  metastatskog  raka  dojke  (stadij  IV)  

  Metastatski   rak*   dojke   je   onaj   koji   se   proširio   na   druge   dijelove   tijela.   Najčešća   mjesta   gdje   se   pojavljuju     metastaze   su   kosti,   jetra,   pluća   i   mozak.   Ukoliko   su   se   tumorske   stanice   proširile   na   ostale   dijelove   tijela,   sustavno   liječenje   je   osnova   zbrinjavanja   ove   grupe   bolesnica.   Oko   5%   žena   ima   metastaze  u  času  postavljanja  dijagnoze  raka  dojke.   Za  liječenje  bolesnika  s  metastatskim  rakom  dojke:     • Glavni  cilj  liječenja  je  održavanje  ili  poboljšavanje    kvalitete  života.  Bolesniku  bi  trebalo  pružiti   psihološku,  socijalnu  i  suportivnu  skrb.   • S   bolesnikom   i   njegovom   obitelji   trebalo   bi   razmotriti   realne   ciljeve   liječenja.   Bolesnika   bi   trebalo  ohrabriti    za  aktivno  sudjelovanje  u  svim  odlukama  koje  se  odnose  na  liječenje.  Želje   bolesnika  trebaju  uvijek  biti  uzete  u  obzir,  uključujući  one  o  praktičnoj  strani    oblika  liječenja   (npr.peroralno  ili  intravenozno*).     U  mnogim  bolnicama  postoje  medicinske  sestre  specijalizirane  za  bolesti  dojke.  Kako  one  mogu  biti   velika  podrška  bolesnicama,  trebale  bi  im  biti  i  dostupne.      

Kirurgija  i  radioterapija*     Dio   bolesnica   s   metastazama   može   imati   korist   od   uklanjanja   primarnog     tumora   dojke   kirurškim   putem   ili  od   radioterapije.   U   nekim   slučajevima,   operacija   može   biti   učinjena     i   u   liječenju   bolesnica   s   jednom  ili  nekoliko  metastaza  npr.  u  jetri,  plućima  ili  mozgu.     Zračenje  se  također  primjenjuje  u  liječenju  metastaza  u  kostima  i  mozgu.    

Sustavno  liječenje*    

Cilj   sustavnog   liječenja   je     istodobno   djelovanje   na   stanice   tumora   koje   se   nalaze   u   različitim   organima  zahvaćenim    metastazama.   Mogućnosti   sustavnog   liječenja   su   iste   kao   i   za   invazivni   karcinom   bez   metastaza   (hormonska   terapija,   kemoterapija   i   HER2-­‐ciljana   terapija)   s   nekoliko   dodatnih   ciljanih   bioloških   lijekova   kao   što   su  bevacizumab  i  everolimus.  Ukoliko  se  se  ordinira  kemoterapija,  izbor  citostatika  i  dužina  trajanja   liječenja  trebaju  biti  prilagođeni  svakom  pojedinom  bolesniku.   Izbor   sustavnog   liječenja   ovisi   o   statusu   hormonskih   receptora,   HER2   statusu,   hitnosti   dobivanja   odgovora  na  liječenje,  kao  i  o  prethodno  provedenom  liječenju  i  njegovom  učinku.     Hormonsko  liječenje       Hormonsko   liječenje*   je   liječenje   izbora   za   bolesnice   s   hormonski   ovisnim   (ER+   i/ili   PR+)   metastatskim  rakom  dojke.  Izbor  hormonskog  liječenja  ovisi  o  menopauzalnom  statusu  i  prethodno   provedenom  hormonskom  liječenju.     • Premenopauzalne    bolesnice:     o Ukoliko   nije   primjenjivan   lijek   tamoksifen*   ili   je   liječenje   tamoksifenom   prekinuto   razdoblju   dužem   od   12   mjeseci,   kombiniranje   tamoksifena   s   analozima   gonadotropin*   oslobađajućih   hormona   ili   ovarijektomija   su   najpoželjnija  vrsta  liječenja.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  20   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  o Ukoliko   je   tamoksifen   već   bio   primijenjen,   moguće     je   liječenje   s   inhibitorima   aromataze   kao   što   su   anastrozol,   egzamestan   ili   letrozol   u   kombinaciji   sa   analozima   gonadotropin   oslobađajućih   hormona   ili   ovarektomijom.   Uz   ovo   liječenje   je   preporučeno   uzmanje   kalcija   i   suplemenata  vitamina  D.   • Postmenopauzalne  bolesnice:   o Ukoliko  bolesnica  nije  prethodno  liječena  inhibitorima  aromataze  kao  što  su   anastrozol,  egzamestan  i  letrozol,  ili  je  liječenje  prekinuto  u  razdoblju  dužem   od  12  mjeseci,  njihova  primjena  je  najbolji  izbor.   o  U   suprotnom   se   mogu   koristiti   tamoksifen,   fulvestrant*,   megestrol*   ili   androgeni*.   o Ukoliko   postoje   znakovi   koji   govore   za   progresiju   tumora   ili   za   povrat   tumora   usprkos   liječenju   s   anastrozolom   ili   letrozolom,   postoji   mogućnost   primjene   kombinacije   liječenja   s   egzamestanom*   i   everolimusom*.   Kombinacija   tamoksifena  i  everolimusa  može  također  biti  jedna  od  mogućnosti,  ali  još  nije   omogućena  u  Europi.   Tumor  se  mijenja  tijekom  vremena  i  postoji  mogućnost  da  ER+  tumor  postane  ER-­‐  ili  da  ER+  tumor   postane  rezistentan  na  hormonsko  liječenje.   Bolesnicama   s   jasnim   pokazateljima   rezistencije   na   hormonsko   liječenje   trebalo   bi   ponuditi   kemoterapiju  ili  sudjelovanje  u  kliničkim  studijama.     HER2-­‐ciljano  liječenje     HER2-­‐ciljano   liječenje   s   trastuzumabom*   ili   lapatinibom*   trebalo   bi   biti   na   vrijeme   biti   ponuđeno   bolesnicama   s   HER2   pozitivnom   mestastatskom   bolešću,   uz   kemoterapiju,   hormonsku   terapiju   ili   kao   monoterapija.   To   bi   trebao   biti   slučaj   u   bolesnica   koje   nisu   prethodno   u   adjuvantnom   liječenju   primale     ciljanu   anti   HER2   terapiju   i   koje   nemaju   kontraindikacije   za   njenu   primjenu   (npr.   srčana   insuficijencija).   Ako   tumor   nastavi   rasti   i   širiti   se     za   vrijeme   liječenja   s     trastuzumabom,   primjena   tog   lijeka   može   biti   nastavljena   uz   druge   vrste   kemoterpije.   Lapatinib,   lijek   za   peroralnu   primjenu   koji   također   djeluje   ciljano   na   HER2   receptor,   a   može   se   davati   u   kombinaciji   sa   preoralnim   kemoterapijskim  lijekom  –  kapecitabinom*.     Izbor   liječenja   treba   razmotriti   s   onkologom.   Dva   nova   lijeka,   pertuzumab   i   ado-­‐trastuzumab   emtanzin*,  uskoro  će  biti  dostupni  u  Europi  za  bolesnike    s    HER2-­‐pozitivnim  tumorima.       Kemoterapija*       Kemoterapiju  treba  primjeniti:       § Bolesnicima   u   kojih   tumor   brzo   raste   i   zahvaća   vitalne   organe   (npr.   opsežno   zahvaćena  jetra),  gdje  je  nephodan  brzi  odgovor  na  sustavno  liječenje.   § Bolesnicima    čiji  su  tumori  istodobno    hormonski  neovisni  i  HER2  negativni.   Takav   tip   tumora   je   poznat   kao     „trostruko   negativan   karcinom*   (ER-­‐,   PR-­‐   i   HER2-­‐)“,   i   za  njih  je  kemoterapija  glavni  oblik  liječenja.     § Bolesnicima   s   hormonski   ovisnim   karcinomima   koji   ne   odgovaraju   na   hormonsko   liječenje  ili  su  na  nju  prestali  odgovarati.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  21   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Ukoliko  su  bolesnici  prethodno  liječeni  kemoterapijom  s  antraciklinima*  (epirubicin  ili  doksorubicin),   trebalo  bi  im  ordinirati    kemoterapiju  koja  uključuje  taksane*  (paklitaksel  ili  docetaksel).     Kemoterapija   sa   jednim   lijekom   je   poželjnija   od   kombinacije   lijekova   jer   je   povezana   sa   boljom   kvalitetom   života   a   bez   utjecaja   na     dužinu   preživljenja.   Trajanje   kemoterapijskog   liječenja   treba   prilagoditi   svakom   pojedinom   bolesniku.   U   bolesnika   s   trostruko   negativnim   tumorima,   metastaziranje   može   biti   češće   i   napredovanje   bolesti   brže.   To   je   razlog   zašto   se   u   ove     skupine   bolesnika  može  predložiti  kombinirano  kemoterapijsko  liječenje.     Nakon   što   je   bolesnica   primila   3   različite   vrste   kemoterapije,   nastavak   kemoterapijskog   liječenja   je   moguć  za  bolesnice  dobrog  općeg  zdravstvenog  stanja    kao  i  za  one    čiji    je  tumor  odgovorio  (smanjio   se)  na  prethodnu  kemoterapiju.       Ostalo  biološko  liječenje     Bevacizumab*   je   lijek   koji   je   namijenjen   ograničavanju   razvoja   novih   krvnih   žila   koje   opskrbljuju   tumor   krvlju.   U   Europi   je   trenutno   dostupan   samo   za   bolesnike   s   metastatskom   bolešću     u   kombinaciji  s  kemoterpijom  (paklitaksel*  ili  kapecitabin*)  u  prvoj  liniji  liječenja.   Ovakva   kombinacija   bi   se   trebala   razmotriti   i   u     grupi   bolesnica   s   ograničenim   mogućnostima   liječenja,   ali   samo   nakon   procjene   mogućih   neželjenih   učinaka   i   očekivane   koristi.   Bevacizumab*   više   nije  odobren  za  bolesnice  oboljele  od  raka  dojke  u  SAD-­‐u.  

 

Ostalo  liječenje  

  Radioterapija*   se   može   primijeniti   kao   palijativno   liječenje   metastaza   u   kostima,   mozgu   ili   ostalim   lokaliziranim  metastatskim  sijelima  kao  što  su  lezije  mekih  tkiva*.     Bisfosfonate*   bi   trebalo   primjeniti   u   liječenju   hiperkalcemije*   i   kod   metastaza*   u   kostima.   Cilj   je   smanjiti   bol   i   spriječiti   posljedice   metastaza   u   kostima,   kao   što   su   frakture   (prijelomi   kosti).   Bisfosfonati   postoje   u   oralnom   i   intravenoznom   obliku.   Uglavnom   se   dobro   podnose,   ali   u   nekim   rijetkim   slučajevima   može   doći   do   komplikacija   kao   što   je   osteonekroza*   kosti   čeljusti.   To   je   stanje     koje   se   može   javiti   u   gornjoj   ili   doljnjoj   čeljusti   s   oštećenjem   kosti     koje   se   dugo   liječi.   Ta   vrsta   komplikacije   nastaje   mnogo   češće   u   bolesnika   s   lošim   zubnim   statusom.   Zato   se   prije   početka   liječenja  s  bisfofonatima  preporuča    pregled  i  konrola  zubi.     Denozumab   je   nova   terapija   koja   se   koristi   pri   liječenju   metastaza   u   kostima.   Predstavlja   nešto     učinkovitiju   terapiju   od   bisfosfonata   u   spriječavanju   komplikacija   u   kostima,   a   djeluje   i   manje   toksično   na   bubrege.   Kao   i   bisfosfonati,   denozumab   također   može   također   izazvati   osteonekrozu   čeljusti.      

Kliničke  studije     Sudjelovanje   u     kliničkim   studijama   s   novim   lijekovima   se   često   nudi   oboljelima   od   metastatskog   karcinoma.   Trebalo   bi   podržati   uključivanje   u   kliničke   studije   jer   je   to   jedini   način   unapređivanja   liječenja  za  bolesnike  gdje  je    izlječenje  rijetkost.         Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  22   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Odgovor  na  liječenje     Odgovor   na   liječenje   bi   trebalo   analizirati   s   ciljem   procjene   koristi   od   liječenja     u   odnosu   na   nuspojave.  Procjena  odgovora  na  liječenje  se  savjetuje  nakon  2  -­‐  3  mjeseca  od  početka  hormonskog   liječenja   i     nakon   2   -­‐   3   ciklusa   kemoterapije.     Temelji   se   na     kliničkoj   procjeni,   procjeni   simptoma,   kvaliteti   života,   analizi   krvi   i   ponavljanju   početno   abnormalnih   radioloških   nalaza   uz   uporedbu   s   prethodno  učinjenim.     Ukoliko   odnos   između   koristi   i   neželjenih   učinaka   nije   povoljan,   bolesnik,   obitelj   i   liječnik   bi   trebali   razmotriti  nove  mogućnosti  liječenja.         Za   neke   bolesnike,   mjerenje   tumorskih   biljega   kao   što   su   CA   15.3   ili   CEA   može   se   učiniti   u   svrhu   procjene   odgovora   na   liječenje.   Snižavanje   vrijednosti   tumorskih   biljega   ukazuje   na   učinkovitost   liječenja,   a   povećanje   ukazuje   na   suprotno.   Međutim,   ovakvi   testovi   nisu   jako   pouzdani   i   njihova   primjena  je  uglavnom  ograničena  na  bolesnike  u  kojih  nije  dostupno  radiološko  praćenje  odgovora  na   liječenje.            

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  23   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

KOJE  SU  MOGUĆE  NUSPOJAVE  PRIMJENJENOG  LIJEČENJA?    

Rizici  i  neželjene  posljedice  kirurškog  zahvata     Neki   rizici   su   povezani   uz   bilo   koju   kiruršku   intervenciju   koja   se   izvodi   pod   općom   anestezijom.   Ovakve  komplikacije  su  rijetke  i  uključuju  duboku  vensku  trombozu*,  probleme  sa  srcem  i  disanjem,   krvarenje,   infekcije   i   reakcije   na   anesteziju.   Nakon   operacije   se   često   javlja   bolnost,   te   se   lijekovi   protiv   bolova   predlažu   u   cilju   prevencije   i   otklanjanja   boli.   Također   se   može   dogoditi   ukočenost   ramenog  obruča,  ali  uglavnom  ne  traje  dugo.     Prilikom  uklanjanja  limfnih  čvorova*  pazuha,  može  doći  do  oštećenja  limfne  cirkulacije  što  rezultira   limfedemom.  Limfedem*  je  stanje  kada  se  limfna  tekućina  nakuplja  i  javlja  se  otok  ruke.  Ovo  se  može   dogoditi   odmah   nakon   kirurškog   zahvata   i/ili   kasnije.   Rizik   je   manji   ukoliko   se   izvodi   samo   biopsija   sentinel   limfnog   čvora.   Rizik   je   veći   ako   nakon   disekcije   aksile*   slijedi   i   radioterapija   pazuha,   i   tada   se   javlja  u  gotovo  40%  bolesnika.     Neželjeni   događaji   mogu   biti   ublaženi   pravilnim   savjetima   i   konzultacijama   sa   specijalistima   iz   područja  onkologije.      

Nuspojave  radioterapije*     Većina   bolesnika   će   iskusiti   neke   od   nuspojava,   pri   čemu   će   u   većine   one   biti   blage.   Radioterapija   utječe   na   bolesnike   različitim   mehanizmima   i   teško   je   točno   predvidjeti   kako   će   pojedini   bolesnik   reagirati  na  terapiju.     Dostupne  su  neke  mjere  sprječavanja  i  ublažavanja  određenih  neželjenih  posljedica.  Veliki  napredak   je   napravljen   na   području   aparata   za   radioterapiju   i   teške   neželjene   reakcije   su   danas   vrlo   rijetke.   Većina   neželjenih   posljedica   radioterapije   nestaju   postepeno   po   završetku   zračenja.   U   nekih   bolesnika  mogu  međutim  trajati  i  kroz  nekoliko  tjedana.       Glavna   nuspojava   zračenja   zbog   raka   dojke   je   pojava   crvenila,   osjetljivosti,   svrbeža   kože   dojke   ili   prsne   stijenke   3   do   4   tjedna   od   početka   radioterapije.   Opisane   reakcije   obično   nestaju   za   2   do   4   tjedna   po   završetku   zračenja.   Područja   na   kojima   su   se   javile   kožne   reakcije   mogu   ostati   više   pigmentirane  od  okolne  kože.     Postoje  neke  dugoročne  posljedice  kojima  su  za  razvoj  potrebni  mjeseci,  a  ponekad  i  godine.     • Promjena   osjeta   kože   zračenog   područja   ili   se   može   primijetiti   izraženija   pigmentacija   kože   nego   li   ranije.   Zbog   malih   promjena   na   krvnim   žilama   na   koži   se   mogu   se   pojaviti   teleangiektazije  -­‐    Spider  nevus*.   • Ukoliko  dođe  do  oštećenja  limfnih  čvorova  može  se  pojaviti  otok  ruke  (limfedem).   • Radioterapija   može   izazvati   pojavu   tumora   i   manji   broj   ljudi   će   razviti   drugi   tumor   kao   posljedicu   provedenog   zračenja.   Međutim,   šansa   razvijanja   drugog   tumora   je   mala   i   rizičnost   pridružena   radioterapiji   je   daleko   manja   od   koristi.   Rizik   nije   ovisan   o   dozi   zračenja   i   s   vremenom  raste.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  24   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

 

Nuspojave  kemoterapije*     Neželjene   posljedice   kemoterapije   su   česte   i   ovise   o   vrsti   primijenjenih   lijekova,   visini   doze   i   individualnim   čimbenicima.   Ukoliko   je   bolesnica   prethodno   bolovala   od   drugih   bolesti   (npr.   kardiovaskularnih),   moraju   postojati   mjere   opreza   i   liječenje   se   treba   prilagoditi.   Kombiniranje   različitih  lijekova  češće  dovodi  do  komplikacija  od  monoterapije.     Najčešća   neželjena  djelovanja   koja   se   javljaju   zbog   kemoterapije   karcinoma   dojke   su   opadanje   kose   i   smanjenje   broja   krvnih   zrnaca.   Manjak   krvnih   zrnaca   može   rezultirati   anemijom*,   krvarenjem   i   infekcijama.  Jednom  kada  je  kemoterapija  završena,  kosa  ponovo  raste  i  broj  krvnih  zrnaca  se  vraća   na  normalne  vrijednosti.     Ostale  neželjene  posljedice  uključuju:     • Alergijske  reakcije  kao  što  su  osip  i  crvenilo   • Problemi  sa  živcima  koji  utječu  na  ruke  i/ili  noge  (periferna  neuropatija*),  što  može  izazvati   osjećaj  peckanja  kože,  utrnutost  i/ili  bol   • Privremeni  problemi  s  vidom   • Zujanje  u  ušima  i  problemi  sa  sluhom   • Niski  krvni  tlak   • Mučnine,  povraćanje  i  proljev   • Upala  sluznice  usta   • Gubitak  osjeta  okusa   • Nedostatak  apetita   • Spori  otkucaji  srca   • Dehidracija   • Blage  promjene  noktiju  i  kože  koje  brzo  nestaju   • Bolni  otoci  i  infekcije    na  mjestima  uboda  iglom   • Bolovi  u  mišićima  i  zglobovima   • Pojedinačne  epizode  epilepsije  (engl.  seizures)   • Umor     Manje   česte,   ali   ozbiljnije   neželjene   posljedice   koje   se   mogu   pojaviti   su   moždani   udar,   infarkt   miokarda*  i  oštećenja  funkcije  bubrega  i  jetre.  Bilo  koji  od  ovih  simptoma  bi  trebalo  prijaviti  liječniku.       U   mlađih   premenopazualnih   žena,   neki   lijekovi   koji   se   primjenjuju   tijekom   kemoterapije   mogu   dovesti   do   prijevremene   menopauze,   zaustavljajući   lučenje   hormona   iz   jajnika.   Posljedično   tome   mogu   se   javiti   simptomi   menopauze   koji   uključuju   gubitak   menstruacije,   pojavu   valova   vrućine,   znojenje,  promjene  raspoloženja  i  suhoću  rodnice.  Plodnost  također  može  biti  ugrožena.     Većina   neželjenih   nuspojava   se   može   liječiti,   zbog   čega   je   važno   obavijestiti   liječnika   ili   medicinsku   sestru  o  nastalim  teškoćama.     Osim   toga,   svaki   lijek   može   imati   različite   nuspojave.   Najčešće   su   navedene   u   daljem   tekstu,   iako   nuspojave  se  neće  pojaviti  u  svih  bolesnika,  niti  će  u  svih  osoba  biti  jednakog  intenziteta.           Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  25   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  •

•

•

•

Doksorubicin  i  epirubicin  (u  manjoj  mjeri)  mogu  izazvati  oštećenja  srčanog  mišića  i  zbog  toga   je   prije   početka   liječenja   neophodno   učiniti   procjenu   srčane   funkcije.   Trastuzumab*   može   također   izazvati   oštećenja   srca   i   ne   smije   se   davati   istodobno   s     doksorubicinom   ili   epirubicinom.   Doksorubicin   i   epirubicin   mogu   izazvati   smanjenu   otpornost   kože   na   sunce   i   izazvati  crvenilo  na  područjima  koji  su  prethodno  bili  zračeni.  Nekoliko  dana  nakon  liječenja   urin   može   biti   crvene   ili   roza   boje.   To   nije   krv   u   urinu   već   je   posljedica   boje   lijeka   koji   se   izlučuje  urinom.   Kapecitabin*   može   izazvati   bol   u   šakama   i   stopalima.   Ovo   stanje,   nazvano   sindrom   šaka-­‐ stopalo,   može   izazvati   peckanje,   utrnutost,   bol,   suhoću   i   eventualno   ljuštenje   dlanova   i   stopala.     Docetaksel*   ponekad   izaziva   zadržavanje   tekućine,   privremeno   različitu   obojanost   noktiju,   osip   na   koži   ili   samo   utrnutost   i   peckanje   u   rukama   i   nogama.   Jedan   od   četiri   bolesnika     će   imati  alergijske  reakcije  u  tijeku  prve  ili  druge  infuzije  docetaksela.   Paklitaksel*  može  izazvati  perifernu  neuropatiju*  koja  ovisi  o  primljenoj  dozi,  trajanju  infuzije   i   rasporeda   primanja   infuzije.   U   slučaju   nižih   doza   paklitaksela,   ili   tjednom   primanju   lijeka,   neuropatija   se   javlja   rijeđe.   Simptomi   neuropatije   uključuju   utrnutost,   parestezije   i   goruću   bolnost   u   rukama   i   nogama.   Uglavnom   su   simetrični,   a   obično   počinju   u   donjim   ekstremitetima.  Bolesnici  se  uglavnom  žale  na  istovremenu  pojavu  simptoma  u  prstima  ruku   i   nogu,   ali   je   također   prijavljena   i   asimetrična   pojava   simptoma.   Simptomi   na   licu   su   rijeđi.   Blagi   simptomi   neuropatije   se   smanjuju   ili   nestaju   u   potpunosti   unutar   nekoliko   mjeseci   nakon   prekida   liječenja,   dok   u   bolesnika   s   ozbiljnom   neuropatijom   simtomi   i   tegobe   mogu   potrajati  kroz  duže  vrijeme.  

   

Nuspojave  hormonskog  liječenja     Nuspojave   hormonskog   liječenja   su   česte.   Ovise   o   lijekovima   koji   se   primjenjuju,   iako   svi   oblici   hormonske   terapije   pokazuju   slične   neželjene   posljedice.   Tamoksifen*   ima   više   nuspojava   od   inhibtora  aromataze*.     Za   žene   premenopauze,   prvi   cilj   hormonskog   liječenja   je   potisnuti   funkciju   jajnika,   njihovim   uklanjanjem  ili  djelovanjem  lijeka  (analozi  gonadotropin  oslobađajućeg  hormona).   To   može   dovesti   do   pojave   menopauzalnih   simptoma   kao   sto   su   znojenje,   promjene   raspoloženja,   suhoća  rodnice  i  prestanak  menstruacije.   Glavni   neželjeni   učinci   hormonskog   liječenja   su   navedeni   u   nastavku   teksta   i   odraz   su   promjene   razine   ili   učinka   hormona   posljedično   primjenjenom   liječenju.   Općenito,   u   gotovo   svih   žena,   prednosti  hormonskog  liječenja  nadmašuju  potencijalne  rizike.     • Valovi  vrućine  i  znojenje  (vrlo  često  i  posebno  pri  primjeni  tamoksifena*)   • Suhoća  radnice  i  pojava  iscjetka   • Bol  u  mišićima  i  zglobovima  (posebno  pri  primjeni  inhibitora  aromataze*)   • Promjene  raspoloženja   • Umor   • Mučnina   • Smanjeno   zanimanje   za   spolne   odnose   (može   se   javiti   iz   različitih   razloga   vezanih   uz   rak   dojke,  ali  su  djelomično  odgovorne  i  promjene  razine  hormona).         Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  26   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Neke   nuspojave   se   pojavljuju   rijetko,   ali   njihovi   neželjeni   učinci   mogu   biti   ozbiljni.   Većina   lijekova   može   utjecati   na   kosti   i   dovesti   do   pojave   osteoporoze*.   Zato   je   važan   dovoljan   unos   kalcija   i   vitamina  D*,    kao  i  određivanje  gustoće  kostiju  radiološkim  pregledom*.   Tamoksifen   može   u   žena   postmenopauze   povisiti   rizik   za   pojavu   karcinoma   tijela   maternice.   Svako   vaginalnom   krvarenje   u   menopauzi   treba   prijaviti   liječniku,   iako   većina   vaginalnih   krvarenja   ne   nastaje  posljedično  raku  maternice.   Tamoksifen  može  izazvati  povećani  rizik  od  pojave  krvnih  ugrušaka,  obično  u  nogama  (duboka  venska   tromboza*).   Rijetko,   dio   krvnog   ugruška   se   može   odvojiti   (embolija)   i   putem   krvotoka   dospjeti   u   arterije  pluća  (plućna  embolija)  izazivajući  bol  u  grudima  i  kratak  dah.  Svaki  od  navedenih  simptoma   bi  trebalo  prijaviti  liječniku.    

Nuspojave  ciljane*  biološke  terapije     Trastuzumab*  

  Neželjeni   učinci   lijeka   trastuzumaba*   su   rijeđi   od   nuspojava   kemoterapije.   Trastuzumab*     može   izazvati   alergijske   reakcije   u   rasponu   od   zimice,   vrućice,   eventualnog   svrbeža,   osipa,   težeg   disanja   i   glavobolje   do   valova   vrućine   i   slabosti.   Zimica,   vrućica,   osip,   mučnina   i   povraćanje   su   obično   posljedice   same   infuzije   i   javljaju   se   uglavnom   tijekom   prvih   nekoliko   infuzija,   nakon   čega   se   rjeđe   javljaju.     Trastuzumab*   može   naškoditi   srcu   i   dovesti   do   srčane   slabosti.   Posebno   je   potrebno   voditi   računa   ako   se   daje   bolesnicama   koje   već   imaju   srčanih   tegoba.   U   svih   bolesnica   tijekom   liječenja   s   trastuzumabom  treba    provjeravati  srčanu  funkciju.     Trastuzumab  ne  bi  trebalo  davati  bolesnicama  koji  su  preosjetljive  na  trastuzumab,  mišji  protein*  ili   bilo  koji  drugi  sastavni  dio.  Ne  smije  se  davati  bolesnicama  s    teškim  problemima  disanja  u  mirovanju   zbog  karcinoma  ili  bolesnicama  kojima  je  neophodna  terapija  kisikom*.     U   bolesnica   se   može   javiti   jedan   ili   više   od   gore   navedenih   neželjenih   učinaka,   ali   se   obično   svi   ne   javljaju  u  iste  bolesnice.      

Lapatinib*    

Najčešći  neželjeni  učinci  koji  se  javljaju  u  više  od  30%  bolesnika  koji  uzimaju  lapatinib*  u  kombinaciji   sa  kapecitabinom*  su  proljev  i  osip,  otok,  bol  ili  ljuštenje  kože  na  dlanovima    i  stopalima.  Obično  su   blagi,   javljaju   se   rano   (2   tjedna   od   početka   liječenja)   i   mogu   zahtijevati   snižavanje   doze   lijekova.   Također  može  nastati  anemija,  mučnina,  povraćanje  i  povišenje  vrijednosti  enzima  jetre.    

  Bevacizumab*  

  Postoje  rijetke,  ali  ozbiljne  nuspojave  liječenja  s    bevacizumabom*  koje  uključuju:     -­‐ gastrointestinalna  perforacija,  stvaranje  fistule,  otežano  zarastanje  rana;   -­‐ teška  krvarenja;   -­‐ hipertenzivnu  krizu  (visok  krvni  tlak);       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  27   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  -­‐

-­‐

nefrotički   sindorm,   tj.   stanje   karakterizirano   vrlo   visokim   razinama   proteina   u   urinu   (proteinurija),  niskim  razinama  proteina  u  krvi,  pojavom  otoka,  posebno  oko  očiju,  stopala  i   šaka;  ovaj  sindrom  je  izazvan  oštećenjem  sitnih  krvnih  žila  u  bubrezima  koji  filtriraju  otpad  i   višak  vode  iz  krvi  izbačen  u  mokraćni  mjehur  u  obliku  urina;   kongestivno   zatajenje   srca   u   bolesnika   koji   su   primili   bevacizumab*   prije   kemoterapije   sa   antraciklinima  ili  radioterapije  prsnog  koša.  

  Najčešći   neželjeni   učinci   lijeka   bevacizumaba*   su   hipertenzija,   opća   slabost,   bol   u   abdomenu,   mučnina   i   povraćanje,   slabi   apetit,   konstipacija   (zatvor),   infekcije   gornjih   dišnih   puteva,   niski   broj   bijelih   krvnih   zrnaca   (koji   može   povećati   rizik   za   infekciju),   proteinurija,   proljev,   gubitak   kose,   afte   i   glavobolje.    

  Everolimus*  

  Iako  postoji  mogućnost  da  se  ne  jave  sve  od  navedenih  nuspojava,  ukoliko  do  njih  ipak  dođe,  može   biti  potrebna  medicinska  pomoć.   Ukoliko  dođe  do  pojave  bilo  kojih  od  slijedećih  nuspojava,  bolesnik  se  mora  odmah  obratiti  liječniku:   -­‐ oticanje  lica,  ruku,  nogu,  stopala;   -­‐ krvarenje  iz  nosa;   -­‐ stezanje  i  bol  u  grudima;   -­‐ kašalj  i  promuklost;   -­‐ ispucale  usne;   -­‐ smanjena  težina;   -­‐ proljev;   -­‐ kratak  dah  i  otežano  disanje;   -­‐ teškoće  pri  gutanju;   -­‐ groznica  ili  drhtavica;   -­‐ opći  osjećaj  nelagode  ili  bolesti;   -­‐ bol  u  donjem  dijelu  leđa  ili  sa  strane;   -­‐ bolno  i  teško  mokrenje;   -­‐ nagli  porast    tjelesne  težine;   -­‐ naslage,  rane  ili  bijele  mrlje  na  usnama,  jeziku  ili  unutar  usta;   -­‐ otok  i  upala  usne  šupljine;   -­‐ gust  bronhijalni  sekret;   -­‐ peckanje  u  šakama  i  stopalima.    

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  28   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

ŠTO   SE   DOGAĐA   PO   ZAVRŠETKU   ADJUVANTNOG   LIJEČENJA  ?       Nije  neobično  da  se  simptomi  vezani  za  primjenu  liječenja    jave   po  završetku  adjuvantnog  liječenja.     • Nerijetko   se   mogu   javiti   anksioznost,   problemi   sa   spavanjem,   depresija   ili   ekstremni   umor;   bolesnicima  s  ovim  simptomima  može  biti  potrebna  psihološka  podrška.   • Poremećaji   pamćenja   i   problemi   sa   koncentracijom   su   česte   neželjene   posljedice   kemoterapije*.  Općenito  su  prolazni  –  reverzibilni  i  mogu  nestati  u  roku  od  nekoliko  mjeseci.   • Mlade  žene  mogu  zbog  kemoterapije  prerano  ući  u  menopauzu*,  što  je  praćeno  promjenama   raspoloženja,  povećanjem  težine,  valovima  vrućine,  bolovima  u  zglobovima  i  problemima  sa   spavanjem.   O   mogućnostima   zbrinjavanja   ovih   simptoma   treba   razgovarati   sa   svojim   liječnikom.  

  Program  praćenja*  s  liječnicima     Nakon  završetka  liječenja,  liječnici  će  predložiti  program  praćenja*s  ciljem:     • što  ranijeg  otkrivanja  mogućeg  povrata  bolesti*     • otkrivanja  eventualne  pojave  karcinoma  druge  dojke   • procjene  i  zbrinjavanja  nuspojave  prethodnog  liječenja     • pružanje  psihološke  podrška  i  informacije  za  olakšavanje  povratka  normalnom  načinu  života.     Posjete  onkologu  bi  trebale  uključivati:       • Uzimanje  povijesti  bolesti,  pregled  medicinske  dokumentacije,  procjenu  simptoma  i  fizikalni   pregled.     • Mamografija*   dojki   koja   se   preporučuje   svim   ženama,   svake   godine,   ukoliko   nije   izvršena   mastektomija.  Ona  može  biti  zamijenjena  s  MR  u  specifičnim  situacijama,  kao  što  su  nasljedni   rak   dojke   i   pojava   raka   dojke   kod   žena   mlađih   od   35   godina.   Za   žene   koje   imaju   rekonstrukciju  dojki  umjesto  mamografije  radi  se  MR  pregled.     • Ukoliko   bolesnica   nema   nikakvih   simptoma,   dodatna   radiološka   ispitivanja   i   laboratorijske   pretrage    nisu  potrebne.     Važno   je   znati   da   dobivanje   na   tjelesnoj   težini   negativno   utječe   na   prognozu*   i   trebalo   bi   je   spriječiti.   Ukoliko  je  potrebno,  dobro  je  savjetovati  se  s  nutricionistom.  Redovita  umjerena  i  naporna  tjelesna   aktivnost   povoljno   utječe   na   prognozu*.   Aerobni   trening   i   dizanje   utega   nemaju   nikakav   negativan   utjecaj  na  razvoj  limfedema*,  no  preporuča  se  prethodno  savjetovanje  s  liječnikom.    

            Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  29   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Povratak  normalnom  načinu  života     Danas  znamo  kako  izbjegavanje  debljanja  i  redovita  tjelesna  aktivnost  mogu  smanjiti  rizik  od  ponovne   pojave   bolesti   po   završetku   liječenja.   Redovno   vježbanje   ima   različite   prednosti.   Pomaže   bolesnici  da   se  bolje  osjeća    fizički  i  psihički,  a  može  također  smanjiti  rizik  od  ponovne  pojave  bolesti.  Dobitak  na   težini  nakon  završetka  liječenja  trebalo  bi  izbjegavati  jer  ima  negativan  utjecaj  na  prognozu  bolesti.   Savjetovanje   sa   nutricionistom   trebalo   bi   se   preporučiti   bolesnicama   s   prekomjernom   težinom.   Pušačima  se    savjetuje  prestanak  pušenja  uz  pomoć  savjetovališta  za  odvikavanje  od  pušenja.     U   liječenih   od   raka   dojke,   znanje   o   mogućnosti   ponovnog   povrata   bolesti   može   biti   opterećujuća.   Posljedično   samom   raku     dojke   i   provedenom   liječenju,   za   neke   bolesnice   povratak   normalnom   životu   može   biti   težak.   Mogu   uslijediti   pitanja   vezana   za   izgled   tijela,   seksualnost,   umor,   posao,   emocije  i  način  života.  Razgovor  o  ovim  pitanjima  s  članovima  obitelji,  prijateljima  i  liječnicima  može   biti  od  pomoći.  Neke  bolesnice  će  željeti  podršku  od  udruga  bolesnika  ili  informacije  i  pomoć  putem   telefona.    

Što  ako  se  karcinom  ponovo  javi?     Ukoliko  dođe  do  ponovne  pojave  bolesti,  ovakva  pojava  naziva  se  recidiv  ili  relaps*  i  liječenje  ovisi  od   proširenosti  bolesti.  Općenito,  to  se  može  dogoditi  u  do  30%  bolesnica  u  kojih  tumorske  stanice  nisu   bile   prethodno   prisutne   u   limfnim   čvorovima   i   u   do   70%   bolesnica   u   kojih   se   tumor   bio   proširio   na   limfne  čvorove  u  času  postavljanja  dijagnoze.     Ukoliko   dođe   do   ponovne   pojave   bolesti   u   istom   dijelu   dojke   i   limfnim   čvorovima,   koji   su   bili   zahvaćeni   i   prvi   put   kada   je   bolest   dijagnosticirana,   trebalo   bi   liječiti   bolest   kao   da   se   prvi   put   pojavila,   tj.   kao   novi   karcinom.   Uvijek   bi   trebalo   potvrditi   odsustvo   metastaza*   u   plućima,   jetri   ili   kostima  putem  radiološke  dijagnostike*.     Ukoliko   je   moguće,   preporučuje   se   kirurškim   zahvatom   u   potpunosti   odstranjenje   recidiva   tumora.     Nakon  operativnog  zahvata,  može  se  predložiti  radioterapija  ovisno  o  prethodnom  liječenju:     • U   bolesnica   koje   prethodno   nisu   zračene,   nakon   operativnog   zahvata,   trebalo   bi   provesti   radioterapiju  prsne  stijenke  i  regionalnih  limfnih  čvorova.   • U   bolesnica     u   kojih   je   prethodno   provedena   radioterapija   ne   i   trebalo   ponovo   provesti   zračenje   jer   bi   moglo   doći   do   ozbiljnog   oštećenja   pluća   i   srca.   Može   se   razmotriti   provođenje     zračenja  ograničenih  područja  prsnog  koša.       Nije   poznato   u   kolikoj   mjeri   primjena   kemoterapije*,   hormonske   terapije   ili   HER2   ciljane   terapije   produžava   život   nakon   lokalnog   liječenja   kada   se   tumor   ponovo   javi   u   prethodno   zahvaćenom   području  dojke  i  limfnim  čvorovima.  Glavni  cilj  liječenja  kod  ovih  bolesnika  je  palijacija,  s  namjerom   da  se  održi/poboljša  kvaliteta  života  i  poboljša  preživljenje.     U  bolesnika  koji  su  u  času  dijagnoze  povrata  tumora*  inoperabilni,  preporuča  se  sustavno  liječenje  s   ciljem  smanjenja  veličine  tumora  i  postizanja  operabilnosti.  Druga  mogućnost  je  radioterapija  prsne   stijenke  i  područja  regionalnih  limfnih  čvorova.         Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  30   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  U  slučaju  razmišljanja  o  primjeni  kemoterapijskog  liječenja,  prije  donošenja  odluke  treba  uzeti  u  obzir   nekoliko  čimbenika    uključujući  agresivnost  tumora,  prethodno  liječenje  i  opće  stanje  organizma.       Ukoliko  se  karcinom  ponovo  javi  u  obliku  metastatskog  karcinoma,  trebalo  bi  ga  liječiti  kao  što  je   opisano   u   dijelu   teksta   pod   naslovom   Plan   liječenja   metastatskog   karcinoma   (Stadij   IV)   u   odjeljku     Koje  su  terapijske  mogućnosti.  U  tom  slučaju  i  kada  god  je  to  moguće,  treba  učiniti  biopsiju  metastaza   i  analizirati  tkivo  tumora  u  laboratoriju  s  ciljem:     • Potvrde  kako  je  riječ  o  metastazi  raka  dojke,  a  ne  metastazi  nekog  drugog  karcinoma  ili  da  li   se  uopće  radi  o  metastazama.   • Utvrditi   da   li   su   karakteristike   raka,   kao   što   je   status   hormonskih   receptora   i   HER2   status   nadalje  iste  ili  su  se    tijekom  vremena  promjenile.     Biopsija  metastaza  se  može  izbjeći  ukoliko  je  procedura  suviše  rizična,  ili  ako  je  vremensko  razdoblje   između   prve   dijagnoze   i   pojave   metastaze   kratko   (ne   više   od   2   godine),   što   sugerira   da   se   karakteristike  raka  možda  nisu  promijenle,  ili  ako  rezultati  nove  biopsije  ne  mijenjaju  plan  liječenja.  

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  31   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

DEFINICIJE  TEŠKIH  RIJEČI     Analog  gonadotropin  oslobadjajućeg  hormona     Proizvod   sličan   gonadotropin   oslabađajućem   hormonu.   Gonadotropin   oslobađajući   hormon   (GnRH)   je   prirodan   hormon   proizveden   u   hipotalamusu   (dio   mozga).   GnRH   potiče   hipofizu   (žlijezda)   na   lučenje   hormona   koji   su   uključeni   u   reprodukciju.   Neki   GnRH   analozi   su   snažniji   od   GnRH   prirodno   proizvedenog  u  tijelu  za  stimuliranje  oslobađanja  gonadotropina.     Ado-­‐trastuzumab  emtanzin     Konjugat   antitijela  i  lijeka.   Sastoji   se   od  monoklonskog   protutijela  trastuzumaba   vezanog   za   citostatik   emtanzin.  Namijenjen  je  za  liječenje  bolesnika  s  HER2  pozitivnim  metastatskim  rakom  dojke,  koji  su   prethodno   liječeni   zbog   metastatskog   raka   s   (trastuzumabom   i   taksanima,   odvojeno   ili   u   kombinaciji)   ili  u  slučaju  povrata  bolesti  šest  mjeseci  nakon  završetka  adjuvantne  terapije  s  trastuzumabom.     Anestezija   Reverzibilno  stanje  gubitka  svijesti  u  kojem  bolesnik  ne  osjeća  bol,  nema  normalne  reflekse,  i  manje   reagira   na   stres,   umjetno   izazvano   primjenom   anestetika;   bolesnik   može   dobiti   opću   ili   lokalnu   anesteziju  nakon  koje  se  može  podvrgnuti  kirurškom  zahvatu.     Androgen   Vrsta  hormona  koji  potiče  razvoj  i  održavanje  muških  spolnih  karakteristika.     Anemija   Stanje   karakterizirano   smanjenim   volumenom   crvenih   krvnih   stanica*   (eritrocita)   u   cirkulaciji   i/ili   smanjenom   količinom   hemoglobina.   Željezo   koje   sadrži   hemoglobin   nosi   kisik   od   pluća   do   cijelog   tijela;  u  slučaju  anemije  ovaj  proces  je  usporen.     Antraciklin   Lijek  koji  se  koristi  u  okviru  kemoterapije*  za  liječenje  različitih  vrsta  karcinoma.     Atipična  duktalna  hiperplazija   Benigno*   stanje   karakterizirano   većim   brojem   stanica   u   mliječnim   kanalićima   nego   obično   i   abnormalnim   izgledom   veličine   stanica   pod   mikroskopom.   Atipična   duktalna   hiperplazija   povećava   rizik  od  nastanka  raka.  Također  se  zove  ADH  i  atipična  duktalna  hiperplazija  dojke.     Atipična  lobularna  hiperplazija   Benigno*   stanje   karakterizirano   većim   brojem   stanica   u   lobulima   dojke   i   abnormalnim   izgledom   stanica  pod  mikroskopom.  Atipična  lobularna  hiperplazija  povećava  rizik  od  nastanka  raka.  Također   se  zove  ALH  i  atipična  lobularna  hiperplazija  dojke.     Bijele  krvne  stanice  (bijela  krvna  zrnca)   Stanice  imunološkog  sustava  koje  su  uključene  u  obranu  organizma  od  infekcija.     Benigno   Dobroćudno,   nije   maligno.   Benigni   tumori   mogu   narasti   i   više   od   malignih,   ali   se   ne   šire   na   ostale   dijelove  tijela.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  32   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Bevacizumab   Monoklonsko  protutijelo  koje    je  stvoreno  s  namjerom  da  prepoznaje    i  veže  se  za  tipičnu  strukturu   (naziva  se  antigen)  koja  se  nalazi  u  određenim  stanicama  u  tijelu  ili  cirkulira  u  tijelu.  Bevacizumab  se   veže  za  čimbenik  rasta  krvožilnog  endotela  (vascular  endothelial  growth  factor  -­‐VEGF),  protein*  koji   cirkulira   u   krvi   i   omogućava   rast   krvnih   žila.   Vezanjem   za   VEGF   bevacizumab   neutralizira   aktivnost   VEGF-­‐a.   Posljedično   se     smanjuje   se   vaskularizacija   tumora,   normalizira   se   preostala   krvna   opskrba   tumora,  i  na  taj  način  se  usporava  tumorski  rast.     Biopsija   Uzimanje   uzorka   tkiva   zbog   pregleda   od   strane   patologa.   Tkivo   se   analizira   pod   mikroskopom,   ili   može   biti   ispitivano   drugim   testovima.   Postoje   različiti   načini   uzimanja   tkiva   za   biopsiju:   Najčešći   tipovi  su:  (1)  incizijska  biopsija  kada  se  uzme  samo  dio  tkiva;  (2)  ekscizijska  biopsija,  kada  se    ukloni   cijeli  čvor  ili  sumnjivo  područje;  (3)  biopsija  iglom,  kada  se  dio  tkiva  ili  tekućine  uzima  iglom.  Ako  se   primjenjuje   široka   igla   postupak   se   zone   biopsija   širokom   iglom   (engl.   core   biopsy).   Ako   se   upotrebljava  tanka  igla  postupak  se  zove  punkcija  tankom  iglom  (engl.  fine-­‐needle  aspiration  biopsy).     Biopsija  sentinel  limfnog  čvora   Odstranjenje   i   pregled   sentinel   limfnog   čvora   (prvog   limfnog   čvora),   u   kojeg   se     prvo   šire   stanice   iz   primarnog   tumora.   Kako   bi   se     otkrio,   identificirao     sentinel   limfni   čvor,   kirurg   u   blizinu   tumora   ubrizgava  radioaktivni  spoj,  plavu  boju  ili  oboje.  Kirurg  potom  koristi  sondu  kako  bi  pronašao  sentinel   limfni   čvor   koji   sadrži   radioaktivni   spoj   ili   sadrži   obojeni   limfni   čvor.   Kirurg   zatim   uklanja   sentinel   čvor   koji  se  po  tome  pregledava  i  provjerava  da  li  u  njemu  postoje  stanice  primarnog  tumora.    

  Biopsija   sentinel   limfnog   čvora   dojke.   Radioaktivni   spoj   i/ili   plava   boja   se   ubrizgavaju   u   okolinu   tumora   (prvi   slikal).   Ubrizgani   materijal   se   otkriva   vizuelno   i/ili   sa   sondom   koja   otkriva   radioaktivnost   (srednja   slika).   Sentinel   limfni   čvorovi   (prvi   limfni   čvorovi   koji   preuzimaju   materijal)   se   uklanjaju   i   provjeravase  u  njima  postojanje  stanica  tumora  (posljednja  slika).     Bisfosfonati   Grupa  lijekova  koja  se  koriste  u  liječenju  hiperkalcemije*.  Ovi  lijekovi  mogu  smanjiti  bolove  u  kostima   i   usporiti   oštećenje   u   kostima   nastalo   uslijed   raka.   Određeni   bisfosfonati   se   koriste   za   liječenje   osteoporoze*.  Bisfosfonati  inhibiraju  djelovanje  koštanih  stanica  koje  sudjeluju  u  razgradnji  kosti.               Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  33   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Ciklofosfamid   Lijek   koji   se   koristi   za   liječenje   mnogih   vrsta   karcinoma   i   ispituje   se   u   studijama   za   liječenje   drugih   vrsta  karcinoma.  Također  se  primjenjuje  u  liječenju  nekih  vrsta  bolesti  bubrega  u  djece.  Ciklofosfamid   se   veže   za   DNK   unutar   stanica   i   može   razoriti   stanice   raka.   Ciklofosfamid   je   alkilirajući   agens   (engl.   alkylating  agent).  Poznat  je  također  pod  nazivom  CTX  i  Citoksan.     Ciljano  liječenje     Vrsta  liječenja  kod  kojega  se  koriste  lijekovi  ili  drugspojeve  kao  što  su  monoklonska  protutijela,  kako   bi   se   otkrile   i   uništile   specifične   tumorske   stanice.   Ciljano   liječenje   može   imati   manje   nuspojava   u   odnosu  na  druge  vrste  liječenja  koje  se  primjenjuju  u  terapiju  malignih  bolesti.     Crvene  krvne  stanice   Najčešći  tip  krvnih  stanica  čiji  sastav    čini  krv  crvenom.  Glavna  funkcija  je  transport  kisika.     CT-­‐(kompjuterizirana  tomografija)   Vrsta   radiološkog   pregleda   u   kojem   se   određeni   dijelovi   tijela   snimanju   X-­‐zrakama,   a   rezultati   snimanja  se  sumiraju  u  kompjtoru  kako  i  nastaje    zbirna  snimka  određenih  dijelova  tijela.     Čimbenik  rizika   Nešto   što   povećava   šanse   za   razvoj   bolesti.   Neki   primjeri   čimbenika   rizika   za   rak   su   starost,  obiteljska   anamneza   nekih   vrsta   tumora,   upotreba   duhanskih   proizvoda,   izloženost   zračenju   ili   određenim   kemikalijama,  infekcije  određenim  virusima  ili  bakterijama  i  određene  genetske  promjene.     Disekcija  aksile   Kirurško  uklanjanje  limfnih  žlijezda  iz  pazušne  jame.     Docetaksel   Pripada  grupi  lijekova  protiv  raka  poznatih  kao  taksani.  Docetaksel  spriječava  u  stanicama  uništavanje   unutrašnjeg  kostura  koje  im  omogućava  da  se  dijele  i  razmnožavaju.  Sa  sačuvanim  kosturom  stanice   ne  mogu  dijeliti  i  na  kraju  izumiru.  Docetaksel  također  utječe  na  druge  stanice  kao  npr.  krvne  stanice,   što  može  dovesti  do  neželjenih  nuspojava.     Doksorubicin   Doksorubicin   se   često   koristi   za   liječenje     mnogih   vrsta   raka   i   ispituje   se   u     studijama   za   liječenje   drugih   tipova   karcinoma.   Doksorubicin   potječe   iz   bakterije   Streptomyces   peucetius,   oštećuje   DNK   (dezoksiribonukleinska   kiselina)   i   može   ubiti   stanice   raka.   Doksorubicin   spada   u   skupinu   antraciklina*   antitumorskih  antibiotika.   Također   se   zove   Adriamicin   PFS,   Adriamicin   RDF,   doksorubicin   hidrohlorid,   hidroksidaunorubicin  i  Rubeks.     Duboka  venska  tromboza   Venska   tromboza   nastaje   formiranjem   krvnog   ugruška   u   dubokoj   veni   noge   ili   male   zdjelice.   Simptomi  mogu  biti  bol,  otok,  toplina  ili  crvenilo  zahvaćenog  područja.     Epirubicin   Lijek   koji   se   koristi   u   kombinaciji   sa   drugim   lijekovima   za   liječenje   ranog   raka   dojke   koji   se   proširio   na   limfne   čvorove.   Također   se   ispituje   u   studijama   za   liječenje   drugih   vrsta   raka.   Epirubicin   je   vrsta   antraciklinskog  antibiotika  i  nazive  se  Ellence  ili  epirubicin  hirohlorid.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  34   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Estradiol   Estradiol  je  spolni  hormon.  Smatra  se    ženskim  spolnim  hormonom,  ali  se  može  naći  i  u  muškaraca.   Estradiol  ima  mnoge  funkcije,  npr.  važan  je  za  razvoj  dojki  i  za  rast  ženskih  reproduktivnih  organa.     Everolimus   Everolimus  djeluje  tako  što  blokira  protein  mTOR  (mammalian  target  of  rapamycin).  Kako  je  mTOR,   jedan   od   čimbenika   koji   kontrolira   diobu   stanica   i   rast   krvnih   žila,   everolimus   spriječava   dijeljenje   stanica  raka  i  smanjuje  njihovu  prokrvljenost.  Everolimus  se  koristi  u  liječenju  bolesnika  s:   -­‐ Uznapredovalim   karcinomom   dojke   koji   je   hormonski   ovisan   (ima   na   površini   hormonske   receptore)  u  žena  postmenopauze.  Koristi  se  u  kombinaciji  sa  lijekom  egzemestanom  nakon   neuspješnog  liječenja  s  nesteroidnim  inhibitorima  aromataze.   -­‐ Neuroendokrinim   karcinomom   gušterače,   kada   su   stanice   tumora   dobro   ili   umjereno     diferencirane   (imaju   sličan   izgled   kao   normalne   stanice   pankreasa)   i   kada   se   bolest   pogoršava.   Koristi   se   također   kada   je   karcinom   metastatski   ili   kada   se   ne   može   kirurški   odstraniti.   -­‐ Uznapredovalim   karcinomom   bubrega,   kada   se   bolest   pogoršala   usprkos   terapiji   s   VEGF-­‐ ciljanim  lijekom.     Fluorescentna  in  situ  hibridizacija  (FISH)   Tehnika  koju  koriste  patolozi  za  otkrivanje  promjene  gena  i  kromosoma.  Jedinstvene  promjene  gena   ili  kromosoma  mogu  biti  otkrivene  FISH-­‐om,  što  pomaže  patologu  da  otkrije  tip  karcinoma.     FSH   Hormon   hipofize.   U   žena   djeluje   na   jajnike,   stimulirajući   rast   folikula   i   jajnih   stanica.   U   muškarca     djeluje   na   proizvodnju   spermija   u   testisima.   Također   se   zove   hormon   za   stimulaciju   folikula   i   folitropin.     Fulvestrant   Lijek   koji   se   koristi   za   liječenje   određenih   vrsta   raka   dojke   žena   u   menopauzi.   Također   se   ispituje   u   studijama  za  liječenje  drugih  vrsta  raka.  Fulvestrant  je  tip  anitestrogena  i  blokira  aktivnost  estrogena   u  tijelu.     Gradus   Opis   tumora   na   temelju   ocjene   stupnja   abnormalnog   izgleda   stanica   raka   pod   mikroskopom   i   procjene  brzine  rasta  i  širenja  tumora.  Sustav  procjene  gradusa  je  različit  za  svaki  tip  raka.     HER2   HER2  je  protein*  odgovoran  za  normalan  rast  stanica.  Nalazi  se  na  nekim  vrstama  stanica  raka  dojke  i   jajnika.   Stanice   raka   uklonjene   iz   tijela   mogu   biti   testirane   na   prisutnost   HER2/neu   za   određivanje   najbolje  vrste  liječenja.  HER2/neu  je  vrsta  receptora  tirozin  kinaze,  takođre  se  zove  c-­‐erb-­‐2,  humani   EGF  receptor  2  i  humani  epidermalni  čimbenik  rasta  receptor  2.     Hiperkalcemija     Abnormalna  količina  kalcija  u  krvi.  Neke  vrste  tumora  povećavaju  rizik  od  hiperkalcemije.       Histološki  tip   Kategorija   prema   kojoj   se   klasificiraju   tumori   s   obzirom   na   karakteristike   stanica   i   ostalih   struktura   pod  mikroskopom.     Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  35   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Hormonski  receptor   Molekula   koja   može   vezati   specifični   hormon.   Hormonski   receptor   može   biti   na   površini   ili   unutar   stanice.  Mnoge  se  promjene  zbivaju  u    stanici,  nakon  što  se  hormon  vezao  za  svoj  receptor.     Hormonski  ovisan   U  onkologiji,  opisuje  karcinom  koji  reagira  na  hormonsku  terapiju.       Imunohistokemija   Imunohistokemija   ili   IHC   se   odnosi   na   proces   otkrivanja   (npr.   proteina)   u   stanicama   tkiva,   koristeći   princip   protutijela   koji   se   u   biološkim   tkivima     spcifično   vežu   za   antigene   u   biološkim   tkivima.   Ovi   antigeni   su   obilježeni   flourescnetnom   bojom,   enzimom   ili   kolodinim   zlatom.   Imunhistokemijsko   bojenje  je  česti  koristi  u  otkrivanju  abnormalnih  stanica  kaopne  što  se  nalaze  u  malignim  tumorima.     Infarkt  miokarda   Infarkt  miokarda  ili  srčani  udar  je  prekid  opskrbe  krvlju  dijela  srca  što  izaziva  umiranje  srčanih  stanica.   Ukoliko  se  ne  liječi,  srčani  udar  može  izazvati  značajno  oštećenje  srčanog  mišića  ili  čak  smrt.     Inhibitor  aromataze   Lijek   koji   spriječava   proizvodnju   estradiola,   ženskog   spolnog   hormona,   blokiranjem   enzima   aromataze.   Inhibitor   aromataze   se   koristi   kao   hormonska   liječenje   postmenopauzalnih   žena   s   hormonski  ovisnim  rakom  dojke.     Intravenozni   U   veni     ili   unutar   vene.   Intravenozno   se   obično   odnosi   na   način   davanja   lijeka   ili   drugih   spojeva   iglom   u  venu.  Također  poznat  kao  i.v.     Invazivni   Invazivni  rak  je  onaj  koji  se  proširio  izvan  sloja  tkiva  u  kojem  se  razvio  i  raste  u  okolna  zdrava  tkiva.     Jezgra   U  biologiji,  to  je  dio  stanice  koji  sadrži  kromosome.  Jezgru  okružuje  membrana,  i  ona  je  mjesto  gdje   se  u  kromosomima  iz  DNK  stvara  RNK.       Kapecitabin   Kapecitabin   je   citotoksični   lijek   koji   pripada   grupi   antimetabolita.   Kada   se   metabolizira   u   tijelu,   kapecitabin  se  pretvara  u  fluorouracil  (5-­‐FU),  i  to  u  većoj  mjeri  u  stanicama  tumora  nego  u  normalnim   tkivima.   Uzima   se   u   obliku   tableta   dok   se   citotosični     lijek   5-­‐FU,   analog   pirimidima,   primjenjuje   intravenozno.   Pirimidin   je   dio   genetskog   materijala   stanica   (DNK   ili   RNK).   U   tijelu   5-­‐FU   zauzima   mjesto   pirimidima   i   intreferira   s   enzimima   koji   sudjeluju   u   stvaraju   nove   DNK.     To   rezultira   s   usporavanjem  rasta  tumora  i  u  konačnici  sa  smrti  stanica  tumora.     Karboplatina   To   je   kemoterapijski  lijek  koji  se  koristi   u  liječenju  karcinoma  jajnika  koji  nije  bio  prethodno  liječen  ili   kod   ponovne   pojave   raka   jajnika   nakon   što   je   liječeno   završeno.   Primjenjuje   se   i   u   kombinaciji   s   drugim   lijekovima   u   liječenju   uznapredovalog,   metastatkog   ili   recidivirajućeg   karcinoma   pluća.   Karboplatina  je  vrsta  spojeva  platine.  Karakteriziraju  ga  manje  izražene  nuspojave  u  odnosu  na  lijek   cisplatinu.   Veže   se   za   DNK   i   može   dovesti   do   smrti   stanice   tumora.   Poznat   je   također   pod   imenom   Paraplatina.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  36   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Karcinom   Zloćudni   tumor   koji   nastaje   u   žljezdanim   stanicama   nekog   organa,   u   koži   ili   tkivima   koja   oblažu   ili   pokrivaju  unutrašnje  organe.       Kemoterapija   Liječenje  lijekovima  (citostaticima)  koji  ubijaju  stanice  raka  i/ili  ograničavaju  njihov  rast.  Ti  lijekovi  se   uglavnom   primjenjuju   intravenski,   a   mogu   se   uzimati   peroralno   ili   ovisno   smještaju   tumora   kao   direktna  infuzija  u  primjerice    ekstremitet  ili    jetru.     Klinički  pregled   Pregled  tijela  zbog  provjere  postojanja  općenitih  znakova  bolesti.     Kromogenska  in  situ  hibridizacija  (CISH)     Laboratorijski   test   u   kome   se   koristi   komplementarna   DNK   ili   RNK   (ribonukleinska   kiselina)   napravljena   u   laboratoriju   kako   bi   se   odredilo   mjesto   specifične   DNK   ili   RNK   sekvence   u   uzorku   tkiva.   DNK  i  RNK  su  sastavni  dijelovi  stanice  uključeni  u  stvaranje  proteina  i  genetski  prijenos  informacija.   Ova   metoda   se   koristi   za   otkrivanje   karakteristika   i  abnormalnosti   u   DNK,   koja   je   dio   jednog   ili   više   kromosoma.   CISH  je  alternativa  drugom  testu  koji  se  zove  FISH  (fluorescentna  in  situ  hibridizacija*).     Lapatinib     Lapatinib  je  aktivni  spoj  lijeka  Tyverb®,  a  pripada  grupi  lijekova  inhibitora  proteina  kinaze.  Ovi  spojevi   djeluju     blokiranem   enzima   pozntaog   kao   protein   kinaza,   koji   se   nalazi   u   nekim     stanicama   raka   uključujući   onima   s   pojačanom   izraženosti   HER2   receptora.   Oko   četvrtina   karcinoma   dojke   ima   pojačanu   izraženost   HER2   receptora,   a   on   je   receptor   za   epidermalni   čimbenik   rasta   i   uključen   je   u   stimulaciju   stanica   na   nekontrolirano   dijeljenje.   Blokiranjem   ovog   enzima   protein   kinaze,   Tyverb   pomaže  u  kontroli  dijeljenje  stanica.       Limfedem   Stanje  u  kojem  se  limfna  tekućina  nakuplja  u  tkivima  i  izaziva  pojavu  otoka.  Može  se  javiti  u  rukama  ili   nogama  ako  su  limfnne  žile  začepljene,  oštećene  ili  uklonjene  operacijom.     Limfni  čvor   Zaobljena   masa   limfatičnog   tkiva   koja   je   okružena   kapsulom   vezivnog   tkiva.   Limfni   čvorovi   filtriraju   limfu  i  skladište  limfocite.  Oni  se  nalaze  duž  limfnih  žila.  Također  se  nazivaju    limfnim  žlijezdama  je.     Limfom   Tumor   koji   se   primarno   razvija   u   stanicama   imunološkog   sustava.   Limfom   može   biti   porijeklom   od   limfocita   na   različitom   nivou   razvoja   (diferencijacije),   tako   da   postoji   velik   broj   različitih   vrsta   limfoma,   a   klasificiraju   se   ovisno   o   njihovim   obilježjima   (genetskim,   imunološkim,   morfološkim).   Jedna   vrsta   limfoma   je   Hodgkinov   limfom   (HL).   Ostali   limfomi   su   grupirani   pod   nazivom   non-­‐Hodgkin     limfom   (NHL),   koji   se   dalje   dijele   na   indolentne   (sporo   rastuće)   i   agresivne   (brzo   rastuće).   Ovi   podtipovi  se  ponašaju  različito,  te  različito    odgovaraju  i    na  liječenje.  Oba  tipa  limfoma  (HL  i  NHL)  se   mogu  razviti  u  djece  i  u  odraslih,  a  prognoza  i  liječenje  ovise  o  stadiju  bolesti  i  tipu    stanica  tumora.             Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  37   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Lobularna  neoplazma   Promjena  tkiva  dojke  gdje  se    abnormalne  stanice  nalaze  samo  u  lobulima  (režnjićima)  dojke,  ali  se   nisu   proširile   iz   lobula   na   okolna   tkiva,   kao   što   je   io   slučaj   u   invazivnog   lobularnog   karcinoma.   Lobularna   neoplazima   ne   postaje   često   invazivni   lobularni   karcinom,   ali   njeno   postojanje   u     jednoj   dojci   povećava   rizik   za   razvoj   raka   u   drugoj   dojci.   Lobularna   neoplazma   se   prethodno   nazivala   lobularni  karcinom  in  situ  ili  LCIS.     Magnetska  rezonanca  (MR)   Magnetska   rezonanca   je   neinvazivna   i   precizna   dijagnostička   metoda.   Ponekad   se   za   vrijeme   snimanja  u  venu  aplicira  tekućina  –  kontrast,  kako  bi  se  povećala  različitost  prikaza    između  različitih   tkiva  i  kako  bi  struktura  tkiva  bila  bolje  vidljiva.       Mamografija   Radiološka  slikovna  metoda  rendgenskog  prikaza  dojke.     Megestrol   Lijek   koji   se   koristi   za   blokiranje   estrogena   i   smanjuje   učinak   estrogena   i   androgena.   Koristi   se   u   liječenje  karcinoma  dojke  i  karcinoma  endometrija,  a  učinak  mu  se  ispituje  i  u  studijama  za  liječenje   drugih   vrsta   raka.   Također   se   koristi   u   oboljelih   od   malignih   bolesti   za   poboljšanje   apetita.   Pripada   grupi  hormona  koji  se  zovu  progestini.  Poznat  je  i  pod  tvorničkim  imenom    Megace.     Meko  tkivo     U   meka   tkiva   pripadaju   mišići,   masno   tkivo,   fibrozno   tkivo,   krvne   žile   i   druga   potporna   tkiva   u   organizmu.     Menopauza   Razdoblje   u   životu   žene   kada   jajnici   prestaju   proizvoditi   hormone   i   dolazi   do   gubitka   menstruacije.   Prirodna   menopauza   se   obično   javlja   u   žena   u   pedesetim   godinama.   Smatra   se   da   je   žena   u       menopauzi   kad   je   menstruacija   izostala   tijekom   12   mjeseci.   Simptomi   menopauze   uključuju   valove   vrućine   (valunge),   promjene   raspoloženja,   noćno   znojenje,   suhoću   rodnice,   probleme   sa   koncentracijom  i  neplodnost.     Metastaza   Metastaziranje  je  proces  širenja  raka  iz  jednog  dijela  tijela  u  drugi,  a  metastaski  tumor  ili  metastaza  je   tumor  nastao  širenjem  stanica  tumora  iz  primarnog  tumora  u  udaljena  tkiva  ili  organe.  Metastatski   tumor  sadrži  stanice  koje  su  slične  onima  u  primarnom  tumoru.     Mitoza   Proces   kojim   se   jedna   matična   stanica   dijeli   u   dvije   nove   stanice   kćeri.   Svaka   stanica   kćer   dobiva   kompletan  set  kromosoma  iz  matične  stanice.  Ovim  se  procesom  tijelu  omogućava  razvoj  i  zamjena   stanica.     Multidisciplinarno  mišljenje   Planiranje   liječenja   u   kojem   sudjeluje   veći   broj   liječnika   različite   specijalnosti.   Uzima   u   obzir   zdravstveno   stanje   i     raspravu   o   mogućnostima   liječenja   svakog   bolesnika.   U   liječenju   oboljelih   od   raka,   multidisciplinarni   pristup   može   uključivati   mišljenje   medicinskog   onkologa   (odgovoran   za   liječenje  raka  lijekovima),  kirurškog  onkologa  (provodi  kirurško  liječenje  raka)  i  radijacijskog  onkologa   (provodi  liječenje  raka  zračenjem).  Također  se  naziva  multidisciplinarni  tim  ili  konzilij.     Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  38   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Neinvazivan     Tumor  koji  se  nije  proširio  izvan  sloja  tkiva  u  kojem  je  nastao.     Neoadjuvantno  liječenje     Terapija  koja  se  daje  kao  prvi  korak  za  smanjivanje  tumora  prije  glavnog  liječenja,  obično  operacije.   Primjeri   neoadjuvantne   terapije   uključuju   kemoterapiju,   zračenje   i   hormonsku   terapiju.   To   je   vrsta   tzv.  indukcijskog  liječenja.     Neuropatija     Odnosi  se  općenito  na  bolesti  živčanog  sustava  (bolesti    mozga,  leđne  moždine  i  živaca).     Osteonekroza     Bolest  u  koje  zbog  oštećenja  opskrbe  krvlju  dolazi  do  odumiranja  koštanog  tkiva.     Osteoporoza   Stanje  kojeg  karakterizira  smanjenje  koštane  mase  i  gustoće,  zbog  čega  kosti  postaju  krhke.     Paklitaksel   Lijek  koje  se  koristi  za  liječenje  raka  dojke,  raka  jajnika  i  Kaposijevog  sarkoma  povezanog  s  AIDS-­‐om.   Također  se  koristi  s  drugim  lijekom  za  liječenje  raka  pluća  ne-­‐malih  stanica.  Primjena  paklitaksela  se     ispituje  i  u    liječenju    drugih  vrsta  karcinoma.  On  pripada  vrsti  tzv.antimitotičnih  spojeva.  Zaustavlja   dijeljenje   stanica   čime   blokira   rast   stanica,     i   može   ubiti   tumorske   stanice.   Jedno   od   njegovih   tvorničkih   imena   je   Taksol*   (op.p.   Taxol   se   više   ne   proizvodi,   danas   na   tržištu   postoji   nekoliko   generičkih  lijekova)     Palpacija     Pregled   dojki   ili   drugih   dijelova   tijela   prstima,   nježnim   pomicanjem   prstiju   kako   bi   se   osjetila   konzistentncija  tkiva.     Patohistologija   Pregled   i   proučavanje   tkiva   i   stanica   pod   mikroskopom.   Tkivo   dobiveno   biopsijom   ili   operacijom   se   šalje   u   laboratorij   gde   se   reže   na   tanke   slojeve   i   boja     prije   nego   li   se   analizira   pod   mikroskopom.   Patohistolog    (patolog)  je  liječnik  koji  interpretira  patohistološke  pretparate  tkiva,  uključujući  i  tkivo   tumora.     Pertuzumab   Antitumorski   lijek   koji   se   koristi   u   liječenju   HER2   pozitivnog   metastatskog   raka   dojke,   ukoliko   bolesnica  u  liječenju  metastatske  bolesti    nije  prethodno  dobila  anti-­‐HER2  terapiju  ili  kemoterapiju.   Treba  se  primjeniti  zajedno  s  trastuzumabom  i  docetakselom.     Ponovna  pojava  bolesti   To   je   povrat   karcinoma   nakon   razdoblja   tijekom   kojega   ga   nije   bilo   moguće   otkriti/detektirati.     Karcinom  se  može  pojaviti  ponovo  na  istom  mjestu  gdje  je  bio  primarni  karcinom  ili  u  tijelu  na  nekom   drugom  mjestu.  Isto  se  naziva  i  recidiv  karcinoma.             Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  39   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Pozitivni  estrogenski  receptori   Opisuje  stanice  koje  imaju    protein  za  koje  se  veže  hormon  estrogen.  Stanicama  raka  koje  su  estrogen   receptor  pozitivne,    estrogen  je  možda  neophodan  za  rast  i  mogu  prestati  rasti  ili  umiru  ako  se  liječe   spojevima  koji  blokiraju  vezanje  i  djelovanje  estrogena.  Također  se  nazivaju  i  ER+.     Pozitivni  progesteronski  receptori   Opisuje   stanice   koje   imaju   protein   za   koji   se   veže   hormon   progesteron.   Stanicama   raka   koje   su   progesteron   receptor   pozitivne   potreban   je   progesteron   za   rast.   Obično   se   prestaju   rasti   kada   se   primjenjuju  spojevi  koji    blokiraju  vezanja  progesterona  *.  Također  se  nazivaju  i  PR+.     Praćenje   Praćenje   je   opservacija   zdravstvenog   stanja   bolesnika   tijekom   razdoblja   liječenja   i   poslije   liječenja.   Ono   također   znači   praćenje   zdravstvenog   stanja   osoba   koje   sudjeluju   u   ispitivanju   u   nekoj   kliničkoj   studiji  i  nakon  završetka  studije.     Probir  (engl.  screening)  mamografijom   Snimanje   dojke   pomoću   X-­‐zraka*   zbog   otkrivanja   raka   dojke   u   trenutku   kad   nema   simptoma   i   znakova  bolesti.       Profil  izraženosti  gena     Podaci   o   svim   informacijama   RNK   koji   postoje   u   različitim   tipovima   stanica.   Profil   izraženosti   gena   može   biti   upotrijebljen   za   pronalaženje   i   dijagnozu   bolesti   i   za   promatranje   reakcije   organizma   na   liječenje.  Profil  izraženosti  gena  može  biti  korišten  u  personaliziranoj  medicini.     Profilaktička  kirurgija     To   je   operativni   zahvat   u   bolesnika   s   visokim   rizikom   obolijevanja.   U   bolesnica   s   visokim   rizikom   obolijevanja  od  raka  dojke  vrši  se  mastektomija.  Uobičajeno  se    radi  obostrano  –  operacija  obje  dojke   (bilateralna).     Prognoza     Vjerojatni  ishod  ili  tijek  bolesti;  vjerovatnost  izlječenja  ili  ponovne  pojave  bolesti.     Proliferacija     Povećanje  broja  stanica  kao  posljedica  rasta  stanica    i  njihovog  dijeljenja.     Protein   Važni   hranjivi   spojevi   koji   se   sastoje   od   aminokiselina.   Od   vitalnog   su   značaja   za   funkcioniranje   mnogih   organa.   Odgovorni   su   za   transport   i   komunikaciju   između   stanica,   kemijske   promjene   i   za   održavanje  strukture  stanica.     Radiološko  ispitivanje   Pretrage   koje   koriste   tehnologiju   snimanja   (kao   što   su   rendgenska   snimanja,   ultrazvuk*,   kompjuterizirana  tomografija*  i  nuklearna  medicina)  za  vizualizaciju  strukture  tkiva    i  organa  unutar   tijela  za  dijagnozu  i  liječenje  bolesti.     Radioterapija   Oblik   liječenja   raka   u   kojem   se   koristi   zračenje,   a   uvijek   je   usmjereno   prema   specifičnom   smještaju   tumora.     Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  40   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Relaps   Povratak  znakova  i    simptoma  tumora  nakon  razdoblja  bez  bolesti.     Rizični  čimbenik     Čimbenik  koji  povećava  šansu  za  obolijevanje.  Neki  rizični  čimbenici  za  razvoj  raka  su  dob,  obiteljska   anamneza   određenog   raka,   upotreba   duhanskih   proizvoda,   izloženost   zračenju   ili   određenim   kemikalijama,  infekcija  nekim  virusima  ili  bakterijama  i  određene  genetske  promjene.     Rub  kirurškog  isječka   Rub  kirurškog  isječka  ili  granica  tkiva  uklonjena  tijekom  operacije  tumora.  Opisuje  se    kao  negativan   ili  čist  kad  patolog  ne  nalazi  stanice  raka  na  rubu  tkiva,  što  ukazuje  da  je  tumor  u  cijelosti    odstranjen.   Rub  se    opisuje  kao  pozitivan  kada  su  tumorske  stanice  pronađene  na  rubu  kirurškog  isječka  tkiva,  što   ukazuje  kako    tumor  nije  u  cijelosti  odstranjen.     Scintigrafija     Pretraga,   postupak   koji   daje   slike   struktura   unutar   tijela,   uključujući   i   područja   u   kojima   postoje   stanice  raka.  Scinitigrafija  se  koristi  za  dijagnozu,  određivanje  stadija  i  praćenje  bolesti.  Mala  količina   radioaktivnih  spojeva  (radionuklida)  se  ubrizgava  u  venu  ili  guta.  Različiti  radionuklidi  putuju  krvlju  do   različitih  organa.  Aparati  sa  specijalnom  kamerom  se  pokreću  oko  tijela  bolesnika  koji  leži  na  stolu  i   otkrivaju   prirodu   zračenja   radionuklida.   Kompjutor   stvara   sliku   područja   u   kojem   se   radionuklidi   nakupljaju.  Ova  područja  mogu  sadržavati  stanice  raka.  Ova  pretraga  se  također  zove  radionuklidno   skeniranje.     Spider  nevus   Naziva   se   paukoliki   madež   i   predstavlja   kožnu   vaskularnu   promjenu.   Sastoji   se   od   centralnog   arterijskog  čvora  od  kojega  se  zrakasto  šire  kapilare.     Sustavno  liječenje   Vrsta  liječenja  koje  koristi  lijekove  koji  putuju  krvotokom,  dolaze  do  stanica  cijelog  tijela  i  utječu  na   njih.     Staging  –  određivanje  stadija   Primjena   pretraga   i   ispitivanja   s   ciljem   određivanja   stupnja   proširenosti   tumora   u   tijelu,   posebice   otkrivanja  da  li  se  bolest  proširila  s  početnog  mjesta  na  druge  dijelove  tijela.  Zbog  odabira  najboljeg   liječenja  važno  je  prethodno  poznavati  stadij  bolesti.     Tamoksifen   Lijek  koji  se  koristi  za  liječenje  određenih  vrsta  raka  dojke  u  žena  i  muškaraca.  Također  se  koristi  za   spriječavanje   raka   dojke   u   žena   koje   su   imale   duktalni   karcinom   in   situ   (abnormalne   stanice   u   kanalićima   dojke)   i   u   žena   s   visokim   rizikom   obolijevanja   od   raka   dojke.   Istražuje   se   i   primjena   tamoksifena   u   liječenju   drugih   vrsta   tumora.   On   blokira   učinak   hormona   estrogena   u   dojci.   Tamoksifen  je  vrsta  antiestrogena.  Naziva  se  i  tamoksifen  citrat.     Taksani   Vrsta   lijekova   koji   blokiraju   rast   stanica   zaustavljajući   mitozu   (dijeljenje   stanica).   Taksani   dolaze   u   interakciju  sa  mikrotubulama  (stukturama  stanica  koje  pomažu  kretanju  kromosoma  u  tijeku  mitoze).   Koriste  se  u  liječenju  raka.  Taksani  su    vrsta    inhibitora  mitoze  i  vrsta  antimikrotubularnih  spojeva.       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  41   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

  Terapija  kisikom     Liječenje   pri   kojem   se   koristi   boca   s   kisikom   ili   aparat   za   umjetno   disanje   koji   se   primjenjuje   u   bolesnika  s  dišnim  problemima.  Može  se  davati    putem  cijevi  ili  maske.  Dodatni  kisik  se  udiše  zajedno   sa  normalnim  zrakom.     Trastuzumab   Trastuzumab  je  monoklonsko  protutijelo,  aktivni  spoj  lijeka  Herceptina®.  Veže  se  za    HER2  receptor*  i     spriječava   nastanak   HER2   signala   koji   inače   dovodi   do   rasta   tumorskih   stanica.   Vezanjem   trastuzumaba   za   HER2   receptor   aktiviraju   se   stanice   imunološkog   sustava,   koje   potom   ubijaju   tumorske   stanice.   Oko   četvrtina   karcinoma   dojke   i   petina   karcinoma   želuca   ima   prekomjernu   izraženost  HER2  receptora     Trombociti     Male   krvne   stanice   koji   igraju   ključnu   ulogu   u   stvaranju   krvnih   ugrušaka.   Bolesnici   s   niskim   brojem   trombocita   su   u   opasnosti   od   teških   krvarenja.   Bolesnici   s   visokim   brojem   trombocita   su     u   opasnosti   od   tromboze,   formiranja   krvnih   ugrušaka   koji   mogu   blokirati   krvne   žile   i   dovesti   do     moždanog   udara   ili  drugih  teških  posljedica.     Trostruko  negativan  rak  dojke   Opisuje   stanice   raka   dojke   koje   nemaju   estrogenske   receptore,   progesteronske   receptore   niti   prekomjernu   izraženost   HER2*/neu   proteina*.   Naziva   se   također   ER-­‐negativni,   PR–negativni   i   HER2*/neu    ili  ER-­‐  PR-­‐HER2*/neu  negativni  rak  dojke.     Ultrazvuk   Dijagnostički  postupak  tijekom  kojega  se  koriste    zvučni  valovi  visoke  frekvencije,  koji  se    odbijaju  od   unutrašnjih  tkiva  ili  organa  stvarajući  odjek.  Odjeci  se  na  ekranu  ultrazvučnog  aparata  prikazuju    kao   slike  tkiva  ili  organa  koji  se  pregledavaju.  Naziva  se  i  ultrasonografija.     Vitamin  D   Hranjiva  tvar  koja  je  potrebna  u  malim  količinama  kako  bi  organizam  normalno  funkcionirao  i  ostao   zdrav.   Vitamin   D   pomaže   tijelu   iskoristiti   kalcij   i   fosfor   u   izgradnji   čvrstih   kostiju   i   zuba.   Topiv   je   u   mastima   (može   se   topiti   u   mastima   i   uljima)   i   nalazi   se   u   masnoj   ribi,   žumanjku   i   mliječnim   proizvodima.  Koža  izložena  suncu  također  može  proizvoditi  vitamin  D.  Nedovoljna  količina  vitamina  D   može   uzrokovati   bolest   kosti   koja   se   naziva   rahitis.   Proučava   se   u   sprječavanju   i   liječenju   pojedinih   tipova  karcinoma.  Naziva  se  i  kolekalciferol.     X-­‐zrake   X-­‐zrake    ili  rendgenske  zrake  su  vrsta  ionizirajućeg  zračenja    koje    se  koristi  za  izradu  slika   unutrašnjosti  objekta.  U  medicini,  X-­‐zrake  se  obično  koriste  za  slikanje  unutrašnjosti  tijela.                       Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  42   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

                        U  Centru  za  psihološku  pomoć  svakodnevno  odgovaramo  na  pitanja  bolesnica  i  članova  obitelji.   Odgovori  na  mnoga  od  njih  se  nalaze  u  ovom  priručniku.  Cilj  hrvatskog  prijevoda  je    ženama   oboljelima  od  raka  dojke,  njihovim  obiteljima,  ali  i  svima  koji  volonterski  ili  profesionalno  djeluju  na   području  pružanja  podrške  oboljelima,  omogućiti  ažurirane  i  pouzdane  informacije  bitne  za  liječenje.    

Zahvaljujemo  EUROPEAN  SOCIETY  FOR  MEDICAL  ONCOLOGY  -­‐  ESMO  na  odobrenju  prava  na   prijevod.     Tekst  Vodiča  dostupan  je  na:   www.esmo.org  i  www.svezanju.hr  

SVE  za  NJU     udruga  žena  oboljelih  i  liječenih  od  raka   Kneza  Mislava  10     10000  Zagreb                       Ministarstvo  zdravlja  Republike  Hrvatske  nije  bilo  uključeno  u  izradu  ove  publikacije  te  nije  utjecalo   na  sadržaj  dokumenta,  ali  svojom  podrškom  Udruzi  SVE  za  NJU  doprinosi  kvalitetnom  informiranju   bolesnika  i  obitelji  na  čemu  smo  zahvalni.    

   

                                                                                 

 

    U  Zagrebu,  svibanj  2015.  

  Rak  dojke:  vodič  za  bolesnice  –  Informacije  na  temelju  ESMO  smjernica  kliničke  prakse  -­‐  v.2013.1   Strana  43   Ovaj  dokument  je  pripremio  the  Anticancer  Fund  uz  ESMO  dozvolu.   Informacije  u  ovom  dokumentu  ne  zamjenjuju  medicinsko  savjetovanje.  Dokument  je  za  osobnu  primjenu  i  ne  može  biti   promijenjen,  umnožen  ili  proslijeđen  u  bilo  kojem  obliku  bez  pismene  dozvole  od  strane  ESMO-­‐a  i  the  Anticancer  Fund-­‐a.  

ESMO/Anticancer Fund vodici su napisani kako bi omogucili bolesnicima, njihovim bližnjima i njegovateljima razumijevanje prirode razlicitih vrsta karcinoma i procjenu najboljih dostupnih terapija za lijecenje bolesti. Medicinske informacije opisane u Vodicu za bolesnice su temeljene na ESMO Smjernicama klinicke prakse, koje su napisane s ciljem usmjeravanja onkologa prilikom postavljanja dijagnoze. Ove vodice je izradila organizacija the Anticancer Fund u suradnji s ESMO radnom skupinom za utvrdivanje smjernica i ESMO radnom skupinom pacijenata. Za više informacija molimo Vas posjetite mrežne stranice esmo.org i anticancerfund.org

www.anticancerfund.org

www.esmo.org