Srpska Pravoslavna Crkva I Fasizam

Biblioteka POSEBNA IZDANJA

Urednici dr. MIRKO VALENTIĆ dr. JURE KRIŠTO

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveučilišna biblioteka, Zagreb UDK 322(497.11)"1941/1945" 281.96(497.11):329.18 323.14(497.11)"1941/1945" ŠTEFAN, Ljubica Srpska pravoslavna crkva i fašizam / Ljubica Štefan. - Zagreb : Nakladni zavod Globus, 1996. - 348 str. : ilustr. ; 24 cm. - (Biblioteka Posebna izdanja) Str. 5-10: Svetosavlje kao ishodište velikosrpstva / Željko Krušelj. - Bibliografija: str. 331-334.-Kazalo. ISBN 953-167-066-8 951204027

Ljubica Štefan

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I FAŠIZAM

NAKLADNI ZAVOD GLOBUS

© Ljubica Stefan, 1996.

SVETOSAVLJE KAO ISHODIŠTE VELIKOSRPSTVA

U beogradskoj se politici proteklih stoljeća mnogo toga mijenjalo, mahom u krvavim unutar srpskim obračunima i prevratima, ali velikosrpstvo kao temeljno nacionalno opredjeljenje nitko nije ozbiljnije dovodio u sumnju. Razlog je tome u činjenici da je glavno uporište te ekspanzionističke ideologije u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, zasigurno najvećem moralnom autoritetu srpskoga naroda. Upravo je ta konstanta omogućavala srpskim vlastodršcima da prema susjednim narodima vode najrazličitije politike, od otvorene agresije pa do varljivih savezništava, a da strateški plan ujedinjenja »svih Srba u jednu državu« ne bude ugrožen, a kamoli zaboravljen u ropotarnicama povijesti. Polazeći od teze da je upravo on jedini autentični tumač narodne svijesti i savjesti, srpska je crkvena hijerarhija bezrezervno prihvaćala sve režime, pa tako i Nedićev kolaboracionizam tijekom Drugoga svjetskoga rata, a i komunistički ateizam poslije njega, samo ako je to u danim okolnostima bilo sukladno velikosrpskim ciljevima ili, barem, »očuvanju srpske biološke mase«. Zato se u analizama djelovanja Srpske pravoslavne crkve manje može govoriti o duhovnosti i pravoslavnoj dogmatici, a to bi trebao biti smisao religijskog poslanja, kao i o raznim oblicima socijalne skrbi za vjernike, budući daje na prvome mjestu briga o naciji. I to ne samo u granicama srpske države, već »svuda gdje ima Srba i srpskih grobova«. Štoviše, sadašnji je srpski patrijarh više puta javno upozoravao da njegova Crkva »ne priznaje Brozove granice«, otvoreno tražeći od beogradskog režima proširenje agresije na sva područja u kojima su »ugroženi srpski interesi«. Zanimljivo je da u tom krugu nisu samo prostori bivše jugoslavenske federacije, već i druge »povijesne srpske zemlje«.

Zastoje baš Srpska pravoslavna crkva, nasuprot rimokatoličkom univerzalizmu, inspirator i poticatelj ekstremne velikonacionalne ideologije? Odgovor na tu dilemu logično proizlazi iz specifičnog povijesnog naslijeđa, po čemu je Srpska pravoslavna crkva već stoljećima svojevrstan kršćanski fenomen u svijetu. Naime, glavni objekt crkvenog štovanja nije Isus Krist, nego njezin utemeljitelj Rastko Nemanjić, poznatiji kao sveti Sava. Kako je, pak, taj prvi srpski arhiepiskop propovijedao agresivnu proturimsku politiku, to je sukob s katoličanstvom još od početka 13. stoljeća bio usađen u srpsko duhovno naslijeđe. Takvu tvrdnju nije teško braniti povijesnim činjenicama. Preokret u životu monaha Save, inače najmlađeg sina srpskog vladara Stefana Nemanje, nastupio je kad se njegov brat i prestolonasljednik Stefan Nemanjić oženio unukom mletačkoga dužda Henrika Dandola, zahvaljujući čemu je 1217. od rimskoga pape dobio kraljevsku krunu. Odgajan kao pravoslavac i latinofob, razočarani je Sava nakon toga napustio Srbiju i otišao u Niceju, gdje je od bizantskog cara i carigradskog patrijarha zatražio dozvolu za organiziranje samostalne pravoslavne crkve, pravdajući to opasnošću od širenja rimskog utjecaja. Rekonstruirajući ta politička zbivanja, srpski su povjesničari zapisali daje »po Savinoj koncepciji Srbija imala biti jedinstvena pravoslavna država, u kojoj će vjera, u oskudici još nerazvijene nacionalne ideje, biti kohezioni element svih plemena i pokrajina«. Srpskom su monahu tada išle u prilog i političke okolnosti, s obzirom da je u Carigradu bilo oformljeno Latinsko carstvo, pod vlašću katoličkih vitezova, tako daje i bizantskom caru i patrijarhu trebalo srpsko savezništvo. Zato je Sava 1219. dobio titulu srpskog arhiepiskopa, sa sjedištem u manastiru Žici. Srpske je zemlje tada podijelio na osam episkopija, zamijenivši i grčko svećenstvo srpskim, a na rubnim je prostorima pojačao prozelitski rad, tako da je i u nekada katoličkoj Zeti prevladalo pravoslavlje. Možda je i važniji od toga bio Savin ideološki rad, budući daje svećenstvu i vjernicima usađivao spoznaju o organskom jedinstvu pravoslavlja sa srpskom državnošću i kulturom. Od toga je vremena teško bilo razlučiti što su državna, a što crkvena prava i obveze. Na posljetku, karizmu svetoga Save osnažili su Turci, koji su 1594. njegove ostatke iz manastira Mileševo prenijeli u Beograd i tu ih javno spalili. Ovostoljetno viđenje svetosavlja, kao neospornog izvorišta srpskog ekskluzivizma i velikodržavlja, najotvorenije je 1935. izrazio žički episkop i Ijotićevski ideolog Nikolaj Velimirović u brošuri »Nacionalizam Svetoga Save«. Ključna je autorova teza, naime, bila daje »nacionalizam srpski... najstariji u Evropi«, odnosno daje Adolf Hitler u osmišljavanju njemačkog nacionalsocijalizma preuzeo 700 godina stare ideje toga srpskog »svetitelja, genija i heroja«. Iako je više nego jasno da Velimirovićevo uspoređivanje dva toliko udaljena povijesna razdoblja nema realno pokriće, izvjesno je da

je svetosavlje, obavijeno i plaštem mitologije i misticizma, stoljećima bilo simbol netolerancije prema nesrpskim narodima i njihovim vjerskim zajednicama. Uz to, vjekovno svetosavsko zalaganje za velikosrpske ciljeve nije potpuno razumljivo bez poznavanja historijata Pećke patrijaršije, koja je i danas »putokaz i inspiracija« beogradskog ekspanzionizma. Kako je u pravoslavnim zemljama bilo pravilo da crkvena organizacija prati razvoj i širenje države, tako je kratkotrajno stvaranje Dušanova carstva imalo za posljedicu i dizanje srpske arhiepiskopi] e na razinu patrijaršije. Budući daje to išlo na štetu carigradskog vaseljenskog patrijarha, sporno odobrenje za stvaranje patrijaršije stiglo je 1346. jedino od bugarskog patrijarha Simeona. Prvi je pećki patrijarh bio Janićije II. koji je odmah po imenovanju obavio i ceremoniju proglašenja dotadašnjeg kralja Dušana »carem Srba i Grka«. Zauzvrat, car se u svim službenim prilikama klanjao patrijarhu, obasipao ga svakovrsnim povlasticama i redovito ga konzultirao u svim važnijim državnim poslovima. Dušanova smrt, praćena i brzim raspadom carstva, značila je, dakako, i naglo slabljenje Pećke patrijaršije, na koju je ojačali carigradski patrijarh, zbog nelegalnog proglašenja, bacio i prokletstvo. Tako se srpska crkva našla u procijepu između turskih osvajanja i otvorenog neprijateljstva grčke pravoslavne hijerarhije, koja je preko Ohridske arhiepiskopije ponovno preuzimala crkvenu jurisdikciju na prostorima Pećke patrijaršije. Ta je agonija trajala do 1463., kada nakon pada Smedereva umire i patrijarh Arsenije II., a sav je teritorij ponovno pripao ohridskom arhiepiskopu. Razdoblje te prvotne Pećke patrijaršije značilo je i potpuno prepletanje crkvenih i državnih ovlasti, zahvaljujući čemu će svetosavlje dobiti snažan biljeg državotvornosti, presudno utječući na srpsku državnu politiku. Crkveni su sudovi gotovo bez iznimaka rješavali i laičke sporove, uključujući i one krivične, služeći se odredbama Dušanova zakonika. Nadalje, crkva je kao veleposjednik bila i najveća gospodarska snaga srednjovjekovne Srbije, pa je i na taj način imala dominantnu ulogu u oblikovanju lokalne vlasti i razvoju specifične svetosavske kulture. Ali, i državne su vlasti imale adekvatan utjecaj na crkvenu hijerarhiju. Pećkoga su patrijarha, primjerice, birali državni sabori, sastavljeni od crkvenih i svjetovnih velikodostojnika, uvijek s odobrenjem vladara. Isto su tako i sve važnije odluke Arhijerejskog sabora ili sinoda bile usklađene s državnim interesima. Nakon što su Turci zavladali srpskim zemljama, a to je dovelo do rasapa državnog mehanizma, crkvena je hijerarhija u cijelosti preuzela lokalnu upravu i posredovanje prema novim vlastima. Nije, stoga, pretjerano zaključiti da se srpstvo iduća četiri stoljeća održalo zahvaljujući ponajprije svetosavskoj ideji, nadograđujući je i nekim iskustvima i dosezima iz turskoga razdoblja. Jer, iako je turska okupacija bila bolna i ponižavajuća, stanovito

vrijeme praćena i rušenjem pravoslavnih crkava i manastira, u velikoj je mjeri iskorištena da bi se cjelovito oblikovala svetosavska ideja, ovaj put nošena i srpskim stanovništvom, u kojem je bilo i mnogo pravoslavnih Vlaha što ih je sultan sustavno preseljavao na rubna područja svoga carstva. Dio njih prebjegao je i na teritorij susjedne Habsburške Monarhije. U ovom posljednjem su slučaju za službovanje u Vojnoj krajini dobivali zemlju od Bečkoga dvora. Značajni se pomak u razvoju srpske samosvijesti ponajprije odnosi na obnavljanje Pećke patrijaršije, i to u granicama kakve ona prvobitno nije imala. Zaslužan je za to veliki vezir Mehmed-paša Sokolović, poturčeni Srbin, koji je omogućio svom bratu, monahu Makariju, da 1557. postane patrijarh. U sastav Pećke patrijaršije nisu ušle samo zemlje prije uključene u Dušanovo carstvo, nego i teritoriji na kojima je pravoslavno stanovništvo živjelo pod raznim gospodarima, pa čak i područja na kojima su jedva bili zastupljeni. Tako je, uz cijelu Srbiju i Crnu Goru, patrijaršija obuhvatila i današnju Bosnu i Hercegovinu, veći dio Hrvatske, Srijem, Banat, Bačku, dijelove Mađarske, ali sve do slovačke granice, rumunjsko područje oko Temišvara i Arada, te dvije bugarske eparhije. Golemi zemljovid te svetosavske tvorevine i danas dominira predvorjem beogradske patrijaršije. Iako je bila riječ samo o crkvenoj jurisdikciji na tim prostorima, političke posljedice obnavljanja tako uvećane Pećke patrijaršije razorno su se osjetile u novije doba, kad je Srpska pravoslavna crkva dala nacionalni identitet etnički heterogenim pravoslavnim vjernicima zapadno od Drine i Dunava, usađujući im i svetosavsku ideologiju. Dakle, teritorijalni okvir Pećke patrijaršije poslije je sustavno nadograđivan Dositejevim i Vukovim jezičnim velikosrpstvom, poznatijim po sintagmi »Srbi svi i svuda«, Garašaninovim »Načertanijem«, tim čudnovatim spojem srpskog povijesnog i nacionalnog prava, crnorukaškim projektima nasilnog objedinjavanja »srpskih zemalja«, jugounitarističkim snoviđenjima o »troplemenom narodu«, s inačicom o »Srbo-Hrvatima« kao jedinstvenoj naciji, te najnovijim »memorandumskim« projektima »svih Srba u jednoj državi«, koji su bili i podloga za srpsku agresiju na Hrvatsku te Bosnu i Hercegovinu. Vratimo se, međutim, u doba obnovljene Pećke patrijaršije. Ona se, kao što je poznato, nije održala jer je jačanje srpstva iskorišteno za učestale pobune protiv turskih vlasti. Primjer je toga bila 1690. i često spominjana »seoba Srba« pod vodstvom patrijarha Arsenija III. Čarnojevića na habsburški teritorij, ali ona je višestruko uvećana da bi se moglo konstatirati kako se tek tada na veći dio kosovskog teritorija naseljuju Arnauti, kako su Srbi nazivali Albance. Patrijaršija je definitivno ukinuta 1766., i to ponajprije zbog financijskih razloga, budući da se konkurentska carigradska patrijaršija obvezala da će sultanu platiti njezine nagomilane dugove. Tako je povijest Pećke patrijaršije neslavno završena, ali je svetosavlje postalo nezamjenjivi 8

dio »srpske duševnosti«, postupno pripremajući stanovništvo za realizaciju državotvornih planova. Početkom prošloga stoljeća, kad nakon Karađorđeva i Miloševa ustanka Srbija postaje nasljedna kneževina, pojedine se eparhije postupno osamostaIjuju od »vaseljenskog« patrijarha. Sretenjskim ustavom iz 1835. utvrđeno je da mitropolit i episkopi dobivaju plaću iz državne blagajne, postajući tako i u formalnom smislu državnim službenicima. Na tim je osnovama godinu dana poslije usvojen »ustav autonomne pravoslavne crkve u Srbiji«. Najviša je crkvena vlast postao Sinod koji potkraj stoljeća gubi to mjesto u korist Arhijerejskog sabora. Organizacijska se shema nije bitnije mijenjala sve do nastanka jugoslavenske države, s time da su srpski episkopi sustavno, a pogotovo nakon balkanskih ratova, zamjenjivali grčke, ovladavajući i tadašnjom Makedonijom i Starom Srbijom. Crkva je od 1833. dobila od kneza Miloša i pravo osnivanja vjerskih škola na svim razinama, a to je poslije prošireno i na Srbe koji su živjeli u Dvojnoj Monarhiji. Kad je hrvatski ban Ivan Mažuranić reformirao školstvo, odvajajući ga od nadzora crkvenih vlasti, snažan mu je otpor pružila upravo pravoslavna hijerarhija, smatrajući to negiranjem crkvenoškolske autonomije. Hrvatski sabor nije, međutim, popuštao iz principijelnih razloga, pa je to bio uvod u srpsko priklanjanje Khuenovu režimu i naglo oživljavanje svetosavskih koncepata. U trenutku proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na teritoriji te države našle su se tri autokefalne pravoslavne crkvene oblasti u rangu mitropolije (beogradska, karlovačka i crnogorsko-primorska), kao i dijelovi nekih kojih su sjedišta bila na teritoriju susjednih zemalja, dok je područje Bosne i Hercegovine izravno bilo pod »vaseljenskim« patrijarhom. Ujedinjavanjem svih tih crkava u svibnju 1919. stvorena je jedinstvena Srpska pravoslavna crkva, kakva postoji i danas, i to sa statusom patrijaršije. Želeći zadržati svoj privilegirani položaj državne crkve, visoka se hijerarhija Srpske pravoslavne crkve 1937. oštro protivila potpisivanju konkordata između S toj adino viceve vlade i Vatikana. Budući da je patrijarh Varnava Rosić tijekom toga sukoba preminuo u naizgled nejasnim okolnostima, u Beogradu su izbile i krvave demonstracije, nakon čega je beogradska vlada definitivno odustala od sporazuma. Tvrdoglavo suprotstavljanje rješavanju hrvatskog pitanja, tipično za svetosavsko poimanje vječnoga sukoba s katoličanstvom, smatra se i glavnim razlogom aktivnoga sudjelovanja novoga patrijarha Gavrila Dožića u vojnome puču 27. ožujka 1941., a to je bio i neposredan povod za travanjski napad osovinskih sila na Kraljevinu Jugoslaviju. Stoje, na koncu konca, zajednička karakteristika svetosavskog naslijeđa? Zacijelo je, s jedne strane, riječ o već spomenutoj fanatičnoj vjeri u velikosrpsko poslanje, ali i, s one druge, nakon neuspjeha u realizaciji tih planova 9

naglo mirenje sa svim režimima koji su stjecajem političkih okolnosti nametnuti srpskome narodu. Karakterističan su primjer te radikalne opreke dva dobro znana događaja, posebno njegovana u svetosavskoj tradiciji, koja su bitno utjecala i na tijek srpske povijesti. Prvi se zbiva uoči kosovske bitke 1389., kada se u desetercu opjevani knez Lazar suočava sa sudbinskom dilemom: »Kome ćeš će privoleti carstvu... Zemaljsko je maleno carstvo, a nebesko uvek i do veka«. Svetosavlju je, dakako, prihvatljivo samo ovo posljednje, koje Lazara i njegove vojnike neizbježno vodi u smrt. Slično je, imajući u vidu Lazarevu sudbinu, uoči vojnoga puča 1941. razmišljao i patrijarh Gavrilo, patetično se mireći sa spoznajom da »ako je mreti, da umremo za svetinju i slobodu, kao i milioni proslavljenih predaka naših«. I, kako se to povijest obično zna cinički šaliti, knez Lazar doista je dohvatio »carsko nebesko«, ali njegovo se plemstvo i svećenstvo odmah do zemlje poklonilo Turcima, vjerno im služeći kao vazali u daljim osvajanjima. Još je manje dvojbe imala hijerarhija Srpske pravoslavne crkve nakon kapitulacije Jugoslavije, kada je »u interesu srpstva« ponizno služila jednom od najbrutalnijih kvislinških režima u okupiranoj Europi. O toj političkoj i moralnoj kaljuži svetosavlja uvjerljivo govori knjiga koja je pred vama. Željko Krušelj

10

PREDGOVOR

Ova knjiga — zbirka samo dostupnih mi dokumenata i svjedočanstava o Srpskoj pravoslavnoj crkvi i Srbiji u Drugom svjetskom ratu — pokušaj je da se odškrinu teška željezna vrata koja su 50 godina uspješno krila istinu i baci bar malo svjetlosti na pravu sliku toga vremena. Prijeko su potrebna dalja sustavna istraživanja, mada je to sve teže: gotovo sva dokumentacija nalazi se, dobro čuvana, izvan Hrvatske. A povijest se, na žalost, ponavlja. Brutalna neofašistička srpska agresija na Hrvatsku te Bosnu i Hercegovinu — uz blagoslov SPC, pola stoljeća poslije povijesnog razdoblja samo djelomično osvijetljenog u ovoj knjizi — potpuno je razotkrila stoljetnu konstantu imperijalističke politike velikosrpskog svetosavlja. Prije više od sto godina, Rus Vladimir Solovjev upozorio je daje u Srba »dosta poznata njihova manija da upotrebljavaju pravoslavlje kao politički instrument u njihovoj bratoubilačkoj borbi protiv Hrvata katolika«. Glavni ideolog militantnog svetosavlja, »sveti« episkop Nikolaj Velimirović, član Ljotićeva fašističkog »Zbora« i istaknuti antisemit, ovako je još 1935. godine učio svoj »nebeski« (neuki) narod daje »oslobađanje svoje domovine« nauk SPC, vjernog sljedbenika sv. Save: »Duša je Srbinova disala osnovnim načelima Svetosavskog nacionalizma kroz svih sedam minulih stoleća. Njemu je odvratno imperijalističko zavojevanje tuđe zemlje i otadžbine u onolikoj meri u koliko mu je mila srcu svoja narodna država i slobodna otadžbina. 'Svoje čuvaj, tuđe ne diraj' za njega je sveta reč. Vojsku smatra narodnom odbranom, i sam vojuje kao lav, ali samo onda — i jedino onda — kad mu je savest mirna da ne otima tuđe nego da brani ili oslobađava svoju otadžbinu. Takav nacionalizam Sveti Sava je svome narodu kao ostvareni ideal u amanet ostavio.« I danas, 1995. godine, poslije oslobođenja zapadne Slavonije u munjevitoj akciji »Bljesak«, Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve i jedan od njezinih

11

glavnih jastrebova, vladika Atanasije Jevtić, vjerni tome svetosavskom amanetu (i zato mirne savjesti) pozivaju svoju pastvu na dalja osvajanja i etnička čišćenja: »Srbi moraju braniti svoj narod ne gledajući na granice koje je povukao Broz.« I plaše — ionako već izmanipuliranog njihovim dezinformacijama — običnog srpskog čovjeka u Hrvatskoj iznoseći mu svoje »točne« podatke: »U prva dva dana hrvatskog napada na zapadnu Slavoniju pobijeno je više od 1.500 ljudi, a masakr se nastavlja...« Isto takve, »točne« podatke koristile su komisija SPC i Nedićeva promidžba u Drugom svjetskom ratu pa se tako navodilo i ovo: »Srez Pakrac — 20.915 Srba — nijedno dete nije preživelo«. I za kotare Donji Lapac, Kostajnica, Bosanska Dubica, Bosanska Gradiška itd., itd. objavljeno je isto: »nema nijednog Srbina, nijedne srpske kuće«, »i poslednji je istrebljen« itd. Takvu »istinu« otprije pola stoljeća SPC, eto, širi po svijetu i danas. Za mnoge časne (i hrabre) ljude u srpskoj povijesti istina je, ma koliko gorka i bolna za njih, bila najsvetiji dio njihove savjesti. Svjetski poznati srpski pisac Mirko Kovač naziva SPC »duhovnom JNA« pa kaže i ovo: »Zar nisu pravoslavni popovi prvi otrčali da posvećuju tobožnje temelje novih pravoslavnih crkava u Vukovaru i na drugim hrvatskim teritorijima?« »Ustaša« (kako ga zove Beograd) Bogdan Bogdanović zgraža se: »Pravili su izložbu u Parizu. Zamislite tu perverziju, umjetničkom fotografijom pokazati grad Vukovar, grad koji ste razorili. Čovjeka hvata užas...« A Srđa Popović, koji je emigrirao u SAD, ovako razmišlja: »Za Srbe bi najbolje bilo da budu vojno poraženi, da dozive katarzu. Bez toga se ne mogu osvijestiti, jer toliko je strašnih stvari počinjeno. Ti su ljudi opijeni uništavanjem. Sruši crkvu, sruši džamiju, zapali biblioteku, sruši grad... Srbija je duhovna pustinja. Mislim da će Srbi jedno stoljeće plaćati ovo što se dogodilo.« Suludi san o stvaranju Velike Srbije — u granicama Pećke patrijaršije u doba turske vladavine gotovo do Zagreba — zbog kojega je SPC tako zdušno surađivala tijekom Drugoga svjetskog rata i s nacistima, vjerujući u Hitlerovu pobjedu i nagradu za svoju vjernost — ne odbacuje ni danas... Mnoge izjave iz onoga doba kao da su izrečene danas. Mnoge fotografije otprije pola stoljeća popraćene su (neuobičajeno, možda) u ovoj knjizi asocijacijama koje izazivaju danas u nama. Davno, prije više od 80 godina, Dimitrije Tucović, jedna od najsvjetlijih ličnosti srpske povijesti, savjest Srbije, gledajući — užasnut i bespomoćan — genocid koji u osvajačkom balkanskom ratu provode nad nedužnim nesrpskim stanovništvom srpske vojne i građanske vlasti, i to uz blagoslov SPC, zavapioje: »Srbijo, kuda ćeš s njima i gde ćeš se zaustaviti?«

Kada će njegov vapaj doprijeti do savjesti onih kojima je upućen? Jedan dio ove knjige, bez sada unijetih izmjena i mnogih dopuna novim materijalima, napisala sam još u prvoj polovici 1990. godine i objavljenje u Zagrebu ožujka 1991. pod naslovom »Mozaik izdaje«. Tomislav Vuković, 12

tada novinar »Glasa koncila«, stavio je na tu knjigu — u dogovoru sa mnom, a po savjetu našeg uglednog znanstvenika (koji želi ostati anoniman) — svoje ime kao autora radi zaštite moje osobne sigurnosti, jer sam tada još živjela u Beogradu. Zahvaljujem posebno Tomislavu Vukoviću na toj pomoći. Hvala mu i za izvršenu lekturu mojega rukopisa, za naslov knjige (mogući u to vrijeme), za izradu kazala imena, za pronalaženje nakladnika i posao oko tiskanja. Moja anonimnost omogućila mi je da nastavim istraživanje i skupljanje materijala za knjigu »Pregled srpskog antisemitizma«, objavljenu u izdanju »Alatira« 1992. godine u Zagrebu. Još uvijek zbog moje sigurnosti, na toj je knjizi uz ime koautora Tomislava Vukovića stavljen samo moj pseudonim Edo Bojović. Zahvaljujem i prof. Radovanu Grgeču stoje — hrabro za početak 1991. godine — stavio na »Mozaik izdaje« kao izdavača Hrvatsko književno društvo sv. Ćirila i Metoda, kojega je on ravnatelj. Dr. Mirko Valentić, direktor Instituta za suvremenu povijest u Zagrebu, iskazao mi je veliku čast svojim povjerenjem i pozitivnom ocjenom mojega rada. Tom našem istaknutom znanstveniku dugujem najdublju zahvalnost za dragocjene savjete koji su mi bili neprocjenjiva pomoć u pripremanju ove knjige. Iskreno sam zahvalna i dragoj Sanji Vunarić iz Ministarstva vanjskih poslova RH na njezinoj podršci pri objavljivanju ove knjige. Zahvaljujem »Glasu koncila« (urednik je tada bio Živko Kustjć) stoje — primivši od mene, posrednim putem, još sredinom 1989. godine neke dijelove tek skupljanog materijala za moju knjigu — prvi pridonio početku razotkrivanja istine o polustoljetnoj tabu temi o SPC i Srbiji uopće u Drugom svjetskom ratu. Naime, »Glas koncila« objavio je početkom 1990. godine u nekoliko nastavaka feljton koji je od mojega materijala priredio njegov novinar Tomislav Vuković, dakako — bez spominjanja mojeg imena. Moja suradnja s Nakladnim poduzećem »Globus« počela je još sredinom 1989. godine, premda direktor g. Tomislav Pušek ni itko drugi u Zagrebu nije znao da sam ja autor trilogije »Srbija i Albanci« (o stogodišnjem srpskom genocidu nad Albancima), koju su u Ljubljani tiskali Časopis za kritiko znanosti i poduzeće »Magellan«. Na knjigama uopće nema imena autora, jer sam zbog sigurnosti (živjela sam u Beogradu!) morala ostati anonimna. »Globus« je tada hrabro, kada su se svi drugi bojali, preuzeo distribuciju tih knjiga na cijelom teritoriju Jugoslavije, pa su se one pojavile čak i u Beogradu! Teškoće na koje je nailazio »Globus« kulminirale su oduzimanjem knjiga distributerima i na kraju podmuklim ubojstvom jednoga od njih. Zahvaljujući »Globusu« na našoj sadašnjoj suradnji u slobodnoj Hrvatskoj, ja mu istovremeno zahvaljujem i na pomoći u širenju istine u ono olovno vrijeme 1989. godine. Ljubica Štefan 13

U spomen našim besmrtnim vitezovima poginulima u domovinskom ratu Autorica

v. '

'

PREDSTAVNICI SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE I »APEL«

Kvislinškim vlastima u Srbiji stalo je bilo da po svaku cijenu dobiju moralnu potporu ne samo crkvenih vlasti nego i širokih narodnih slojeva. U tu svrhu pojavio se 13. VIII. 1941. »Apel srpskom narodu«, a potpisalo ga je oko 500 onodobnih najuglednijih srpskih znanstvenika, političara, kulturnih i crkvenih djelatnika, privrednika i drugih. Bio je to jedinstveni dokument javne, masovne i pismene potpore Nijemcima u porobljenoj Europi 1941., a isto tako domaćoj kvislinškoj vlasti. Sira javnost nije saznala tko je autor toga teksta koji poziva na lojalnost ondašnjom ustaljenom formulom o očuvanju »mira i reda«. Također je teško ustvrditi tko ga je potpisao pod prisilom ili prijetnjom protiv svoje savjesti i uvjerenja, a tko ga je potpisao u uvjerenju da pripomaže ostvarenju sna o Velikoj Srbiji, uz pomoć velikog njemačkog Reicha. Historiografija, poglavito srpska, šutjela je o apelu i stoga je s njim u svezi ostalo još mnogo toga nerasvijetljeno. Cjelovit tekst »Apela«, kojemu su onodobna glasila u Srbiji posvetila iznimno veliku pozornost, glasi: »Srpski narod doživljava teške dane. U ovim sudbonosnim časovima, dužnost je svakog Srbina, svakog pravog rodoljuba, da svim svojim snagama pomogne da se u zemlji sačuvaju mir i red, jer je samo tako moguće da se uspešno izvrši veliko delo nacionalne obnove otadžbine i našem napaćenom narodu obezbedi bolja budućnost. U trenutku kada ogromna većina našeg naroda jasno uviđa daje to jedini put našeg nacionalnog spasenja, šaka tuđinskih plaćenika i sabotera po naredbama zločinačkog boljševizma svojom bezumnom akcijom dovodi u pitanje sve napore na sređivanju naših prilika i namerno pokušava da u zemlji -• izazove požar uništenja i istrebljenja, u varljivoj nadi da će time nešto pomoći svojim gospodarima.

51

Razbojničke bande, sastavljene od komunista i odbeglih robijaša, koji su se odmetnuli od vlasti, upropašćuju narodnu imovinu, ubijaju i pljačkaju naše sugrađane i ugrožavaju živote nevinih žena i dece. Ovim svojim nedelima ti zločinci dovode u pitanje opstanak celokupnog našeg stanovništva, ćele srpske nacije. Svaki trezven i pametan Srbin, svaki dobronameran sin ove zemlje koji misli svojom glavom shvata opasnosti koje nam prele. Njegova su strahovanja opravdana kada se imaju na umu opasnosti kojima je jedna pobedena zemlja izložena kada se u njoj pomuti mir. Njegovo je gnušanje izazvano naročito kada se na ponudu pobednika za lojalnu saradnju, odgovara pucanjem iz zasede. Ovakav mučki i nedostojan način borbe ne odgovara viteškom duhu našeg naroda, i baca tešku ljagu na ceo srpski narod. Naš narod nije komunista, niti ima ma kakve veze sa ovim međunarodnim rušiocima najsvetijih tekovina evropske kulture. Zbog toga ne smemo više skrštenih ruku gledati kako nas oni na naše oči guraju u ponor. Ne smemo dopustiti da usled njihovih zločina i ovaj deo naše zemlje, ovo ostrvo spasenja celokupnog srpskog naroda, bude ugroženo, a naš narod desetkovan i prognan iz svojih domova. Kucnuo je poslednji čas da se prenemo i ustanemo u odbranu svoga opstanka. Dužnost je svakog pravog srpskog rodoljuba da svima silama nastane da se onemoguće paklene namere komunističkih zločinaca. Zato pozivamo cei okupan srpski narod da odlučno u svakoj prilici i svima sredstvima pomogne naše vlasti u borbi protivu ovih zlotvora srpskog naroda i njegove budućnosti. Ovaj Apel su potpisali:...« (Slijede potpisi — op. a.)67

Tadašnji beogradski tisak obasuo je potpisnike Apela hvalospjevima: »Srpski narod je mogao pravilno da shvati potrebu da pruženu ruku za lojalnu saradnju pošteno prihvati. Nikad on nije iskren i korektan stav dočekao iz zasede i nikada se nije služio nedostojnim sredstvima. ...Iz opšte želje srpskog naroda za konačnim obračunom sa tuđinskim plaćenicima pojavila se neodložna potreba da se uputi jedan apel celokupnom našem narodu od strane najistaknutijih javnih radnika, intelektualaca, pretstav68 nika svih društvenih slojeva i svih staleža.« »Apel srpske elite pokazuje da cvet srpske inteligencije nije sa komunistima, kao što nikad nije ni bio. Apel je, uostalom takav da će ga potpisati ne 300, nego 1000, nego stotine hiljada Srba, koji drže u svojim rukama našu nauku, našu umetnost, našu crkvu, naš javni život, naše sudove, našu prosvetu, naše radinosti. Zato je taj apel i ostavio tako dubok utisak na naše javno mnenje.«69

»Apel, objavljen u jutrošnjoj štampi i preko beogradskog radia nije nikakvo iznenađenje. Ovaj apel pretstavlja ne samo stav i mišljenje nadlež67 »Novo vreme«, 13. VIII. 1941., dnigi dio potpisnika objavljenje 14. VIII. 1941. 68 »Novo vreme«, 13. VIII. 1941. 69 »Obnova«, 14. VIII. 1941.

52

nih faktora, već i iskonsko tvrdo ubeđenje najelitnijih beogradskih građana, najboljih i najistaknutijih Srba. Tri stotine odabranih potpisa pokazuje jasno da se svi oni koji vole svoju zemlju stavljaju beskompromisno u front protiv komunističkog vršljanja. Proglas su potpisali vladike, kao pretstavnici sveštenstva, najeminentniji naši politički ljudi, generali i senatori, pretstavnici univerziteta i nauke, najbolji lekari, inženjeri, novinari, industrijalci, radnici, trgovci i pretstavnici svih ostalih staleža i profesija. Tekst Apela i sva ona poštena imena, koja su svojim ugledom i autoritetom potvrdila glavne misli njegovog teksta — garantija su pred našom vlastitom savešću, a zatim i pred okupatorskim vlastima i pred celim svetom.«70 Plakati s tekstom i imenima potpisnika bili su nalijepljeni po cijelom Beogradu. Broj se potpisnika povećavao, a počele su stizati i poruke s izrazima podupiranja od različitih ustanova iz Srbije. »Na konferenciji članova Advokatske komore u Beogradu, održanoj dana 13 avgusta 1941 godine u 17 časova, doneta je jednoglasno sledeća odluka: , J ''.' ;

' Članovi Advokatske komore u Beogradu slažu se sa osudom komunističke i terorističke akcije uperene protiv naših i nemačkih vlasti, kao i protiv opštih interesa... Celokupni srpski narod treba pozvati da odlučno u svakoj prilici pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvora srpskog naroda i njegove budućnosti. Zamenik pretsednika Advokatske komore Milan Z. Živadinović, sekretar Nikola Radovanović.' ,71 *

Pridružile su se i Lekarska, Inženjerska i Apotekarska komora. '' Nije zaostao ni Srpski loptački savez. U svom apelu sportskoj omladini njegov potpredsjednik dr. Jovan Spasojević, između ostaloga, kaže: »Savez osuđuje sve ono što šteti zdravom nacionalnom životu i što nema veze sa utvrđenim pojmovima viteštva i sportske časti. Savez poziva sve svoje članove da pomognu našim vlastima u borbi radi suzbijanja ove štetne akcije. -.72 sj; Oglasio se i Savez srpskih zemljoradničkih zadruga: •

»Zemaljski savez poziva pripadnike zemljoradničkog staleža da se ne daju zavesti ni na kakvo učestvovanje u sličnim poduhvatima.«73

Mnogi od tih »poštenih imena« i »najelitnijih Srba«, kako su im povlađivale Ljotićeve novine, koji su »svojim ugledom i autoritetom« pozvali srpski narod na »lojalnu saradnju« s okupatorom, ostali su i poslije rata na uglednim položajima u znanosti, kulturi, prosvjeti, a neki su bili obasuti i posebnim počastima. Nekima potpis nije uopće smetao u njihovu poslijeratnom usponu, čak i političkom. . ;, , 70 71 72 73

»Obnova«, 13. VIII. 1941. »Obnova«, 14. VIII. 1941. »Novo vreme«, 16. VIII. 1941. »Obnova«, 20. VIII. 1941.

53

Od predstavnika Srpske pravoslavne crkve Apel su potpisala tri člana Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve: »episkop niski dr. Jovan«, »episkop zvorničko-tuzlanski Nektarije« i »episkop budimljanski Valerijan, vikar Nj. Sv. Patrijarha«. Sigurno ne bez razloga njihovi su potpisi na prvom mjestu. A to nije neočekivano, niti je posrijedi samo njihov ugled u javnosti. Naime, kao stoje poznato, episkopi Jovan i Nektarije posjetili su mjesec dana ranije, 7. srpnja 1941., u manastiru Rakovica patrijarha Gavrila povodom pismene izjave Sv. sinoda o lojalnosti. Također, lojalnost su ponovili i sutradan, 8. srpnja, prilikom posjeta vojnom zapovjedniku Schroderu. Prema tome, potpisima u Apelu oni su samo još jednom potvrdili svoj odnos prema ondašnjim vlastima. Ali, kako protumačiti njihovo kasnije veličanje, skupa s mitropolitom Josifom i ostalim članovima Sv. sinoda, »oslobodilačke partizanske vojske i braće Rusa«, nakon što su ovi pobjedonosno ušli u Beograd u listopadu 1944.? U tom svjetlu, teško je shvatljivo i njihovo sudjelovanje u proslavi dana pobjede protuhitlerovske koalicije 9. svibnja 1945. Od pravoslavnih svećenika Apel su potpisali i protojereji: Dušan Vasić, Milorad Mihailović, Mihailo Popović i M. Krsmanović. Potpis akademika, sveučilišnih profesora i umjetnika — potpisnika Apela — doista je dug. O njima na svoj način govori i podatak daje sedamdesetak njih poslije, nakon rata, ušlo u enciklopediju, da je tridesetak njih u novoj Jugoslaviji postalo članovima Srpske akademije nauka i umetnosti, te da su neki od njih nagrađivani visokim državnim odličjima, pa i Sedmojulskom nagradom, koja se dodjeljuje u čast ustanka u Srbiji 1941., i nagradom AVNOJ-a!

Dva »trezvena Srbina« Teško je izdvojiti neke od tih »pravih srpskih rodoljuba« koji su svojim potpisima u Apelu pozvali »celokupan srpski narod da pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvora srpskog naroda«. Ali sljedeća dva primjera sama za sebe dovoljno govore. Enciklopedijski podaci o dr. Jovanu Đorđeviću (1908.-1989.) jesu sljedeći: profesor Pravnog fakulteta u Beogradu, predsjednik Ustavnog suda Srbije, tajnik Komiteta za zakonodavstvo i organizaciju SIV-a, predsjednik 74 Pravnog savjeta SIV-a, sudac Ustavnog suda Jugoslavije, član SANU. Taj ugledni beogradski znanstvenik izvijestio je javnost kao tajnik poratne Komisije za obnovu Beogradskog univerziteta daje ta Komisija »predložila da se izvrši izbor jednog suda časti« i daje taj sud »izglasan i odobren... dobio zadatak da ispita držanje i rad svih nastavnika za vreme okupacije«.75 74 »Opšta enciklopedija«, treće izdanje. Presveta, Beograd, 1978. 75 »Politika«, 14. XII. 1944. 54

Potpisnik Apela, potpisan kao »profesor univerziteta«, istražuje poslije rata druge potpisnike istog Apela! To mu je, čini se, povjereno zato što on »među teške životne trenutke ubraja i onaj iz avgusta 1941. u kabinetu kvislinškog ministra Jonića, kad je prinudno potpisao antikomunistički i antipartizanski 76 Apel srpskom narodu«. Dr. Đorđević i sam je opisao taj događaj: »...Jednog ranog jutra dolaze dva agenta i kažu da moram hitno da idem u Ministarstvo prosvete. Pitao sam da li je još netko pozvan, oni su odgovorili: jeste, profesori, kao i vi. Nije bilo druge, odem s njima... Zatekao sam tamo petnaestak, možda i 20 ljudi, neke sam i lično poznavao. Tu je Jonić održao neki govor, optuživao je nas intelektualce za 'tragediju srpskog naroda'. To se događa neposredno posle prvih partizanskih akcija u Srbiji kad su poginuli i prvi nemački vojnici. Jonić je vikao, urlao, pretio zatvorom, Gestapoom... Onda su nam podneli neki papir na potpis, ne verujem daje u toj atmosferi iko gledao što potpisuje.«77 •• Međutim, na vjerojatnije je da mu je povjerena ta dužnost po kratkom postupku, bez administrativne ili bilo kakve procedure, po želji ondašnjih moćnika: »Postao sam sekretar Komisije za obnovu Univerziteta, neka vrsta rektora. A posle dva-tri meseca pozvao me Kardelj... Tada sam prvi put čuo za Kardelja... Odem u... Predsedništvo nacionalnog komiteta. Upoznam se sa Kardeljom. — Druže Jovo, hoćeš li da budeš moj pomoćnik? Nalazimo se pred izradom našeg prvog ustava, ja ću biti ministar za Konstituantu, a ti moj pomoćnik. Primim se. Tako je počelo. .78 Dakako, u ono doba tako odgovornu dužnost nije mogao netko obavljati a da nije bio član KPJ. Zato je i dr. Jovan Đorđević nešto kasnije »član KPJ formalno (sic) postao tek posle Informbiroa (1949)«.79 Nisu svi potpisnici Apela prošli kao dr. Đorđević, koji je uz predsjednika i članove spomenute komisije za ispitivanje djelatnosti sveučilišnih profesora tijekom okupacije dao svoj potpis na »Saopštenje Komisije za obnovu Univerziteta«. Javnost je u tom (i Đorđevićevu) »Saopštenju«, između ostalog, saznala koji su nastavnici rješenjem Suda časti »izgubili moralno pravo na to zvanje, jer su se ogrešili... pružajući... intelektualnu i moralnu 80 potporu okupatoru i domaćim izdajicama« (istaknuo a.). Drugi »pravi srpski rodoljub«, potpisnik Apela, jest i dr. Viktor Novak (1889.-1977.). Taj povjesničar — kao »dobronameran sin ove zemlje, koji misli svojom glavom«, kako to doslovno stoji u Apelu — poslužio se svojim 76 77 78 79 80

»Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Politika«, 23. V. 1945. 55

znanstvenim ugledom »da se izvrši veliko delo nacionalne obnove i obezbedi bolja budućnost«. Međutim, zagonetan je onda njegov nastup pred partizanskim vlastima u veljači 1945. na beogradskom sveučilištu, kad je prigodom 27-godišnjice Crvene armije rekao: »Kad je osloni pobednik najvećeg dela Evrope objavio rat Sovjetskom Savezu — očajanje i pesimizam ustupili su mesto nadi i optimizmu, a moralno probuđena i unižena snaga stala je da organizuje otpor prema Golijatu... Goloruki jugoslovenski David započeo je borbu sa nadmoćnim i besnim Golijatom, verujući da će Sovjetski Savez izvršiti svoju misiju. Verovalo se to kroz sedam punih ofanziva moćnog neprijatelja, čekalo se nepokolebljivo pune tri godine, ne obazirući se na žrtve i stradanja koja prevazilaze svu legendarnu lepotu čojstva i junaštva kakve nam je sačuvala istorija i njen guslarski interpret.«81 Tako se »razbojničke bande«, na koje se ugledni znanstvenik okomio u kolovozu 1941., pretvaraju pomoću njegove znanstvene čarolije, nakon tri i pol godine, u velikoj dvorani beogradskog sveučilišta u primjer »čojstva i junaštva«. Vjerojatno u tim trenucima nitko nije ni trepnuo: ni bivši pobornik »lojalne suradnje« s okupatorom, ni bivša »šaka tuđinskih plaćenika«. Ubrzo je počelo još uspješnije uzdizanje dr. Novaka na društvenoj ljestvici; postao je član SANU, dobio je za životno djelo najvišu nagradu republike Srbije, Sedmojulsku nagradu — u čast ustanka 7. srpnja 1941! — itd. Široj jugoslavenskoj javnosti poznat je po knjizi »Magnum crimen«, u kojoj je optužio Katoličku crkvu u Hrvata za — kolaboraciju tijekom posljednjeg rata!

Potpisnici »Apela«

• ';

I dr. Đorđević i dr. Novak uvršteni su poslije u Malu enciklopediju »Prosvete« zajedno s još sedamdesetak srpskih potpisnika Apela. Njihovi kratki podaci iz enciklopedije po redoslijedu u Apelu jesu: 1. dr. JOVAN RADONJIĆ (1873.-1956.), senator i član Srpske kraljevske akademije nauka, povjesničar, prof. na beogradskom sveučilištu i član SANU 2. dr. ALEKSANDAR BELIĆ (1878.-1960.), predsjednik Srpske kraljevske akademije nauka, lingvist, prof. na beogradskom sveučilištu, predsjednik SANU od 1937., ugledan slavist, član svih slavenskih akademija, počasni profesor Moskovskog sveučilišta 3. ing. PETAR MICIĆ (1889.-1956.), rektor beogradskog sveučilišta, prof. na Tehničkom fakultetu, kao inženjer direkcije državnih željeznica radio na trasiranju većeg broja pruga 81 »Politika«, 23. II. 1945.

56

4. TOMA ROSANDIĆ (1878.-1958.), kipar i prvi rektor Umetničke likovne akademije u Beogradu, od djela značajna mu je skupina »Igrali se konji vrani« pred Narodnom skupštinom u Beogradu 5. PETAR KONJOVIĆ (1883.-1970.), rektor Muzičke akademije u Beogradu, skladatelj i upravitelj kazališta u Zagrebu, Splitu, Osijeku, Novom Sadu, član SANU i upravitelj njezina Muzikološkog instituta, najznačajniji srpski operni skladatelj 6. VELIKO PETROVIĆ (1884.-1967.), književnik i član Srpske kralj, akademije, predsjednik Matice srpske u Novom Sadu i Srpske književne zadruge u Beogradu, dugogodišnji upravitelj Narodnog muzeja u Beogradu, član SANU, dobitnik nagrade Savezne vlade FNRJ i Saveza književnika 7. DOKA JOVANOVIĆ (1861.-1953.), kipar, član Srpske kralj, akademije, profesor i direktor Umetničke škole u Beogradu 8. dr. LJUBOMIR S. DUKANAC (1910.-1949.), sveučilišni profesor, ekonomist, docent Pravnog fakulteta u Beogradu 9. dr. LAZA STANOJEVIĆ (1873.-1973.), liječnik, prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu 10. dr. SVETOMIR RISTIĆ (1886.-1971.), filozofi leksikograf, prof. na Višoj pedagoškoj školi u Beogradu 11. dr. MILOŠ MOSKOVLJEVIĆ (1884.-1968.), književnik i prevoditelj, prof. na Višoj pedagoškoj školi i narodni poslanik Zemljoradničke stranke, poslije II. svj. rata savezni narodni poslanik, ministar i diplomat 12. dr. MILAN KAŠANIN (1895.), književnik i povjesničar umjetnosti, prije rata direktor Narodnog muzeja u Beogradu, organizirao i vodio Muzej kneza Pavla, poslije rata Galeriju fresaka 13. JOVAN TOMIĆ (1891.-1946.), mineralog i petrograf, prof. na beogradskom sveučilištu 14. dr. BRANKO MILETIĆ (1900.-1949.), lingvist, prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu 15. dr. IVAN ARNOVLJEVIĆ (1869.-1951.), prof. na Tehničkom fakultetu 16. SIMAPANDUROVIĆ (1883.-1960.),književnikiprevoditelj,jedan od osnivača srpske moderne 17. dr. MILAN BUDIMIR (1891.-1975.), prof. klasične filologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dopisni član ANUBiH, dobitnik Sedmojulske nagrade 18. dr. VOJA MLADENOVIĆ (1884.-1964.), prof. na Višoj pedagoškoj školi, urednik časopisa »Naša škola« 19. dr. MILOŠ TRIVUNAC (l 876.-1944.), dekan i prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, napisao nekoliko rasprava iz njem. književnosti 20. dr. MIHAILO RADOVANOVIĆ (1902.), prof. na Višoj pedag. školi u Beogradu, izradio veći broj zemljopisnih karata i atlasa 57

I.

SVETI SINOD SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE I PUČ 27. OŽUJKA 1941.

»Bolje grob nego rob!« Premda je Kraljevina Jugoslavija službeno ostajala neutralna u početku Drugog svjetskog rata, kolebajući se između Saveznika i sila Osovine, vlada je ipak 25. ožujka 1941. godine potpisala protokol o pristupanju Trojnom paktu, koji su 27. rujna 1940. sklopili u Berlinu Njemačka, Italija i Japan, a kojemu su se već bile priključile Madžarska, Slovačka, Rumunjska i Bugarska. Nakon potpisivanja protokola u bečkom dvorcu Belvedere, predsjednik jugoslavenske vlade Dragiša Cvetković u prigodnom je govoru, između ostaloga, rekao: »Glavni i skoro jedini cilj spoljne politike Jugoslavije bio je i ostaje sačuvati jugoslavenskom narodu mir i pojačati mu njegovu sigurnost. Sa velikim Nemačkim Rajhom Jugoslavija je i pre kao i posle vezivanja zajedničkom granicom održavala najbolje odnose, prožete prijateljstvom i punim poverenjem. ...Danas, kada Jugoslavija pristupa Paktu triju sila, ona to čini u nameti da obezbedi svoj mir i budućnost u saradnji sa potpisnicima Nemačkom, Italijom i Japanom. Doprinoseći svoj deo u organizaciji nove Evrope, ona vrši na ovaj način najvišu dužnost, kako prema samoj sebi, tako i prema evropskoj zajednici.« 1 Nakon Cvetkovića govorio je njemački ministar vanjskih poslova Joachim von Ribbentrop, koji je istaknuo: l

»Politika«, 26. III. 1941. 17

»Od zaključenja pakta triju sila naovamo bila je težnja osovine da se okupe evropske države i pridobiju za ideju novog i pravičnog poretka u Evropi (...) Prirodna i neminovna posledica današnjeg pristupanja Jugoslavije berlinskom paktu triju sila bit će da će Jugoslavija, zahvaljujući novom uređenju u budućoj procvaloj Evropi, zauzeti na Balkanu mesto koje joj pripada.«2

No događanja nisu tekla onako kako su potpisnici protokola očekivali, jer je skupina zrakoplovnih časnika Bore Markovića, pod vodstvom komandanta zrakoplovstva generala Dušana T. Simovića, u noći 26. na 27. ožujka 1941. državnim udarom srušila vladu Dragiše Cvetkovića i Vladka Mačeka, smijenila kraljevske namjesnike, prognala kneza Pavla i dovela na vlast malodobnoga sedamnaestogodišnjega Petra II. Karađorđevića. Na vijest o puču u Beogradu počele su velike protunjemačke manifestacije s glasovitim sloganima protiv Trojnoga pakta: »Bolje rat nego pakt!« i »Bolje grob nego rob!« Vodstvo Srpske pravoslavne crkve, s patrijarhom Gavrilom Dožićem, aktivno je sudjelovalo u tim burnim događanjima, priklonivši se potpuno na stranu generala Simovića. Zrakoplovni časnici Kraljevine Jugoslavije Dušan Simović i Bora Marković bili su anglofilski orijentirani, i to je bio njihov motiv za izvršenje puča kojim su srušili vladu stoje potpisivanjem Trojnog pakta vezala zemlju za Njemačku. Srpska pravoslavna crkva imala je svoj razlog da se pridruži pučistima. Cilj joj je bio — podrška onima koji ruše vladu, ali ne stoga stoje pristupila Trojnom paktu, nego zato stoje ta vlada 26. kolovoza 1939. godine bila prisiljena, zbog unutarnje situacije u Kraljevini Jugoslaviji, pristupiti djelomičnom rješavanju hrvatskog nacionalnog pitanja. Na osnovi sporazuma predsjednika kraljevske vlade Dragiše Cvetkovića, Srbina, i vođe hrvatskog naroda u to vrijeme Vladka Mačeka, a uz podršku i suglasnost kraljevskog namjesnika kneza Pavla Karađorđevića, stvorena je Banovina Hrvatska koja je dobila određenu autonomiju i u sastav koje su ušli i neki dijelovi hrvatskih krajeva iz drugih banovina. Srpska pravoslavna crkva dočekala je stvaranje Banovine Hrvatske — početak rješavanja hrvatskog pitanja — krajnje neprijateljski, ne priznajući uopće prava hrvatskom narodu. Tako je 27. ožujka 1941. u Beogradu sazvan Sveti arhijerejski sabor, vijećanje najvišeg tijela SPC, a to svakako nije bila slučajnost: »Saziv Svetog Arhijerejskog Sabora Odlukom Svetog Arhijerejskog Sinoda od 23/10 marta 1941, Pov. br. 42/zap. 403, a na osnovu cl. 53 al 2 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, Sveti Arhijerejski Sabor sazvan je u svoje vanredno zasedanje za četvrtak 27/14 marta 1941 godine u 9 časova pre podne u Patrijaršiskom dvoru u Beogradu.«3 2 3

»Politika«, 26. III. 1941. »Glasnik«, Službeni list Srpske pravoslavne crkve, 1. IV. 1941., br. 7., str. 153.

Da je to zasjedanje Sabora zaokupljalo široku javnost, najbolje svjedoči napis u beogradskoj »Politici« pod naslovom »Sveti Arhijerejski sabor sastao se u vanredno zasedanje«: »Juče se u Beogradu u Patrijaršiskom dvoru sastao Sveti Arhijerejski Sabor SPC. (...) Pred Patrijaršiju je stigla povorka manifestanata sa slikama Njegovog Veličanstva Kralja i Njegove Svetosti Partijarha, pjevajući državnu himnu i kličući Nj. Vel. Kralju i Njegovoj Svetosti Patrijarhu. Manifestanti su želeli da vide Njegovu Svetost Patrijarha i skandirali su njegovo ime. Posle nekog vremena Njegova Svetost Patrijarh se zaista i pojavio na prozoru Patrijaršije i obratio se manifestantima ovim rečima: 'Draga braćo, neka vas Bog blagoslovi. Ja vas molim da se stavite u službu našem uzvišenom Kralju i miloj nam domovini'. Nešto kasnije stigla je pred Patrijaršiju druga povorka, a zatim i treća. Prostor pred Patrijaršijom bio je ispunjen manifestantima, među kojima je bila uglavnom omladina. Na ponovno i dugo klicanje Njegova Svetost Patrijarh se ponovo pojavio, ovog puta na balkonu: — Draga braćo, obraćam se vama kao sinovima i kćerima Svetosavske srpske crkve. Njegova Svetost Patrijarh je zatim izrazio uverenje da će i ovoga puta pobediti ona velika moralna snaga našeg naroda, koja je vekovima časno i pošteno nosila zastavu naše časti i slobodne misli, zastavu vekovnih amaneta. 'U ime svete srpske crkve molim vas da budete na svojim dužnostima i da se stavite u službu našem uzvišenom kralju, uvereni da će vas pratiti blagoslov Sv. Save i srpske crkve.' Uz klicanje rodoljubive omladine Njegova Svetost Patrijarh se povukao sa balkona i vratio na sednicu Svetog Arhijerejskog sabora.«4 Uz vijest objavljene su i dvije slike s potpisima: »Njegova Svetost Patrijarh blagosilja narod sa balkona Patrijaršije« i »Slike Njegovog Veličanstva Kralja i Njegove Svetosti Patrijarha na čelu jedne povorke«.

»Da umremo za svetinju i slobodu!« I sljedeći članak svjedoči o sudjelovanju SPC u onodobnim previranjima. Naslovljen je: »Pozdrav Njegove Svetosti Patrijarha narodu povodom uzimanja kraljevske vlasti od strane Njegovog Veličanstva Kralja Petra II«, a u cijelosti glasi: »Juče u 5 sati po podne Njegova Svetost Patrijarh g. dr. Gavrilo održao je na radiu sledeći govor: 4

»Politika«, 28. III. 1941.

'Pomozi nam Bog, braćo — deco svetosavska! U ime vladika srpskih, sakupljenih na Svetom Arhijerejskom saboru ovde u prestonici, i u ime svoje, hitam da vam se javim, da vas pozdravim i blagoslovim. Pred našu naciju u ove dane sudba je ponovo stavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor: privoleli smo se carstvu nebeskom, to jest carstvu Božje istine i pravde, narodne sloge i slobode. Taj većni ideal nošen u srcima svih pravih Srba i Srpkinja, čuvan i razgorevan u svetilištima naših pravoslavnih hramova i ispisan na našim narodnim krstašima-barjacima, jutros je osvanuo čist i svetao kao sunce. Glavni nosilac toga narodnog ideala od jutros je postao naš mladi i mili Kralj Petar II Karađorđević, sin Viteškog Kralja Mučenika Aleksandra I, dostojni potomak slavnog Vožda Karađorđa, koji je prvi digao oboreni kosovski krstaš-barjak za slobodu balkanskih naroda. Proviđenje nas je upravilo na pravi put, koji je sveti Sava davno i davno ukazao srpskom narodu. Bog pravde koji nas je do sada čuvao od propasti, čuo ja glas i molitve naše i ponovo nas je spasao. Slava i hvala Bogu! Čeda moja u Duhu Svetome, ponizimo se svi pred Bogom i uspravimo se pred ljudima. Ako je Bog s nama, šta nam mogu ljudi? Ako je živeti, da živimo u svetinji i slobodi; ako je mreti, da umremo za svetinju i slobodu, kao i mnogi milioni proslavljenih predaka naših. Pobožni i složni, svi kao jedan čovek, vršimo svoju dužnost verni svome uzvišenom i ljubljenom kralju, ispunjeni poštovanjem prema vlastima, i vojnim i građanskim, ispunjeni ljubavlju jedan prema drugome, kao i prema našoj braći druge vere. Svi Bogu predani i Kralju odani, zagrljeni i zbratimljeni, potrudimo se da brod našeg narodnog i državnog života srećno prebrodi bure sadašnjeg vremena i prebrodiće ih s Božjom pomoću. Pozdravlja vas i blagosilja vaš molitvenik pred Bogom Patrijarh srpski Gavrilo.'« 5 U beogradskoj Sabornoj crkvi služena je povodom tih događaja liturgija zahvalnica 28. ožujka 1941.

Crkva državnih vlasti Tijekom sljedećih nekoliko godina u istoj će crkvi najviši predstavnici SPC služiti liturgije za nove vlasti, koje će dolaziti i odlaziti s pozornice povijesnih zbivanja u Srbiji. U te nepune četiri godine, od ožujka 1941. do listopada 1944., SPC stalno je nastojala biti Crkvom državnih vlasti. Srpski arhijereji služili su u tom vremenu liturgije i za kralja Petra, i za njemačku vojsku i za nedićevce, Ijotićevce, četnike, crvenoarmejce i partizane. Liturgiju zahvalnicu nakon puča zabilježio je i ondašnji tisak: 5

20

»Politika«, 28. III. 1941.

»Na blagodarenju činodejstvovao je Njegova Svetost Patrijarh sa mitropolitima dabrobosanskim g. Petrom, skopskim g. Josifom (...) Posle zakletve Patrijarh je prišao Kralju, čestitao i rekao: 'Neka Vas milostivi i svemogući Bog prati u svim vašim dužnostima i neka Vaša vladavina bude dugotrajna i srećna na slavu Vaše uzvišene dinastije, a na napredak celog našeg naroda. Neka je srećno i dugovečno! Da bog da'. Posle blagodarenja sa oltara Kralja je pozdravio Patrijarh Gavrilo ovim govorom: '...Svemoguća milost Božjeg proviđenja i jednodušna želja Vašeg odanog naroda pozvala Vas je po pravu nasleđa da preuzmete kraljevski Skiptar... Poznavajući duboko narodnu svest, Vi ste poznali i pogodili pravu volju celog našega naroda, kad ste jučerašnjim krupnim i vrlo značajnim aktom izvršili jedan veliki istoriski potez. Vi preuzimate kraljevsku vlast u teškom trenutku... u vreme ozbiljno, kad se točak istorije suviše brzo okreće. Istina je da su svuda oko nas crni oblaci i strašne oluje, ali je jugoslovensko nebo vedro i čisto... Vaše Veličanstvo! Danas šesnaest miliona duša, sinova i kćeri našeg Slovenskog Juga, jednodušni i prožeti mišlju: 'za krst časni i slobodu zlatnu', 'sve za Kralja i Otadžbinu' gotovi su da na zapovest Vašeg Veličanstva pođu u vatru i smrt... gotovi da po cenu života i smrti čuvaju svoju slobodu i neuvelu slavu našeg pobedonosnog oružja. Njegovi su ideali čast i sloboda...'. Pošto je održao govor Njegova Svetost Patrijarh prišao je Njegovom Veličanstvu Kralju, blagoslovio ga i čestitao mu. Nj. Vel. Kralj poljubio je krst i patrijarhovu ruku. Njegova Svetost Patrijarh poljubio je Njegovo Veličanstvo Kralja tri puta u lice...'«6

Sljedećeg dana: »Pretsednik vlade g. Dušan Simović posetio je sinoć Nj. Sv. Patrijarha Gavrila u patrijaršiskom dvoru. Posle dužeg srdačnog razgovora Nj. Sv. je sa g. Simovićem prešla u svečanu salu, gde su ih očekivali arhijereji, članovi Arhijerejskog sabora. Nj. Sv. Patrijarh pretstavio je sve preosvećene mitropolite i episkope g. Dušanu Simoviću, koji se s njima zadržao izvesno vreme u razgovoru.«7

»Sretni dani« Crkve i naroda Srpski je patrijarh tih dana bio vrlo aktivan, zaokupljen i necrkvenim poslovima: »Njegova Svetost Patrijarh Gavrilo primio je juče u 11 časova u Patrijaršiskom dvoru ministra vojske i mornarice armiskog generala g. Bogoljuba Ilica. 6 1

»Politika«, 29. III. 1941. »Politika«, 31. III. 1941.

21

U podne je Njegova Svetost patrijarh u pratnji episkopa bačkog g. Irineja Girica vratio posetu pretsedniku Kraljevske vlade generalu g. Dušanu Simo8 viću s kojim je ostao u razgovoru oko pola sata.« I dok se patrijarh Gavrilo susretao s generalom Simovićem, tih je dana jedan drugi general, dotadašnji ministar vojske i mornarice, uklonjen iz javnoga života. No uskoro će se vidjeti da je uklonjen samo privremeno. Kratka novinska vijest glasila je: »Ukazom Nj. V. Kralja od 31. marta 1941. stavljeni su u penziju... Milan Dj. Nedić, ministar na raspoloženju... .9 Zbog svega što je duhovni pastir poduzeo narod mu je bio zahvalan, a to potvrđuju i brojni brzojavi: »Pozdravni telegrami Njegovoj Svetosti Patrijarhu Njegova Svetost Patrijarh g. dr. Gavrilo primio je poslednjih dana povodom uzimanja kraljevske vlasti od strane Njegovog Veličanstva Kralja Petra II mnogobrojne telegrame iz raznih naših krajeva. U tim telegramima pojedinci i razne organizacije, ustanove i opštine upućuju pozdrave i žele dug život poglavaru Srpske pravoslavne crkve 'povodom srećnih dana i naše crkve i naroda'. Iz inostranstva je takođe stiglo Njegovoj Svetosti Patrijarhu više radiograma — pored ostalog i od naših iseljenika. 10

8 »Politika«, 3. IV. 1941. 9 »Politika«, 1. IV. 1941. 10 »Politika«, 3. IV. 1941.

22

II. SRPSKI ARHIJEREJI I NJEMAČKI VOJNI ZAPOVJEDNIK

A onda... U rano, sunčano nedjeljno jutro 6. travnja 1941. sjene smrti nadvile su se nad Beograd. Njemački zrakoplovi bombama su zasipali grad, koji je ostao napušten i sam. Radio je ostao nijem, novine nisu izašle, nitko se građanima nije obratio čak ni letkom. Kralj i vlada pobjegli su iz zemlje, a i patrijarh je odmah, već 6. travnja, napustio Beograd i stigao u manastir Oštrog u Crnoj Gori. Tjedan dana nakon toga u grad su ušle njemačke trupe, a Jugoslavija je kapitulirala 17. travnja. Srbija je postala područje pod njemačkom vojnom upravom.

U stožeru njemačke 2. armije u Beogradu potpisana je 17. travnja 1941. godine bezuvjetna kapitulacija vojske Kraljevine Jugoslavije.

23

Sinod obećava lojalnost okupatoru Najviši predstavnici Srpske pravoslavne crkve ponovno su aktivni. Njihov odnos prema novoj vlasti, kao i prema prijašnjoj, ostao je nepromijenjen: izražavaju punu lojalnost i pozivaju narod na pokornost. Sastali su se u Beogradu i izdali službeno priopćenje: »Sin. br. 585 zap. 3 OD 8/25 jula godine I Raspis Sv. Arhijerejskog Sinoda Srpske prav. Crkve sveštenstvu i narodu Redovni članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve: Preosvešteni Episkop bački Gospodin Irinej, Preosvešteni Episkop timočki Gospodin Emilijan, Preosvešteni Episkop niski Gospodin Jovan i Preosvešteni Episkop zvorničko-tuzlanski Gospodin Nektarije, sastali su se u saglasnosti s okupatorskim vlastima u Beogradu 7 julija/24 junija 1941 godine i učinili su posetu Njegovoj Svetosti Arhiepiskopu Pećkom, Mitropolitu BeogradskoKarlovačkom i Patrijarhu Srpskom Gospodinu Gavrilu u manastiru Rakovici. Posle te posete sastali su (se) u konferenciju, na kojoj je konstatovano da su i nemačke okupatorske vlasti izjavile da je potrebno da se, koliko je moguće, održi jedinstvo Srpske Pravoslavne Crkve (podcrtao a.) pod upravom propisanom njenim Ustavom. Posle konferencije molitvom je otvorena sednica Svetog Arhijerejskog Sinoda, na kojoj je utvrđeno da Njegova Svetost Patrijarh Srpski Gospodin Gavrilo nije u položaju da vrši svoje službene dužnosti te da je nastupio slučaj iz člana 55. Ustava Srpske Pravoslavne Crkve, i da prema tome Njegovu Svetost Patrijarha ima zamenjivati u Svetom Arhijerejskom Sinodu najstariji po episkopskom posvećenju Episkop član Svetog Arhijerejskog Sinoda. Pošto je na osnovu toga otvoreno sinodsko zasedanje, Sveti Arhijerejski Sinod, kao najviša izvršna (upravna i nadzorna) vlast ćele Srpske Pravoslavne Crkve (cl. 53 Ustava Srpske Pravoslavne Crkve) u prvoj svojoj sednici našao je za potrebno da objavi ovo: 'Sveta Srpska pravoslavna Crkva, koja se nikad nije odvajala od sudbine svojega naroda, i u ovim vremenima snosi s njim njegovu tešku sudbinu, koja mu je donela mnogo patnje i teške žrtve. Sveti Arhijerejski Sinod s dubokim bolom i toplom molitvom Gospodu seća se sviju čeda Svete Srpske pravoslavne Crkve, koja su pretrpela patnje, i sinova i sveštenoslužitelja njenih iz sviju redova koji su izgubili živote svoje. Sveti Arhijerejski Sinod činiće sve ono što god može da se olakša sudbina prečasnoga sveštenstva, monaštva i blagočastivoga naroda i da se omogući da mu Sveta Crkva njegova bez smetnje propoveda Reč Božju, predaje božanstvenu blagodat i rukovodi ga na putu večnog spasenja. U brizi za sudbinu srpskog naroda i u uverenju da će Sveta Srpska pravoslavna Crkva u svojim eparhijama i dalje moći bez smetnje vršiti svoju božanstvenu misiju, i da će njena stečena i zakonima priznata prava, zajedno s njenim tradicijama, i dalje biti poštovana i čuvana, Sveti Arhijerejski Sinod će lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti,

24

i uticaće preko svojih organa na potpuno održanje reda, mira i pokornosti (podcrtao a.). Sveti Arhijerejski Sinod smatra za potrebno da pozove sav blagočestivi narod da se naročito u ovim burnim vremenima čuva svih onih struja koje se dižu protiv vere, Svete Crkve, i svega duhovnoga života i koje mogu izazvati pometnju, i da ostane veran svojoj Svetoj pravoslavnoj Crkvi, koja je večna, i koja gaje kroz vekove čuvala. Za predsednika član Sv. Arhijerejskog Sinoda Episkop Bački Irinej S. r.'«11 Riječi srpskih arhijereja od 8. srpnja 1941. — »...Sinod će izvršavati naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti...« — podsjećaju na slične riječi upućene »deci svetosavskoj« samo tri i pol mjeseca ranije. I tada su, naime, patrijarh i Sv. sinod pozvali srpski narod da bude »ispunjen poštovanjem prema vlastima, i vojnim i građanskim«. Samo stoje tada on bio pozvan na »vernost svome uzvišenom i ljubljenom kralju«. Ali tempora mutantur... »Novo vreme«, jedine novine koje su u prvim mjesecima okupacije izlazile u Beogradu, donijele su 8. srpnja 1941. kratku vijest o tom zasjedanju Svetog arhijerejskog sinoda SPC. Sljedećeg dana, 9. srpnja, novine na prvoj stranici velikim slovima objavljuju: »SAOPŠTENJE SVETOG ARHIJEREJSKOG SINODA Srpske pravoslavne Crkve«, o kojem se kaže: »Redovni članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve sastali (su) se u Beogradu, kao što je već objavljeno, na svoju redovnu sednicu. Prvo su posetili Njegovu Svetost Patrijarha Srpskog Gavrila, koji se sada nalazi u jednom manastiru. Sa svoje sednice je Sveti Arhijerejski Sinod, kao najviša izvršna vlast cele Srpske pravoslavne Crkve, izdao jedno saopštenje u kome se nalazi, između ostalog:« (Slijedi naprijed citirani tekst iz »Glasnika« — op. a.) Srpskog patrijarha Gavrila Dožića Nijemci su našli potkraj travnja 1941. u crnogorskom manastiru Ostrogu, kamo je pobjegao ostavivši narod koji je pozvao na puč 27. ožujka, doveli su ga u Beograd i zatočili najprije u manastir Rakovicu, u predgrađu Beograda, a zatim u manastir Vojlovicu nedaleko od Pančeva, u Banatu. Gavrilo je bio zatočen ne zbog toga što je bio poglavar Srpske pravoslavne crkve, nego zato jer je bio jedan od glavnih sudionika puča. Povjesničari SPC i velik broj srpskih historiografa ističu također da je patrijarh Gavrilo, zajedno s episkopom Nikolajem Velimirovićem, mučenički proveo ratne godine u zloglasnom logoru Dachauu, stvarajući mit o njihovu mučeništvu, a to uopće nije istina (vidi poglavlje XV.). Iz spomenute novinske vijesti vidi se da su članovi Svetog arhijerejskog sinoda posjetili patrijarha prije priopćenja, te se opravdano može pretposta11 »Glasnik SPC«, 1. III. 1942., br. 2 i 3, str. 10. 25

viti da je ono objavljeno s njegovim znanjem i dopuštenjem. Najblaže rečeno, čudan je taj misaoni obrat vrha SPC od izjava nakon puča do »Saopštenja«. Priopćenje je zasigurno, bez obzira na pravnu valjanost po crkvenim zakonima SPC, imalo velik odjek u širokim slojevima vjernika i cjelokupnom onodobnom javnom mnijenju.

Njemačka skrb za jedinstvo srpske Crkve Potpisnik priopćenja, episkop bački Irinej Ćirić, bio je samo tri mjeseca prije toga s patrijarhom Gavrilom na razgovoru kod predsjednika kraljevske pučističke vlade generala Dušana Simovića. Bilo je to samo četiri dana prije početka rata. Skrb njemačkih vlasti za jedinstvo SPC, uočljiva iz priopćenja, bila je živa tijekom svih ratnih godina, a to je očigledno po tome što je devet eparhijskih središta na području njemačko-talijanske okupacije: Beograd, Vršac, Šabac, Požarevac, Zaječar, Kraljevo, Niš, Prizren i Cetinje — imalo sačuvanu crkvenu organizaciju i episkope (osim dvojice: patrijarha Gavrila Dožića i episkopa Nikolaja Velimirovića).

Povlastice za arhijereje Izjava lojalnosti srpskih arhijereja okupatorskim vlastima nije ostala samo na deklarativnoj razini, nego je posvjedočena i posjetom njemačkom vojnom zapovjedniku u Beogradu, generalu protuzračne artiljerije Ludwigu von Schro'deru. To je bila i vijest na prvim stranicama novina 10. srpnja 1941. »Novo vreme« donijelo je krupan naslov na više od tri stupca: »Poseta srpskih arhijereja Glavnom Vojnom Zapovedniku«, s podnaslovom: »Crkvenim velikodostojnicima obećane su sve moguće povlastice u vršenju njihove duhovne dužnosti«. Iznad naslova objavljena je velika slika s potpisom: »Nemačka straža odaje počast srpskim arhijerejima kada izlaze s glavnim Vojnim zapovednikom u Srbiji, generalom protivavionske artiljerije g. fon Šrederom i državnim savjetnikom g. dr. Turnerom (foto 'Beogradska fotoagencija', Sindler)«. Novinsko izvješće doslovce glasi: »Povodom sastanka Sv. Sinoda Glavni Vojni Zapovednik u Srbiji, general fon Šreder, primio je u svojim službenim prostorijama najviše pretstavnike srpsko-pravoslavne hijerarhije. 26

Protivnici, ali ne neprijatelji... Na ulasku u zgradu Narodne Skupštine arhijereje su sa nekoliko reci pozdravili načelnik upravnog štaba Glavnog Vojnog Zapovednika, državni savetnik dr. Turner i jedno izaslanstvo oficira. Potom su arhijereji uvedeni kod Glavnog Vojnog Zapovednika, sa kojim su vodili razgovor u najužem krugu koji je trajao skoro pola sata. Glavni Vojni Zapovednik naglasio je da su Nemci ovaj rat vodili, doduše, kao protivnici, ali ne kao neprijatelji Srba, i da se on nada da će, s obzirom na ovakav stav Nemaca, crkva sa svoje strane doprineti da zemlja kojaje pretrpela teška iskušenja dođe do sređenih i mirnih prilika. Državni savetnik dr. Turner obećao je crkvenim velikodostojnicima najveće moguće olakšice za vršenje njihove duhovne dužnosti. Vojne počasti arhijerejima Arhijereji su sa zahvalnošću odali priznanje dosadašnjem radu Glavnog Vojnog Zapovednika na obnovi zemlje i ponovili su svoju izjavu lojalnosti, danu već jučerašnjom odlukom Sv. Sinoda. Potom je general fon Šreder lično ispratio svoje goste do njihovih automobila, pri čemu je straža pred zgradom Narodne Skupštine, gde se nalaze službene prostorije Glavnog Vojnog Zapovednika, odala počast.« Ispod teksta objavljena je i druga slika, pod kojom piše: »Srpski arhijereji u razgovoru sa glavnim Vojnim zapovednikom u Srbiji, generalom protivavionske artiljerije g. fon Šrederom«. Na toj slici vide se von Schroder i četiri arhijereja, ali se u vijesti nigdje ne navode njihova imena. No, na osnovi citiranoga »Raspisa« od 8. srpnja 1941., to su vjerojatno bili članovi Sinoda, episkopi: bački Irinej, timočki Emilijan, niski Jovan i zvorničko-tuzlanski Nektarije. A Irinej je, svakako, onaj episkop koji je, kao najstariji član Svetog sinoda, snimljen na gornjoj slici na počasnom mjestu između Schrodera i SS-generala Haralda Turnera, načelnika njegova Upravnog štaba. Zanimljivo je da u »Glasniku«, službenom glasilu SPC, koji inače pomno kronološki bilježi sve važnije događaje, nema ni riječi o tom posjetu. Kronolog SPC kao da gaje htio izbrisati iz povijesnog pamćenja. Stoga je teško saznati koje su to »najveće moguće povlastice« što ih je visoki SS-oficir Turner obećao arhijerejima. Ne zna se ni koje su to zasluge u »dosadašnjem radu« glavnog njemačkog vojnog zapovjednika u Srbiji arhijereji počastili »zahvalnošću« i »priznanjem«. Izjava Svetog sinoda o lojalnosti i poziv narodu da slijedi primjer svoje Crkve naišli su, dakako, na odobravanje i pohvalu ne samo Nijemaca nego i njihovih kvislinga. Tako je u »Obnovi«, glasilu fašističke organizacije »Zbor«, koju je vodio Dimitrije Ljotić, objavljen napis »Srpska crkva i srpski narod«, istoga dana kad je objavljena i vijest o posjetu arhijereja njemačkim vlastima: 27

Njemačka straža odaje počast srpskim arhijerejima, njemačkom vojnom zapovjedniku u Srbiji generalu von Schroderu i savjetniku generalu Turneru.

Članovi Svetog sinoda obećavaju lojalnost generalu von Schroderu (9. srpnja 1941.).

28

»...Ako nam ni pre 6 aprila nije pomagalo herojstvo, nego samo mudrost, kako nam do danas nije ušlo u glavu daje samo mudrost put našeg opstanka. Kominike koji je izdao srpski pravoslavni episkopat ima od prilike tu sadržinu i to je ono što on preporučuje srpskom narodu. A naši arhijereji imaju svakako ozbiljne razloge da nam se obraćaju sa apelom na zdrav razum, jer su i oni svesni svoje odgovornosti i jer im je stalo da svojoj pastvi kažu ćelu i ni malo prikrivenu istinu. G. G. arhijerejima se mora biti zahvalan što nisu hteli da ostanu ni u kakvoj rezervi prema savremenim događajima i što su iskoristili svoje pravo da svome narodu prethode svojim primerom. Prema tome u pogledu srpske pravoslavne crkve ne može više biti nikakvog dvoumljenja, niti u njeno ime može iko govoriti drugačije nego stoje sama Crkva progovorila.«12 Tako su srpski arhijereji bili obasuti pohvalama »da svome narodu prethode svojim primerom« od njihova sunarodnjaka oduševljenog Hitlerom i nacionalsocijalizmom, a to je tih dana on i javno potvrdio u svom govoru što gaje emitirao beogradski radio: »Neobično sam zahvalan viteškim Nemcima... Moja duboka blagodarnost Nemcima koji se tako viteški ponašaju.«13

Srpska upravna vlast O radu glavnog vojnog zapovjednika u Srbiji von Schrodera i državnog savjetnika dr. Turnera u prva tri-četiri mjeseca okupacije srpski arhijereji i javnost mogli su saznati iz njihovih javnih nastupa. Tako je esesovac Turner još 21. svibnja 1941. izjavio njemačkoj novinskoj agenciji DNB govoreći o »svojim mnogobrojnim zadacima«: »...Nije zadatak nemačke vojne uprave da uzme u svoje ruke unutarnju upravu okupirane zemlje, to je dužnost srpskih upravnih vlasti, koje imaju da rade pod nadzorom i shodno uputstvima i naredbama nemačke vojne uprave. Pri tome važi kao načelo da treba čuvati interese Velikonemačkog Rajha, voditi računa o onome što iziskuje rat i starati se o potrebama okupacione 14 sile.« Samo mjesec dana nakon kapitulacije Jugoslavije Turner je mogao izjaviti daje obavljen jedan od najvažnijih zadataka njemačke vojne uprave: »Trudio sam se da naročitom brzinom uspostavim rad policiskog aparata. Danas izvršnu vlast u srpskoj zemlji vrši srpska policija i žandarmerija, kojoj je dato oružje... Ne može biti boljeg dokaza za tačnost činjenice da Nemac želi 12 »Obnova«, 10. VII. 1941. 13 »Novo vreme«, 6. VII. 1941.

14 »Novo vreme«, 2. VI. 1941.

29

da se čak i u zemlji koju je on vojnički okupirao, unutrašnji odnosi regulišu preko domaćih organa, bez nemačkog mešanja.«15 O osobama koje su ušle u te »domaće organe« Turner je rekao: »Radi se o ljudima koji su se godinama, pa i uz lične žrtve borili za približenje Jugoslavije Velikom nemačkom Rajhu.« Odmah nakon okupacije njemačke su vlasti uz pomoć vojnog zapovjednika u Srbiji, zrakoplovnoga generala Helmutha Forstera, kojeg je naslijedio general Schroder, ustanovile komesarsku vladu, predvođenu komesarom Ministarstva unutrašnjih poslova Milanom Aćimovićem. On je od 1936. godine bio upravitelj grada Beograda i načelnik beogradske policije. Osim Aćimovića, ostalih devet komesara imali su nadležnost nad ministarstvima: prosvjete, prometa, pravde, financija, pošte i telegrafa, građevinarstva, prehrane, narodne privrede, socijalne politike i narodnog zdravlja. Imenovavši komesare, general Forster priredio je za njih svečano primanje, na kojem su i oni, poput srpskih arhijereja u sličnoj prigodi, izjavili zahvalnost i lojalnost: »U ime prisutnih komesara g. Milan Aćimović izrazio je zahvalnost svojih kolega i srpskog naroda. Zatim je izjavio da će on i ostali komesari lojalno sarađivati sa nemačkim vlastima.« 16 0 uspostavi Savjeta komesara Aćimović je rekao: »Odlukom Vojnog zapovednika u Srbiji uspostavljena je civilna uprava u našoj zemlji i nama je povereno da vodimo pojedine struke. Prihvatili smo se toga teškog zadatka. ...Verujemo da će ceo narod odobriti našu odluku, jer on je bio za iskrenu i lojalnu saradnju sa svojim velikim susedom, nemačkim narodom, sa kojim je bio u prijateljstvu i vazda održavao prisne privredne i kulturne veze.«17 Objasnivši povijest srpsko-njemačkih odnosa, Aćimović je u istoj izjavi optužio sudionike prevrata 27. ožujka 1941.: »Stoje naš narod doveden sada u ovaj položaj prema nemačkom Rajhu, to nije bila želja nemačkog Rajna, koji je uvek isticao prijateljske namere prema našoj otadžbini, niti je to pak krivica našeg naroda, nego je to krivica nekolicine njegovih upravljača, koji su ga uveli u rat bez potrebe i protiv njegovih interesa.« 1 Aćimović već u tom svom prvom javnom obraćanju srpskom narodu poziva na lojalnost i izražava zahvalnost okupatoru: 15 »Novo vreme«, 2. VI. 1941. 16 »Novo vreme«, 15. V. 1941. 17 »Novo vreme«, 15. V. 1941. 30

»...Imamo obećanje vojnog zapovednika da će nas on u našem budućem naporu voljno i svesrdno pomoći. Mi smo mu zahvalni na ovom obećanju, kao i na izjavi da se od nas neće ništa zahtevati, što bi se protivilo našoj nacionalnoj časti i dostojanstvu, da nam se saradnja u upravi poverava kao nacionalnim ljudima, da naša služba treba da bude zemlji i narodu, a prema nemačkoj upravi iskrena i lojalna. Dali smo reč da ćemo tako postupati u ime svoje i u ime svoga naroda. Zahvalni smo na korektnom držanju nemačke vojske prema našem narodu, sa punim uverenjem da isto osećanje gaji ceo narod.«

Suradnja s Njemačkom — jedina politika I dok se tih dana Beogradom još širio zadah poginulih pod ruševinama zgrada, žrtava njemačkog bombardiranja, i dok su mnogi još pokušavali iskopati tijela svojih bližnjih, Aćimović u istoj izjavi poziva na »novi život«: »Obraćamo se stoga Srbima da nas pomognu u izvršenju teškog zadatka koji stoji pred nama... Pružena nam je prilika da sami, bez ikakvih prisilnih mera, uputimo svoju zemlju novom životu. Iskoristimo priliku i prihvatimo pruženu nam ruku, sa onom visokom nacionalnom svešću, koja je naš narod krasila kroz svu njegovu istoriju.« Uskoro se saznalo kome taj Savjet komesara odgovara za svoj rad: »Komesari privrednih ministarstava radiće po direktivama g. Nojhauzena (generalni opunomoćenik za privredu). Ostali komesari spadaju u nadležnost g. Turnera i radiće po njegovim uputstvima.« 18 Preuzevši vlast, Aćimović se trudio opravdati njemačko povjerenje pozivajući neprestano srpski narod da pođe njegovim putem. Tako je i 25. svibnja 1941. u radioemisiji isticao: »Neophodno je da što pre ujedinimo sve narodne snage da i mi Srbi postanemo jedna misao i jedna volja... Ako budemo umeli da se pravilno opredelimo... uveren sam da ćemo zaista uspeti da ponovo sagradimo svoj narodni dom, kako bi sutra u novom evropskom poretku, koji se stvara pod okriljem velikog Nemačkog Rajha, zauzeli ono mesto koje nam prema našoj snazi i vrednosti pripada. Uveren sam da će nas u svim tim našim nastojanjima i naporima Nemačka i njeni pretstavnici svesrdno pomoći, čime će se još jednom na delu potvrditi d a j e prijateljska saradnja sa Nemačkom bila i da ostaje za naš narod najbolja i jedina politika.« 19 Slušajući pozive Aćimovićeve, ubrzo i Ljotićeve, Nedićeve..., te gledajući što se oko njih događa, ljudi su se opredjeljivali prema okupatoru i njegovim pomagačima. Neki su, kao i Sv. sinod Srpske pravoslavne crkve, 18 »Novovreme«, 15. V. 1941. 19 »Novo vreme«, 26. V. 1941. 31

pošli putem lojalnosti, ali su neki već od prvih dana okupacije Nijemcima pravili probleme. Stoga su već u drugoj polovici svibnja beogradske ulice osvanule oblijepljene plakatima, u kojima okupator upozorava i prijeti: »STANOVNIŠTVU BEOGRADA Od strane nemačkih oružanih sila sve češće su žalbe da civilno stanovništvo u odnosu sa nemačkim oficirima i vojnicima ne pokazuje njima dužnu pažnju i poštovanje. Naročito se sve više primećuje da jedan veliki deo stanovništva u pešačkom saobraćaju ne pokazuje nimalo sklonosti da se skloni, nego često na drzak način preprečava put. Krajskomandatura upozorava stanovništvo da će se ubuduće protiv istupa ove vrste postupiti sa svom strogošću. Beograd, maja 1941. Krajskomandatura.«20 Mnogi od tih nikada porobljenih i drskih pamtili su riječi svoga patrijarha upućene »sinovima i kćerima Svetosavske srpske crkve«, kojima ih je »u ime vladika srpskih i u svoje ime« prije samo dva mjeseca zaklinjao: »Ideali su čast i sloboda«, »Po cenu života i smrti čuvati slobodu!« Vjerovali su ti ljudi, kojima je zaprijetila Krajskomandatura, da njihove vladike i sada čvrsto stoje iza tih svojih poziva... Ali stvarnost je bila drukčija, a oni se na ulicama nisu htjeli uklanjati okupatoru jer ih je na tim istim beogradskim ulicama blagoslivljao njihov patrijarh dok su kliktali: »Bolje grob nego rob!« Milan Aćimović s ostalim je komesarima posjetio i novog vojnog zapovjednika Schrodera i SS-generala Turnera — samo dan nakon što su to učinili i srpski arhijereji. Tom im je prigodom general Schroder odao priznanje: »Svojim radom vi ste ispunili obećanje koje ste dali mom prethodniku, naime izjavu da ste voljni da lojalno sarađujete sa okupacijskom vlašću.«21 Vojni zapovjednik podsjetio ih je još jednom na njihovu zadaću i obećao pomoć: »Zadatak vam je... da svome narodu ukažete na put kojim... može doći do novog poretka. Svaki pojedini Srbin mora da vam se stavi na raspoloženje. Ja sam lično voljan da vas, zajedno sa potčinjenim mi organima, pomažem 22 pri tome radu.« Obećao je Schroder potporu »i prema eventualnom otporu koji bi se možda mogao pokušati iz redova vlastitog naroda usled nerazuma ili zle volje«, izražavajući ipak nadu »da će srpski narod... pokazivati samodisici-

20 »Novo vreme«, 23. V. 1941. 21 »Novo vreme«, 11. VII. 1941. 22 »Novo vreme«, U. VII. 1941. 32

pline i da će mi time omogućiti da po mogućstvu ne moram pribegavati teškim merama. U velikoj je meri u vašoj ruci da li će se one moći da izbegnu«. ^ Na kraju je podsjetio komesare da nikada ne smetnu s uma svoju zadaću, bodreći ih: »Budite u ovom teškom vremenu uzor i vođe svom narodu.« U svom odgovoru Milan Aćimović zaklinjao se, obećavao i zahvaljivao: »Gospodine Generale, ja želim da ponovim... da ćemo mi, pretstavnici srpske uprave, svoje poslove voditi u punoj lojalnosti prema nemačkoj vojnoj upravi. Mi smo Vama i Vašim saradnicima veoma zahvalni na sve ono što ste učinili i činite za srpski narod. Mi Vas molimo da i u buduće budete naklonjeni prema srpskom narodu i tako mu pomognete... kako bi mogao vedrija čela i radosnija srca gledati u novi evropski poredak koji se stvara pod vodstvom Firera, a za koji poredak i srpski narod vezuje svoju budućnost. Srpski narod biće Vam odan i zahvalan.«23 Onodobni moćnik Aćimović, pristalica potpune suradnje s Hitlerovom Njemačkom, nalazio se 27. ožujka 1941. među poraženim protivničkim snagama u odnosu na Sv. sinod. Nakon tri mjeseca doživio je čast: isti taj Sinod priznao je njegovu »zemaljsku vlast«, izjavljujući zajedno s njime lojalnost okupatoru. Čini se da su Sv. sinodu ovakva Aćimovićeva opravdanja za takav odnos bila uvjerljiva: »Kao što smo na početku našeg radajasno kazali, mi smo prihvatili saradnju sa nemačkom vojnom upravom u želji da našem narodu pomognemo. Mislim da nije potrebno isticati sve koristi od naše saradnje sa nemačkim vlastima.«24 Stoga je i razumljiv muk Sv. sinoda na priopćenja koja je tih dana objavljivala srpska novinska agencija »Rudnik«: »Sa merodavne strane saopštava se daje danas streljano 13 funkcionera komunističkog pokreta i jevreja (pisano malim slovima — op. a.) zbog priprema akata nasilja i sabotaže. Skreće se pažnja na to da će dalji, pa i najmanji pokušaji izvršenja akata sabotaže i nasilja naići na još oštrije mere.«25 »Sa merodavne strane se saopštava: 'Na osnovu događaja poslednjih dana 26 streljani su 28 VII1941 ujutro u Beogradu 122 jevreja i komunista'.« »Sa nadležne strane se saopštava: 'Zbog dela nasilja, pokušanog 18 jula sa komunističke strane u okolini Valjeva streljan je 20 jula veći broj istaknutih komunista i jevreja'.«27 23 24 25 26 27

»Novo vreme«, 11. VII. 1941. »Obnova«, 14. VII. 1941. »Novo vreme«, 5. VII. 1941. »Obnova«, 29. VII. 1941. »Obnova«, 22. VII. 1941.

33

III. SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I UPRAVITELJ BEOGRADA

Suradnja srpske i njemačke policije Od samog osnutka Aćimovićeva srpska policija izvršavala je poslušno sve rasističke naredbe njemačkih naredbodavaca, »lojalno« pomažući uništenju Židova i Cigana. U isto vrijeme, svoju krvavu vladavinu u Beogradu učvršćivao je jedan od vjernih, još predratnih Aćimovićevih suradnika — Dragomir Dragi Jovanović. Taj zloglasni predratni policajac imenovan je odmah nakon ulaska njemačke vojske u Beograd predsjednikom općine i upraviteljem grada. Na toj dužnosti ostao je do posljednjih dana okupacije, zavijajući u crno tisuće obitelji, i to ne samo u Beogradu nego i diljem cijele Srbije. Kako je organizirao upravu grada, obznanio je i u novinskom izvješću: »Upravnik grada Beograda, g. Drag. Lj. Jovanović, izdao je s odobrenjem Feldkomandature naredbu o vaspostavljanju i organizovanju područja Uprave grada Beograda u policiskom delokrugu. ...Kvartovi i komesarijati policije... vrše policisku vlast na određenom prostoru područja Uprave grada Beograda. Kvartovi i komesarijati vrše policisku vlast u saradnji, zajednički, sa utvrđenim nemačkim otsecima. ...Sve starešine kvartova i komesari dužni su da održavaju najtešnju saradnju sa svojim komandantima (Abšnitskomandama), a u vezi dosadašnjeg naređenja, i starati se da u pogledu vršenja svih poslova vlada potpuna koordinacija i saglasnost između naših i nemačkih vlasti.«28 28 »Novo vreme«, 18. V. 1941.

34

Brojni su Beograđani, i to ne samo oni koji su znali za predratnu policijsku Jovanovićevu djelatnost, sa zebnjom i strahom primili vijest o njegovu imenovanju za upravitelja grada. Za razliku od njih, mitropolit Josif Cvijović, koji je tijekom svih ratnih godina i do kraja 1946. zamjenjivao patrijarha Gavrila, uspostavio je s Dragim Jovanovićem od prvih dana srdačne odnose. Oni se nisu prekidali sve do Jovanovićeva bijega iz Srbije listopada 1944. Kao upravitelj grada, Dragi Jovanović proglasio je 29. svibnja, Spasovdan, za slavu beogradske općine. Kako je općina proslavila svoju slavu u prvoj godini okupacije, zabilježio je ondašnji tisak. »Držeći visoko zastavu srpstva« »U dvorani gradskog veća na pretsednikovom stolu bila je slavska sveca, ukrašena srpskom trobojkom, slavski kolač, koljivo i vino. Crkveni obred izvršio je mitropolit g. Josif uz asistenciju prote g. Milivoja Petrovića i đakona Uglješe Jelića. Mitropolit g. Josif presekao je zatim slavski kolač sa pretsednikom g. Drag. Lj. Jovanovićem. Mitropolit g. Josif čestitao je slavu recima: 'Srećna vam slava za mnogo godina i da je slavite po starom srpskom običaju, držeći visoko zastavu Srpstva!' Mitropolit Josif poškropio je zatim osvećenom vodicom svečare. Posle čestitke mitropolita Josifa, pretsednik opštine g. Drag. Lj. Jovanović održao je sledeći govor: 'Visokopreosvećeni Gospodine Mitropolite, Gospodo, ...Srpski narod koji je vekovima rasistički odgajan, sa svojom sjajnom hiljadugodišnjom istorijom, oduvek je vaspitavan da pravo istini u oči gleda. Sa tom svojom rasnom osobinom on i njegov Beograd sa pravom smeju da se na današnji dan slave upitaju, zašto su nas oni koji su dužni bili da nam uvek istinu govore — lagali? Zar je to bila zahvalnost njihovom narodu za sve ono stoje narod njima pružio i dao? Ne, to je bila nenarodna rabota, to je bio posao pun neistina, podmetanja, ogavnog politiziranja i demagogisanja, svega onog što nije svojstveno Srbinu i srpskom narodu. I blagodareći tome i takvom nenarodnom radu, srpski narod i Beograđani našli su se u ovom položaju koji oni po svojim svojstvima ne zaslužuju. Verujući uvek u hrišćanska načela da istina mora laž pobediti, da svetlost mora nad mrakom carovati... mi i danas na dan slave našeg glavnog grada ostajemo u tom uverenju. Kao domaćin slave ja vas molim... da primite i moju poruku da svi zajedno... radom svaki u svom delokrugu pružite pun dokaz da smo mi narod rada, pošten, vredan i sposoban da u zajednici s ostalim narodima, u prvom redu sa narodom velikog Nemačkog Rajha kročimo putem preporoda i obnove, put nove Evrope i time vratimo sebi staru slavu i veličinu.«29

29 »Novo vreme«, 30. V. 1941.

35

Dragi Jovanović ljubi blagoslovljeni slavski kolač u rukama mitropolita Josifa koji mu ujedno čestita »Srećna vam slava za mnogo godina!« i poziva sve na »lojalnost prema svim vlastima«.

Glavni čelnici srpske zločinačke policije: Milan Aćimović i Dragi Jovanović

36

Dragi Jovanović sa SS-časnicima

Bilo bi zanimljivo proniknuti u osjećaje i misli mitropolita Josifa za vrijeme toga patriotskoga govora upravitelja Jovanovića. Jesu li mu u sjećanje navirale riječi patrijarha Gavrila, izgovorene na zasjedanju Sv. sinoda i upućene puku 27. ožujka 1941.? Kako su ga se dojmile upraviteljeve riječi »ogavno politiziranje i demagogisanje«, »nenarodna rabota«, »neistina«, »podmetanje« i si.? Ili se i on za dva mjeseca pokajao, ili, možda, odrekao patrijarha? Ili mu je sam patrijarh rekao da treba promijeniti smjer za 180 stupnjeva i krenuti s Nijemcima u »novu Evropu«? Bilo kako bilo, mitropolit je zaželio sretnu slavu upravitelju grada i načelniku beogradske policije, kao što će to učiniti i 1942., i poslije 1943. i 1944., kada su u slavljima bili nazočni i predstavnici njemačkih vlasti. Esesovac Harald Turner, organizator srpske policije, bio je zadovoljan uspjesima Dragog Jovanovića pa gaje na kratko vrijeme oslobodio dužnosti predsjednika općine kako bi još pospješio rad beogradske policije: »Dosadašnji pretsednik opštine grada Beograda g. Drag. Jovanović, upravnik grada, predao je dužnost novopostavljenom pretsedniku. Svečanost je počela govorom g. Drag. Jovanovića. On je pročitao pismo koje je u ime Vojnog zapovednika Srbije šef Upravnog štaba SS-brigadefirer državni savetnik g. dr. Harald Turner uputio komesaru Ministarstva unutrašnjih poslova. Ovo pismo glasi: 'Prilike u Beogradu su se normalizovale. Iz ovog razloga moguće je da se upravnik g. Jovanović rastereti od poslova komesarskog vršioca dužnosti pretsednika opštine. Isti će biti u mogućnosti sada da se isključivo posveti važnoj zadaći reorganizacije i vođenja beogradske policije.' Za ovim g. Jovanović pročitao je pismo koje mu je uputio komesar Ministarstva unutrašnjih poslova g. Milan Aćimović: 'Prema zahtevu upravnog štaba Vojnog zapovednika u Srbiji Broj 1638/41 od 17 o.m. doneo sam odluku kojom se Vi oslobađate dužnosti pretsednika Beogradske opštine, koju ste do danas pored svoje redovne dužnosti obavljali. Upravni štab je doneo ovu odluku da biste Vi mogli sada sve svoje vreme i poznate sposobnosti i energiju uložiti kako bi se u Beogradu što pre policiski aparat organizovao i osposobio za važne i ozbiljne zadatke koji pred njim stoje.'«30 Nedugo nakon toga, Dragi Jovanović počeo je prijetiti: »Obznana upravnika grada Beograda o održavanju reda i suzbijanju neistinitih glasova Građanima Beograda! Na osnovu odobrenja nadležnih nemačkih vlasti Uprava grada Beograda sa svojim naoružanim organima preuzela je, pored nemačke vojne sile, i službu bezbednosti po danu i noći. ...Da ne bi bilo nikakvog dvoumljenja... obznanjujem: 30 »Novo vreme«, 22. VI. 1941.

37

1) Uniformisani i civilni organi Uprave grada Beograda će prema svim licima koja širenjem neistinitih glasova remete red i mir postupati sa svom strogošću. 2) Svi organi su dobili izričito naređenje da prema svakome onome, ko ma u kom vidu pokuša da naruši red i mir i time ugrozi naše najhitnije narodne interese, nastupe vatrenim oružjem. Upravnik grada Beograda Drag. Lj. Jovanović, s. r. .31 Uskoro su Beograđani saznali iz novina još jednu novost: »Beograd dobio moderno naoružanu policisku stražu«. Ispod toga naslova objavljena je i slika s potpisom: »Feldkomandant pukovnik g. fon Kajzenberg i upravnik grada g. Drag. Jovanović vrše smotru policiske straže na Kraljevom trgu (Foto Grdijan).« Vijest je glasila: »Pre kratkog vremena beogradska policiska straža primila je oružje od nemačke vojne vlasti i juče... jedan odred izveo je svoju prvu smotru. ...Feldkomandant Beograda pukovnik g. fon Kajzenberg u pratnji upravnika grada g. Drag. Jovanovića pojavio se na trgu tačno u devet sati. Kajzenberg je izvršio smotru i uputio pozdrav na srpskom: — Pomoz Bog! Odjeknuo je gromki otpozdrav: — Bog ti pomogao! Potpukovnik g. Radulović odao je sabljom počast Feldkomandantu. Odmah zatim feldkomandant u pratnji g. Jovanovića pozdravljeni nemačkom počasnom stražom odvezli su se na Obilićev venac, gde su sačekali defile. Pred sam početak defilea stigao je g. Milan Aćimović. ...G. Jovanović primio je novinare i dao ovu izjavu: '...Od strane nadležnih nemačkih vlasti nama samima je povereno da se 32 staramo o redu i miru i bezbednosti građana u Beogradu.'«

Specijalna policija najuspješnija u Europi Tako je, eto, Dragi Jovanović započeo, i uz mitropolitov blagoslov »Srećna vam slava za mnogo godinal«, svoj tro i polgodišnji teror u Beogradu. Zato nije čudno da najugledniji predstavnici Srpske pravoslavne crkve nisu uputili tom nemilosrdnom srpskom policajcu nijedan prosvjed protiv njegovih zlodjela. O tom »hrišćaninu«, s kojim su se oni gotovo do 31 »Novo vreme«, 25. VI. 1941. 32 »Obnova«, 14. VII. 1941.

38

posljednjeg dana okupacije pojavljivali u javnosti, govore i sljedeće činjeni-

ce: »Određivanje Dragog Jovanovića za šefa policije i pretsednika beogradske opštine nije bilo nimalo slučajno. Zašto je baš on, a ne neki drugi policiski funkcioner bivše Jugoslavije postavljen na to mesto, najbolje je objasnio pomoćnik šefa upravnog štaba vojnog zapovednika za Srbiju dr. Georg Kisel: Poveravanje položaja specijalnog komesara grada Beograda Dragom Jovanoviću bilo je prvo službeno postavljenje jednog domaćeg funkcionera posle sloma Jugoslavije. Jovanović ima da zahvali za ovo imenovanje svojim starim poznanicima Hansu Helmu i Karlu Krausu, koji su ga za ovaj položaj predložili feldkomandantu u Beogradu pukovniku fon Kajzenbergu.' Helm i Kraus bili su istaknuti predratni nemački obaveštajci u Beogradu i prvih dana okupacije odlučujuće su uticali na izbor kvislinške garniture. Helm je postao šef Gestapoa u centrali za okupiranu Jugoslaviju, a Kraus šef centrale Gestapoa za okupiranu Srbiju... Izbor Dragog Jovanovića bio je sa stanovišta okupacione vlasti izvanredan. Kao vanredan organizator i improvizator savladao je znatne teškoće koje su se postavljale pred Upravu grada Beograda za vreme okupacije, a kao pretsednik policije i kasnije kao šef srpske bezbednosti bio je zaslužni egzekutor nemačkih policiskih vlasti... U gestapovskom dosijeu o Dragom Jovanoviću koji je vođen pod šifrom 'J-55', nađena je i beleška u kojoj stoji: 'Jovanović Dragi, šef policije Beograda, ranije šef političkog odeljenja, izvrsni policijski stručnjak, odlučujuće je sarađivao 1936. godine na uspostavljanju saradnje između nemačke i jugoslovenske policije i u mnogim slučajevima učinio dobre usluge nemačkim policijskim organima... On je policajac po ubeđenju... putem dugogodišnjih veza sa odgovornim nemačkim mestima čvrsto je vezan za Nemačku...' Sam Jovanović u jednom svom izveštaju Gestapou kaže: 'Na beogradsku policiju, ja to mogu smelo da tvrdim, okupacione sile su se mogle uvek osloniti da će svaki nalog izvršiti, onako kako je traženo. I nikad ni u kojoj prilici onanije otkazala. Naprotiv, njeni uspesi su vidljivi i očigledni. Te svoje zadatke Specijalna policija je obavljala s velikim elanom i uspehom, kao nijedna druga policija u gradovima okupirane Evrope' (podcrtao a.). Posle rata je pred islednicima dodao: '...ti rezultati su bili bolji i veći nego rezultati i samog Gestapoa u Beogradu.'«33

33 Svetozar Lozo, »Crveni Beograd«, Narodna knjiga, Beograd, 1981.

39

rv. SVETI SINOD I KONCENTRACIJSKI LOGOR NA B ANTICI

O banjičkom logoru u Beogradu u historiografiji se mnogo pisalo i šira je javnost saznala o njemu mnogo. Ali on se uglavnom prikazuje kao njemački koncentracijski logor. Istina je, ipak, drukčija i žalosnija... Odmah nakon formiranja Savjeta komesara u svibnju 1941., Aćimovićevo Ministarstvo unutrašnjih poslova izdalo je naredbu »da se restauriraju evidencije i kartoteke«.34 U istom dokumentu nalazi se i ovo: »Studira se pitanje jednog eventualnog koncentracionog logora«. Taje zamisao i ostvarena: »U zapisniku sa konferencije u Ministarstvu unutrašnjih poslova, koja je održana 19 juna u prisustvu nemačkih visokih policiskih i kolaboracionističkih funkcionera stoji: ...Određene su hitne mere... izabraće se 150-200... koji će se odmah pohapsiti, a kasnije poslati u logor kad ovaj bude gotov. Učinjen je korak na nadležnom mestu da se dobiju podaci o ustrojstvu sličnih logora u Nemačkoj. Tri dana kasnije, 22. juna, Turner, načelnik Upravnog štaba nemačkog komandanta Srbije, šalje poverljivo pismo Milanu Aćimoviću, komesaru za unutrašnje poslove Srbije... U ovom pismu Turner zahteva: 'Na osnovu poslednjih ratnih događaja (počeo je napad na SSSR — op. a.) molim da se odmah izvrši, prema ranijem sporazumu sa Vama, hapšenje svih vodećih komunista i da se naredi šefu policije da još noćas izvrši hapšenja. Ove osobe treba zatvoriti na Adi Ciganliji. Docnije treba kako ove i ostale u zemlji uhapšene zločinačke elemente i komuniste sprovesti u koncentracioni logor koji, prema naređenju, treba da organizujete.«35 34 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 18. 35 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 18.

40

Ha OCHOBV § 94 SaKOHa o rpa^CKHM .OIIIIITHH.I. l ype^6e OM, 20 cenreMČpa J939 M. C. Bp. 1188

Ja će no ipa>KeH>y Vnpase Fpaja BeoXHTHO HSBPLUH onpaBKa B_a H ocnocoč.'baBatt.e arpaaa Kacapne H KVIHC 18 nvna 3a norpeSe H aaTBOpa Kao H flpyrHX srpai^a sa no'Tpe6e VnpaBe I paja beorpa^a. 4) fla ue;ioKynaH Hs^aiaK y npH6^H)KHOj Bpe^HDCTH OA 2.000.000. — AHHapa na^a na reper (J)OH'Aa sa jasne padoše Ha repHTOpHJH ynpase rpa^a Beorpa^a KO^ ZlpjKasHe XHnoieKapne BaHKe c THM %a će sa OBy Hcn.Jiaiy H3^ejCTByje HaAJie>KHo OAO^pefce KOA r. r Koiuecapa MHHHciapCTBa Fpa{)eBHHa H MHHHcrapCTBa OHHaHCHJa. y OniiJTHHH 11. VII. 1941 ron.

BeorpaAa Ha

OniijTHHe rpa^a Beorpaaa B. a. fliipeKTopa H-p MHJI. CrojaffHHOBHh, c. p. Ing. M. JaH>yujeBiih, c. p. rpaja Beorpa^a Jlpar. Jb. JoBanoBHh, c. p. Upravitelj grada Beograda naređuje pretvaranje vojarne u koncentracijski logor (Banjica). 41

Ulaz u logor Banjica

Ali stari zatvor na Adi Ciganliji, otoku na Savi, nije bio, po prosudbi komisije, najpogodnije mjesto. Ada Ciganlija »bila je nesigurna«, te je konačnu odluku o osnutku logora donio sam Dragi Jovanović. Za to je određena bivša vojarna, a Jovanović je naredio »da se izradi plan za osiguranje logora i spolja«. O tome je sačuvan i dokument: »Uprava grada Beograda Odeljenje specijalne policije Pov.br. 27 1941 10 jula 1941 Beograd Predsedniku opštine grada Beograda Odlukom nemačkog komandanta mesta i Nemačke tajne policije (Gestapo) naređeno je da se organizuje koncentracioni logor na Banjici (u zgradi kasarne bivšeg 18 pešadiskog puka) u najkraćem roku. Istom odlukom svi materijalni izdaci oko opravke... kao i izdržavanje krivaca pada na teret beogradske opštine. ...U vezi našeg usmenog razgovora molim Vas da se potrebni radovi što više forsiraju, tako da sve bude gotovo najdalje do kraja ovog meseca. ...Vrlo je hitno... Upravnik grada Beograda D. Jovanović«36 36 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 25.

42

Izabran je i upravitelj logora: »Odlukom o osnivanju logora na Banjici rečeno je da se uprava poveri Svetozaru Vujkoviću, prokušanom i ovejanom policijskom komesaru, ranijem šefu antikomunističkog odseka Uprave grada Beograda. Ovaj izbor nije učinjen slučajno. Dovoljno je pogledati karton s podacima i preporuke Dragog Jovanovića, upravnika grada Beograda, za Vujkovićeva unapređenja kao i njegova napredovanja u službi pa da se odmah uoči da su Gestapo i Aćimović, ministar unutrašnjih poslova u okupiranoj Srbiji, vrlo dobro znali da za taj specijalni zadatak izaberu jednog od svojih najproverenijih policajaca. On se doista trudio da tu 'čast' i opravda. Činjenica da je on ostao šef logora od njegovog osnivanja 5. jula 1941. godine pa sve do momenta kada je morao da ga napusti, bežeći krajem septembra 1944. godine, dovoljno jasno govori da je ovaj zlikovac vršio svoju dužnost na zadovoljstvo Gestapoa i Specijalne policije.«37 Upravitelj Vujković preuzeo je dužnost 5. srpnja, a prvi zatvorenici, prema sačuvanim spisima, dovedeni su već 9. srpnja 1941. Zatvorenike su čuvale jake straže: »Na kupolama su postavljeni mitraljezi i reflektori. S njih su danju i noću osmatrale dvostruke straže — po jedan esesovac i jedan žandar Specijalne policije. Kasnije, kad je ta policija stekla veće poverenje okupatora, nemačke straže su povučene.«38 »Aparat logorske uprave sačinjavali su i ključari sa svojim komandirom na čelu. Oni su odabirani iz redova bivših žandara, sada pripadnika Srpske straže.«39

Popisi logoraša na ćirilici Zapravo, poslije su svi policajci u logoru bili Srbi, osim komandanta i njegova pomoćnika, koji su bili Nijemci. Velik broj nesretnika koji su prošli kroz ulazna vrata banjičkoga logora nikada se nije vratio u svoje domove: »Spiskovi za streljanje sastavljeni su u Specijalnoj policiji. Sastavljao ih je Vujković kao šef logora, zatim gestapovski komandant logora i pomoćnik 40 Kriger.« Zatim: 37 38 39 40

»Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda,

1967., str. 21. 1967., str. 20. 1967., str. 23. 1967., str. 58. 43

f, e,.t- t*

Prva stranica knjige s popisom logoraša na Banjici: osobni podaci, dan dolaska u logor, od koga je upućen, dalja sudbina (strijeljan, prebačen u drugi zatvor, pušten i si.). Svi podaci pisani su samo na ćirilici! »U sobe je upadao Vujković, u pratnji naoružanih logorskih stražara i Nemaca. Vujković je prozivao iz spiska.«41 Sačuvani su neki popisi logoraša koji sadrže osnovne podatke o uhićenicima: ime, prezime, ime roditelja, datum rođenja, adresu, a na mnogo mjesta i bilješka »streljan« s datumom. Svi su popisi pisani rukom, isključivo ćirilicom. Zločini srpske policije bili su zajednički s gestapovcima: »Za streljanje zatočenika iz logora na Banjici Gestapo i Specijalna policija koristili su tri stratišta: bivše strelište u Jajincima, Centralno i Jevrejsko groblje. Za kopanje raka na Jajincima Nemci i Specijalna policija koristili su grobare, stalne radnike groblja. Grobari se sećaju da su gestapovci i agenti Specijalne policije izvlačili iz blindiranih automobila žene jednu po jednu. Dvojica bi svaku držali za ruke, a treći, kad bi je priveli do ivice rake, pucao je u glavu i onda bi je gurnuli u nju. Prilikom izvođenja na streljanje Gestapo i Specijalna policija nastojali su da obezbeđenje od bekstva bude potpuno. Streljanja na Centralnom groblju, a kasnije i na Jevrejskom groblju, vršili 42 su agenti Specijalne policije i žandari Srpske državne straže.« Na Banjicu je dolazio i Dragi Jovanović: »Kada je Vujković avgusta meseca 1941. ranjen, istog dana... u sobu je s Nemcima upao Dragi Jovanović u uniformi nemačkog oficira, sa šlemom na glavi i mašinkom.«43 Koliko je tijekom okupacije bilo uhićenih u banjičkom logoru, teško je točno utvrditi, kao i broj ubijenih u logoru ili strijeljanih izvan njega. Ali i poznati su podaci stravični: 4! »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 59. 42 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 71. 43 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, 1967., str. 82.

44

»Prema knjigama logora i evidenciji koju je vodila Uprava, kroz logor je prošlo 23.679 zatvorenika, među kojima je bilo 171 dete do 14 godina, 627 do 17 godina, 2.673 staraca preko 50 godina, 2.267 osoba ženskog pola, 6.065 radnika, 4.471 intelektualac, 38 sveštenika itd. U stvari, broj zatvorenika bio je znatno veći, s obzirom da u knjigama i evidenciji kvislinške uprave logora 44 nisu uneti zatvorenici u nemačkom delu logora.« Još od prvih dana postojanja logora cijeli je Beograd znao za njega. Priče o njemu išle su šaptom od usta do usta. Za nj je uskoro saznala i cijela Srbija jer su »u logor na Banjici upućivani uhapšenici Uprave grada Beograda, predstojništava gradskih policija, Srpske državne straže, Ljotićevih dobrovoljačkih odreda, prekih sudova, okružnih i sreskih načelnika iz ćele Srbije«.45 Beograd i cijela Srbija znali su i za brutalnost srpske policije: »Prilikom izdvajanja za streljanje ljudi iz uprave logora na čelu sa Vujkovićem maltretirali su zatvorenike, tukli ih, svirepo im lomili ruke i noge, rebra, kičme, tukli ih pendrecima i gvozdenim predmetima.«46 Nijemci i uprava logora počeli su već u drugoj polovici 1943. uništavati tragove svojih zločina: uništavali su dokumentaciju, popise logoraša i strijeljanih, iskapali su i spaljivali leševe strijeljanih u Jajincima i dr. Ipak, nisu uspjeli zametnuti sve tragove: »Interesantni su podaci delimično preostale logorske arhive sa Banjice, koja nije bila uništena, sa 3.849 streljanih. (...) Iz ovih podataka se vidi koje sve upućivao zatvorenike u logor: Nemačke SS-trupe 2.392 Nemačka vojska 105 Uprava grada Beograda 977 Krivična policija 93 Srpski oružani odredi 141 Sreska načelstva i policijska predstojništva 241.«47

»Patriotska« slavlja umjesto prosvjeda Nevjerojatno je da za užase i zvjerstva na Banjici Sv. sinod Srpske pravoslavne crkve nije znao jer, kao što je navedeno, u logoru je bilo i 38

44 Branislav Božović-Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 178. 45 Branislav Božović-Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 178. 46 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Godišnjak grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 481. 47 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«. Godišnjak grada Beograda 1959., knj. VI., str. 490.

45

uhićenih svećenika. Prema jednom dokumentu, i među strijeljanima bilo je »sveštenih lica — 15«.4g To su bili srpski pravoslavni svećenici, stoga i začuđuje šutnja Sv. sinoda i mitropolita Josifa o banjičkom logoru. Nemoguće je da uglednici Srpske pravoslavne crkve nisu znali imena onih pravoslavnih Srba koji su upravljali logorom i s kojima su se često susretali u raznim prigodama. Namjesto prosvjeda ili zauzimanja za logoraše, povijest je zabilježila mnogo svečanih i »patriotskih slavlja« u kojima su sudjelovali srpski velikodostojnici i kvislinzi, kao npr. na Spasovdan 1942. u Beogradu: »Mitropolit Josif uz činodejstvovanje Milivoja Petrovića i Uglješe Jelića izvršio je slavski obred. Posle obreda mitropolit Josif obratio se pretsedniku opštine Drag. Lj. Jovanoviću i prisutnima, čestitajući im slavu: 'Vama kao Srbima čestitam da ne zaboravimo da slava Srbinova potamneti neće.'«49 Predsjednik beogradske općine, obraćajući se mitropolitu Josifu i gostima, rekao je: »Upućujemo svoje molbe i nade Svevišnjem, da u ovim istoriskim trenucima očuvamo mir i održavanjem reda doprinesemo podizanju srpskog naroda. Poći ćemo putem koji će Beogradu i srpskom narodu omogućiti da sebi obezbedi mesto u novom svetu koji se stvara.«50 I službeno glasilo Srpske pravoslavne crkve zabilježilo je tu proslavu, ali s jednom zanimljivom pojedinošću više: »Kako je Spasovdan slava i grada Beograda, to je Njegovo Visokopreosveštenstvo g. Josif uzeo učešća i u slavi koja je održana u Opštini beogradskoj. U prisustvu pretstavnika Srpske vlade, pretstavnika Opštine i ostalih zvaničnih pretstavnika, visokopreosvećeni g. Josif prerezao je slavski kolač a posle toga održao govor u kome je između ostalog rekao i ovo: 'Vama, gradu Beogradu i ovoga puta presekosmo kolač, naš stari običaj ne samo da se ne zaboravi, nego da nam Gospod pomogne. Naš narod u svojoj prostoj pesmi kaže: »Vera Srbinova propadnuti neće, slava Srbinova potamne51 ti neće!« Tako narod veruje, tako verujemo i mi i tako moramo verovati.'« A onda je zamjenik poglavara Srpske pravoslavne crkve ponovno izjavio ono što je ondašnja vlast od njega očekivala, koristeći, zapravo, riječi načelnika policije Jovanovića: »Vera nas je sačuvala, vera nas je očuvala, vera nas je uputila na stalan mir, red, rad i lojalnost prema svima vlastima.« (Istaknuo a.)52

48 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Godišnjak grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 490. 49 »Novo vreme«, 15. V. 1942. 50 »Novo vreme«, 15. V. 1942. 51 »Glasnik SPC«, 1. VI. 1942., br. 6., str. 39. 52 »Glasnik SPC«, 1. VI. 1942., br. 6., str. 39.

46

Memorandumi Srpske pravoslavne crkve i selektivna skrb prema Srbima Sveti arhijerejski sinod, dakle, nije intervenirao za progonjene Srbe u Srbiji, ali je zato zamolio u memorandumu od 24. srpnja 1941. njemačkog vojnog zapovjednika u Srbiji generala Ludwiga von Schrodera da se »intervencijom moćnog Nemačkog Rajha obustavi nacionalni i verski teror nad Srpskim narodom u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj«.53 Taj, svakako pohvalni pothvat Sv. sinoda glede Srba u NDH učinjen je iz sljedećih pobuda: »Smatrajući sebe zaštitnikom tog dela pravoslavnog življa, Sveti arhijerejski Sinod SPC pokušavao je na razne načine da pomogne narodu. Jedan od načina bile su intervencije kod nemačkih vojnih komandanata na Balkanu, prvo verbalne, a kasnije i u obliku memoranduma.«54 Sv. sinod je svjestan da se njegova skrb »odnosi na krajeve... izvan Srbije...« (istaknuo a.).55 Mjesec dana poslije toga, u kolovozu 1941., drugi, prošireni memorandum Srpske pravoslavne crkve predan je novom vojnom zapovjedniku u Srbiji generalu Heinrichu Danckelmannu (koji je naslijedio generala Schrodera). Konačni tekst memoranduma napisao je prof. Pero Slijepčević, hercegovački Srbin, a njega je u London u kolovozu 1941. prenio dr. Miloš Sekulić i predao ga izbjegličkoj vladi. 56 Čudno je da se Sv. sinod, zauzimajući se s punim pravom (a to je i bila njegova obveza) za Srbe — ustaške žrtve, nije sjetio napisati ni riječi o Srbima — njemačkim žrtvama i Srbima — četničkim, Ijotićevskim, nedićevskim žrtvama u Srbiji. Zar se Sv. sinod nije smatrao »zaštitnikom i pravoslavnog življa« u Srbiji? Ono što posebno kompromitira Sv. sinod u memorandumima jest činjenica da u svom, inače plemenitom, zahtjevu za zaštitom podmeće tezu »da hrvatski narod u cjelini treba snositi odgovornost za ustaško nasilje«.57 Ta monstruozna ideja provlači se u srpsko-hrvatskim odnosima sve do današnjih dana, pola stoljeća nakon memoranduma SPC iz 1941.! Zatim, »Memorandum, uperen protiv hrvatskog naroda, imao je taj politički cilj da srpsko javno mnijenje ogorči protiv Hrvata i da ono lakše primi Nedićevu vladu«.58 Isto tako, »umnožavanje ratnih žrtava — i to gotovo isključivo na račun ionako golemih zlodjela Pavelićeve NDH — započelo je s dva memoranduma Srpske pravoslavne crkve... Tu se navodi daje do početka kolovoza — 53 Veljko Đurić, »Ustaše i pravoslavlje«, Beletra, Beograd, 1989., str. 102. 54 Veljko Đurić, »Ustaše i pravoslavlje«, Beletra, Beograd, 1989., str. 98. 55 Veljko Đurić, »Ustaše i pravoslavlje«, Beletra, Beograd, 1989., str. 99. 56 Franjo Tuđman, »Bespuća«, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1989., str. 80.-84. i Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 204.-241. 57 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 240.-241. 58 Franjo Tuđman, »Bespuća«, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1989., str. 80.-84.

47

tj. za prva četiri mjeseca ustaške vlasti — ubijeno više od 180.000 Srba...« Ubrzo je taj broj »u proširivanju protuhrvatske kampanje sa srpske strane udvostručen na 360.000 poubijanih Srba«.59 Čini se da je već tada rođena teza o »genocidnosti hrvatskog naroda« zbog ustaških zločina. Ta svojevrsna »selektivna skrb« vrhova Srpske pravoslavne crkve tijekom rata bila je prepoznatljiva i u poslanici mitropolita Josifa, koju je uputio »Svemu sveštenstvu Arhiepiskopije Beogradsko-Karlovačke«. U njoj, ističući zadaću svećenika, on poručuje: »Naročitu brigu obratiti na sirotinju, inokosne i obezglavljene porodice, kojima su domaćini pali na polju časti za Kralja i Otadžbinu ili su u internaciji.«60 Misli se na internaciju vojnika i oficira bivše jugoslavenske vojske u zarobljeništvu u Njemačkoj. Mitropolitov poziv zaslužio bi puno priznanje daje pozvao na pomoć i onim obiteljima kojih su domaćini pali od Ljotićevih dobrovoljaca, Nedićeve Srpske državne straže, četnika ili njemačkih vojnika. Pomoć je sigurno bila potrebna i onim »porodicama« koje su »obezglavljene« na Banjici. Izjava lojalnosti »okupatorskim i zemaljskim vlastima« i poziv narodu na red, mir i pokornost, koji su objavljeni 9. srpnja 1941., vjerojatno nisu imali željenog učinka u javnosti pa ih je Sv. sinod odlučio ponoviti: »Sveti Arhijerejski Sinod Srpske Pravoslavne Crkve Br. 1356/Zap. 61 4. VIII. 1941 godine u Beogradu II RASPIS SVETOG ARHIJEREISKOG SINODA SRPSKOM PRAVOSLAVNOM SVEŠTENSTVU Sveti Arhijerejski Sinod svojim saopštenjem od 8 jula t. g. Sin. br. 585 pozvao je naše sveštenstvo i ceo naš narod da se naročito u današnjim burnim vremenima čuva svih onih struja koje se dižu protiv vere, sv. Crkve i svega duhovnog života i koje mogu izazvati pometnju, a da ostane veran svojoj Sv. Pravoslavnoj Crkvi koja je večna i koja gaje uvek čuvala. Prateći, pak, teške prilike i mučan život u kojima se naš narod sada nalazi, došlo nam je do saznanja: da se neki sinovi našeg naroda, ne shvatajući ozbiljnost vremena u kojem živimo, nisu odazvali u potpunosti našem očinskom pozivu, jer se u našem narodu dešavaju mnoge pojave koje nemaju veze ni sa našim narodnim tradicijama ni sa našim hrišćanskim učenjem o međusobnoj ljubavi, slozi i milosrđu, već prelaze u obična zločinstva i druga nedopuštena dela. Ovakvim radom se nanosi šteta ne samo ugledu i dostojanstvu našeg naroda i naše Crkve, nego se inače teške prilike još više pogoršavaju, a crkveni i narodni život većma otežava i dovodi u bezizlazan položaj. Stoga je Sveti Arhijerejski Sinod odlučio: 59 Franjo Tuđman, »Bespuća«, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1989., str. 80.60 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 24. 48

Da u smislu ranijeg saopštenja Svetog Arhijerejskog Sinoda od 8 jula t. g. Sin. br. 585 umoli G. G. Eparhiske Arhijereje za preporuku i naređenje svemu sveštenstvu: da se najozbiljnije preda svojim svetim dužnostima sveštenoslužitelja i duhovnih pastira i da svoju pastvu i svoje verne sinove opet pozove i pouči da se u ovim mučnim vremenima pokažu mudri, okupljajući se oko svoje Matere Sv. Crkve i nastojeći da se održi vera u Boga, međusobna sloga, red i mir (istaknuo a.), ljubav i poštenje. Za pretsednika: član Sv. Arhijerejskog Sinoda Episkop EMILIJAN s. r.«61

' l

Svakako, svećenik treba biti prvotno »sveštenoslužitelj« i »duhovni pastir«, ali teško je shvatljivo uvlačenje svećenika u političku sferu, pogotovu ako se političke smjernice, kojih bi se oni trebali pridržavati, promijene za samo nekoliko mjeseci. Naime, 27. ožujka 1941. Sinod je pozivao »privoleti se carstvu nebeskom, dižući kosovski krstaš-barjak« prema neprijatelju, a nedugo poslije toga poziva na »mir, red i pokornost« prema istom tom neprijatelju. Tako je u javnosti vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve ostalo do kraja okupacije na strani srpskih kvislinških vlasti. To potvrđuju brojni apeli, kojih je leksik i stil često istovjetan s onim u apelima kvislinških vlasti. U jednom pismu svećenstvu Sinod, između ostalih, ističe i ovu zadaću: »Crkva stalno propoveda: red, rad, mir i dobru volju među ljudima. Ona od svog postanka uvek ističe: caru carevo, a Bogu Božje. Ovo je naš narod pravilno shvatio i revnosno u životu praktikovao. Ako nikada, sada mu je ovo najpotrebnija briga.«52 ;, I u uskrsnoj poslanici ponovljen je isti poziv:

;

»Traži se da i u svakom našem poslu i poduhvatu provejava duh zrele promišljenosti i hladnog prosuđivanja i odmerenosti i da se svuda i na svakom mestu očuva red i mir.«63 Ne može biti mira ako je narod porobljen i ugnjetavan. Moralno je ne samo pravo nego i dužnost svakog pojedinca da se bori za slobodu svog naroda.

Sprovodi — političke manifestacije Poslije napada njemačke vojske na SSSR 22. lipnja 1941. u Srbiji se sve više rasplamsavao ustanak. Ginuli su pripadnici svih vojski, te su se pojav61 »Glasnik SPC«, 1. III. 1942., br. 2/3., str. 10. 62 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 23.-24. 63 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 20.

49

ljivale prve vijesti o sprovodima žandara i Ijotićevaca. Iako su ta izvješća bila kratka, iz njih se lako moglo prepoznati kako su svećenici u svagdašnjici ostvarivali spomenute pozive Sinoda. Tako su sprovodi često bili političke manifestacije: »U Čačku je svečano sahranjen Mihailo Nikolić, trgovac i sekretar mesne organizacije Narodnog pokreta 'Zbor', koji je poginuo u borbi protiv komunističkih zlikovaca. ...Po završenom opelu sa pokojnikom se najpre oprostio g. Milan Bulić, sveštenik. On je izneo vrline i zasluge Nikolića. Ispred Crkve govorio je pretstavnik 'Zbora'.«64 »Veličanstveni pogreb mučki ubijenog narednika Aranđela Jovanovića« jedna je od prvih vijesti o zajedničkom sudjelovanju predstavnika Srpske pravoslavne crkve i njemačke vojske u sprovodima, kojih je bilo doista mnogo: »Na čelu povorke nošeno je koljivo s krstom, za krstom je išlo sveštenstvo, a za njima počasna četa sa šlemovima. U sprovodu su uzeli učešće predstavnici nemačke oružane sile i organa javne bezbednosti.«65 Iz takve vijesti javnost je mogla saznati i o zajedničkim oružanim pothvatima njemačkih i srpskih oružanih odreda. To je vjerojatno bila i jedna od prvih javno obznanjenih vijesti s takvim podatkom. Naime, na sprovodu jednog »čačanskog nacionaliste« govorio je komesar Ministarstva narodne privrede Milosav Vasiljević: »Ovi odljudi ubijaju Srbe... pa čak i Nemce koji su... nam ipak ostavili da sami upravljamo zemljom preko svojih vlasti... Napadači su kukavički umakli, ali su za njima upućena jaka poterna odeljenja nemačkih vlasti l naše žandarmerije.«66

64 »Obnova«, 12. VIII. 1941. 65 »Obnova«, 31. VII. 1941. 66 »Novovreme«, 13. VII. 1941.

50

v. '

'

PREDSTAVNICI SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE I »APEL«

Kvislinškim vlastima u Srbiji stalo je bilo da po svaku cijenu dobiju moralnu potporu ne samo crkvenih vlasti nego i širokih narodnih slojeva. U tu svrhu pojavio se 13. VIII. 1941. »Apel srpskom narodu«, a potpisalo ga je oko 500 onodobnih najuglednijih srpskih znanstvenika, političara, kulturnih i crkvenih djelatnika, privrednika i drugih. Bio je to jedinstveni dokument javne, masovne i pismene potpore Nijemcima u porobljenoj Europi 1941., a isto tako domaćoj kvislinškoj vlasti. Sira javnost nije saznala tko je autor toga teksta koji poziva na lojalnost ondašnjom ustaljenom formulom o očuvanju »mira i reda«. Također je teško ustvrditi tko ga je potpisao pod prisilom ili prijetnjom protiv svoje savjesti i uvjerenja, a tko ga je potpisao u uvjerenju da pripomaže ostvarenju sna o Velikoj Srbiji, uz pomoć velikog njemačkog Reicha. Historiografija, poglavito srpska, šutjela je o apelu i stoga je s njim u svezi ostalo još mnogo toga nerasvijetljeno. Cjelovit tekst »Apela«, kojemu su onodobna glasila u Srbiji posvetila iznimno veliku pozornost, glasi: »Srpski narod doživljava teške dane. U ovim sudbonosnim časovima, dužnost je svakog Srbina, svakog pravog rodoljuba, da svim svojim snagama pomogne da se u zemlji sačuvaju mir i red, jer je samo tako moguće da se uspešno izvrši veliko delo nacionalne obnove otadžbine i našem napaćenom narodu obezbedi bolja budućnost. U trenutku kada ogromna većina našeg naroda jasno uviđa daje to jedini put našeg nacionalnog spasenja, šaka tuđinskih plaćenika i sabotera po naredbama zločinačkog boljševizma svojom bezumnom akcijom dovodi u pitanje sve napore na sređivanju naših prilika i namerno pokušava da u zemlji -• izazove požar uništenja i istrebljenja, u varljivoj nadi da će time nešto pomoći svojim gospodarima.

51

Razbojničke bande, sastavljene od komunista i odbeglih robijaša, koji su se odmetnuli od vlasti, upropašćuju narodnu imovinu, ubijaju i pljačkaju naše sugrađane i ugrožavaju živote nevinih žena i dece. Ovim svojim nedelima ti zločinci dovode u pitanje opstanak celokupnog našeg stanovništva, ćele srpske nacije. Svaki trezven i pametan Srbin, svaki dobronameran sin ove zemlje koji misli svojom glavom shvata opasnosti koje nam prele. Njegova su strahovanja opravdana kada se imaju na umu opasnosti kojima je jedna pobedena zemlja izložena kada se u njoj pomuti mir. Njegovo je gnušanje izazvano naročito kada se na ponudu pobednika za lojalnu saradnju, odgovara pucanjem iz zasede. Ovakav mučki i nedostojan način borbe ne odgovara viteškom duhu našeg naroda, i baca tešku ljagu na ceo srpski narod. Naš narod nije komunista, niti ima ma kakve veze sa ovim međunarodnim rušiocima najsvetijih tekovina evropske kulture. Zbog toga ne smemo više skrštenih ruku gledati kako nas oni na naše oči guraju u ponor. Ne smemo dopustiti da usled njihovih zločina i ovaj deo naše zemlje, ovo ostrvo spasenja celokupnog srpskog naroda, bude ugroženo, a naš narod desetkovan i prognan iz svojih domova. Kucnuo je poslednji čas da se prenemo i ustanemo u odbranu svoga opstanka. Dužnost je svakog pravog srpskog rodoljuba da svima silama nastane da se onemoguće paklene namere komunističkih zločinaca. Zato pozivamo cei okupan srpski narod da odlučno u svakoj prilici i svima sredstvima pomogne naše vlasti u borbi protivu ovih zlotvora srpskog naroda i njegove budućnosti. Ovaj Apel su potpisali:...« (Slijede potpisi — op. a.)67

Tadašnji beogradski tisak obasuo je potpisnike Apela hvalospjevima: »Srpski narod je mogao pravilno da shvati potrebu da pruženu ruku za lojalnu saradnju pošteno prihvati. Nikad on nije iskren i korektan stav dočekao iz zasede i nikada se nije služio nedostojnim sredstvima. ...Iz opšte želje srpskog naroda za konačnim obračunom sa tuđinskim plaćenicima pojavila se neodložna potreba da se uputi jedan apel celokupnom našem narodu od strane najistaknutijih javnih radnika, intelektualaca, pretstav68 nika svih društvenih slojeva i svih staleža.« »Apel srpske elite pokazuje da cvet srpske inteligencije nije sa komunistima, kao što nikad nije ni bio. Apel je, uostalom takav da će ga potpisati ne 300, nego 1000, nego stotine hiljada Srba, koji drže u svojim rukama našu nauku, našu umetnost, našu crkvu, naš javni život, naše sudove, našu prosvetu, naše radinosti. Zato je taj apel i ostavio tako dubok utisak na naše javno mnenje.«69

»Apel, objavljen u jutrošnjoj štampi i preko beogradskog radia nije nikakvo iznenađenje. Ovaj apel pretstavlja ne samo stav i mišljenje nadlež67 »Novo vreme«, 13. VIII. 1941., dnigi dio potpisnika objavljenje 14. VIII. 1941. 68 »Novo vreme«, 13. VIII. 1941. 69 »Obnova«, 14. VIII. 1941.

52

nih faktora, već i iskonsko tvrdo ubeđenje najelitnijih beogradskih građana, najboljih i najistaknutijih Srba. Tri stotine odabranih potpisa pokazuje jasno da se svi oni koji vole svoju zemlju stavljaju beskompromisno u front protiv komunističkog vršljanja. Proglas su potpisali vladike, kao pretstavnici sveštenstva, najeminentniji naši politički ljudi, generali i senatori, pretstavnici univerziteta i nauke, najbolji lekari, inženjeri, novinari, industrijalci, radnici, trgovci i pretstavnici svih ostalih staleža i profesija. Tekst Apela i sva ona poštena imena, koja su svojim ugledom i autoritetom potvrdila glavne misli njegovog teksta — garantija su pred našom vlastitom savešću, a zatim i pred okupatorskim vlastima i pred celim svetom.«70 Plakati s tekstom i imenima potpisnika bili su nalijepljeni po cijelom Beogradu. Broj se potpisnika povećavao, a počele su stizati i poruke s izrazima podupiranja od različitih ustanova iz Srbije. »Na konferenciji članova Advokatske komore u Beogradu, održanoj dana 13 avgusta 1941 godine u 17 časova, doneta je jednoglasno sledeća odluka: , J ''.' ;

' Članovi Advokatske komore u Beogradu slažu se sa osudom komunističke i terorističke akcije uperene protiv naših i nemačkih vlasti, kao i protiv opštih interesa... Celokupni srpski narod treba pozvati da odlučno u svakoj prilici pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvora srpskog naroda i njegove budućnosti. Zamenik pretsednika Advokatske komore Milan Z. Živadinović, sekretar Nikola Radovanović.' ,71 *

Pridružile su se i Lekarska, Inženjerska i Apotekarska komora. '' Nije zaostao ni Srpski loptački savez. U svom apelu sportskoj omladini njegov potpredsjednik dr. Jovan Spasojević, između ostaloga, kaže: »Savez osuđuje sve ono što šteti zdravom nacionalnom životu i što nema veze sa utvrđenim pojmovima viteštva i sportske časti. Savez poziva sve svoje članove da pomognu našim vlastima u borbi radi suzbijanja ove štetne akcije. -.72 sj; Oglasio se i Savez srpskih zemljoradničkih zadruga: •

»Zemaljski savez poziva pripadnike zemljoradničkog staleža da se ne daju zavesti ni na kakvo učestvovanje u sličnim poduhvatima.«73

Mnogi od tih »poštenih imena« i »najelitnijih Srba«, kako su im povlađivale Ljotićeve novine, koji su »svojim ugledom i autoritetom« pozvali srpski narod na »lojalnu saradnju« s okupatorom, ostali su i poslije rata na uglednim položajima u znanosti, kulturi, prosvjeti, a neki su bili obasuti i posebnim počastima. Nekima potpis nije uopće smetao u njihovu poslijeratnom usponu, čak i političkom. . ;, , 70 71 72 73

»Obnova«, 13. VIII. 1941. »Obnova«, 14. VIII. 1941. »Novo vreme«, 16. VIII. 1941. »Obnova«, 20. VIII. 1941.

53

Od predstavnika Srpske pravoslavne crkve Apel su potpisala tri člana Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve: »episkop niski dr. Jovan«, »episkop zvorničko-tuzlanski Nektarije« i »episkop budimljanski Valerijan, vikar Nj. Sv. Patrijarha«. Sigurno ne bez razloga njihovi su potpisi na prvom mjestu. A to nije neočekivano, niti je posrijedi samo njihov ugled u javnosti. Naime, kao stoje poznato, episkopi Jovan i Nektarije posjetili su mjesec dana ranije, 7. srpnja 1941., u manastiru Rakovica patrijarha Gavrila povodom pismene izjave Sv. sinoda o lojalnosti. Također, lojalnost su ponovili i sutradan, 8. srpnja, prilikom posjeta vojnom zapovjedniku Schroderu. Prema tome, potpisima u Apelu oni su samo još jednom potvrdili svoj odnos prema ondašnjim vlastima. Ali, kako protumačiti njihovo kasnije veličanje, skupa s mitropolitom Josifom i ostalim članovima Sv. sinoda, »oslobodilačke partizanske vojske i braće Rusa«, nakon što su ovi pobjedonosno ušli u Beograd u listopadu 1944.? U tom svjetlu, teško je shvatljivo i njihovo sudjelovanje u proslavi dana pobjede protuhitlerovske koalicije 9. svibnja 1945. Od pravoslavnih svećenika Apel su potpisali i protojereji: Dušan Vasić, Milorad Mihailović, Mihailo Popović i M. Krsmanović. Potpis akademika, sveučilišnih profesora i umjetnika — potpisnika Apela — doista je dug. O njima na svoj način govori i podatak daje sedamdesetak njih poslije, nakon rata, ušlo u enciklopediju, da je tridesetak njih u novoj Jugoslaviji postalo članovima Srpske akademije nauka i umetnosti, te da su neki od njih nagrađivani visokim državnim odličjima, pa i Sedmojulskom nagradom, koja se dodjeljuje u čast ustanka u Srbiji 1941., i nagradom AVNOJ-a!

Dva »trezvena Srbina« Teško je izdvojiti neke od tih »pravih srpskih rodoljuba« koji su svojim potpisima u Apelu pozvali »celokupan srpski narod da pomogne naše vlasti u borbi protiv zlotvora srpskog naroda«. Ali sljedeća dva primjera sama za sebe dovoljno govore. Enciklopedijski podaci o dr. Jovanu Đorđeviću (1908.-1989.) jesu sljedeći: profesor Pravnog fakulteta u Beogradu, predsjednik Ustavnog suda Srbije, tajnik Komiteta za zakonodavstvo i organizaciju SIV-a, predsjednik 74 Pravnog savjeta SIV-a, sudac Ustavnog suda Jugoslavije, član SANU. Taj ugledni beogradski znanstvenik izvijestio je javnost kao tajnik poratne Komisije za obnovu Beogradskog univerziteta daje ta Komisija »predložila da se izvrši izbor jednog suda časti« i daje taj sud »izglasan i odobren... dobio zadatak da ispita držanje i rad svih nastavnika za vreme okupacije«.75 74 »Opšta enciklopedija«, treće izdanje. Presveta, Beograd, 1978. 75 »Politika«, 14. XII. 1944. 54

Potpisnik Apela, potpisan kao »profesor univerziteta«, istražuje poslije rata druge potpisnike istog Apela! To mu je, čini se, povjereno zato što on »među teške životne trenutke ubraja i onaj iz avgusta 1941. u kabinetu kvislinškog ministra Jonića, kad je prinudno potpisao antikomunistički i antipartizanski 76 Apel srpskom narodu«. Dr. Đorđević i sam je opisao taj događaj: »...Jednog ranog jutra dolaze dva agenta i kažu da moram hitno da idem u Ministarstvo prosvete. Pitao sam da li je još netko pozvan, oni su odgovorili: jeste, profesori, kao i vi. Nije bilo druge, odem s njima... Zatekao sam tamo petnaestak, možda i 20 ljudi, neke sam i lično poznavao. Tu je Jonić održao neki govor, optuživao je nas intelektualce za 'tragediju srpskog naroda'. To se događa neposredno posle prvih partizanskih akcija u Srbiji kad su poginuli i prvi nemački vojnici. Jonić je vikao, urlao, pretio zatvorom, Gestapoom... Onda su nam podneli neki papir na potpis, ne verujem daje u toj atmosferi iko gledao što potpisuje.«77 •• Međutim, na vjerojatnije je da mu je povjerena ta dužnost po kratkom postupku, bez administrativne ili bilo kakve procedure, po želji ondašnjih moćnika: »Postao sam sekretar Komisije za obnovu Univerziteta, neka vrsta rektora. A posle dva-tri meseca pozvao me Kardelj... Tada sam prvi put čuo za Kardelja... Odem u... Predsedništvo nacionalnog komiteta. Upoznam se sa Kardeljom. — Druže Jovo, hoćeš li da budeš moj pomoćnik? Nalazimo se pred izradom našeg prvog ustava, ja ću biti ministar za Konstituantu, a ti moj pomoćnik. Primim se. Tako je počelo. .78 Dakako, u ono doba tako odgovornu dužnost nije mogao netko obavljati a da nije bio član KPJ. Zato je i dr. Jovan Đorđević nešto kasnije »član KPJ formalno (sic) postao tek posle Informbiroa (1949)«.79 Nisu svi potpisnici Apela prošli kao dr. Đorđević, koji je uz predsjednika i članove spomenute komisije za ispitivanje djelatnosti sveučilišnih profesora tijekom okupacije dao svoj potpis na »Saopštenje Komisije za obnovu Univerziteta«. Javnost je u tom (i Đorđevićevu) »Saopštenju«, između ostalog, saznala koji su nastavnici rješenjem Suda časti »izgubili moralno pravo na to zvanje, jer su se ogrešili... pružajući... intelektualnu i moralnu 80 potporu okupatoru i domaćim izdajicama« (istaknuo a.). Drugi »pravi srpski rodoljub«, potpisnik Apela, jest i dr. Viktor Novak (1889.-1977.). Taj povjesničar — kao »dobronameran sin ove zemlje, koji misli svojom glavom«, kako to doslovno stoji u Apelu — poslužio se svojim 76 77 78 79 80

»Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Nin«, br. 2033., 17. XII. 1989., str. 67. »Politika«, 23. V. 1945. 55

znanstvenim ugledom »da se izvrši veliko delo nacionalne obnove i obezbedi bolja budućnost«. Međutim, zagonetan je onda njegov nastup pred partizanskim vlastima u veljači 1945. na beogradskom sveučilištu, kad je prigodom 27-godišnjice Crvene armije rekao: »Kad je osloni pobednik najvećeg dela Evrope objavio rat Sovjetskom Savezu — očajanje i pesimizam ustupili su mesto nadi i optimizmu, a moralno probuđena i unižena snaga stala je da organizuje otpor prema Golijatu... Goloruki jugoslovenski David započeo je borbu sa nadmoćnim i besnim Golijatom, verujući da će Sovjetski Savez izvršiti svoju misiju. Verovalo se to kroz sedam punih ofanziva moćnog neprijatelja, čekalo se nepokolebljivo pune tri godine, ne obazirući se na žrtve i stradanja koja prevazilaze svu legendarnu lepotu čojstva i junaštva kakve nam je sačuvala istorija i njen guslarski interpret.«81 Tako se »razbojničke bande«, na koje se ugledni znanstvenik okomio u kolovozu 1941., pretvaraju pomoću njegove znanstvene čarolije, nakon tri i pol godine, u velikoj dvorani beogradskog sveučilišta u primjer »čojstva i junaštva«. Vjerojatno u tim trenucima nitko nije ni trepnuo: ni bivši pobornik »lojalne suradnje« s okupatorom, ni bivša »šaka tuđinskih plaćenika«. Ubrzo je počelo još uspješnije uzdizanje dr. Novaka na društvenoj ljestvici; postao je član SANU, dobio je za životno djelo najvišu nagradu republike Srbije, Sedmojulsku nagradu — u čast ustanka 7. srpnja 1941! — itd. Široj jugoslavenskoj javnosti poznat je po knjizi »Magnum crimen«, u kojoj je optužio Katoličku crkvu u Hrvata za — kolaboraciju tijekom posljednjeg rata!

Potpisnici »Apela«

• ';

I dr. Đorđević i dr. Novak uvršteni su poslije u Malu enciklopediju »Prosvete« zajedno s još sedamdesetak srpskih potpisnika Apela. Njihovi kratki podaci iz enciklopedije po redoslijedu u Apelu jesu: 1. dr. JOVAN RADONJIĆ (1873.-1956.), senator i član Srpske kraljevske akademije nauka, povjesničar, prof. na beogradskom sveučilištu i član SANU 2. dr. ALEKSANDAR BELIĆ (1878.-1960.), predsjednik Srpske kraljevske akademije nauka, lingvist, prof. na beogradskom sveučilištu, predsjednik SANU od 1937., ugledan slavist, član svih slavenskih akademija, počasni profesor Moskovskog sveučilišta 3. ing. PETAR MICIĆ (1889.-1956.), rektor beogradskog sveučilišta, prof. na Tehničkom fakultetu, kao inženjer direkcije državnih željeznica radio na trasiranju većeg broja pruga 81 »Politika«, 23. II. 1945.

56

4. TOMA ROSANDIĆ (1878.-1958.), kipar i prvi rektor Umetničke likovne akademije u Beogradu, od djela značajna mu je skupina »Igrali se konji vrani« pred Narodnom skupštinom u Beogradu 5. PETAR KONJOVIĆ (1883.-1970.), rektor Muzičke akademije u Beogradu, skladatelj i upravitelj kazališta u Zagrebu, Splitu, Osijeku, Novom Sadu, član SANU i upravitelj njezina Muzikološkog instituta, najznačajniji srpski operni skladatelj 6. VELIKO PETROVIĆ (1884.-1967.), književnik i član Srpske kralj, akademije, predsjednik Matice srpske u Novom Sadu i Srpske književne zadruge u Beogradu, dugogodišnji upravitelj Narodnog muzeja u Beogradu, član SANU, dobitnik nagrade Savezne vlade FNRJ i Saveza književnika 7. DOKA JOVANOVIĆ (1861.-1953.), kipar, član Srpske kralj, akademije, profesor i direktor Umetničke škole u Beogradu 8. dr. LJUBOMIR S. DUKANAC (1910.-1949.), sveučilišni profesor, ekonomist, docent Pravnog fakulteta u Beogradu 9. dr. LAZA STANOJEVIĆ (1873.-1973.), liječnik, prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu 10. dr. SVETOMIR RISTIĆ (1886.-1971.), filozofi leksikograf, prof. na Višoj pedagoškoj školi u Beogradu 11. dr. MILOŠ MOSKOVLJEVIĆ (1884.-1968.), književnik i prevoditelj, prof. na Višoj pedagoškoj školi i narodni poslanik Zemljoradničke stranke, poslije II. svj. rata savezni narodni poslanik, ministar i diplomat 12. dr. MILAN KAŠANIN (1895.), književnik i povjesničar umjetnosti, prije rata direktor Narodnog muzeja u Beogradu, organizirao i vodio Muzej kneza Pavla, poslije rata Galeriju fresaka 13. JOVAN TOMIĆ (1891.-1946.), mineralog i petrograf, prof. na beogradskom sveučilištu 14. dr. BRANKO MILETIĆ (1900.-1949.), lingvist, prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu 15. dr. IVAN ARNOVLJEVIĆ (1869.-1951.), prof. na Tehničkom fakultetu 16. SIMAPANDUROVIĆ (1883.-1960.),književnikiprevoditelj,jedan od osnivača srpske moderne 17. dr. MILAN BUDIMIR (1891.-1975.), prof. klasične filologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dopisni član ANUBiH, dobitnik Sedmojulske nagrade 18. dr. VOJA MLADENOVIĆ (1884.-1964.), prof. na Višoj pedagoškoj školi, urednik časopisa »Naša škola« 19. dr. MILOŠ TRIVUNAC (l 876.-1944.), dekan i prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, napisao nekoliko rasprava iz njem. književnosti 20. dr. MIHAILO RADOVANOVIĆ (1902.), prof. na Višoj pedag. školi u Beogradu, izradio veći broj zemljopisnih karata i atlasa 57

21. dr. BORIVOJE G. MILOJEVIĆ (l 885-1967.), sveučilišni prof., član SANU 22. dr. VUKIĆ M. MIČOVIĆ (1896.), prof. na Prirodno-matematičkom fakultetu u Beogradu, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 23. dr. DIMITRIJE ANTIĆ (1874.-1955.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu 24. dr. SLOBODAN POPOVIĆ (1896.-1977.), pedagog, prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu 25. dr. RADIVOJE KAŠANIN (1892.-1989.), matematičar, sveučilišni profesor, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 26. dr. DRAG. ARANDELOVIĆ (l 873-1950.), prof. na Pravnom fakultetu u Beogradu, neko vrijeme ministar pravde u Srbiji, novinar 27. dr. MILOJE STOJILJKOVIĆ (1879.-1962.), prof. na Prirodno-matematičkom fakultetu o Beogradu 28. dr. JOVAN ERDELJANOVIĆ (1874.-1944.), sveučilišni profesor 29. dr. MILUTIN MILANKOVIC (1879.-1958.), sveučilišni profesor, član Srpske kralj, akademije, potpredsjednik SANU, član JAZU 30. dr. TOMA ŽIVANOVIĆ (1884.-1971.), filozof prava i teoretičar, sveučilišni profesor, član SANU 31. dr. MIODRAGIBROVAC (l885.-l973.), sveučilišni profesor, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 32. VLADETA DRAGUTINOVIĆ (1894-1975.), član Narodnog pozorišta u Beogradu 33. NIKOLA CVEJIĆ (1896.), prvak Beogradske opere, prof. na Muzičkoj akademiji u Beogradu 34. dr. MILAN VLAINAC (l877.-l964.), prof. na Poljoprivredno-šumarskom fakultetu u Beogradu 35. dr. VOJISLAV MIŠKOVIĆ (1892.-1976.), astronom, sveučilišni profesor, član SANU 36. dr. LAZAR MIRKOVIĆ (1885.-1968.), prof. na Pravoslavnom bogoslovnom fakultetu u Beogradu 37. dr. DUŠAN BORIĆ (1889.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, član SANU 38. dr. BRANISLAV ŠLJIVIĆ (1895.-1963.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, dopisni član SANU 39. dr. ILIJA ĐURIČIĆ (1898.-1965.), fiziolog, sveučilišni profesor i rektor beogradskog sveučilišta, predsjednik SANU 40. dr. RADOSLAV GRUJIĆ (1878.-1955.), sveučilišni profesor, skupljao građu za kulturnu, društvenu i političku prošlost Srba u Hrvatskoj 41. dr. RASTISLAV MARIĆ (1905.-1961.), sveučilišni profesor, znanstveni suradnik Narodnog muzeja, dopisni član SANU 58

42. dr. MILOŠ RADOJČIĆ (1903.-1975.), prof. na Prirodno-matematičkom fakultetu u Beogradu, član SANU 43. ing. ĐORĐE DIMITRIJEVIĆ (1909.), prof. naTehnološko-metalurškom fakultetu u Beogradu 44. ing. BRANISLAV KOJIĆ (l 899.), prof. na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 45. dr. VLADIMIR ČAVKA (1900.), prof. na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, član ANUBiH, dobitnik nagrade AVNOJ-a 1967. 46. dr. BORIVOJE Ž. MILOJEVIĆ (1890.-1968.), biolog, sveučilišni profesor 47. dr. IVAN ĐAJA (l 884.-1975.), biolog i fiziolog, sveučilišni profesor, član SANU 48. dr. DUŠAN POPOVIĆ (1894.-1965.), povjesničar, sveučilišni profesor 49. dr. MILOSAV LUTOVAC (1902.), prof. na Ekonomsko-komercijalnoj školi, sveučilišni profesor, član SANU 50. dr. DUŠAN GLUMAC (1899.), prof. na Filozofskom fakultetu u Beogradu 51. dr. BRANISLAV STANOJEVIĆ (1893.-1967.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu 52. dr. MILAN FOTIĆ (1894.-1976.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, upravitelj Otorinolaringološke klinike u Beogradu 53. dr. MILOJE MILOJEVIĆ (1884.-1946.), skladatelj, muzikolog, glazbeni kritičar, prof. na Muzičkoj akademiji u Beogradu, osnivač i dirigent »Collegium musicum« 54. STEVAN HRISTIĆ (1885.-1958.), skladatelj i dirigent u Beogradskoj operi, jedan od osnivača i prvih profesora na Muzičkoj akademiji u Beogradu 55. KOŠTA MANOJLOVIĆ (1890.-1949.), skladatelj i prof. na Muzičkoj akademiji u Beogradu i njezin prvi rektor, suradnik Muzikološkog instituta SANU (jedna muzička škola u Beogradu nosi njegovo ime — op. a.) 56. dr. STEVAN MARKOVIĆ (1860.-1945.), prvi profesor elektrotehnike na Tehničkom fakultetu u Beogradu 57. ČEDOMIR T. SIMIĆ (1896.-1969.), prof. na Veterinarskom fakultetu u Beogradu, član SANU, dobitnik nagrade AVNOJ-a 1967. 58. dr. GOJKO GRĐIĆ (1907.), docent Ekonomsko-komercijalne visoke škole, prof. na Ekonomskom fakultetu u Beogradu 59. ing. NIKOLA NAJDANOVIĆ (1901.), prof. na Rudarsko-geološkom fakultetu u Beogradu 60. NIKOLA BANAŠEVIĆ (1895.), sveučilišni profesor 61. BOGIĆ KNEŽEVIĆ (1891 .-1963.), sveučilišni profesor, projektirao mnoge hidrocentrale, dobitnik Sedmojulske nagrade 1961.

59

62. ŽIVOJIN ĐORĐEVIĆ (1872.-1957.), zoolog, sveučilišni profesor, član SANU 63. MILO MILUNOVIĆ (l897-1967.), slikar, prof. na Umetničkoj akademiji, prof. na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, član SANU 64. ILIJA KOLAROVIĆ (1894.-1968.), kipar, prof. na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, dobitnik Sedmojulske nagrade 65. MIHAILO S. PETROVIĆ PETROV (1902.), slikar, prof. na Akademiji likovnih umetnosti, dobitnik Oktobarske nagrade 1962. (20. listopada, Dan oslobođenja Beograda — op. a.) i Sedmojulske 1971. 66. NEDELJKO GVOZDENO VIC (1902.), slikar, prof. na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, član SANU, dobitnik nagrade »Politike« za slikarstvo 1959., Memorijala Nadežde Petrović i Sedmojulske 67. dr. VLADIMIR VUJIĆ (1894.-1953.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, dopisni član SANU, upravitelj Neuropsihijatrijske klinike u Beogradu (Klinika danas nosi njegovo ime — op. a.) 68. dr. ALEKSANDAR RADOSAVLJEVIĆ (1878.-1956.), prof. na Medicinskom fakultetu u Beogradu, član SANU 69. dr. JOVAN DIMIĆ (1904.), prof. na Veterinarskom fakultetu u Beogradu 70. IVANTABAKOVIĆ (1898.-1977.), slikar, prof. na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu, član SANU, dobitnik Sedmojulske nagrade 1966. i nagrade AVNOJ-a 1975. 71. MIHAILO TOMIĆ (1902.), kipar, prof. na beogradskoj srednjoj školi 72. MILENKO ŠERBAN (1907.), slikar scenograf u Narodnom pozorištu u Novom Sadu, Jugoslovenskom dramskom pozorištu u Beogradu i prof. na Akademiji za primenjenu umetnost u Beogradu 73. SVETOLIK LUKIĆ (1908.), slikar, prof. na Školi za primenjenu 82 umetnost u Višoj pedagoškoj školi u Beogradu. Hvalospjevi Apelu i potpisnicima stizali su 1941 .još prilično dugo nakon objavljivanja i od pojedinih građana: »Moram iskreno da priznam da Nemce kao pobednike nisam ovako zamišljao. Pod sugestijama drugih očekivao sam bauke koji će nas pomoriti, a došli su ljudi koji pokazuju puno razumevanja za naš položaj. ...Zadovoljan sam što su ovaj apel potpisali ugledni Srbi koji... treba da posluže kao primer nacionalne svesti. ...Svaki sin ove zemlje treba da shvati da mu se apel ne upućuje u cilju bilo čije i bilo kakve propagande... Napadati pobednika koji viteški poziva na saradnju i obnovu naše sopstvene zemlje nije neposlušnost... već zločin 82 »Opšta enciklopedija«, treće izdanje, Prosveta, Beograd, 1978.

60

nedostojan naroda čiste prošlosti i viteških tradicija koji zna da ceni borbu i da je časno vodi.«83

Selo Skela

""

Bilo bi poželjno saznati da li je netko od potpisnika Apela ili netko od najuglednijih iz Srpske pravoslavne crkve stavio tih dana svoj potpis na prosvjed protiv stravičnog zločina »viteškog pobednika« prema mještanima jednog sela nedaleko od Beograda. Dosad se nije čulo za njega, ali selo Skela bilo je sravnjeno sa zemljom, a seljani su masovno postrijeljani. Cijela javnost u Srbiji znala je za taj zločin jer su o njemu javila i ondašnja glasila, koja su ga, dakako, nastojala opravdati: »Naša nesloga i naše neshvatanje stvarnosti doneli su nam kobni rat koji niko trezven i pametan nije hteo... Naša nesolidarnost i neosećanje dužnosti... stvorili su nam težak položaj onda kada nam je pobednik viteški pružio ruku i tražio samo lojalno držanje: mir, red i rad. I većina našeg naroda prihvatila je viteški pruženu ruku. Međutim, tuđinski plaćenici... počeli su još od prvog trenutka da ruše stvorene odnose prijateljske saradnje i poverenja između nas i nemačkih vojnih vlasti. Pored svih reci i opomena... ti ljudi... organizuju podmukle napade na nemačke vojnike, kukavički, iz zasede, onako kako to ne dolikuje jednom narodu, dostojnom svoje prošlosti. I kazne su morale doći. Takva kazna, stroga i primerna jeste i kazna prema selu Skeli.«84 Istoga dana objavljenje i napis koji nije mogao nikoga ostaviti ravnoduš-

nim: »Vojni zapovednik u Srbiji saopštava U selu Skeli jedna komunistička banda pucala je na nemački vojni automobil... Utvrđeno je da su stanovnici sela mogli sasvim neopaženo da obaveste nemačka vojna vozila o pripremama atentata. Oni tu mogućnost nisu iskoristili. SELO SKELA JE SPALJIVANJEM SRAVNJENO SA ZEMLJOM ...Muški stanovnici sela, čije je saučesništvo utvrđeno, streljani su. Pedeset komunista obešeno je na licu mesta... Stanovnici sela... mesto da obaveste neopaženo žandarmerisku stanicu ili nemačka vojna vozila, propustili su to da učine. To se nije smelo desiti... Selo Skela, nažalost, propustilo je tu prvu i najveću dužnost i njega je 85 dostigla kazna.« 83 »Novo vreme«, 16. VIII. 1941. 84 »Novo vreme«, 16. VIII. 1941. 85 »Novo vreme«, 16. VIII. 1941.

61

Vješala na Terazijama Plakati s tim proglasom njemačkog vojnog zapovjednika bili su oblijepljeni po Beogradu kako bi se zastrašio narod. A već sutradan poslije priopćenja o selu Skela građani Beograda ugledali su na središnjem trgu, Terazijama, pet muškaraca obješenih o visoke kandelabre. Iz novina se nije moglo saznati tko su ti nesretnici: »Sa merodavne strane se saopštava: ...U nedelju 17. avgusta 1941. javno su obešena sledeća lica: M. P., student iz Beograda, J. R., seljak iz Drlupe, J. V., seljak iz Parcana, M. S., obućarski radnik iz Beograda, J. J., krojački pomoćnik iz Beograda.«86 Nakon rata javnost je saznala imena tih pet žrtava. Svi su bili Srbi! Utvrđeno je da su bili ubijeni još u zatvoru nedaleko od trga, a zatim obješeni. Visjeli su sve do navečer. Uz kandelabre s obješenima stražarili su zajedno njemački vojnici i srpski žandari. Nije poznato da se vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve obratilo jednima ili drugima — ako ne prosvjedom, onda barem molbom ili na bilo koji drugi način. Desetak dana nakon Apela narodu se proglasom obratio još jedan »trezven Srbin«. Ne samo Beograd nego i druga mjesta u Srbiji bila su potkraj kolovoza 1941. oblijepljena proglasom kojega je sadržaj objavljen u tisku i na radiju: »Proglas vojvode Koste Pećanca četnicima i srpskom narodu Komandant svih četničkih odreda u zemlji Č. Br. 567

27 avgust 1941 godine Položaj Proglas dragom narodu... Svojim autoritetom uspeo sam, a po želji celog naroda primio sam se svete dužnosti da u našoj zemlji zavedeni red, da branim živote našeg naroda... i našu svetu tradicionalnu četničku čast. Braćo i sestre, Moja prošlost i rad poznati su vam. I pored moje starosti težak teret primam na svoja staračka leđa. Resio sam da vas pozovem pod svetu četničku zastavu. Naređujem: ...Od danas, kada ja primam odgovornost pred našim narodom, kazniće se smrću svaki ko bude pokušao da državne i samoupravne objekte... šteti i uništava, kao i sve što pripada okupatorskim vlastima. Bog je s nama. Poručujem da ću za svaki zločinački rad suditi ja. 86 »Obnova«, 18. VIII. 1941.

62

• Na posao, braćo! Trebite gubu iz svojih torova... *~ Četnici će i dalje ostati verni čuvari svojih tradicija i kandilo naše slobode. Vojvoda Košta Pećanac.«

87

Taj »čuvar slobode« nije mogao svoje zamisli ostvariti sam: »Košta Pećanac, posle sastanka s dr. Krausom u Pločniku krajem avgusta 1941., odlazi iz Kuršumlije 15. septembra u Niš sa poručnikom Jennigom i kapetanom Engelmanom, šefom Gestapoa u Nišu, a odatle avionom na pregovore sa nemačkim vlastima i pretsednikom kvislinške vlade generalom Milanom Nedićem. Posle toga četnici Koste Pećanca potpuno ili delimično zamenjuju okupatorske snage. 88 Ubrzo su mu se pridružili njegovi istomišljenici i krenuli u svoju misiju: »Do početka oktobra 1941. Košta Pećanac je imao oko 3000 četnika, a po izveštaju Feldkomandature 809 od decembra 1941. godine imao je 36 odreda sa oko 6100 naoružanih ljudi. U svakom srezu bio je po jedan (odred). Sa malim izuzecima svi su revnosno izvršavali obaveze koje je Košta Pećanac preuzeo... Ubijali su zarobljene partizane i masovno hapsili saradnike NOP, koji su predavani Nemcima, za što su dobijali i nagrade. U pismu jednog četnika piše: 'Iz Niša sam došao, posao završio, pa čak od Nemaca dobio 5.000 dinara, to mije rekao da tražim vojvoda Čegarski, jer su i oni tamo dobijali.' Vojvode su takođe tražile da im se isplati pripadajuća nagrada.'«89

Vojvoda Košta Pećanac, »čuvar tradicionalne četničke časti«, suborac mitropolita Josifa od mladih dana 87 »Obnova«, 29. VIII. 1941. 88 Miroslav M. Milovanović, »Logor na Crvenom krstu u Nišu«, Beograd, 1983., str. 40. 89 Miroslav M. Milovanović, »Logor na Crvenom krstu u Nišu«, Beograd, 1983., str. 41.

63

VI.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA IMILAN NEDIĆ

S tim predvodnikom »vernih čuvara tradicije« i njegovom pratnjom mitropolit Josif pokazuje se u javnosti. Jednom prigodom bili su skupa i u beogradskoj Sabornoj crkvi, gdje se okupila i nekolicina drugih episkopa, te zajedno sa svojim ministrima i Milan Nedić, predsjednik »srpske vlade narodnog spasa«, kojega su Nijemci postavili na tu dužnost u rujnu 1941.90 Dakako, i o tom događaju javnost je bila obaviještena pomoću svih obavijesnih sredstava. Novine su izvješćivale: »Obrazovana je srpska vlada na čijem je čelu armiski general g. Milan Nedić Na molbu ministra i komesara g. Aćimovića Vojni zapovednik u Srbiji dao je generalu Nediću mandat da sastavi srpsku vladu. G. Nedić prihvatio je taj mandat i predložio listu članova vlade.«91 Taj bivši ministar vojske u vladi Cvetković-Maček, smijenjen nakon puča 27. ožujka, jasno je na početku obrazložio zadaću nove vlade: »Obrazovao sam vladu narodnog spasa. Veliki Nemački Rajh, iako pobednik u ratu, neće da bude neprijatelj srpskog naroda. On nam je danas povratio pravo na upotrebu narodnih znamenja: grba i zastave. Srpski narod je svestan daje sudbinski povezan za narode Evrope i on je u ovom ratu umeo da oceni viteško držanje nemačkog vojnika. Na njegovo prijateljstvo on će odgovoriti svojim prijateljstvom. 90 »Novovreme«, 21. IX. 1941. i »Glasnik« SPC, 25. XII. 1943., br. 11. i 12., str. 91. 91 »Obnova«, 30. VIII. 1941.

64

...Kada obezbedi red, vlada će se posvetiti izgrađivanju Srbije i na taj način spasiti jezgro srpskog naroda... za njegovo slobodno učešće u budućem mirnom izgrađivanju nove Evrope... (Vlada) mora zahvaliti u ime svoje i našeg naroda velikom Nemačkom Rajhu i njegovim pretstavnicima u Srbiji na velikoj političkoj uviđavnosti kojom pravilno ocenjuju duh i potrebe srpskog naroda...«92 Zanimljivo je da je srpski tisak nešto prije spomenute Nedićeve izjave donio ekaviziranu izjavu Ante Pavelića (to je bila, inače, prava rijetkost), koju je on dao njemačkoj agenciji DNB. Uočljiv je njihov gotovo istovjetan odnos prema onodobnoj Njemačkoj: »Stogodišnja povezanost i drugarstvo u oružju stvorili su između Nemačke i Hrvatske prijateljstvo koje će uvek biti osnov odnosa između dveju država... To bratsko osećanje, prijateljstvo pojačava se zahvalnošću Nemačkoj za pomoć... prilikom osnivanja hrvatske države. Sasvim je prirodno da hrvatski narod mora da ulaže napore da svim snagama sarađuje na velikom delu novog poretka u Evropi.«93 »Vlada narodnog spasa« uskoro je pokazala svoje pravo lice. Istoga dana kad je objavljen Nedićev proglas narodu, građani su čitali: »Saopštenje o streljanju 7 jevreja (tijekom cijelog rata u Srbiji pripadnici židovskog, tj. jevrejskog naroda pisat će se malim slovom 'j' — op. a.) i komunista.«94 Priopćenje donosi da su popaljene i kuće strijeljanih. Tako je već prvih dana nove vlade određen broj srpske djece ostao i siročad bez krova nad glavom.

Arhijereji izjavljuju da će se boriti na strani generala Nedića Taj i slični događaji nisu pokolebali vrhove Srpske pravoslavne crkve da svesrdno potpomognu Milana Nedića u njegovim nastojanjima. To su srpski arhijereji nedugo nakon njegova imenovanja i pokazali — i riječju i djelom. »Arhijereji Srpske pravoslavne crkve izjavljuju da će se boriti na strani generala Nedića« jedan je od naslova koji je pobudio pozornost javnosti. Tekst stoje objavljen s naznakom »Iz kabineta pretsedništva Ministarskog saveta« glasi: »Arhijereji Srpske pravoslavne crkve: Njegovo visokopreosveštenstvo mitropolit skopski Josif i njihova Preosveštenstva Venijamin braničevski, Nektarije tuzlanski, sa ostalim arhijerejima koji se ovde nalaze, posetili su Pretsednika Srpske vlade, armiskog generala gospodina Milana Nedića i ostali sa njim u dužem razgovoru. 92 »Novo vreme«, 2. IX. 1941. 93 »Novo vreme«, 7. VI. 1941. 94 »Obnova«, 2. IX. 1941.

65

Gospoda Arhijereji pokazali su u toku razgovora puno razumevanje za sve rodoljubive napore generala Nedića koji imaju za cilj stišavanje strasti u narodu, zavođenje reda, suzbijanje nenarodnih razornih elemenata, naročito komunizma, da bi srpski narod sa što manje žrtava i patnji prebrodio sadašnja teška iskušenja. Gospoda Arhijereji izjavili su Pretsedniku Srpske vlade da će Srpska pravoslavna crkva takođe sa svoje strane, u duhu tradicija svetosavskog pravoslavlja, nastaviti da se bori na strani generala Nedića kako bi se u srpskom narodu što pre povratila bratska sloga i duhovno jedinstvo i suzbilo međusobno istrebljenje. Gospodin Pretsednik Srpske vlade zahvalio se Arhijerejima Srpske pravoslavne crkve na njihovoj poseti, kojom su prilikom izrazili svoje visoko rodoljubivo shvatanje uloge Srpske pravoslavne crkve u nacionalnom životu u ovim teškim danima. Pretsednik Srpske vlade je u isto vreme zahvalio na tome, što se Crkva stavlja na raspoloženje za provođenje nacionalne izgradnje koju on namerava izvesti u toliko više što seje načelo saradnje između Vlade i Crkve u srpskoj istoriji pokazalo korisnim za srpski narod.«95

Budućnost srpskoga naroda — suradnja s njemačkim Reichom General Nedić pojasnio je svoje »rodoljubive napore«, za koje su arhijereji pokazali »puno razumevanje«, i prigodom posjeta njemačkom vojnom zapovjedniku: »Nova srpska vlada primljena je juče po podne kod glavnog vojnog zapovednika u Srbiji vazduhoplovnog generala Dankelmana. Svi ministri na čelu sa Milanom Nedićem u svečanim odelima stigli su u Upravni štab koji se nalazi u zgradi Narodne skupštine. Prilikom dolaska članova srpske vlade jedna počasna česta nemačkih vojnika odala im je počast. Na ulazu srpske ministre dočekao je ratni upravnik savetnik g. dr. Kisel, pomoćnik šefa upravnog štaba državni savetnik g. dr. Turner. Pošto se pozdravio sa svima ministrima, on je doveo ministre u veliku salu, koja je bila ukrašena ćilimima i zelenilom. U velikoj sali srpski ministri sakupili su se u polukrug. Odmah zatim ratni upravnik g. Kisel otišao je da bi dopratio vojnog zapovednika u Srbiji g. Dankelmana. Vojni zapovednik i članovi štaba bili su u svečanim uniformama.« Prvi je govorio general Heinrich Danckelmann: »Gospodine generale, ...Resio sam se da iz redova dobronamernih ljudi, ubeđenih u opravdanost mera koje treba preduzeti prema komunistima, obrazujem vladu koja će se starati o miru, redu i bezbednosti i koja će mi time dati mogućnost da 95 »Novo vreme«, 29. X. 1941.

66

nemačke trupe povučem sa delatnosti koja treba da bude isključivo srpskih konstruktivnih snaga i srpske vlade... Izražavam nadu da ćete pravilno koristiti u duhu potrebne saradnje ovlašćenja koja vam dajem radi postizanja cilja i sa poverenjem u vašu lojalnost.« Nedić je odgovorio: »...U okviru naših mogućnosti koje nam pružate da autonomno vodimo poslove srpskog naroda, založićemo se da budućnost srpskog naroda izgrađujemo u lojalnoj i prijateljskoj saradnji sa nemačkim Rajhom kao i sa njegovim pretstavnicima u Srbiji. Nadamo se da ćemo u najkraćem roku, sprovodeći potrebne reforme i organizujući srpske oružane snage, sopstvenim sredstvima zagarantovati red i mir u zemlji i na taj način omogućiti povlačenje nemačkih trupa, koje će se posvetiti svojim sopstvenim zadacima. Srpski narod neće zaboraviti da se nemački vojnik, iako pobednik, nikome nije svetio i korektno se ponašao prema srpskom narodu.« Nakon primanja: »G. dr. Turner i g. Kisel otpratili su zatim srpske ministre do izlaza. Tom prilikom su obišli počasnu četu zajedno sa pretsednikom srpske vlade.«96 Te riječi zahvalnosti »neosvetoljubivom« njemačkom vojniku, uz zakletvu vjernosti, Nedić je izgovorio samo desetak dana nakon prizora na Terazijama i dan-dva nakon spaljivanja sela Skele! Stotinjak metara od mjesta tih srdačnih razgovora, od Skupštine, bio je njemački zatvor, a logor na Banjici postojao je već dva mjeseca. I njemu je Sv. sinod, obećavši mu potporu, izjavio da će »nastaviti da se bori na strani g.vNedića«. A boriti se na strani Nedića značilo je boriti se na strani Hitlera! I Sinod nije pogazio zadanu riječ — ostao je na njegovoj strani do posljednjeg dana njegove vladavine. Jedan dio Srpske pravoslavne crkve ostao mu je privržen i nakon rata, sve do današnjih dana, kako to izvješćuje »Velika Srbija«, glasilo Srpskog četničkog pokreta u broju od 1. kolovoza 1990., u napisu pod naslovom »Parastos srpskim junacima (istaknuo a.) u Valjevu«: »U nedelju 22. juna u Valjevskoj crkvi, posle liturgije održanje parastos đeneralu Dragoljubu Draži Mihailoviću, đeneralu Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću...«, uz sudjelovanje šestorice svećenika. Izjavu Srpske pravoslavne crkve da će se boriti na strani Nedića oduševljeno je dočekala propaganda tadašnje Srbije. Članci u novinama veličali su taj »patriotski« korak svojih duhovnih pastira: »Naša javnost saznala je ovih dana za jedan nacionalno značajan događaj... Radi se o susretu Pretsednika Srpske vlade generala g. Nedića sa Arhijerejima Srpske pravoslavne crkve, kao i o razgovorima vođenim tom prilikom po pitanjima opšteg interesa: o smirenju našeg naroda i njegovoj obnovi. Nije po prvi put da Srpska pravoslavna crkva sa svojim visokim pretstavnicima i 96 »Obnova«, 30. VIII. 1941.

67

Na izlazu iz Narodne skupštine SS-general Harald Turner, šef upravnog stožera vojnog zapovjednika u Srbiji Danckelmanna, odaje počast novom predsjedniku srpske vlade Milanu Ncdiću poslije svečanosti imenovanja, 29. kolovoza 1941.

Pred Sabornom crkvom, beogradskom prvostolnicom, poslije »blagodarenja«: Dragi Jovanović u odori šefa Srpske državne bezbednosti sa dva Nedićeva ministra (u civilu) prilazi zloglasnom Augustu Mevssneru, SS-generalu.

68

celokupnim sveštenstvom podupire opšte nacionalno delo, pomaže i radi na dobru, boljoj sreći i opstanku srpskog naroda. ...Arhijerejskom izjavom o pomoći koju treba da se bez poštede i svim raspoloživim silama na svim stranama ukazuje i ukaže nastojanjima i naporima vlade generala g. Nedića, Srpska pravoslavna crkva je i ovaj put svojom duhovnom vidovitošću i moralnom snagom pritekla u pomoć srpskom narodu. ...Pomoć Srpske pravoslavne crkve sa njenim velikim nacionalno moralnim kapitalom, koju je ona voljna da ukaže i ovom prilikom, iznad svega je dragocena.«97

S Nijemcima pod »srpskim barjakom« »Mir, red i rad«, te »pokornost«, »sloga« i »jedinstvo« — riječi su koje je vlada Milana Nedića stalno isticala u javnim nastupima: »Mi moramo da pomognemo one koji daju svoje živote radi odbrane Evrope i nas samih od crvenih nemani. Pitaćete me kakvu pomoć možemo pružiti Nemcima. Reći ću vam: ostanimo u miru, redu i radu. Dajmo svu materijalnu pomoć. Dajmo radnu snagu. ...Moramo ostati složni, jednodušni, svi zajedno. Ko god ruši unutrašnju snagu srpskog naroda, zlotvor je. Za srpski narod najvažnije je da ostane jedinstven, složan, snažan. Zbijmo se čvrsto, ruku pod ruku, svi pod srpskim barjakom. Živela majka Srbija!«98 Bili su to, zapravo, zahtjevi Nijemaca od svih naroda porobljene Europe. Mir i red odgovarao im je u okupiranim zemljama, a rad im je trebao za njihovo gospodarstvo, vojnu industriju i dr. U tom kontekstu i u svjetlu potpore Sv. sinoda Nediću, potrebno je promatrati i istovjetne pozive vrhovništva Srpske pravoslavne crkve. Tako npr. u uskrsnoj poslanici ono ističe: »...dužni smo čuvati vekovni svoj amanet: 'Samo sloga Srbina spašava'... Traži se... da se svuda i na svakom mestu očuva red i mir.«99 Istim mislima prožet je i »III. Raspis Sv. Arhijerejskog Sinoda Srpskom pravoslavnom sveštenstvu i narodu« od 26. rujna 1941., u kojem se kaže: »Mir je jedan od glavnih uslova... za održavanje... i napredovanje pojedinca, društva, Crkve i Države. Pa i mi pastiri savjetujemo svome narodu mir... Pored mira potrebna je i sloga... Naš narod veli: Samo sloga Srbina spašava.«100 Zbog potpore Nediću, Sinod je dobio i veliko priznanje na stranicama glasila fašističke organizacije »Zbor« Dimitrija Ljotića: 97 »Novovreme«, 3 I . X . 1941. 98 »Novo vreme«, 26. III. 1943. 99 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 20. 100 »Glasnik SPC«, 1. III. 1942., br. 2. i 3., str. 10.-12.

69

»Poseta srpskih arhijereja pretsedniku vlade generalu Nediću i kominike, objavljen o toj poseti, ne ostavljaju nikakve sumnje o tome kakav je stav Crkva zauzela prema Vladi narodnog spasa i prema njenoj politici. Crkva je na strani vlade. Crkva je rekla svoju reč. Danas ceo svet zna da srpski episkopat antikomunističku borbu koju vodi Vlada narodnog spasa smatra za političku neophodnost, istorisku neminovnost, apsolutno celishodnu stvar. Mora se sa zahvalnošću pozdraviti korak na solidarisanju crkvenih, društvenih i državnih interesa, koji je korak ujedno dokaz tome da Crkva uzima u svoje moćno okrilje pitanje naše borbe sa din-dušmanima naše napaćene zemlje. Neka bi njen blagoslov bio još glasniji i njena molitva još otvorenija, da bi ceo svet čuo glas Majke Crkve i da bi ceo narod, u borbi sa novim avarima, znao da se njegova crkva moli Bogu za njegovu pobedu nad komunistima.«101

Krv i kost časnoga naroda Pravoslavno svećenstvo u Srbiji, upoznavši se s izjavama Svetog arhijerejskog sinoda, krenulo je disciplinirano u borbu na strani Nedića, ne samo riječju, tj. propovijedima, nego i aktivnim sudjelovanjem u srpskim oružanim odredima: »U subotu 27 septembra održana je svečanost u kasarni na Dedinju. Zakletvu su položili dobrovoljci Drugog srpskog dobrovoljačkog odreda. ...Stroj i raport primio je pukovnik Mušicki, komandant srpskih dobrovoljaca. Posle primljenog raporta sveštenik Drugog dobrovoljačkog odreda očitao je molitvu, a zatim su dobrovoljci položili zakletvu. Nakon položene zakletve sveštenik odreda je održao lep govor o značaju zakletve. Između ostalog je rekao: 'Braćo dobrovoljci srpski... krv i kost naroda koji je uvek bio častan... Ispunjavajte savesno zakletvu i Bog će biti s vama.' Posle ceremonijala prva četa je otišla negde u Srbiju u borbu, da krči nove puteve ka svetlijoj budućnosti našeg naroda.«102 »Poslednja pošta palom junaku U Sapcu je na svečan način sahranjen vodnik 2 čete l bataljona III puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa Periša Bošković. Opelo je izvršio prota Danilo Milanović i sveštenici šabačke crkve... Po opelu se s pokojnikom oprostio Danilo Milanović, prosvetar Dopunske komande III puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji je u svom govoru pored ostalog rekao: 'Jedan od malobrojnih idealista rodoljuba, koji su se sa puškom u ruci u septembru 1941 godine upustili u neravnu borbu sa brojno nadmoć-

101 »Obnova«, 7. XI. 1941. 102 »Obnova«, 29. IX. 1941. 70

nijim komunističkim hordama, bio je i vodnik Periša Bošković. On nije pošao za većinom, nego za istinom. Prožet žarkom ljubavlju prema svome narodu, stavio je i svoj mladi život na raspoloženje u odbrani svetlih tradicija i srpskih svetinja. Od toga puta nisu ga mogli odvratiti ni klevete ni preziri (onih) koji su ga u svojoj zabludi nazivali »izdajnikom« i »petolokolonašem«.'«103 Iz ovog govora »prote, prosvetara Srpskog dobrovoljačkog korpusa«, naslućuje se da srpski oružani odredi nisu svagdje nailazili na veliko poštovanje. To je priznao i jedan drugi pravoslavni svećenik u svom govoru na »svečanosti u štabu Srpskog dobrovoljačkog korpusa«: »Od l. januara stupio je u život Srpski dobrovoljački korpus, sastavljen od dobrovoljačkih i četničkih odreda. Povodom ovog značajnog datuma održana je lepa svečanost u velikom holu Štaba Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji je bio ukrašen srpskim trobojnicama i dobrovoljačkim znacima. Svečani čin priznavanja Svetog Duha obavio je prota Aleksa Todorović uz asistenciju dvaju sveštenika. Posle verskog čina, prota Todorović je održao kratak i sadržajan govor, rekavši između ostalog: 'Kada ste krenuli u sveti boj, nazivali su vas izdajicama ipetokolonašima (istaknuo a.), kada ste pozadinu, koja je najjače groktala spasli, dobili ste samo pola priznanja... Vama koji ste svesni svog uzvišenog zadatka, nije potrebno njihovo priznanje. Vi, junaci, krećete pravim putem istine. Sa verom u Boga, pod srpskom zastavom...'«104 Koji su razlozi prezira u narodu prema dobrovoljačkim odredima, može se zaključiti iz sljedećih činjenica: »Srpski dobrovoljački korpus je bio 'najelitnija' kvislinška vojna formacija u Srbiji. Bio je pod neposrednom komandom vojnoupravnog (njemačkog — op. a.) komandanta Srbije. Nemci su u njih, kao pripadnike Ljotićeva 'Zbora', imali najviše poverenja pošto su se dobrovoljci najžešće borili protiv pripadnika oslobodilačkog pokreta... Nemci su nastojali da povećaju broj ljudstva u sastavu Srpskog dobrovoljačkog korpusa... Nacisti su insistirali da se regrutuju u SDK mladi ljudi, a pored toga 'besprekorno odani nemačkom fašizmu'.«105 Stoga su sva obavijesna sredstva objavljivala poziv, koji je kao plakat bio nalijepljen i na svim istaknutijim mjestima po beogradskim ulicama u jesen 1941.: »Srbi! Spašavajmo otadžbinu, našu kolevku! Stupajmo u dobrovoljce! Upis se vrši svakog dana od 7 i po do 10 časova u zgradi Glavnog generalštaba, Miloša Velikog 17.«106

103 »Obnova«, 13. i 14. IV. 1944. 104 »Obnova«, 5.1. 1943. 105 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 245. 106 »Obnova«, 24. X. 1941.

71

I sam je Ljotić, već prvih dana nakon osnivanja dobrovoljačkih odreda, morao priznati istinu da jedan dio srpskog pučanstva, za razliku od »vođa« i najvećeg dijela svećenstva, s prezirom gleda na njih. Naime, na proslavi u Smederevu, nakon zakletve odreda dobrovoljaca i »lepe besede« prote Blagojevića, vođa fašističkog »Zbora« savjetovao je nove vojnike: »Ako vam netko kaže da pomažete okupatoru, vi mu odgovorite: Ne! Mi pomažemo svoj narod.«107 Ali, bez obzira na to, većina pravoslavnih svećenika uporno je i s mnogo žara podizala borbeni moral srpskih oružanih snaga. Na žalost, često prizivajući i Boga za svjedoka svoje »istine«: »Zakletva oružanih odreda u Smederevu ...Na prostranom dvorištu smederevske Saborne crkve sveti čin zakletve obavlja sveštenik Stevan Pešterac, prosvetar Dopunske komande Četvrtog puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa uz asistenciju đakona Krupeževića i ostalih mesnih parohiskih sveštenika. Neposredno pred zakletvu sveštenik Pešterac obraća se dobrovoljcima i stražarima sledećim recima: ...Mi, Srbi, u Njega verujemo, od Njega se nadamo. Njegovoj se volji slepo pokoravamo. Njega u pomoć prizivamo. Njegovim se imenom kunemo. Zato naša zakletva Bogu nije prazna reč. Jer, mi prizivamo Boga samo u vernosti i istini. Pod ovim plavim nebom ovom parcelu zemlje što se Srbija zove dugujemo svoje živote. Ova nas je zemlja pravim duhom nadahnula. Ona nas je za junake othranila, verno nas podizala. Pružite joj i vi vernost za vernost. Neka Gospod bude svedok naše današnje položene zakletve.'«108

Velika Srbija u novoj Europi Nedić je tijekom svoje vladavine držao brojne govore, koje su prenosila sva obavijesna sredstva, tako da je svatko mogao dobro upoznati njegove ideje i ciljeve. U govorima je bio jasan i nije ostavljao nikakve dvojbe. Zamisao kojom je bio opsjednut i kojoj je podredio svu svoju djelatnost bilo je ostvarivanje Velike Srbije: »Uveren sam da nam Veliki Nemački Rajh neće uskratiti mogućnost da i sami damo svoj prilog novom evropskom poretku. Nemačka nije bila naš neprijatelj. Ona to nije ni danas... Moramo učiniti sve da u buduće u našoj 'Velikoj Srbiji' bude krova, hleba i rada za sve dobre i čestite Srbe.«109

107 »Obnova«, 8.1. 1944. 108 »Obnova«, 8. X. 1941. 109 »Obnova«, 5. XII. 1941.

72

Također, prigodom ispraćaja Petog dobrovoljačkog bataljona u borbu protiv partizana, predsjednik vlade »narodnog spasa« ističe u svom govoru vojnicima: »...Deco moja, vi idete u Šumadiju. Vaš je zadatak da sačuvate red i mir. Naići ćete i na komuniste, njih morate da satrete. Morate ih istrebiti... Tamo u Šumadiji rodice se nova velika Srbija. Vi ste njen stub.« 110 Velika Srbija, po Nediću, trebala je biti stvorena, dakako, uz pomoć Nijemaca. To im je Nedić i pismeno predložio i objasnio: »Milan Nedić sa svojim bratom Milutinom i ostalim saradnicima vlade sačinili su obiman memorandum i uputili ga početkom februara 1942. godine generalu Baderu, vojnoupravnom komandantu Srbije... Ceo dokument bio je 'potkrepljen' ciframa, skicama, mnogim argumentima u prilog tezi da pomenute delove treba pripojiti Srbiji, pa se u zaključnom delu memoranduma doslovno kaže: 'Ukupno, dakle, imalo bi da se iseli sa srpske strane preko nove granične linije katolika: iz Hercegovine — 137.140, iz Bosne — 392.591, iz Dalmacije— 111.365 iz Srema— 130.072. Svega 771.168.«111 Kako su taj prijedlog primili Nijemci, govori sljedeći podatak: »Nedić je na saslušanju posle rata u Beogradu u vezi sa ovim izjavio: 'Ja mislim daje to stara ideja pa sam je ja prvi oživio. O tome sam razgovarao sa Nemcima... Nemci u prvo vreme za to nisu hteli ni da čuju, tako sam ja izmenio reci »Velika Srbija« i govorio »Svesrbija«. No razvojem događaja koji su išli na štetu Nemaca, Nemci su sve više popuštali i ja verujem da bi se ta moja želja za stvaranjem Velike Srbije ostvarila da nije došlo do kapitulacije Nemačke.'«112 Možda je Nedić pretjerao kad tvrdi daje zamisao o Velikoj Srbiji baš on prvi oživio, ali stoji njegova tvrdnja daje to vrlo stara ideja u jednom dijelu kolektivne (pod)svijesti srpskog naroda. Naime, kad je rat počeo, nije samo Nedić sanjao o Velikoj Srbiji: »Prvi od tih dokumenata, koji ujedno sadrži najpotpuniji prikaz četničkih velikosrpskih teritorijalnih aspiracija... bio je memorandum što ga je dr. Stevan Moljević pripremio u junu 1941, dva mjeseca prije nego stoje postao član četničkog Nacionalnog komiteta i njegova Izvršnog odbora, i prije nego što se uopće sastao s pukovnikom Mihailovićem... Moljevićev teritorijalni plan za 'homogenu Srbiju' bio je zasnovan na ideji da Srbi imaju pravo na položaj vodeće nacije na Balkanu, jer su se tako dugo borili protiv Turaka i jer su bili jedini narod koji se odupirao nadiranju Nijemaca na Balkan. Ipak,

110 »Novo vreme«, 18. V. 1943. 1 1 1 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 270. 112 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 268. 73

da bi autoritativno mogli zauzeti taj položaj, oni prije svega moraju postati neosporno vodeća nacija u Jugoslaviji. To će učiniti tako, kaže Moljević: '...da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati ćelo etničko područje na kome Srbi žive... strateške i saobraćajne linije i čvorovi potrebni za sigurnost, život i opstanak Srbije, iako gdegde danas ne bi imali 113 srpsku većinu, imaju da posluže Srbiji i srpskome narodu...'« »Srpska država ima da i u buduće bude nosilac jugoslovenske misli... Srbi su tim putem pošli već onda kad su stvorili Jugoslaviju i oni s tog puta neće natrag. Samo kako je prvi korak na tom putu bio pogrešno učinjen... ispraviće se samo ako Srbi odmah pri vaskrsu Jugoslavije, već u prvom času i bez ičijeg pitanja (istaknuo a.), stvore svoju homogenu državu, u granicama kako su napred naznačene.«114 Prema Moljevićevu Memorandumu, »Velika Srbija imala bi 65-70% ukupnog jugoslavenskog teritorija i stanovništva«. 115 Dragiša Vasić, bivši potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba, član četničkog Centralnog nacionalnog komiteta od kolovoza 1941., u svojim primjedbama na Moljevićev Memorandum ističe svoje potpuno slaganje s jednom njegovom točkom: »II. Pitanje homogene srpske države, koja ima da obuhvati ćelo etničko područje na kome danas Srbi žive, jeste van diskusije. U tome se slažu svi Srbi.«"6 »Vrlo slični teritorijalnim zamislima dra Moljevića bili su i oni prijedlozi koje je Beogradski četnički pokret formulirao ljeti 1941,... Karta koja je izrađena navodno na toj osnovi nadilazi Moljevićevu, jer izlaže detalje velikih preseljavanja stanovništva, potrebnih da bi u srpskoj jedinici stanovništvo postalo čisto srpsko. Detaljnije: iz zamišljene Velike Srbije trebalo je silom protjerati ne manje od 2.675.000 ljudi; ta brojka uključuje 1.000.000 Hrvata i 500.000 Nijemaca.«117 Draža Mihailović također je sanjao iste snove: »Možemo pretpostaviti daje Mihailović pristajao na sve ovakve prijedloge koji su se odnosili na teritorij Velike Srbije. On na njih aludira u svom proglasu srpskom narodu slijedećeg decembra, a u nizu detaljnih instrukcija koje je 20. decembra dao svojim novoimenovanim komandantima u Crnoj Gori, majoru Lasicu i kapetanu Durišiću, posebno se poziva na njih kao na dio četničkog programa. Ciljevi su:

1 1 3 Jozo Tomasevich, »Četnici u Dragom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 155.-157. 114 Nikola Milanović, »Dragiša Vasić — Od građanskog buntovnika do kontrarevolucionara«, Nova knjiga, Beograd, 1986. str. 262. 115 Jozo Tomasevich, »Četnici u Dragom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 158. 116 Nikola Milanović, »Dragiša Vasić — Od građanskog buntovnika do kontrarevolucionara«, Nova knjiga, Beograd, 1986. str. 267. 117 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 158. 74

...Stvoriti Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etnički čistu, u granicama Srbije (misleći tu i na Makedoniju), Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srema, Banata i Bačke... Čišćenje državnih teritorija od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata... Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore kao i između Srbije i Slovenačke čišćenjem (uklanjanjem?) muslimanskog življa iz Sandžaka i muslimanskog i hrvatskog življa iz Bosne.«118

Tri četvrtine pravoslavnog svećenstva odano Draži Mihailoviću I najvećem dijelu Srpske pravoslavne crkve Velika Srbija jedna je od glavnih preokupacija. Zato nije čudno da je ona podupirala i Nedića i Mihailovića u nadi da će se ostvariti: »Dr. Dura Đurović, generalni sekretar četničkog Centralnog nacionalnog komiteta od juna do septembra 1944, posvjedočio je na svom suđenju ljeti 1945. daje 'tri četvrtine pravoslavnog sveštenstva bilo privrženo pokretu Draže Mihailovića.' Čini se daje ovo objektivna procjena.«119 Nisu samo u Srbiji pravoslavni svećenici podupirali četnike: »I u Crnoj Gori i u NDH, jednako kao i u Srbiji, velika većina pravoslavnog svećenstva bila je na četničkoj strani, a u NDH su neki od njih — na primjer pop Momčilo Đujić i pop Savo Božić — postali vrlo poznati četnički komandanti.«120 Snovi o Velikoj Srbiji nisu, razumije se, rođeni u tom dijelu Srpske pravoslavne crkve tek početkom posljednjeg rata. Oni potječu otprije, još od XVI. stoljeća, kada se teritorijalno i jurisdikcijski Pecka patrijaršija proširila pod Turcima. U tom se stoljeću Srpska crkva najviše proširila, a o tome je istaknuti srpski povjesničar Vaša Čubrilović rekao: »Kada Pecka patrijaršija 1557. dobija od Carigrada povlastice ona stiče 121 i svoju teritoriju« (istaknuo a.). U nastavku Čubrilović navodi o kojim je područjima riječ: »Pored... starih oblasti nekadašnje Pećke patrijaršije pre turske najezde, nova Pecka patrijaršija dobila je... nove dijeceze u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji sa Sremom i u Ugarskoj, čak tamo do Budima. Prema tome Pecka patrijaršija je posle 1557. proširila svoju jurisdikciju nad pravoslavnima u svim zemljama, gde se srpski narod naselio 118 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 159. 119 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 163. 120 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 165. 121 Vaša Čubrilović, »Odabrani istoriski radovi«, Nova knjiga, Beograd, 1983., str. 95.

75

u XV i XVI veku.«122 Poistovjećivanje crkvenoga područja patrijaršije i državnog teritorija Srbije stalno je izazov, kojemu je u povijesti Srpska pravoslavna crkva često podlijegala. Nadahnut tim mislima, protojerej Mih. L Popović još 22. ožujka 1913. (u Prvom balkanskom ratu) održao je govor srpskoj vojsci na Jedrenu: »Ustanite iz grobova junaci... Svete seni srpskih vitezova, lebdite nad srpskim narodom i upućujte ga da dovrši sveto delo oslobođenja i ujedinjenja celokupnog Srpstva... Vojsko, uzdanico Srpstva! Srpski narod nije još dovršio svoje ujedinjenje. Braća naša u Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, Sremu, Bačkoj i Banatu još robuju.« 123 Ali stvarnost je sredinom 20. stoljeća bila drukčija, te je Srpska pravoslavna crkva podupirala one političke i vojne snage koje su smatrale da Veliku Srbiju mogu ostvariti u prijateljstvu s Nijemcima: »Veliki Nemački Rajh tražio je od nas jedino da ostanemo mirni — neutralni za vreme rata... Ali ovo nije bilo u računu ni Engleskoj ni mafiji čivutsko-masonsko-komunističkoj (očito, ove se riječi odnose na sudionike puča iz 1941. — op. a.)... Ovim činom izvršioci naređenja grobara srpskog naroda hteli su nepovratno da zavade Srbe sa Velikim Nemačkim Rajhom. Nemci nisu bili naši neprijatelji. Oni to nisu ni danas, a od nas samo zavisi da li će nam u buduće biti prijatelji.«124 Bilo bi, bez sumnje, zanimljivo znati u koju je skupinu Nedić u tom svom govoru stavio vrh Srpske pravoslavne crkve: »čivutsku«, »masonsku« ili »komunističku mafiju«? Kako su se arhijereji osjećali slušajući te riječi?

»Sve za Srbiju!« Osim Srpskih dobrovoljačkih odreda, koje je organizirao Dimitrije Ljotić, u Srbiji je djelovala i Srpska državna straža, koju je osnovao Nedić. »Straža se sastojala od tri dijela: seoske straže u selima koja je u biti izvršavala zadatke bivše žandarmerije, policijskih snaga u gradovima, te pogranične straže.«125 Njihov su rad nadzirali, razumije se, Nijemci: »Srpska državna straža i policija bile su u sastavu Srpske državne bezbednosti, kojom je komandovao Dragi Jovanović a kontrolisao Mevssner sa svojim policij126 skim aparatom.« To potvrđuje i sam Nedić u dopisu svim okružnim načelnicima u Srbiji od 6. studenoga 1943.:

122 Vaša Čubrilović, »Odabrani istoriski radovi«, Nova knjiga, Beograd, 1983., str. 95. 123 Ljubica Štefan, »Srbija i Albanci«, knjiga I., Časopis za kritiko znanosti, Ljubljana, 1989., str. 95. 124 »Obnova«, 26. III. 1942. 125 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 108. 126 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 236.

76

»Viši vođa SS i policije gospodin general Meissner sa svojim štabom i organima u zemlji vršiće nadzornu vlast nad policijskim radom upravnog aparata kao i nad radom Srpske državne straže i preko mene činiti zamerke i potrebne sugestije kako bi se red i primeren poredak čim pre uspostavili. Preporučujem svim organima unutrašnje uprave i Srpskoj državnoj straži da svojim radom, držanjem, a naročito svojom taktičnošću i lojalnošću stvaraju kod nemačke nadzorne vlasti samo razloge za pohvalu u svakom pogledu.«127 Zato su Nijemci bili prisutni u gotovo svim proslavama Srpske straže i policije. Tako je bilo i u Beogradu kad je Nedić svečano predao zastavu državnoj policiji: »Oko 10.30 časova pred Upravu grada počeli su dolaziti pretstavnici nemačkih vlasti, među kojima su se nalazili vršilac dužnosti feldkomandanta major Vajs, pukovnik Rance, oberšturmfirer Hausting, pretstavnik Gestapoa. Pretsednik Milan Nedić je stigao u pratnji Milana Aćimovića, ministra unutrašnjih poslova. Dočekao gaje Dragi Jovanović.«128 Koju je zadaću ondašnja vlast u Srbiji namijenila Srpskoj državnoj straži, najbolje pokazuju sljedeći ulomci: »Junaci, Danas je najsvečaniji dan u vašem životu, kad stupate u redove naše Srpske državne straže. Vi postajete... branioci reda, zakonitosti i sigurnosti... ...Vi morate danonoćno bditi da niko ne poremeti red, rad i mir. Ako se nađe neko, pa ma ko to bio, da sadanji zakoniti poredak remeti, upotrebićete oružje i vođeni svojim starešinama bez obzira na žrtve i posledice vaspostavićete potrebnu sigurnost i bezbednost... Tu ne smete imati milosti ni prema kome. Da bi ovo izvršili vi morate biti elitna trupa... ...Nailazićete na velike teškoće, ali na muci se poznaju junaci. Srbin je za muku i stvoren... Komunisti hoće da vas zavedu. To su sada vaši najveći neprijatelji. Odmah ih ubijajte. Oni su staru našu, nekad slavnu žandarmeriju, upropastili... Budite obazrivi... Oni operišu zastavom, Otadžbinom, oslobođenjem, borbom protiv okupatora... A to su sve zlikovci... Satrite ih i ubijajte i trebite taj šljam... Vaša će se ruka posvetiti... Junaci, Ja, kao vaš vrhovni zapovednik... pozdravljam vas pozdravom srpskim: sve za Srbiju.. J«129

127 Milan Borković, »Milan Nedić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 242. 128 »Obnova«, 18.11. 1942. 129 »Glasnik Srpske državne straže«, br. 1., lipanj 1942., str. 5.-6.

77

»Konferencija pretsednika vlade i ministra unutrašnjih poslova sa okružnim načelnicima Elementi nereda imaju se likvidirati ma gde se nalazili i po cenu najvećih žrtava. Red i mir moraju se po svaku cenu održati. Zato morate upotrebiti i najdrastičnije mere. ...Kad je u pitanju održanje mira i reda, budite strogi i neumoljivi. U tom 130 pogledu dopuštena su i najdrastičnija sredstva.« Osim Nedića, tim srpskim odredima, naoružanim njemačkim oružjem za borbu protiv Srba, upućivao je pouke iz patriotizma, dakako, i Milan Aćimović: »Srpska državna straža mora biti svetionik Srpskog nacionalizma i Srpskog rodoljublja. Ona mora da produbljuje Srpsku nacionalnu misao i gaji poštovanje prema Srpskim tradicijama i svetinjama i odano i duboko neguje veru pradedovsku... Ona mora snažno pomoći na putu moralne i nacionalne obnove Srbije. ,131

U tome nije zaostajao ni Dragi Jovanović, šef Srpske državne bezbednosti:

»Od sada još više nego do sada napred za bolju budućnost našeg Beograda kao centra Srbije u Novoj Evropi. Moji borci, ja ću uvek pred vama!« 132

Milan Nedić šalje postrojbe svoje Srpske državne straže u borbu »na strani nemačkih nepobedivih trupa« za buduću »Veliku Srbiju«. 130 »Obnova«, 11.11. 1942. 131 »Glasnik Srpske državne straže«, br, 1.,lipanj 1942.,str.9. 132 »Obnova«, 18. II. 1942.

78

Obraćajući se »gospodi oficirima«, on ističe: »...Srpska državna straža na čelu sa vama mora vašim sopstvenim snagama da zagarantuje mir, red i bezbednost i spreči narušavanje tih neophodnih tekovina srpskom narodu od sviju koji bi pokušali da to naruše. Sa okupatorskim vlastima i posadama na teritoriji Srbije održavajte najkorektnije i najlojalnije odnose, jer je to bitan uslov za naš uspeh i za narodnu sreću i budućnost.«133 Govorio je Dragi Jovanović u tom smislu i narodu na raznim zborovima, ali Srpsku pravoslavnu crkvu to nije sprječavalo da istupa zajedno s njim: »Govor šefa Srpske državne bezbednosti na zboru u Kraljevu 'Naše odlike: mir, red i rad svrstavaju nas i politički u front koji nosi sa sobom novi svet. Ako tako bude, a tako mora biti, onda će nas i pobedilac, Veliki nemački nacionalsocijalistički Rajh, ceniti.' Posle ministra Jovanovića govorili su još i protojerej Milan Sretenović i...«134

Srbiji dopušteno ono što nije nijednoj zemlji

'"<

U tom duhu revno su govorili i ostali Nedićevi ministri. Tako je Tanasije Dinić uvjeravao: »Nije nikakvo izdajstvo iskrena saradnja sa Nemcima. Neophodna potreba je da se svi objedinimo i najsvetija dužnost svakog Srbina je danas održanje reda i mira. Lojalnost i iskrena saradnja sa Nemcima... to se danas kao najsvetija dužnost svakom Srbinu nameće.«135 Najaktivniji i najgovorljiviji ministar bio je Ljotićev vjerni, još predratni sljedbenik Mihailo Olćan: »Šesti april doveo nas je do ivice groba, a plaćenici Moskve i Londona gurnuli su nas tada svesno u raku. ...Kao član vlade sada vam kažem: znajte, svaje sreća, što smo za okupatore imali tada. sinove velikog nemačkog naroda. 136 »Borci Nove Srbije: dobrovoljci, vladini odredi i četnici položili su mnoge žrtve... Veliki vođa Nemačkog Raj ha stvara Novu Evropu, a mi ćemo svojim žrtvama i svojom krvlju u tom poretku uspeti da stvorimo mesto koje 137 smo zaslužili.«

133 »Glasnik Srpske državne straže«, br. 4., 1943., str. 301. 134 »Obnova«, 30. XI. 1942. 135 »Novo vreme«, 8. XII. 1941. 136 »Obnova«, 10. XII. 1941. 137 »Obnova«, 23. XII. 1941.

79

Hvalio se on i time daje tadašnja Srbija, pod upravom Nijemaca, zauzela prvo mjesto u okupiranoj Europi: »Navikli su Srbi da zgradu svog života podižu na velikim i junačkim žrtvama. Zbog toga nam je i danas dopušteno ono što nije nijednoj drugoj zemlji pod okupacijom: da pomoću sopstvenih oružanih odreda zavedemo red i mir tamo gde ga nema« (istaknuo a.).138 Plodovi i djela tih uvjeravanja nisu izostali: »U prvim streljanjima koja su tokom jula izvršena po naređenju nacista učestvuje i Srpska žandarmerija. To se vidi iz dnevnog izveštaja štaba 717. nemačke pešadijske divizije, u kome se navodi: '20. VII. 1941. oko 10 časova Srpska žandarmerija pod nadzorom SS streljala je u Čačku 11 ljudi i jednu ženu, koje je 18. VII. 41. bila pohvatala 2. četa 1. bataljona.' O učešću Srpske žandarmerije u streljanju obavestio je Feliks Bencler svoje pretpostavljene u Berlinu u izveštaju od 23. jula 1941... 'Do sada je više stotina ovde streljala Srpska žandarmerija... kao represaliju po naredbama nemačkih okupacionih vlasti.'« 139 U takvoj djelatnosti nije zaostajala ni obavještajna služba Srpske dobrovoljačke komande koja je pomno pratila i zatvarala ne samo osumnjičene Srbe iz Srbije nego i izbjeglice u Srbiji: »Obaveštajna služba Srpske dobrovoljačke komande najviše je pričinjavala teškoća izbeglicama. Mnoge je denuncirala nemačkim i kvislinškim vlastima.«140 »Sledeća informacija iz obaveštajne službe SDK (Srpske dobrovoljačke komande — op. a.) od 15. maja govorila je da su izbeglice, koje pristižu prvih meseci 1942. godine mahom paraziti i neradnici, da među njima ima dosta agenata koje su uputile ustaške vlasti, a također i komunista, stoga predlaže svojoj komandi da kod nadležnih izdejstvuju oprezno ponašanje prema svima 141 onima koji se budu doseljavali u Srbiju.« Primjera radi, štab Srpske dobrovoljačke komande uputio je 18. travnja 1942. izvješće Ministarstvu unutrašnjih poslova Nedićeve vlade sljedećega sadržaja: »U gostionici 'Matko' u Jovana Ristića ul. br. 22 sastaju se razne izbeglice iz Slovenije, koje su delimično poznate kao aktivni marksisti i ovde se ističu kao simpatizeri šumskih otpadnika. Primećeno je da su u ovoj gostionici više puta u zadnje vreme preko ćele noći održavani sastanci u vidu pijanke, kojima je uvek prisustvovao i sam gostioničar.« 138 »Obnova«, 21. XI. 1941. 139 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941.-1942.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, 1979., str. 64. 140Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 194I.-1942.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, 1979., str. 343. 141 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava I94I.-I942.«, knjiga L, Sloboda, Beograd, 1979., str. 343. 80

r

S tim i takvim srpskim »patriotima« i »državnicima«, najveći dio vodstva Srpske pravoslavne crkve surađivao je sve do posljednjih dana njihove vladavine, pozivajući stalno narod na mir, red, rad i lojalnost. Tim svojim odnosom i djelatnošću Sveti je sinod neizravno podupirao pozive Milana Aćimovića, kao npr.: »Srbi da se ujedine i stvore čvrste i nedeljive falange«142, odobravao Nedićeve poruke, kao: »Mi dugujemo blagodarnost Velikom Nemačkom Rajhu... što nam je pružio časno mesto saradnika... Mi izjavljujemo da ćemo biti svesrdni saradnici Velikog Nemačkog Rajha...«143 Tako je jedno od »časnih mesta saradnika Velikog Nemačkog Rajha« pripalo i dijelu Srpske pravoslavne crkve. Nisu izostale ni pohvale toj crkvenoj politici: »Kad država i crkva drže jedan put Obe istorije i naroda i crkve uvek su se razvijale kao jedno i gotovo nedeljivo. Naročito ovo krasi cvetni period srednjeg veka. Sevap je i pred Bogom i pred istorijom da u budućim koracima naša srpska pravoslavna crkva i država uvek drže jedan put.«144

142 »Obnova«, 21. VII. 1942. 143 »Obnova«, 2. IX. 1942. 144 »Novo vreme«, 2. IX. 1943.

81

t.

Šestogodišnji židovski dječak Kokan, zatočenik logora Banjica. Strijeljan je u majčinom naručju na stratištu Jajinci ispod Avale.

82

vn. SRPSKA PATRIJARSIJA I DJECA LOGORAŠI

»Držeći isti put sa državom«, vrh Srpske pravoslavne crkve pridržavao se čak i surove Nedićeve naredbe: »Ne smete imati milosti ni prema kome.« Kao što je već spomenuto, Sv. je sinod preporučio da se pomažu obitelji (samo) onih koji su poginuli »za kralja i otadžbinu«. Do sada nije objavljen dokument, ako uopće postoji, u kojem bi Sinod savjetovao svećenike da pomažu i djecu onih koji su bili u logorima ili su strijeljani, dakle, da pomognu svu djecu — žrtve rata. Ne zna se da li je u povijesti zabilježeno njegovo zauzimanje kod njemačkih ili srpskih vlasti barem kad su u pitanju bila djeca u zatvorima i logorima. A svi su znali, i u Beogradu i u cijeloj Srbiji, da su i ona u logorima i da ih čak strijeljaju. Znao je to i vrh Srpske pravoslavne crkve, kao što će se vidjeti. O toj strašnoj istini stradanja djece govore sljedeći podaci: »Među banjičkim žrtvama bilo je nekoliko hiljada dece... U podrumima banjičkog logora, u sobama u koje nije nikad dospeo ni pramen sunčevog 145 traka, na hladnom i vlažnom betonu živela su mnoga deca.« »28. maja 1942. streljano je 88 Jevreja iz Banjičkog logora, od kojih veći broj žena i dece.«146 Brojne potresne priče o toj djeci nikada nisu dospjele do javnosti, za njih znaju samo nijemi zidovi ćelija. Jedna je ipak uspjela probiti logorski okrug i ostala je zabilježena: »Zvao se Kokan. Tek je napunio šest godina, kad se s majkom Jevrejkom našao u Banjičkom logoru... Taj umilni dečak nije dočekao da se otvore

145 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 161. 146 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 65. 83

logorska vrata... I njega su u jednoj od poslednjih grupa koja je povedena u smrt streljali zajedno sa majkom. ...Najednom u logoru nacrtanom portretu sačuvan je njegov lik. Mira Jovanović-Jaza, koja je svojim crtežom ostavila trag o uspomeni na jednu od najpotresnijih stranica logorskog života, napisala je ispod portreta: Naš mali Kokan. Ovo je moj mali drug iz najtežih dana. Sačuvajte mi ovu sliku, a ako ne izađem, sačuvajte je vi, nek se vidi kako su zatvarani samo 'opasni ljudi'.« 147 Strijeljana je i Mira Jovanović Jaza. Prilikom otkopavanja grobnica nakon oslobođenja Beograda u studenome 1944., identificiran je i mali Kokan. Bio je u naručju svoje majke... Kakve su prizore djeca svakodnevno gledala, opisao je jedan od preživjelih logoraša, književnik Velibor Gligorić: »U samom logoru, u njegovom dvorištu, dugo vremena su stajala i radila vešala. Pod prozorima interniraca vršena su streljanja.«148 U već spomenutom memorandumu od 24. srpnja 1941., upućenom glavnom vojnom zapovjedniku u Srbiji generalu Schroderu, srpski arhijereji ističu ustaške zločine u NDH: »Ekselencijo, nama se nameće strašno pitanje: da li je moguće da nemačke vojne vlasti ne znaju za gornje i slične primere i zverstva...«149 Dok je memorandum predavan u rake Schroderu, uprava banjičkoga logora bila je u rukama Aćimovićeve i Jovanovićeve policije. Ako je protivljenje zločinu i zaštita nedužnih univerzalan etički zahtjev, očekivalo bi se da arhijereji dignu svoj glas protiv zločina nadomak svojih pragova. Na žalost, oni to nisu učinili, iako su znali za njih. Ostali su dosljedni u potpori Nediću, a to će zorno pokazati jedan primjer koji ih teško optužuje. U logoru na Banjici bile su zatočene i trudnice, te majke s malom djecom rođenom u toj tvornici smrti. Preživjeli logoraši sjećaju se: »Ako je Banjica za sve bila bezmerna patnja, onda je za buduće majke bila još teža. One nisu uživale nikakve privilegije... Živele su na parcelu proje i praznim čorbuljcima. Spavale su na podu ili na daskama... Dobijale su batine, rugali su im se, vređali ih, nazivali sramnim imenima. ...Buduća majka bila je za agente, stražare, Vujkovića, Krigera i za sve ostale samo broj koji će pre ili posle porođaja ući u spisak za streljanje. Događalo se, naime, ne jednom da se imena trudnica nađu na spiskovima za streljanje.«150 147 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 163.-165. 148 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 12. 149 Veljko Đurić, »Ustaše i pravoslavlje«, Beletra, Beograd, 1989., str. 101. 150»Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 155.-159.

84

Uvjeti u kojima su te nesretne žene rađale djecu i živjele s njima najbolje opisuju sami logoraši: »Porodilište...! Običan sobičak. Svud nered, nečistoća, ničeg nema: ni pelena, ni koritanca, ničeg sem ogromne majčine ljubavi. Godine 1941. u leto u porodilištu se našlo nekoliko mladih majki sa svojom novorođenom decom. U sobu su agenti namerno ubacili i jednu ženu obolelu od galopirajuće tuberkuloze s dvoje male dece. ...Ne zna se koje bio suroviji: islednik, koji je u njima video komunističkog 'bandita', stražar kome su poverene na čuvanje ili Vujković...«151

Patrijaršija odbija krštenje djece, ne priznajući ih Srbima Majke su bile svjesne da će ih strijeljati pa su željele da nakon njih ostane barem nekakav trag ili znak po čemu bi se prepoznalo da su one majke te djece i da ih barem nekako sačuvaju. I dosjetile su se: »Da ih krstimo, da im damo imena... tako će ih, možda, sačuvati. Teško je bilo u to zlehudo vreme krstiti dete rođeno u zatvoru. Te se dece i Crkva odricala (istaknuo a.). Majke su molbu uputile Patrijaršiji. Jedino je crkveni poglavar mogao da da odobrenje za krštenje. Proticali su dani, a odgovor nikako nije stizao. Najzad odgovor, ali kakav? — Ne priznajemo ih za Srbe! — poručio im je neki mlađi vojni sveštenik.« 152 Međutim, nisu svi svećenici posve slušali svoje vrhovne poglavare, neki su slušali i svoju savjest: »Jedan stari sveštenik pristao je da im krsti decu.« Veliko srce i savjest toga duhovnog pastira olakšali su predsmrtne trenutke tih nesretnih žena: »Stari sveštenik, oronuo godinama i nesrećama, nije tražio venčanice. Rekao je samo: 'Deco moja, ja vam verujem, ja ću ih krstiti.' Nikad čudnijeg i tužnijeg krštenja nije bilo. Bilo ih je u zbegovima, na opustelim ognjištima, pred spaljenim oltarom, ali ih sigurno nije bilo u odajama smrti. Majke su bile presrećne. Verovale su da im niko više ne može oduzeti decu. Kada im se bude ugasio život, znale su da će postojati neko ko će ih se sećati, jer ta deca ipak imaju ime.«153 151 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 155.-159. 152»Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 155.-159. 153 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 155.-159.

85

Djecu su uskoro uzeli rođaci i prijatelji, a majke su strijeljane. Svakako bi bilo dobro kad bi javnost saznala tko je bio taj starac, svećenik — milosrdni Samarijanac, jer njegov to primjer zaslužuje. Trebalo bi odgovoriti i na pitanja: gdje je molba koju su majke uputile Patrijaršiji, tko ju je primio i tko je dao uputu vojnom svećeniku da bezdušno kaže: »Ne priznajemo ih za Srbe!« Glede datuma kad je molba napisana, sa sigurnošću se može tvrditi daje to bilo srpnja 1941. Naime, u tekstu citirane knjige »Banjica« stoji da je to bilo 1941., a nalazi se još jedan podatak: »Bilo je to leto, nesnosnay'wMa žega...« (istaknuo a.) Dakle, istog mjeseca kad je objavljeno priopćenje Svetog sinoda da će Crkva »lojalno izvršavati zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti«, kad su posjetili generala Schrodera i ponovili izjavu iz mjeseca u kojem su uputili istom generalu memorandum tražeći njegovo zauzimanje: »Smatramo neophodnom dužnošću obratiti ljubazno vašu pažnju bar na jedan deo zločina...« u NDH. Stoga se i nameće pitanje: kojim je memorandumom Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve »obratio ljubaznu pažnju« njemačkih ili srpskih vlasti »bar na jedan deo zločina« u Banjici? A oni su također bili strašni — sve do posljednjega dana banjičkoga logora: »Uprava logora nije imala nikakvog obzira prema ženama i deci. Tako je 7. septembra 1944. godine streljana doktorka Mišić, lekar iz Loznice, sa ćerkom Verom od 4 godine i sinom Veroljubom od 6 meseci.«154 Iz jednog od rijetko sačuvanih popisa strijeljanih može se vidjeti daje: »prema godinama streljano do 7 godina 22 deteta od 7-14 godina 26 deteta od 14-17 godina 76 deteta od 17-21 godine 564 lica.«155 Zašto na sva spomenuta pitanja nema odgovora, to možda najbolje naslućuje spomenuti književnik Gligorić: »Posle oslobođenja malo je pisano o banjičkom logoru, malo objavljeno.«156 Vjerojatno će od srpskih povjesničara jednoga dana netko i odgovoriti na ta pitanja, kad prođe sadašnje doba u kojem su potpuno isključili samokritičko preispitivanje idealizirane i mistificirane povijesti vlastitog naroda radi dnevnopolitičkog pragmatizma. Nakon oslobođenja Beograda iskapane su posljednje žrtve banjičkog logora, jer su one prijašnje uglavnom spaljene kako bi im se zameo trag. U studenome 1944. obavljen je svečani ukop ostataka nesretnih logoraša, među kojima je bilo i djece. Na sprovodu je govorio i — episkop Valerijan, 154 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Godišnjak grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 490. 155 Sretenije Zorkić, »Teror u Beogradu za vreme neprijateljske okupacije«, Godišnjak grada Beograda, 1959., knj. VI., str. 490. 156 »Banjica«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1967., str. 12.

86

potpisnik Apela srpskom narodu i član istog Sinoda kojemu je upućena molba da se djeca u banjičkom logoru krste! Tom je prigodom episkop Valerijan, između ostalog, ustvrdio: »U toku tri i po godine je satirano sve što je među nama dobro, čestito i 157 pošteno...«

I službeno glasilo Patrijaršije pisalo je daje obavljeno »...svečano opelo poslednjim žrtvama besa nemačkog okupatora«.158 Nije li to uvreda za žrtve? I nova vlast, organizator toga sprovoda, nije reagirala... Je li riječ »cinizam« grub izraz u tom slučaju?

Srdačni susreti Tijekom ratnih godina vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve nije imalo vremena za probleme banjičkih i drugih uhićenika i logoraša jer je bilo zauzeto važnijim poslovima, koji nisu prestali sve do kraja rata, kako to bilježi »Kronika« onodobnog službenog glasila SPC: »Preosvećena g. g. Arhijereji — članovi Sv. Arhijerejskog Sinoda, na čelu sa Njegovim visokopreosveštenstvom mitropolitom g. Josifom, učinili su posetu Pretsedniku Srpske vlade g. Milanu Nediću, 7 decembra 1942 godine. Visokopreosvešteni g. mitropolit i Preosvešteni g. g. episkopi zadržali su se duže u srdačnom razgovoru sa g. Pretsednikom vlade.«159

Uslijedio je i uzvratni posjet: »Pretsednik Vlade armiski đeneral g. Milan Đ. Nedić na prvi dan Božića o. g., u pratnji šefa svoga Kabineta pukovnika g. Masalovića, učinio je posetu Njegovom visokopreosveštenstvu mitropolitu g. Josifu i čestitao mu praznike Hristovog roždestva. Pretsednik Vlade zadržao se poduže u poseti kod Njegovog Visokopreosveštenstva.«160

Pa opet jedan duži srdačni razgovor: »Visokopreosvećeni Mitropolit g. Josif s Preosvećenim Episkopom g. Nektarijem, 18 februara o. g. učinili su posetu Pretsedniku Srpske vlade armiskom đeneralu g. Milanu D. Nediću. Njegovo Visokopreosveštenstvo g. Josif i Njegovo Preosveštenstvo g. Nektarije zadržali su se duže vremena u srdačnom razgovoru s g. Pretsedni-

157 »Politika« i »Borba«, 25. XI. 1944. 158 »Glasnik SPC«, br. 10., 11., 12., 1944., str. 89. 159 »Glasnik SPC«, 1.1. 1943., br. 1., str. 5. 160 »Glasnik SPC«, l . I I . 1943., br. 2., str. 1 1 . 161 »Glasnik SPC«, 15. IV. 1943., br. 5., str. 40.

87

U takvu raspoloženju pretjecali su i susreti vodstva Srpske pravoslavne crkve s drugim predstavnicima vlasti: »Pretsednik Glavne kontrole, na prvi dan Božića o. g., učinio je posetu Visokopreosvećenome mitropolitu g. Josifu, radi čestitanja praznika Hristovog rođenja. Njegovo Visokopreosveštenstvo zadržao se duže u srdačnom razgovoru sa g. Pretsednikom Glavne kontrole.«162 Dužina razgovora, koja se stalno ističe u tim priopćenjima, govori vjerojatno o važnosti problema o kojima su crkveni i državni uglednici razgovarali. Srdačnost kojom su bili prožeti susreti svjedoči, valjda, o istovjetnim pogledima. Ali jedan posjet srpskih arhijereja Milanu Nediću zaslužuje posebnu pozornost. Priopćenje o njemu glasi: »Poset kod g. Pretsednika vlade. Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog, s Preosvećenom g. g. Episkopima Emilijanom, Jovanom i Nektarijem, članovima Sv. Sinoda, 25 septembra o. g. učinili su posetu Pretsedniku Srpske vlade đeneralu g. Milanu Nediću. Preosvećena g. g. Arhijereji zadržali su se u podužem prijatnom razgovoru.« 163 Stil i sadržaj te, zapravo agencijske vijesti i ovdje su podudarni i kratki. Međutim, sadržaj tog »prijatnog razgovora« može se lako pretpostaviti iz novinskih izvješća koja su tih dana posvetila tom događaju mnogo prostora i pozornosti. Srpski arhijereji posjetili su, naime, Nedića koji se upravo vratio iz Njemačke, gdje gaje primio Adolf Hitler: »Vođa Rajha primio pretsednika vlade generala Milana Nedića Pretsednik srpske vlade armiski general Milan Nedić po svom povratku iz Nemačke dao je pretstavniku štampe sledeću izjavu: 'Jučer, 18 septembra (1943. — op. a.), imao sam osobitu čast da budem primljen u audijenciju kod Vođe Nemačkog Rajha Adolfa Hitlera. Pre toga bio sam takođe primljen i od strane ministra inostranih poslova Rajha gospodina fon Ribentropa. Tom prilikom izložio sam želje i potrebe srpskog naroda i razgovarao o budućnosti Srbije. Ujedno sam im najusrdnije zahvalio na počasti koju su mi oni prijemom 64 ukazali kao pretstavniku Srbije i srpskog naroda.«' Objavljena je i slika ispod koje piše: »Prijem pretsednika srpske vlade generala Nedića kod vođe Rajha (desno ministar inostranih poslova fon Ribentrop).« A ispod slike Nedićev proglas svom narodu: 162 »Glasnik SPC«, MI. 1943., br. 2., str. I I . 163 »Glasnik SPC«, 25. XII. 1943., br. 1 1 . i 12., str. 89. 164 »Obnova«, 21. IX. 1943.

Milan Nedić u posjetu Adolfu Hitleru, 18. rujna 1943.

»Narode srpski! U ime otadžbine zahtevam da mir i red u zemlji nipošto ne smeš narušiti! Da se u bratskoj ljubavi složiš i ujediniš! Da bez pogovora izvršuješ moja naređenja koja imaju jedini cilj: spas Srpstva i majke Srbije. ,165 Nepoznato je što su arhijereji saznali o Nedićevu razgovoru s vođom Reicha, ali je ondašnja javnost obaviještena o blagonaklonosti koju, prema tisku koji je izlazio tih dana, Nijemci ćute prema srpskom narodu: »Pretstavnik nemačkog ministarstva spoljnih poslova Braun fon Štum o poseti Nedića Hitleru: 'O toku razgovora koji su vođeni između Vođe Rajna odnosno fon Ribentropa i pretsednika srpske vlade ne mogu da pružim podrobnije informacije. Ali sama činjenica daje do pomenutog sastanka došlo, da su politički razgovori trajali duže vremena i da su vođeni u srdačnom tonu pokazuje, sa koliko simpatija Rajh i njegovo vodstvo gleda na srpski narod'...«166 Javnosti nije bliže pojašnjeno koje su to »želje i potrebe srpskog naroda« što ih je Nedić prenio Hitleru, ni o kakvoj je »budućnosti Srbije« bilo riječi. To su žitelji širom Srbije poslije saznali iz govora najviših predstavnika vlade na brojnim skupovima. Naime, od samog početka Nedićeve vladavine 165 »Novo vreme«, 25. IX. 1943. 166 »Novo vreme«, 22. IX. 1943.

89

počeli su se po cijeloj Srbiji održavati masovni mitinzi, tada nazvani »zborovi«. Na njima se veličala politika vlade i Nedić, a osuđivani su neistomišljenici i si. Najednom takvom skupu jasno je rečeno što se traži od Berlina. Kako je on protekao, ostalo je zabilježeno: »Veličanstvena nacionalna manifestacija u Kruševcu Prostrana porta između starodrevne crkve Lazarice i ruševina kneževog dvora, u kojoj je instalirano nekoliko zvučnika, bila je do poslednjeg mesta popunjena. Trubač je ispred tribine dao znak mirno. Pojavio se ministar Mihailo Olćan i zauzeo mesto na tribini. Posle dugotrajnih poklika generalu Nediću pred mikrofonom se pojavio sedi sveštenik, arhijerejski namesnik Hranislav Popović. On je, uzbuđen veličanstvenim prizorom, drhtavim glasom blagosiljao početak zborovanja.«167

»Neka nam Berlin da svetosavsku Srbiju« Gotovo da nije bilo zbora na kojemu ne bi aktivno sudjelovao barem jedan svećenik, dokazujući tako da je Srpska crkva vjerna riječi koju je dala Nediću. Crkvene porte, pa i same crkve, bila su česta mjesta gdje su se držali politički govori, nerijetko uz sudjelovanje i njemačkih vlasti. Izvješće iz Kruševca nastavlja: »Postoje zahvalio namesniku Popoviću na blagoslovu i poljubio ga u ruku, na govornicu je stupio ministar Olćan, koji je kazao sledeće: '...Sudbina našeg naroda danas se ne nalazi u rukama Londona ni Moskve. Sudbina našeg naroda nalazi se danas u rukama Berlina. Sa ovog svetog mesta mislim da smemo da budemo izraz stava i shvatanja i želja čestitog srpskog naroda, kojim mi molimo jedno: neka nam Berlin da ono stoje naša želja, neka da svetosavsku Srbiju.' ...Po završetku veličanstvenog zbora kod crkve Lazarice održan je defile srpskih snaga. 168 Pozivanje na svetosavlje, svetosavske tradicije i si. često se susreće ne samo u propovijedima svećenika nego i u govorima tadašnjih političara. A i Nijemci su bili svjesni da im svetosavlje može koristiti u homogenizaciji srpskog naroda oko Nedićeve vlade, koja im je bila vjeran saveznik. Stoga su to u jednom razgovoru javno i rekli, kako to opisuje već spomenuti ministar Mihailo Olćan: »U razgovorima sa svojim novini poznanicima Nemcima naglašavao sam uvek potrebu (dobrovoljačkih) odreda kojima ćemo sami u svojoj kući zavesti red. Prilikom tih razgovora oni su mi govorili: 'Mi sa najvećom radošću 167 »Obnova«, 21. IX. 1943. 168 »Obnova«, 21. IX. 1943.

90

!

Ljotićevac, svećenik Aleksa Todorović predaje nakon blagoslova zastavu generalu Kosti Mušickom, zapovjedniku Ljotićeva Srpskog dobrovoljačkog korpusa. pozdravljamo vaše vraćanje u život. Morate da učinite više... Da biste stekli pravo na život i da biste dobili tapiju na svoj posed, posle likvidacije boljševizma u Srbiji, morate da se latite jednog većeg i važnijeg posla: morate se spustiti duboko u sebe da biste tamo našli svoje moralne, nacionalne, srpske i Svetosavske vrednosti, da bi jedino sa njima stvorili dobra, koja će svakom od vas omogućiti da živi kao pravi Srbin.'« 169 Na nasljedovanje »svetosavskog puta« bili su pozivani i vojnici iz štaba Srpskog doborovoljačkog korpusa, s dva bataljona, na proslavi u beogradskoj školi »Vojislav Ilić«: »...U početku proslave održanje pomen palim četnicima i dobrovoljcima i vodoosvećenje. Činodejstvovao je protojerej Aleksa Todorović, uz asistenciju sveštenika — dobrovoljca Jankovića. Dalji tok proslave sastojao se iz govora 169 »Obnova«, 10. XII. 1941.

91

prote Alekse Todorovića, koji je ukazao na svetosavski put i ideale koje su prihvatili dobrovoljci...«170 Sličan poziv upućen je i prisilno mobiliziranoj mladeži za »radnu službu«: »U nacionalnoj službi za obnovu Srbije proslava je obavljena u prisustvu nemackih vlasti i višeg radnog vođe Šepa Kragera. Slavski obred obavio je Milutin Arsić. Posle... obreda uputio je... besedu... u kojoj je istakao daje srpski narod uvek napredovao dok je u njemu vladao svetosavski duh... Na kraju... prota se obratio obveznicima, izrazivši želju i potrebu da i oni idu samo i jedino svetosavskim putem.«171

Ljotićevci — »ponosna čeda svetosavlja« Zajedničko pojavljivanje u javnosti predstavnika Srpske pravoslavne crkve, srpske vlade i njemačkih vlasti postalo je već uobičajeno od jeseni 1941. na brojnim mitinzima i zadušnicama za poginule vojnike srpskih oružanih odreda: »Kragujevac je odao dostojnu poštu dvanaestorici srpskih oficira i dobrovoljaca, palih u borbi Već skoro mesec dana odred šumadiskih dobrovoljaca, kome na čelu stoji komandant Marisav Petrović, uspešno čisti Šumadiju. Nažalost, ova borba stajala je skupih žrtava i dobrovoljačke i ostale oružane odrede, jer je dvanaest junaka poginulo. Kragujevac je na vrlo vidan način odao poslednju poštu ovim 172 junacima.« (Samo jedna napomena: Marisav Petrović, zapovjednik Ljotićevih dobrovoljaca, sudjelovao je zajedno s Nijemcima u strijeljanju kragujevačkih žitelja samo mjesec dana prije sprovoda tih »junaka«, ali o svemu tome bit će više riječi u jednom od sljedećih poglavlja.) »Starešine i drugovi izneli su iz kapele dvanaest olovnih sanduka i preneli ih u kamione naše i nemačke (istaknuo a.). Jastučići sa odličjem stavljeni su na čelo povorke. Sprovod se kretao prema Sabornoj crkvi i povorka je bila na kilometre duga. Pred Sabornom crkvom posmrtne ostatke palih srpskih junaka sačekali su pretstavnici nemackih vojnih vlasti, srpski niži i visi oficiri. Pri unošenju kovčega pretstavnici nemačke vojske odali su počast palim srpskim junacima. Na opelu u crkvi uzelo je učešće sve sveštenstvo Kragujevca. Vojni sveštenik Dušan Nikolić održao je govor u kome je između ostalog rekao: 170 »Obnova«, 29.1. 1943. 171 »Obnova«, 28.1. 1944. 172 »Obnova«, 19. XI. 1941.

92

'Još jedan tužni oproštaj koji nam daje novi polet i novu snagu. Još jedan herojski podvig, nesebično žrtvovanje dostojno divljenja i dubokog poštovanja. Ova ponosna čeda Svetosavlja i srpskog naroda izabrali su jedini pravi i istiniti put. Po svome rasnom patriotizmu pošli su hrabro u borbu i založili su živote svoje da bi Srbin i ime Srbinovo mogli živeti u slavi i časti. Oni su postigli svoj cilj, jer su umrli za otadžbinu. Neka im je slava.' Pred crkvom su se sa palim junacima oprostili komandant Šumadiskog dobrovoljačkog odreda Marisav Petrović i nekoliko drugova.«173 Razumljivo je zašto su takvi sprovodi bili veličanstveni, a zastoje u njima redovito sudjelovala i njemačka vojska — najbolje pokazuju riječi generala Turnera. Iz njih se, naime, vidi da su Nijemci pridavali veliku važnost srpskim dobrovoljcima: »Dobrovoljci i Ljotićeve trupe koji su se stavili na raspoloženje novoformiranim policijskim snagama i koji su nepobitno odlučno dejstvovali (istaknuo a.) mogli bi i dalje da vrše akciju čišćenja.«174 Turner je to iznio i u svom izvješću od 21. rujna 1941., u kojem je također »posebno istaknuto da se na srpske dobrovoljce može gledati sa poverenjem«.175 Sutradan nakon sprovoda, u Kragujevcu je također održan miting: »Šumadija je progovorila Oko 15.000 duša Kragujevčana i seljaka prisustvovalo je mitingu. Došao je i komandant Šumadijskog dobrovoljačkog odreda Marisav Petrović. Za ovim je sa svojom pratnjom došao na miting pretsednik gradske opštine g. Strahinja Janjić. 176 Još jedna opaska — Kragujevčanka Olivera Simić-Đorđević, koje su otac i brat strijeljani tragičnoga 21. listopada 1941., svjedočila je poslije da je spomenuti Janjić uzeo prsten s odsječenoga prsta njezina mrtvog oca. Ona je prsten vidjela na njegovoj ruci i usprkos tome stoje Janjić priznao da nije njegov, nije joj ga vratio. 177 1 s ljudima takva, najblaže rečeno — sumnjiva, morala srpski pravoslavni svećenici pokazuju se na počasnim mjestima, kao što se vidi iz nastavka vijesti o kragujevačkom mitingu: »Došao je i pretstavnik nemačkih vojnih vlasti poručnik g. Kempfe. Pred početak zbora pojavio se i komandant svih dobrovoljačkih odreda pukovnik Mušicki i... rukovao se srdačno sa pretstavnikom nemačkih vlasti... Posle 173 »Obnova«, 19. XI. 1941. 174 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941.-1942.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, str. 335. 175 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 194I.-1942.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, str. 335. 176 »Obnova«, 20. XI. 1941. 177 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., str. 211.

93

sudije Avramovića govorio je sveštenik Dragoslav Veličković, koji je u svom govoru pozvao srpski narod da istraje u borbi.«178 Uslijedio je najvažniji dio proslave: »Kraj programa ovog veličanstvenog zbora sastojao se u čitanju rezolucije, kojom su osuđeni odmetnici, banditi i komunisti. U rezoluciji se kaže da je narod Šumadije gotov da rečju i delom dokaže svoju lojalnost i naklonost prema pobedničkoj nemačkoj vojsci. Miting šalje izraze zahvalnosti nemačkoj sili za usluge učinjene srpskom narodu. Miting šalje i izraze zahvalnosti g. Milanu Nediću. Ova rezolucija dostavljena je vojnom zapovedniku Srbije, pretsedniku vlade i mesnim nadleštvima u Kragujevcu.«179 Rezolucija koja upućuje »izraze zahvalnosti nemačkoj sili« mjesec dana nakon masovnih strijeljanja u Kragujevcu, najbolje pokazuje kakva su obraza i srca bili ti »ugledni« Srbi, među kojima i svećenik. Vrhunac je licemjerja da se zahvalnost upućuje upravo iz grada koji je još krvario. Nije li svećenikova nazočnost na tribini među Nijemcima i Ijotićevcima svojevrsno sudjelovanje u genocidu nad vlastitim narodom? Zločinci koji su strijeljali nedužne Kragujevčane bili su u očima ondašnje »elite« srpskog naroda heroji: »Na velikom narodnom zboru ministar Olćan izložio pretstojeće mere Vlade narodnog spasa. ...Ministar je izvršio smotru postrojene čete. Posle toga održana je svečanost razvića zastave 10-og dobrovoljačkog odreda u prisustvu krajskomandanta Uzica. Zastavi je kumovao g. Olćan, a činodejstvovali su gg. profesor Dragomir Krstić i protojerej Radosav Simić. Posle toga je g. Krstić održao govor, istakavši grehe našeg naroda, kao i uzroke naše propasti, pozivajući Srbe da se vrate duhu i tradicijama Svetosavskim... Ministar se obratio dobrovoljcima i ogromnom broju građana: 'Taj isti 10. dobrovoljački odred ulazio je iz dana u dan u nove borbe, čisteći Kragujevac (sic) i ostale srpske krajeve od bandita. ...Veliki vođa Nemačkog Rajha stvara Novu Evropu, a mi ćemo... u tom poretku da stvorimo mesto koje smo zaslužili.'« 180 I dok su se događali brojni zločini diljem Srbije, Nedić je, potpomognut »srpskim rodoljubima« i vrhovništvom Srpske pravoslavne crkve, i dalje pozivao i obećavao: »...Poklonite mi i nadalje veru, da vas Vlada narodnog spasa povede srpskim nacionalnim putem. Taj je put isto i narodni put, kojim su Srbi vekovima išli, prav, širok, već uravnjen tolikim srpskim pokolenjima. 178 »Obnova«, 20. XI. 1941. 179 »Obnova«, 20. XI. 1941. 180 »Obnova«, 23. XII. 1941.

94

Vaistinu vam kažem: samo taj put vodi nas danas sreći, lepšoj budućnosti i večitom životu Srbadije.«181

Pod zastavama s ovim znakom izvršeni su bezbrojni zločini Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

181 »Obnova«, 5. XII. 1941.

95

vm. SRPSKO PRAVOSLAVNO SVEĆENSTVO U OKUPIRANOM BANATU, KOSOVU I BAČKOJ

Molitve »pravih Srba i Srpkinja« Srbiji je tijekom rata bio priključen i Banat, gdje je od ukupnog broja stanovništva, 640.000, pripadnika njemačke manjine bilo oko 120.000 ili 18,7%.182 Stoga je u velikoj mjeri lokalna njemačka manjina upravljala Banatom, ali on se nalazio u nadležnosti srpske vlade: »Uprava u Banatu, organizovana prema uredbi, koja je u tom cilju doneta, ulazi potpuno u sastav srpske uprave, jer i Banat njoj pripada. Na teritoriji 183 Banata primenjuju se svi oni zakoni i sve one odredbe, koji važe i za Srbiju.« Zahvaljujući tome, spomenuti ministar Olćan, koji je i rođen u Banatu, bio je gost na mitinzima po banatskim mjestima gdje je tumačio tamošnjim žiteljima koja je misija generala Nedića. Na jednom skupu u Vršcu on je rekao: »Ja vam nosim poruku pretsednika vlade generala Milana Nedića. Poruka glasi: 'Braćo Srbi Banaćani! Kada smo i kada ste već došli u ovaj položaj zavedeni tuđim interesima, ipak budite zahvalni Gospodu Bogu, jer imate razloga u nesreći i dobro da očekujete, pošto su naši protivnici isto tako junaci, vitezovi i mučenici kakav je i naš narod od vajkada bio, što dokazuje da službu Božju vršite danas i zbor zborujete.'«184 182 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 94. 183 »Novo vreme«, 9. VII. 1941. 184 »Obnova«, 6. X. 1941.

96

Na žalost, nije ostalo zabilježeno koji je svećenik »vršio službu Božju« i sudjelovao u zborovanju povodom ministrova dolaska. U Bečkereku (današnjem Zrenjaninu) održana je svečanost na kojoj su povjerene dužnosti »šefovima Upravne vlasti u Banatu«. Da su njemačke i srpske vlasti pridavale veliku važnost tom događaju, pokazali su svojom nazočnošću njihovi najugledniji predstavnici: državni savjetnik dr. Turner, upravni savjetnik Reinchold, Milan Aćimović, ban i podban Dunavske banovine i drugi. Izgovoreno je i tom prigodom mnogo lijepih riječi o povezanosti poglavito njemačkog i srpskog, a onda i drugih naroda. Milan Aćimović je rekao: »Ljudi dobre volje i iskrenih pobuda uvek se brzo sporazumevaju... Nemački narod i srpski narod u ovim krajevima već stolećima je sudbinski povezan. Oni su upućeni jedni na druge... Ali u ovim krajevima žive i naši sugrađani Mađari i Rumuni. Mi smo vodili računa i o njihovim interesima. I mađarski narod i rumunski narod dobiće svoje pretstavnike u upravi.«185 Nastupio je i general Turner: »Nemci koji su nastanjeni izvan Rajha treba da budu uvek svesni i dobri Nemci, ali isto tako treba da budu dobri i lojalni građani države u kojoj žive i da savesno ispunjavaju sve svoje građanske dužnosti.«186 Aćimović je i izaslanstvu »uglednih Srba preporučio da žive u najboljem prijateljstvu sa Nemcima i ostalim narodnosnim grupama u Banatu...«187 Ljotićevi dobrovoljci slobodno su djelovali u Banatu gdje su pojedini svećenici, i u tim krajevima, bili usko povezani s njima. Pripadnici tih oružanih odreda bili su za Srpsku pravoslavnu crkvu »najbolji sinovi« njezini, kako je to potvrđeno na sprovodu u Bečkereku: »Poslednja pošta žrtvama mučkog prepada kod Kruševca U Banatu su svečano sahranjeni posmrtni ostaci bivšeg okružnog načelnika Dušana Markovića i njegovih drugova Banaćana, koji su poginuli u okolini Kruševca. Posle opela u bečkerečkoj crkvi, koje je služilo šest sveštenika, pred crkvenom portom oprostio se od svog druga i saborca Mihailo Olćan. Nad otvorenim grobom u ime Srpskog dobrovoljačkog korpusa oprostio se Vladimir Lenac. Zatim se u ime Srpske pravoslavne crkve oprostio jedan sveštenik, naglašavajući duboku žalost Srpske pravoslavne crkve za svojim najboljim sinovi185 »Novo vreme«, 9. VII. 1941. 186 »Novo vreme«, 9. VII. 1941. 187 »Novo vreme«, 9. VII. 1941. 188 »Obnova«, 2. VIII. 1943.

97

Sličnih primjera u Banatu bilo je mnogo pa se vrijedi podsjetiti još nekih. Žalost zbog pogibije pripadnika srpskih oružanih snaga iz Banata predstavnici su Srpske pravoslavne crkve izrazili u Perlezu: »U Perlezu je izvršena svečana sahrana Todora Stanisavljevića. Pred mesnom crkvom povorka se zaustavila kako bi se izvršilo opelo. U crkvi se u ime Srpske pravoslavne crkve sa svojim sugrađanima oprostio mesni sveštenik, naglašavajući bol i žalost pravoslavne crkve. Pred crkvom je uzeo reč Dimitrije Ljotić.«189 Slično je bilo u Kikindi: »Svečana sahrana poginulog kapetana ...U crkvi održano opelo. Posle opela prota Jovan Tatalović održao je dirljivi govor.«190 Nisu samo sprovode i zadušnice pojedini svećenici pretvarali u političke nastupe: »Jedna lepa rodoljubiva manifestacija Na dan Sretenja Gospodnjeg u Petrovgradu (također današnji Zrenjanin — op. a.) izvršenje pomen svim izginulim dobrovoljcima iz Banata, kao i svečano otvaranje prve dobrovoljačke čitaonice. Svečanost je počela liturgijom. Činodejstvovali su vršački prota Rada Paunović, prota Aleksa Todorović i đakon Durić iz Štaba Srpskog dobrovoljačkog korpusa u Beogradu uz asistenciju mesnog sveštenstva. Posle liturgije održao je prigodnu besedu prota Aleksa Todorović. Izneo je značaj ove nedelje koja je posvećena mrtvima i molitvama za njih, naglašavajući da su potrebne molitve svih pravih Srba i Srpkinja za sve one mučenike koji su u našem posleratnom (sic) životu nevini platili grehove drugih.«191 Prota Aleksa Todorović bio je glavni Ijotićevski svećenik — »verski referent Srpskog dobrovoljačkog korpusa«. Pobjegao je zajedno s Nedićem i Ljotićem početkom listopada 1944. godine, a 21. travnja 1945. episkop Nikolaj Velimirović, koji se našao s njima u Istri, promaknuo ga je u protojereja.192 Održao je toliko brojne »rodoljubive« propovijedi da bi se od njih mogla napisati cijela knjiga. Što je u njima propovijedao, vidi se već i iz spomenutog izvješća u kojem on razlikuje čak i molitve »pravih Srba i Srpkinja« od onih drugih, vjerojatno »nepravih«. Usput, ako se ta svojevrsna srpska politička terminologija usporedi s današnjom, lako je utvrditi mnogo istovjetnih izričaja. Naime, i danas se za pojedine pripadnike vlastitog i drugih naroda u određenim srpskim političkim skupinama koriste izričaji 189 »Obnova«, 2. VIII. 1943. 190 »Novo vreme«, 5. VIII. 1943. 191 »Obnova«, 16.11. 1944. 192 Branislav Božović-Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 276.

98

»pravi«, »pošteni« i tome si. Zanimljiva je i Todorovićeva sintagma »posleratni život«, koja se često nalazi i u govorima drugih svećenika i pobornika ondašnjih srpskih vlasti. To bi značilo daje rat završen za Srbiju, te da ona slobodna kroči prema boljoj budućnosti. Slijedio je drugi dio »rodoljubive manifestacije« u Petrovgradu: »Posle liturgije gosti iz Beograda i veliki broj uglednih pretstavnika uputili su se u štab banatskih dobrovoljaca, u čijim se prostorijama nalazi čitaonica, čije se osvećenje imalo da izvrši. Verski obred obavili su prota Rada Paunović, prota Aleksa Torodović i đakon Đurić. Posle verskog obreda prota Rada Paunović uzeo je reč: 'Draga braćo i sestre! Iskupili smo se ovde zato što smo Srbi. Bogu imamo da zahvalimo za to... Oni koji su poginuli za nas nisu nikada propali i izgubljeni. Njihova imena svetle i svetleće dok bude postojalo srpskog naroda i njegovog imena. Mi smo radosni što danas osvećujemo ovaj dom, u kome naša omladina ima da se čelici i snaži. Želimo da današnji dan ovaj dom usvoji za svoju slavu. Neka Sretenje bude dan kada ćemo se zavetovati da ćemo uvek biti Srbi i hrišćani, kao što su bili naši preci i oni mladići iz naše sredine, koji su živote svoje položili na oltar spasa svoga naroda i svoje otadžbine. Neka bi Bog dao, da delo za koje su oni pali bude ostvareno. Neka u ovom domu srpska omladina sprovede u delo srpske ideale.' Posle osvećenja održan je pomen palim banatskim dobrovoljcima. Zatim su gosti posluženi žitom, dok je hor bogoslova pevao poznate dobrovoljačke koračnice.«193

Samo neka živi Srbija! Poslije kapitulacije Jugoslavije Kosovo su podijelile Njemačka, Italija i Bugarska. Njemački okupirani dio bio je u sastavu Srbije. Aćimovićev Savet komesara donio je — dakako, po naređenju Nijemaca — 5. kolovoza 1941. Uredbu o uređenju i upravi u oblasti Kosova. Tako je bio organiziran Kosovski okrug sa sjedištem u Kosovskoj Mitrovici, koji su tvorile općine: Podujevo, Vučitrn, Kosovska Mitrovica i Novi Pazar. Pri kraju 1941. osnovan je i Mitrovački okrug.194 Prema toj Uredbi, pomoćnikom bana Drinske banovine postao je pripadnik »albanske narodnosne grupe«, činovništvo se imenovalo »između Srba i Albanaca srazmerno njihovom brojnom odnosu u srezu«, Albanci su dobili pravo na škole na materinjem jeziku. 195 Prvi put nakon okupacije Kosova 1912. godine od Srbije, Albanci su sada od Nijemaca dobili spomenuta 193 »Obnova«, 16. II. 1944. 194 »Opća enciklopedija«, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1978. 195 »Novo vreme«, 9. VIII. 1941.

99

prava. Prije, sve do sloma Jugoslavije, nisu imali pravo čak ni na ime albansko. Naime, u Kraljevini Jugoslaviji oni su bili priznati samo kao muslimanski vjernici (etnička pripadnost nije im priznata, a njihovim prezimenima dodavano je »ić«). Beogradski tisak povremeno je donosio vijesti s Kosova, iz kojih se može naslutiti kakva je bila onodobna situacija u toj pokrajini. Tako vijest »Prvi narodni zbor u Miloševu — na Kosovu« glasi: »Obilazeći Kosovskomitrovački okrug, delegat Ministarstva unutrašnjih poslova Jovan Brkić zadržao se u Podujevu gde gaje dočekao sreski načelnik Jahja Fuša sa građanima. Iz razgovora s građanima moglo se konstatovati da u ovom kraju vladaju red i mir i da su odnosi među građanima korektni i prijateljski. Za ovakvo stanje u prvom redu zasluga pripada energičnom i objektivnom sreskom načelniku.« 196 Ne spomenuti »oca Srbije« u takvoj vijesti bilo je nezamislivo pa zato novinar ističe: »Brkić i publicista Popović otputovali su u Miloševo, gde se kao draga uspomena i danas čuva biblioteka, koju je poklonio general Nedić za vreme svog službovanja u ovim krajevima...« Već sam naslov te vijesti pokazuje da su vlasti i na Kosovu u to doba organizirale mitinge. I u njima je sudjelovanje pravoslavnog svećenstva bilo samo po sebi razumljivo: »Održan je prvi narodni zbor u ovom mestu, kome je prisustvovao i izvestan broj Arnauta. Zbor je otvorio sveštenik Simeon Gojković, pa je reč uzeo Brkić: 'Za mene je pravo zadovoljstvo kada u vašoj sredini vidim i Arnaute. Od Kuršumlije do Podujeva čuo sam na svim stranama da vlada harmonija između Srba i Arnauta, a u Podujevu sam imao zadovoljstvo da vidim kako naš pop Novica u društvu s albanskim hodžom govori narodu o slozi i uzajamnoj trpeljivosti. Oni koji poznaju Kosovce potvrdiće, da na Kosovu nema ljudi koji pripadaju komunistima. Izvršavanje obaveza prema okupatoru predstavlja osećanje dužnosti.' Brkić je zatim govorio o zajedničkom životu Srba i Arnauta. Podvukao je daje u ovom kraju već povoljno u mnogome rešen problem izbeglica.« Razumije se da su i na Kosovu u proslavama sudjelovali, osim predstavnika vlasti i Crkve, i predstavnici vojnih snaga: »Ovogodišnja svetosavska proslava u Kosovskoj Mitrovici počela je službom Božjom u crkvi sv. Save. Posle toga priređena je proslava u sali

196 »Novo vreme«, 2. II. 1943.

100

gimnazije. O značaju rada sv. Save govorio je đakon Vojko Cvetković, pa su učenici osnovnih škola i gimnazije izveli program... Na proslavi je simpatično pozdravljeno prisustvo okružnog načelnika Ibrahima Ljutve, koji je došao u pratnji pomoćnika Bajića. Proslavi su takođe prisustvovali komandant Srpske državne straže Bajazit Boljetinac, sreski 197 podnačelnik Milutin Knežević, činovnici i veliki broj građana.« Zanimljiv je slučaj srpskog oficira Bajazita Boljetinca, komandanta Srpske državne straže u Kosovskoj Mitrovici. Naime, Srpska državna straža bila je Nedićeva oružana vojna sila i on joj je bio vrhovni zapovjednik. U jednom proglasu pripadnicima tih odreda on ističe: »Uveren sam i ubeđen da ćete biti i ostati verni sinovi naše teško pogođene Otadžbine, majke Srbije, da ćete je junački braniti. Nećete žaliti ni svoje živote, samo neka živi Srbija na ponos i diku srpskog naroda.«198 Kao što se vidi, Nedić poziva očito srpske rodoljube da brane i da ne žale ni živote dati za »majku Srbiju«. Međutim, Bajazit Boljetinac nije Srbin već Albanac, pa se nameće pitanje: je li i njega ponio svetosavski duh ili je i Srpska državna straža kao Legija stranaca primala sve one koji su spremni za novac boriti se za bilo koga? Opravdano se može pretpostaviti da Boljetinac nije bio jedini Albanac u Nedićevoj vojsci na Kosovu, vjerojatno ni jedini srpski časnik. Stoga je čudno da suvremeni povjesničari uglavnom ne spominju Nedićevu kvislinšku vojsku na Kosovu. Redovito se od kvislinga u Drugom svjetskom ratu na Kosovu spominju samo balisti, Albanci. Također, kao da se želi izbrisati iz povijesnog pamćenja kako je i na Kosovu u to doba jedan dio pravoslavnih svećenika aktivno i javno podupirao Milana Nedića.

Solidarnost iz »južne Madžarske« Za razliku od Banata, koji je bio pod srpskom upravom, Bačka je bila pripojena Madžarskoj. Episkop bački, iako de facto u drugoj državi, javno se solidarizirao s izjavom svoga Sinoda, a samim tim i s politikom Milana Nedića: »Pastirsko pismo srpskog pravoslavnog episkopata u južnoj Madžarskoj Vrhovni episkop pravoslavne crkve u Bačkoj, episkop Irinej Ćirić, jednom poslanicom se obratio vernicima pravoslavne crkve i opomenuo ih da se čuvaju komunističkih agitatora. 'Ne smete poći putem koji vodi razaranju porodičnog 197 »Novo vreme«, 2. II. 1943. 198 »Glasnik Srpske državne straže«, lipanj 1942., br. l., str. 6.

101

života i javnog reda, a time i uništenju samog naroda', rekao je u svojoj poslanici vrhovni pretstavnik pravoslavne crkve u Južnoj Madžarskoj.«199 Episkop Irinej Ćirić, kao što je spomenuto, bio je prije manje od godinu dana zajedno s patrijarhom Gavrilom Dožićem, 2. travnja 1941., poslije puča, u posjetu kod generala Dušana Simovića, kojega je Sv. sinod (čiji je član bio i episkop Irinej) podupirao. A sada, slijedeći primjer ostalih srpskih episkopa u okupiranoj Srbiji, on — podanik fašističke Hortvjeve Madžarske — podupire generala Milana Nedića, kojega je Dušan Simović, vođa puča, smijenio s dužnosti ministra vojske i mornarice jer se protivio njegovoj politici. Obrat od 180 stupnjeva!

»Otac Srbije« Milan Nedić i SS-general policije August Meyssner prisustvuju vojnoj svečanosti. 199 »Obnova«, 3. II. 1942.

102

IX.

SRPSKE VLASTI I CRKVA ZAJEDNO SLAVE I OPLAKUJU

U državnom i crkvenom tisku iz ratnoga doba, u fotodokumentaciji, čak i na filmskoj vrpci, ostali su zabilježeni mnogi susreti najviših crkvenih velikodostojnika Srpske pravoslavne crkve s članovima srpske vlade »narodnog spasa«, zapovjednicima srpskih oružanih snaga i policije, te predstavnicima njemačkih vlasti, i to prigodom mnogobrojnih crkvenih, nacionalnih, kulturnih i sličnih događaja, na sprovodima i komemoracijama. Ta izvješća govore o srdačnim odnosima koji su vladali među njima. I veći dio nižega svećenstva održavao je takve odnose s mjesnim srpskim i njemačkim vlastima, pojavljujući se i sudjelujući, kao i njihovi poglavari, u raznim prigodama: sprovodima, zadušnicama, kulturnim priredbama, posvećivanjima zastava dobrovoljaca, Srpske državne straže i četnika, te njihovim vojničkim zakletvama. Sve tri godine »okupacije« — 1942., 1943. i 1944. — obilježene su svečane proslave Badnjaka crkvenim obredima i narodnim običajima. Svaki put bili su nazočni, osim srpskih vojnih i državnih vlasti, i predstavnici njemačke vojske i uprave. Evo kako je bilo 1942. godine: »...Svečana povorka bila je živopisno okićena srpskim trobojnicama. Muzika Policiske škole izvodila je narodne motive. Osvećenje badnjaka izvršeno je u Trinaestom kvartu. Činodejstvovao je g. Sibin Stanković, sveštenik, koji je posle crkvenog obreda održao prigodan govor. ...Povorka badnjaka otišla je u Policisku školu u Dušanovoj ulici. Bili su prisutni ministar Mihailo Olćan, Milan Aćimović, kao i pretstavnici nemačke vojne policije u Beogradu. Dragi Jovanovićje stavio badnjak na vatru, pa pošto su policajci odigrali nekoliko srpskih narodnih kola, ugledni gosti pozvani su na zakusku, koju je priredila uprava grada Beograda.«200 200 »Obnova«, 10.1. 1942.

103

za jedinstvo našeg naroda u njegovim matičnim zemljama i krajinama.«4™ Vojvoda Momčilo Đujić kao da progovara kroz usta vrhovništva Srpske pravoslavne crkve poslije pedeset godina od njegove strahovlade u Kninskoj krajini, drevnom hrvatskom teritoriju koji, kao i druge dijelove Hrvatske, i danas gazi četnička čizma... Jer Momčilo Đujić (prema »Borbi« od 28. V. 1991.) šalje iz SAD-a preko beogradskoga Radija »B 92«, u svom intervjuu, ovakve poruke svojoj braći i sestrama na ovim našim prostorima, a one su tako slične izjavama i današnjih srpskih velikodostojnika: »...Pred nama je borba za slobodu i obnovu Srpske države na Balkanu, države u kojoj će biti ujedinjeno sve srpsko, sve srpske zemlje... To je naš nacionalni program i životni zadatak našeg pokolenja. Ne bojte se Hrvata. To su plašljive životinje, strvinari. Ja sam se sa njima obračunavao u prošlom ratu... Zapamtite, sa Hrvatima ne sme biti nikakvih razgovora, pregovora ili nagađanja — sa njima možemo razgovarati samo kroz puščane cevi. Oni su crna vojska Vatikana, a i sami ne znaju ko su. Granice srpskih zemalja dopiru doklen su naši hramovi, naši domovi, naši grobovi... Na jugoistoku (sic) srpskih zemalja to je naša srpska Krajina, tu smo na straži i predstraži srpstva... Srbija, naša matica, treba da zna da su joj najbolji sinovi na straži u Krajini... Držite se hrabro, složno i ujedinjeno. Bog je s nama, jer ne otimamo ništa tuđe, nego tražimo svoje... Nek se Hrvati ispreče pred nas, pa da vidimo kom obojci kom opanci. Srbija se rađa, živeli!«

Redovnik Nikanor — djelitelj »pravde« Ne sjeća se, izgleda, taj vojvoda da je stojeći »na predstraži srpstvš« u Drugom svjetskom ratu ostavio za sobom tolike grobove nedužnih: »Uredba o prijekim sudovima donesena je potkraj 1942, pa je prema tome ustanovljen i stalni vojno-četnički prijeki sud Dinarske oblasti, lociran najprije u Strmici, a potom u Kosovu. Taj je sud u Kosovu, smješten pokraj provizornog zatvora uz samu crkvu Lazaricu, bio pravo mučilište a ne sud. Tu je u stravičnim uvjetima mučeno, osuđeno i potom, najčešće pobijeno na stotine rodoljuba. Tu je, u hladu stoljetnih stabala, Momčilo Đujić potpisivao smrtne presude i ljudske tragedije kadio svojim tamjanom izdaje. Djeljitelji 'pravde' u njegovoj đavoljoj poroti najduže su bili kaluđer Kalik i bivši 460 podoficir kraljevske ratne mornarice Marko Veber.« Glavni suradnik vojvode Đujića bio je kaluđer (redovnik) o. Nikanor Kalik: 459b »Obraćanje javnosti patrijarha srpskog g. Pavla«, Politika, 30. IV., 1. i 2. V. 1992. (trobroj), str. 2. 460 »Slobodna Dalmacija«, 11. IX. 1987.

200

Četnički koljači sami su ovjekovječili za povijest svoje strašne zločine. '" Snimaju li i u ovom ratu protiv Hrvatske i Bosne i Hercegovine ovakva svjedočanstva o svojim masovnim zvjerstvima? !„.

»On je i duhovni vođa srpskog naroda na Dalmatinskom Kosovu. '"'Od ustanka u 1941. godini protiv partizana Nikanor Kalik je priznat kao idejni vođa četničkog pokreta. Iako mu zdravlje ne dozvoljava fizičke napore, on ne ostaje nikad u pozadini, već na prvi znak obznane uzima pušku i hrli u okršaj sa poklikom: 'Za Srbiju i Srpstvo! Napred u pobedu.'«461 Ni taj Đujićev suradnik nije bio ništa manje okrutan od vojvode: »POPOVIĆ DUŠAN, veroučitelj u Trebinju. Da bi izbegao ustaški teror prelazi u Severnu Dalmaciju. Zamera se četnicima. Na skupštini učitelja i profesora održanoj na Kosovu (kod Knina — op. a.) avgusta 1944., a koju je sazvao Đujićev prosvetno nacionalni odbor, Dušan Popović i njegova sestra Danica odbijaju da se donese predložena rezolucija sa četničkom koncepcijom. U pismenom izveštaju četničkog komandanta Nikanora Kalika stoji: 'U odbijanju rezolucije naročito se ističu učiteljica Danica i Ika Popović... veroučitelj Popović.' To je bilo dovoljno da ih četnici osude na najstrašniju smrt.

461 »Obnova«, 1.1. 1944.

201

Najpre je ubijena Dušanova majka Marija, zatim sestra Danica, on izbezumljen tim prizorom pokušao da se spase... nije uspeo, četnici su ga uhvatili i krvoločno zaklali.«462 Strahovlada Đujićevih četnika ostavila je po Kninskoj krajini mnogo srpskih grobova, masovnih stratišta i jama, zapaljenih sela. Dugačak je niz zločina: »Đujićev izvještaj od 28. veljače 1943. o pohodu u Liku, gdje su četnici 'pljačkali i palili sve do čega su stigli', pa su tako 'čak skinuli zvona sa srpskih crkava u Brivnu i Mazinu'... Ili izvještaj Đujiću od kapetana Vuksanovića: 'Poslao sam za sela Tupale, Ćalići i Popovići 120 ljudi, koji su uhvatili 13 simpatizerki partizanskih i sve prebili.' Među ubijenima je i Zorka Popović koja je imala 28 godina i troje djece što su ukupno imala 16 godina.«463 »Jovana Rnjaka, Lazina, četnici ubijaju u siječnju 1943. godine u selu Maovice. Mučenje i strijeljan iskopanih očiju... U selu Žagrović četnici 16. ožujka 1943. ubijaju desetogodišnju Milicu Novković, Đurinu... Đujićevi egzekutori u Krčiću ubijaju listopada 1943. Stevana i Martu Jejinu, gostioničare naklonjene narodnooslobodilačkom pokretu. Leševi su nađeni s odsječenim ušima i nosevima. Lazo Purić strijeljan svibnja 1943. u Plavšinim borićima. Prije strijeljanja strahovito mučen u zatvoru. Dujić je osobno potpisao smrtnu presudu. U studenome 1944. četnici puškama ubijaju osamnaestogodišnju Anđu Dragaš i devetogodišnju Anicu Vojinović iz Golubića... Pripadnici Đujićeve 'leteće čete' iz Golubića u rujnu 1943. ubijaju Todora Zelembabu, oca petero djece... Četnici iz Golubića u veljači 1943. godine strijeljaju Luku Plavšu i Luku Opačića... Kolovoz 1943. Gračac. Đujićevi četnici ubijaju Danu Kneževića i četve464 rogodišnju Bogdanu Gubelić. Razlog — bez razloga.« Itd. ... Sve su to imena (samo jednog malog dijela) Srba — četničkih žrtava. Razorili su četnici i spalili i desetine hrvatskih sela, pobili tisuće Hrvata. Spomenimo samo ubijene žene, starce i djecu, poklane 1. listopada 1942. u selu Gatima. Neki u Europi ni danas »ne znaju« da su u Drugom svjetskom ratu na teritoriju hrvatske države »goloruki« (kao i danas!) Srbi — četnici učinili strahovite zločine nad nedužnim hrvatskim žiteljima. Oni znaju samo o ustašama. Ne opravdavajući nimalo ustaške zločine, ipak istaknimo istinu koja se »zaboravlja«: u Drugom svjetskom ratu nijedan ustaša nije ni za 462 »Spomenica pravoslavnih sveštenika — žrtava fašističkog terora i palih u NOB«, Beograd, 1960., str. 195. 463 »Slobodna Dalmacija«, 18. VIII. 1990. 464 »Slobodna Dalmacija«, 15. IX. 1987. 202

jednu stopu prešao na teritorij Srbije Milana Nedića i Draže Mihailovića, a kamoli ubio nekoga od građana te države na njezinoj zemlji! Iako je pop Đujić (i ne samo on) ubijao i Srbe, to je zaboravljeno i oprošteno mu danas sa srpske strane. Kako inače razumjeti pisanje beogradskog tiska koji ga pokušava rehabilitirati prikazujući ga u drugom svjetlu (npr. »Nin« od 6. i 13. srpnja 1990.)? Kako protumačiti oduševljenje dijela Srba Kninske krajine 9. srpnja 1990., nakon gotovo pola stoljeća od spomenutih zločina, ćiriličnim strojem za tipkanje, koji je Đujić darovao novokomponiranom srpskom heroju Miroslavu Mlinaru, i to u jednoj od prvih Đujićevih župa — Strmici kod Knina? Jesu li zločine »svoga vojvode« zaboravili ili ih žele u sadašnjoj političkoj klimi, u kojoj se pothranjuje teza o »genocidnosti« Hrvata, pripisati hrvatskom narodu?

Đujićeva rasna teorija o Srbima Kad su Talijani kapitulirali i vlast u tim krajevima preuzeli Nijemci, vojvoda Đujić nije promijenio podaničko stajalište prema njima: > »...9. rujna 1944. godine njemački poručnik Böhnke šalje svojoj komandi izvještaj o susretu s četničkim vojvodom Đujićem u Donjem Lapcu. U tom raportu kaže: 'Đujić mije rekao da se Srbi osjećaju duševno i rasno povezani s Nijemcima (istaknuo a.) i zato oni daju svoj doprinos izgradnji nove Evrope i priznaju bez daljnjeg vodstvo Njemačkoj u Evropi...'«465 Četnički pokret svesrdno su pomagali i neki manastiri, tj. njihovi članovi. Spomenut je već četnički vojvoda Blaško Mihajlović, koji je surađivao s igumanom manastira Manasija, ali takvih je slučajeva bilo mnogo: »Vrlička dolina u borbi s partizanima Vrlička dolina igra vrlo važnu ulogu u današnjoj borbi koju vodi Srpstvo protiv Tita. ...Od onih istinskih narodnih pastira, koji stoje s puškom od prvog dana rame uz rame s četnicima u borbi protiv komunista naročito se ističe iguman manastira Dragović Naum Miljković. Sa hrabrim srpskim četnicima on je u nekoliko mahova od manastira odbio i naneo strahovite poraze komunističkim nesrpskim hordama... Sa popom Perom Stoisavljevićem, Štrbcem, Nikanorom Kalikom i drugim pravoslavnim pastirima on prednjači u davanju pravca srpskoj nacionalnoj liniji u ovim krajevima. ..466

465 »Slobodna Dalmacija«, 4. IX. 1987. 466 »Obnova«, 21.1. 1944.

203

X.

MITROPOLIT JOSIF, ZAMJENIK SRPSKOG PATRIJARHA

Mnogi javni susreti mitropolita Josifa i arhijereja s Nedićem i njegovim ministrima, s visokim njemačkim predstavnicima, kao i izjave u raznim prigodama najbolji su dokazi kako vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve i mitropolit Josif nisu pogazili obećanje dano Nediću. Da bi se Nedićeva vladavina učvrstila, bilo je potrebno osigurati mir i red, na što i mitropolit Josif često poziva: »...Mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha... otputovao je... u manastir Gračanicu kod Kraljeva. Na prvi dan Duhova... g. Josif činodejstvovao je na... liturgiji. Pri kraju svete liturgije Mitropolit g. Josif održao je vrlo lepu poučnu propoved okupljenom narodu. U svojoj propovedi naročito je naglasio i blagočastivoj pastvi na srce stavio da se svim silama trudi da u prvom redu održi red i mir.«220 Onima koji su poginuli pri očuvanju reda i mira u »novoj Srbiji«, mitropolit Josif odavao je primjerene počasti: »Svečana proslava četvorice junački palih stražara Sahrana četvorice stražara rodom iz Beograda izvršena je juče na Novom groblju. Bili su prisutni pretstavnici nemačke oružane sile, u ime Srpske pravoslavne crkve Njegovo Preosveštenstvo mitropolit Josif, šef Srpske državne bezbednosti Drag. Lj. Jovanović. Crkveni obred obavilo je petnaest sveštenika. Među mnogim vencima bio je i venac nemačkih vlasti, koji je položio pukovnik Štelcl.«221 220 »Glasnik SPC«, 1. VIII. 1943., br. 8., str. 64. 221 »Obnova«, 30.1. 1943.

111

»Sahranjen pukovnik Masalović Pre podne izvršena je sahrana mučki ubijenog pukovnika Miloša Masalovića, šefa kabineta pretsednika srpske vlade. Prisustvovali su pretsednik vlade general Milan Nedić, ministri..., komandanti... Srpsku pravoslavnu crkvu pretstavljali su mitropolit skopski Josifsa episkopima i mnogobrojnim višim i nižim sveštenstvom. Pomenu su prisustvovali i izaslanici nemačkih upravnih vlasti i oružane sile (istaknuo a.). Činodejstvovao je episkop dr. Nektarije Krulj uz asistenciju 14 sveštenika. Posle opela uzeo je reč prota Aleksa Todorović koji je na početku svog posmrtnog slova rekao: 'Pao je mučki ubijen jedan od najboljih sinova našeg naroda, pravi hrišćanin, Srbin, junak i mučenik.' Posle ovih reci prota Todorović je izneo sve patnje koje tište naš narod u ovim posleratnim godinama, naglašavajući da je pukovnik Masalović, kao jedan od najbližih saradnika generala Nedića, bio posvetio sav svoj život da svome narodu pomogne. Svoje posmrtno slovo prota Todorović završio je recima: 'Hvala Ti i slava veliki Srbine.'«222

Folklor za mitropolita i ministre

>

Proslave Spasovdana, koje je Dragi Jovanović proglasio slavom beogradske općine, bile su također prigode da mitropolit Josif posvjedoči svoju vjernost Nediću: »Proslava Spasovdana u Beogradu

•• •

...U opštini grada Beograda u Opštinskoj većnici obavljeno je vodoosvećenje. Prilikom vodoosvećenja činodejstvovao je Nj. Visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Josif uz sadejstvo nadležnog paroha i protođakona Saborne crkve u Beogradu. Odmah posle vodoosvećenja izvršeno je i rezanje slavskog kolača. I pri obredu rezanja slavskog kolača činodejstvovao je Mitropolit g. Josif. Po rezanju slavskog kolača Visokopreosvećeni g. Josif čestitao je slavu g. Pretsedniku Beogradske opštine i svima Beograđanima ovim recima: — Gospodine Pretsedniče i Beograđani, svima vama, a naročito pretstavništvu Opštine grada Beograda čestitam slavu Spasovdan. Šta znači Spasovdan, a naročito u ovim prilikama, svi mi treba to dobro da promislimo. To je centralna nauka Hri sto va i spasenja ljudskog; to je ona istina koja spašava. I kada je pretsedništvo Opštine grada Beograda izabralo tu slavu znači, da ono stoji na čelu svega onoga što ova slava označava. Neka vam je srećna slava!«223 222 »Obnova«, 7.1. 1943. 223 »Glasnik SPC«, 1. VII. 1943., br. 7., str. 54.

112

Ostalo je, eto, zabilježeno za povijest da je jedan od najuglednijih poglavara Srpske pravoslavne crkve odao priznanje Dragom Jovanoviću, osnivaču banjičkoga logora, šefu Srpske državne bezbednosti, organizatoru Specijalne policije, utemeljitelju beogradskog zatvora u Dušinoj ulici, dakle — onome koji je odgovoran za brojne nevine srpske žrtve. Njega proglašava sljedbenikom Kristova učenja ističući da »stoji na čelu svega onoga što ova slava (Spasovdan — op. a.) označava«. (?!) U nastavku govora, mitropolit Josif nastavio je: »A to je i prirodno, jer mi Hrista slavimo i njegovo božanstvo, njegovu slavu i večnost i nadamo se da će svi Srbi kao i do sada upreti oči u Beograd i očekivati slobodu i spasenje otuda.«224 Dragi Jovanović u govoru je, između ostalog, ponovio po tko zna koji put svoju prvobitnu zadaću: »...Ma šta bilo, moramo uvek jedno imati na umu, a to je da moramo sačuvati Srpstvo — srpski narod za buduću Srbiju.«225 Svečana proslava nastavljena je uz glazbu i kola: »Mitropolit Josif zajedno sa ministrima prešao je zatim u kabinet pretsednika, gde ih je sačekala folklorna grupa. Mitropolit Josif, pretsednik opštine i ministri upoznali su se sa mladim gostima i u srdačnom razgovoru čestitali im na uspehu.«226 Vrijedno je spomenuti i ovo: »Slavskoj svečanosti prisustvovali su pretstavnici nemačkih vlasti (istaknuo a.), ministri srpske vlade...«227 Na najvišoj razini i u iznimno srdačnom raspoloženju protekla je i posljednja proslava Spasovdana Nedićeve vlade 1944. godine: »U opštinskom domu u Uzun-Mirkovoj ulici obavljena je proslava krsne slave Beograda. Među prisutnima bili su pretsednik vlade general Milan Nedić, ministri, pretstavnici nemačkih vlasti na čelu sa feldkomandantom. Činodejstvovao je mitropolit Josif uz asistenciju prote Branka Avramovića i protođakona Uglješe Jelića. Po svršenom crkvenom obredu obratio se mitropolit Josif domaćinu i prisutnima recima: 'Slavu slavili, Boga molili da nas sačuva od zala i bude nam na pomoći. Srećna vam slava, dragi Beograđani!' Posle obavljene svečanosti pozvao je domaćin slave goste u svoj kabinet 228 gde su posluženi koljivom.« 224 »Glasnik SPC«, 1. VII. 1943., br. 7., str. 54. 225 »Glasnik SPC«, 1. VII. 1943., br. 7., str. 54. 226 »Glasnik SPC«, 1. VII. 1943., br. 7., str. 54. 227 »Novo vreme«, 4. VI. 1943. 228 »Obnova«, 26. V. 1944.

113

O čemu su u kabinetu razgovarali mitropolit Josif i feldkomandant, ostala je tajna.

Ustaška i njemačka pratnja kneza Lazara Njemačke vlasti u Srbiji nastojale su se odužiti Srpskoj pravoslavnoj crkvi zbog njezine potpore. Tako su njihovim posredovanjem iz manastira na Pruskoj gori prenesene 14. travnja 1942. relikvije kneza Lazara i drugih srpskih svetitelja u Beograd. Prijenosom relikvija — najvećih svetinja Srpske pravoslavne crkve i cijeloga srpskog naroda, koje su bile u manastirima na području Nezavisne Države Hrvatske — njemačke vlasti htjele su učvrstiti i povećati svoj ugled, te ugled Nedićeve vlade u širokim slojevima srpskog pučanstva. Zato nije čudno što se za to osobno zauzeo SS-general Harald Turner: »Posle pregovora od nekoliko meseci, omogućenih posredstvom i predusretljivošću nemačkog Upravnog štaba u Srbiji, šef Upravnog štaba državni savetnik dr. Harald Turner, svojim pismom br. 4230/1941. izvestio je daje prenos moštiju s fruškogorskih manastira u Beograd dozvoljeno, i da će se obaviti 13. ovog meseca (travnja 1942. — op. a.)... u prisustvu nemačkog izaslanika a u sporazumu sa hrvatskim vlastima.«229 Pri prijenosu relikvija sudjelovala je i ustaška vojska: »Od strane Upravnog odbora određenje ratni upravni savetnik dr. J. A. fon Rajsvic. Kao izaslanik srpske državne određeni su dr. Radoslav Grujić, profesor univerziteta, koji kao svešteno lice u isti mah prisustvuje i kao izaslanik Svetog sinoda, i punomoćnik Ministarstva prosvete dr. Miodrag Grbić, kustos muzeja. Jedna hrvatska jedinica (istaknuo a.)... određena je za tu svrhu da doprati mosti od Zemuna do polovine mosta na Savi gde će srpska vojna jedinica (isti) sa svim počastima dopratiti svetitelje do Saborne crkve u Beogradu i predati ih crkvenim vlastima.«230 Autor citiranog odlomka iz beogradskih novina Hadži Dragan Antić u svom je opisu, vjerojatno nenamjerno, nedosljedan. Naime, da bi čitateljstvo što bolje razumjelo cijeli taj pothvat, on pojašnjava izričaj »hrvatska jedinica« (daje riječ o ustašama), ali ne navodi što se podrazumijeva pod »srpskom vojnom jedinicom«. Bilo kako bilo, u prvoj polovici travnja 1942. na savskom mostu kod Beograda događao se čudnovat prizor — ustaška vojska prati relikvije kneza Lazara, cara Uroša i Stevana Štiljanovića. Osim spomenutih dviju vojski, pri prijenosu su, dakako, sudjelovali i njemački vojni odredi: 229 »Politika«. 11. kolovoza 1990. 230 »Politika«, 11. kolovoza 1990.

114

»U zapisniku o primopredaji moštiju svetitelja, potpisanom u Zemunu, odnosno u Rumi 14. aprila 1942. od strane srpske i hrvatske komisije zapisano je, između ostalog, sledeće: '...Oba kovčega (Stevana Štiljanovića i cara Uroša — op. a.) su sa moštima prenesena istog dana u Rumu, te smještena u ovdašnju pravoslavnu Sabornu crkvu, koja je nakon toga zaključana, a ulaz čuvan o d SS trupe u Rumi (istaknuo a.). Dana 14. travnja 1942. godine povjereništva su se uputila u manastir Bešenovo gdje su zatekla i identificirala mosti kneza Lazara u prvobitnom kovčegu. Isti je prenijet u Rumu, jer su skupa sa ona dva kovčega iz Saborne pravoslavne crkve metnuta na teretni samovoz koji je povjereništvima stavljen na raspolaganje od njemačke vojne sile (isti) u svrhu prijevoza svetiteljskih moštiju. Istog dana u 13 časova vojni teretni samovoz sa moštima imenovanih srpskih svetitelja krenuo je u pratnji oba povjereništva u Zemun.'«231 Pri preuzimanju relikvija bio je nazočan i predstavnik Nedićeve vlade: »Na srpskoj teritoriji prijemu moštiju prisustvovao je i pomoćnik ministra presvete Velmar Janković.« 232 Taj svečani i radosni trenutak za srpski narod nije mogao proći bez zajedničkog sudjelovanja uglednika srpske vlade i Crkve: »Oko 6 časova po podne, mosti su donesene kamionima pred Sabornu crkvu. Po mosti je išao protojerej-stavrofor dr. Radoslav M. Grujić, redovan profesor Pravoslavnog bogoslovnog fakulteta u Beogradu i dr. Miodrag Grbić, kustos Muzeja Kneza Pavla u Beogradu. Pred Sabornom crkvom kovčege sa moštima... sv. Kneza Lazara i Prepodobnog Stefana prihvatilo je sveštenstvo u odeždama, a kovčeg sa moštima sv. cara Uroša prihvatilo je pridvorno monaštvo Patrijaršije u Beogradu. Tu je na čelu sveštenstva bio u odjejanju Njegovo Visokopreosveštenstvo mitropolit gospodin Josif, zamenik Njegove Svetosti Partijarha, s Preosvećenom g.g. episkopima Nektarijem, Damaskinom, Arsenijem i Valerijanom. Kovčezi s moštima tri puta su obnešeni oko crkve uz pojanje sveštenstva. Zatim su uneti u crkvu i stavljeni na određena mesta... Zatim je bila kratka molitva i time je završeno toga dana. Sutradan, 2/15 aprila o. g.... služenjeparaklis svetiteljima u Sabornoj crkvi. Činodejstvovao je Njegovo Visokopreosveštenstvo mitropolit g. Josif, uz sadejstvo Njegovog Visokopreosveštenstva ruskog mitropolita g. Anastasija i Preosvećene g.g. episkope Damaskina i Valerijana, kao i mnogobrojnog sveštenstva i sveštenomonaha. U ovome svečanome činu uzeli su učešća članovi Srpske vlade na čelu s 233 pretsednikom Vlade arm. den. g. M. Nedićem...«

231 »Politika«, 11. kolovoza 1990. 232 »Novo vreme«, 16. IV. 1942. 233 »Glasnik SPC«, 1. V. 1942., br. 5., str. 32.

115

/ »mosti srpskih svetitelja« i sv. Sava služe novoj Europi Uskoro se pokazalo da je Nijemcima i Nediću prijenos relikvija bio potreban ponajprije radi političko-propagandnog učinka. »Mosti« su stavljene u kontekst općeg značenja onodobnog povijesnog razdoblja, u kojem se, po fašističkoj ideologiji, stvarala nova Europa: »Ovo prenošenje moštiju... ima naročiti značaj u današnjim prilikama. Ovi srpski svetitelji nisu samo nacionalni heroji srpskog naroda, nego se sa višeg istoriskog gledišta imaju smatrati i kao pobornici evropske misli. U borbama, koje su oni vodili, nisu se borili samo Srbi, već su u njima učestvovali i odredi svih balkanskih naroda, kao i zapadnoevropski vitezovi, ujedinjeni jednom velikom zajedničkom idejom. Srpski svetitelji-velikomučenici dali su svoje živote ne samo za stvar svoga naroda, nego i za stvar ćele Evrope. Prenošenjem njihovih moštiju u prestonicu srpskog naroda njihovo delo dobija opštiji značaj i to u času kada srpski narod ulaže sve svoje napore da zadobije dostojno mesto u evropskoj zajednici naroda.«234 Spomenuto je već nekoliko primjera instrumentaliziranja religioznih vrijednosti i sadržaja radi propagiranja onodobnih vlasti u Srbiji. U tom kontekstu nije zaobiđen ni sv. Sava: »Kolarčev narodni univerzitet proslavio je... svečano sv. Savu u prisustvu pretstavnika Srpske pravoslavne crkve, Ministarskog saveta, sviju nemačkih vlasti kao i velikog broja građanstva. ...Pred sam početak proslave na svečanost je došao pretsednik Ministarskog saveta armiski đeneral g. Milan Nedić. Oko 10 i po časova na svečanost je došao mitropolit g. Josif u pratnji većeg broja sveštenstva srpske pravoslavne crkve. Svečanosti su prisustvovali pretstavnici sviju nemačkih vlasti. Između ostalih bili su prisutni državni savetnik g. dr. Turner, šef upravnog štaba, poslanik g. Bencler, zastupnik Ministarstva inostranih poslova Rajha pri vojnom zapovedniku u Srbiji, kao i zastupnik komande Beograda i ostale ličnosti. Pored pretsednika vlade proslavi su prisustvovali ministar unutrašnjih poslova g. Milan Aćimović,... ministar narodne privrede g. Mihailo Olćan... upravnik grada Beograda Drag. Jovanović... šef državne propagande g. Đorđe Perić... U 10.30 časova počela je svečanost. Najpre je izvršeno vodoosvećenje i rezanje kolača. Crkveni čin obavio je prota g. Branko Avramović sa više sveštenika... Pretsednik vlade armiski đeneral g. Milan Nedić koji je bio očigledno uzbuđen i dirnut ovako lepom proslavom sv. Save ustao je sa svoga mesta, okrenuo se prema svima prisutnima i iskreno uzviknuo: — Neka živi srpski narod! ..,";... 234 »Novo vreme«, 16. IV. 1942.

116

Prisutni su prihvatili ovaj pozdrav pretsednika g. Nedića i ponovili ga više puta. Istovremeno čule su se gromke manifestacije: — ŽiveoNedićL. ,;• 235 Posle toga gosti su posluženi po starom srpskom običaju.« Srbiju su uskoro preplavile slike s te proslave. Na jednoj od njih, po tko zna koji put: Nedić, Josif, Turner i nekolicina njemačkih oficira. Koji je smisao pridavan toj i sličnim proslavama, najbolje govori sljedeći ulomak: »Sa suzom u oku proslavljali smo juče slavu sv. Save... Sveti Sava ne pripada samo nama, Srbima, nego i evropskoj kulturi. Nova Evropa u stvaranju ispuniće zamisao našeg narodnog svetitelja u jednom poretku u kome će biti mesta za napredak i veličinu svim nacionalnim kulturama. Prisustvo najvećih predstavnika nemačkih vlasti u Srbiji na ovoj našoj nacionalnoj svečanosti najbolji je dokaz osećaja Nemačkog Rajha prema slobodnom kulturnom razvijanju svih nacija.«236 Omiljena tema predstavnika srpske vlasti i Crkve tijekom okupacije bila je u javnim nastupima naklonost i divljenje njemačkoga prema srpskom narodu. Tako su u već spomenutom memorandumu iz 24. srpnja 1941. srpski episkopi smatrali potrebnim istaknuti: »Nisu samo najviši pretstavnici nemačkog duha u starije vreme, kao Gete, Grim, Ranke dali o karakteru Srpskog naroda najlaskavija svedočanstva, nego su to činili nemački pisci i publicisti iz najnovijih decenija...«237 U istom je duhu govorio i Dragi Jovanović: »(...) Srpski narod sa svojom bogatom slavnom istorijom, vekovima rasistički vaspitan u viteškom i herojskom duhu, bio je vazda predmet divljenja najkulturnijih naroda i vrlo često obasipan laskavim priznanjima... U nekoliko mahova a naročito od preuzimanja vlasti od strane nacional-socijalističkih vođa Nemačkog Rajha bilo je upućeno mnogo zaslužnih priznanja srpskom narodu. Ja mislim da nikada nije na eklatantniji način učinjeno to priznanje nego stoje to bio slučaj na pogrebu tragično poginulog kralja Aleksandra Karađorđevića od strane jednog od najvećih vojnika današnjice, Maršala Rajha Geringa. Veliki muž i vojnik svoga naroda Maršal Rajha Herman Gering u ime Firera i nemačkog naroda pred katafalkom mrtvog kralja, na vojnički način, mimo svakog protokola, odaje dostojnu poštu sa isukanom sabljom vojskovođi-protivniku iz minulih ratova. Gest dostojan Ritera. Taj i takav gest bio je rečitije priznanje našem narodu nego mnogi i mnogi govori.«238 Tu tobožnju naklonost njemačkog prema srpskom narodu tijekom povijesti trebalo je nastaviti i opravdati u sadašnjosti. Nedićeva »vlada narodnog 235 »Novo vreme«, 28.1. 1942. 236 »Obnova«, 28.1. 1942. 237 Veljko Đurić, »Ustaše i pravoslavlje«, Beletra, Beograd, 1989., str. 101. 238 »Obnova«, 6. XI. 1941.

117

spasa« mogla je to postići jedino poslušnom provedbom njemačkih planova, a sastavni dio tih planova bilo je rješavanje rasnog pitanja. Zato su pojedini članovi srpske vlade i isticali da je »srpski narod vekovima rasistički vaspitan« da bi dokazali Nijemcima kako su na njihovoj strani. No o antisemitizmu u Srbiji bit će riječi u jednom od sljedećih poglavlja. Spomenuta proslava Sv. Save 1942. g. bila je prva u nizu tih ratnih godina, jer se ona slavila i 1943., kao i 1944. Uz vijest o proslavi 1943. objavljena je u glasilima i slika s potpisom: »Svetosavska svečanost na Beogradskom univerzitetu: ministar prosvete V. Jonić, episkop Josif i ministar Drag. Lj. Jovanović.«239 A sljedeće godine (1944.): »Proslava je održana u svečanoj sali Rektorata. Prisustvovali su pretstavnici Nemačkog poslanstva i svih nemačkih ustanova. ...U ime Svetog Sinoda ovoj proslavi prisustvovao je episkop dr. Nektarije Krulj. Svečanost je otpočela verskim obredom koji su obavili prota Mirko Maksimović i protođakon Uglješa Jelić. Posle verskog obreda uzeo je reč rektor dr. Popović, koji je u početku pozdravio nemačke goste. ...Na kraju proslave gosti su po starom srpskom običaju posluženi žitom.«240 Toj posljednoj zajedničkoj proslavi Sv. Save srpskih i njemačkih vlasti u Srbiji prisustvovali su Velibor Jonić, Dragi Jovanović, šef državne propagande Dorđe Perić, nekoliko članova Akademije nauka, sveučilišni profesori i drugi. Mitropolita Josifa nije bilo jer nije bilo ni Nedića ni Turnera. I veliki crkveni blagdan Bogojavljenje bio je prigoda da se uz mitropolita i ostale srpske arhijereje pojave predstavnici vlasti, oružanih snaga, policije i Nijemaca. Na prvoj proslavi 1942. godine: »Činodejstvovali su episkop zahumsko-hercegovački g. Nikolaj i episkop budimski g. Valerijan uz asistenciju đakona g.g. Uglješe Jelića i Čolovića i većeg broja sveštenstva. Bogosluženju je prisustvovao upravnik grada i pretsednik Beogradske opštine g. Drag. Jovanović. U crkvi je primećen veliki broj srpskih dobrovoljaca. U crkvenoj porti... tribina okićena zelenilom i srpskim trobojnicama. Pred crkvenom portom bila je postrojena jedna četa prestoničkih policajaca koji su bili obučeni u svečane uniforme. Isto tako bila je prisutna i muzika Policiske škole koja je svirala tropar i druge crkvene pesme... Čin vodoosve241 ćenja izvršio je g. Josif uz asistenciju g. Nikolaja.« Proslava 1943. godine bila je posebno svečana: '* ' '

239 »Novo vreme«, 28.1. 1943. 240 »Obnova«, 27.1. 1944. 241 »Obnova«, 19.1. 1942.

118

»...Činodejstvovali su mitropolit Josif, episkop Nektarije, arhimandrit Nikon, uz asistenciju đakona Uglješe Jelića i Čolovića, kao i velikog broja sveštenika. Pred crkvom je bila postrojena jedna počasna četa beogradskih policajaca u svečanim uniformama i muzika Policiske škole. U crkvi je održao prigodnu propoved jeromonah Kirilo Vrga, profesor bogoslovije. Oko 10 časova iz crkve su izašli episkopi na čelu sa mitropolitom Josifom i ministrima. Velika svečana litija počela je svoju ophodnju. Posle litije počeo je čin vodoosvećenja koji je izvršio mitropolit Josif. Počasna četa beogradskih policajaca stajala je u stavu mirno. Mitropolit Josif održao je kraći govor i blagoslovio ministre i sav prisutan svet.«242

Gdje su »Ufini« žurnali? Proslava Bogojavljenja snimana je za »Ufin« filmski žurnal i uskoro se ta snimka pojavila na filmskim platnima u europskim kinima. »UFA« je bilo njemačko filmsko poduzeće, zapravo moćno oružje nacističkog propagandnog stroja. Bio je to prvijenac srpsko-njemačke suradnje na tom području pa je izazvao pozornost obavijesnih sredstava: »Srbija na filmu Najveće evropsko filmsko preduzeće UFA iz Berlina osnovalo je pre izvesnog vremena stalnu ekspozituru za snimanje kulturnoprivrednih manifestacija u našoj zemlji. Već u toku prošlih nedelja na filmskom platnu reprodukovani su, u okviru redovnog dodatka 'Dojče vohenšau', prvi snimci napravljeni u Beogradu. Juče u prisutnosti generala Milana Nedića prikazan je ovaj žurnal u sali UFA teatra 'Beograd'. Prikazan je najprije 'Dojče vohenšau' br. 958. Prvi deo snimljen je za vreme posete seoskih domaćina generalu Nediću. Ovaj nedeljni pregled prikazuje još jednu svečanost iz Srbije: proslavu Bogojavljenja u Beogradu, zajedno sa tradicionalnim osvećenjem bogojavIjenske vodice. Oba ova događaja, poseta srpskih seljaka pretsedniku vlade i verska svečanost bogojavljenska, snimljene su tehnički vrlo dobro.«243 Koliko ta suradnja s njemačkom »Ufom« znači za »svijetlu« budućnost Srbije u hitlerovskoj Novoj Europi, saznali su građani Srbije i iz vijesti jednog kvislinškog tjednika: 242 »Obnova«, 19.1. 1943. 243 »Obnova«, 6. III. 1943.

119

»Život Srbije na UFINOM žurnalu Od prošle nedelje naša publika ima zadovoljstvo da u Ufinom žurnalu gleda i prizore iz našeg života. Od kolikog je to značaja biće nam jasno kad pomislimo da se Ufmi žurnali prate sa najvećim interesovanjem u desetinama hiljada bioskopa u hiljadama evropskih gradova. Pre izvesnog vremena u Beogradu je osnovan otsek Ufmog ton-žurnala. Otsek je već izvršio prva snimanja i u Beogradu je prikazan prvi žurnal sa scenama iz srpskog života. U idućim filmskim žurnalima biće prikazani snimci o povratku naših zarobljenika, nošenju badnjaka, bogojavljenskom osvećenju vodice, srpskom kolu u Narodnom pozorištu itd. Naš redovni ulazak u Ufm filmski žurnal pretstavlja nesumnjivo jednu značajnu tekovinu na kulturnom polju i radu na obnovi zemlje.«244 Nakon rata prikazivani su kod nas brojni njemački filmski žurnali kao dokumenti tog povijesnog razdoblja. Bilo bi zanimljivo vidjeti i prizore s Bogojavljenja te čuti snimku njemačkog popratnog teksta. Neka kopija vjerojatno postoji, ako ne kod nas, onda u nekom inozemnom filmskom arhivu. I posljednja bogojavljenska proslava bila je svečana, makar i nije zabilježena na filmskoj vrpci. Uz mitropolita Josifa, episkopa Nektarija i Valerijana te brojne svećenike, bili su nazočni: Nedić, ministri, oficirski zborovi Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa, kao i drugi uglednici. Opet je »za ćelo vreme trajanja svečanosti muzika beogradske policiske straže svirala bogojavljenske pesme i srpske nacionalne marševe«.245 Brižljivi kroničari zabilježili su i jednu novost: »Pred crkvom u stavu 'mirno' bio je postrojen odred Srpske garde.«246 Bio je to novi vojnički odred srpskih oružanih snaga, koji je Nedić dobio od Nijemaca pri kraju svoje vladavine. Dobio je od njih i zgradu Narodne skupštine za sjedište svoje vlade, u kojoj je do tada bio njemački vojni zapovjednik Srbije. Nedić, Aćimović, Jovanović, ministri, vojni zapovjednici i ostali predstavnici vlasti susretali su se s arhijerejima u beogradskoj Sabornoj crkvi i prigodom proslava Vidovdana 28. lipnja. Tako je bilo 1942. godine: »Proslava Vidovdana počela je svečanim paraklisom srpskim svetiteljima u Sabornoj crkvi. Prisustvovao je i pretsednik srpske vlade general Milan Nedić, ministar Mihailo Olćan, upravnik grada Beograda Dragi Jovanović, izvanredni komesar... Dimitrije Ljotić... Na pomenu je činodejstvovao mitropolit Josif sa episkopima Arsenijem i Valerijanom uz asistenciju đakona Jelića i Čolovića. Posle otsluženog pomena mitropolit Josif je održao kraći govor u kome je podvukao značaj i važnost Vidovdana za Srbe u današnjim trenutcima. 'Vidovdan je dan kada 244 »Srpski narod«, Beograd, br. 4., 30.1. 1943. 245 »Obnova«, 20.1. 1944. 246 »Obnova«, 20.1. 1944.

120

se procenjuju sve vrednosti ne samo po njihovoj materijalnoj suštini, već još više po njihovoj duhovnoj. Na taj dan je čestiti Knez izabrao najpravičniji put, opredelivši se za nebesko carstvo.'«247 Iz dosadašnjih primjera može se, na žalost, vidjeti da su pojedini srpski crkveni velikodostojnici i političari upotrebljavali kneza Lazara i »carstvo nebesko« za različite političke i povijesne prilike. Kao da su oni uporabljivi za sva vremena. Tako su srpski arhijereji nakon puča 1941. pozivali narod da se odluči za »carstvo nebesko« protiv Nijemaca, a nakon izjave lojalnosti tim istim Nijemcima pozivaju 1942. godine opet na odluku za »carstvo nebesko«. Najblaže rečeno, čudnovato i nedokučivo jer — kako kosovski mit (priča, govor) može nadahnuti Srbe da ginu na Hitlerovoj strani? I to protiv Srba! Iste misli uputio je npr. i Nedić na »nacionalnoj i verskoj manifestaciji« u Debrcu. Prenio ih je njegov izaslanik dr. Miloš Radosavljević: »Došao sam po nalogu pretsednika srpske vlade... Vi ste odužili dug narodu i poslužili srpskoj misli, jer srpska vera i srpska slava spasli su nas do sada. Ona će nas spasti i sada, ako budemo slušali glas savesti da sačuvamo mir i lojalnost prema okupatoru. Bog je s nama!«248

Godine 1943. opet naslovljena vijest: »Vidovdanski pomen u sabornoj crkvi«, sa slikom Nedića i ministara u crkvi. Javnost je obaviještena da je »otslužen svečani vidovdanski pomen na kome je činodejstvovao mitropolit Josif sa episkopima Vikentijem i Valerijanom uz 14 sveštenika. Prigodnu besedu održao je protojerej dr. Miloje Aranicki.«249

Vidovdan, tradicionalni spomen na kosovske junake, bio je i 1944. u službi dnevne politike: »Svečani pomen palim za veru i otečestvo Na Vidovdan održana je svečana Arhijerejska služba, a posle liturgije svečan parastos svima palima od Vidovdana do danas za veru i otadžbinu.«250

»U parastosu svojim prisustvom uzeli su učešća Njegovo visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Josif i Njegovo Preosveštenstvo Episkop g. Vladimir. Od svetovnih pretstavnika učestvovali su g. Pretsednik vlade s g.g. članovi251 ma-ministrima i ostali paretstavnici vojnih i civilnih vlasti.« Ta zadušnica bila je svojevrsno javno pokazivanje srpskih oružanih odreda: »Na pločniku ispred zgrade Patrijaršije bila je postrojena četa Srpske garde, a pored nje muzika Uprave grada Beograda. 247 »Obnova«, 29. VI. 1942. 248 »Novo vreme«, 13. VII. 1943. 249 »Novo vreme«, 29. VI. 1943. 250 »Obnova«, 29. VI. 1944. 251 »Glasnik SPC«, 31. VII. 1944., br. 7., str. 54.

121

Pored pretsednika vlade generala Nedića pomenu su prisustvovali ministri, komandant Srpske državne straže general Borivoje Jonić na čelu oficirskog kora Srpske državne straže, načelnik štaba Srpskog dobrovoljačkog korpusa, komandant Srpske državne granične straže, oficiri Srpske garde... Napomenu su činodejstvovali episkop zvorničko-tuzlanski dr. Nektarije Krulj uz asistenciju 15 sveštenika.«252 Očito je daje Nedićevoj vladavini kraj bio blizu pa je on vjerojatno htio u javnosti ostaviti dojam kako je još moćan. Svoju tobožnju nadmoć i konačnu pobjedu nikada nije dovodio u pitanje: »Braćo i sestre! Srbi i Srpkinje! Složno svi na oružje, u borbu protiv crvene aždaje! Napred, s nama je Bog, pobeda je sigurna!« 253

•' '

Zadušnice na dan Hitlerova napada U cijelom nizu redovitih susreta i međusobnih posjeta predstavnici onodobnih vlasti u Srbiji i Srpske pravoslavne crkve zajednički su se pojavljivali u javnosti prigodom godišnjica napada njemačke vojske na Sovjetski Savez. Naime, kao stoje poznato, Hitlerova Njemačka započela je 22. lipnja 1941. napad na SSSR. Povodom toga događaja, u srpskim pravoslavnim crkvama služile su se zadušnice 1943. i 1944. za poginule vojnike u tom napadu i općenito za sve »žrtve komunizma«, kako je to isticano u javnim glasilima tih godina. Zadušnice su trebale postati tradicionalne, a zamisao o njima potekla je od šefa Srpske državne bezbednosti Dragog Jovanovića: »Inicijativom pretsednika Beogradske opštine g. Drag. Lj. Jovanovića 254 održanje u Sabornoj crkvi pomen komunističkim žrtvama.« Tom je prigodom Jovanović uputio proglas javnosti: »Beograđani, na dan 22 juna 1943 godine zatvorite sve vaše radnje i kancelarije u znak pijeteta prema žrtvama antihrista. U 11.30 časova neka za 2 minute stane ceo saobraćaj u Beogradu, neka to bude spoljni dokaz našeg dubokog saučešća sa onima koji su sebe u toj borbi žrtvovali i za nevine žrtve crvenog terora. Slava palim u borbi protiv komunizma! 21 juna 1943 u Beogradu Pretsednik Beogradske opštine Drag. Lj. Jovanović, s. r.«255 252 »Obnova«, 29. VI. 1944. 253 »Obnova«, 12. VI. 1944. 254 »Obnova«, 22. VI. 1943. 255 »Novo vreme«, 22. VI. 1943.

122

Dragi Jovanović u proglasu ne spominje izričito o kojim je žrtvama riječ, ali to su svi mogli shvatiti na osnovi datuma (22. lipnja) i ideje za koju su žrtve položile živote (nova Europa): »Preliva se koljivo... odjekuje pesma, molitva Svevišnjem za večan pokoj dušama sviju onih na svim stranama palih za spas kulture i civilizacije, za spas Evrope, za spas sviju naroda i ljudi.«256

Šutnja na beogradskim ulicama .

,

.

.

...

.

.

' .. „

I novinska izvješćavx pojašnjavaju o kojim je »junacima« riječ:

•'-••• <:

»Dva minuta ću tanja na beogradskim ulicama Juče je ceo Beograd odao svečanu i dostojnu poštu bezbrojnim hiljadama znanih i neznanih koji su pali u herojskoj borbi protivu komunizma, za dobro i spas celog kulturnog čovečanstva. Istovremeno, odajući poštu hiljadama junaka koji su pali na ratištima širom sveta, Beograđani su se selili i svojih ponajboljih sinova...«257

Javna glasila posvetila su mnogo prostora tim zadušnicama u beogradskoj Sabornoj crkvi, u kojima su sudjelovali: Nedić s ministrima, mnoštvo uglednika ondašnjeg političkog, kulturnog i znanstvenog života, komandant Srpske državne straže, njegov pomoćnik, »kao i svi viši i niži oficiri koji se nalaze u Beogradu, a koji su aktivno učestvovali u borbama«.258 Nije mogla ostati nezamijećena nazočnost Koste Mušickog, zapovjednika Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji se pojavio s nekolicinom svojih oficira. I Srpska pravoslavna crkva pridavala je tim zadušnicama veliku važnost, a to se vidi i po sudionicima: »Na nekoliko minuta pre 11 časova prešao je iz patrijaršijske zgrade u Sabornu crkvu mitropolit Josif sa vladikama Arsenijem, Vikentijem i Valerij anom, a tačno u 11 časova mitropolit Josif sa 18 prota i sveštenika otpočeo je zaupokojenu liturgiju... Sa amvona administrator Srpske patrijaršije Njegovo Preosveštenstvo Josif... glasom punim saučešća odaje poštu žrtvama i izražava duboko saučešće Srpske pravoslavne crkve, kao člana opšte hrišćanske zajednice, i svoje kao šefa Srpske pravoslavne crkve za žrtvama palim u ovim teškim borbama protiv antihrista. Okrećući se kriptama svetaca u Sabornoj crkvi mitropolit Josif ukazuje na to da smo mi potomci Nemanje i da Nemanja i ovi srpski sveci zajedno 256 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 257 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 258 »Novo vreme«, 23. VI. 1943.

123

sa njim mole Svevišnjeg da se svi Srbi slože, da se braća izmire i da putem mira, putem reda, putem rada pođemo put spasa. ...Istinskom predanošću ćemo ići stopama mira i reda i stopama svetosavlja.« I na kraju: »Mitropolit Josif služi se žitom, a zatim pretsednik vlade i ostali. U isto vreme u svima crkvama u svim okružnim mestima u celoj domovini Srpska pravoslavna crkva i narod odaju poštu žrtvama palim u borbi protiv komunizma.«259 S toga je događaja objavljeno u glasilima i nekoliko slika: Nedić s Dragim Jovanovićem dolazi u crkvu, Josif sa svećenstvom i prizor s Terazija, kako stoji u potpisu: »Na Terazijama za vreme odavanja pošte ćutanjem žrtvama komunističkog terora«.260 I 1944. godine obilježen je dan 22. lipnja, ali mnogo skromnije. Očito su srpska vlada i Crkva predosjećali kraj moći njemačkog Reicha i sna o »novoj Evropi« i »Velikoj Srbiji«. Promijenjen je i naglasak spomena — u prvom je planu bila Srbija. Sudjelovali su Nedić, ministri, vojni zapovjednici i drugi uglednici. Zadušnicu je predvodio episkop Nektarije s 12 svećenika. Dakako, održanje i prigodni govor: »Nacionalni srpski Beograd odao je pomen Srbima i Srpkinjama koji su pali od zločinačke ruke najamnika Josipa Broza Tita Posle obreda uzeo je reč prota Sibin Stanković. U svojoj besedi koja je ostavila najdublji utisak na sve prisutne, koji su nerazdeljivo vezani sa svojom svetom svetosavskom crkvom, prota Stanković je između ostalog rekao: '...Duboko i s pijetetom se klanjajući žrtvama koje padoše za Kralja, za veru i Otadžbinu, Srpska pravoslavna crkva i danas poziva sve svoje sinove da se 261 slože. Jer nam samo u slozi i ljubavi leži spas.'« Čelnici srpske vlade i Crkve naslućivali su da se približava kraj dotadašnjih društvenih i političkih ideja, jer su vijesti s ratišta govorile da se njihov neprijatelj polako približava. Zato se o neprijatelju u obavijesnim sredstvima govorilo, naravno, u crnim bojama, a istodobno pozivalo na borbu protiv njega: »...Srpski narod je ogorčen nepomirljiv protivnik boljševizma, pa mu oglašava borbu na život i smrt. Zato je on protiv svih Šubašića, Brozova i ostalog međunarodnog ološa.«262 -,-..,,, Anatema je bačena i na zapadnog neprijatelj a — Englesku: 259 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 260 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 261 »Novo vreme«, 23. VI. 1944. 262 »Obnova«, 12. VI. 1944.

124

»Bože, kazni Englesku! Engleska nam je gora od neprijatelja. Ona je satanski mučenik srpskog naroda. Samo joj jedan odgovor dugujemo: da se svi Srbi slože, da iskorene boljševizam i satru Josipa Broza, a zatim da sve napore ulože da lažljiva i verolomna Engleska nađe svoj grob, jer samo posle smrti Engleske može nići novi svet. Bože, kazni Englesku!«263 Jedini prijatelj i saveznik Srbije bila je i ostala sve do kraja rata Hitlerova Njemačka.

Četnički vojvode u beogradskoj Sabornoj crkvi Zadušnice za »žrtve koje padoše za Kralja, veru i otadžbinu« nisu slavljene u glasovitoj Sabornoj crkvi u Beogradu samo 22. lipnja nego i u drugim prigodama, kao što se vidi iz poziva objavljenog u dnevnom tisku: »Povodom dvogodišnjice srpskih oružanih snaga Srpska državna straža, Srpski dobrovoljački korpus, srpski nacionalni četnici Koste Pećanca i samostalni četnički odredi daju zajednički pomen svojim poginulim pripadnicima koji su pali junački braneći Otadžbinu od njenih upropastitelja. Pomen će se održati 20 o. m. u 12 časova u Sabornoj crkvi.«264 Sudjelovanjem čak četvorice episkopa sa svećenstvom, Srpska pravoslavna crkva još je jednom, po tko zna koji put, posvjedočila ondašnjoj vlasti koliko cijeni njezine napore i žrtve: »Parastos izginulim dobrovoljcima i četnicima Dana 20 septembra 1943 god., u Sabornoj crkvi u Beogradu priređen je parastos svima dosada izginulim dobrovoljcima i četnicima. Na parastosu činodejstvovao je Njegovo Preosveštenstvo Episkop moravički — vikar Njegove Svetosti Patrijarha g. Arsenije, uz sadejstvo 12 sveštenika i đakona. Pri kraju parastosa održao je vrlo impresivnu propoved protojerej-stavrofor o. Konstantin Luković, Arhijerejski namesnik grada Beograda. U parastosu ovom svojim prisustvom uzeli su učešća Nj. Visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha, Episkop zvorničko-tuzlanski g. Nektarije i Episkop zletovsko-strumički i zamenik Episkopa žičkog g. Vikentije.«265 »...Prisustvovali su pretsednik vlade Milan Nedić, šef Srpske državne bezbednosti Drag. Jovanović, Dimitrije Ljotić, komandant Srpskog doborovoljačkog korpusa Košta Mušicki, vojvoda Košta Pećanac sa svojim štabom 266 i velikim brojem vojvoda četničkih« (istaknuo a.). 263 »Obnova«, 29. VI. 1944. 264 »Obnova«, 18. IX. 1943. 265 »Glasnik SPC«, 31. XII. 1943., br. 11. i 12., str. 91. 266 »Obnova«, 21. IX. 1943.

125

Mitropolit Josif— četnik od rane mladosti Najstrašnije zločine prema nesrpskom stanovništvu od balkanskih ratova do danas počinili su i čine četnici ili, kako su ih nekad još zvali, »komite«. U I. balkanskom ratu 1912.-1913. masakrirano je albansko stanovništvo na Kosovu i u sjevernoj Albaniji, koje je tada okupirala Kraljevina Srbija pod Petrom I. Karađorđevićem. Košta Novaković, mlađi suborac vođe srpske socijalne demokracije u to doba — Dimitrija Tucovića, bio je kao pričuvni časnik u Tirani i na albanskom primorju pa je u svojim sjećanjima pod naslovom »Četiri meseca u srednjoj Albaniji« napisao, užasnut onim čemu je bio svjedok: »Može se pomisliti šta sve mogu počiniti ljudi koji su otvoreno izjavljivali, stupajući u komitske (četničke — op. a.) čete, da idu da se napljačkaju. Čovek se zgrozi kad sluša iz usta tih ljudi kako gotovo ravnodušno pričaju o klanju ljudi. Njega boli što su ti ljudi istog imena i iste narodnosti kao i on.« Ali Srpska pravoslavna crkva već se u to vrijeme ponosila četnicima iz svojih redova. U jednom njezinom listu čitamo: »Čini se da nijedan red ljudi nije tako prihvatio oduševljeno svetu stvar oslobođenja, kao srpski sveštenici. Pohitali su sa krstom u ruci na čelo hrabre srpske vojske. Mnogi od

Skopski mitropolit Josif Cvijović, zamjenik patrijarha Gavrila, dobrovoljac-četnik u balkanskom ratu 1912. godine, suradnik Nijemaca i četnika u Drugom svjetskom ratu

126

sveštenika upisivali su se u dobrovoljce i komite i sa krstom i oružjem u ruci ništiše divlje azijate.«266a Posebnu pozornost zaslužuje ova kratka, puna ponosa, vijest u službenom organu SPC iz toga vremena: »Sveštenik-četnik. Saradnik našeg lista g. JosifCvijović sveštenik i suplent Bogoslovije Sv. Save otišao je u četnike. Oduševljenom Srbinu, popa Josifu, želimo da se živ i zdrav vrati u našu sredinu.«266h Za povijest ostali su obavijeni tajnom »junački« podvizi tog četnika — popa Josifa. Ali, on se vratio živ i zdrav, te uskoro postao glavni urednik tog crkvenog organa, koji je objavljivao članke i člančiće pune mržnje prema Albancima, Židovima i katolicima. Preživio je i Prvi svjetski rat, u Kraljevini Jugoslaviji, postao episkop skopski, u od strane Srba porobljenoj Makedoniji, početkom Drugoga svjetskog rata došao u Beograd i kao zamjenik patrijarha Gavrila vodio cijelo to vrijeme SPC, pa i poslije rata, sve do 1946. To je taj mitropolit Josif, četnik u duši cijeloga života, vjerni suradnik hitlerovaca, nedićevaca, Ijotićevaca, četnika. Zato su svi oni bili česti gosti u beogradskoj prvostolnici — Sabornoj crkvi...

266a »Vesnik Srpske Crkve«, mart-april 1913., str. 255. 266b »Glasnik Pravoslavne Crkve u Kraljevini Srbiji«, 15. oktobar 1912., str. 316.

127

XI.

PRAVOSLAVNO SVEĆENSTVO I ZLOČINI U KRAGUJEVCU I KRALJEVU

Jedan od najtežih zločina nad pukom u Srbiji u Drugom svjetskom ratu dogodio se 21. listopada 1941. u Šumaricama kod Kragujevca. Za 10 poginulih i 26 ranjenih njemačkih vojnika, izmasakriranih, strijeljano je, po njemačkim vrelima, oko 2300 mještana i đaka Kragujevca. Po srpskim procjenama, taj je broj veći pa se govori o 4000, a neki povjesničari smatraju daje strijeljano oko 7000 Kragujevčana. Njemački pomagači u zločinu bili su dobrovoljci Petoga dobrovoljačkog odreda pod zapovjedništvom Marisava Petrovića, zatim nedićevci te domaća policija, dakle pripadnici onih vojnih snaga kojima je dio Srpske pravoslavne crkve davao obilatu potporu u javnosti. Ta potpora i službeno je potvrđena, samo tjedan dana nakon kragujevačkih strijeljanja, u izjavi lojalnosti čelnika Srpske pravoslavne crkve generalu Nediću, koju su objavila sva glasila (kao stoje već spomenuto). Međutim, treba istaknuti daje znakovito to što poslije rata nikada i nitko od novih jugoslavenskih vlasti u Srbiji nije objasnio kako je nedaleko od Kragujevca došlo do tog ubojstva (očito iz zasjede) i stravičnoga masakriranja njemačkih vojnika. Nikada i nitko nije o tome rekao ili napisao ni jednu jedinu riječ. Koji je to bio partizanski odred? Tko je izdao zapovijed? Onaj tko je naredio taj masakr, znao je da izlaže smrtnoj opasnosti tisuće nedužnih građana Kragujevca. Jer Nijemci su javno, nekoliko puta prije toga, obznanili da će za svakog ubijenog svojega vojnika strijeljati stotinu talaca, a za svakoga ranjenoga pedeset. Njemačka odmazda, dakako, ne može imati nikakvo opravdanje, to je strašan ratni zločin protiv civilnoga pučanstva, ali i oni koji su znali što čine također su zločinci prema svome srpskom narodu. No njihova su imena do danas zatajena... 128

Enciklopedijina i Titova netočnost Stječe se dojam da netko iz povijesnog pamćenja želi izbrisati sudioništvo srpskih kvislinga u tom zločinu nad vlastitim narodom. Tako npr. enciklopedija Leksikografskog zavoda donosi nepotpune podatke kad navodi: »Zbog pretrpljenih gubitaka u borbama s partizanima u okolici, u znak represalija, nem. vojska (istaknuo a.) je 21.-23. X. 1941. izvršila masovan masakr građana, među kojima je bio veliki broj đaka, čitavi razredi Kragujevačke gimnazije, s njihovim profesorima.«267 Na prvu obljetnicu oslobođenja Kragujevca, 21. listopada 1945. (godišnjica se poklapa s četvrtom obljetnicom početka strijeljanja), Tito je održao prigodom posjeta tom gradu govor u kojem glede strijeljanja spominje »germanski bes«, »njemačke osvajače« koji su se nadali »da će uplašiti srpski narod« i si. Rekao je također: »Nas, koji smo se onda nalazili na bojnom polju, duboko je porazila vijest 0 kragujevačkom stratištu... mi smo stisli zube i dali riječ da će njemački osvajači skupo platiti svoja zločinstva.«268 Kao što se vidi, i Tito i enciklopedija kao krivce za taj strašni zločin navode isključivo »njemačku vojsku« i »njemačke osvajače«. A to je tek djelomična istina, jer činjenice optužuju i mnoge druge: »...Najmasovniji zločin regularnih vojnih jedinica nemačke oružane sile 1 z vršen j e u Kraguj evcu 21. oktobra 1941. U toku j ednog dana ubij eno j e više hiljada građana između 12 i 80 godina... Nemački pomagači u izvršavanju ovog masovnog ubijanja bili su Ijotićevci— dobrovoljci Petog dobrovoljačkog odreda pod komandom Marisava Petrovića, nedićevci i svi ostali organi nemačkih vojnih i civilnih vlasti, kao i kragujevačka policija« (istaknuo 269 a.). »Učešće dobrovoljaca u masovnom streljanju građana Kragujevca, kao kvislinške vojne formacije, ukazuje na to, da okupatorska vlast nije vršila nasilje nad nezaštićenim stanovništvom samo svojim sopstvenim oružanim snagama, već je u velikoj meri to činila i preko svojih domaćih pomagača, plaćenika. U ovom slučaju to su bili nedićevci, Ijotićevci, pripadnici nemačke nacionalne manjine (tzv. Volksdeutscheri) i drugih saradnika, pre svega 270 domaće policije.« Kragujevački zločin bio je brižno isplaniran: 267 »Opća enciklopedija«, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1978., knjiga IV., str. 600. 268 »Kragujevački oktobar«, Kragujevac — 21. oktobar 1941., Izd. Spomen-park — Kultura, 1966., Prilog. 269 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 198. 270 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 223.

129

»Hapšenju i zatvaranju građana Kragujevca prethodio je sastanak između nemačkih organa vlasti i pretsednika opštine Kragujevac, Simovića. Ovom sastanku prisustvovao je jedan broj 'uglednih građana' i specijalni izaslanik vlade Milana Nedića inspektor Ministarstva unutrašnjih poslova Boško Pavlović, koji je još 13. oktobra došao u Kragujevac sa neograničenim ovlašćenjima 'za uređenje prilika u Kragujevcu'. Na ovom sastanku donesena je odluka da se načini spisak građana koje treba izuzeti od streljanja.«271

Dokument »Pov. br. 1391. 17. oktobar 1941.« Nekoliko dana prije, tijekom strijeljanja i neko vrijeme nakon toga Kragujevac je bio odsječen: nitko nije mogao ući niti izići iz grada. Za taj pothvat Nedić šalje vojna pojačanja: »U vreme blokade Kragujevca, polovinom oktobra... trebalo je pojačati snage nemačkog garnizona. U tom cilju vlada generala Nedića šalje tri čete Ijotićevaca sa ciljem da se u Kragujevcu formiraju dva dobrovoljačka odreda: peti i deseti.«272 O sudjelovanju srpske policije govori i ovaj dokument: »Predstojništvo gradske policije, Pov. br. 1391. 17. oktobar 1941. Direktoru I muške realne gimnazije, Kragujevac Molim, da ovom predstojništvu do 20. o. m. pošaljete spisak učenika VII i VIII razreda gimnazije... koji se nisu upisali... koji se do sada nisu javljali na predavanja... koji su na početku godine pohađali časove a sada ne dolaze... Hitno je! 273

Pretstojnik gradske policije, Dr. Karadžić.« U gradu je vladao strah:

»Na dan 20. oktobra zajedno sa nemačkim vojnicima vršili su hapšenja i dobrovoljci. Štaviše, oni su zalazili ponovo u kuće u kojima su nemački vojnici već bili i pronalazili ljude koji su se bilo na koji način spasli od hapšenja od strane nemačkih vojnika. Čitavu noć između 20. i 21. oktobra dobrovoljci su nastavili sa hapšenjem... Na sam dan streljanja i u toku streljanja dobrovoljci su specijalnim autobusom obilazili gradske ulice, vršeći naknadna hapšenja građana. Ove uhapšene dobrovoljci su predavali nemačkim vojnicima na samom stratištu da bi ih ovi streljali.«274 271 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji Kragujevac 1981., str. 200. 272 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji Kragujevac 1981., str. 121. 273 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji Kragujevac 1981., str. 202.-203. 274 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji Kragujevac 1981., str. 221.

130

1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar,

Zabilježena su brojna svjedočanstva onih koji su preživjeli masakr ili koji su tih dana bili u gradu. To su »neposredna, autentična svedočanstva pojedinaca koji su preživeli oktobarsku tragediju u Kragujevcu 1941. godine. Njihove izjave snimljene su na magnetofonske trake, a zatim stenografi275 sane. Sačuvana je potpuno vernost svake izjave i u načinu kazivanja...« Milan Lazarević, radnik Vojno-tehničkog zavoda, izjavio je: »...Uterali su nas u krug kasarne... Posle podne došao je Švaba jedan, oficir, zajedno sa Marisavom Petrovićem... i još neki Ijotićevci i Nemci. Onda su gledali i pokazivali prstom na pojedince: 'Ti, ti, ti ustani' i te su sklonili u stranu... Govorio je jedan Nemac, pa posle i Marisav i... odveli su ih u pravcu grada. ...Kada su izvršili sabijanje svih...došao je Nemac sajoš nekim Ijotićevcima i počeo da proziva pojedine... ja se sećam da su prozvali čoveka koji je bio moj komšija i nalazio se u zarobljeništvu u Nemačkoj. Kasnije sam saznao daje taj... prozvan... zbog toga stoje pripadao pokretu 'Zbor'... I imam utisak da su oni prozivali te Ijotićevce i druge za koje je intervenisala policija ili neko drugi ko je mogao da ima tada nekog uticaja kod nemačkih vlasti.«276

Zločinac Marisav Petrović, zapovjednik Petog dobrovoljačkog odreda (poslije puka) Ljotićeva Srpskog dobrovoljačkog korpusa — sudionik masovnog strijeljanja građana Kragujevca21. listopada 1941.

275 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., Napomene 276 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., str. 77. 131

Jovanka Petrović, profesorica Prve muške gimnazije, optužuje Ijotićevce: »...To veče su se čuli mitraljeski rafali. To su streljali one koji su bili pohapšeni u subotu. Ali onda to još niko nije znao... Trebalo je nešto preduzeti. Šta? Kako? Kome se obratiti i koga moliti kad se nije znalo koje veći neprijatelj, okupator ili njegove sluge? Pripremili smo spisak odvedenih učenika i nastavnika i rano ujutro 21. oktobra pošla sam sa nastavnicama Jelenom Stojanović i Milkom Kosanović u opštinu, kod tadašnjeg predsednika Ijotićevskog, ozloglašenog Strahinje Janjića. Zgrada je bila opkoljena stražom u odelu jugoslavenske vojske, Ijotićevcima. Posle dugog objašnjavanja i molbi pustili su nas unutra. Janjić nas je grubo i naduveno dočekao: — Ne vredi, gospođice, kažete da su nevini, ali nevini će da plate za krive. Onda smo se uputili Krajskomandi... Petokolonaš... nije nas pustio da uđemo... Vreme je prolazilo. Onda su se oko 9 časova čuli rafali iz Šumarica. Žene su se okupile kod stražara Ijotićevca i molile ga da im kaže šta će biti sa pohvatanima. Otresajući se grubo od njih, viknuo je grubo i bezdušno: — Šta pitate, zar ne čujete mitraljeze, sad ih streljaju. Vrisak žena prolomio se do neba... Rafali su se razlegali još dugo i dugo, sve do dva časa po podne...«277 Prema svjedočanstvu Olivere Simić-Đorđević, tadašnje učenice, Ijotićevci su skupa s Nijemcima pucali i na obitelji postrijeljanih, koje su htjele doći barem do tijela svojih najbližih: »Na dan streljanja... oko 11 časova došao je Ivan Gušić, petokolonaš, koji je tražio od moje sestre da mu da 20.000, a on će pustiti mog oca i brata. Sestra mu je rekla da momentalno ne može dati novac, ali neka ih spase, pa ćemo mu kuću dati. Međutim, već je sve bilo kasno, a i on je, verovatno, to znao. ...Obilazak humki i grobova Nemci su zabranili, ali ipak niko nije mogao majkama i sestrama zabraniti da traže svoje mile i drage. Nemačke i Ijotićevske patrole svakog časa su otvarale vatru na nas... Majka i ja bile smo uprljane krvlju i gnojem.«278

»Ležalo je hiljade mrtvih« Kako su se u tim trenucima osjećale brojne majke, teško je vjerodostojno opisati. Jedna od njih bila je i Ruža Vukićević: »Imala sam jedinca sina... Mi smo majke potrčale kad smo čule da vataju i kad su oterani mi smo ih videle i sutradan smo potrčale za njima. Nisu nam dali prokleti Nemci ni Ijotićevci da priđemo. Samo smo piskale i plakale.«279 277 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., str. 211.-213. 278 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., str. 211.-213. 279 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., str. 217. 132

Njemački i Ijotićevski zločinci završili su uskoro svoj posao: »...Na statistima je ležalo hiljade mrtvih. Međutim u kasarnskom krugu... bilo je još živih. Ova grupa je... bila ostavljena za taoce. Ovim ljudima je Marisav Petrović, komandant V dobrovoljačkog odreda održao 'dirljiv' govor, naglasivši da oni neće biti streljani. Za to treba da zahvale velikodušnosti vođe velikog Nemačkog Rajha Hitlera i komandantu kaznene ekspedicije majoru Königu. Završivši svoj govor, Marisav Petrović se uz naklon poštovanja prema Königu sagao i poljubio mu ruku. Na kraju je ovoj grupi saopšteno da će njih 350 biti nemački taoci, dok će ostali biti taoci kod dobrovoljaca, s tim da će, ako pogine jedan Nemac biti streljano njih 100, a ako pogine dobrovoljac — 50.«280 Divljanja Marisava Petrovića i ostalih dobrovoljaca i Ijotićevaca nastavljena su i nakon strijeljanja: »Vlast u Kragujevcu posle masovnog streljanja... uzeli su u svoje ruke Ijotićevci. Predsednik opštine je Ijotićevac, kapetan Strahinja Janjić, a predstojnik gradske policije takođe Ijotićevski oficir... U gradu koji je doživeo takvu tragediju vladalo je nasilje, pljačka i pravo jačega. Odredi dobrovoljaca pod komandom Marisava Petrovića, komandanta Petog dobrovoljačkog odreda, divljali su. Pljačka, protekcija i mito vladali su neograničeno. Porodice streljanih građana izvrgnute su maltretiranju i pljački. ...Kad je Kragujevac bio u crno zavijen i kada su mnoge kuće istakle crne barjake, to je bio putokaz za ove 'heroje' da vrše pretres baš ovih kuća, kojom prilikom su uzimali sve što im se svidi.«281 Nameće se pitanje: kako je Srpska pravoslavna crkva reagirala u tim danima? Naime, nemoguće je da mitropolit Josif, ostali arhijereji i svećenici nisu znali što se događa i što se dogodilo. Čak su i neki pravoslavni svećenici bili zarobljeni, a to je posvjedočio i Ratibor Jovanović, službenik: »Na dan 20. oktobra 1941. godine, negde oko 16 časova vrata su se otvorila i Nemci su nas izveli napolje i postrojili... Ispred nas, ispred stroja dolazi, vidimo, jednog srpskog oficira, jugoslovenskog oficira... Otkud sadajugoslovenski oficir među Nemcima? Jasno nam je odmah bilo, to je bio Ijotićevac, kapetan druge klase, čijeg se imena ne sećam i ne poznajem ga, ali mislim da bih ga mogao uvek prepoznati. On je stao ispred stroja i kazao je: 'Jesu li ovde Milanovčani?' Nemac mu je odgovorio da jesu. Pitao je da li su tu Kragujevčani i odgovoreno mu je da jesu... 'Ajde, komunisti, izlazite napolje!' — povikao je iz svega glasa. Niko mu ništa nije odgovorio. Spazio je dva popa u stroju. 'Izlazite napolje!' Njih dvojicu izdvojio je.«282 280 »Kragujevački oktobar«, Spomen-park, Kultura, 1966., str. 205. 281 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 229. 282 Blagoje Stokić, »Kragujevac u ustanku i revoluciji 1941«, Izd. Spomen-park Kragujevački oktobar, Kragujevac 1981., str. 28.

133

Svakako vrijedi spomenuti i primjer Miloja Pavlovića, direktora kragujevačke Učiteljske škole, koji je odbio sličan prijedlog Ijotićevca Marisava Petrovića da izađe iz skupine određene za strijeljanje. Ostao je sa svojim đacima i strijeljan je zajedno s njima.

Prema Mitropolitu, ništa se nije dogodilo

}

Je li Srpska pravoslavna crkva pokušala spriječiti pokolj? Je li možda protestirala i zauzimala se kod Nijemaca ili predstavnika srpskih vlasti za uhićene? U dosad objavljenim sjećanjima preživjelih i članova obitelji strijeljanih nigdje se ne spominje takav pokušaj od strane predstavnika Srpske pravoslavne crkve. Ni ona sama nije nakon rata pokušala dati odgovor na spomenuta pitanja. Ako je bilo zahtjeva da se spriječi pokolj, o njima ne bi trebalo šutjeti. Ako ih nije bilo, istina također treba izaći na vidjelo. Po dosadašnjim saznanjima, čini se da je, na žalost, Srpska pravoslavna crkva u tim povijesnim događanjima pilatovski prala ruke od svega. Nema podataka da je mitropolit Josif ili netko od episkopa služio barem zadušnice za te strijeljane pravoslavce, članove Srpske pravoslavne crkve, od kojih su sedmorica bili svećenici. Umjesto toga, mitropolit Josif mjesec i pol dana nakon strijeljanja mirno posjećuje Kragujevac, kao da se ništa nije dogodilo, i susreće se svečano i srdačno s onima koji su sudjelovali u pokoljima: »Kao delegat Svetog arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve doputovao je u Kragujevac iz Beograda mitropolit g. Josif, zamenik Njegove Svetosti Patrijarha i administrator Beogradsko-karlovačke arhiepiskopije. U njegovoj pratnji nalaze se Dragutin Stanbolić i đakon Živan Stevanović. Pošto je bio protekao policiski čas, doček im je priređen pred Sabornom crkvom gde je, pored svih parohiskih sveštenika grada, bio i pretsednik Kragujevačke crkvene opštine g. Voja Stanković, sudija. Mitropolit g. Josif otseo je u domaćinskoj kući uglednog kragujevačkog trgovca Alekse Obradovića, gde je primio dopisnike 'Obnove'... Sutradan... g. Josif je održao službu Božju u Sabornoj crkvi... Asistiralo je sve kragujevačko sveštenstvo sa svojim starim namesnikom... Mitropolit Josif... po obavljenom pričešću je održao dugu besedu. Na kraju besede izrazio je radost što vidi kragujevačku omladinu u tolikom broju u crkvi na molitvi. Prema svom programu bavljenja u našem gradu preosvećeni mitropolit je održao zajedničku sednicu sa sveštenicima iz grada. A zatim je posetio Službu rada u zgradi Ženske učiteljske škole, gde se danas svrstala kragujevačka omladina pod vodstvom svog komandanta g. Simeona Kerečkog, asistenta beogradskog Tehničkog fakulteta i pretstojnika gradske policije (istaknuo a.). 134

Pred omladincima Radne službe, kojih je bilo preko 500, ovaj visoki gost Kragujevca održao je i prostosrdacan govor, upućen omladini. Izrazio je očinsko zadovoljstvo i radost što će se oni sada, pod zajedničkim krovom i pod podjednakim okolnostima, izgrađivati da bi otadžbini kao zreli ljudi korisno poslužili... Na kraju je on blagoslovio početak rada mladih Kragujevčana u ovoj, za našu zemlju, novoj ustanovi. Komandant Radne službe g. Kerečki zahvalio je preosvećenom mitropolitu g. Josifu na poseti.«283 A samo četiri mjeseca prije toga posjeta mitropolita Josifa glavnom policajcu Kragujevca, taj Simeon Kerečki pisao je u tadanjim kvislinškim novinama: »Proročke reci Nikada neću zaboraviti crvenilo koje mi je, kao rezervnom oficiru, stid naterao u lice, kad sam saznao (prije rata 1941. — op. a.) da se jedan naš đeneralštabni oficir venčavao Jevrejkom, a da im je kumovao Srbin — đeneral, mason. Zaista su nam se uvlačili u meso i krv našu ti Jevreji. Uzdizali su svoju Solomonovu i Davidovu zvezdu, šireći je kroz ceo svet, nas su učili i naučili da pljujemo na svoj krst; pa smo, eto, propali. Eto, pobedili su nas.«284 Simenon Kerečki bio je jedan od najistaknutijih Ljotićevih suradnika. To pojašnjava zašto mitropolit osim domoljubnih riječi nije ni pokušao zacijeliti još svježe i brojne kragujevačke rane majki, očeva i prijatelja barem utješnom molitvom. On spokojno prima novinare, održava sjednicu, šeće se i obilazi ustanove u gradu, izmjenjuje mnogo lijepih riječi s onima koji su okrvarili ruke nedužnom krvlju. A stoje zapravo i kakva je bila spomenuta Radna služba koju je mitropolit blagoslovio, najrječitije govori podatak tko ju je organizirao: »Svesna srpska omladina ide novim putem U dobrovoljnu Radnu službu primljeno je 550 omladinaca Prilikom dolaska srpskih dobrovoljaca u Kragujevac, Peti šumadiski dobrovoljački odred pod komandom Marisava Petrovića, uzeo je na sebe da organizuje dobrovoljnu radnu službu. Sva deca iznad 14 godina primljena su u dobrovoljne radne odrede.«285 283 »Obnova«, 9. XII. 1941. 284 »Obnova«, 2. VIII. 1941. 285 »Obnova«, 13. XII. 1941.

135

»Srednjoškolska radna služba Ministarstvo prosvete je odlučilo da u najskorijem vremenu organizuje dobrovoljnu srednjoškolsku radnu službu u Čačku, Uzicu i Gornjem Milanovcu. Kao što je to slučaj i u Kragujevcu, tako će i ova dobrovoljna radna služba biti stavljena pod nadzor srpskih vojnih vlasti, koje će o srednjoškolskoj omladini voditi punu brigu.«286 »Svesna srpska omladina nalazi svoj put Kraljevo... Mesne nemačke vlasti prvim darom, poklonivši 150 šinjela i isto toliko pari odela, zatim 500 kg soli, 500 kg pasulja, pored ostalih potrebnih životnih namirnica, ukazale su građanstvu put kako se treba odnositi prema Dobrovoljnoj radnoj službi.«287 Da ne bude zabune, zamisao o organiziranju mladeži potekla je od njemačkih vlasti: »Kada je reč o represalijama okupatora i kvislinga nad antifašističkom omladinom Srbije, treba istaći i Nacionalnu službu rada za obnovu Srbije. Ideju da se ova služba uvede dale su nemačke okupacione vlasti u Srbiji. Posle usaglašavanja stavova između okupatora i kvislinga, Nedićeva vlada je propisala 16. decembra 1941. Uredbu o uvođenju nacionalne službe rada za obnovu Srbije. Kao prva mera izvršenje popis deset godišta od 17 do 27 godina koja su prisilno naterana u ove radne jedinice, formirane na principu slične službe u nacističkoj Nemačkoj. Svrha prvih radnih jedinica bila je da se radi na jačanju nemačke ratne mašine i borba protiv antihitlerovske koalicije.«288 S onima koji se nisu »dobrovoljno« prijavili u radne jedinice Nedić je imao druge planove: »U februaru i martu 1943. sačinjavani su po opštinama spiskovi. Ukoliko neki omladinac već nije bio u nacionalnoj službi rada, morao se javiti u Nedićevu vojsku. U svim selima niskog i leskovačkog okruga krstarili su pripadnici Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji su po spiskovima proveravali. Onima koji su bili kod kuće naređivano je da se jave opštinama radi odlaska u Nedićevu vojsku.«289

286 »Obnova«, 18. XII. 1941. 287 »Obnova«, 29. XII. 1941. 288 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941.-1944.«, knjiga I., Sloboda, Beograd, 1979., str. 332. 289 Milan Borković, »Kontrarevolucija u Srbiji — kvislinška uprava 1941.-1944.«, knjiga I., Sloboda, D~„„..„ J i n-rr» _*„ 10 c Beograd, 1979., str. 335.

136

Liturgije za kragujevačke »uglednike« A mitropolit Josif samo je blagoslivljao i blagoslivljao... Zato su dobrovoljci u beogradskoj Sabornoj crkvi bili uvijek dobrodošli. Tamo su slavljeni kao junaci: »Sastanak komandanata dobrovoljačkih odreda Prvi put posle pet meseci junačke borbe komandanti svih dobrovoljačkih odreda sastali su se 19. o. m. (veljače 1942. — op. a.) u Beogradu na zajedničku konferenciju. ...22. o. m. komandanti su prisustvovali svečanom pomenu u Sabornoj crkvi svojim drugovima koji su se nesebično stavili u službu otadžbine.«290 Među njima bio je najvjerojatnije i zapovjednik Marisav Petrović. Da li ga je netko od pravoslavnih episkopa ili svećenika podsjetio na tisuće kragujevačkih žrtava od 12 do 80 godina, nije poznato. Javnost je znala da su nakon tog zločina kragujevački svećenici u zadušnicama i dalje nastavili podupirati srpske oružane snage, novu Srbiju, da su služili zahvalnice povodom ustoličenja novih predstavnika vlasti i si. Kao da se ništa nije dogodilo: »Sahrana heroja majora Šaponjića u Kragujevcu ...U crkvi je govorio sveštenik g. Dobrivoje Branković, koji je rekao: 'Nova žrtva nove Srbije... novi mučenik starih krvoloka... Kad god odete na grob miloga pokojnika... ne zaboravite da se u isto vreme pomolite Bogu za skoriju propast crvene kuge u ćelom svetu, koja je vama i ćelom srpskom narodu nanela neizmernu bol. Pokojnice, mi molimo Boga za tvoju napaćenu dušu, koju grobari Srbije na najviše muke staviše, 291 ali koja će biti seme za rađanje nove Srbije.'« »Komemoracija trinaestorici junaka palih u borbi protiv komunističkih bandita — Kragujevac (...) Komemoracija je počela sviranjem posmrtnog marša od strane muzike dobrovoljaca Radne službe. Potom je vojni sveštenik g. Dobrivoje Branković pročitao upokojenu molitvu palim herojima.«292 Blagoslov srpske Crkve dobijali su i predstavnici policije: 290 »Obnova«, 26. II. 1942. 291 »Obnova«, 23. XII. 1941. 292 »Obnova«, 26. XII. 1941.

137

»Novom okružnom načelniku priređen srdačan doček Kragujevac. Povodom uspostavljanja Okružnog načelstva u Kragujevcu je priređena velika svečanost. U Sabornoj crkvi održano je bogoslužje na kome su učestvovali pretstavnici nemačkih vlasti, načelnik g. Kalabić, činovništvo... Srpski oružani odredi bili su postrojeni ispred crkve za vreme bogosluženja. Po svršenoj službi g. Kalabić je sa svojim pomoćnikom celivao ikonu, a 293 zatim su primili naforu.« »Sahrana dobrovoljca poručnika Dušana Đinovića Opelo u crkvi su izvršili svi kragujevački sveštenici. Pred crkvom se najpre oprostio sa pokojnikom protojerej Milun Jovanović, osuđujući akciju i nedela narodnih izroda, koji su pogazili veru i druge naše narodne svetinje. Komandant Drugog dobrovoljačkog bataljona kapetan Marisav Petrović održao je pred crkvom snažan govor. 294 »Svečana zakletva srpskih oružanih snaga u Kragujevcu Na svečanost je došao ministar pravde Bogoljub Kujundžić u društvu sa krajskomandantom Šusterom. Prisutni su bili i ostali pretstavnici srpskih i nemačkih vlasti. Mesni prota Arambašić izvršio je crkveni obred i potoni u ime svete pravoslavne crkve govorio vojnicima koji su ga pažljivo slušali... Objasnio je u kraćim crtama značaj zakletve sa verskog i nacionalnog gledišta. Izgovarajući za sveštenikom reci zakletve sa uzdignuta tri prsta uvis, dobrovoljci i stražari položili su zavet na borbu za spas i budućnost majke Srbije. Vojna muzika dobrovoljaca otsvirala je himnu. Govorio je kapetan Marisav 295 Petrović, komandant Drugog puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa.« Kragujevac je nakon mitropolita Josifa posjetio i episkop Nektarije: »Episkop zvorničko-tuzlanski dr. Nektarije, koji se nalazi na lečenju u Vrnjačkoj Banji, doputovao je u Kragujevac na Badnji dan i na prvi dan Božića služio je arhijerejsku službu u Novoj crkvi u Kragujevcu... Posle službe naš dopisnik posetio je... dr. Nektarija koji je bio ljubazan da da sledeću izjavu: 'Srpska pravoslavna crkva je uvek delila sudbinu svoga naroda. Ni u današnjim teškoćama ona ga ne napušta. Povodom ovih praznika otačastveni arhijereji su se razišli po Srbiji da služe Božje službe i teše ojađeni srpski narod. Crkva je radosna što vidi da su poslednje nevolje pozitivno delovale 296 na dušu narodnu.'« 293 »Obnova«, 10.1. 1942. 294 »Obnova«, 17. IV. 1943. 295 »Novo vreme«, 5.1. 1944. — »Obnova«, 4.1. 1944. 296 »Obnova«, 13.1. 1942.

138

Za povijest je, eto, ostalo zapisano da se srpski pravoslavni episkop dva i pol mjeseca nakon pokolja raduje zbog »poslednjih nevolja« koje su, po njemu, svakako »pozitivno delovale na narodnu dušu«. Ti posjeti uglednika Srpske pravoslavne crkve bili su samo svojevrsna priprava za dolazak ministra unutrašnjih poslova Milana Aćimovića, koji je po dolasku u Kragujevac »prvo konferisao sa okružnim načelnikom. Posle toga je primio arhijerejskog namesnika protu g. Milovana Milovanovića, koji gaje obavestio o prilikama pravoslavne crkve u okrugu. U razgovoru sa pretstavnicima mesnih vlasti ministar Aćimović je rekao i ovo: 'Narod treba da ostane miran i lojalan.'« 297 I drugoga dana toga posjeta predstavnik Srpske pravoslavne crkve bio je na svečanostima priređenima u ministrovu čast. Kao da je već zaboravio svoje sugrađane, za kojih je smrt bio odgovoran i taj ministar policije u srpskoj vladi: »Po završenoj konferenciji ministar Aćimović otišao je u hotel na ručak, koji je priredila Kragujevačka opština. Pre početka ručka arhijerejski namesnik protojerej g. Milutin Jovanović pozvao je sve prisutne da se pomole Bogu i pročitao molitvu Svevišnjem za spas srpskog naroda.«298

Pravoslavni svećenik — vojnik i predsjednik općine I u drugim mjestima Srbije, kamo su sigurno dospjeli glasovi o kragujevačkom zločinu, suradnja jednoga dijela Srpske pravoslavne crkve sa srpskim vlastima i Nijemcima nastavljena je. Zločin nije uspio pomutiti tu suradnju: »Uzice se vraća normalnom životu Posle likvidacije 'sovjetske republike' Uzice tek danas počinje da dolazi sebi. Dobrovoljci i ostale vlasti neumorno rade na povratku normalnom životu. Naš saradnik posetio je danas opštinu i našao za pretsedničkim stolom jednog mladog čoveka u uniformi dobrovoljca. To je dobrovoljac sveštenik otac Milivoje Janković, koji neumorno radi. Tom prilikom nam je rekao: 'Kada smo pre tri meseca, a na poziv generala Nedića, pošli u borbu za oslobođenje (!) našeg naroda i iz dana u dan na terenu, ne žaleći ni truda ni krvi krčili put slobodi Srpskog naroda — po našem ulasku u Uzice postavljen sam za pretsednika opštine. ...U tom poslu, kao i u svima ostalima, nailazimo na puno razumevanje i saradnju nemačkih vlasti, naročito krajskomandanta i komandanta X dobrovoljačkog odreda g. Miloša Vojno vica. Nadam se da ću sa uspehom raditi do 297 »Obnova«, 16. II. 1942. 298 »Obnova«, 17.11. 1942.

139

potpunog ozdravljenja prilika u Uzicu tako da bi narod osetio da se Nova Srbija rađa.«299 Zanimljiv je to povijesni podatak daje netko u ratom zahvaćenoj Srbiji imao toliko hrabrosti i energije da istodobno bude i pravoslavni svećenik i dobrovoljac i predsjednik općine. Možda i nisu bile preteške obveze onome tko je uživao »puno razumevanje i saradnju nemačkih vlasti« pa je svako čuđenje suvišno. Ali njemačke vlasti nisu imale razumijevanja za one koji ih nisu podupirali. Npr. u Naredbi šefa upravnog štaba zapovjednika Srbije pod naznakom: Tgb. br. 44/41 od 26. X. 1941. g. Harald Turner priopćuje: »Usled prilika u Srbiji, u izvesnim njenim krajevima zasad je uprava nemoguća; utoliko je važnije za feld- i krajskomandature da nastoje na tome da se ponovo uspostavi srpska uprava pod nemačkim nadzorom u krajevima koje su očistile trupe odnosno srpski žandarmeriski i policiski organi.«300 U nastavku priopćenja Turner daje naputke kojim se sve postupcima treba »uspostaviti srpska uprava pod nemačkim nadzorom«: »Uzimati žene za taoce protivno je shvatanju nemačkog vojnika i činovnika. Pa ipak se moraju pritvoriti kad se radi o suprugama, odnosno članovima porodica ustanika koji se nalaze u planinama. U takvim je slučajevima najveća strogost ujedno i najveća blagost.« Taje naredba obznanjena samo pet dana nakon strijeljanja u Kragujevcu, a — vrijedi se podsjetiti — tri dana nakon toga Sveti sinod posjećuje Nedića i izjavljuje da će se boriti na njegovoj strani. Stoga tih dana pravoslavni svećenici često ispraćaju srpske oružane odrede u borbu blagoslovom: »Zakletva dobrovoljaca na Dedinju Danas je zakletva 12 čete 2 Srpskog dobrovoljačkog odreda. Dobrovoljački sveštenik Boško Hadži Trifunović izvršio je svečani čin 301 zakletve i govorio o značaju zakletve sa verskog i nacionalnog stanovišta.« »Dobrovoljci IV odreda odlaze u borbu Novi odred boraca napustio je juče logor na Dedinju. ...Ovom prilikom je govorio i sveštenik g. Hadži Boško Trifunović, koji je 302 ćelom odredu podelio Božji blagoslov.« »Zakletva srpskih dobrovoljaca na dan pogibije kralja mučenika ...U kasarni II pešadiskog puka na Dedinju... zakletvu dobrovoljaca... izvršio je poznati kraljevački protojerej g. Aleksa Todorović. Prota Aleksa govorio je tom prilikom o značaju ove zakletve. Otadžbinu može spasti samo 299 »Obnova«, 25. XII. 1941. 300 »Kragujevački oktobar«, Kragujevac — 21. oktobar 1941 „ Izd. Spomen-park — Kultura, 1966. 301 »Obnova«, 8. XII. 1941. 302 »Obnova«, 13. XII. 1941.

140

Lovili su i skrivene Židove po srpskim selima: svećenik blagoslivlja zastavu srpskih dobrovoljaca prije njihova odlaska u »nove pobede«. junačko srpsko srce, samo rodoljubiva srpska duša, samo čista srpska savest, samo svetli srpski um i samo uspravan srpski stav... Zatim je prota zaronio u istinu Svetog Pisma i otuda napunio srca dobrom.«303

»U krugu kasarne na Dedinju vojnici banatskog dobrovoljačkog odreda položili su zakletvu. Tom prilikom osvećenaje i njihova zastava (istaknuo a.). Ministar Olćan u lepom i uzbudljivom govoru pozvao je dobrovoljce da udare temelje novoj budućnosti našeg naroda.«304 Na zakletvi dobrovoljaca u Smederevu bili su, uz nezaobilaznog pravoslavnog svećenika, i Dimitrije Ljotić te »vojvoda nacionalnih četnika u Podunavlju« Timotije Bijanić: »...Na čelo odreda iznesena je srpska zastava sa srpskim grbom... Posle 23 godine srpski vojnik je ponovo dočekao da se zaklinje pred svojom zastavom na kojoj su stajali amblemi srpskog naroda. Posle verskog obreda prota g. Milan Blagojević uz asistenciju kapelana g. Žike Krupeževića obavio je svečani čin zakletve. Dobrovoljci su se zakleli da će biti verni otadžbini, da će zakone, uredbe i naredbe svojih vlasti... bez pogovora izvršavati. Po završnoj zakletvi prota g. Blagojević održao je 305 vojnicima lepu besedu.« A onda je Ljotić u nazočnosti svećenika izgovorio i ove strašne riječi: »...Odmazda i istrebljenje komunističkih elemenata počela je s ovog kraja, od Valjeva i od Šapca. Mnoga su sela popaljena i mnogi životi uništeni. Okupator se koristi svojim ratnim pravom (istaknuo a.). 303 »Obnova«, 10. X. 1941. 304 »Obnova«, 1.XII. 1941. 305 »Obnova«, 8. X. 1941.

141

...S verom u Boga i otadžbinu želim da vas Bog čuva!«306 Peti dobrovoljački odred Marisava Petrovića svečano je proslavio godišnjicu svog osnutka: »(...) Izaslanik pretsednika vlade, pukovnik Košta Mušicki sa ministrom Olćanom, komandantom odreda Marisavom Petrovićem prisustvovali su svetoj liturgiji, posle koje je izvršeno osvećenje zastave. Posle čina osvećenja zastave koje je izvršio protojerej Milan Pavlović uz asistenciju nekoliko sveštenika, ministar Olćan kao kum zastave održao je veliki govor: '...Predajući ovo sveto znamenje drugu Marisavu Petroviću i vama, junaci, ja ga predajem kao simbol ideje koja obuhvata sve divne srpske i svetosavske vrline. Predajem vam kao simbol nacionalne ideje kojoj je udario temelj još pre 700 godina Sv. Sava.'«307

Aktivnosti kapetana Te r žica Jedan drugi zločin, jednako strašan kao kragujevački, manje je poznat javnosti. U Kraljevu je od 15. do 20. listopada 1941. strijeljano oko 6.000 ljudi, žena i djece.308 O tome službeni povijesni podaci govore da nema »detalja, preciznih cifara i podataka« te da se »imena nevinih žrtava znaju samo delimično«. Također, »mnogi detalji uzroka i posledica još uvek su nedovoljno ispitani, a delom i nepoznati«.309 Ipak, i nekoliko oskudnih podataka teško optužuje pojedine predstavnike Srpske pravoslavne crkve, kao što će se vidjeti. Prevoditelj i tumač u mjesnoj njemačkoj komandi izjavio je na saslušanju nakon rata: »Koliko se sećam sa streljanjem je otpočeto 15. ili 16. oktobra posle podne i trajalo je od prilike do 20. oktobra... Prema onom što sam čuo od nemačkih oficira naredbu za streljanje je dao vojni zapovednik Srbije. ...Streljanja su vršena pod izgovorom odmazde za njihove poginule vojnike u borbi prilikom napada na Kraljevo vršenog od narodnooslobodilačke vojske.« 310 Na pitanje »Da li su i kakvog učešća imale srpske vlasti u dostavljanju i prikupljanju lica za streljanje?«, on je odgovorio: »Kapetan Terzić u svojstvu komandanta žandarmerije, hapsio je, dovodio i optuživao mnoge predajući ih Nemcima... Za žene znam pozitivno da su streljane, a za decu, učenike škola i učenike zanata u fabrici vagona i aviona, čuo sam da ih ima i od 15 do 20 godina.«311 306 »Obnova«, 8. X. 1941. 307 »Obnova«, 21. IX. 1942. 308 »Kraljevo oktobra 1941., Kazivanja preživelih«. Kraljevo, 1966., str. 7. 309 »Kraljevo oktobra 1941., Kazivanja preživelih«, Kraljevo, 1966., str. 7. 310 Mihailo Simie, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 36Ö.-369. 311 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 36Ö.-369.

142

'

Popis popa Bulića Na osnovi svjedočenja onih koji su preživjeli strijeljanje i obitelji pobijenih, dvojica svećenika Srpske pravoslavne crkve aktivno su u tim zbivanjima surađivala sa srpskom policijom. Imali su u svojim rukama čak i popise onih koji su bili određeni za strijeljanje. Bili su to svećenici Dragutin Bulić i Dragoslav Obućina: »Prota Sava Petrović i popadija Zora ne znaju staje sa decom... zabrinuti su... prekjuče su im odveli decu. ...Eto, opet sprovode građane. Nemci ulaze u protinu kuću. Izvode ga. Popadija je izašla u dvorište... U dvorište je doveden i pop Obućina. Pokazuje Nemcima neki papir... Popadija nije primetila kad je otišao. Samo vidi da ga nema. I shvata da je pušten. Grupu kretoše prema komandaturi, a popadija Zora se uputi kući popa Obućine. ...U kući popa Obućine ima još ljudi. — Čujete, Obućina, — kaže popadija, — što ovo znači: odvedeni ste sa mojom decom i došli, a oni su još zatvoreni. Sad ste povedeni sa Savom — on odveden, a Vi opet kući? — Upravo sam sada poslao popu Buliću, koji je u kući Ritikova, spisak sa imenima ljudi koje treba pustiti. Na tom spisku je i ime Vašeg muža. Popadija ode Buliću. ...Popadija je znala da je pop Bulić, koji je pobegao iz Čačka ispred ustanika, odseo kod Ritikova, poznatog kraljevačkog Ijotićevca. Tamo gaje i našla. Rekla mu je zašto je došla i molila za decu i muža, za koga mu je pop Obućina već pisao. Bulić je saslušao. — Evo spiska koji mi je Obućina poslao, — kaže Bulić i pokazuje neku hartiju. — Na njemu nema prote... Ali, biće u redu... Za decu joj nije rekao ništa.«312 Nije toliko važno za razumijevanje tih dvaju svećenika to što je jedan od njih očito slagao očajnoj majci i supruzi, nego što su oni imali tolik ugled kod njemačkih i srpskih vlasti da su mogli određivati tko jest, a tko nije za strijeljanje. To dokazuje i domaćin Ritikov, kod kojega je Bulić odsjeo i s kojim je bio u dobrim odnosima. O njemu M. Simić kaže: »Anatolije Ritikov, Rus emigrant, a koji je živeo u Kraljevu stupio je odmah u službu Nemaca, nosio oružje i bio od strane Nemaca ovlašćen da može svakoga uhapsiti, stoje i činio revnosno, pa je kriv za mnoga streljanja. Primio je i novac za razne usluge.« 313 Slučaj Ace, rođaka svećenika Obućine, dokraja razotkriva ne samo zločinačko sudioništvo srpskih dobrovoljaca i njihovu suradnju s nacistima, 312 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 308.-310., 314. 313 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 369.

143

nego i ugled koji je uživao, te moć koju je imao zbog svog vjernog služenja i kvislinzima i nacistima sam pop Dragoslav Obućina: »Aca Obućina je došao u posetu kod popa Dragoslava Obućine. Sveštenik je bio nešto bolestan. Aca je sa njim bio u nekom srodstvu. — Noćas je trebalo da budeš uhapšen, — kaže pop studentu. Aca nije shvatio o čemu je reč. — Sinoć je došla do mene dobrovoljačka patrola koja je pošla da te uhapsi. Vođa patrole je video prezime i svratio da me pita da li te poznajem. Ispričao mi je daje jedan Čačanin, dobrovoljac, dao izjavu da si za vreme pobune bio sa komunistima i da si sad ovde da špijuniraš... Pocepao sam nalog i rekao da su to budalaštine.«314 Poderati nalog za hapšenje u ono doba nije mogao svatko! Svoj doprinos u zločinima u Kraljevu dali su, razumije se, i četnici: »Četnici su pozvali sve koji su bili sa partizanima da se jave... Milovan se savetovao sa ljudima. Jedan učitelj mu je savetovao da se javi: četnici znaju da... nije komunista... nema razloga da ga gone. I Milovan se javio. Ali umesto da budu predati Sreskom načelstvu, četnici su ih izručili krajskomandaturi.«315 Kraljevom su odjekivali jauci nesretnih žena koje su izgubile sinove, braću, muževe. Evo jednog svjedočenja, živog i bolnog i poslije četrdesetak godina od masakra: »U komandaturu nisam mogla da uđem... Naslonila sam se na zid i čekala... Naiđe jedna žena... Plakala je: ' Jaoj! Nema nikog tamo! Svi su sad postreljani. Videla sam svojim očima. I moj brat...' —jaukala je žena i ode...«3l5a Za razliku od kragujevačkih, neki kraljevački svećenici služili su zadušnice za strijeljane: »...U crkvi se održavao pomen streljanama. Porta je bila puna žena u crnim maramama. Sveštenici su držali zajednički pomen svima... Žene su se gušile u suzama... Naišla sam na popadiju Zoru, ženu prote Save Petrovića. Bila su joj streljana tri sina. Prišla sam tetka Zori i izjavila saučešće. Nisam ni sanjala 316 da će je to povrediti — verovala je da su joj sinovi živi!...« Bilo je u tim teškim događajima i drugih, svijetlih primjera:

314 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 349. 315 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 353. 315a Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 324. 316 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«. Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 340.

144

»Streljan je i Ličanin, žandarm. Ostavio je za sobom petoro dece. Kažu za grupu žandarma da je odbila poslušnost. Nije se saznalo šta se od njih zahtevalo.«317 Šteta je stoje zaboravljeno njegovo ime, kao i ime njemačkog vojnika koji je odbio sudjelovati u zločinu: »Ruska Raković je sa sestrom... stajala na prozoru. Predveče je, a već je policijski čas. Nad ubijenim gradom tišina... Na ulici nemački vojnik... Znaju ga iz viđenja... Nailazi pored prozora... — Dobro veče! — kaže Nemac i uzdahne... — Znate, ja nisam želeo rat... Vidite, ovde je bilo streljanje. Jedan moj drug to nije hteo da čini. I on je ubijen...«318 Široj javnosti poznatiji primjer njemačkog vojnika Josefa Schulza nije usamljen. Vojnik Schulz odbio je u Smederevskoj Palanci također strijeljati nedužne mještane, radije pristavši da bude strijeljan zajedno s njima. S njima je i pokopan.

»Sat povijesti« episkopa Velimirovića Prema nekim podacima, Kraljevo je dan nakon strijeljanja posjetio i episkop Nikolaj Velimirović. Usput vrijedi spomenuti da pojedini novokomponirani srpski povjesničari ili srpski crkveni velikodostojnici tvrde kako je u to doba episkop Nikolaj bio interniran u manastiru Ljubostinja, ali to je teško uskladiti s njegovim posjetom Kraljevu 21. listopada 1941. Episkop Velimirović prema nekim je izvorima sam izabrao manastir Ljubostinju, pošto je na vlastitu molbu oslobođen episkopskih dužnosti, i tamo se povukao sredinom srpnja 1941.: »Jun. Početak druge polovice meseca. (1941.) Kažu daje episkop žički Nikolaj tražio od Svetog Sinoda da ga oslobodi episkopske dužnosti. Priča se da ga Nemci smatraju engleskim čovekom. Vladika je u molbi Svetom Sinodu tražio da se oslobodi dužnosti... zbog 'nezdravlja...'«319 »Jul. Dvanaesti dan u mesecu. Pored ibarskog mosta je prošao manastirski fijaker. Vladika Nikolaj je napustio Žicu i otišao u Ljubostinju. Sveti Sinod je uvažio njegovu molbu. Za 317 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 305. 318 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 331. 319 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 126.

145

administratora je postavljen vladika Prodanov (Vikentije — op. a.), izbeglica iz Makedonije.«320 Daje episkop Velimirović bio interniran od samoga dolaska u manastir, teško da bi mogao posjetiti Kraljevo, a to svjedoči tadašnji tridesetogodišnji profesor bogoslovije Jovan Velimirović, vladikin rođak, poslije i sam episkop šabačko-valjevski: »Vladika Nikolaj je došao iz Ljubostinje i otišao pravo u komandaturu. Primio gaje komandant Macieovic. Vladika je pitao šta se dešava u gradu i da lije tačno da nevin narod strada. Komandant je odgovorio da red mora da se uspostavi po svaku cenu. 'Ne verujem da ste mogli nešto tako da učinite, — rekao je vladika misleći na priče o streljanju. — Pa vi ste Sloven! 'Ja sam poljski Nemac!' 'Vaše prezime je slovensko. Germani su se u tom podneblju stopili sa Slovenima. Prvu kulturu su dobili od njih... I vi ste hrišćanin. Ne verujem da ste mogli da streljate miran narod.' Komandant je dobio napad besa. Ali odgovor da li je streljanje zaista izvršeno ili nije — nije dao. Naredio je episkopu da ne napušta Kraljevo i da do daljeg bude u kući sveštenika Milovana Blagojevića. To je starinska kuća pored same komandature. Ima veliko dvorište i nekoliko razgranatih stabala. A sada još i stražara ispred kapije.«321 Čudnovat je, najblaže rečeno, takav postupak episkopa Velimirovića: nije išao njemačkom zapovjedniku prosvjedovati ili moliti za nedužne mještane, nego tražiti istinu da li Nijemci strijeljaju ili ne. Osim toga, mogao je upitati bilo kojeg mještanina ili one kraljevačke svećenike koji su, solidarizirajući se u boli sa svojim sugrađanima i vjernicima, služili zadušnice. A on drži zapovjedniku sat povijesti o slavenstvu! Nema podataka da li je toga dana otišao u koju kraljevačku crkvu i sjetio se poginulih. Pošto je, vjerojatno, umirio svoju savjest, premda nije dobio odgovor od njemačkog zapovjednika, episkop Velimirović vratio se u svoj manastir: »Jedan fijaker izlazi preko ibarskog mosta iz Kraljeva. U njemu je vladika Nikolaj. Dozvoljeno mu je da se vrati u Ljubostinju.« 322 U kakvoj je tobožnjoj internaciji on bio, najbolje govori i podatak daje u istom tom manastiru održao potkraj studenoga 1941., samo mjesec dana poslije strijeljanja u Kraljevu, savjetovanje s Ljotićevim ideologom Olćanom. Manastir su u to doba štitili četnici vojvoda Bogdana i Milovana.* 320 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«. Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 157. 321 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 327. 322 Mihailo Simić, »Kraljevo 1941. Svedočanstva i sećanja«, Srpska književna zadruga, Beograd, 1983., str. 337. * Vidi bilješke 478 i 479!

146

Faksimil prve stranice »Armijskih novina« 2. njemačke oklopne armije, koja i slikom i riječju potvrđuje suradnju s četnicima.

147

XII.

SRPSKA CRKVA LOJALNO IZVRŠAVA NAREDBE VLASTI

Sveti sinod o planskoj poljoprivrednoj proizvodnji Hitleru su za potrebe njemačke vojske morale sve pokorene zemlje Europe staviti na raspolaganje cjelokupnu industriju i poljoprivredu. Naređenja u tom gospodarstvenom pogledu bila su stroga i morala su se izvršavati. Srbija je kao agrarna zemlja morala davati što više poljoprivrednih proizvoda, ali njemačke su vlasti zahtijevale da i rudnici moraju raditi u punoj mjeri i povećavati proizvodnju. Srpska pravoslavna crkva, točnije Sveti sinod, tražili su od vjernika da ispunjavaju te zahtjeve: »Arhiepiskopija Beogradsko-Karlovačka Arhiepiskop Pećki Mitropolit Beogradsko-Karlovački i Patrijarh Srpski A. E. M. Br. 573

19 II 1942 godine Beograd Svemu sveštenstvu Arhiepiskopije Beogradsko-Karlovačke ...4) Seoski parosi ne smeju smetnuti s uma da su dužni posvetiti najveću brigu da ni jedno parče zemlje njihovih parohija ne sme ostati neobrađeno. Materijalno blagostanje njegove pastve, a naročito pitanje nasušnog hleba ima velikog uticaja na njihov moralni život. To pitanje bio bi greh prenebregnuti. 148

Tamo, gde se obrada pojedinačnom snagom ne može uspešno postići, neka se izvrši mobom, pozajmicom i drugim mogućim načinima... Zamenik Njegove Svetosti Mitropolit Skopski, JOSIF, s. r.«323 Taj dopis svećenicima i njihovim župljanima upućen je samo deset dana nakon stoje Milan Nedić 9. veljače 1942. obznanio naredbu poljoprivredi. Taj podatak upozorava da se dopis — koji je inače za svaku pohvalu jer je u njemu izražena skrb arhijereja za vjernike u oskudici u ratnom dobu — mora promatrati u svjetlu njemačkih, tj. Nedićevih gospodarskih planova. Nedugo nakon toga, vrhovništvu Srpske pravoslavne crkve obratio se i ministar za poljoprivredu: »Sveti Arhijerejski Sinod Srpske pravoslavne crkve Br. 626/zap. 113 17/4 marta 1942 godine u Beogradu O planskoj poljoprivrednoj proizvodnji Gospodin Ministar poljoprivrede aktom Kab. br. RPP. 151 od 12 marta 1942 godine dostavio je Svetom Arhijerejskom Sinodu sledeće: 'Gospodin Pretsednik Srpske vlade svojom Naredbom br. 541 od 9II1942 godine obratio se ćelom Srpskom narodu i Srpskoj pravoslavnoj Crkvi skrećući im pažnju na strašne posledice koje će nastati ako se ne bi zasejala i obradila sva obradiva zemlja u Srbiji. Stanovništvo Srbije može da se ishrani samo u tom slučaju, ako se sve oranice budu obradile i zasejale usevima. Ne možemo očekivati uvoz namirnica za ishranu ni sa koje strane. U toku ove zime okupatorske vlasti da bi spasle gladi stanovništvo u Beogradu i u većim gradovima u Srbiji, dale su jednu veću količinu hrane iz drugih krajeva izvan Srbije (istaknuo a.). Ali mi ne možemo da očekujemo da će se moći to učiniti i za iduću zimu... Pretsednik Srpske vlade je na vreme opomenuo ceo Srpski narod, kao i sve vlasti i organizacije u zemlji, na opasnost koja nam preti u slučaju da ne obradimo svu našu obradivu zemlju. Meni je poverena dužnost Rukovodioca planske poljoprivredne proizvodnje u Srbiji. U tu svrhu preduzeo sam sve mere koje sam smatrao potrebnim da bi se postigao što bolji uspeh.'«324 Interesantno bi bilo istražiti kojim su to »drugim krajevima izvan Srbije« Nijemci uzeli hranu za pomoć Beogradu... 323 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 23.-24. 324 »Glasnik SPC«, l . I V . 1942., br. 4., str. 21.-22.

149

Izričaj »planska poljoprivredna proizvodnja« dovoljno jasno govori kako su njemačke vlasti odredile što i koliko treba proizvoditi, tj. što će i koliko će uzimati iz Srbije. Ministar u nastavku dopisa opisuje podrobnije zadaće Sv. sinoda: »Među merama koje bi, po mome mišljenju, Sv. Arhijerejski Sinod mogao sa uspehom preduzeti bile bi sledeće: 1) Da se jednom poslanicom obrati celokupnom pravoslavnom sveštenstvu i pastvi i da ih pozove, da svaki na svome mestu izvrši svoju dužnost, kako bi se svaka stopa srpske zemlje obradila radi ishrane, spasa i opstanka Srpskog plemena. Ovu poslanicu Sveti Arhijerejski Sinod mogao bi da dostavi pravoslavnom sveštenstvu a ovo u crkvama istu objavi i pozove narod da zaseje svoju zemlju i da mu tom prilikom skrene pažnju na strašne posledice gladi za naš narod ako to ne učini. Ovu poslanicu bi trebalo objaviti i preko plakata. 2) Da stavi u dužnost svima sveštenicima da svaki u svojoj eparhiji pripomogne u duhu t. IV/1 Naredbe Pretsednika o planskoj proizvodnji Msbr. 541/42, da se apsolutno svaka stopa obradive površine ovoga proleća zaseje. 3) Da preduzmu potrebne mere kako bi se sva crkvena i manastirska imanja ove godine što bolje obradila. U tu svrhu ću, po želji Sv. Sinoda ili pojedinih manastira, staviti na raspoloženje stručnjake ovog ministarstva, koji se nalaze na terenu, da pripomognu svojim stručnim uputstvima kod obrade dotičnih imanja. Pored prednjeg moli se Sv. Arhijerejski Sinod da preduzme sve one mere, za koje se smatra da će korisno poslužiti navedenoj svrsi. Na završetku čast mi je napomenuti Sv. Arhijerejskom Sinodu, da će srpski narod moći da se prehrani iduće zime, samo ako se u Srbiji proizvede dovoljna količina najvažnijih životnih namirnica. Ove će moći da se proizvedu samo tako, ako se svekolike oranice u Srbiji zaseju i obrade. To treba da zna ceo Srpski narod, a dužnost je svakoga da ga o tome obavesti.«325 Pri kraju ministar ističe patriotizam Srpske pravoslavne crkve koja bi svojim autoritetom trebala pomoći u ostvarivanju spomenutih planova: »Srpska pravoslavna crkva je stolećima bila uz svoj srpski narod. Sada je došao momenat kada naša sveta Crkva treba da pritekne u pomoć narodu. Hleba nam treba ne za drugog već za naš srpski narod. Uveren u patriotizam Srpske pravoslavne Crkve i njenu ljubav prema našem narodu, kao Rukovodilac planske proizvodnje u Srbiji i Ministar poljoprivrede i ishrane dostavljam prednje Svetom Arhijerejskom Sinodu

325 »Glasnik SPC«, l . I V . 1942., br. 4., str. 21.-22.

150

Srpske Pravoslavne Crkve sa nadom da će ova izvršiti svoju dužnost prema svom narodu. U isto vreme dostavljam 2000 komada Naredbe o planskoj poljoprivrednoj proizvodnji i 2000 plakata Uputstava zemljoradnicima s molbom, da se razašlju svima crkvama i sveštenicima u Srbiji.«326 Sveti Sinod nije razočarao ministra, preporučivši episkopima njegove želje: »Čast nam je u smislu odluke Svetog Arhijerejskog Sinoda pod gornjim brojem i datumom umoliti Vaše Preosveštenstvo da sa svoje strane izvolite preporučiti sveštenicima i manastirima želje Gospodina Ministra. Za Pretsednika Svetog Arhijerejskog Sinoda Član, Mitropolit Skopski JOSIF, s. r.«327 A godinu dana kasnije Nedić je otvoreno otkrio istinu zašto srpski narod, a s njim i Srpska crkva, moraju obraditi »svaku stopu srpske zemlje«: »Moramo da pomognemo one koji daju svoje živote radi odbrane Evrope... Kakvu pomoć možemo pružiti Nemcima?... Dajmo svu materijalnu pomoć!«3273 v

Četnički vojvoda osigurava proizvodnju I ministar privrede Olćan stalno je putovao po Srbiji i, osim stoje podizao borbeni moral kvislinškim vojnicima, trudio se da srpska privreda i poljoprivreda ispune zahtjeve njemačkih vlasti. I manastiri su služili ostvarivanju tih planova: »Poseta manastiru Manasija ...24 o. m. ministar Olćan posetio je manastir Manasiju. G. Olćan se interesovao za mogućnost seče drva u ogromnim manastirskim šumama, koje je prvoklasno i koje treba isključivo da bude namenjeno Beogradu.«328 Može se vjerovati da je drvo manastira Manasije prvorazredno, ali Beograd se tijekom okupacije smrzavao, te nije poznato tko se njime grijao. Ali to vjerojatno nije opterećivalo Olćana u Manasiji: »Pošto je postigao punu saglasnost g. Olćan je razgledao manastir. Dao je izjavu: 326 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1942., br. 4., str. 21.-22. 327 »Glasnik SPC«, l. IV. 1942., br. 4., str. 21 .-22. 327a>Novo vreme«, 26. III. 1943. 328 »Obnova«, 26. XI. 1941.

151

'...Sam manastir Manasija raspolaže i danas šumom, bolje reći prašumom od ništa manje nego milion stabala... U čitavoj ovoj okolini toliko je uglja da možemo reći da se nalazimo u jednom velikom bazenu. Ali, drvo se ne seče, ugalj se ne kopa koliko bi bilo potrebno... i to iz razloga... što se naš narod dosad napajao na drugim tuđim duhovnim izvorima, zaboravljajući svoje srpske i svetosavske svetinje.'«329 Svetosavlje je, eto, bilo primjenljivo i u ondašnjoj srpskoj planskoj privredi, u kojoj će i manastiri gospodarski procvjetati: »...Narodna i privredna politika, pošto će u budućnosti vođe srpskog naroda moći da budu samo oni koji su se osposobili za časne i teške zadatke na srpskom izvoru, stvoriće mogućnost da svaki dinar koji se dobije od ovih radova ostane u rukama naše narodne svetinje — svetog manastira, i neće kao dosad otići ujevrejsko-kapitalističke ruke (istaknuo a.). ...Pojaviće se naša srpska omladina, svrstana u redove dobrovoljačke radne službe... izgradiće drumove, prelaze i mostove...«33t Iguman manastira Manasija bio je, čini se, oduševljen politikom vlade Milana Nedića i na području gospodarstva pa mu je, kao što je već spomenuto, poslao iz manastirskih šuma blagoslovljeni »badnjak«. U tom »privrednom razvoju Srbije« srpski pravoslavni svećenici često su surađivali i s četnicima. Tako je u već spomenutom manastiru Manasiji proizvodnju i sjetvu osiguravao i štitio četnički vojvoda. On se u manastiru osjećao kao kod kuće pa je on bio taj koji je, usput, odnio Nediću onaj »badnjak«, manastirski dar: »Resava mirno teče Dopis iz manastira Manasija 'Partizani' su se prevarili. Naišli su na starog vojvodu kučajskog Blaška, koji iznad svega voli svoj namučeni srpski narod. ...On danas čuva veličanstveno lep manastir Manasiju. Vojvoda kučajski Blaško Mihajlović zaslužuje zaseban pasus. Već više od mesec dana nije nijedan metak ispaljen u Resavi... Njegov nastup u akciji i njegova pravdoljubivost stvorili su kod naroda osećanje velikog poštovanja. Kod njega nema krzmanja. /// dvadesetpet batina ili metak. A to se zaista mora respektovati. I nikad bez razloga, nikad neopravdano. I kada netko dobije dvadesetpet batina, onda još poljubi vojvodu u ruku (istaknuo a.). Nema u Resavi partizana, rudnici rade i drva se seku. Seljaci seju poslednje njive. Drenovak vojvode Blaška visi u njegovoj sobi. S tim nema šale.«331 329 »Obnova«, 26. XI. 1941. 330 »Obnova«, 26. XI. 1941. 331 »Obnova«, 29. XI. 1943.

152

Doista vjerodostojno svjedočanstvo o teroru četnika u ime otadžbine i svetosavlja! Nije poznato da li su se starješina manastira, iguman i kaluđeri usprotivili tom teroru. Četnički vojvoda Blaško uživao je tako velik ugled kod srpske vlade da gaje posjećivao i sam ministar: »Ministar Olćan vrši organizaciju svih pozitivnih snaga ...On je lično obišao sve resavske rudnike. Sa resavsko-ravaničkim vojvodom Blaškom, koji nam je ovom prilikom gostoljubivi domaćin, ministar g. Olćan je osigurao sve rudnike koje čuvaju jaki četnički odredi.«332 »Ugled« su mu donijeli ne samo batina i metak za neposlušne nego i njegova slijepa vjera u generala Nedića. To je posvjedočio i na četničkoj proslavi u Despotovcu: »Osvećenje zastave resavsko-ravaničkog četničkog odreda Despotovac... Osvećenje zastave obavljeno je na trgu pred opštinskom zgradom. Prisustvovali su, između ostalih, i izaslanik pretsednika Vlade... Obred osvećenja izvršio je mesni paroh g. Ilija Bašanić sa nekolicinom sveštenika. Posle osvećenja izaslanik pretsednika Vlade, predajući zastavu, održao je prigodan govor pozivajući četnike da se pod ovom zastavom bore svim silama za odbranu srpskog naroda... Poslednji je govorio vojvoda Blaško: '...Braćo, ...Kleknimo (svi kleče) i zakunimo se na vernost našem Pretsedniku Vlade Narodnog spasa armiskom đeneralu g. Milanu Nediću da ćemo pod njegovom zastavom koju je visoko uzdigao u odbrani Srpskog naroda i na njegov poziv svi do jednoga izginuti da bi se Srpski narod sačuvao.' Posle govora vojvode Blaška četnici su izvršili defile pa je zatim priređen 33j ručak. « Taj ručak nisu pobliže opisala tadašnja glasila, ali je velika vjerojatnost da poziv vojvode, zbog njegovih prisnih odnosa s predstavnicima Srpske pravoslavne crkve, nije zaobišao mjesnog paroha i spomenutu nekolicinu despotovačkih svećenika. A Pravoslavna crkva dostojno mu se odužila i oprostila se od njega nakon pogibije svečanim opijelom »uz učešće celoku334 pnog sveštenstva Paraćina«. Javna glasila nisu u prvoj polovici 1942. zabilježila kako je protekla akcija dijeljenja 2000 Naredbi o planskoj poljoprivrednoj proizvodnji i lijepljenja 2000 plakata s Uputstvima zemljoradnicima, koje je Sveti sinod dobio od voditelja planske proizvodnje u Srbiji, ministra poljoprivrede i prehrane u srpskoj vladi »narodnog spasa«. Također je nepoznato da li je 332 »Obnova«, 26. XI. 1941. 333 »Novo vreme«, 21. III. 1942. 334 »Novo vreme«, 17. V. 1944.

153

Sveti sinod prema ministrovim uputama objavio u svezi s time svoju poslanicu koja je trebala biti pročitana u crkvama i lijepljena kao plakat.

Nedić i Crkva odgajaju novu srpsku mladež Prisilno mobilizirana srpska omladina u raznim »dobrovoljnim« udrugama, koja je sudjelovala u mnogim radnim pothvatima u gradovima i selima, rudnicima i poljima, bila je stalno pod budnim okom vlasti i Crkve, koji su zajednički nastojali od nje stvoriti »graditelja Nove Srbije«: »Za duhovni i materijalni preporod srpskog naroda Danas pre podne svečano je otvoren ideološko-vaspitni tečaj obveznika nacionalne službe, koji će se održati u Ostružnici. Svečanost je počela bogosluženjem. Služio je Gvozden Milosevic, protojerej. Posle bogosluženja protojerej Milosevic uputio je nekoliko toplih reci srpskim omladincima, a zatim je jeromonah Kirilo Vrga održao prigodnu propoved, u kojoj je između ostalog rekao da današnji srpski omladinci treba da pođu novim putem, putem spasa svoga naroda. Ministar dr. Jovan Mijušković je rekao: 'U ovom tečaju vi ćete primiti nove ideje. Tako ćete nastaviti formiranje novih srpskih omladinaca u vama. Vi ćete u potpunosti izvršiti preporod srpskog naroda.'«335 Da je Srpska pravoslavna crkva svim silama i autoritetom podržavala srpsku vladu na tom području, pokazuje i njezino sudjelovanje u proslavi Nacionalne službe: »Dve godine rada Nacionalne službe u Kostolcu ...Među mnogobrojnim gostima koji su došli specijalnim vozom naročito su zapaženi: izaslanik episkopa braničevskog Venijamina prota Milan Dimitrijević...«336 Zajednička skrb srpske vlade, Crkve, policije i vojske za mladež i njezino mjesto u »novom svetu« koji se stvara, posvjedočena je i prigodom posvete »doma radničke omladine« u Beogradu: »Juče pre podne osvećen je dom omladine 'Srbozara' u Dalmatinskoj 37. Na ovu svečanost došli su pretsednik srpske vlade general Milan Nedić, ministri, komandant Srpske državne straže, šef Specijalne policije i drugi. U ime Svetog Sinoda osvećenju doma prisustvovao je mitropolit Josif. 335 »Obnova«, 17. VIII. 1942. 336 »Novo vreme«, 27. VII. 1944.

154

Otpevan je 'Očenaš', a zatim su četvorica sveštenika izvršili obred osvećenja. (Prota Branković i tri sveštenika). Pretsednik vlade održao je sledeći govor: 'Draga naša deco! Budući poredak traži visoke kvalitete i u budućem društvu svaki će imati svoje mesto. Vi živite u teško doba u kome čovečanstvo vodi rat za svoj preporod. Bije se bitka za jedan nov svet, za svet pravde i 337 ljubavi za sve. Pod taj barjak treba da se okupite.'« Njemačkom Reichu bila je u okupiranim zemljama potrebna ne samo industrija i poljoprivreda, nego i radna snaga za rad u Njemačkoj. Stoga su bila razumljiva česta novinska izvješća tijekom rata u Srbiji, koja su isticala velik odaziv srpskih radnika na poziv vlade za rad u Njemačkoj: »Srbija u zajedničkom frontu rada Priliv prijavljenih za rad u Nemačkoj, gde se rad obavlja u miru i sigurnosti i sa izdašnom ishranom, bio je već prošlih meseci velik...«338 Objavljivane su i slike iz života i rada srpskih radnika u Njemačkoj s naslovima koji su idealizirali njihov položaj: »Srpski radnici u Beču« »Seoski omladinci se pripremaju za put u Nemačku«339 »U Nemačkoj izašao prvi broj srpskog radničkog lista«340 »Srpski omladinci razgledaju najmodernije radionice u Nemačkoj« »Srpski rudari se usavršavaju u Nemačkoj. Nova grupa polazi oko 1. XII.«341 »Sastanak srpskih seoskih omladinaca u Vajmaru« 342 »Srpske radnice u Nemačkoj«.343 Objavljena je i slika kako plešu kolo u Weimaru. »Duhovni napredak srpskih radnika u Nemačkoj. U Nemačkoj danas ima mnogo srpskih radnika.«344 »Jedna delegacija od 20 srpskih seljaka i radnika posetila je ovih dana na poziv vlade Rajha mesto sovjetskih zločina u Vinici.«345 »Brodom od Koblenca do Majnca sa srpskim seoskim omladincima.«346

337 »Obnova«, 19. VII. 1943. 338 »Novo vreme« 27. III. 1943. 339 »Novo vreme« 15. IV. 1943. 340 »Novo vreme« 8. IX. 1943. 341 »Novo vreme« 13. X. 1943. 342 »Novo vreme« 8. X. 1943. 343 »Novo vreme« 9. X. 1943. 344 »Novo vreme« 5. IX. 1943. 345 »Novo vreme« 4. IX. 1943. 346 »Novo vreme« 29. IX. 1943.

155

Zakletva prije odlaska u njemački Reich Nedić i Crkva posebnu su brigu posvećivali onom dijelu mladeži koji je išao na »usavršavanje« u Njemačku: »Milan Nedić primio srpske omladince koji su proveli u Nemačkoj oko šest meseci na usavršavanju u poljoprivredi.«34' Ispraćaji pri polasku u Njemačku nisu mogli proći bez blagoslova Srpske pravoslavne crkve: »Zakletva pete grupe seoskih omladinaca koji odlaze u Nemačku Peta grupa seoskih omladinaca, koja odlazi na ogledna dobra seljaka u Nemačkoj, položila je u Sabornoj crkvi zakletvu vernosti i predanog služenja svojoj zemlji, svom narodu. Posle zakletve prota Avramović održao je prigodnu besedu. On im je predočio šta naš narod očekuje od njihovog bavljenja u ovoj velikoj susednoj zemlji.«348 Nedić je nadopunio predstavnika srpske Crkve veličajući Njemačku: »Ja vas šaljem u Veliki Nemački Rajh da se tamo usavršite, da budete stubovi novog poretka. U Nemačkoj ćete videti savršenu državnu organizaciju, savršeno društveno uređenje. Ja hoću da to korisno primenite u svojoj sredini.«349 Te svečanosti, razumije se, nisu prolazile ni bez njemačkih predstavnika: »Seoski omladinci položili zakletvu vernosti Srbiji Srpski seoski omladinci koji se spremaju na put u Nemačku gde će steći korisna znanja, imaju svečani dan. Pre podne polažu zakletvu. ...U stroju omladinci su stigli u Sabornu crkvu, gde im je prota Branko Avramović održao besedu o srpskim svetiteljima koji počivaju već drugu godinu u Sabornoj crkvi... Pred Sabornom crkvom ih je očekivao pretstavnik nemačkih vlasti koji ih vodi u Nemačku. Tada je prota Avramović izvršio svečani čin zakletve, zaklevsi omladince na vernost Srbiji. Po svršenoj zakletvi prota Avramović čestitao je omladincima zakletvu i zaželeo im srećan put.«350 To njemačko iskorištavanje jeftine radne snage srpska je vlada prikazivala kao rad za »obnovu i preporod Srbije«: 347 »Novo vreme«, 21. X. 1943. 348 »Obnova«, 31. V. 1943. 349»Obnova«, l . V I . 1943. 350 »Obnova«, 16. IV. 1943.

156

»Naši seoski omladinci usavršavaju se u motorizovanoj poljoprivredi ...Poljoprivredno vodstvo Nemačke primilo je iz svih krajeva gde su smešteni naši omladinci najbolje izveštaje... Stručni referenti i domaćini izražavaju svuda priznanja vrednosti i držanja seoskih omladinaca. Prema svemu izgleda da nemačko poljoprivredno vodstvo posvećuje najveću pažnju baš srpskim omladincima, koji među svim ostalim narodima pokazuju najveće interesovanje za rad i nauku. ...Omladinci diskutuju u problemima Otadžbine i prave se planovi za buduću veliku organizaciju seljačke omladine, koja želi da svojim stečenim znanjem u Nemačkoj obnovi i preporodi Srbiju.«351 Sva izvješća iz Njemačke bila su radi propagande nabijena oduševljenjem i optimizmom: »Pasau — stecište srpskih seoskih omladinaca Mala varoš Pasau doživela je jedan nesvakidašnji dan... Održali su ovde zajednički sastanak srpski seoski omladinci koji su zaposleni na uglednim dobrima u okolini Pasaua, Štraubiga, Londshuta i Rajnsburga. Sto dvadeset omladinaca u šumadiskim odelima... na svakom koraku su bili najsrdačnije primljeni. ...Nemački seljaci dive se kako su srpski seljaci u najkraćem roku savladali sve tehničke teškoće... U ime Rajshnerstanda pozdravio je prisutne dr. Drač. Odgovorio je upravnik ustanove 'Zemlja i rad' Stevan Klujić. ...Posle zajedničkog ručka u restoranu gradske većnice prikazan je film. Srpski omladinci naročito su zahvalni pretsedniku vlade Milanu Nediću. Svaki od njih moli da mu se isporuči iskrena zahvalnost, jer je on omogućio da se ostvari ovaj poduhvat od koga će srpski seljaci imati velike koristi.«352 Prema nekim podacima, samo do kraja kolovoza 1941. »zbog snažnog psihološkog i političkog pritiska i bijede iz Srbije je na rad u Njemačku otišlo 17.800 muškaraca i 4.800 žena«.353

351 »Novo vreme«, 9. VIII. 1944. 352 »Novo vreme«, 23. VI. 1943. 353 Muharem Kreso, »Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941-1944«, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1979., str. 185.-200.

157

XIII.

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U CRNOJ GORI

Nakon travanjskog sloma Jugoslavije 1941., talijanska vojska okupirala je Crnu Goru. Talijani su od nje namjeravali stvoriti »nezavisnu« državu, blisko vezanu za Italiju. Crnom Gorom upravljao je najprije civilni administrator, ali je zbog oružanog ustanka 13. srpnja 1941. svu vlast preuzeo vojni zapovjednik, general Alessandro Pirzio Biroli. On je bio guverner s punim ovlastima i u vojnim i u civilnim poslovima.354

Zvona nakon »srbijanske tiranije i beogradske hegemonije« Prema nekim novinskim izvješćima, dio crnogorskog naroda dočekao je talijanske vojnike kao osloboditelje Crne Gore od »srbijanskog pritiska« i »srbijanskih vlastodržaca«. To je pokazano i prigodom posjeta talijanskog kralja Viktora Emanuela III. Cetinju nedugo nakon okupacije, kad su npr. »zvona sa pravoslavne katedrale, koja za vreme od 22 godine pod srpskom upravom nisu zvonila, prvi put ponovno zvonila.«355 »Poseta Nj. V. Kralja Imperatora Cetinju Poslije mjesec dana po oslobođenju od strane herojskih vojnika Italije, narod crnogorski preživio je juče dan nezaboravljenih oduševljenja povodom posete Nj. V. Kralja i Cara Viktora Emanuela III. Građani Cetinja iskitili su varoš zastavama... kako sa talijanskim tako sa crnogorskim... 354 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber. Zagreb, 1979., str. 103. 355 »Opštinske novine«, Beograd, 18. V. 1941.

158

Ušavši u komesarov dvor Kralj prima pozdrav mnogih crnogorskih i talijanskih ličnosti... Suveren dugo razgovara talijanski sa Mitropolitom Joakimom, koga pita gdje je rođen i gdje je naučio da govori tako dobro italijanski... Zatim Kralj posjećuje Kraljevski Dvor... Kralj izlazi iz dvora i prima gromoglasni pozdrav 'Crnih košulja' postrojenih na trgu uz isukane noževe. Zatim... ide u manastir sv. Petra gdje ga čeka mitropolit sa cjelokupnim sveštenstvom u svečanim zlatnim odorama. Dok zvona sa Stare Tablje, manastira i sviju crkava bruje veselo, Kralj ulazi u Svetinju i klanja se grobu V. Vojvode Mirka, na koji polaže snop crvenih ruža.«356

»Crna gora u Novoj Evropi U 22 godine ropstva... (istaknuo a.) nije se nikad ugasila luča slobode u plemenitim grudima sinova Crnih Brda. Pritisak Srbijanski nije nikad ne samo uspio da oslabi duh ovog naroda, ponosnog i ratničkog, nego je bio neprestani potstrek za oslobođenje od mrskih režima... Vojnici nove fašističke Italije došli su u Crnu Goru kao oslobodioci i primljeni su svuda sa oduševljenjem i zahvalnošću.«357 U istom duhu proslavljanje i Đurđevdan:

»Praznik Đurđevdan proslavljen prvi put poslije 22 godine Proslava koja je za čitavih 22 godine bila zabranjena (istaknuo a.) od srbijanskih vlastodržaca, uzela je veličanstven karakter. Crkvena ceremonija... uzela je iznenada politički karakter i pretvorila se u patriotsku manifestaciju zbog oslobođenja od srbijanske tiranije i beogradske hegemonije, zahvaljujući pobjedonosnom oružju i fašističkoj Italiji. Stanovništvo Cetinja je ispunilo Manastir i Portu sv. Petra kao i okolinu. Civilni komesar Ital. Vlade Nj. E. Macolini želio je da prisustvuje ceremoniji i došao je u pratnji g. generala Tućia, svih funkcionera komesarijata i velikog broja oficira. Poslije svečane liturgije Mitropolit Joakim je održao molepstvije za upokoj duša umrlih članova kuće Petrović-Njegoš... Zatim je Mitropolit Joakim primio Nj. E. Macolinija, generala Tućia, kao i mnogobrojne ličnosti talijanske i crnogorske. Mitropolit na odličnom talijanskom jeziku izrazio je zahvalnost crnogorskog naroda za mnoga dobročinstva, već ostvarena za tako kratko vrijeme od strane Italijanske Vlade u korist Crne Gore, zatim je prisutne poslužio kolji358 vom.« 356 »Glasnik Crnogorca«, 18. V. 1941. 357 »Glasnik Crnogorca«, 18. V. 1941. 358 »Glasnik Crnogorca«, 18. V. 1941.

159

Deklaracija Crnogorskog sabora Uskoro je, samo tri mjeseca nakon okupacije, proglašena »suverena i nezavisna« crnogorska država: »Crnogorski narod proglasio Slobodnu i Nezavisnu Kraljevinu Crnu Goru Deklaracija Crnogorskog Sabora

Okupacija Crne Gore od strane Srbije, koju je protivno volji crnogorskog naroda prihvatila tzv. Velika Narodna Skupština u Podgorici svojom odlukom od 20. novembra 1918. prestala je (...) /// Proglašena je suverena i nezavisna Država Crna Gora u obliku Ustavne Monarhije. «3S-

Najugledniji predstavnici Pravoslavne crkve u Crnoj Gori redovito su se, kao i u Srbiji, susretali s onodobnim civilnim i vojnim vlastima prigodom raznih državnih i crkvenih svečanosti: »Komesar Italijanske Vlade dočekan je od ministra g. Popovića i od najuglednijih ličnosti crnogorskih, dok gaje u manastiru dočekao mitropolit Joakim... Civilne vlasti Cetinja kao i najviđenije crnogorske ličnosti zamolile su Nj. E. Macolinija da bude tumač kod Vlade željama sviju Crnogoraca...«360 »Svečanost sv. Petra na Cetinju ...Poslije službe Božje bilo je primanje u Mitropoliji, na kojem su prisustvovali Njegova Ekselencija Guverner Pircio Biroli sa gospođom, Šef civilne administracije i druge ličnosti italijanskih vojnih i civilnih vlasti, kao isto više uglednih gospođa i gospode sa Cetinja.«361

Mitropolit Joanikije na vojnim smotrama Prisutnost crnogorskog mitropolita na vojnim smotrama trebala je sigurno učvršćivati moral i borbeni duh kvislinških i talijanskih vojnika: 359 »Glasnik Crnogorca«, 13. VII. 1941. 360 »Glasnik Crnogorca«, 18. V. 1941. 361 »Glas Crnogorca«, 1. XI. 1941

160

Dražin komandant — pukovnik Bajo Stanišić (lijevo), talijanski zapovjednik Crne Gore Pirzio Birolli i episkop Joanikije dolaze na svečanost. »U srijedu, 23. septembra, (1942. — op. a.) Nj. Vis. posjetio je manastir Oštrog... Na ulasku u Ostroški manastir g. Mitropolita dočekala je počasna četa pod komandom proslavljenog heroja pukovnika Baja Stanišića, koji gaje biranim riječima pozdravio. G. Mitropolit toplo se zahvalio na pozdravu i dočeku i uputio vojsci (istaknuo a.) i okupljenom narodu arhipastirsku poruku.«362 »Smotra trupa cetinjske komande bila je određena za 10 časova. Malo prije utvrđenog sata određeni od gen. Tućia svrstali su se dužinom Katunske ulice, u sredini koje je Nj. E. Pircio Biroli dočekao pregled smotre. Na počasnim tribinama videli su se: gospođa Anđela Pircio Biroli, civilni komesar Crne Gore komandator Guiljelmo Ruli, Njegova Uzvišenost mitropolit crnogorski, đeneralitet, oficiri...«363 Svoju skrb za kvislinške vojnike crnogorski je mitropolit pokazivao osobito prigodom posjeta ranjenicima: »Nj. V. Preosveštenstvo Mitropolit g. Joanikije dana 1. aprila posjetio je ranjenike nacionaliste ('nacionalisti' je tadašnji službeni naziv za četnike — op. a.) koji se nalaze na liječenju u vojnoj bolnici. G. Mitropolit se zaintere362 »Glas Crnogorca«, 3. X. 1942. 363 »Glas Crnogorca«, 15. XI. 1941.

161

Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije

sovao za njihovo zdravlje, podijelio im neke poklone i zaželio skoro ozdravljenje.«364 Brizi za ranjene četnike, razumije se, nije se posvetila samo Pravoslavna crkva nego i tadašnje vlasti, a to se jasno vidi iz sljedeće naredbe: »Gospodin Guverner odredio je slijedeće: a) Svakom borcu nacionalnih odreda, ako bude ranjen u borbi, biće dodijeljena od strane Nj. E. g. Guvernera Crne Gore pomoć od l .000 do 3.000 lira prema težini rane. b) Porodicama poginulih iste vlasti dostaviće odmah pomoć od 3.000 lira.

364 »Glas Crnogorca«, 4. IV. 1942.

162

Vlasti proučavaju također regulaciju penzije, koja će biti primijenjena u gornjenavedenim slučajevima prema mogućnostima rada pojedinih ranjenika.«365 Pravoslavna je crkva u Crnoj Gori tijekom rata, kao i u Srbiji, često pretvarala sprovode pripadnika kvislinških vojski u javne masovne skupove na kojima je izražavana odanost i potpora ondašnjim vlastima. Poginuli vojnici pokapani su uz najveće počasti, a u zadušnicama slavljeni su kao nacionalni heroji: »Parastos nacionalnim žrtvama Nj. Vis. Mitropolit g. Joanikije odredio je da se za Spasovdan 14. maja o. g. (1942. — op. a.) u svim parohijskim i manastirskim crkvama mitropolije crnogorsko-primorske održi parastos za pokoj mučeničkih duša žrtava komunističkog terora i da sveštenici održe prigodne govore.«366 »Kanonska posjeta g. Mitropolita Joanikija Podgorici U nedjelju 6. septembra g. Joanikije otslužio je liturgiju... Po održanoj propovijedi g. Mitropolit sa služašćim sveštenstvom i narodom otišao je do grobova poginulih nacionalista i svakog pojedinačno prekadio«. (istaknuo a.).367 »Tužna svečanost na Grahovu Veličanstveni parastos pokojnom sudiji Novici Kovačeviću i drugovima... Ovom parastosu prisustvovali su Nj. Visokopreosveštenstvo Mitropolit Joakim, đeneral Đukanović, pukovnik Stanišić... vojvode... Prisustvovali su pretstavnici divizije 'Peruđa' sa jednom četom vojnika. Činodejstvovao je Mitropolit Joanikije uz asistenciju većeg broja sveštenika. Nakon službe mitropolit Joanikije održao je govor. Poslije toga govorio je đeneral Đukanović. Poslije đenerala Đukanovića govorio je pretstavnik divizije 'Peruđa', a zatim pukovnik Bajo Stanišić, sveštenici Radusinović i Dani368 lović.« »Sa sprovoda posmrtnih ostataka Draga i Blaža Kapičića Za Crnom Gredom se sa pokojnicima oprostio prota g. Ilija Popović, koji je u svom dirljivom govoru rekao: '...Danas nađosmo jedan svijetli primjer, koji nam svijetli kao munja u noći... Vi pođoste putem Hrista Spasitelja... Vi pođoste putem Jovana Krstitelja... Neizmjerna vam hvala i vječna vam slava!'«369 365 »Glas Crnogorca«, 25. IV. 1942. 366 »Glas Crnogorca«, 2. V. 1942. 367 »Glas Crnogorca«, 12. IX. 1942. 368 »Glas Crnogorca«, 24. X. 1942. 369 »Glas Crnogorca«, br. 19/1942.

163

Crkveni blagdani bili su prigode u kojima su se u javnosti redovito zajedno pokazivali i međusobno se susretali predstavnici pravoslavno-crkvenih, vojnih i civilnih vlasti: »Na Đurđevdan... Njeg. Visokopreosv. Mitropolit Joanikije sa šest sveštenika i protođakonom održao je pomen članovima dinastije Petrović-Njegoš... Pomenu su prisustvovali Nj. Ekselencija armijski đeneral Pircio Biroli, Guverner Crne Gore sa đeneralima: Pedracili, Marata, Kinići i višim oficirima. Poslije parastosa održao je lijepu i dirljivu besjedu sveštenik g. dr. Luka Vukmanović, profesor.«370 »Služba na Spasovdan U četvrtak 14. maja o. g. (1942. — op. a.) na Spasovdan u manastirskoj crkvi na Cetinju u 9 sati služiće se arhijerejska liturgija. Poslije svete liturgije u 10.30 sati služiće se parastos mučeničkim žrtvama komunističkog terora. Na parastosu će održati govor Nj. Visokopreosv. Mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije.«371

Kažnjeni svećenici Protukomunizam stalno je prisutan u javnim nastupima pravoslavnoga mitropolita i svećenika u Crnoj Gori tijekom rata, ali, kao i kod vrhovništva Crkve u Srbiji, njihov protukomunizam bio je izravno u službi podupiranja okupatorskih vlasti. Svatko tko se digao protiv talijanskih vlasti bio je proglašen komunistom, pa se to dogodilo i nekolicini pravoslavnih svećenika: »Kažnjeni svještenici Na osnovu zvaničnih izvještaja da su čak i neki svještenici prišli komunizmu-ateizmu... Njegovo visokopreosveštenstvo Mitropolit g. Joanikije takve svještenike stavio je pod crkveni Sud, odlučio od svještenodejstva i lišio ih 372 službe bez prava na penziju.« Takva djelatnost Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori primljena je s odobravanjem i pohvalama i kod onodobnih srpskih vlasti: 370 »Glas Crnogorca«, 9. V. 1942. 371 »Glas Crnogorca«, 12. V. 1942. 372 »Glas Crnogorca«, 25. IV. 1942.

164

»Mitropolit crnogorski Joanikije protiv komunista Pohvalno je i vrlo utešno da se među prvoborcima protiv boljševizma nalazi i mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije. Kao pravi pastir mitropolit Joanikije je u nekoliko mahova odlučio i otvoreno istupio protiv boljševizma. Poslednjih dana on je ponovo uputio narodu dva apela u kojimaje oštro osudio komunizam i pljačkaški i zločinački rad partizana. Na pomenu žrtvama partizanske krvožednosti, održanom u manastiru Ostrogu, pored moštiju sv. Vasilija, veličajući napore generala Blaža Đukanovića i pukovnika Baja Stanišića (četničke vojvode — op. a.), koji su zajedno sa njim bili prvoborci protiv komunizma, mitropolit je rekao da su komunisti na jedan nečastan način uspeli da izazovu buran 13 juli 1941« (početak oružanog ustanka — op. a.).373

»Čifut« Moša Pijade I dio nižega crnogorskog svećenstva krenuo je istim putem, slijedeći svojega mitropolita: »Rezolucija crnogorskih sveštenika Crnogorski vjesnik u broju od 6. februara donosi rezoluciju sveštenstva Arhijerejskog namesništva nikšićkog, šavničkog i kolašinskog donesenu na skupštini u Nikšiću. Vrlo opširna rezolucija sva se odnosi na komunističku kugu, koja je srpskom narodu naročito u Crnoj Gori nanela krvave rane. U ovoj svešteničkoj rezoluciji između ostalog stoji... 'Ne priznajemo borbu koju vode komunisti pod lažnom parolom »Narodno oslobodilačka borba« za narodnu, već je smatramo izdajničkom, narodno-rušilačkom'... Dalje se u rezoluciji osuđuju i žigošu kao izdajnici Hristove vere i Svetosavske ideje sveštenici koji aktivno pomažu i sarađuju sa komunistima.«374 Poslije anateme svećenici u rezoluciji napadaju sve one koji se bore protiv okupatorskih vojski, ne skrivajući pri tome protusemitsku mržnju: »Narode srpski! Nad tvojim nacionalnim nebom i crkvom nadnijeli su se već dvije i po godine crni i gradobitni oblaci kakvih do sada u tvojoj istoriji nije bilo. Svakodnevno se ruši tvoja snaga, tvoj život i sistematski se radi da te nestane. Ti to osjećaš, vidiš, znaš i čuješ. Ti si uvijek u momentima narodnih nesreća imao ispolinske snage da svojim rodoljubljem, viteštvom i samopregalaštvom uništiš protivnika. Najveći neprijatelj koga si do sada imao, tu je. On je u tvojoj kući, porodici, crkvi, gradu, selu, na tvom imanju i svuda je uvukao svoje krvave kandže. Hoće da ti ubije i dušu i tijelo. Hoće da ti uništi 373 »Obnova«, 15.1. 1944. 374 »Novo vreme«, 19. II. 1944.

165

vjeru, naciju i otadžbinu. Hoće da ti uništi tvoju slavnu istoriju, tvoje svetinje, tradicije i običaje. Da uništi sve tvoje vjekovne, krvavo stečene tekovine. Hoće li svijetlo Hristovo Jevanđelje zamijeniti 'Kapitalom' Karla Marksa, a tvoga najvećeg duhovnog prosvetitelja i učitelja sv. Savu sa ćifutom (istaknuo a.) Mošom Pijadom? Ako to dopustimo zagrmljeće na nas kletva velikoga Njegoša: 'Bog vas kleo, pogani izrodi, što će tuđa vjera među vama?...' 'Su čim ćete izać' pred Miloša i pred druge srpske vitezove, koji žive dokle sunce grije?' Bezbrojna zgarišta tvojih domova, pljačka tvoje krvavo stečene imovine i nasilje nad tvojom vlastitom porodicom poziva te bez predumišljaja u borbu protiv skitnica i neradnika. Tvoje velike i dragocjene žrtve koje leže po jamama i jarugama, u krvi okupana tvoja najveća svetinja Oštrog (manastir, glavni četnički stožer — op. a.), vapiju za osvetom s amanetom da se spasi ono stoje nacionalno, što nije izgorelo da ne izgori i što nije danas bačeno u jame da ne bi bilo bačeno sjutra.«375 Obilato se koristeći, kao i oni u Beogradu, nacionalno-vjerskim mitovima, potpisnici tog apela otvoreno izjavljuju, kao i Sveti sinod u Srbiji, da će se boriti na strani vlasti i pozivaju pučanstvo za sobom: »Zato naprijed u svetu borbu za spas svoje vjerske i nacionalne časti, za spas časti svoje otadžbine, svoje porodice, svojih milih i dragih. S tobom je tvoje sveštenstvo. S tobom je Bog i pravda. S tobom su svi svetitelji, kraljevi i carevi i mučenici srpski, od prvih župana do danas. Na čelu tvome je duh tvog najvećeg nacionalnog vođe sv. Save, a protiv tebe i pred tvojim izrodima i odrodima — Moša Pijade, jevrejin iz zatvora u Sremskoj Mitrovici i obijač radnji Josip Broz zvani Tito, te ti se lako opredijeliti: 'Kome ćeš se privoljeti carstvu'. Ovu rezoluciju potpisala su 23 sveštenika sa teritorije arhijerejskog name376 sništva nikšićkog, šavničkog i kolašinskog.« Takva stajališta crnogorskoga mitropolita i njegovih svećenika imala su velik odjek u onodobnoj javnosti, o čemu govori podatak daje crnogorski novinar Mirko Vlahović doputovao u Beograd samo zato da bi prikazao djelatnost Crnogorske pravoslavne crkve, dokazujući zapravo njezinu istovjetnost s djelatnošću Srpske pravoslavne crkve u Srbiji: »...Predavač ističe pastirsko držanje mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija koji je visoko uzdigao mučenički Kristov krst, pa s lovćenskih vrleti bori se krstom, verom i mačem protiv pobesnelog carstva tiranije, ukazujući Crnogorcima svetlost mesto mraka, istinu mesto laži, život mesto smrti. 375 »Novo vreme«, 19. II. 1944. 376 »Novo vreme«, 19. II. 1944.

166

Osvrćući se na nedavnu rezoluciju crnogorskog sveštenstva u Nikšiću, Vlahović kaže da ona otkriva moralnu jačinu crnogorskog mitropolita i njegovog sveštenstva.«377 Takvi glasovi predstavnika Crkve bili su svojevrsno opravdanje za sve zločine nad zarobljenim borcima protiv ondašnjih vlasti u Crnoj Gori. Crkva nije digla svoj glas protiv takvih zločina, na koje je pozivao onodobni tisak: »Zato treba te zvijeri partizanske bez ikakvog milosrđa iskorijeniti. Ne samo efektivne partizane, nego i njihove simpatizere. Naročito ženskoj čeljadi partizanskoj ne može se oprostiti. Zato ćemo tražiti Ijekarski pregled svih partizanki... pa djevojke žigosati žigom srama i negdje deportovati. Kaznićemo ih... ne vješanjem ili strijeljanjem, jer je to za ljude i žene, koje su po djelima ravne ljudima. Lišićemo ih prava sestre i žene i najsvetijeg prava — majke, da posluže za uklin narodu.«378

Crnogorski »nacionalisti« — plaćeni ubojice Da su »nacionalisti«, s kojima je vrhovništvo Pravoslavne crkve u Crnoj Gori bilo u više nego dobrim odnosima, bili zapravo plaćeni ubojice, govori i sljedeći dokument: »13. maj 1943

Dan. Grad Komandantu IV četničkog bataljona kapetanu g. Špiri Stojanoviću Danilovgrad

Za ubijenog odmetnika-komunistu Jagoša Kontića primljena je na kasi divizije 'Ferara' ucjena od 30.000 (trideset hiljada) lira. Kako je ubistvo imenovanog na dan 14. januara 1943. godine izvršilo ljudstvo IV četničkog bataljona sa pridodatim žandarima i nekim seljacima, to mi hitno dostavite spisak lica koja su učestvovala u njegovom hvatanju i ubistvu, uzimajući u obzir i žandare i milicionare učesnike, kako bi im se primljena nagrada dodijelila. Komandant pukovnik 379 Bajo Stanišić« Bezbrojni su primjeri i povijesni zapisi koji nedvojbeno dokazuju četničku suradnju s talijanskim okupatorima: 377 »Novo vreme«, 27. II. 1944. 378 »Glas Crnogorca«, 5. V. 1942 379 »Politika«, 17. XII. 1944.

167

»Komandanti nacionalističkih formacija U tužnom času jedan stari vojnik je uzeo na sebe teški zadatak... da koordinira dobrovoljačke divizije: general Đukanović čija se akcija razvija lojalno u okviru sporazuma sa komandom italijanskih oružanih snaga. U toj akciji stoje iza njega: general Krsto Popović... na sektoru divizije Tara', pukovnik Bajo Stanišić, na sektoru divizije 'Ferara' i 'Alpi Graje', kapetan 380 Pavle Đurišić, na sektoru divizije 'Venecija'...« »Pretsjednik Crnogorskog nacionalnog Pokreta Đeneral gospodin Blažo Đukanović dao je slijedeću izjavu: 'Prihvaćajući sa zadovoljstvom ponudu suradnje upućenu mi sa strane Nj. E. Guvernera Crne Gore, primio sam u potpunoj saglasnosti sa mojim saradnicima — Pretsedništvo Crnogorskog Nacionalnog Odbora, a time u vezi i dirigovanje svih nacionalnih dobrovoljačkih odreda. Razumije se da će svaka moja akcija biti preduzeta u potpunoj saglasnosti i sa odobrenjem Italijanskih vojnih i civilnih vlasti.'« 381 Zanimljiv je i gotovo istovjetan rječnik crnogorskih četnika i predstavnika srpske vlade u Srbiji kad su objašnjavali zadaću i ciljeve njihova pokreta: »Nj. E. Guverner primio je saradnju crnogorskih nacionalista da bi Crnoj Gori vratio mir, red i unutrašnju bezbjednost... Nj. E. guverner je odobrio obrazovanje Crnogorskog Nacionalističkog Odbora... pod predsjedništvom đenerala Blaža Đukanovića.«382

Manastir Oštrog — četničko uporište Glasovito vojno središte crnogorskih četnika od ožujka 1942. do listopada 1943. bio je manastir Oštrog u blizini Nikšića. Tamo je pod predsjedanjem Baje Stanišića 22. kolovoza 1942. održan sastanak četničkih vojvoda i oficira.383 U to doba, manastir je bio stjecište brojnih zapovjednika raznih vojski, predstavnika vlasti, crkvenih velikodostojnika i drugih uglednika: »Nj. E. Guverner Crne Gore, Armijski general Pircio Biroli sa svojom gospođom i Visokom pratnjom posjetio je manastir Oštrog... U visokoj pratnji zapaženi su: komandant trupa u Crnoj Gori Nj. E. Armijski general Mentasti, Komandant Divizije 'Ferara', civilni komesar Crne Gore sa gospođom i mnogobrojne druge ličnosti civilne i vojne uprave Guvernerstva... Pri ulasku u manastirsko pridvorje... slavoluk sa natpisima 'Dobro nam došli'... 380 »Glas Crnogorca«. 30. V. 1942. 381 »Glas Crnogorca«, 17. VII. 1942. 382 »Glas Crnogorca«, 4. VIII. 1942. 383 »Vojna enciklopedija«, Beograd, 1973., tom VI., str. 478.

168

Na čelu svoje štapske čete, koja je u besprekornom poretku odavala počast, stajaše markantna figura pukovnika Baja Stanišića, zapovjednika nacionalnih četa... Pukovnik Bajo Stanišić održao je slijedeći pozdravni govor: '...Povjerovali ste našoj riječi... Dali ste nam oružje u ruke... pružili ste nam i svoju vojničku pomoć... Do sada se nijeste prevarili, a ja Vam dajem časnu riječ da se nećete prevariti ni u buduće...' Nj. E. Guverner odgovorio je ovim riječima: 'Ne sumnjajte, pukovniče Stanišiću, ne sumnjajte, Crnogorci, da ćemo mi, po Dučeovom naređenju, ujediniti Crnu Goru... Crnogorci će me slijediti da bih mogao da svršim meni povjereni zadatak. U ovom duhu možemo se sada podići ka čuvenom Ostroškom manastiru pod kojim se komanda pukovnika Stanišića smjestila (istaknuo a.) kao da očekuje od ovih svetih zidina blagoslov za dragocjeni rad koji vrši sa svojim hrabrim vojnicima...' Nj. E. Guverner... produžio je do manastirske crkve gdje g a j e dočekao Mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije u odeždama sa nastojateljem manastira Arhimandritom g. Leontijem i ostalom manastirskom braćom. Gospodin Mitropolit izgovorio je ispred crkvenih vrata slijedeći govor: 'Naša se Crkva raduje što Vašu Ekselenciju vidi danas u svetom Ostrogu... U vas su sada uprte oči svega našeg naroda u Crnoj Gori... Ubijeđeni smo da ćete nam unaprijed vjerovati, a mi ćemo se truditi da dajemo dokaza da smo toga dostojni. U ime svoje, bratstva svete obitelji ostroške, sveštenstva i naroda... Mitropolije crnogorsko-primorske pozdravljam Vas pozdravom »Dobro nam došli!«'... Nj. E. Guverner napisao je u Spomenicu Manastira Oštroga slijedeće riječi: 'Prilikom hodočašća... izričem najtoplije želje za preporod ove zemlje... zadovoljan što su vojnici Italije u saradnji sa vjernim crnogorskim nacionalističkim formacijama na čelu sa njihovim rodoljubivim starješinama za uvijek protjerali horde... Armijski General Aleksandar Pircio Biroli Guverner Crne Gore' Očigledno dobro raspoložen vratio se pred donji manastir, gdje je bila postavljena bogata trpeza za Njega, njegovu pratnju i preko stotinu gostiju. Gostoljubivi domaćin arhimandrit Leontije nije žalio ni truda ni troška... Za vrijeme ručka Mitropolit je održao pozdravnu riječ na italijanskom jeziku: '...Dižem ovu čašu i pijem u zdravlje Vaše Ekselencije, hrabrog nosioca ordena Bijelog Orla s mačevima. (Alessandro Pirzio Birolli na Solunskoj fronti bio je načelnik štaba talijanske vojske — op. a.) ...Kao vjeran tumač misli i osjećaja svega našeg Svetosavskog naroda u Crnoj Gori i Primorju pijem ovu čašu u zdravlje Poglavara naše svete Srpske pravoslavne crkve i apostolske družine članova Svetog Arhijerejskog Sabora... ...Pijem, braćo, u zdravlje našeg dragog brata đenerala Blaža Đukanovića, koji nije mogao danas posjetiti sv. Oštrog, već je odredio za svog izaslanika

169

hrabrog pukovnika brata Baja Stanišića, u zdravlje junaka i vitezova njegovih saradnika, koji predvode junake...' ...Guverner je manifestovao svoja osjećanja slijedećim riječima: 'Vjerujem da ovaj dan, koji sam sa vama proveo u svetom manastiru Ostrogu, treba da znači važan događaj u istoriji Crne Gore. Zahvalan sam Nj. V. Mitropolitu... za riječi koje su uputili ne meni nego Italiji... Nikada nisam vjerovao da bi Crnogorci... mogli da izvrše izdaju prema Italiji. Onda sam zatražio vašu pomoć... I ja nađoh među vama prave vođe: generala Popovića, pukovnika Baja Stanišića, kapetana Đurišića, koji su svi, pod zapovjedništvom đenerala Đukanovića, odano pomogli italijanskim trupama da se slomi zajednički neprijatelj... Zajedno smo istrgli nož zaboden u prsa Crnogoraca... Crnogorci... Slušajte svoje vođe! Guverner će učiniti sve da vam da dobru žandarmeriju... Dižem ovu čašu u zdravlje hrabrih nacionalističkih dobrovoljaca... koji su pod zapovjedništvom svojih komandanata u zajednici sa trupama fašističke Italije slomili komunističku neman...' Odlazak Nj. E. Guvernera bio je popraćen dirljivim narodnim manifestacijama. Tom prilikom podijelio je Nj. V. Mitropolit visokim gostima blagoslovljene spomen-krstove... Ispraćen vojničkim počastima okupljenih nacionalističkih trupa odvezao se Nj. E. Guverner u 5 sati naveče iz manastira Oštroga.«384 Domaćin manastira Oštroga, o. Leontije Mitrović, nije skrivao svoju naklonost prema četnicima: »Na Ilin-dan u manastiru Oštrog ...U crkvi prepunoj naroda otpočelo je svečano bogosluženje... Prisustvovao je i pukovnik g. Bajo Stanišić sa oficirima i vojnicima svoga štaba. Službu Božju služio je arhimandrit manastira Oštroga g. Leontije Mitrović. Na završetku bogosluženja on je uputio prisutnima slijedeće riječi: 'Naše žrtve su velike... stotine i stotine najboljih sinova ovih gora... Oni su dostojno izvršili svoju dužnost prema Bogu i prema Crkvi i prema narodu i zaslužili ime nacionalnih heroja... Pomolimo se Svevišnjem za zdravlje i veličinu nacionalnih vojskovođa i naše hrabre vojske. 385 Prema nekim zapisima, čini se da su u manastiru bile uređene i posebne vojne prostorije: »Pukovnik g. Bajo Stanišić u manastiru Ostrogu Prvi avgusta (1942. — op. a.)... Danas su stotine seljaka došle u manastir Oštrog da dočekaju pukovnika g. Baja Stanišića... 384 »Glas Crnogorca«, 21. X. 1942. 385 »Glas Crnogorca«, 29. VIII. 1942.

170

Arhimandrit manastira Oštroga g. Leontije Mitrović u nekoliko biranih riječi pozdravio je našeg komandanta, podvlačeći da značaj njegove ličnosti leži u njenoj moralnoj veličini... Bajo Stanišić obišao je prostorije predviđene za smještaj gardista (istaknuo a.). Onda je poslužen ručak pod vedrim nebom...«386 U drugoj polovici 1942. rasplamsali su se okršaji i diverzije, a to najbolje potvrđuje sljedeća objava: »Komanda pešadijske divizije 'Peruđa' Komanda mjesta Cetinje Objava Stavlja se na znanje sljedeće: I. Najstrožije je zabranjeno svakome bez razlike prelaziti preko žice koja opkoljava varoš Cetinje osim i jedino kroz prolaze koji se nalaze na 'posto di bloko'. Noću i ovi prolazi zatvoreni su... II. Od 5. novembra 1942 — XXI od O sati postavljene straže uzduž žice upravljače se po sljedećem prema onima koji budu tražili da pređu žicu na neodređenim mjestima: Danju: Pozvati 'Stoj'! Pucati na svakog ko se ne bi pokorio ovom pozivu. Noću i danju sa maglom: Pucati odmah bez ikakvog prethodnog upozorenja... Komandant divizije general Rikardo Pentimali«387

Mitropolit i vojvoda Đurišić na banketu Te ratne prilike kao da nisu utjecale na mitropolitovo posjećivanje župa i susretanje s talijanskim i četničkim vojskovođama i vojnicima, te vlastodršcima: »Kolašin. G. Mitropolit služio je svetu arhijerejsku liturgiju na kojoj su prisustvovali vojvoda Đurišić sa svojim oficirima... Uveče mu je bio priređen banket na kome su bili pored Mitrop. i vojvode Đurišića oko 90 osoba. Ponedeljak je pazarni dan u Kolašinu... Nj. V. Preosv. na l sat poslije podne nasred pijace u prisustvu četnika na čelu sa vojvodom Đurišićem i naroda oko 1500 duša otslužio je malo vodoosvećenje i održao narodu dugu i divnu arhijerejsku poruku... U utorak posjetio je Bare u Vasojevićima. 386 »Glas Crnogorca«, 8. IX. 1942. 387 »Glas Crnogorca«, 28. X. 1942.

171

G. Mitropolit otslužio je parastos poginulim nacionalistima i održao divan govor. U podne mu je priređen banket. Poslije podne svečano ispraćen od naroda 388 i četnika napustio je Bare.« »Pred crkvom u Mainama skupilo se mnogo naroda iz Maina, Budve... Pred crkvom je bila postrojena počasna četa nacionalista, a isto tako i talijanskih vojnika. U ime nacionalista pozdravio ga je kapetan M. Mitrović, a u ime naroda paroh Blažo Martinović. U vezi sa ovom kanonskom posjetom g. Mitropolita Mainjani su pozvali đenerala Đukanovića i pukovnika Stanišića. G. Mitropolit ispred crkvenih vrata održao je narodu divnu besjedu... Iza g. Mitropolita održao je govor đeneral Đukanović. U podne priređen je ručak za 117 osoba. Prvu zdravicu podigao je g. Mitropolit Poglavaru naše crkve. Zatim su govorili sveštenik Božović, italijanski major, komandant Budve, pukovnik Stanišić, sveštenik Martinović.«389 »Kanonske posjete Mitropolita g. Joanikija ...Poslije podne u manastiru Ćeliji otslužen pomen svim nacionalistima, poginulim za vjeru i otadžbinu.«390 »Kanonska vizitacija Nj. V. Mitropolita Joanikija Bajicama... U svečanosti zapaženo je i prisustvo nekolicine italijanskih oficira, koji su predstavljali diviziju Teruđa'... Pred bajičkom školom prota g. Sima Martinović je pozdravio g. Joanikija i ostale goste. Ponovo je govorio g. Mitropolit, a iza njega pretstavnik divizije 'Peruđa' i đeneral g. Krsto Popović... Poslije toga priređen je banket.«391

»Pobijeno više od 10.000 ljudi...« Svi ti zajednički susreti crnogorskoga mitropolita i četničkih zapovjednika trebali su utjecati na široke slojeve pučanstva, kojih je potpora nastojao pridobiti četnički pokret. Još se nije znanstveno pokušala procijeniti odgovornost vrhovništva Srpske pravoslavne crkve zbog javne i svesrdne pomoći tijekom ratnih godina, i to ne samo u Crnoj Gori nego i u Srbiji, kvislinškim ideolozima i vojskovođama. Dio srpskih episkopa javno ih je podupirao, a njihovi zločini bili su stravični. Vrijedi se podsjetiti na neke. Četnici, koji su mnogo puta dočekivali mitropolita Joanikija postrojeni u počasnoj straži i na koje je mitropolit zazivao blagoslov sv. Vasilija Ostroškoga, za samo 40 dana svoje vladavine u Foči potkraj 1941. i početkom 1942. zaklali su npr. 388 »Glas Crnogorca«, I.XII. 1942. 389 »Glas Crnogorca«, 21. XI. 1942. 390 »Glas Crnogorca«, 7. III. 1943. 391 »Glas Crnogorca«, 10. X. 1942.

172

280-ero djece mlađe od 10 godina.™ A Pavle Đurišić, koji je toliko hvaljen u mitropolitovim nastupima, bio je organizator pokolja muslimana u Foči, Pljevljima i Čajniču početkom 1943. U svom izvješću o toj akciji on piše: »Pobijeno više od 10.000 ljudi, od čega 8.000 staraca, žena i djece...«393

Suradnja s Nijemcima Taj bliski odnos četničkih i srpsko-pravoslavnih predstavnika s okupatorima nije se promijenio ni nakon kapitulacije Italije rujna 1943., kada su vlast u Crnoj Gori preuzeli Nijemci. Oni su uskoro organizirali kvislinšku Crnogorsku narodnu upravu. Njezin osnutak i početak djelovanja članovi Uprave započeli su pohodom Pravoslavnoj crkvi: »Organizovanje crnogorske narodne uprave Danas u 11 časova prije podne izvršeno je svečano proglašenje Crnogorske Narodne Uprave u istorijskom dvoru Kralja Nikole na Cetinju. U 10 sati postrojena je pred dvorom počasna četa I Cetinjskog bataljona crnogorske milicije.

Četnički vojvode s njemačkim časnicima u Crnoj Gori 392 »Preporod«, Sarajevo, 15. VIII. 1990. 393 »Preporod«, Sarajevo, 15. VIII. 1990.

173

Odmah nakon toga pristupio je zapovjednik njemačke vojne sile feldkomandant general major g. Kajper, koji je obišao počasnu četu, primio raport, pa se zatim uputio sa svojim oficirima u Dvor, gdje su već bili na okupu članovi Crnogorske Narodne Uprave i ugledne ličnosti Cetinja... Kajper, okružen svojim visokim saradnicima i pretstavnicima crnogorskog naroda, održao je sljedeći govor istorijskog značaja: 'Kao feldkomandant Crne Gore i Kotora uvodim na svečani način od izaslanika Firera za Jugoistok poslanika dr. Nojbahera potvrđeni Narodni Upravni Odbor u njegovo poslovanje. Njemački je Rajh već više puta dokazao daje — bez sopstvene koristi — za zaštitu svojih savezničkih naroda Evrope i za odbranu evropske kulture žrtvovao živote svojih sinova. Ovako će Rajh sa njemačkom vojskom i svaki napad na Crnu Goru spolja sa svim raspoloživim sredstvima odbiti...' Zatim Pretsjednik Narodne Uprave obraća se generalmajoru Kajperu sljedećim riječima: 'U ime naroda Crne Gore... ovlašćen sam i osobita mi je čast da izjavim svoju blagodarnost Velikom Njemačkom Rajhu i njegovoj hrabroj vojsci kao i vođi Njemačkog Rajha Adolfu Hitleru na uspostavljanju Crnogorske Narodne Uprave... Da živi Vođa Njemačkog Rajha Adolf Hitler! Živio Veliki Njemački Rajh i Njegova slavna vojska!' ...Zatim su članovi Narodne Uprave korporativno pošli u manastirski hram i molitvom Bogu završili ovaj svečani čin.«394 Dva tjedna nakon što je predsjednik Narodne uprave klicao Hitleru, crnogorski mitropolit već je s njime slavio: »Pretsjednik Narodne Uprave g. Ljubo Vuksanović čuva tradicije Ostajući vjeran amanetu svojih hristoljubivih i rodoljubivih predaka, izvršavajući svoju dužnost prema svetoj majci Crkvi, 'crkvi našoj, crkvi slavnoj, crkvi našoj pravoslavnoj', g. Vuksanović je proslavio svoju krsnu slavu sv. Arhistratija Mihaila. Posjetili su ga... i ove visoke ličnosti: zapovjednik njemačkih trupa generalmajor g. Kajper sa šefom vojne uprave, višim savjetnikom vojne uprave, g. dr. Hankeom i ostalim saradnicima, i Nj. visokopreosveštenstvo mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije, koji je blagoizvoleo lično izvršiti obred rezanja slavskog kolača.«395

300.000 lira u ćeliji svetog Vasilija Tih je dana u javnosti objavljen oglas: »28. novembra (1943. — op. a.) u Manastirskoj crkvi na Cetinju održaće se pomen poginulim u Ostroškoj tragediji 394 »Crnogorski vjesnik«, 10. XI. 1943. 395 »Crnogorski vjesnik«, 24. XI. 1943.

174

Blažu Đukanoviću Baju Stanišiću...«396 To je značilo da su partizani zauzeli manastir Oštrog u kojem je bilo smješteno četničko zapovjedništvo. Bilo je to 19. listopada 1943. godine: »Bataljoni Pete brigade opkolili su Baja Stanišića i Blaža Dukanović sa štabom u Manastiru Ostrogu... Na prve pucnje i prve eksplozije bombi, Bajo Stanišić i Blažo Dukanović (Blažo je bio došao u Oštrog kao pomoć Baju radi stvaranja uspješnoga plana za akcije), u pometnji i neredu, krenuli su da bježe put Gornjeg Manastira. Računali su: tamo će se skloniti dok im Nijemci pošalju pomoć. Za kratko vrijeme poslije prvog napada, prvi bataljon je već zauzeo položaj Donjeg Manastira, smjestio se u Bajovu rezidenciju. Okolo je ležalo desetak mrtvih četnika, a grupa talijanskih fašista, koja je prišla Baju, šćućurila se u manastirske podrume. U Bajovoj sobi, na stolu, ležao je njegov lični dogled, opasač i druge lične stvari. A u skloništima ležalo je dvjesta tona italijanske municije (istaknuo a.), na hiljade kilograma makarona, šećera i pirinča... Borci mu nijesu dali da pobjegne. Ne zaustavljajući se u Donjem Manastiru, borci Prvog bataljona hitro su se peli ka Gornjem Manastiru... Po podu svuda ostaci hrane i prljavština. Pod samim ćivotom u ćeliji svetog Vasilija (istaknuo a.), borci nađoše burilo za vodu. Neko se sjeti i reče da se tresne. Unutra zašušta. Brzo izvukoše jednu dugu, a zatim i gornje dno. Unutra je bilo naslagano 300.000 lira. Kaluđer, čuvar manastira, koji je sve vrijeme bio unutra s četnicima, kleo se svecem kako nije znao da su unutra pare... Istog dana kad se predao Blažo Dukanović sa ostalima formiranje prijeki vojni sud...«397 Bajo Stanišić je poginuo, a Blažo Dukanović i dvadesetak drugih četnika je strijeljano. Taj opis zauzimanja Oštroga ne daje nikakve podatke što je bilo sa starješinom manastira o. Leontijem, koji je cijelo vrijeme bio s četnicima i koje je u nastupima javno veličao kao »najbolje sinove ovih gora« i »nacionalne heroje«. Partizani ga nisu strijeljali s ostalim četnicima. Mitropolit je za sve poginule i strijeljane četnike u Ostrogu služio zadušnice veličajući ih kao mučenike: »Sa jedne tužne svečanosti Na ovoj svečanosti činodejstvovao je Nj. Visokopreos. Mitropolit Joanikije uz asistenciju 8 sveštenika i dva protođakona. Parastosu su prisustvovali i svi članovi Crnogorske narodne uprave... Duboko potresno su djelovale suze bola i žalosti, kojima je u toku bogosluženja često puta orošeno lice našeg rodoljubivog arhijereja Joanikija. Na završetku bogosluženja Mitropolit g. Joanikije održao je besedu: 396 »Crnogorski vjesnik«, br. 9/1943. 397 Puni.ša Perović, »Kako su završila dva najveća crnogorska izdajnika«, Časopis »Stvaranje«, br. 4-5, Cetinje, 1947., str. 185.-200.

175

'...Draga braćo i sestre, 27 naših pokojnika pripadali su Hristovoj manjini. Mi smo ih često gledali u ovom i u drugim sv. hramovima našim, i to ne samo na liturgiji, već i na večernji, pa čak i na jutrenji. To je bila potreba njihovih otmjenih duša. U sv. hramu oni su nalazili iscjeljenje... I došao je 19. oktobar 1943. Sveti Oštrog poprskala je krv mučenika... 398 Pod toplim srcem naše najveće svetinje počivaju tijela tih mučenika...'« Koliko su mitropolitovi »mučenici« bili doista »otmjene duše«, pokazuje i sljedeći Stanišićev naum: »...da se za jednog ubijenog četnika ubije deset najbližih partizanskih suradnika, a za jednog ranjenog četnika da se strijelja pet, također lica iz partizanske porodice. Ako nema potreban broj lica u užoj porodici, onda će se uzimati najbliži rođaci.«399 Božić 1943. bio je, na žalost, kao i ostali crkveni blagdani u Crnoj Gori zlorabljen u potpuno nevjerske ciljeve: »Božični pozdrav njemačkoj vojsci Član Narodne Uprave za prosvjetu, štampu i propagandu g. dr. Obrad Novaković uputio je 24. o. m. (prosinca — op. a.) preko Radio-Cetinja vojnicima Njemačkog Rajha sljedeći Božični pozdrav: 'U ime Crnogorske Narodne Uprave i naroda Crne Gore čestitam vam praznik Hristovog rođenja. Vi ste, vojnici, svojim junaštvom, požrtvovanjem i viteštvom zadivili svijet, jer do danas zemaljska kugla nije poznala takve vojnike... I kada smo od vas okupirani, to nam čini čast, jer smo okupirani od vojske sa kojom se ne može takmičiti ni jedna vojska svijeta... Čestitajući vam današnji praznik... iskreno vam želim da sa uspjehom 400 okončate vaše uzvišeno djelo i da spasete evropske narode...'«

Kod njemačkoga generalnoga konzula na Cetinju Kad su se god predstavnici onodobnih njemačkih i crnogorskih vojnih i civilnih vlasti pokazivali u javnosti, tamo je bio i crnogorski mitropolit: »Prijem crnogorskog voćstva kod nemačkog generalnog konzula na Cetinju Savetnik nemačkog poslanstva i generalni konzul Nemačkog Rajha na Cetinju Kramare primio je 4. o. m. (1944. — op. a.) pretstavnike vojnih i 398 »Crnogorski vjesnik«, br. 10/1943. 399 Puniša Perović, »Kako su završila dva najveća crnogorska izdajnika«, Časopis »Stvaranje«, br. 4-5, Cetinje, 1947., str. 188. 400 »Crnogorski vjesnik«, 25. XII. 1943.

176

civilnih vlasti. Prijemu su prisustvovali feldkomandant general-major Kajper, viši vojni savetnik dr. Hanke, mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije i dr. Politički pretstavnik Nemačkog Rajha i izaslanik ministra Nojbahera Kramare održao je govor: 'Daje Nemačka stvarno spremna dati onim narodima, koji su spremni na saradnju, već sada životni prostor, to će nam predočiti jedan primer: razvitak nove Srbije pod voćstvom generala Nedića. Firer Nemačkog Rajha pružio je generalu Nediću prilikom njegove posete ruku za ponovnu saradnju sa Nemačkim Rajhom i vi znate, srpski narod u svom prostoru nesmetano od nemačkih okupacionih vlasti može živeti svojim nacionalnim životom, u duhu svojih tradicija i vere.'«401

»Poseta dr. Nojbahera Cetinju Opunomoćenik Ministarstva spoljnih poslova Nemačkog Rajha za jugoistočnu Evropu dr. inž. Herman Nojbaher po dolasku na Cetinje primio je predstavnike Narodne uprave Ljubomira Vuksanovića, potpredsednika Živka Anđelića i mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija, sa kojima se zadržao u razgovoru o aktuelnim pitanjima. Istog dana pred zgradom feldkomandanture održanje veliki narodni zbor... Poslanik Nojbaher zahvalio je kraćim govorom na srdačnom dočeku. Rekao je dalje da nemački narod ceni Crnogorce kao hrabar i viteški narod. Zatim je obećao da će nadležnim nemačkim činiocima skrenuti pažnju na naročite potrebe Crnogoraca koji u novoj Evropi treba da zauzmu dostojno mesto.«402 Nije teško pretpostaviti koja su to bila »aktuelna pitanja« o kojima su prvih mjeseci 1944. razgovarali predstavnici Narodne uprave, njemački zapovjednici i crnogorski mitropolit. Tih je dana, naime, izlazio oglas: »Dobrovoljci! Prijave za upis u nacionalne trupe primaju se kod Komandanta — zgrada Feldkomandature, sobabr. 16.«403 Čini se da su sudionici spomenutih razgovora naslućivali kraj svoje vladavine. Stoga su pod svaku cijenu pokušavali odgoditi posljednje trenutke vlasti: »U Nikšiću Ljubomir Vuksanović je održao sastanak sa tamošnjim aktivnim i rezervnim oficirima, kao i sveštenstvom domaćim i izbeglim.«404 »Feldkomandant Crne Gore i Kotora obilazi četu crnogorskih dobrovoljaca sa pretsednikom narodnog odbora Vuksanovićem.«405 401 »Obnova«, 19.1. 1944. 402 »Obnova«, 16. II. 1944. 403 »Crnogorski vjesnik«, br. 49/1944. 404 »Obnova«, 22.1. ] 944. 405 »Novo vreme«, 1. i 2.1. 1944.

177

I glasilo »Crnogorski vjesnik«, koje je podupirale politiku ondašnje crnogorske kvislinške vlade i četnike, ubrzo se ugasilo. Njega je uređivao pravoslavni svećenik, kao što stoji u apelu: »Apel pretplatnicima i saradnicima pređašnjeg lista' Crnogorski vjesnik'. Pošto je list koji je izlazio pod rukovodstvom g. Montira S. Dubaka, 406 sveštenika, (istaknuo a.) likvidiran, to će ubuduće izlaziti list 'Lovćen'.« Ali i 'Lovćen' je izlazio tek nešto više od mjesec dana. Posljednji je broj izišao 4. studenoga 1944. i zanimljivo je da ni u jednom broju nije objavljena ni riječ da su u Beograd još 20. listopada ušli sovjetski i partizanski vojnici. I 'Lovćen' je 1944. objavio oglas o godišnjem pomenu poginulima u »Ostroškoj tragediji«: »Pomen Javljamo da ćemo našim narodnim prvacima i ostalim u Ostroškoj tragediji poginulim mučenicima Blažu Đukanoviću Baju Stanišiću (slijedi još 24 imena) davati godišnji pomen u nedjelju 22. oktobra t. g. u 10 sati poslije službe Božje u Manastirskoj crkvi na Cetinju Crnogorska Narodna Uprava«407

Hitlerovo odličje Đurišiću Treći je četnički zapovjednik Pavle Đurišić stjecajem okolnosti izbjegao opkoljavanje u ostroškom manastiru. Za zasluge bio je odlikovan od samoga Hitlera: »Četnički komandant g. Pavle Đurišić, kojega je general Nedić nedavno promaknuo u čin potpukovnika i povjerio mu dužnost pomoćnika komandanta Dobrovoljačkog korpusa, dobio je od strane Vrhovne komande njemačkih oružanih snaga naročito priznanje za svoje vojničke vrline, te je odlikovan od 408 Firera ordenom Željeznog Krsta.« Nije teško dokučiti zašto je taj četnički zapovjednik stekao naklonost njemačke vojske. Zašto je istodobno imao i naklonost vodstva Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori? Odgovor, vjerojatno, treba tražiti u njegovu poimanju buduće države, nosiocu državne vlasti u toj državi i mjestu Srpske pravoslavne crkve u njoj. Đurišić je, vrijedno je istaknuti, sudjelovao uz Zaharija Ostojića, osobnog izaslanika Draže Mihailovića i Dorđija Lasica, 406 »Lovćen«, 28. IX. 1944. 407 »Lovćen«, 18. X. 1944. 408 »Lovćen«, 11.X. 1944.

178

Pavle Đurišić i talijanski zapovjednik Crne Gore Alessandro Pirzio Birolli na četničkom zboru u Kolašinu, 7. studenoga 1942. (lijevo) Nositelj Hitlerova odličja »Željeznog križa«, Nedićev potpukovnik, četnički vojvoda Pavle Đurišić

Izvješće Pavla Đurišića Draži Mihailoviću od 10. siječnja 1943. o pokolju Muslimana i spaljivanju njihova 33 sela u kotaru Bijelo Polje (Sandžak)

179

predstavnika Glavnog nacionalnog odbora kojega je sjedište bilo na Cetinju, kao jedan od uglednika na zasjedanju četnika Crne Gore, Boke i Sandžaka u Šahovićima (danas Tomaševo) 30. studenoga te 1. i 2. prosinca 1942. Zaključci koji su doneseni na tom zasjedanju najbolje pokazuju četničke političke obrise, pa tako i Durišićeve. U zaključcima se, između ostaloga, kaže: »l. Buduća država treba da bude nasledna i ustavna monarhija Kraljevina Jugoslavija, kojom će vladati kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića i u kojoj će četnička organizacija u saglasnosti sa krunom, biti za izvestan period vremena, potreban za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne državne vlasti u zemlji... (istaknuo a.). 5. ...Nacionalnih manjina ne može biti... 7. Crkva je državna. Pravoslavna je crkva nacionalna i svetosavska. Katolička crkva treba da bude administrativno odvojena od Vatikana. 8. ...Sudije da budu iz četničke organizacije, kao i svi ostali činovnici... 12. Žandarmerija treba da bude formirana iz redova četnika i da stoji pod direktnom kontrolom četničke organizacije. 13. Državni činovnici imaju biti nacionalno i moralno ispravni i iz četničkih redova...«409 Poslijeratni srpski povjesničari nastoje retuširati povijest jednoga dijela Srpske pravoslavne crkve tijekom rata. Nemaju hrabrosti pred povijesnom istinom pa nastoje prikriti pojedine činjenice, prikazati ih u potpuno drukčijem svjetlu ili ih opravdati. Tako npr. Sv. sinod izdaje pozamašnu povijesnu studiju »Srpska pravoslavna crkva«, u kojoj se o ostroškom manastiru donosi samo jedna riječ: >>Znatne štete vojska (istaknuo a.) nanosi Dugi, Dajbabama i Ostrogu. ,410 Također se u cijelom povijesnom prikazu Pravoslavne crkve u Crnoj Gori tijekom Drugog svjetskog rata nijednom ne spominje njezin voditelj, mitropolit Joanikije. Povijesna kozmetika glede toga crnogorskog mitropolita prisutna je sve do današnjih dana. Tako se u jednom pravoslavnom časopisu ne tako davno pojavila teza koja s povijesnom istinom teško može doći u vezu: »Sav njegov grijeh (mitropolita Joanikija — op. a.) sastoji se u nekoliko govora, kao i u nekoliko njegovih sastanaka, bilo sa Italijanskim bilo sa Njemačkim funkcionerima, koje ne bi trebalo shvatiti kao akt izdaje...«411 409 Radoje Pajović, Dušan Željeznov, Branislav Božović, »Pavle Durišić, Lovro Hacin i Juraj Špiler«, CIP, Zagreb, 1977., str. 46.-4V. 410 Vaso Ivošević, »Srpska crkva pod italijanskom okupacijom«, Zbornik »Srpska pravoslavna crkva 1920-1970«, Sv. Sinod SPC, Beograd, 1971., str. 221. 4l l »Banatski vesnik Srpske pravoslavne crkve«, br. 1/1990.

180

XIV.

PRAVOSLAVNI SVEĆENICI DOBROVOLJCI I ČETNICI

Mnogi svećenici Srpske pravoslavne crkve, podupirali su, poslušavši izjavu Sv. sinoda i slijedeći primjer njihovih episkopa, nedićevce, dobrovoljce i četnike. Nije malen broj onih svećenika koji su se aktivno borili u njihovim redovima. Neki su zauzimali istaknuta mjesta i bili čak zapovjednici u tim odredima. Nije posve jasno da li su im svećenici pristupali svojevoljno ili po nalogu crkvenih poglavara, ali čini se daje bilo i jednih i drugih slučajeva. U onodobnim novinskim izvješćima javnost je znala za aktivnost »vojnog sveštenika Dušana Nikolića«, »dobrovoljačkog sveštenika Boška Hadži Trifunovića«, »dobrovoljca sveštenika Milivoja Jankovića, pretsednika opštine u Uzicu«, »prote Danila Milanovića iz Šapca, prosvetara Dopunske komande III puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa«, »vojnog sveštenika Dobrivoja Brankovića«, »dobrovoljca sveštenika Branka Avramovića«, koji su već spomenuti. Ali njihov je broj mnogo veći, pa ih se zbog povijesne istine treba sjetiti, jer su zaboravili, na žalost, na svoje poslanje. Neki od njih bacili su križ, a u ruku uzeli pušku ili bajunetu.

»Verski

referenti«

Aleksa Todorović bio je »verski referent Srpskog dobrovoljačkog korpusa«. Često je nastupao u javnosti i njegovi su govori bili prožeti mržnjom; bodrio je i podizao borbeni duh i moral Ljotićevih odreda, te pozivao na uništenje svih koji se usprotive ostvarenju njihovih ciljeva: 181

»Zakletva IV srpskog dobrovoljačkog bataljona ...Dvorište Komande korpusa bilo je ukrašeno srpskim trobojkama i zelenilom. Ispod velikog dobrovoljačkog znaka koji pretstavlja kosovski krst sa likom sv. Đorđa, ispisani su bili stihovi: 'Zavet smo svoj mi otadžbini dali Da stare slave vratimo joj sjaj...' Pored komandanta korpusa pukovnika Koste Mušickog zakletvi je prisustvovao ministar Mihailo Olćan. ...Protojerej Aleksa Todorović, sa sveštenicima Nedeljkom Trifunovićem i Milojem Jankovićem obavio je verski obred. Dobrovoljci su ponavljali reci zakletve. Prota Todorović obratio se potom dobrovoljcima i objasnio im značaj zakletve, naglasivši sledeće: 'Dobrovoljci! Kada ste vi u septembru 1941. godine isto ovako polazili u odbranu srpskog naroda, mnogi su to smatrali kao neozbiljan korak. Govorilo se: Zar će oni, šaka od 120 ljudi, doneti radost, spas i bolju budućnost srpskog naroda? Ali prilikom polaska vaši drugovi imali su jedno uverenje, a to je: da pobedu nad vragom neće izvojevati oružjem koje imaju, već Božjom pomoću koja je na strani pravde. Tako se ispunilo Sv. Pismo, koje kaže: Ako saslušaš glas Moj, doći će neprijatelj sa jedne strane, a na sedam će pobeći. I danas, kada se čuje ime srpskih dobrovoljaca, narodne izrode i odrode spopada smrtni strah: oni beže na sedamdeset sedam strana.'«412 On je govorio najčešće kad su bili prisutni vojni zapovjednici i Nedićevi politički ideolozi. Tako je bilo i na sprovodu dobrovoljca Dragoslava Koštica na Novom groblju u Beogradu, gdje su bili Dimitrije Ljotić i Košta Mušicki s mnogim oficirima: »Po završenom opelu u ime Srpske pravoslavne crkve sa pokojnikom se oprostio prota Aleksa Todorović, koji je između ostalog rekao: 'Vi znate da se srpska zemlja može samo žrtvama najbolje dece svoje da osveti. Bog traži žrtve od Srba. Srpski dobrovoljci nisu pogrešno razumeli preteško vreme, jer da bi se zemlja uzdigla i spasla, neko mora da se žrtvuje. Neko mora da otvori oči narodu i da mu ukaže na istinu i pravdu.'«413 Tko zna koliko je srpskih mladića poslao taj prota u smrt uvjeravajući ih kako Bog traži od njih da se bore na strani Nedića, Ljotića, tj. na strani Hitlera. Kad je osjetio da je vladavina onih za koje se borio na izmaku, pobjegao je s Nedićem i Ljotićem iz zemlje. A samo tri mjeseca prije nego je to učinio, pozivao je druge da se bore do kraja: »Manifestacioni govori na beogradskoj radiostanici ...Posle ministra uzeo je reč sveštenik i poznati besednik Aleksa Todorović. On je rekao: 412»Obnova«, l.III. 1943. 413 »Obnova«, 29. X. 1943.

182

'...Ušli su besni i u dom Srbinov i zaseli kraj ognjišta njegovog. Uspeli su da zavaraju neku decu srpsku. Zavarali su pretežno intelektualni deo njegov... Šta ćemo kriti: ima i po koji sveštenik koji obleće i umiljava se oko staljinovaca i brozovaca. ...Ali srpski narod niti se zavaravao niti će se zavaravati. Znakom teške ali slavne borbe ispunjene su već tri godine u srpskom narodu. Mnoge glave srpske pale su. Ali Srbin nije malaksao. I potpuni uspeh očigledan je. Srbin je uvek prizivao Boga za saveznika i pomoćnika, pa to čini i sada. A Gospod je rekao svima koji se u njega uzdaju: Ja ću se boriti za vas i pobedićete.'«414 Mnogo je puta prota Todorović srbovao u nazočnosti Nijemaca: »Ispraćaj zemnih ostataka kapetana Đurića Na beogradskoj železničkoj stanici (obavljen) ispraćaj posmrtnih ostataka komandanta... kapetana Radojka Đurića. Prisustvovali su: izaslanik Zapovednika Jugoistoka generala pešadije Felbera, (oficiri) na čelu sa pukovnikom fon Gajtnerom, izaslanik Nedića, pretstavnici srpskih oružanih snaga. Nad posmrtnim ostacima pred glavnim staničnim ulazom održao je kratko opelo prota Aleksa Todorović.«415

»Svečana sahrana kapetana Radojka Đurića u selu Vranići kod Arilja ...Posle održanog opela od junačkog palog komandanta prvi se oprostio prota Aleksa Todorović, koji je u svom govoru prikazao veličinu i lepotu žrtve Radojka Đurića: 'Srpski je narod danas na sudbonskoj prekretnici svoje istorije. Sile zle mržnje, organizovane u rušilačke komunističke horde, ustremile su se na Srbiju. ...Jedan od onih koji su plamenom ljubavlju svojom shvatili sudbinske dane... i stavili svoje mlade živote na raspoloženje jeste i ovaj mladi i hrabri komandant... A ipak ima nekih koji su njegovu predanu i nesebičnu službu Bogu, Kralju i narodu oglasili izdajničkom... Ako i danas još ima takvih, kada se nedaleko odavde vodi bitka na život i smrt između srpskih dobrovoljaca i razbojničkih titovskih rulja, onda neka taj zna... Božji sud i narodna kazna stići će ga, pa ma gde da se krio. U borbi koja se danas vodi za časne tradicije i svetinje naše ne srne biti nikakvih ličnih i sitnih računica, ne srne biti stava skrštenihruku.'« 416 »Patriotizam« je prisutan u gotovo svim govorima prote Todorovića: 414 »Obnova«, 23. VI. 1944. 415 »Novo vreme«, 8. IV. 1944. 416 »Obnova«, 6. IV. 1944.

183

»Pogibija i sahrana kapetana Vujadinovića Velika Plana. Sa pokojnikom u ime crkve i srpskog naroda se oprostio prota Todorović podužim govorom, u kojem je naglasio da je Svevišnji uslišio molbu srpskog naroda: 'Daj Bože da se Srbi slože', jer se Srbi već nalaze u jedinstvenom frontu u borbi protiv komunizma i da nije daleko vreme kada će 417 čitavim srpskim narodom zavladati jedna misao i jedna volja.« Glasovitom zapovjedniku Srpskoga dobrovoljačkoga korpusa Kosti Mušickom prota Todorović osobno je blagoslovio i svečano predao zastavu korpusa. Svećenik Siniša Vranić bio je »referent za veroispovest Srpske državne straže« pa je, kao i mnogi drugi arhijereji i svećenici, sudjelovao na mitinzima i skupovima gdje je davana potpora njemačkim slugama. Tako je bilo i na ovom »narodnom zboru«: »Veliki narodni zbor u Sopotu Zbor je otvorio načelnik Sreza kosmajskog i dao reč svešteniku Siniši Vraniću, referentu za veroispovest Srpske državne straže u Beogradu. Sveštenik je između ostalog rekao: 'Svesni ozbiljnosti i opasnosti u kojima živimo moramo danas više nego ikada s verom u Boga za Kralja i Otadžbinu ujediniti i skoncentrisati sve srpske nacionalne sile da bi se održali i očuvali. I tradicijama i svešću i dužnošću pozvani smo svi da naše snage priberemo i da ih složno, mudro, muški i samopožrtvovano stavimo na raspoloženje ocu Srpstva generalu Milanu Nediću.« 418 A poslije samo dva i pol mjeseca »otac Srpstva« pobjegao je!

Prosvjetari u vojnim odredima Stevan Pešterac, »prosvetar dopunske komande Četvrtog puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa«, bio je također vrlo aktivan u vojnik odredima: »Slava srpskih dobrovoljaca Obrenovac. Dobrovoljci Treće čete Prvog bataljona Srpskog dobrovoljačkog korpusa proslavili su slavu sv. Georgija. U kasarnskom krugu obavljeno je vodoosvećenje i rezanje slavskog kolača. Činodejstvovao je vojni sveštenik uz asistenciju jednog sveštenika i jednog đakona. Sveštenik Stevan Pešterac održao je vrlo lep govor, upoređujući borbu sv. Đorđa sa borbom koju danas 419 vode srpski dobrovoljci.« 417 »Novo vreme«, 27. VII. 1944.

418 »Novo vreme«, 20. VII. 1944. 419 »Obnova«, 10. V. 1943.

184

Na zakletvi dobrovoljaca u Smederevu, uz ostalo, rekao je: »...Mi Srbi... prizivamo Boga samo u vernosti i istini. Naša zakletva Bogu nije prazna reč. Ova nas je zemlja... za junake i othranila...«420 I svećenik Pešterac nastupao je s najuglednijim tadašnjim predstavnicima srpskih vlasti: »Svečana sahrana dobrovoljca Milorada Medenice Smederevo. ...Za kovčegom je išao Dimitrije Ljotić... Zatim su govorili Dimitrije Ljotić i prosvetar... sveštenik Stevan Pešterac.«421 I »vojni sveštenik prota Milutin Arsić« bio je aktivan među članovima Nacionalne službe.422 Zakletve srpskih oružanih snaga bile su prigode u kojima je i on svjedočio svoju opredijeljenost: »Zakletva srpskih oružanih snaga U dvorištu Policiske škole Uprave grada Beograda u Takovskoj ulici tačno u 12 časova počeo je svečani obred zakletve srpskih oružanih snaga. Ovaj obred obavili su prota Aleksa Todorović i vojni sveštenik Milutin Arsić... Prota Todorović održao je prigodnu besedu: 'Vaša zakletva doći će do Boga. Doći će pred one Srbe koji su kroz vekove ginuli kao stradalnici, mučenici, heroji... Zaradovaće se što u napaćenom narodu našem ponovo vaskrsnuše heroji i mučenici, koji rod svoj brane od zla svakojega. Zaradovaće se što pođoste njihovim tragom, jer su svedoci svih onih muka i patnji kroz dve poslednje godine istorije naroda.'«423 I bogoslovi su sudjelovali u borbama na strani dobrovoljaca, kao npr. Miljko Korać: »Poslednja pošta preminulom dobrovoljcu ...Izvršena je sahrana dobrovoljca Miljka Koraca, svršenog bogoslova... na Novom groblju u Beogradu. Sa pokojnikom se oprostio prota Aleksa Todorović: '...Na teritoriji žičke eparhije odigrale su se najteže i najveće dobrovoljačke borbe... Mnogobrojni grobovi srpskih dobrovoljaca služe i služiće pokoljenjima kao uspomena na junake i mučenike srpske današnjice, divove srpske. U ovim borbama poginula su i 3 bogoslova. Miljko Korać nije pao na bojnom polju, ali su ga teške i naporne borbe svalile na bolesničku postelju. On je četvrta žrtva iz kruga onih naših mladih bogoslova, koji su se spremali da kao 420 »Obnova«, 8.1. 1944.

421 »Obnova«, 28. II. 1944. 422 »Obnova«, 28.1. 1944. 423 »Obnova«, 3.1. 1944.

185

pravi narodni pastiri služe svome narodu, vraćajući ga svetim narodnim tradicijama.«424 Bogoslov Korać bio je »četni prosvetar«, kako se navodi u njegovu nekrologu: »Smrt jednog prekaljenog borca Ostavio nas je zauvek dobrovoljac Miljko Korać, svršeni bogoslov. Još kao učenik sarajevske bogoslovije isticao se u redovima omladine 'Zbora'... Kada su u Požegu (Užičku — op. a.) decembra 1941. godine došli dobrovoljci, on stupa u njihove redove i ostaje u njima, vršeći dužnost četnog prosvetara u Prvom bataljonu Srpskog dobrovoljačkog korpusa... Pošao je u borbu s verom u krajnju pobedu.«425 Svećenik Dragomir Tolić bio je »prosvetar« u puku zloglasnoga Marisava Petrovića: »Sahrana profesora Dragomira Tolića Na Novom groblju (Beograd) izvršena je sahrana profesora i prosvetara Drugog puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa Dragomira Tolića. Prisustvovali su Dimitrije Ljotić, komandant Srpskog dobrovoljačkog korpusa pukovnik Košta Mušicki... Pred crkvom prvi govornik đakon Đurić, opraštajući se od onog dela nacionalnog sveštenstva, koje je za sve vreme uzimalo aktivnog učešća u borbi protiv komunizma, istakao je zasluge pokojnog Tolića na spašavanju srpskog naroda.«426 Tolićev kratki nekrolog objavljenje i u službenom glasilu Srpske pravoslavne crkve: »t Dragomir S. Tolić, veroučitelj beogradske gimnazije usnuo je u Gospodu dana 23. marta o. g. u Beogradu, posle teške bolesti. Opelo je obavljeno u crkvi na Novom groblju. Činodejstvovala su devetorica sveštenika i trojica đakona. Iako mlad, pokojnik je pokazivao izvanredne intelektualne sposobnosti. Još kao student sarađivao je na našem listu. Neka je večnapamjat našem saradniku 427 Dragomiru Toliću!« I to je sve o tom »spasiocu srpskog naroda«. Za neobaviještene čitatelje koji danas listaju tadašnji službeni tisak Srpske pravoslavne crkve, tu svojevrsnu dokumentaciju o mračnom i sramnom povijesnom dobu — Tolić je samo talentirani suradnik jednoga glasila. Da, i vjeroučitelj, koji je mlade 424 »Obnova«, 19. XII. 1943. 425 »Obnova«, 29. XII. 1943. 426 »Obnova«, 27. III. 1944. 427 »Glasnik SPC«, 1. IV. 1944., br. 5., str. 38.

186

poučavao kršćanskom nauku i ljubavi prema bližnjemu. Međutim, to je samo još jedan od mnogobrojnih pokušaja Srpske pravoslavne crkve da prikrije cjelovitu povijesnu istinu. Ipak, ostalo je pohranjeno u povijesnom pamćenju daje taj čovjek — nitko drugi nego vojni svećenik puka Marisava Petrovića. Nije poznato koliko je točno vremena proveo u njemu i da li je s Petrovićevim odredom bio u Kragujevcu u vrijeme pokolja, ali sigurno je da je bio njihov »prvoborac«, jer to je očigledno po tome što su mu na sprovod došli osobno Dimitrije Ljotić i Košta Mušicki. Kolik je njegov stvarni doprinos krvavim tragovima koje je taj puk ostavljao po Nedićevim naredbama, pitanje je koje čeka odgovor. U ondašnjim vijestima spominje se i đakon Živadin Krupeiević: »Parastos kapetanu Radojku Đuriću — Smederevo U ovdašnjem hramu priređen je svečani parastos dobrovoljcu Radojku Đuriću, koji je slavno poginuo u borbi protiv Tita i njegovih bandita. Na parastosu su činodejstvovali svi sveštenici. Po završenom parastosu prisutnima se obratio đakon Živadin Krupežević, prosvetar IV puka Srpskog dobrovoljačkog korpusa.«428 On je govorio i na sprovodu trojice dobrovoljaca u Skobalju: »U ime dobrovoljaca oprostio se prosvetar IV puka.«429 »Sveštenik jeromonah o. Georgije Kovačević« veličao je dobrovoljce u svakoj prigodi. U tom duhu govorio je i na sprovodu dobrovoljca u Lazarevcu: »Opelo je izvršio bataljonski sveštenik jeromonah Georgije Kovačević uz asistenciju osam sveštenika. Posle opela... je rekao: 'Narod srpski nosi kaznu Božju za grehe i nedela svoja... Ali kroz krv i žrtve dobrovoljaca on iskupljuje svoje grehe. Svi oni koji imaju oči neka vide i koji imaju uši neka čuju, da su na pogrešnom putu i da treba da pođu putem istine i pravde koji je obeležio i ukazao narodu učitelj i prosvetitelj sv. Sava.'«430 Usporedio je dobrovoljačku borbu s borbom »sv. Đorđa«: »Proslava Đurđevdana u Valjevu Prvi bataljon Srpskog dobrovoljačkog korpusa, koji čuva red i mir u valjevskom kraju, proslavio je slavu. U štapskom krugu, u prisustvu pretstavnika nemačkih vlasti izvršeno je vodoosvećenje i rezanje slavskog kolača. Jeromonah Georgije Kovačević... održao je lep govor, poredeći dobrovoljačku borbu sa sudbinom hrišćanskog 431 velikomučenika sv. Đorđa.« 428 »Obnova«, 6. IV. 1944. 429 »Obnova«, 6. IV. 1944.

430 »Obnova«, 30. IX. 1943. 431 »Obnova«, 8. V. 1943.

187

Njemački general policije August Meyssner, u pratnji šefa Srpske državne sigurnosti Dragog Jovanovića, pozdravlja postrojbu srpskih policajaca. Zazivao je Boga i njegov blagoslov za pobjede dobrovoljaca: »Dobrovoljačke svečanosti u Valjevu ...Izvršen je obred vodoosvećenja i sečenja kolača. Po crkvenom obredu održao je dobrovoljcima govor jeromonah Georgije Kovačević: 'Sam Gospod je dao da ovi mladi junaci izvojuju pobedu... Slavu slavili, slava i Bog vas blagoslovili!'« 432 Nazočnost Nijemaca uz njega bila je uobičajena: »Svečana sahrana poginulog dobrovoljca Milorada Jovanovića u Valjevu Pogrebu su prisustvovali pretstavnici nemačke vojne sile. Posle opela... pred crkvom se dirljivim govorom sa pokojnikom oprostio dobrovoljac-jeromonah Georgije Kovačević.«433 Kad se kronološki prate zapisi o jeromonahu o. Kovačeviću, čini se daje zbog svojih zasluga napredovao od bataljonskog svećenika do svećenika u puku: 432 »Novo vreme«, 9. V. 1943. 433 »Obnova«, 27. III. 1943.

188

»Zakletva svih srpskih oružanih odreda u Valjevu ...Činodejstvovao je vojni sveštenik I dobrovoljačkog puka Georgije Ko434 vače vic.« Tko zna, daje rat još potrajao, možda bi taj jeromonah, zbog stalnih poziva srpskom narodu da se svrsta u borbene redove »oca domovine generala Nedića«, stigao uz pomoć sv. Save i do korpusa. Ni Ljubomir Šćepanović nije bio »običan« svećenik: »(...) Bio je član 'Zbora'. I to ne običan član, nego jedan od ljudi koji su najdublje ulazili u ideje pokreta u kome je on gledao jedinu mogućnost duhovnog, moralnog i nacionalnog preporoda naroda. Ljubomir Šćepanović bio je pravi čovek i pravi sveštenik. I kao čovek i kao sveštenik odužio je svoj dug.«435 Svećenik Šćepanović zadužio je svojim radom Ljotića, Mušickog, Petrovića i druge istaknute »srpske rodoljube«: »Sahrana sveštenika i nacionalnog prvoborca Ljube Sćepanovića Sahrana... obavljena na (beogradskom) Novom groblju. Prisustvovali su... Ljotić, komandant Srpskog dobrovoljačkog korpusa Košta Mušicki, glavni urednik 'Obnove' V. Živadinović. Posle opela prvi se u ime komandanta Drugog dobrovoljačkog puka Marisava Petrovića i svih drugova oprostio Milivoje Stankov: '...Dobrovoljci Drugog puka, na čelu sa svojim komandantom Marisavom Petrovićem u čije se ime i po čijoj se želji danas s tobom opraštam, neće nikada zaboraviti tvoje prisustvo među njima. Ti si delovao među nama i lebdeo nad nama kao dobar duh.' Pored groba... oprostio se Dimitrije Ljotić, koji je izneo život pokojnikov — sav oličen u najboljim hrišćanskim i srpskim vrlinama.«436

Voditelj prijekoga suda »Sveštenik i dobrovoljac Dragutin Bulić«, kad su se organizirali dobrovoljački odredi, nije se dvoumio: »Pomen svešteniku i dobrovoljcu Dragutinu Buliću U crkvi sv. Save održanje godišnji pomen svešteniku-profesoru Dragutinu Buliću, dobrovoljcu i poznatom nacionalnom radniku iz Čačka. Retko bi se mogao naći sveštenik kao što je bio pok. Bulić. Dragutin Bulić od prvog dana formiranja 'Zbora' stupa u njegove redove i uskoro postaje 434 »Obnova«, 14.1. L944. 435 »Obnova«, 16. III. 1944. 436 »Obnova«, 17. III. 1944.

189

jedan od najoduševljenijih i najaktivnijih saradnika Dimitrija Ljotića u ovom kraju. Kada su na poziv generala Nedića počeli da se formiraju dobrovoljački odredi, pokojni Bulić nije nijednog trenutka premišljao. On stupa u dobrovoljačke redove, kojima je bio zadatak da zemlju oslobode komunističkih zlikovaca. Dragutin Bulić je jedan od onih koji su svoje telo uzidali u temelje Nove Srbije.«437 Svećenik Bulić je kao oduševljeni graditelj »Nove Srbije« ugradio u njezine krvave temelje mnoštvo nevinih sugrađana, koje je osobno poslao u smrt: »U Čačku 7. decembra J941. godine po naređenju nemačke komande Gradsko poglavarstvo putem doboša naredilo je da sva lica od 15 do 60 godina dođu u Vojnotehnički zavod radi dobijanja legitimacija. U istom naređenju naglašeno je daje grad blokiran i da će svaki onaj koji bude pokušao da beži biti ubijen. Oko 13 časova u Zavodu je bilo zatvoreno oko 5.000 građana. Odmah zatim bila je formirana komisija od 'uglednih građana' koju su sačinjavali Nemci, Ijotićevci, nedićevci i četnici... Komisija je izdvajala partizane i njihove saradnike. Svi zatvoreni morali su proći ispred ove komisije gledajući u oči njihovim članovima. Dovoljno je bilo da samo jedan od članova komisije kaže daje neko bio partizan, pa da bude izdvojen u posebnu grupu... Sutradan, 8. decembra, otpočeo je rad nemačko-ljotićevsko-nedićevskočetnički preki sud sa istaknutim Ijotićevcem i sveštenikom Dragutinom Bulićem na čelu (istaknuo a.). Bulić je kao profesor veronauka u čačanskoj gimnaziji poznavao mnoge... napredne učenike i nastavnike, i sada, kada bi se ma ko od njih našao pred njim oči u oči, on bi stavio pored njegovog imena u spisku krst, stoje značilo osudu na smrt. U radu prekog suda uzimao je učešća, dok se nalazio u Čačku, i komandant Ljotićevih dobrovoljačkih odreda Košta Mušicki. Osuđenima na smrt vezivali su ruke žicom i odmah izvodili pred mitraljeske rafale.«438 Strašno je to da profesora vjeronauka nisu uznemiravali pucnji iz strojnica, pred koje je on otjerao svoje bivše đake, kako se to vidi iz govora što su mu njegovi suborci izrekli na sprovodu ističući njegovu dosljednost do kraja života. Je li se Srpska pravoslavna crkva odrekla njega i njegovih djela? Uopće, nameće se pitanje: je li Pravoslavna crkva tijekom posljednjeg rata barem opomenula svećenike slične Buliću ili ih suspendirala iz svećeničkog staleža (»raščinila«) zbog njihovih zločina? Srpska pravoslavna crkva dužna je pred javnošću odgovoriti na ta pitanja i predočiti dokumente o tome. Jer taj »poznati nacionalni radnik« — svećenik na čelu prijekoga suda — prije zločina u Čačku okrvavio je ruke i u Kraljevu, gdje je, vidjeli smo, 437 »Obnova«, 24. VII. 1943. 438 Branislav Božović — Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 256.-2S7.

190

pravio popise za strijeljanje zajedno s popom Dragoslavom Obućinom (v. bilješku 312!). Zbog svesrdnog i aktivnog sudjelovanja mnogih pravoslavnih svećenika u kvislinškoj vojsci, njemačka priznanja što su ih Nedić i Ljotić dobivali neizravna su priznanja i jednom dijelu Srpske pravoslavne crkve: »Hiljade osumnjičenih za saradnju sa partizanima oterani su u koncentracione logore u Banjici, Sajmištu, u Norvešku, Dachau, Mauthausen, Auschwitz i druge. Posle učešća u gušenju ustanka u Srbiji, nemački komandanti izrazili su izuzetno priznanje Ijotićevim odredima (istaknuo a.) za uspešno učešće u operacijama. Ta priznanja i pohvale izražene su lično i Dimitriju Ljotiću.«439

Četnički vojvode I brojni četnički odredi nisu oskudijevali u pravoslavnim svećenicima, od kojih je bilo i visokih zapovjednika, kao što pokazuju već sami naslovi kratkih novinskih vijesti: »Ubijen sveštenik i četnički vojvoda Slobodan Stanojević«.440

Iz vijesti o njegovu sprovodu može se saznati nešto više o njegovoj četničkoj djelatnosti: »...On je obukao i četničko odelo, stao na čelo leskovačkog četničkog odreda u kome se junački borio.«441

Jedan od četničkih junaka bio je i paroh Radojica Perišić: »Heroj sa krstom i puškom u ruci Pri kraju 1941. godine... resio se jedan nepoznati seoski sveštenik iz malog golijskog sela... na otpor protiv komunističke najezde. Taj sveštenik, koji je sa krstom u jednoj, a sa puškom u drugoj ruci pozivao i okupljao narod... bio je golijski paroh Radojica Perišić. ...Junačko držanje popa Perišića o kome se kao o nenadmašnom vitezu počelo govoriti na Goliji, Pivi, Drobnjacima, Gackom, Banjanima i Beliću, potstaklo je mnoge nacionalne ljude da uzmu oružje i stave se pod njegovu komandu. Ubrzo je pop Perišić stvorio jaku vojsku od dvesta i pedeset junaka, koji stvaraju četnički odred, proglašavajući popa za vojvodu i biraju ga za komandanta golijskog četničkog odreda. ...Vojvoda Perišić pokazao je sa svojim odredom takođe velike uspehe u odlučnim borbama protiv komunista u proleće 1942. godine... Perišić je dopro 439 Branislav Božović — Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985.. str. 256.-257. 44Ü »Obnova«, 21. VII. 1942. 441 »Obnova«, 22. VII. 1942.

191

tada sa svojim odredom do Gacka i Nevesinja, zbog čega je izabran za vojvodu gatačkog četničkog odreda, tako da je postao golijsko-gatački četnički odred.«442 Taj pravoslavni svećenik i »nenadmašni vitez«, kao član »Štaba vojnočetničkih odreda Nevesinja i Gacka«, pozivao je pučanstvo s četničkim zapovjednikom Petrom Samardžićem i »nacionalističkim političkim povjerenikom« Dobroslavom Jevđevićem na suradnju s okupatorom: »Na osnovu sporazuma, koji smo sklopili sa Armijom Kraljevine Italije u svrhu zajedničkog pobijanja komunističkih zlikovaca, koji uništavaju živote i imanja srpskog naroda saopštavamo vam: 'Odustanite od svakog sukoba sa italijanskim trupama...'«443 Vojvoda Perišić je »na čelu svog junačkog odreda« vodio neprekidnu borbu protiv »nesrba« i mnogi su mu predviđali »sve slavnije pobede, koje će neprijateljima srpstva i svetosavlja zadati jednog dana udar, od koga se više oporaviti neće«.444 Nema podataka stoje bilo poslije s tim svećeničko-četničkim vojvodom. Možda će na to odgovoriti netko tko se bude sustavnije počeo baviti mjestom i ulogom Srpske pravoslavne crkve u Drugom svjetskom ratu na ovim našim prostorima, jer je potrebno rasvijetliti mnogo povijesnih događanja i osoba. Tako su npr. tek ukratko za povijest ostala zabilježena imena još nekih pravoslavnih svećenika — četnika, bez pobližih podataka: »Nemci su veliko poverenje imali i u četničkog vojvodu Mihajla Popovića - Miku Jastreba, svestenika koji je počinio teške zločine u Blacu i okolini. On se hvalio daje prvi počeo borbu protiv partizana.«445 »Zakletva krajinskih, homoljskih i porečkih četnika ...Zakletvu je izvršio zastavnik četovođa sveštenik Živan Žikić.«446 U jednom izvješću o borbama u Belanovici komande Srpske državne straže stoji: »...Situacija na dan 20. oktobra 1941. ...Naše snage bile su: ...VII Dobrovoljački odred, četnici popa Ace... Odred četnika popa Ace Orašačkog, koji je išao peške preko Vagana, uspeo 447 je u svojoj misiji.« 442 »Novo vreme«, 25. III. 1944. 443 Mensur Seferović, »Agonija hercegovačkih partizana«, »Večernje novosti«, 14. VIII. 1990. 444 »Novo vreme«, 25. III. 1944. 445 Miroslav Milovanović, »Logor na Crvenom krstu u Nišu«, Beograd, 1983., str. 41. 446 »Novo vreme«, 20. V. 1942. 447 »Glasnik Srpske državne straže«, srpanj 1942., br. 2., str. 150.-I51.

192

Nagrada vojvodi topličkom Četnički odredi u kojima su bili brojni pravoslavni svećenici bili su zapravo plaćenička vojska njemačkih i talijanskih okupatora, i to nije bio slučaj samo u Crnoj Gori, kao stoje već spomenuto. O tome govore sljedeći dokumenti: »Molim da mi se isplati nagrada Komandiru Prokupačke žandarmeriske čete Na dan 19. septembra 1941. godine prilikom vođene borbe... sa svojim odredom uhvatio sam žive komuniste... i sve predao vojvodi Kulinskom, te se danas nalaze u pritvoru kod načelnika Sreza prokupačkog. U smislu odredbe g. Ministra unutrašnjih poslova molim da mi se pripadajuća nagrada isplati. 28. septembra, u Prokuplju Vojvoda Toplički Nikola Kuštimirović, s. r.« »Ministarstvu unutrašnjih poslova I Broj 8428 7. oktobra 1941. g. Pod II Br. 2 od 10. o. m. poslato naređenje sreskom načelniku Prokuplja da isplati Dinara 9000 vojvodi Topličkom Niki Kuštimiroviću na ime nagrade za tri uhvaćena komunista. 10. oktobra 1941. Sef otseka računovodstva S. Nikoletić, s. r.«448 Tijekom ratnih godina novine u Srbiji izvješćivale su čitateljstvo i o četnicima što su se borili u »srpskim krajevima koji nisu u sastavu današnje Srbije«.449 Tako se spominje Splićanin Branko Rajić, zapovjednik Vrljičke četničke brigade, i Stevan Stanković iz sela Bjelovca, kostajnički četnički zapovjednik. Marko Košutić organizirao je četnički odred oko Petrinje: »Četnički odredi u Topuskom i Stazi. U Topuskom se vrše pripreme za formiranje četničkog odreda. U toku 1941. ovaj srez je teško nastradao od partizanske akcije. Partizani vrše i danas ubistva nad Srbima... I u Stazi — srez petrinjski — pod vodstvom Marka Košutića nedavno je formiran četnički odred koji danas broji preko 1000 boraca. Stazički četnički 450 odred jedan je od najhrabrijih i najaktivnijih na Baniji i Kordunu.« 448 »Politika«, 17. XII. 1944. 449 »Novo vreme«, 16.1. 1944. 450 »Novo vreme«, 16.1. 1944.

193

Vojvoda Momčilo Đujić s talijanskim časnicima na proslavi Vidovdana u Kosovu Polju kod Knina (l942. g.)

Zanimljivo je da se četnički odredi u tim »srpskim krajevima koji nisu u sastavu Srbije« bore samo protiv partizana. O ustašama ni riječi! Za zločine protiv Srba u NDH optužuju se također partizani koji su se, prema nekim glasilima u tadašnjoj Srbiji, »preoblačili« (najvjerojatnije u ustaše): »Već su sevale oštrice sjajnih kama... Preobučeni komunisti (istaknuo a.) stvarali su, klanjem srpskog naroda, teren za svoj sutrašnji pir.«451

\f

Četnici Kninske krajine protiv svih Hrvata Najpoznatiji četnički vojvoda u tim krajevima svakako je pop Momčilo Đujić čije se ime pročulo sve do Srbije, gdje su glasila izvješćivala o njemu: »...Na čelu svih četnika tromeđe nalazi se vojvoda M. Đujić.«

452

Sljedeće brojke možda najbolje govore po čemu se proslavio on i njegovi četnici: »Od 1327 žitelja Kninske krajine ubijeno kamom, toljagom i metkom Đujićevih pustahija (za koliko se uspjelo prikupiti čvrste dokaze) 918 ih je 453 srpske nacionalnosti.« 451 »Novo vreme«, 16.1. 1944. 452 »Obnova«, 1.1. 1944. 453 »Slobodna Dalmacija«, 4. IX. 1987.

194

Nisu, dakako, bili pošteđeni ni Hrvati, prema kojima je osjećao duboku mržnju, kako to svjedoči Srbin iz Kninske krajine: »Kad god je bilo prilike zapitali bismo ga, što ćemo mi s onim našim puškama, dokle ćemo ovako, i dokle će on s Talijanima. Nije mu bilo baš prijatno, ali se uvijek vadio na to da se Talijanima ne treba zamjeravati jer će nas oni, tobože, sačuvati da nas ne pokolju Hrvati. Da, baš bi tako rekao. Ne ustaše, nego Hrvati« (istaknuo a.).45' Svoje mišljenje o Hrvatima taj je pravoslavni svećenik iz Strmice, nedaleko od Knina i rodnog Kovačića, jasno izrekao sredinom 1941., prema svjedočenju Luke Tanjge, na svečanom ručku u Očestovu: »...Za vrijeme ručka redale su se zdravice, najprije domaćina gozbe Kesića, a zatim Đujića, pohvale Očestovljanima kao pravim Srbima koji su se hrabro borili protiv naših neprijatelja Hrvata. Na to su se čule upadice... Đujića je to naljutilo, ali ga nije izbacilo iz takta... rekao je kako nema što govoriti o Hrvatima i ustašama, da su oni svi jednaki, da nema u moru mjere ni u Hrvata vjere.«455 Pop Đujić je s nekolicinom drugih istaknutih četnika, prema talijanskoj zamisli, bio raspoređen u Kninskoj krajini: »Na bazi talijanske kombinatorike načinjen je raspored po kome je Đujić došao u Strmicu, Živko Brković u Golubić, Pajo Popović u Kosovo Polje, Vlado Novaković u Pađane a Stevo Rađenović u južnu Liku.«456 Četnički vojvode sklopili su u selu Oštricu 11. kolovoza 1941. s Talijanima sporazum, »usmjeravajući ustanički pokret isključivo protiv svih Hrvata i komunističke akcije... Ostrićki je sporazum... osokolio velikosrpske ele457 mente u Kninskoj krajini«. Među kninskim velikosrbima, uz Niku Novakovića, Stevu Rađenovića, Momčila Đujića, Savatiju Mažibradu, Stevana Prostrana, Petra Stanisavljevića, kaluđera Kalika, Vladu Novakovića, Živka Brkovića, Iliju Čenića, Stevana Ćuruviju, Nikolu Kukolja, Velju Ilica i Paju Popovića, spominje se 45 i paroh Sekulić. * Prema tome, Kninska krajina je, kao i danas, bila srce četništva u Hrvatskoj tijekom prošloga rata pa bi se sve međunacionalne napetosti između Hrvata i Srba u Hrvatskoj trebale tumačiti i u tom svjetlu. Znači, »opravdanom« strahu od »recidiva ustaštva i genocida« u hrvatsko-srpskim odnosima u Hrvatskoj, kako je u ovo doba često isticao dr. Jovan Rašković, jedan od lidera Srba u Hrvatskoj, treba dodati i strah od recidiva četništva u Kninskoj 454 »Slobodna Dalmacija«, 6. IX. 455 »Slobodna Dalmacija«, 8. IX. 456 »Slobodna Dalmacija«, 7. IX. 457 »Slobodna Dalmacija«, 8. IX. 458 »Slobodna Dalmacija«, 8. IX.

1987. 1987. 1987. 1987. 1987.

195

Skupina kninskih četnika popa Momčila Dujiča

Episkop Nikolaj Velimirović s vojvodom Momčilom Đujićem u Istri, travnja 1945.

196

Zapovjednik zloglasne Dinarske četničke divizije Momčilo Đujić i danas uživa poštovanje srpskih svećenika kao rado viđen gost (SAD).

krajini. To, kao pok. dr. Rašković, i drugi istaknuti predstavnici Srba u Hrvatskoj previđaju, jednostrano tumačeći te povijesne napetosti. U kolektivnoj (pod)svijesti pobunjenoga dijela srpskog naroda u Hrvatskoj i danas još živi programska koncepcija Dinarske četničke divizije, utvrđena u Mostaru od 8. do 12. ožujka 1942.: »Radi ostvarenja Srbinove osnovne zamisli i stvaranja srpske nacionalne države, formirat će se kao jedan činilac te zamisli, u reonu Kosova polja 'Dinarska divizija' od izrazito nacionalnog elementa. Ta divizija ponikla na istoimenom polju, gde je nekada bilo groblje srpske slave i srpskog junaštva, ima da dade izraza vaskrsnute Srbinove vojničke moći, i da kao jedan veliki gvozdeni malj, vaspostavi čisto nacionalni poredak u svim zemljama, gde žive Srbi, pa i u onima na koje Srbi aspiriraju... da širi i ostvaruje srpsku ideju u delovima Like, Severne Dalmacije, Hercegovine, Crne Gore i Bosne...«459

Srpska pravoslavna crkva i četnici i danas zajedno Milan Nedić planirao je da suradnjom s Nijemcima omogući stvaranje »Velike Srbije«, etnički čiste. Draža Mihailović i njegovi ideolozi Moljević i Vasić postavili su kao cilj stvaranje takve »Velike Srbije« u poslijeratnoj Jugoslaviji, također etnički čiste. Sve je to bilo prije više od pola stoljeća, ali taj zloduh nije mrtav, živi i dalje kao vukodlak. Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) svojim je memorandumom povela, zajedno s JNA i Srpskom pravoslavnom crkvom, ovaj strašni rat od 1991. do danas, s razaranjem Hrvatske te Bosne i Hercegovine, masakrima nesrpskoga stanovništva, protjerivanjem — »etničkim čišćenjima«, uništavanjem svega što nije srpsko, te zvjerstvima i zločinima dosad neviđenim u Europi, pokušavajući da ostvari, ipak jednom u povijesti, ono stoje, uz ustalo, bio postavio kao cilj u programu Dinarske četničke divizije još 1942. godine pop Momčilo Đujić. Ipak, treba istaknuti nešto na što se nedovoljno, ili čak nikako, ne skreće pozornost. »Duhovna JNA« — Srpska pravoslavna crkva, kako ju je lucidno nazvao veliki srpski pisac Mirko Kovač (napustio zauvijek Srbiju i živi u Hrvatskoj) — glavni je Inspirator u suludoj ideji o stvaranju Velike Srbije »svuda gde žive Srbi i gde su srpski grobovi«. Ona, naime, ne može zaboraviti granice do kojih se u XVI. stoljeću bila proširila njezina jurisdikcija pod patrijarhom Makarijem Sokolovićem (rođenim bratom velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića). Zdušno surađujući s Turcima, SPC je pod 459 »Slobodna Dalmacija«, 10. IX. 1987.

197

Stožer »duhovne JNA«: patrijarh Pavle i članovi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve

Vojvoda Vojislav Šešelj i njegovi koljači na javnom zboru svoje stranke: tradicionalne crne četničke zastave, kokarde i križevi — simboli borbe za stvaranje etnički čiste države svih Srba

198

Susret u Borovu Selu poslije stravičnog masakra nad Hrvatima — Lukijan, »episkop osječko-poljsko-baranjski«: »Moramo da se što pre oslobodi Vukovar...«, a Sešelj dodaje: »I Vukovar i Osijek i Beli Manastir!«

njihovom vlašću imala najveći teritorij, gotovo do Zagreba, sve dotle dokle su došli Turci, a i ona s njima. Zato je posve jasno kako, na primjer, patrijarh Pavle odmah poslije stravičnog masakra u Borovu Selu i Dalju, sredinom 1991., postavlja zloglasnoga vladiku Lukijana za episkopa »osječko-poljskog i baranjskog«, sa sjedištem u već okupiranom Dalju, a ovaj odmah, na još vrelim, krvlju zalivenim zgarištima, blagoslivlja temelje nove pravoslavne crkve. U razgovoru s »vojvodom« Vojislavom Sešeljem, kojega je u to zvanje svojim pismenim dekretom proizveo Momčilo Đujić 1990. (živi i danas u SAD!), episkop Lukijan kaže prvih dana kolovoza 1991. u Borovu Selu: »One zemlje na kojima žive Srbi moraju biti u sastavu srpske države«, određujući u isto vrijeme i neke od daljih ratnih ciljeva: »Moramo da se što pre oslobodi Vukovar, zato što treba da nam bude administrativni, kulturni i duhovni(!) 4591 centar.« A Sešelj dodaje: »I Osijek i Beli Manastir...« SPC i četnici, kao i u Drugom svjetskom ratu, idu zajedno, čine isto, imajući isti cilj. A to potvrđuje i poglavar »duhovne JNA« -- patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle, koji jasno i otvoreno izjavljuje sredinom 1992., kao da ne zna za sva razaranja i pokolje, koji još nisu prestali: »Kao patrijarh Srpske pravoslavne crkve u oblastima Pećke patrijaršije uvek sam 459»>Dijalog vladike i vojvode u Borovu Selu«, Stav, Novi Sad, br. 82, 9. VIII. 1991.

199

za jedinstvo našeg naroda u njegovim matičnim zemljama i krajinama.«4™ Vojvoda Momčilo Đujić kao da progovara kroz usta vrhovništva Srpske pravoslavne crkve poslije pedeset godina od njegove strahovlade u Kninskoj krajini, drevnom hrvatskom teritoriju koji, kao i druge dijelove Hrvatske, i danas gazi četnička čizma... Jer Momčilo Đujić (prema »Borbi« od 28. V. 1991.) šalje iz SAD-a preko beogradskoga Radija »B 92«, u svom intervjuu, ovakve poruke svojoj braći i sestrama na ovim našim prostorima, a one su tako slične izjavama i današnjih srpskih velikodostojnika: »...Pred nama je borba za slobodu i obnovu Srpske države na Balkanu, države u kojoj će biti ujedinjeno sve srpsko, sve srpske zemlje... To je naš nacionalni program i životni zadatak našeg pokolenja. Ne bojte se Hrvata. To su plašljive životinje, strvinari. Ja sam se sa njima obračunavao u prošlom ratu... Zapamtite, sa Hrvatima ne sme biti nikakvih razgovora, pregovora ili nagađanja — sa njima možemo razgovarati samo kroz puščane cevi. Oni su crna vojska Vatikana, a i sami ne znaju ko su. Granice srpskih zemalja dopiru doklen su naši hramovi, naši domovi, naši grobovi... Na jugoistoku (sic) srpskih zemalja to je naša srpska Krajina, tu smo na straži i predstraži srpstva... Srbija, naša matica, treba da zna da su joj najbolji sinovi na straži u Krajini... Držite se hrabro, složno i ujedinjeno. Bog je s nama, jer ne otimamo ništa tuđe, nego tražimo svoje... Nek se Hrvati ispreče pred nas, pa da vidimo kom obojci kom opanci. Srbija se rađa, živeli!«

Redovnik Nikanor — djelitelj »pravde« Ne sjeća se, izgleda, taj vojvoda da je stojeći »na predstraži srpstvš« u Drugom svjetskom ratu ostavio za sobom tolike grobove nedužnih: »Uredba o prijekim sudovima donesena je potkraj 1942, pa je prema tome ustanovljen i stalni vojno-četnički prijeki sud Dinarske oblasti, lociran najprije u Strmici, a potom u Kosovu. Taj je sud u Kosovu, smješten pokraj provizornog zatvora uz samu crkvu Lazaricu, bio pravo mučilište a ne sud. Tu je u stravičnim uvjetima mučeno, osuđeno i potom, najčešće pobijeno na stotine rodoljuba. Tu je, u hladu stoljetnih stabala, Momčilo Đujić potpisivao smrtne presude i ljudske tragedije kadio svojim tamjanom izdaje. Djeljitelji 'pravde' u njegovoj đavoljoj poroti najduže su bili kaluđer Kalik i bivši 460 podoficir kraljevske ratne mornarice Marko Veber.« Glavni suradnik vojvode Đujića bio je kaluđer (redovnik) o. Nikanor Kalik: 459b »Obraćanje javnosti patrijarha srpskog g. Pavla«, Politika, 30. IV., 1. i 2. V. 1992. (trobroj), str. 2. 460 »Slobodna Dalmacija«, 11. IX. 1987.

200

Četnički koljači sami su ovjekovječili za povijest svoje strašne zločine. '" Snimaju li i u ovom ratu protiv Hrvatske i Bosne i Hercegovine ovakva svjedočanstva o svojim masovnim zvjerstvima? !„.

»On je i duhovni vođa srpskog naroda na Dalmatinskom Kosovu. '"'Od ustanka u 1941. godini protiv partizana Nikanor Kalik je priznat kao idejni vođa četničkog pokreta. Iako mu zdravlje ne dozvoljava fizičke napore, on ne ostaje nikad u pozadini, već na prvi znak obznane uzima pušku i hrli u okršaj sa poklikom: 'Za Srbiju i Srpstvo! Napred u pobedu.'«461 Ni taj Đujićev suradnik nije bio ništa manje okrutan od vojvode: »POPOVIĆ DUŠAN, veroučitelj u Trebinju. Da bi izbegao ustaški teror prelazi u Severnu Dalmaciju. Zamera se četnicima. Na skupštini učitelja i profesora održanoj na Kosovu (kod Knina — op. a.) avgusta 1944., a koju je sazvao Đujićev prosvetno nacionalni odbor, Dušan Popović i njegova sestra Danica odbijaju da se donese predložena rezolucija sa četničkom koncepcijom. U pismenom izveštaju četničkog komandanta Nikanora Kalika stoji: 'U odbijanju rezolucije naročito se ističu učiteljica Danica i Ika Popović... veroučitelj Popović.' To je bilo dovoljno da ih četnici osude na najstrašniju smrt.

461 »Obnova«, 1.1. 1944.

201

Najpre je ubijena Dušanova majka Marija, zatim sestra Danica, on izbezumljen tim prizorom pokušao da se spase... nije uspeo, četnici su ga uhvatili i krvoločno zaklali.«462 Strahovlada Đujićevih četnika ostavila je po Kninskoj krajini mnogo srpskih grobova, masovnih stratišta i jama, zapaljenih sela. Dugačak je niz zločina: »Đujićev izvještaj od 28. veljače 1943. o pohodu u Liku, gdje su četnici 'pljačkali i palili sve do čega su stigli', pa su tako 'čak skinuli zvona sa srpskih crkava u Brivnu i Mazinu'... Ili izvještaj Đujiću od kapetana Vuksanovića: 'Poslao sam za sela Tupale, Ćalići i Popovići 120 ljudi, koji su uhvatili 13 simpatizerki partizanskih i sve prebili.' Među ubijenima je i Zorka Popović koja je imala 28 godina i troje djece što su ukupno imala 16 godina.«463 »Jovana Rnjaka, Lazina, četnici ubijaju u siječnju 1943. godine u selu Maovice. Mučenje i strijeljan iskopanih očiju... U selu Žagrović četnici 16. ožujka 1943. ubijaju desetogodišnju Milicu Novković, Đurinu... Đujićevi egzekutori u Krčiću ubijaju listopada 1943. Stevana i Martu Jejinu, gostioničare naklonjene narodnooslobodilačkom pokretu. Leševi su nađeni s odsječenim ušima i nosevima. Lazo Purić strijeljan svibnja 1943. u Plavšinim borićima. Prije strijeljanja strahovito mučen u zatvoru. Dujić je osobno potpisao smrtnu presudu. U studenome 1944. četnici puškama ubijaju osamnaestogodišnju Anđu Dragaš i devetogodišnju Anicu Vojinović iz Golubića... Pripadnici Đujićeve 'leteće čete' iz Golubića u rujnu 1943. ubijaju Todora Zelembabu, oca petero djece... Četnici iz Golubića u veljači 1943. godine strijeljaju Luku Plavšu i Luku Opačića... Kolovoz 1943. Gračac. Đujićevi četnici ubijaju Danu Kneževića i četve464 rogodišnju Bogdanu Gubelić. Razlog — bez razloga.« Itd. ... Sve su to imena (samo jednog malog dijela) Srba — četničkih žrtava. Razorili su četnici i spalili i desetine hrvatskih sela, pobili tisuće Hrvata. Spomenimo samo ubijene žene, starce i djecu, poklane 1. listopada 1942. u selu Gatima. Neki u Europi ni danas »ne znaju« da su u Drugom svjetskom ratu na teritoriju hrvatske države »goloruki« (kao i danas!) Srbi — četnici učinili strahovite zločine nad nedužnim hrvatskim žiteljima. Oni znaju samo o ustašama. Ne opravdavajući nimalo ustaške zločine, ipak istaknimo istinu koja se »zaboravlja«: u Drugom svjetskom ratu nijedan ustaša nije ni za 462 »Spomenica pravoslavnih sveštenika — žrtava fašističkog terora i palih u NOB«, Beograd, 1960., str. 195. 463 »Slobodna Dalmacija«, 18. VIII. 1990. 464 »Slobodna Dalmacija«, 15. IX. 1987. 202

jednu stopu prešao na teritorij Srbije Milana Nedića i Draže Mihailovića, a kamoli ubio nekoga od građana te države na njezinoj zemlji! Iako je pop Đujić (i ne samo on) ubijao i Srbe, to je zaboravljeno i oprošteno mu danas sa srpske strane. Kako inače razumjeti pisanje beogradskog tiska koji ga pokušava rehabilitirati prikazujući ga u drugom svjetlu (npr. »Nin« od 6. i 13. srpnja 1990.)? Kako protumačiti oduševljenje dijela Srba Kninske krajine 9. srpnja 1990., nakon gotovo pola stoljeća od spomenutih zločina, ćiriličnim strojem za tipkanje, koji je Đujić darovao novokomponiranom srpskom heroju Miroslavu Mlinaru, i to u jednoj od prvih Đujićevih župa — Strmici kod Knina? Jesu li zločine »svoga vojvode« zaboravili ili ih žele u sadašnjoj političkoj klimi, u kojoj se pothranjuje teza o »genocidnosti« Hrvata, pripisati hrvatskom narodu?

Đujićeva rasna teorija o Srbima Kad su Talijani kapitulirali i vlast u tim krajevima preuzeli Nijemci, vojvoda Đujić nije promijenio podaničko stajalište prema njima: > »...9. rujna 1944. godine njemački poručnik Böhnke šalje svojoj komandi izvještaj o susretu s četničkim vojvodom Đujićem u Donjem Lapcu. U tom raportu kaže: 'Đujić mi je rekao da se Srbi osjećaju duševno i rasno povezani s Nijemcima (istaknuo a.) i zato oni daju svoj doprinos izgradnji nove Evrope i priznaju bez daljnjeg vodstvo Njemačkoj u Evropi...'«465 Četnički pokret svesrdno su pomagali i neki manastiri, tj. njihovi članovi. Spomenut je već četnički vojvoda Blaško Mihajlović, koji je surađivao s igumanom manastira Manasija, ali takvih je slučajeva bilo mnogo: »Vrlička dolina u borbi s partizanima Vrlička dolina igra vrlo važnu ulogu u današnjoj borbi koju vodi Srpstvo protiv Tita. ...Od onih istinskih narodnih pastira, koji stoje s puškom od prvog dana rame uz rame s četnicima u borbi protiv komunista naročito se ističe iguman manastira Dragović Naum Miljković. Sa hrabrim srpskim četnicima on je u nekoliko mahova od manastira odbio i naneo strahovite poraze komunističkim nesrpskim hordama... Sa popom Perom Stoisavljevićem, Štrbcem, Nikanorom Kalikom i drugim pravoslavnim pastirima on prednjači u davanju pravca srpskoj nacionalnoj liniji u ovim krajevima. ..466

465 »Slobodna Dalmacija«, 4. IX. 1987. 466 »Obnova«, 21.1. 1944.

203

Kao što se vidi, manastir Dragović, četničko uporište i utvrda, nanosio je u borbama poraze »nesrpskim hordama«. Tom borbenom duhu pridonosile su i kulturne priredbe u manastiru, u kojima su pothranjivani, kao i toliko puta u povijesti, nacionalni osjećaji. Instrumentaliziranjem iskrenih nacionalnih osjećaja, kulture, znanosti i si. radi ostvarivanja raznih političkih ciljeva, nije obilježena, razumije se, samo sadašnjost. Naime: »...Pored borbi, potera za partizanima i jačanja otpora srpskog naroda prema komunističkim nasrtajima, u Vrličkoj dolini intenzivnim tempom se razvija ijedna druga aktivnost. ...Organiziraju se priredbe sa nacionalnim pozorišnim komadima. Civljanje, Poljane i manastir Dragović svedoci su nesebične kulturne delatnosti novih srpskih pionira.«467

Pjesma monahinja četnicima I monahinje su, prema svojim mogućnostima, podupirale četnike, nedićevce i Ijotićevce. Tako su jednom prigodom pjevale za Ijotićevce »do kasno uveče«: »Borba u znaku krsta i mača ...Uveče komandant Dedić izdao je naređenje ljudstvu za akciju koja sutra pretstoji. Krenuli smo u pravcu manastira Veluće. Na kapiji nas je dočekao starešina manastira Dušan Popović, koji se srdačno pozdravio sa komandantom i poželeo mu dobrodošlicu. Starešina manastira naredio je sestrama kaluđericama da počaste goste i one su svakog ponudile čašom rakije. Starešina manastira izrazio je želju da održi govor dobrovoljcima: 'Braćo srpski dobrovoljci, radostan sam da kao starešina ovog hrama mogu da vas primim. Vi se borite za stvar majke Srbije. Pravoslavlje je identifikovano sa srpstvom. Zato u vašoj borbi uvek nastupajte sa krstom u ruci.' (I u tom Ijotićevskom odredu bio je, naravno, svećenik — op. a.) Uzeo je reč četni prosvetar Jovan Filipović: 'Mi, srpski dobrovoljci, izgaramo u hrišćanstvu. Našu borbu vodimo u znaku krsta i mača. Krst u levoj ruci.' Zatim su podeljene večere i raspoređeni su po konacima. Hor monahinja pevao je do kasno uveče. U 11 časove uveče starešina manastira na zahtev komandanta pozvao je monahinje da izrazi zahvalnost. Ustao je starešina manastira Dušan Popović i uzeo reč. Govorio je o večnoj vrednosti života. Zatim je govorio kapetan Dedić... Kasno u noć svi su se razišli.«468

467 »Obnova«, 21.1. 1944. 468 »Novo vreme«, 2. X. 1943. 204

Rakija, dobra večera, ljubaznost i gostoljubivost igumana, pjesma monahinja i nadahnute riječi svećenika utjecali su na, vjerojatno, spokojan san dobrovoljaca koji su sutradan, okrijepljeni i blagoslovljeni, krenuli u boj »za stvar majke Srbije«.

Strah od slova »Z« Tih ratnih godina mnogi su stanovnici Srbije živjeli u strahu od slova »Z«. Šaptom se od usta do usta prenosilo: »Taj je stavljen pod slovo 'Z'!« To je značilo daje na popisu onih koje su četnici namjeravali zaklati: »Tokom nekoliko ljetnih mjeseci 1942. čak je i BBC poslužio kao sredstvo za provođenje jednog od četničkih terorističkih planova. Bilo je to razdoblje 'Z' listi. Te liste, čitane preko BBC u emisijama vijesti na srpsko-hrvatskom jeziku, koje je u potpunosti kontrolirala izbjeglička vlada... bile su spiskovi... za likvidaciju... Emitiranje 'Z' listi naglo je obustavljeno kad su britanske vlasti otkrile njihovu namjenu, ali su četnici nastavili sa selektivnom terorističkom praksom, izdvajajući jednu po jednu svoju žrtvu. Na taj su način umoreni brojni poznati Srbi...«469 Emigrant Vane Ivanović, koji živi u Engleskoj, posvjedočio je o tim naredbama: »...Kada je Slobodan Jovanović postao predsjednik vlade u emigraciji... nekome je palo na pamet da za ministra vojske u Jovanovićevoj vladi postave Dražu Mihailovića... Da bi se... obavljali minimalni poslovi u ministarstvu vojske u Londonu uspostavljen je za pomoć Jovanoviću tzv. vojni kabinet, koji se sastojao od četiri majora — glavni je bio Živan Knežević... Oni su, u ime ministra vojske Mihailovića i predsjednika vlade Jovanovića, doprli tako daleko da su od BBC-a dobili dozvolu da 'drže kontakt' sa zemljom, tj. da govore preko radia. Pod znakom 'Z' navodno su osuđivali ljude u zemlji na smrt.«470 Ivanović, kako sam ističe, nije bio u Jugoslaviji od 1939., nego je cijelo vrijeme živio u inozemstvu pa je stoga razumljivo što on govori da su Dražini oficiri osuđivali »navodno« na smrt pod slovom »Z«. Daje to u Srbiji ipak bila stvarnost tijekom rata, govori i svjedočanstvo jednog Srbina, bivšeg jasenovačkog logoraša. U svojim sjećanjima on najprije opisuje kako je otišao iz Jasenovca: »Dolazi Ljubo Miloš...: 'Da vam svima saopštim jednu novost. Stavljeni ste pod visoku zaštitu internacionalne komisije, pa čim se malo oporavite odlazite iz logora.'

469 Jozo Tomasevich, »Četnici u Drugom svjetskom ratu«, Liber, Zagreb, 1979., str. 234.-23S. 470 »Start«, br. 558., 9. VI. 1990., str. 18.

205

Dragoljub Draža Mihailović — Srbijom se i danas ori pjesma: »Od Topole pa do Ravne Gore / Sve su straže generala Draže«.

...Mi 'zaštićeni' smo 30. marta 1942. u pratnji jednog ustaškog časnika prebačeni vozom u Zemun. ...Lađom iz Zemuna došli smo na beogradsko pristanište i poljubili srpsku zemlju.«471

Smatrao je, nesretnik, daje dolaskom u Srbiju spasio život. Ali: »Bombardovanje Beograda na Uskrs 1944. nagnalo me da svu porodicu prebacim u selo Ostružnicu, desetak kilometara zapadno od Beograda... Posle tromesecnog boravka u Ostružnici doznao sam da sam stavljen pod četničko slovo 'Z'. To je značilo — zaklati. Naređenje za likvidaciju, po pravilu, dobija seoski četnički starešina u vidu obaveštenja da će, po odluci 'odozgo', pristići koljačka trojka da nad tim i tim izvrši egzekuciju. U Ostružnici je komandant sela B. S. Važi za dobrog čoveka i imućnog domaćina. Presreo me je na drumu, pokazujući mi rukom da stanem. Sišao sam sa bicikla i zaprepašćeno slušao da sam na listi da budem ubijen. 'Ne mogu da dozvolim da u Srbiji izgubiš glavu, koju su ti Hrvati poklonili. Nevolja je u tome, što tvoju likvidaciju traži srpski prota, izbeglica iz Pakraca (istaknuo a.). Mislim da on ne može da bude dobar čovek kad traži da bude ubijen čovek koji je izašao živ iz Jasenovačkog logora. Ali, ti si pred ćelom kafanom rekao da nećeš da ideš da se nađeš s njim u šumi jer 'biraš društvo'. To gaje uvredilo i predložio je da te zakolju...' 471 Vukašin Vuja Žegarac, »Dnevnik o Jasenovcu«, Beograd, 1987., str. 55-57.

206

Pred očima mi se brzo odvijao film. Prota izbeglica iz Pakraca čuo je da sam u logoru u Jasenovcu bio sa njegovim rođenim bratom Nikolom, geometrom, koji je u logor doteran zajedno sa većom grupom Pakračana. Doznavši da stanujem kod Mile Sušica, na spratu zgrade u kojoj je bila kafana, po kuriru je poslao propusnicu i poziv da dođem kod njegovih četnika u šumu. Kurir me je našao u kafani prepunoj gostiju. Pred svim svetom odbrusio sam da poziv odbijam, jer biram društvo sa kojim bih se družio u šumi. Takva nesmotrenost sad se sveti... Komandant sela želi da mi pomogne: '...Predlažem ti, iako ovo ne bih smeo, jer sam pod kraljevom zakletvom, da bežiš. Dobar si čovek i jasenovački mučenik. Ne mogu da dozvolim da te noćas zakolju. Pobeći ćeš u Mali Mokri Lug gde i radiš. Prsti protinog štaba tamo ne dosežu. Mali Mokri Lug je pod komandom Avalskog korpusa, a komandant u selu je moj prijatelj. Dobar je čovek... Još istog popodneva preselim se...«472 Tako je jasenovački logoraš ipak uspio spasiti glavu na srpskoj zemlji. A stoje bilo sa zločincem u mantiji srpskog pravoslavnog svećenika iz Pakraca, čiji je brat geometar Nikola Zjalić? Koliko je ljudi bilo zaklano po njegovoj preporuci? Tko se bavi popisivanjem tih žrtava i koliki je njihov broj? Koliko je popisa uopće bilo, osim dvaju što ih je objavio Radoje L. Knežević u »Knjizi o Draži« (knjiga I., str. 251-262.), na kojima su 75 i 25 imena? Kome bi bliža ili daljnja rodbina onih koje je prekrila sjena slova »Z« trebala podnijeti zahtjev za odštetu? Može li se izračunati novčani iznos za te žrtve a da se duboko ne uroni u blato morbidnosti i patologije? Je li današnja Republika Srbija »pravna naslednica« Nove Srbije Nedića, Ljotića i Mihailovića? Je li nakon rata Srpska pravoslavna crkva progovorila o svojim svećenicima ä la »pakrački prota«? Možda javnost jednoga dana i dobije odgovore na ta pitanja.

\s

Stoje sa Srbima ubijenim od četnika u NDH? Ne zna se točno koliko je pravoslavnih svećenika bilo zaklano u Srbiji tijekom rata od četnika. Srpska pravoslavna crkva kao da ih je nakon rata zaboravila, službeno je popisala samo one svoje svećenike koji su stradali od ustaša u NDH. Tu činjenicu treba promatrati u svjetlu svih srpskih žrtava tijekom posljednjeg rata, za koje (slučajno?) ne postoji rubrika: Srbi ubijeni u Srbiji od nedićevaca, četnika, Ijotićevaca. Kozmetika u promatranju vlastite povijesti prisutna je kod velikog broja suvremenih srpskih povjesničara. Također, sadašnje znanstvene srpske ustanove ili odbori ne prave popis Srba ubijenih od četnika u NDH. Isto tako, nije poznat ni približan broj 472 Vukašin Vuja Žegarac, »Dnevnik o Jasenovcu«, Beograd, 1987., str. 61.-63. 207

žrtava, i Hrvata i Srba, koje su stradale od četnika u kasnu jesen i zimu 1942./43. na području NDH. U tom su razdoblju, po naredbi Draže Mihailovića, nakon sporazuma s Hitlerom i Pavelićem, u Dalmaciju i Kninsku krajinu pristigli četnički odredi iz Srbije kako bi se spriječilo možebitno iskrcavanje Engleza negdje na Jadranu. Bilo bi dobro da se te žrtve od pojedinih suvremenih političara i kvaziznanstvenika ne pripisuju »hrvatskoj genocidnosti«.

Govor dvostruke šutnje Ipak, ostala su zapisana svjedočenja o mučeničkoj smrti dvojice pravoslavnih svećenika: Jeremije Isakovića iz sela Banje kod Aranđelovca i Dragoljuba Milutinovića iz Ivanjice. Protu Isakovića četnici su zaklali jedne noći kolovoza 1943. u dvorištu njegove kuće. Protina žena i snaha (žena njegova sina Dragomira, beogradskog odvjetnika), zatvorene u kući, slušale su njegove jauke. Protina snaha, slovenska književnica Ruža Vreg, opisala je taj stravični događaj: »Tvoj otac... je ležao u sanduku dugačak, krut i stvaran. Tako stvaran i krut, da mu lice nije unakažavao ni odsečeni nos. Nabrojala sam pedeset četiri rane kad sam ga prala. Oštre, duboke. ...Jeremija Isaković je... brojao rane na grudima, među prstima mu se ljuljala duga brada prote, koju su mu četnici otkinuli zajedno s kožom. Dođavola... zašto nisi pobegao, pa imao si dosta mogućnosti. Ne,... milije ti je bilo da iz crkve izbacuješ četničke simpatizere, da javno zabranjuješ ulaz u crkvu svakom četniku i članu njegove porodice, nisi hteo da veruješ našim upozorenjima... da će te zaklati. Zašto si se razbesneo kad si video prikucan na crkvena vrata proglas, da osuđuju moju Tijanu na slovo Z (zaklati), da se komunističko seme zatre? Zašto si taj proglas pocepao i pljunuo na ostatke?... A zatim je došao onaj pun muke put u Smrt, kad su tvoji krici potresali Venčac i mogli da se čuju do Aranđelovca. Tvoja žena Kosara... stajala je na kućnim vratima i glasno odgovarala na tvoje krike: 'Ćuti, pope, osvetiće te 473 sinovi.'« Na žalost, četnici su zaklali i protina sina Dragomira. Beogradska književnica Jara Ribnikar u svojim sjećanjima piše o popu Dragoljubu Milutinoviću: »U toku priprema... za prebacivanje Tita iz Beograda u unutrašnjost Srbije, u Beograd je doputovao pop Dragoljub Milutinović iz Ivanjice, naš poznanik... On je septembra 1941. godine došao u Beograd ustvari nekim četničkim poslom i svratio do Vlade (Ribnikara — op. a.) da se posavetuje, jer je došao u sukob s četničkim vojvodom Javorskim. Izrazio je neke svoje sumnje u tog 473 Ruža Vreg, »Podeželska zdravnica«, Pomurska založba, Murska Sobota, 1984., str. 16. i 83.

208

Iz »Slobodnih srpskih planina« (stožera na Ravnoj Gori) Draža Mihailović legalizirao je kod Nijemaca svoje koljačke postrojbe. (Arhiv Vojno-istorijskog instituta u Beogradu)

vojvodu i otvoreno rekao da želi da se bori protiv okupatora. Njegov patriotizam naveo je mog muža da s njim otvoreno porazgovara... Vlada mu je predložio da se sastane s nekim od vodećih komunista. Milutinović je time bio oduševljen i moj muž gaje odveo u našu kuću da ga vidi drug Tito. Svršilo se time što je pop stavio Partiji na raspoloženje nekoliko četničkih legitimacija sa pečatima, koje su tada kod nemačkih vlasti nešto vredele. Praćen naoružanim komunistima Tito je srećno stigao do svoje vojske.«474 »U januaru 1942. četnici vojvode Javorskog su Dragoljuba Milutinovića, sveštenika, noževima isekli i ostavili na mrazu da u mukama umre. U svojim ambicijama da i on povede jedan deo borbe protiv okupatora (a po temperamentu bio je pravi hajduk), Milutinović se svađao s vojvodom Javorskim i zamerio se i drugim četnicima.«475 Strašne smrti popa Milutinovića od četničke kame nije se sjetila Srpska pravoslavna crkva, a ni Tito: beogradski komunisti dugo su zavaravali javnost daje njihova zasluga Titov izlazak iz Beograda. A taj svećenik je, vjerojatno, samo iskreno vjerovao riječima svoga patrijarha Gavrila Dožića upućenim srpskom narodu 27. ožujka 1941.: »Da umremo za slobodu.« Vjerovao je da i Sv. sinod ne odstupa od onoga na stoje pozvao svoj narod... i platio je to uvjerenje glavom. Predstavnici Srpske pravoslavne crkve uvelike su surađivali s četnicima, blagoslivljali njih i njihove zastave, a time i opravdali zločin nad lakovjernim popom Milutinovićem.

474 Jara Ribnikar, »Kuća u Botićevoj ulici«, Godišnjak grada Beograda, knj. VI., 1959., str. 455. 475 Jara Ribnikar, »Život i priča I-II«, Beograd, 1986., str. 104.

209

Svećenik-četnik Miladin Garić nekada i sada. Pjesmu mladosti toga »božjeg pastira« urlaju danas njegovi učenici: »Drma mi se, drma mi se/ Subara i cveće/ Ubićemo, zaklaćemo/ Ko sa nama neće!«

Pobližih pojedinosti o svim srpskim pravoslavnim svećenicima, četničkim žrtvama, nema, ali zna se da su nastradali: Bortvinski, Valerijan, paroh u Ripnju (kod Beograda — op. a.), ubijen u svom stanu od četničke trojke Draže Mihailovića 7. prosinca 1943. Bućin, Ilija, svećenik u Bobovu, ubijen od četnika 1942. Gavrilović, Borivoje, eparhija šumadijska, uhvaćen 1942. od četnika Draže Mihailovića i u manastiru Drači strijeljan. Jovićević, Bogić, eparhija crnogorsko-primorska, strijeljan od četnika 19. srpnja 1941. Marković, Aleksandar, paroh u Dorosavi, uhvaćen 13. svibnja 1944. zajedno s 80 ljudi i žena, odvojen s još dvojicom i strijeljan. Marković, Zivorad, eparhija šabačko-valjevska, četnici ga 1. siječnja 1943. ubili u selu. Nikolić, Ivan, iz Banata, pobjegao 1942. u Srbiju i ondje ga zaklali četnici. Perišić, Milisav, eparhija žička, 31. kolovoza 1943. u dvorištu kuće ubili ga četnici. Popović, Nebojša, eparhija žička, 31. prosinca 1944. ubijen od četnika 476 Draže Mihailovića. 476 »Spomenica pravoslavnih sveštenika — žrtava fašističkog terora i palih u NOB«, Beograd, 1960., str. 195.

210

Vrhovništvo Srpske pravoslavne crkve nakon rata nikada nije izravno spomenulo ubijene svećenike, a ni one koji su stradali od nedićevaca ili Ijotićevaca. A nije se javilo ni povodom već spomenutih zadušnica za Nedića, Ljotića i Mihailovića 22. lipnja 1990. u valjevskoj crkvi. Ta šutnja i u jednom i u drugom slučaju dovoljno govori za sebe.

21:

XV.

EPISKOP ŽIČKI NIKOLAJ VELIMIROVIĆ

Episkop žički Nikolaj Velimirović pobjegao je odmah nakon prvoga bombardiranja iz Beograda 6. travnja 1941., kao i patrijarh Gavrilo Dožić (kojega su u manastiru Oštrog u Crnoj Gori uskoro pronašli Nijemci i doveli natrag u Srbiju). Nikolaj je ostao u manastiru Ljubostinja pokraj Trstenika. U srpskoj se historiografiji, posebno novijoj, kao stoje već spomenuto, sve češće ističe kako je taj episkop cijelo vrijeme njemačke okupacije bio interniran, i to prvo u Ljubostinji, a onda u Vojlovici s patrijarhom. Tako npr. u zborniku »Srpska pravoslavna crkva 1920-1970«, koji je izdao Sv. sinod, o episkopu Nikolaju, između ostalog, stoji: »Episkop žički Nikolaj bio je interniran (istaknuo a.) u manastiru Ljubostinji. Pošto su Nemci zahtevali da se on smeni s položaja, zamolio je on 28. juna 1941. jednogodišnje odsustvo i postavljanje zamenika, jer mu je tobože 'zbog nezdravlja postalo nemoguće voditi i svršavati poslove svoje velike eparhije'. Za administratora Žičke eparhije postavljenje tada prognani episkop zletovsko-strumički Vikentije, a episkop Nikolaj je i dalje ostao interniran u manastiru Ljubostinji sve do 16. decembra 1942. kad je odveden u manastir Vojlovicu kraj Pančeva, kamo je uskoro doveden i patrijarh Gavrilo iz Rakovice.«477 Međutim, te i slične tvrdnje — koje su u službi stvaranja mita o mučeništvu vodstva Srpske pravoslavne crkve u Drugom svjetskom ratu, kako bi se ublažili sramni postupci Sv. sinoda i drugih episkopa — teško su znanstveno održive. Naime, već je spomenuto da je episkop Nikolaj samo dan nakon masovnih strijeljanja posjetio Kraljevo, 21. listopada 1941., a to opovrgava 477 Dušan Kašić, »Srpska pravoslavna crkva pod nemačkom okupacijom«, u zborniku »Srpska pravoslavna crkva 1920-1970«, Sv. Sinod SPC, Beograd, 1971., str. 227.

212

tvrdnju o internaciji. Sličnih primjera ima više pa se vrijedi podsjetiti na neke od njih. Kasne jeseni 1941. jedan od vodećih ideologa Ljotićeva »Zbora«, ministar Olćan, obilazio je mjesta po Srbiji zbog sve većih oružanih otpora srpskim vlastima. Spomenut je već njegov boravak u manastiru Manasija, a pri kraju studenoga 1941. posjetio je i manastir Ljubostinju. Susreo se i s episkopom Nikolajem. Razgovoru koji je trajao duže od dva sata dana je velika pozornost u ondašnjim glasilima: »Nastupa novo vreme, dolazi novi duh Posle posete koju je učinio episkopu žičkom g. dr. Nikolaju u Trsteniku, sa kojim se zadržao u razgovoru preko dva sata, ministar Olćan održao je u Kruševcu veliki govor: 'Momenti, koje sam u toku poslednja dva do tri sata preživeo, potresli su me toliko da mi teško pada izlazak pred ovaj lepi skup. Bio sam sa jednim velikim srcem, velikom dušom koja neizmerno pati. Imao sam retku sreću da poljubim ruku i zamolim za blagoslov jednu našu veličinu sa kojom bi se ponosili i mnogo veći narodi. Nikada nisam do sada osetio tako jasno veličinu naše narodne nesreće kao u momentu kada mi je prilikom ovog našeg susreta veliki vladika Nikolaj pao na grudi i teško zaridao. ...Došao sam poslat od velikog Srbina, mog Pretsednika, oca i brata (Nedića — op. a.). A pre nekoliko časaka i veliki vladika zamolio me je, a ja to smatram najvišom zapovešću, da ostanem ovde.«478

Vladika s četničkim vojvodama Srdačne i plodne razgovore Nedićeva ministra i episkopa osiguravale su četničke i dobrovoljačke straže: »Dirljivi sastanak sa episkopom žičkim g. dr. Nikolajem ...Ministar narodne privrede g. Mihailo Olćan posetio je manastir Ljubostinju, gde je trebalo da ga primi vladika žički Nikolaj. Na ulazu u manastir dočekao je g. Olćana odred četnika vojvode Bogdana Gočkog. Ovi nacionalni četnici čuvali su manastir Ljubostinju od eventualnog prepada partizanskih odmetnika... Vladika g. Nikolaj primio je ministra g. Olćana sa vidnim uzbuđenjem. Suze koje su mu tada potekle jasno svedoče sa kolikom patnjom i uzbuđenjem ovaj pretstavnik srpskog duhovnog života prati događaje toliko tragične za naš narod. Sastanak vladike g. Nikolaja i ministra g. Olćana potrajao je duže vremena. Posle toga vladika Nikolaj otslužio je u manastirskoj crkvi večernje, kome su 478 »Obnova«, 21. XI. 1941.

213

prisustvovali ministar g. Olćan sa svojom pratnjom, vojvoda donjogružanski Milovan i jedan dobrovoljački odred. Pošto se posle službe Božje čitava grupa fotografski snimila u sredini sa vladikom g. Nikolajem i ministrom g. Olćanom, nastavljeni su razgovori u manastiru između pretstavnika vlade narodnog spasa i visokog sveštenika srpske crkve. Na mrtvoj straži u noći stajali su kraj manastira dobrovoljci i četnici. Sutradan, na dan sv. Arhangela Mihaila, posle arhijerejske liturgije održao je vladika Nikolaj pomen svom velikom prijatelju i najvećem srpskom profesoru Mihailu Pupinu, koji je rođeni ujak g. ministra Olćana.«479 Za povijest je ostala i slika svih sudionika toga crkveno-četničko-dobrovoljačko-vladina sastanka. Na velikoj slici uz vijest o tom događaju vladika Nikolaj i ministar Olćan sjede zajedno s četničkim vojvodama, koji su pod punom ratnom opremom, a iza njih stoji velika skupina četnika i dobrovoljaca te nekoliko monahinja. Sve to govori o aktivnosti »interniranog« episkoga Nikolaja. Usput vrijedi spomenuti da je nedaleko od Ljubostinje bilo i zapovjedništvo Dražina zapovjednika za Srbiju, Miroslava J. Trifunovića Dronje. Nakon razbijanja partizanskih odreda u Srbiji ujesen 1941., ustanovljeni su prijeki sudovi, mnoštvo osumnjičenih bilo je uhićeno. Među njima bio je i svećenik Predrag Sotirović iz Ratkovića, kod kojega su pronađene dvije preporuke: partizanska i četničko-episkopska. Izveden je pred prijeki sud, ali budući da mu protivnici nisu ništa dokazali, nije strijeljan, nego je upućen u koncentracijski logor. Nije poznato što je bilo s njim i u koji je logor upućen. Preporuka za svećenika Sotirovića iz studenoga 1941. dovoljno govori o suradnji crkvenih i četničkih vlasti, te o djelatnosti »interniranog« episkopa: »Objava

,;

za sveštenika Predraga Sotirovića iz Ratkovića, koji se upućuje na svoju redovnu dužnost u parohiju Ratkovićku, sreza Levačkog, s tim da dužnost vrši , i dalje. Naređujem svim četnicima da imenovanom svešteniku u svima slučajevima potrebe ukazuju svoju pomoć, a ostale vlasti molim da ovu objavu prime , na znanje. , -.....,. Br. službeno : 29. novembar 1941. godine • Trstenik 1

>' 479 »Obnova«, 25. IX. 1941.

214

"

Komandant Četničko Gočkog odreda Vojvoda Bogdan Kordić

Odobravam postupak vojvode Gočkog po ovoj objavi ne zvanično nego lično i privatno. Episkop žički Nikolaj.«480 Bilo bi zanimljivo saznati tko je od crkvenih vlasti zamolio četnike za pomoć u »svim slučajevima« glede svećenika Sotirovića. A tko je bio vojvoda Kordić, čiji je postupak episkop odobrio »lično i privatno«, najbolje pokazuje sljedeći događaj: »Antonina, monahinja manastira Ljubostinja, episkopija žička. Ubijena 1943. godine od četnika vojvode Gordića (Kordića — op. a.) iz lične osvete, a kao sestra upraviteljice monahinje Sare. Prilikom svoje ženidbe vojvoda Gordić je hteo da priredi svadbeno veselje u manastiru Ljubostinja, ali zbog upornog protivljenja upraviteljice m. Sare to nije mogao. Jednog dana su upali u manastir pijani četnici i zatražili m. Saru, koja je već bila napustila manastir iz straha od vojvode Gordića. Ne našavši je, oni su pronašli njenu sestru Antoninu i počeli da je tuku, zahtevajući da kaže gde je Sara. Ubili su je u neposrednoj blizini manastira.«481 »Duketić Radojka, iskušenica manastira Ljubostinja. Ubijena od četnika vojvode Gordića 1943. zbog toga što se uporno držala sa monahinjom Antoninom protiv četnika i pokušaja skrnavljenja Ljubostinje.«482 Na spomenutom sastanku u Ljubostinji osim vladike Nikolaja i ministra Olćana sudjelovale su i neke »krupne ličnosti«. Šteta je što se one ne spominju poimence, jer su one, zajedno s episkopom, nositeljem Hitlerova odličja od 1934., isticale vrijednost Hitlerova nacionalsocijalizma i njegovo značenje za svetosavlje i srpski nacionalizam. To nacionalsocijalističko svetosavlje episkopa Nikolaja ministar Olćan hvalio je u javnosti: »Govor Mihajla Olćana u Valjevu ...Možda ste čitali po novinama da sam nedavno posetio jednoga od najvećih sinova našeg naroda, velikog čoveka našeg kraja, od koga vam donosim pozdrav i blagoslov. Mnoge i krupne razgovore smo imali tada. Njima su prisustvovale još izvesne krupne ličnosti. I posle objašnjenja jednoga od njih, koji je svojom ubedljivošću delovao kao jasna slika iza iznenada podignute zavese, koja je u ovom slučaju pretstavljala nacional-socijalizam, veliki sin vašega kraja video je u njemu ujedno i naš Svetosavski nacionalizam(l).

480 »Obnova«, 4. II. 1942. 481 »Spomenica pravoslavnih svestenika — žrtava fašističkog terora i palih u NOB«, Beograd, 1960., str.

227. 482 »Spomenica pravoslavnih svestenika — žrtava fašističkog terora i palih u NOB«, Beograd, 1960., str. 227.

215

Danas, dakle, posle toliko prolivene krvi i polomljenih kostiju, nalazimo svoj put ka Novoj Evropi i to baš kroz Svetosavski nacionalizam.«483 Kao što će se vidjeti, progon Židova u Srbiji nije prolazio bez blagoslova nekih svećenika Srpske pravoslavne crkve. Je li rješenje »židovskog pitanja« bilo razmatrano tijekom razgovora u Ljubostinji, nije poznato, ali je znakovito da je ministar Olćan nedugo zatim obavijestio sudionike spomenutog mitinga u Kruševcu najprije o svojem dvosatnom razgovoru s episkopom Nikolajem i episkopovim suzama, a odmah zatim prešao na jednu od svojih omiljenih tema: »...Sagledavši strašan krah vojni i državni, očekivali smo da će malj tresnuti i po našoj glavi. Veliko iznenađenje — malj je pao, ali mi smo ostali živi. Pogodio je svoga i našega glavnog neprijatelja: srpske jevreje koji su nas naterali da lijemo svoju čistu (!) krv za njihove interese. I postigla je njih, jevreje, sudbina koju su zaslužili. ...Kažem vam i kao Srbin i kao ministar i kao bivši dobrovoljac i kao pokretač sadašnje dobrovoljačke akcije: nisu Nemci došli ovamo kao naši neprijatelji. Ali svetsko jevrejstvo je želelo da uvuče naš narod u borbu za njegove interese. Svetsko jevrejstvo kao polip pustilo je svoje pipke.«484

»Pala je najveća žrtva« Kao što je poznato, Olćan je bio glasnogovornik Ljotićeva »Zbora«, organizacije koja je tih ratnih godina isticala i opravdavala potrebu uništenja židovskog naroda. Nije teško izravno odgovoriti kakav je bio odnos episkopa Nikolaja prema tim Ljotićevim tezama, kao i prema ideji o »čistoj srpskoj krvi«, koju spominje Olćan. Možda je dovoljno reći da je žički episkop Nikolaj Velimirović bio Ljotićev privrženik do njegova kraja, o čemu govori sljedeće: Prvih dana listopada 1944. godine, kada su sovjetske postrojbe s istoka već nastupale prema Srbiji, Dimitrije Ljotić, Milan Nedić i ostali kvislinzi pobjegli su u Austriju i Sloveniju, tada još okupiranu. Tamo su se uskoro sreli s episkopom Nikolajem Velimirovićem i patrijarhom Gavrilom Dožićem. Sredinom rujna 1944., kad su se saveznici — Amerikanci i Englezi — približavali Njemačkoj sa zapada, Nijemci su odveli ta dva crkvena velikodostojnika iz manastira Vojlovica kod Pančeva u Austriju jer su im bili potrebni radi propagande. Nikolaj i Gavrilo bili su privremeno smješteni u takozvanim »počasnim bunkerima« u Dachauu, gdje su se već nalazile

483 »Obnova«, 10. XII. 1941. 484 »Obnova«, 21. XI. 1941.

216

Nesuđeni srpski »firer« Dimitrije Ljotić, vođa »Zbora«

mnoge ugledne ličnosti iz raznih zemalja Europe. U Dachauu su ostali oko dva mjeseca kao »počasni zatočenici«. A već od početka prosinca 1944. živjeli su u raznim mjestima Austrije i Slovenije, gdje su se sastajali s Nedićem, Ljotićem i drugim kvislinzima izbjeglim iz Srbije, te surađivali s njima. Kada je 28. veljače 1945. godine delegacija Ljotićevih dobrovoljaca krenula u Bosnu na savjetovanje s Dražom Mihailovićem, Milan Aćimović, koji je bio u sastavu te delegacije, »posjetio je u Beču episkopa Nikolaja Velimirovića koji ih je blagoslovio i poželeo uspeh u toj nacionalnoj misiji... Delegati su poneli sa sobom darove patrijarha Gavrila Dožića i episkopa 485 Nikolaja Velimirovića za Dražu Mihailovića«. Suradnja Crkve s Ljotićem prekinuta je smrću vođe »Zbora« 24. travnja 1945. u prometnoj nesreći. »Tijelo Dimitrija Ljotića preneto je u Šent Peter (danas Pivka, Slovenija) i izloženo u kapeli četničke Dinarske divizije (popa Momčila Đujića — op. a.). Istog dana, oko 6 sati posle podne, stigli su patrijarh Dožić i episkop Nikolaj Velimirović. Oni su održali pomen na kome je episkop Nikolaj održao dugačak govor.«486 , ...,,.

485 Branislav Božović — Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 274. 486 Branislav Božović — Mladen Stefanović, »Milan Aćimović, Dragi Jovanović, Dimitrije Ljotić«, CIP, Zagreb, 1985., str. 281.

217

Jedan od vođa Ljotićeva Srpskog dobrovoljačkog korpusa, nazočan na tim zadušnicama, a koji je emigrirao poslije rata, napisao je knjigu u kojoj donosi i ovo iz toga govora episkopa Nikolaja: »Daje odsečena samo jedna grana, stablo ne bi mnogo osetilo, ali stablo je odsečeno do korena i nama je nanesen veliki bol... Bio je veliki bogataš duhom, poštenjem, verom. Duhovan čovek, karakteran, pošten, odlučan i religiozan. On je bio toliko bogat dušom, da je od nje mogao dati i drugima, pozajmiti ostalima, uvek spreman da dade saveta i lepu reč. Za njega politika nije bila akrobatika, nego etika. On je bio reprezentator duše i srca srpskoga, čari i istine srpske. On je bio ideolog hrišćanskog nacionalizma... Pala je najveća žrtva! Bože, ne traži više!«487

Istina o »mučenicima iz Dachaua« — Gavrilu i Nikolaju O boravku episkopa Nikolaja Velimirovića, a zajedno s njim i patrijarha Gavrila Dožića, nepuna dva mjeseca u Dachauu suvremena srpska medijska promidžba, pa i Srpska pravoslavna crkva, do danas uporno šire potpune neistine. Obuzeti svojom tradicionalnom mitomanijom, oni raspredaju i šire mit o »mučenicima iz Dachaua«. Po njima, Nikolaj je bio »12. jula 1941. godine uhapšen i odveden u manastir Ljubostinju«, gdje gaje »čuvala jaka nemačka straža«, a onda su ga »premestili na sigurnije mesto (kada?) u manastir Vojlovicu«, kamo je »doveden i patrijarh Gavrilo... Režim prema zatočenicima je bio veoma strog i netolerantan«.488 Vidjeli smo daje Nikolaj tijekom toga »strogog zatočeništva« u Ljubostinji imao slobodu kretanja i daje održavao sastanke s Nedićevim ministrima i četničkim vojvodama. Ali mit kaže dalje: »Zatim su 1944. godine prebačeni u zloglasni logor Dachau. Tamo su ih mučili i kinjili.« 489 A istina je sasvim drukčija. Interesantno je da se prava istina o boravku ta »dva mučenika« u Dachauu pojavila prvi (i posljednji!) put u službenom glasilu Srpske pravoslavne crkve još sredinom 1945. godine, odmah po završetku Drugoga svjetskog rata, ali su je svi »zaboravili«. Naime, jedan pravoslavni svećenik, preživjeli logoraš Dachaua, u svom članku »Sveštenici u koncentracionom logoru Dachau« iznosi svoja još sasvim svježa sjećanja. Taj obični zatočenik strašnoga logora, svećenik Branko Đorđević, piše između ostaloga: »U zloglasnom koncentracionom logoru Dachauu... i sveštenici raznih veroispovesti i nacija, koji su u logoru bili kao politički krivci prepalili su i mučili se kao i svi ostali internirci... Svi su morali raditi

487 Boško N. Kostić, »Za istoriju naših dana«, Lille, France, 1949., str. 244.-25S. 488 »Izdajnik, a u Dachauu!«, Ilustrovana Politika, Beograd, 16. X. 1990., str. 45. 489 »Izdajnik, a u Dachauu!«, Ilustrovana Politika, Beograd, 16. X. 1990., str. 45.

218

bez obzira da li je neko od njih episkop, ili je tek dobio prvi čin u svojoj crkvi. Bilo je sveštenika i od 80 godina starosti, pa su i oni morali raditi. Režim koji je važio za sve internirce, važio je i za sveštenike (logorska disciplina, rad, stan, hrana, odelo i dr.). Izuzetak je učinjen prema Njegovoj Svetosti Patrijarhu Srpskom Gavrilu, Njegovom Preosveštenstvu Episkopu Nikolaju i jednom Francuskom Arcibiskupu, koji su, dok ih s ostalim promitentima nisu odveli iz logora u Tirol, živeli odvojeno od nas u tzv. 'počasnim bunkerima'. Razdvajao nas je od njih jedan visoki zid i bilo nam je zabranjeno da se s njima viđamo i sastajemo. Oni su mogli nositi svoja odela, nisu bili obrijani ni ošišani, i nisu gonjeni na rad. Ovakvih promitenata, visokih državnih funkcionera, koji su živeli u 'počasnim bunkerima' bilo je 50-60 i pripadali su raznim nacijama. (...) Prema podatcima koje sam posle oslobođenja dobio u logorskoj pisarnici, kroz koncentracioni logor Dachau prošlo je oko 3000 sveštenika, raznih nacija i veroispovesti; oslobođenje su dočekali svega 1354. Oko 1600 sveštenika kroz logorski krematorij pretvorili su se u pepeo.«490 Taj se svećenik tek bio vratio iz koncentracijskog logora i nije mogao znati sve pojedinosti. Svjedočenja logoraša drugih narodnosti potvrđuju njegove navode i dopunjuju ih.

»Počasni zatvorenici« u Dachauu

. •

Slovenci, preživjeli zatočenici logora Dachau, sjećaju se tih dana: »Dio zatvorenika u Dachauu bio je privilegiran i prema njima su postupali sasvim drugačije nego prema većini drugih. To su bili 'počasni zatvorenici' (Ehrenhaftlinge). Bili su odijeljeni od ostalih zatvorenika i boravili su u 'počasnom bunkeru', u zgradi, u kojoj su radi njihove udobnosti prezidali dosta ćelija. Tu su bili dobro opskrbljeni. Bili su to visoki svjetovni i crkveni uglednici, prema kojima je nacistički režim imao izvjestan obzir. Svaki dan mogli su šetati izvan logora i bili su oslobođeni bilo kakvog rada. Svakog dana su primali novine i neki su se mogli neograničeno dopisivati s užom obitelji. Za spremanje prostorija u kojima su boravili i za donošenje hrane bili su im dodijeljeni obični logoraši. Nosili su građanska odijela i dobijali esesovsku hranu. Ostavili su im kosu i mogli su zadržati satove. Kao što se vidi iz muzejske dokumentacije Dachaua... među njima je bio poznati borac protiv fašizma i imperijalizma pastor Martin Niemoller,... također bivši francuski predsjednik vlade Leon Blum sa ženom, nećak

490 »Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve«, br. 7,3!. VII. 1945., str. 66.-67.

219

tadašnjeg sovjetskog ministra vanjskih poslova Molotova Vasilij KokorinMolotov, nećak engleskog predsjednika vlade Peter Churchill, austrijski kancelar Kurt Schuschnigg sa ženom i četiri kćeri, šef grčkog generalštaba general Alexander Papagos,... mađarski predsjednik vlade Nikolaus von Kallay, sin mađarskog regenta admirala Mikldsa von Horthva,... ministar financija Trećeg Rajha Hjalmar Schacht,... francuski biskup Gabriel Piquet, kneginja Maria, kći talijanskog kralja sa četvoro djece i dr. Privilegirani zatvorenici nosili su na lijevom rukavu ljubičastu vrpcu.«491 Slične se informacije nalaze i u knjizi Glavne komisije za istraživanje zločina hitlerovaca u Poljskoj. Njezin autor, dr. Teodor Mušici bio je uhićen 1939. godine, a u Dachauu je bio od 1940. do kraja rata. On kaže: »Bio je još izvjestan broj zatvorenika, izuzetno privilegiranih. Stanovali su pojedinačno u ćelijama bunkera, čija se vrata nisu zaključavala, imali su mogućnost slobodnog kretanja po hodnicima i prostoru pored bunkera. Također su izlazili pod nadzorom časnika, pojedinačno ili u grupama, u šetnju u grad. Ti zatvorenici nisu radili, mogli su se dopisivati i dobijali su za čitanje što su samo poželjeli. Ćelije su im spremali specijalno određeni zatvorenici, koji su im donosili hranu iz časničke kasine.«492 U takvim su, eto, uvjetima episkop Nikolaj Velimirović i patrijarh Gavrilo Dožić samo prošli pored pakla Dachaua! Kao i ostali uglednici iz cijele Europe, smješteni su u te »počasne bunkere«, oni su služili Nijemcima kao pričuva za eventualne moguće pregovore sa Saveznicima, jer su i Amerikanci i Englezi sa zapada, a Rusi s istoka već čvrsto stezali obruč oko Njemačke pa je i samim vođama nacističke Njemačke bilo jasno daje pitanje gubitka rata s njihove strane još samo stvar od nekoliko mjeseci. Dva visoka predstavnika Srpske pravoslavne crkve, uživajući nezamislivu slobodu za ostale zatočenike logora, hraneći se isto kao i članovi SS-postrojbi, imajući čak i u Dachauu poslugu, proveli su tamo vrijeme od sredine rujna do početka prosinca 1944. godine. A Nikolaj, imajući potpune uvjete za rad, napisao je tamo brojne meditacije, propovijedi, molitve, čak i pjesme, izražavajući u njima čudovišni antisemitizam — tu, gdje su na dohvat ruke svakog dana ubijane stotine i tisuće ostalih zatočenika, u prvom redu Židova, koje su danonoćno gutali krematoriji... Ti »biseri« njegova »hrišćanskog« stvaralaštva ugledali su svjetlost dana 1985. godine, kada ih je u Zapadnoj Njemačkoj izdao episkop tamošnje srpsko-pravoslavne eparhije Lavrentije. To je onaj episkop koji se poslije nekoliko godina vratio u Srbiju, u Šabac, i počeo odmah izdavati četničke listove i pjesme na kasetama. Naslov toga Nikolajeva »remek-djela« je »Reci srpskom narodu kroz tamničkiprozor iz logora

491 »Dachau«, Zbornik, Založba Borec, Ljubljana, 1981., str. 49.-50. 492 Teodor Musiot, »Dachau 1933-1945«, Wydawnictvo Slask, Katowice, 1968., str. 89.

220

Dachau«. Za onoga tko zna istinu o »mučeništvu« Nikolaja u nacističkim logorima i tko je barem malo upoznat sa sadržajem toga njegova umovanja, već sam naslov govori o pravom liku i pisca, ali i izdavača. A patrijarh Gavrilo u svojoj knjizi »Memoaripatrijarha srpskog Gavrila«, tiskanoj ćirilicom u Parizu (poslije njegove smrti) 1974. godine, »Editions Richelieu«, na 603 stranice svojih sjećanja kaže samo ovo: »(...) Došli smo do zloglasnog logora Dachau... Nemci su nas po dolasku strpali u zloglasne barake, gde je život bio nemoguć« (str. 562). Neistinito, ali barem kratko. To je posljednja rečenica poglavlja, a sljedeće počinje ovako: »Ja sam bio oslobođen od strane Američke divizije generala Kolensa... 8. maja 1945.«(!) Ali, ni to nije istina, jer je on izašao iz Dachaua početkom prosinca 1944. A ne sjeća se nijedne pojedinosti iz logoraskog života, potpuna amnezija, dok se u tim istim memoarima sjeća (nekoliko puta) čak i voća i marmelade koju je ponio sa sobom iz Beograda kad je bježao ujutro 6. travnja 1941., čim su pale prve bombe, ostavljajući — po tradiciji vrhova SPC — svoj narod neprijatelju. Interesantno je da obožavatelji tih »mučenika« priznaju ponekad danas u Srbiji istinu (zaboravljajući da time otkrivaju laži Nikolaja i Gavrila). Tako, na primjer, beogradski novinar i publicist Milo Gligorijević kaže: »Nikolaj je... deportovan u Dachau zajedno s patrijarhom Gavrilom. Ostao je logoraš do kraja rata (sic!), do izmaka 1944. Oslobođenje, kao i patrijarh, zauzimanjem Dimitrija Ljotića i prebačen u Beč, a zatim s proleća 1945. obreo se u Švajcarskoj.«492* Taj njihov boravak u Švicarskoj (poslije su se opet vratili u Austriju, k Nijemcima, koji su ih poslali tamo) tek treba povijest istražiti. U spomenutom članku »Ilustrovane Politike« od 16. listopada 1990. Bogosav Marjanović piše i ovo: »Gavrilo Dožić i Nikolaj Velimirović u toku februara, marta i aprila (l 945. — op. a.) obilaze logore četnika i Ijotićevaca po Istri, Sloveniji i Austriji i drže govore, služe službu Božju, hrabre ih.« Međutim, patrijarh se u svojim memoarima ni toga ne sjeća ni jednom jedinom riječju!

»Sveti Nikolaj«

-•

• ' • ' • " •

U proljeće 1991. tijelo Nikolaja Velimirovića prenijeli su iz manastira Svetog Save u američkom gradu Libertvvilleu na groblje u njegovu rodnom selu Leliću blizu Valjeva, u Srbiji, gdje je pokopan u obiteljskoj grobnici. »Pravoslavlje«, glasilo Srpske patrijaršije u Beogradu, pisalo je u povodu toga događaja: »Sveti Nikolaj je došao u svoj rodni Lelić, u svoju Srbiju, da

492a »Povratak Nikolaja Velimirovića«, NIN, Beograd, 29. III. 1991., str. 27.

221

svojim vaseljenskim duhom, filosofskom dubinom i moralnom snagom pomogne gresnicima, svojim progoniteljima i vaskolikom rodu. Sazvežđe Nebeske Srbije postalo je večno stanište Svetog Nikolaja.«493 Jesu li fašizam Nikolaja Velimirovića — člana Ljotićeva »Zbora«, njegov antisemitizam i suradnja s kvislinzima Ljotićem, Nedićem i Dražom Mihailovićem zaboravljeni u Srbiji i oprošteni mu, ili ga slave upravo zbog toga?

»Sveti Nikolaj« i nacionalsocijalizam Taj glasoviti žički episkop u svojim je brojnim javnim nastupima i pisanim djelima isticao »vrijednosti« nacionalsocijalizma i rasizma još prije početka Drugoga svjetskog rata, točnije odmah poslije dolaska Hitlera na vlast. Tako je u Beogradu 1935. godine, dakle samo dvije godine postoje Hitler preuzeo vlast u Njemačkoj, tiskana knjižica »Nacionalizam Svetog Save«. U njoj je zapravo objavljeno Velimirovićevo predavanje na proslavi »Nedelje pravoslavlja« na beogradskom Kolarčevu narodnom univerzitetu te godine i u njoj se, uz ostalo, ističe: »Mora se odati poštovanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo, daje nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u XX veku on je došao na ideju Svetog Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju. A nama je taj posao svršio Sveti Sava, prvi među prosvetiteljima, prvi među genijima i prvi među herojima u našoj istoriji. Svršio gaje savršeno, svršio gaje bez borbe i bez krvi, i svršio gaje ne juče ili prekjuče nego pre 700 godina. Otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi« (istaknuo a.).494

Sav prihod od te knjižice, u kojoj je sv. Sava proglašen Hitlerovim pretečom i uzorom, Nikolaj je namijenio podizanju hrama sv. Save u Beogradu (koji se još gradi). Kako je rasla Hitlerova moć u Europi, tako je knjižica u Srbiji bivala sve »aktualnija« pa je ponovno tiskana u Kragujevcu 1938. godine. To oduševljenje Hitlerovim nacionalsocijalizmom Nikolaj je potvrdio i nekoliko godina poslije, 1939., u svom govoru povodom 550. obljetnice kosovske bitke. Tada je u manastiru Ravanici posve jasno iskazao svoj rasizam: »Mi smo deca Božja, ljudi arijevske rase kojoj je sudba dodelila časnu ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu... da plemena slabije rase i niže vere ne bi,..«, (istaknuo a.)495 493 »Pravoslavlje«, br. 599, 1. III. 1992., str. 4. 494 Episkop Nikolaj Velimirović, »Nacionalizam Svetog Save«, Udruženje srpskog pravoslavnog sveštenstva Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke, Beograd, 1935., str. 27.-28. 495 Episkop Nikolaj Velimirović, »Vidovdanski govor«, Beograd, 1939., str. 2.

222

Hitlerovo odličje »Svetom Nikolaju« U tom svjetlu treba promatrati i odličje koje je Hitler podijelio episkopu Nikolaju, kao i episkopovu suradnju sa srpskim fašistima tijekom Drugoga svjetskog rata i nakon njega. O tom Hitlerovu odličju svjedoči blizak rođak Nikolaja Velimirovića, njegov nećak, u izjavi beogradskom tisku, koji ga ovako predstavlja svojim čitateljima: »Nikolajev sinovac (nećak — op. a.) Tiosav Velimirović, poznati beogradski pravnik i sudija, nekad i naš kolega, novinar 'Politike', sada penzioner.« U podužem intervjuu Tiosav priča i ovo: »Kao episkop ohridski Nikolaj je obavio više narodnih i crkvenih zadataka. Tada je uredio, pored srpskog, i ono groblje nemačkih vojnika u Bitolju, zbog čega gaje Hitler 1934. godine odlikovao (istaknuo a.). Uostalom, i to odlikovanje koje je stric dobio od Hitlera, bilo je u vidu krsta i, kurtoazno, dato za građanske, a ne za neke državne, političke ili vojne zasluge. Vladika taj orden nije nikada nikome pokazivao.«496 Treba podsjetiti da je Makedonija (Ohrid je bio Nikolajevo sjedište episkopije) od 1912. — od I. balkanskoga rata — do 1941. godine bila pod srpskom okupacijom, da Makedonci kao narod nisu postojali, svi su morali biti Srbi, sa srpskim imenima i prezimenima ne na »-ov« i »-ski«, nego na »-ić«. Makedonski jezik bio je zabranjen, nije bilo ni makedonskih škola ni tiska. »Sveti Nikolaj«, koji je, eto, tako »brinuo« o groblju nekadašnjih srpskih neprijatelja u Prvom svjetskom ratu, naravno zato da bi se dodvorio svom uzoru Hitleru, nikad nije izustio ili napisao nijednu riječ u obranu nesretnoga porobljenog makedonskog naroda, prešućujući i činjenicu da su Srbi ubili oko 40.000 Makedonaca. On je bio jedan od okupatora Makedonije kao predstavnik Srpske pravoslavne crkve.

Patrijarh Varnava i »dalekovidni Fiihrer« Ne treba se čuditi otkud misaoni »biseri« o arijevskoj ili slabijoj rasi, otkud antisemitski članci iz pera i usta srpskih svećenika, koji su utirali put srpskom fašizmu, kad je poznato, iako malo, daje u istome duhu tih godina razmišljao i govorio njihov duhovni uzor — ondašnji patrijarh Srpske pravoslavne crkve — Varnava. »Glasnik«, organ SPC, objavio je dva intervjua koje je siječnja 1937. godine njemačkim novinama dao patrijarh.

496 Bogosav Marjanović, »Vladika — izdajnik ili rodoljub?«, Ilustrovana Politika, Beograd, 9. X. 1990., str. 45. i 47.

223

U rubrici »Inostrani pregled«, »Glasnik« piše: »'Deutsches Nachrichten Buro' iz Beograda 3. januara javlja da je u ' Volkischer Beobachter'-u od 4. januara 1937. godine štampano: Poglavica Srpsko-pravoslavne crkve patrijarh Varnava primio je u svojoj novoj beogradskoj rezidenciji dopisnika DNB. To je impozantna i dostojanstvena pojava. Svoju veliku radnu snagu neumorno posvećuje izgradnji svoje crkve, koja, doista, pod njim silno cveta. Patrijarh je odmah u početku pokazao živo interesovanje za prilike i odnose u novoj Nemačkoj (podvučeno u originalu). (...) Na kraju razgovora Patrijarh Varnava daje izraza simpatijama sa kojima prati borbu Fuhrera i državnog kancelara... 'Fiihrer velikog nemačkog naroda vodi borbu koja služi na korist ćelom čovečanstvu.' Patrijarh je dalje rekao da borba Adlofa Hitlera protiv boljševizma, koji je podjarmio ruski narod, potiče iz idealnih motiva i nema nikakve veze sa imperijalističkim ciljevima. Sa prijateljskim pozdravima velikom nemačkom narodu' — završio je Patrijarh Varnava razgovor — 'smatram, da opravdana borba nemačkog naroda za ravnopravnost zaslužuje poštovanje svih naroda. '«497 Odakle takva simpatija prema Hitleru od strane pravoslavnoga patrijarha? Hitler je odmah čim je došao na vlast počeo kršiti potpisani konkordat s Vatikanom, počeo s progonima Katoličke crkve, i to je ono što je SPC i njezina poglavara (kao i episkopa Nikolaja) vezalo za njega. Jer u to je vrijeme SPC vodila u Jugoslaviji ogorčenu borbu protiv potpisivanja konkordata. Borba protiv komunizma samo je krinka. »Glasnik« odmah nakon te prve vijesti donosi i drugu, sličnu: »Egon Heiman, dopisnik 'Miinchenes Neueste Nachrichten' javlja iz Beograda od 3. januara o. g.: '(...) Ranije sam — veli Patrijarh — s teškom mukom mogao ustajati i govoriti u odbranu Rusije protiv komunizma i internacionalnih jevreja (malo »j« u originalu — istaknuo a.)... Bio sam upućen sasvim sam na sebe. Ali Bog je poslao nemačkom narodu jednog dalekovidnog Fuhrera, koji zastupa isto mišljenje, koje sam i ja mnogo ranije stvorio u sebi... Fiihrer je svečano izjavio da on ne želi ni jednu stopu ruske zemlje. Mi Fiihreru verujemo i njegovoj iskrenoj reci.'« Nikolaj je otkrio da je sv. Sava bio preteča Hitlera, a i patrijarh, eto, skromno izjavljuje da je i on u ideologiji bio preteča toga istoga Fuhrera. Znači li to da bez ideja sv. Save i Varnave ne bi, možda, ni Hitler bio to što je bio sa svojom nacionalsocijalističkom rasističkom i imperijalističkom ideologijom? Uostalom, i imperijalističko osvajanje tuđih zemalja konstanta je srpske povijesti, a ta osvajanja uvijek je, kao i danas, blagoslivljala SPC...

497 »Glasnik Srpske pravoslavne patrijaršije«, 2(15). II. 1937., br. 1-2, str. S3.-34.

224

U govoru u Bitoli 7. studenoga 1936. patrijarh Varnava također je potvrdio svoje mišljenje daje židovstvo sinonim za zlo: »Naša vlada, naš pokojni Kralj (ubijem u Marseilleu 1934. Aleksandar I. Karađorđević — op. a.) i današnje namesništvo ne priznaju vlast u Moskvi... I oni koji su je priznali, danas se ljuto kaju, jer to nije ruska vlada, nego je 497a internacionalna, jedna židovsko varalička banda« (istaknuo a.).

Nikolajeve antisemitske poruke srpskom narodu iz »počasnoga bunkera« u Dachauu Spomenuto je već da je Nikolaj Velimirović, kratkotrajno udobno smješten u »počasnom bunkeru« u Dachauu, zapisivao svoja razmišljanja iz kojih izbija silna mržnja prema Zidovima i opravdanje za genocid nad njima. I dok su nedaleko od njega svakodnevno umirali ti ljudi, koji su bili krivi samo zato što su Zidovi, nearijevska, »niža« rasa, on je mirne savjesti bilježio strašne riječi, pune otrova: »U toku vekova oni koji su raspeli Mesiju Gospoda Isusa Sina Božjeg stvorili su od Evrope glavno bojište protiv Boga, a za đavola. To je danas glavno bojište Židova i oca židovskog đavola... To Evropa ne zna, i u tome je sva očajna sudba njena, sva mračna tragedija njenih naroda. Onapre svega ne zna čija je. Onda ona ne zna kojoj je prijatelj, a ko neprijatelj... Ona ništa ne zna osim da oceni kao vrednost dok joj Židovi ne postave svoj kantar za meru vrednosti... njeni političari kao mesečari u zanosu govore o jednakosti (ignoranciji) svih verovanja i neverovanja, tj. ono što Židovi hoće i žele, jer im je potrebno prvo da se izjednače zakonski sa hrišćanstvom, da bi posle potisli hrišćanstvo i učinili hrišćane bezvernim, i stali im petom za vrat. Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokraciju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam i sveopštu revoluciju i kapitalizam i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola... Alije za čuđenje, da su se Evropejci, kršteni i miropomazani, potpuno predali Židovima, tako da židovskom glavom misle, židovske programe primaju, židovsko hristoborstvo usvajaju, židovske laži kao istine primaju, židovska gesla kao svoja primaju, po židovskom putu hode i židovskim ciljevima služe. To je za čuđenje u naše vreme, i ništa više u svetu. Sve drugo je manje važno ili ne važno. A l i j e najvažnije kako je hrišćanska Evropa postala sluškinja Židova... O tome trebate da mislite, braćo Srbi.«498 497a » Glasnik Srpske pravoslavne patrijaršije«, 2(15). II. 1937., br. 1-2, str. 89. 498 Episkop Nikolaj Velimirović, »Reci srpskom narodu kroz tamnički prozor iz logora Dachau«, Himmelstiir, 1985., str. 161-162.

225

U tim svojim meditacijama, propovijedima i »znanstvenim« djelima Nikolaj često govori i o »židovskom dugotrajnom trovanju duha i srca evropskog čovečanstva« (str. 126.), o »starešinama jevrejskim, daleko glupljim od samog naroda jevrejskoga« (str. 125.), o »izrailjskoj zarazi, koja je spopala Srbinovu krv« (str. 110.), o »judaiziranoj Evropi« (str. 98.) i si. Episkop zapadnonjemačke pravoslavne eparhije u to doba, spomenuti Lavrentije, napisao je za prvo izdanje, ožujka 1985., predgovor u kojemu (iako svakako zna istinu) opet obmanjuje svoj pravoslavni narod neistinima poput ove — daje Nikolaj »zajedno sa patrijarhom Gavrilom bio po raznim nemačkim kazamatima od 1941. do 1945.«. Čak se spominju i »svakodnevna maltretiranja zarobljenika, vešanja, krematorijum i gasne komore u Dachauu...«, kao d a j e to prijetilo i toj dvojici »mučenika«. »Počasni bunkeri«, privilegiji, izlasci čak u grad, hrana ista kao za časnike SS-postrojbi, posluga i dr. uopće se ne spominju! Nije nam poznato daje itko drugi iz Dachaua, od običnih logoraša, mogao pisati svoje meditacije i si., imajući na raspolaganju i sav potreban pribor, pa onda to iznio sa sobom kad je izašao. Ali istina nije jaka strana kad se piše i govori o Nikolaju i Gavrilu... Mit se mora stalno i dalje njegovati i proširivati novim izmišljanjima. Kao i o knezu Lazaru, Kraljeviću Marku i dr. To je konstanta srpske povijesne mitomanije, i svjetovne i duhovne. Gdje je kraj?

226