What If 5

,; j ' I

Η ΕΙΚΟΝΟΜΔΧΙΔ ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ · ΟΙ ΜΟΓΓΟΛΟΙ ΚΑΤΑΚΤΟΥΝ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (1241) Ο ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΡΟΣ ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΠΤΙΚΑ ΣΤΟΥΣ ΑΝΤΙΠΑΛΟΥΣ ΤΟΥ Ο ΝΑΠΟΛΕΟΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗ ΡΠΣΙΑ (1812) · Ο ΑΛΕΙΑΝΛΡΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ ΝΙΚΑ ΣΤΟ ΔΡΑΓΑΤΣΑΝΙ ΟΙ ΑΠΛΟΙ ΑΡΝΟΥΝΤΑΙ ΝΑ ΠΑΡΛΧΟΡΗΣΟΥΝ ΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΙΟΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ ΣΤΟ ΔΝΤΙΚΙΝΗΜΔ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1967

Τι θα ο υ ν έ β α ι ν ε ον

Π ο ρ τρ α ίτο του Χ ίτλερ

Περιεχόμενα 8

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

20

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

36

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

54

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

70

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

86

Οι Άγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

100

Ο Αδόλφος Χίτλερ δολοφονείται το 1941

118

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967

8

What if

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Βασίλης Κιοσσές

Σ τη ν πρώτη συνεδρίαση τη ς Ζ ’ Ο ικουμενικής Συνόδου ζητή&ηκε από το υ ς εικονομάχους επισκόπους να αποκηρύξουν την «πλάνη» το υ ς και να α ποδεχθούν τη λ α τρ εία των εικόνων. Μ ε τά την αποκήρυξη των εικονομαχικών το υ ς πεποιθήσεων το υ ς επιτράπηκε να διατηρήσουν τις επισκοπές το υς. Εδώ, η Ζ ’ Ο ικουμενική Σύνοδος. Δ ιακρίνονται η α υ το κ ρ ά τειρ α Ειρήνη η Αθηναία και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος (μικρογραφία από μηνολόγιο το υ 11ου αιώνα).

Το Ί26 ο αυτοκράτορας Λέων Γ ’ Ισανρος με διάταγμά τον απαγόρευσε τη λατρεία των εικόνων, με αποτέλεσμα η Βυζαντινή αυτοκρατορία να ταλανισθεί περίπου επί έναν αιώνα από τη διαμάχη ανάμεσα στους εικονοκλάστες και τους εικονομάχους. Η διαμάχη αυτή ήταν κάτι περισσότερο από το φαινομενικά απλό ζήτημα της παρουσίας των εικόνων ως λατρευτικών συμβόλων ή μη. Ηταν μια διαμάχη ανάμεσα στα φιλοσοφικά ρεύματα της Ανατολής (και κυρίως του πρωτοεμφανιζόμενου Ισλάμ) και την Ορθόδοξη διδασκαλία, όπως είχε διαμορφωθεί μέχρι τότε. Τι θα γινόταν άραγε αν επικρατούσαν οι εικονομάχοι; Πόσο θα επηρέαζαν τη μετέπειτα εξέλιξη του βυζαντινού κόσμον;

9

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Αναπαράσταση κατα σ τρ οφ ή ς μιας εικόνας το υ Χριστού από εικονομάχους (Ψ αλτήρι Khludov).

Η έναρξη της Εικονομαχίας Η πορεία του Λέοντα Γ’ μέχρι την άνοδό του στον θρόνο ήταν, αν μη τι άλλο, περιπετειώδης. Η καταγωγή του ήταν από τη Γερμανίκεια της βόρειας Συρίας, από όπου η οικογένειά του έφυγε, πιθανότατα λόγω της αραβικής προέλασης, και μετεγκαταστάθηκε στην Ισαυρία της Μικράς Ασίας. Λόγω της εποικιστικής πολιτικής της κυβέρνησης του Ιουστινιανού Β’ μεταφέρθηκε στη Θράκη, όπου η τύχη χαμογέλασε στον Λέοντα, όταν ανταμείφθηκε από τον ίδιο αυτοκράτορα με το αξίωμα του σπαθάριου. Από αυτό το σημείο άρχισε η ανέλιξή του στην ιεραρχία του Βυζαντινού Στρατού με αποκορύφωμα τον διορισμό του σε στρατηγό του θέματος των Ανατολικών, ενός από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα θέματα της βυζαντινής Μικράς Ασίας. Ο Λέων (717-741), διαβλέποντας τον αραβικό κίνδυνο, δεν άργησε να επαναστατήσει εναντίον του ανίσχυρου αυτοκράτορα Θεοδοσίου, τον οποίο εξανάγκασε σε

παραίτηση θέτοντας τέλος στη διοικητική αστάθεια της αυτοκρατορίας. Η στιγμή δεν θα μπορούσε να ήταν καταλληλότερη, καθώς ένας μεγάλος αραβικός στρατός υπό την ηγεσία του Μασλαμά κατευθυνόταν προς την Κωνσταντινούπολη. Η πολιορκία της βυζαντινής πρωτεύουσας ξεκίνησε τον Αύγουστο του 717 και διήρκεσε 13 μήνες. Οι Βυζαντινοί, υπό την ηγεσία του ικανότατου αυτοκράτορα Λέοντα, κατάφεραν να εξέλθουν νικητές από αυτή τη δοκιμασία, ενώ το εύρος της νίκης άγγιξε τα όρια του θαύματος. Ελάχιστα αραβικά στρατεύματα κατάφεραν να επιστρέφουν στις βάσεις τους. Με μια τέτοια νίκη στο ενεργητικό του και απαλλαγμένος για ένα διάστημα από τις αραβικές επιδρομές, ο Λέων ξεκίνησε ένα πρόγραμμα διοικητικής αναδιοργάνωσης της αυτοκρατορίας. Αφού κατάφερε να αντιμετωπίσει με επιτυχία μια επανάσταση στη Σικελία, καθώς και μια καλοσχεδιασμένη απόπειρα του πρώην αυτοκράτορα

10

What if

Παράλληλα με τη νομοθετική μεταρρύθμιση, ο Λέων προχώρησε και σε διοικητική, προσπαθώντας να καταστήσει πιο εύρυθμη τη λειτουργία των θεμάτων.

Αρτέμιου-Αναστασίου Β’ να επανελθεί στον θρόνο, προχώρησε σε

εκδηλώθηκε με τη μορφή της στάσης κυρίως των ελλαδικών θεμάτων. Η

αναδιαρθρώσεις της κρατικής μηχανής του Βυζαντίου. Αυτή την προσπάθειά του πολύ εύστοχα ο Παππαρηγόπουλος την αποκάλεσε μεταρρύθμιση. Το 726 εξέδωσε έναν καινούργιο κώδικα νόμων, την «Εκλογή». Η φιλοσοφία και το πνεύμα της Εκλογής χαρακτηρίζονται από «επιδιόρθωσιν εις το φιλανθρωπικότερον» της πρότερης νομοθεσίας. Με καινοτομίες όπως η βελτίωση της θέσης της γυναίκας και των παιδιών, με την προστασία του γάμου, με την επι6ολή πιο ήπιων ποινών αντί της θανατικής ποινής (όπως τύφλωση ή ακρωτηριασμό μελών), αλλά και με την προσπάθεια καταπολέμησης της δωροδοκίας των κρατικών λειτουργών (κυρίως των δικαστικών) βελτίωσε την καθημερινή ζωή στην

επανάσταση καταστάληκε γρήγορα αλλά το γεγονός αυτό έκανε τον

στρατηγός σε ένα από τα μεγαλύτερα θέματα της αυτοκρατορίας και κατανοώντας τις συνέπειες από τη συγκέντρωση μεγάλης δύναμης στα χέρια ενός ανθρώπου, ο Λέων διχοτόμησε πολλά από τα ήδη υπάρχοντα θέματα. Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε πολλές καινούργιες

Λέοντα ιδιαίτερα προσεκτικό. Ετσι, αφαίρεσε από τη δικαιοδοσία του πάπα το Ιλλυρικό και το θέμα της Κάτω Ιταλίας. Παράλληλα, λόγω των εσωτερικών θρησκευτικών αναταραχών στην αυτοκρατορία, σι Αραβες άρχισαν ξανά τις επιδρομές στη μικρασιάτικη ενδοχώρα για να συντριβούν τελικά στο Ακρηνό το 740. Ο Κωνσταντίνος Ε’ (741-775), που διαδέχθηκε τον πατέρα του Λέοντα, συνέχισε την ίδια θρησκευτική πολιτική, αντιμετωπίζοντας και αυτός με τη σειρά του αντιδράσεις με τη μορφή επαναστάσεων. Για να νομιμοποιήσει το καινούργιο δόγμα της αυτοκρατορίας, συγκάλεσε σύνοδο στο παλάτι της Ιερείας το 754. Στη σύνοδο αυτή παραβρέθηκε ο εντυπωσιακός αριθμός των 338 επισκόπων οι οποίοι ψήφισαν, παρουσία του αυτοκράτορα, την οριστική κατάργηση των εικόνων. Στη σύνοδο δεν παραβρέθηκαν αντιπρόσωποι των πατριαρχείων της Ανατολής (Αντιόχειας, Αλεξανδρείας, Ιεροσολύμων) ούτε και του πάπα, καθώς θεωρούσαν την κατάργηση των εικόνων αίρεση. Ο Κωνσταντίνος, έχοντας πλέον σταθεροποιήσει τη θέση του στον θρόνο, εξαπέλυσε διωγμούς εναντίων των υποστηρικτών

διοικητικές περιφέρειες και έκανε το

των εικόνων. Οι κυριότεροι αντίπαλοί

σύστημα των θεμάτων πιο ευέλικτο και

του ήταν οι μοναχοί, τους οποίους

αυτοκρατορία. Παράλληλα με τη νομοθετική μεταρρύθμιση, ο Λέων προχώρησε και σε διοικητική, προσπαθώντας να καταστήσει πιο εύρυθμη τη λειτουργία των θεμάτων. Εχοντας διατελέσει

αποτελεσματικό.

κυνήγησε ανηλεώς. Παράλληλα, σε μια

Σφοδρή αντίδραση στις μεταρρυθμίσεις του προκλήθηκε όταν προσπάθησε να μεταβάλει το ισχύον θεολογικό δόγμα και να καταργήσει τη

προσπάθεια να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών του κράτους (καθώς οι υποστηρικτές των εικόνων

λατρεία των εικόνων. Οι πρώτες

δραστηριοποιούντο κυρίως στα δυτικά

κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση έγιναν δέκα χρόνια μετά την ανάρρησή του στον θρόνο, το 727, γεγονός που

θέματα της αυτοκρατορίας), πάντρεψε τον γιο του, τον μετέπειτα Λέοντα Δ’ , με την Ειρήνη την Αθηναία, αφού

υποδηλώνει πως μόνο τό τε αισθανόταν

πρώτα την ανάγκασε να ορκισθεί ότι

αρκετά ασφαλής για να προχωρήσει. Η αντίδραση ήταν ακαριαία και

αποδεχόταν το καινούργιο δόγμα περί των εικόνων. Η βασιλεία του Λέοντα Δ ’

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία Αποψη το υ αραβικού

κόσμου και της Μ εσ ογείου από αραβικό χειρόγραφ ο.

(775-780) ήταν στην ουσία μια μεταβατική περίοδος, καθώς ο αυτοκράτορας δεν συνέχισε την αντιμοναστική πολιτική του πατέρα του, παρότι παρέμεινε πιστός στην εικονομαχική πολιτική. Απεβίωσε σύντομα αφήνοντας την Ειρήνη μόνη αυτοκράτειρα και επίτροπο του ανήλικου γιου τους Κωνσταντίνου ΣΤ’. Η Ειρήνη, η οποία είχε παραμείνει πιστή στις εικόνες, προσπάθησε να τις επαναφέρει στις εκκλησίες, αλλά η πρώτη σύνοδος που διοργάνωσε γ ι’ αυτό τον σκοπό το 786, στον ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη, διαλύθηκε από τον στρατό που εισέβαλε μαζί με ένα πλήθος λαού στον ναό διακόπτοντας τις εργασίες της συνόδου, υπό τις επευφημίες μάλιστα αρκετών

επισκόπων. Ηταν εμφανές ότι απαιτούντο προσεκτικότερες κινήσεις για να καταστεί εφικτή η αναστήλωση, καθώς το μεγαλύτερο και πιο αξιόμαχο τμήμα του στρατού, όπως και μεγάλα τμήματα των υπόλοιπων κοινωνικών ομάδων, παρέμεναν πιστά στην εικονομαχική πολιτική. Ετσι, η επόμενη προσπάθεια της Ειρήνης ήταν πιο οργανωμένη. Στέλνοντας τα εικονομαχικά στρατεύματα στη μεθόριο της Μικράς Ασίας (με την πρόφαση εκστρατείας εναντίων των Αράβων) και μεταφέροντας τη σύνοδο στη Νίκαια, συγκάλεσε το 787 τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο παρουσία αντιπροσώπων του πάπα και των πατριαρχείων της Ανατολής. Στη σύνοδο αυτή, με συμμετοχή περίπου 350 επισκόπων, αποφασίσθηκε η

12

What if

αναοτήλωση των εικόνων καθώς και η επιστροφή στους κόλπους της Εκκλησίας των αιρετικών εικονομάχων με μια απλή δήλωση μετανοίας. Ενδεικτικός της σοβαρής προετοιμασίας της συνόδου, αλλά και της Βιασύνης να ολοκληρωθεί επιτυχώς, είναι ο αριθμός των επτά μόλις συνεδριάσεων που πραγματοποιήθηκαν. Με τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο τελειώ νει και η πρώτη φάση της εικονομαχίας, για να αναβιώσει μετά από 28 χρόνια, με τις προσπάθειες ενός άλλου αυτοκράτορα, του Λέοντα Ε’. Η δεύτερη αυτή φάση της εικονομαχίας στερείτο τις βάσης και της υποστήριξης του λαού, με αποτέλεσμα την οριστική αναστήλωση των εικόνων το 843 από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Τι θα γινόταν όμως στην περίπτωση που οι εικονομάχοι επικρατούσαν; Ποια θα ήταν η μετέπειτα πορεία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας; Πώς θα επιδρούσε το κίνημα της εικονομαχίας στη ζωή των ανθρώπων αλλά και στα θρησκευτικά τους πιστεύω; Καταρχήν, πριν προσπαθήσουμε να δώσουμε μια απάντηση, θα πρέπει να εξετάσουμε τους λόγους που ώθησαν τον Λέοντα Γ’ σε αυτή την προσπάθειά του. Γιατί προσπάθησε να έλθει σε σύγκρουση με τον ισχυρότερο θεσμό της αυτοκρατορίας και να επιβάλει τα δικά του πιστεύω; Ηταν πραγματικά

μόνο δικά του ή εύρισκαν μεγάλη απήχηση στον λαό όχι μόνο της πρωτεύουσας αλλά και των θεμάτων; Η οικογένεια του Λέοντα, όπως προαναφέραμε, καταγόταν από τη Γερμανίκεια της Συρίας, από όπου στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην Ισαυρία. Ο Λέων πέρασε σχεδόν όλη τη σταδιοδρομία του στη Μικρά Ασία, καθώς και στην Αρμενία, όπου οι επιδρομές των Αράβων ήταν πολύ συχνές, με αποτέλεσμα να γνωρίσει από κοντά την κουλτούρα και τη φιλοσοφία τους. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η πλειονότητα των αιρέσεων είχε ανατολική προέλευση, καθώς μέσα από τις διασταυρώσεις των πολιτισμών σε περιοχές με πλούσια πολιτιστική παράδοση, όπως οι περιοχές της Εγγύς Ανατολής, αναφαίνονται συνήθως καινούργιες ιδέες, ως επί το πλείστον αντικαθεστωτικές. Παράλληλα ο Λέων βίωνε και την τεράστια εξάπλωση του νεογέννητου Ισλάμ το οποίο υπερπηδούσε με χαρακτηριστική ευκολία τα εμπόδια που συναντούσε στο πέρασμά του. Το κάλεσμα των Μουσουλμάνων έβρισκε ευήκοα ώτα και ο προσηλυτισμός στη θρησκεία τους ήταν ταχύτατος, ενώ οι πληθυσμοί που ήθελαν να παραμείνουν πιστοί στην πρότερη θρησκεία τους δεν δέχονταν καμία πίεση για να αλλαξοπιστήσουν. Μάλιστα, αυτή η μετριοπάθεια που επιδείκνυαν οι καινούργιοι κατακτητές ωθούσε πολλούς από τους υπόδουλους πληθυσμούς να αλλαξοπιστήσουν, καθώς διαπίστωναν ότι, για να εκμεταλλευθούν τις ευκαιρίες που τους προσέφερε το νέο καθεστώς, θα έπρεπε να ενστερνισθούν και τα

Χαρακτηριστικό δείγμα ανεικονικής διακόσμησης της

θρησκευτικά πιστεύω των καινούργιων κατακτητών τους. Από την άλλη πλευρά, η θρησκευτική κατάσταση στην

περιόδου της

αυτοκρατορία είχε πλέον

Εικονομαχίας.

αποσαφηνισθεί. Η Εκκλησία είχε

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

αντιμετωπίσει τους προηγούμενους

συνέχεια, επί Κωνσταντίνου Ε’, καθώς

αιώνες πολλές αιρέσεις αλλά στο τέλος είχε θριαμβεύσει. Μέσα στο όρια του Βυζαντινού κράτους η κυριότερη

αποτελούσε προφανώς τον θεσμό που θα κάλυπτε το κενό μετά την αποδυνάμωση των θρησκευτικών

αίρεση ήταν αυτή των Παυλικιανών, που εντοπίζονταν κυρίως στη

κεφαλών, άρα και της κοσμικής τους δύναμης. Επιπλέον, με την προσπάθειά

μικρασιατική μεθόριο. Η Εκκλησία είχε

του αυτή ίσως ο Λέων Γ’ να ήθελε να

αποκτήσει πλέον πολύ στερεές δομές. Σε όλη την αυτοκρατορία υπήρχαν

προκαλέσει μια αντίδραση στο δυναμικότατο εκείνη την εποχή Ισλάμ

διάσπαρτες μονές, με τεράστια υλική

και να αντιστρέφει τη ροή του

περιουσία και πολιτική δύναμη που

προσηλυτισμού προς αυτό. Δεν πρέπει

έβαιναν συνεχώς αυξανόμενες. Η πλειονότητά τους, καθώς και οι σημαντικότερες από αυτές, εντοπίζονταν εκείνη την εποχή στην ευρύτερη περιοχή της

να ξεχνάμε ότι το κίνημα της

Κωνσταντινούπολης. Οι κρατούντες φρόντιζαν να διατηρούν πάντα καλές σχέσεις με τις ανά τόπους μονές και να τις προικίζουν ανάλογα. Μάλιστα, παράλληλα με τις πλουσιοπάροχες δωρεές τους, συνήθιζαν να κατασκευάζουν και ιδιαίτερες πτέρυγες στα κατά τόπους μοναστήρια έτσι ώστε, σε περίπτωση που θα περιέπιπταν στη δυσμένεια του αυτοκράτορα, να μπορούν εύκολα να μεταπηδήσουν από τα κοσμικά αξιώματα στα ιερατικά. Αμεσο αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ήταν η δημιουργία ισχυρότατων πόλων αντιπολίτευσης προς τον εκάστοτε αυτοκράτορα, καθώς οι αριστοκράτες που ασπάζονταν τον μοναχισμό, λόγω μόρφωσης και καταγωγής έπαιρναν συνήθως ανάλογα αξιώματα στις μονές, αποκτώντας πρακτικά την κοσμική δύναμη που αναλογούσε στον ηγούμενο ή τον επίσκοπο μιας περιοχής. Λόγω μεγάλης ένδειας των πηγών δεν ξέρουμε τα ακριβή κίνητρα του Λέοντα Γ’, αλλά είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η προσπάθειά του να καταργήσει τις εικόνες αποσκοπούσε κυρίως στο να πλήξει τη δύναμη του ιερατείου. Δεν είναι τυχαία, άλλωστε, η θερμότατη υποστήριξη του στρατού στην προσπάθειά του αλλά και στη

13

εικονομαχίας δεν επιβλήθηκε από την κορυφή προς τα κάτω, αλλά ότι, τουλάχιστον την περίοδο της αποκαθήλωσης των εικόνων (727), είχε ευρεία βάση υποστηρικτών στη Μικρά Ασία. Τέλος, οι εικόνες αφορούσαν μόνο ένα μικρό μέρος της μεταρρύθμισης που προσπάθησε να επιφέρει, η οποία είχε συνολικότερη διάσταση ως προς την κοινωνική και θρησκευτική ζωή των Βυζαντινών.

Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος (784-806).

Τ ι Θα συνέβαινε αν η Εικονομαχία επικρατούσε; Με τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο υπό την εποπτεία της Ειρήνης της

Αναπαράσταση της αναστήλωσης των εικόνων και του εορτα σμού της Κυριακής της Ο ρθοδ οξία ς μ ε την οριστική λήξη της Εικονομαχίας, το 843.

14

What if

θεμελίωσε ο γιος του Κωνσταντίνος Ε’ θα παρέμενε αυτούσια. Το ζήτημα των εικόνων αποτελούσε μόνο ένα μικρό κλάσμα όλης αυτής της προσπάθειας το οποίο όμως άρκεσε για να ματαιωθεί αυτή συνολικά μετά την αναστήλωση των εικόνων, καθώς δαιμονοποιήθηκαν ως αιρετικές όλες οι προσπάθειες του Λέοντα και του γιου του. Χαρακτηριστική είναι η κακή φήμη που απέκτησε αργότερα η «Εκλογή», ως «έργο αιρετικών αυτοκρατόρων». Σε περίπτωση επικράτησης της Εικονομαχίας, η δύναμη και η επιρροή των διαφόρων μοναστικών ιδρυμάτων αλλά και του κλήρου θα παρέμεναν σε συνεχή φθίνουσα πορεία μετά την άνοδο που είχαν γνωρίσει τον προηγούμενο αιώνα. Το σημαντικότερο ιδανικό της εποχής ήταν η ευσεβής ζωή και η προσέγγιση του θεού. Ο συνδυασμός του ιδανικού με την άνετη ζωή στα μοναστήρια (λόγω του τεράστιου υλικού τους πλούτου από τις δωρεές των πιστών), καθώς και το ειδικό καθεστώς τον φοροαπαλλαγών και της μη στράτευσης, καθιστούσε την επιλογή της μοναστικής ζωής κάθε άλλο παρά δύσκολη. Βέβαια, δημιουργούντο τεράστια προβλήματα

Τοιχογραφία του αγίου Ιωάννη το υ Δαμασκηνού. Ο ά γιος γεννή&ηκε και μεγάλω σε στη Δαμασκό. Κ αταγόταν από επιφανή οικογένεια και η ανώ τερη μόρφωσή του τον β οήθησε να α ν έλ θ ει στο αξίωμα του πρω τοσυμβούλου του χαλίφ η Ουαλίδ (705-715). Αναδείχθηκε σε υπέρμαχο των εικόνων, καθώς μ ε το υ ς τρ εις απολογητικούς λόγους του «προς το υ ς διαβάλλοντας τα ς αγίας εικόνας» α π ο τέλεσ ε το αντίπαλο δ έο ς στην Εικονομαχία. Παράλληλα θ εω ρ είτα ι ο μ εγ α λ ύ τερ ο ς θεο λό γ ο ς τη ς εποχής το υ. Προς το τέλο ς τη ς ζωής του αποσύρθηκε ως μοναχός στο μοναστήρι του αγίου Σάββα.

Αθηναίας έκλεισε το πρώτο και σημαντικότερο κεφάλαιο της Εικονομαχίας και οι εικονομάχοι αναθεματίσθηκαν ως αιρετικοί. Τι θα γινόταν, όμως, αν τελικά επικρατούσε η Εικονομαχία ως το κεντρικό και βασικό δόγμα της αυτοκρατορίας; Καταρχήν, η μεταρρύθμιση που άρχισε ο Λέων Γ και την οποία

στην αυτοκρατορία λόγω έλλειψης επαρκούς ανθρώπινου δυναμικού αλλά και «διαρροής» ανδρών ικανών για στράτευση ή φορολόγηση, ενώ δεν πρέπει να παραγνωρισθεί και το δημογραφικό πρόβλημα που δημιουργείτο. Αυτή η κατάσταση θα αντιμετωπιζόταν με ικανοποιητικά αποτελέσματα για την αυτοκρατορία και το μέλλον της. Δεν είναι τυχαία άλλωστε και η αναφορά του Θεοφάνη (στη Χρονογραφία του) πως ένας από τους μεγαλύτερους διώκτες των εικονολατρών και των μοναχών, ο Λαχανοδράκων, που είχε διατελέσει στρατηγός του θέματος των Θρακησίων, είχε υποβάλει σε διαπόμπευση τους μοναχούς του θέματός του αναγκάζοντας τους να

Η Εικονομαχία επιβάλλεται, στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

15

π α ρ ε λ ά σ ο υ ν σ το ν ιπ π ό δ ρ ο μ ο κρατώντας από το χέρι καθένας τους μια γυναίκα. Ετσι θα αποδεσμευόταν ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που πλεόναζε στα μοναστήρια και θα διοχέτευε τη δυναμικότητα και την ενέργειά του σε πιο παραγωγικές εκφάνσεις της καθημερινότητας. Ο Λέων προσπάθησε να αποδεσμεύσει ακόμη και την παιδεία της εποχής από τα μοναστικά ιδρύματα. Με δεδομένη τη μείωση της επιρροής τους στην κοινωνία, η μόρφωση δεν θα περνούσε μέσα από τα θεολογικά κείμενα αλλά, υπό τη σκέπη της αυτοκρατορίας, θα ήταν πιο πρακτική. Με αυτόν τον τρόπο ο Λέων αφαιρούσε από τους μοναχούς το κυριότερο όπλο τους, δηλαδή τη συνέχιση της διδασκαλίας υπέρ των εικόνων. Σε περίπτωση συνέχισης αυτής της προσπάθειάς του, η παιδεία θα γινόταν πιο σφαιρική και θα δινόταν περισσότερη έμφαση στους υπόλοιπους τομείς της. Βέβαια, το μεγαλύτερο τμήμα της θα εξακολουθούσε να είναι το θεολογικό, αλλά θα παρέμενε αρκετός χώρος για την ανάπτυξη και των υπόλοιπων επιστημών. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως στα τέλη της δεύτερης περιόδου της Εικονομαχίας ξεκίνησε ο λεγόμενος βυζαντινός ουμανισμός, με μεγάλες πνευματικές μορφές όπως ο πατριάρχης Φώτιος, ο μαθηματικός Λέων, ο Κύριλλος με τον Μεθόδιο κτλ. Ετσι θα ήταν πιθανό να εμφανιζόταν κάποια αναγέννηση πολύ νωρίτερα από την αναγέννηση που πραγματοποιήθηκε στην Ιταλία τον 15 αιώνα, ενώ στην καθημερινή ζωή της αυτοκρατορίας θα διαμορφωνόταν ένα περιβάλλον λιγότερο θεοκρατικό. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η Εικονομαχία ξεκίνησε πιο νωρίς στις αραβικές περιοχές. Το Ισλάμ είχε μια ιδιαίτερη αποστροφή στην απεικόνιση φυσικών προσώπων, ενώ οι

παραστάσεις που έθελγαν τους Αραβες ήταν κυρίως σκηνές από τη φύση, το κυνήγι και άλλα. Το 723 ο αρχηγός του κράτους των Ομμεϋαδών, χαλίφης Ιζίδ Β’, το κράτος του οποίου συνόρευε με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, είχε διατάξει την καταστροφή όλων των απεικονίσεων φυσικών προσώπων που βρίσκονταν στην επικράτειά του. Παρόμοια μέτρα είχε λάβει και ο προηγούμενος χαλίφης, Ομάρ Β’. Με την Εικονομαχία ως κύριο δόγμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η ιδεολογική απόσταση μεταξύ της αυτοκρατορίας και των Αράβων θα μειωνόταν σημαντικά. Αλλωστε, ο κώδικας των νόμων που εξέδωσε ο Λέων Γ ήταν σαφώς επηρεασμένος από ανατολικά πρότυπα, καθώς εισήγαγε ποινές που δεν ήταν συνηθισμένες στο Βυζάντιο για διάφορα αδικήματα, όπως ακρωτηριασμούς, τυφλώσεις και άλλα. Με το δόγμα της Εικονομαχίας θα αμβλύνονταν και οι αντιθέσεις με τις ποικίλες πολυπληθείς αιρέσεις που υπήρχαν εκείνη τη χρονική περίοδο ειδικά στη Μικρά Ασία, όπως τους Παυλικιανούς και τους Μονοφυσίτες, και θα ήταν πολύ πιθανή η επιστροφή τους στην επιρροή της Κωνσταντινούπολης. Αλλωστε με την «Εκλογή» επιτρεπόταν για πρώτη φορά ο γάμος μεταξύ Χριστιανών ανεξαρτήτως του δόγματος καθενός

Λ επ το μ έρ εια από το τέμ ενο ς της Κόρδοβας. Οι Αραβες τη ς Ανδαλουσίας, για να τονίσουν ό τι κατάγονταν από το υ ς Ο μ μ ε υ ά δ ε ς τη ς Συρία ς, κάλεσαν τε χ ν ίτε ς από την Κωνσταντινούπολη για να διακοσμήσουν το τέμ ενο ς βυΐ,αντινότροπα, ώστε να το υ ς θ υ μ ίζ ε ι την πατρίδα το υς, τη Δαμασκό. Αντίστοιχα, οι πρώτοι χα λίφ ες της Δαμασκού είχαν καλέσει τε χ ν ίτε ς από την α υτοκρα το ρ ία για να διακοσμήσουν τα τεμ ένη τους.

16

What if

Αναπαράσταση του μ α ρ τυ ρ ίου του Ε υθυμίο υ, ενός από το υ ς μα χ η τικό τερ ο υ ς υ π οσ τηρικτές των εικόνων μέχ ρ ι τον θά να τό του το 831, κατά τη δ εύ τερ η περίοδο της Εικονομαχίας.

Προσπάθεια προσηλυτισμού ενός μοναχού στην εικονομαχική παράταξη με διαλεκτική μ έθο δ ο και μ ε βασανιστήρια.

X . β . , ;

*·

νκΓ><£*«»β*·ΤΡ! Μ < ■

·ν

·

·

,

από αυτούς. Παρόλο που ο Κωνσταντίνος Ε’ κατόρθωσε να περιορίσει πολύ τη δύναμη των Παυλικιανών με εκστρατείες στις

ότι δεν ήταν παγανιστές. Δεν είναι τυχαίος άλλωστε ο χαρακτηρισμός του ειδωλολάτρη που απέδιδαν στους Χριστιανούς, κυρίως λόγω των εικόνων. Στο Κοράνιο η λέξη που δηλώνει τη δημιουργία (τασάουρα) από τον θεό (Αλλάχ) προέρχεται από την ίδια ρίζα με τις λέξεις «εικόνα-αναπαράσταση». Επομένως, είναι τουλάχιστον βλάσφημο να μιμείται ένας άνθρωπος την ίδια τη δημιουργία του Θεού. Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε ότι όλες ο παραστάσεις του Μωάμεθ είναι πολύ μεταγενέστερες από αυτόν, ενώ

περιοχές που ουσιαστικά έλεγχαν και με μετατοπίσεις πληθυσμών τους στη

πολλές φορές στις παραστάσεις ανθρώπων ο ζωγράφος χαράζει μια

Βαλκανική Χερσόνησο, υπάρχουν

γραμμή κάτω από το πρόσωπο για να

αναφορές για πολυπληθείς κοινότητες τους και πάντοτε έτοιμες για

δηλώσει ότι δεν είναι βλάσφημος, καθώς ο απεικονιζόμενος έχει πεθάνει και άρα δεν τον απεικονίζει ζωντανό.

Χαρακτηριστική σκηνή εκπροσώπου τη ς βυζαντινής αριστοκρατίας που εξο ρ ίσ θη κ ε σε μοναστήρι.

επανάσταση στους μετέπειτα αιώνες. Στο ζήτημα της παρουσίας των εικόνων (ή αντίστοιχα της μη παρουσίας τους, και της ανεικονικότητας), συγκρούονταν ο

Από την άλλη πλευρά, οι εικόνες στην Ορθόδοξη Εκκλησία (σύμφωνα με τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο και τα θεολογικά κείμενα του μεγάλου

ελληνορωμαϊκός πολιτισμός με τον νεοπαγή αραβοϊσλαμικό. Οι Αραβες με

υπέρμαχου των εικόνων, Ιωάννη Δαμασκηνού) δεν έχουν καμία σχέση με

την απουσία των εικόνων δήλωναν τη

τα είδωλα και ο σεβασμός προς αυτές

μοναδικότητα του Αλλάχ, καθώς και το

δεν έχει (ή τουλάχιστον δεν πρέπει να

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

17

έχει) λατρευτικό χαρακτήρα. Αποδίδοντας σεβασμό στην εικόνα, στην πραγματικότητα αποδίδεται σεβασμός προς το εικονιζόμενο πρόσωπο και όχι στην εικόνα αυτή καθαυτή. Στα χρόνια του Λέοντα Γ’ πραγματοποιήθηκε και ένας από τους ελάχιστους διωγμούς στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο Λέων εξαπέλυσε διωγμό εναντίον του εβραϊκού πληθυσμού, καθώς οι Εβραίοι, όπως άλλωστε και οι Μουσουλμάνοι, δεν δέχονταν την απεικόνιση των ιερών τους προσώπων. Δείγμα ίσως της μεγάλης τους επιρροής ή των αυξημένων τους αριθμών, η προσπάθεια αυτή μπορεί να είχε κάποιο αποτέλεσμα, καθώς για τους εξαναγκασμένους σε βάπτιση Εβραίους η απουσία των εικόνων θα ήταν πολύ πιο κοντά στα πιστεύω τους. Ετσι, με την Εικονομαχία ως κυρίαρχο δόγμα, ίσως θα μπορούσε να απορροφηθεί ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού τους και να μεταστραφεί στην Ορθοδοξία.

Και αν δεν εκδηλωνόταν η Εικονομαχία; Εκτός από την επικράτηση των εικονομάχων υπήρχε πάντα και η πιθανότητα της αποτροπής της έναρξης της Εικονομαχίας. Ο Λέων Γ’, στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, ήταν ιδιαίτερα διατακτικός ως προς τη ρήξη με το εκκλησιαστικό κατεστημένο, καθώς ο κύριος φόβος του ήταν η αντίδραση του απλού λαού στο καινούργιο δόγμα που ήθελε να επιβάλει. Με φυσικό σύμμαχο την εκκλησιαστική ιεραρχία θα μπορούσε να βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση (όπως άλλωστε συνέβη κατά τη διάρκεια των πολλών επαναστάσεων που εκδηλώθηκαν εναντίον του). Η εμφύλια διαμάχη που διαίρεσε τους Βυζαντινούς σε δύο στρατόπεδα περίπου επί έναν αιώνα,

Η Εικόνα του Γ. Κλόντζα «Επί Σοι Χαίρει». Σ τη ν εικόνα π εριγρά φ ετα ι το βρυλούμενο Θαύμα τη ς Θ εραπείας του δεξιο ύ χ ερ ιού του αγίου Ιωάννη το υ Δαμασκηνού από την Παναγία. Σύμφωνα μ ε την παράδοση, ο άγιος συκοφαντήΘ ηκε στον χαλίφ η ως προδότης, τιμωρήΘηκε μ ε καθαίρεση από τα αξιώ ματά το υ και ακρω τηριάσθηκε το δ ε ξί το υ χέρ ι. Τότε πήρε το κομμένο το υ χ έρ ι και κ α τέφ υ γ ε στην εικόνα τη ς Παναγίας. Το χ έρ ι του θερα π εύΘ ηκε ενώ κοιμόταν.

κατασπατάλησε τις δυνάμεις τους. Ειδικά στις περιόδους των αλλαγών, όπως κατά την επιβολή της Εικονομαχίας ή την αναστήλωση των εικόνων από την Ειρήνη την Αθηναία και κατά τη Ζ' Οικουμενική Σύνοδο, το Βυζάντιο ήταν ιδιαίτερα ευάλωτο στους εξωτερικούς του εχθρούς. Η βασικότερη συνέπεια της μη έναρξης της Εικονομαχίας θα ήταν η συνέχιση

18

What if

Σε περίπτωση μη έναρξης της Εικονομαχίας θα παρέμενε αρκετά ισχυρός ο δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης.

των ειρηνικών σχέσεων με τη Ρώμη. Οταν άρχισε η Εικονομαχία, το 726, το Ιλλυρικό θέμα επαναστάτησε με προτροπή του πάπα. Η άμεση αντίδραση του Λέοντα ήταν η αφαίρεση της εκκλησιαστικής εξουσίας από τον πάπα επί του θέματος της κάτω Ιταλίας αλλά και επί του θέματος του Ιλλυρικού και η ταυτόχρονη υπαγωγή τους στη δικαιοδοσία του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Τα περιστατικά αυτά, σε συνδυασμό με την παρουσία ενός αιρετικού στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης αλλά και την πίεση που ασκούσαν στη Ρώμη τα λογγοβαρδικά φύλα που είχαν εγκατασταθεί πρόσφατα στη βόρεια Ιταλία, οδήγησαν τους ποντίφηκες στην αναζήτηση άλλων προστατών, αφού οι σχέσεις με τον φυσικό τους προστάτη, τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, είχαν διαταραχθεί. Η προφανής επιλογή ήταν το αναγεννημένο κράτος των Φράγκων το οποίο, υπό την ηγεσία του Καρόλου Μαρτέλου, είχε μόλις καταγάγει περίφημη νίκη εις βάρος των Αράβων στο Πουατιέ (734). Ο γιός του Καρόλου, Πιπίνος, όντως εισέβαλε στην Ιταλία το 751 και, αφού νίκησε τους Λογγοβάρδους, παρέδωσε στον πάπα το εξαρχάτο της Ραβέννας, θέτοντας έτσι τα θεμέλια του μετέπειτα παπικού κράτους καιμετατρέποντας τον πάπα και σε κοσμικό ηγέτη, εκτός από πνευματικό. Οι ποντίφηκες, έχοντας πλέον συναίσθηση της δύναμής τους,

αυτοκρατορίας, μπορούσε να υπάρχει μόνο ένας νόμιμος αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο οποίος φυσικά έδρευε στην Κωνσταντινούπολη. Ξεκίνησε έτσι μια πολιτική διαμάχη που δηλητηρίασε τις σχέσεις του Βυζαντίου με τη λατινική Δύση. Πιθανότατα σε περίπτωση μη έναρξης της Εικονομαχίας θα παρέμενε αρκετά ισχυρός ο δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης. Βέβαια, οι επιδιώξεις των παπών θα παρέμεναν ενεργές, όπως η σχετική με το πρωτείο μεταξύ των πατριαρχείων, αλλά η ρήξη μεταξύ των δύο πόλων εξουσίας της μεσαιωνικής Ευρώπης θα καθυστερούσε αρκετά και ίσως, όταν θα εκδηλωνόταν, να έπαιρνε μια πιο ήπια μορφή, καθώς θα εξέλιπε η αρχική καχυποψία που εμφανίσθηκε και εκδηλώθηκε από αμφότερες τις πλευρές λόγω του ζητήματος των εικόνων.

Επίλογος Μετά από ενδεχόμενη επικράτηση της Εικονομαχίας η εξέλιξη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας θα ήταν διαφορετική. Αντί να αποτελεί σημείο συνάντησης του δυτικού και του ανατολικού πολιτισμού, θα παρουσίαζε μεγαλύτερη συγγένεια με την Ανατολή, με αποτέλεσμα να αμβλυνθούν όλες οι αντιθέσεις που υπήρχαν με τους

παρά τη φαινομενική αναθέρμανση των

Μουσουλμάνους και να μεγαλώσει το

σχέσεων με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία μετά την οικουμενική σύνοδο και την αναστήλωση των εικόνων, προχώρησαν ένα βήμα

χάσμα με τη χριστιανική Δύση. Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι Βυζαντινοί θα απελευθερώνονταν από τον έντονη

παραπέρα όταν, την 25η Δεκεμβρίου του έτους 800, ο πάπας Λέων Γ’ έστεψε τον Κάρολο τον Μεγάλο αυτοκράτορα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η στέψη

παρουσία και επιρροή της Εκκλησίας στην κοινωνική ζωή, γεγονός που επιτεύχθηκε για πρώτη φορά στην Ιταλία τον 15ο αιώνα με την Αναγέννηση, ενώ ταυτόχρονα θα

αυτή αντιμετωπίσθηκε από τους

έρχονταν σε μεγαλύτερη επαφή με

Β υ ζ α ν τ ι ν ο ύ ς ως σ φ ε τ ε ρ ι σ μ ό ς κ α θ ώ ς ,

τ ο υ ς π ο λ ύ π ιο ε ξ ε λ ι γ μ έ ν ο υ ς και

σύμφωνα με την πολιτική θεωρία της

ανοικτούς σε νεωτερισμούς εκείνη την

19

Η Εικονομαχία επιβάλλεται στη Βυζαντινή αυτοκρατορία

Ο άγιος

Ιωάννης ο

Δαμασκηνός σε τοιχογραφία της μονής Βαρσαμονέρου Κρήτης.

εποχή Μουσουλμάνους. Αλλωστε, τότε έδρασαν και μερικές από τις μεγαλύτερες αραβικές μορφές, όπως ο χαλίφης της Βαγδάτης Χαρούν αλΡασίντ. Τα πλεονεκτήματα για την αυτοκρατορία από μια τέτο ια ιστορική εξέλιξη είναι προφανή, παρά τον κίνδυνο να χανόταν η ιδιομορφία του Βυζαντινού πολιτισμού που τον καθιστούσε τόσο γοητευτικό και η οποία επέζησε μέχρι τις ημέρες μας μέσα από τις εικόνες εκείνης της εποχής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: ΑΡΑΒΙΚΟΣ Π Ο Λ ΙΤΙΣΜ Ο Σ, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Α9ήνα 2008. (2) Θ εοφ άνης: ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ, Εκδόσεις Αρμός, Α9ήνα 2007.

(3) Georg O strogorsky: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, τ. Β', Εκδόσεις Βασιλόττουλος, Α&ήνα 2002. (4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Ζ ’, Εκδοτική Α&ηνών. (5) Ελεωνόρα Κ ο ντούρ α -Γ ιλά κη : Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΛΗΡΟΣ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ «ΣΚΟΤΕΙΝΩΝ ΑΙΩΝΩ Ν», Ιν σ τιτο ύτο Βυζαντινών Ερευνών, Α&ήνα 1996. (6) Νικηφόρος (πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως): ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΝΤΟ Μ Ο Σ, Εκδόσεις Κανάκη, Α&ήνα 1994. (7) Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜ ΑΧΙΑΣ, Εκδόσεις Ω κεανίδα, Α&ήνα 2005. (8) Αρχιμ. Δαμασκηνός Βασιλόπουλος: Α ΓΙΟ Σ ΙΩ ΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜ ΑΣΚ ΗΝΟ Σ, Ναύπακτος 2006. (9) Ιωσήφ Γενέσιος: ΠΕΡΙ ΒΑΣΙΛΕΙΩ Ν, Εκδόσεις Κανάκη, Α&ήνα 1994. (10) Θεόδω ρος Ζήσης: Ο Ι ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΤΗΝ Ο ΡΘ Ο ΔΟ ΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, Εκδόσεις ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1991.

20

To 1241 οι Μογγόλοί βρίσκονταν προ των πυλών της Βι f m

What if / r.

έτοιμοι να

προελάσουν δυτικότερα. Ομως ο απρόσμενος θάνατος του Μεγάλου Χαν Ογκαντάι ανάγκασε τους τρομερούς Ασιάτες πολεμιστές να αποσυρθούν από τις πεδιάδες της κεντρικής Ευρώπης και να μην επιχειρήσουν ποτέ ξανά μια οργανωμένη εισβολή στα ευρωπαϊκά βασίλεια. Ετσι εξασφαλίσθηκε η εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ωστόσο, αν οι Μογγόλοι δοκίμαζαν να εισβάλουν ξανά στη Γηραιά Ηπειρο, η ιστορία της Ευρώπης θα ήταν πολύ διαφορετική σήμερα.

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241) Μιλτιάδης Βαρβούνης

21

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

ο έτος 1206 είναι έτος σταθμός στην Ιστορία, καθώς ο Μογγόλος Τεμουτζίν κατάφερε να ενώσει δια της βίας μια πλειάδα ασιατικών νομαδικών λαών,

Τ

απονέμοντας στον εαυτό του τον τίτλο του Τζένγκις Χαν («Ισχυρού Αρχοντα»),

κοινό φυλετικό παρελθόν και το κατέστησε γόνιμο. Ωστόσο, οι φυλές αυτές διψούσαν για δράση και έπρεπε να βρεθεί ένας «εξωτερικός» εχθρός, προκειμένου να διατηρηθεί η νεοσύστατη συνοχή τους. Ο Τζένγκις

Οι φυλές των Ουιγούρων, Ναϊμάν, Κεραϊτων, Τατάρων, όπως και άλλες

Χαν είχε να αντιμετωπίσει οργανωμένα κράτη δυτικά και νότια της Μογγολίας. Σύντομα θα στρεφόταν κατά της

μικρότερες, συγχωνεύθηκαν με τους

βόρειας κινεζικής αυτοκρατορίας, της

Μογγόλους, οι οποίοι είχαν θέσ ει τέλος

δυναστείας των Τζιν και του βασιλείου

στη μακροχρόνια ιστορία εσωτερικής

των Σι Σιά. Χωρίς μεγάλη δυσκολία, οι Μογγόλοι κατέκτησαν και ερήμωσαν το

αντιπαλότητας ανάμεσα στις νομαδικές φυλές, θορυβώντας τις γειτονικές κινεζικές δυναστείες. Ο Τζένγκις Χαν απέκτησε σε σύντομο χρονικό διάστημα τεράστια δύναμη και, για να τη διατηρήσει, έπρεπε να θεσ μοθετηθεί και νομιμοποιηθεί μια ισχυρή κρατική οργάνωση. Ετσι δόθηκε το όνομα της φυλής των Μογγόλων σε όλες τις ορδές που είχαν τεθ εί υπό την κυριαρχία του. Αυτή ήταν μια έξυπνη κίνηση, καθώς αναβίωσε το αρχέγονο

κράτος των Σι Σιά, εξοντώνοντας χιλιάδες αμάχους. Το 1209 το βασίλειο Σι Σιά αναγνώρισε τον Τζένγκις Χαν ως κυρίαρχό του. Είχε φθάσει πλέον η στιγμή για τον Μογγόλο στρατηλάτη να επ ιτεθεί κατά της Κίνας των Τζιν. Επειτα από μακροχρόνιες εκστρατείες, οι Μογγόλοι κατέκτησαν την ισχυρή αυτοκρατορία των Τζιν, λεηλατώντας την πρωτεύουσά τους, τη Ζονγκ-ντου (Πεκίνο), το 1215. Το 1219 οι Μογγόλοι εισέβαλαν στην

Μάχη Μ ογγόλω ν με Πολωνούς και Γερμανούς ιππότες.

22

What if

Οι ωραιότερες επαρχίες της υπερήφανης ισλαμικής αυτοκρατορίας μετατράπηκαν σε τοπία κόλασης, καθώς οι αδίστακτοι νομάδες από τις μογγολικές στέπες δεν άφηναν τίποτα όρθιο στο πέρασμά τους.

αυτοκρατορία των Χορασμίων εγκαινιάζοντας τη μογγολική κατάκτηση των ισλαμικών κρατών και τη σταδιακή επέκτασή τους προς τη Δύση. Μέσα σε ελάχιστο διάστημα, μια δύναμη 90-200.000 στρατιωτών κατάφερε αλλεπάλληλα συντριπτικά πλήγματα εναντίον των Χορασμίων, οι οποίοι δεν μπόρεσαν να αντισταθούν

Τζότσι (Τζότσι Χαν), που περιλάμβανε ορισμένα από τα σημερινά εδάφη της Ρωσίας, της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας και της Σλοβακίας. Οταν ο Τζότσι απεβίωσε ξαφνικά, το χανάτο του κατανεμήθηκε στους δύο γιους του, στον Μπατού Χαν (Γαλάζια Ορδή) και τον Ορντά Χαν (Λευκή Ορδή). Σύντομα όμως ο Μπατού Χαν

στη μογγολική λαίλαπα. Πόλεις όπως η Σαμαρκάνδη, η Μπουχάρα, η Φεργκάνα,

αναδείχθηκε σε ισχυρότερο ηγέτη από τον αδελφό του και σε διάστημα μιας

η Σινιάζ και άλλες, ισοπεδώθηκαν. Οι ωραιότερες επαρχίες της υπερήφανης ισλαμικής αυτοκρατορίας μετατράπηκαν σε τοπία κόλασης, καθώς οι αδίστακτοι νομάδες από τις μογγολικές στέπες δεν άφηναν τίποτα όρθιο στο πέρασμά τους. Οταν καταστράφηκε και η τελευταία εστία αντίστασης των Χορασμίων, το 1222, οι

δεκαετίας έθεσε υπό τον έλεγχό του τη Λευκή Ορδή. Παράλληλα, υπέταξε τα τουρκικά φύλα στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας, καθώς και τους πάντα επικίνδυνους Βουλγάρους του Βόλγα. Το 1236 οι μογγολικές ορδές επιτέθηκαν με μανία στη ρωσική γη, εισβάλλοντας στα ρωσικά πριγκιπάτα. Η εκστρατεία του Μπατού Χαν διήρκεσε περισσότερο από τρία χρόνια και κατέστρεψε τις σημαντικότερες ρωσικές πόλεις, με αποκορύφωμα την άλωση του Κιέβου, τον χειμώνα του 1240. Οι Μογγόλοι βρίσκονταν πλέον μια ανάσα από τις πύλες της Ευρώπης, έχοντας στην κατοχή τους τις απέραντες στέπες της Ρωσίας που αποτελούσαν τον ιδανικότερο χώρο εκτροφής αλόγων, γεγονός που αποτελούσε εγγύηση για τη συνέχιση

Μογγόλοι κατείχαν πλέον μια σημαντική περιοχή από την οποία θα μπορούσαν να εξαπλωθούν προς τον υπόλοιπο ισλαμικό κόσμο αλλά και στην Ευρώπη! Επιδρομές πραγματοποιήθηκαν στα εδάφη των Κιπτσάκων στη νότια Ρωσία, όπως και στην Τιφλίδα, συντρίβοντας τις δυνάμεις του βασιλιά της Γεωργίας. Στα επόμενα δύο χρόνια, περισσότεροι από 30.000 Μογγόλοι πέρασαν δια πυρός και σιδήρου τη ρωσική ύπαιθρο, νικώντας με άνεση τους στρατούς των Βουλγάρων του Βόλγα, των Ρώσων και

της λειτουργίας της μογγολικής πολεμικής μηχανής.

των Κουμάνων. Το 1227 όμως ο μεγάλος Μογγόλος

Την εποχή εκείνη, τα ευρωπαϊκά κράτη διεξήγαγαν συνεχείς πολέμους και τα περισσότερα αποτελούσαν

στρατηλάτης άφησε την τελευταία του

μικρές πολιτικοστρατιωτικές

πνοή. Πριν πεθάνει διαμοίρασε τη

οντότητες. Ο πάπας Γρηγόριος Θ’ είχε

απέραντη αυτοκρατορία του στους τέσσερις γιους του Ογκαντάι, Τολούι,

έλθει σε σύγκρουση με τον Φρειδερίκο Β’ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας,

Τζότσι και Τσαγκατάι. Μεγάλος Χαν ορίσθηκε ο Ογκαντάι, ο οποίος παραδόξως δεν ήταν πρωτότοκος γιος του Τζένγκις Χαν. Τα νέα χανάτα που

ενώ η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν σε θέση να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο

διαμορφώθηκαν ήταν η Αυτοκρατορία του Μεγάλου Χαν (Ογκαντάι), η

στις ευρωπαϊκές εξελίξεις. Η Βουλγαρία ήταν πλέον ένα αδύναμο βασίλειο, ενώ μόνο η Ουγγαρία φαινόταν ισχυρή,

Μογγολική ενδοχώρα (Τολούι Χαν), το

καθώς τα εδάφη της έφθαναν μέχρι τη

Χανάτο Τσαγκατάι (Τσαγκατάι Χαν) και,

Βενετία. Στα βόρεια της Γηραιός

τέλος, το απομακρυσμένο Χανάτο του

Ηπείρου υπήρχε το υπολογίσιμο

23

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241) Ο Τζένγκις Χαν

Λιβονικό Τάγμα και η Λιθουανία που μόλις άρχιζε να σχηματίζεται ως κράτος. Τέλος, η Πολωνία, ο προμαχώνας της Ευρώπης, ήταν

(λεπ το μέρ εια περσικού χειρ όγρ αφ ο υ του 16ου αιώνα, συλλογή Granger).

χωρισμένη σε εννέα πριγκιπάτα κάθε συνεργασία μεταξύ των οποίων συναντούσε εμπόδια, γεγονός που δεν πέρασε απαρατήρητο από τους επίδοξους Μογγόλους εισβολείς. Τον Δεκέμβριο του 1240, ο Μπατού Χαν συγκάλεσε πολεμικό συμβούλιο στην πόλη Πρζέμυσλ (στην Πολωνία) για να εξετάσει τις πιθανότητες περαιτέρω εισβολής στα δυτικά. Εκεί αποφασίσθηκε πως νέος στόχος θα ήταν η Ουγγαρία, της οποίας ο λαός είχε τουρκομογγολική καταγωγή και ο στρατός της αξιόλογη φήμη. Ο Μογγολικός Στρατός, που αριθμούσε περισσότερους από 60.000 πεζούς και κυρίως ιππείς, ξεχύθηκε την άνοιξη του 1241 στις ουγγρικές πεδιάδες. Αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης ήταν η ισοπέδωση της Ουγγαρίας, καθώς θεω ρείτο η πιο υπολογίσιμη ευρωπαϊκή δύναμη στην κεντρική Ευρώπη, αν όχι σε ολόκληρη τη Γηραιά Ηπειρο. Με τον φόβο της πλευροκόπησης από πολωνικά ή γερμανικά στρατεύματα, ο Μπατού Χαν και ο έμπειρος στρατηγός του Σουμπουτάι έστειλαν μια δύναμη 20.000 ανδρών υπό την ηγεσία των Μπαϊντάρ και Καντάν με σκοπό να απασχολήσουν τα πολωνικά πριγκιπάτα, καθηλώνοντας τις εκεί χριστιανικές δυνάμεις, ώστε να αποτραπεί κάθε πιθανή βοήθεια προς το ουγγρικό βασίλειο. Κατά την εισβολή του τμήματος του Μογγολικού Στρατού στην Πολωνία, οι σιδηρόφρακτοι ιππότες δεν μπόρεσαν να αντισταθούν αποτελεσματικά στις εξελιγμένες και πονηρές τακτικές των Μογγόλων. Ετσι μοιραία οι πόλεις Σαντόμιερζ και Κρακοβία πυρπολήθηκαν μέσα σε μια νύκτα και οι Μογγόλοι προέλασαν προς το Βρότσλαβ. Αυτή όμως η πόλη ήταν καλά οχυρωμένη και οι Ασιάτες εισβολείς την παρέκαμψαν, καθώς

υπήρχαν πληροφορίες πως μια ισχυρή και οργανωμένη δύναμη 50.000 ανδρών, υπό την ηγεσία του Βοημού βασιλιά Βέντσεσλας Α', είχε συγκεντρωθεί για να συνδράμει το πολωνικό δουκάτο της Σιλεσίας. Ωστόσο, οι Μογγόλοι ήταν αποφασισμένοι να μην πραγματοποιηθεί η ένωση των δύο χριστιανικών στρατών και επιτάχυναν την προέλασή τους για να αντιμετωπίσουν τον στρατό του Πολωνού δούκα Ερρίκου του Ευσεβή. Ο τελευταίος λέγεται πως είχε συγκεντρώσει περίπου 20.000 άνδρες, δηλαδή την αφρόκρεμα των ιπποτών της Πολωνίας, πλαισιωμένους από Μοραβούς, οπλισμένους Βαυαρούς ανθρακωρύχους, Ναϊτες και Ροδοσταυρίτες ιππότες και λιγοστούς μισθοφόρους. Χωρίς να περιμένει τον Βοημό βασιλιά, ο Ερρίκος αποφάσισε να δώσει μάχη σε ανοικτό χώρο, κοντά στην πόλη Λεγκνίτσα, την οποία οι Μογγόλοι προσέγγισαν στις 9 Απριλίου 1241. Η μάχη άρχισε με τις καλύτερες προοπτικές για τους Πολωνούς και τους συμμάχους τους, ωστόσο οι Μογγόλοι προσποιήθηκαν άτακτη υποχώρηση, με αποτέλεσμα οι Πολωνοί να αποπροσανατολισθούν. Μοιραία οι

24

What if

δυνάμεις τους διασπάσθηκαν και η καλοστημένη παγίδα των Μογγόλων

Οι Μογγόλοι είχαν σκοπό να σταθεροποιήσουν τον έλεγχό τους στην Ουγγαρία, λεηλατώντας τη χώρα και εξοντώνοντας τον απροστάτευτο πληθυσμό.

είχε ως αποτέλεσμα να κυκλωθούν οι πολωνικές δυνάμεις από μογγολικές εφ εδρείες και σχεδόν το σύνολο του στρατού του Πολωνού δούκα να εξοντωθεί και ο ίδιος να χάσει τη ζωή του. Οταν πληροφορήθηκε τα δυσάρεστα νέα της πολωνικής ήττας, ο βασιλιάς της Βοημίας, αποφάσισε να επιστρέφει στη πατρίδα του, μη διακινδυνεύοντας μια αναμέτρηση με τους τρομερούς Ασιάτες πολεμιστές. Στο μεταξύ, η κύρια δύναμη των Μογγόλων υπό την ηγεσία των Μπατού Χαν και Σουμπουτάι, είχε διασχίσει τις ουγγρικές πεδιάδες στα μέσα Μαρτίου του 1241 και ο βασιλιάς της Ουγγαρίας Μπέλα συγκάλεσε στην Πέστη πολεμικό συμβούλιο, προκειμένου να καταλήξει σε ένα στρατηγικό σχέδιο που θα αναχαίτιζε τους εισβολείς. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκε εντατική επιστράτευση των ουγγρικών δυνάμεων, καθώς οι Μογγόλοι είχαν φθάσει στις όχθες του Δούναβη, απέναντι από την Πέστη. Μάλιστα, σε ενίσχυσή τους κατέφθασαν οι νομάδες Κουμάνοι και ο γιος της βυζαντινής πριγκίπισσας Θεοδώρας Αγγελίνας (κόρης του Ισαακίου Β’ Αγγέλου), Φρειδερίκος Β’ του Μπάμπενμπεργκ, δούκας της Αυστρίας και Στυρίας. Ωστόσο, οι Κουμάνοι αποχώρησαν από το ουγγρικό στρατόπεδο, καθώς ήλθαν σε ρήξη με τον Μπέλα. Το ίδιο έπραξαν

υπερτερούσαν αριθμητικά των Μογγόλων, είχαν την ατυχία να καθοδηγούνται από επιπόλαιους και υπεροπτικούς αξιωματικούς οι οποίοι είχαν αμελήσει να λάβουν μέτρα ασφαλείας. Με μεθοδικότητα και υπομονή, οι Μογγόλοι κατατρόπωσαν το βαρυκίνητο ουγγρικό ιππικό, προκαλώντας τεράστιες απώλειες, περίπου 30.000 ανδρών! Ο βασιλιάς Μπέλα μόλις που κατάφερε να γλιτώσει τη ζωή του, υποχωρώντας στην Αυστρία. Οι Μογγόλοι είχαν στη συνέχεια σκοπό να σταθεροποιήσουν τον έλεγχό τους στην Ουγγαρία, λεηλατώντας τη χώρα και εξοντώνοντας τον απροστάτευτο πληθυσμό. Τον Δεκέμβριο του 1241 οι ασιατικές ορδές ισοπέδωσαν το Γκραν, ενώ μερικοί επιδρομείς δεν δίστασαν να διασχίσουν τις Ιουλιανές Αλπεις, προκαλώντας τρόμο στη βορειοανατολική Ιταλία. Τέλος, μερικά αναγνωριστικά τμήματα είχαν φθάσει μέχρι τις πύλες της Βιέννης όταν, στις αρχές του 1242, ένας αγγελιοφόρος έφερε συνταρακτικές ειδήσεις στον Μπατού Χαν. Ο Μεγάλος Χαν Ογκαντάι είχε αφήσει την τελευταία του πνοή και, σύμφωνα με τα πατροπαράδοτα μογγολικά έθιμα, όλοι οι αυτοκρατορικοί γόνοι έπρεπε να επιστρέφουν στη Μογγολία για να διεκδικήσουν τη διαδοχή του θρόνου. Ετσι ο Μπατού Χαν με τον Σουμπουτάι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα

στη συνέχεια και σι Αυστριακοί του

σχέδιά τους για περαιτέρω προώθηση

Φρειδερίκου Β’, οι οποίοι, αφού

προς την Αυστρία και τη Γερμανία,

απέκρουσαν μια μογγολική επιδρομή στα περίχωρα της Πέστης, αποχώρησαν

επιλέγοντας το μακρύ ταξίδι της

για την πατρίδα τους, κρίνοντας πως είχαν βοηθήσει τους Ούγγρους. Οι Μογγόλοι άρχισαν να αποχωρούν από

επιστροφής. Η Ευρώπη είχε σωθεί. Η μογγολική εξουσία είχε περιέλθει προσωρινά στη μοχθηρή σύζυγο του Ογκαντάι, τη «χατούν» (βασίλισσα)

τις όχθες του Δούναβη και οι Ούγγροι θεώρησαν σωστό να τους καταδιώξουν. Οι δύο αντίπαλοι συναντήθηκαν στις 11

Τορεγκένε, η οποία κυβερνούσε ως «επίτροπος» και φυσικά επιδίωκε με κάθε μέσο να κάνει τον γιο της, τον

Απριλίου 1241 στο χωριό Μόχι, δύο

Γιουγκιούκ, νέο Μεγάλο Χαν, κάτι που

ημέρες μετά τη μάχη της Λεγκνίτσα

κατάφερε το 1246. Ετσι ξεκίνησε ένας

στην Πολωνία. Οι Ούγγροι, αν και

εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στον

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

φιλόδοξο Μπατού Χαν και τον Γκουγιούκ που τελείωσε το 1248, με τον θάνατο του τελευταίου. Λέγεται πως και ο Γκουγιούκ είχε σχέδια για μια μεγάλη εισβολή στην Ευρώπη, αλλά ο θάνατός του έσωσε για άλλη μια φορά τα ευρωπαϊκά βασίλεια και πριγκιπάτα. Οι διαμάχες για τη διαδοχή συνεχίσθηκαν και το 1251 τον Γκουγιούκ διαδέχθηκε ο Μόνγκε, ο οποίος είχε την υποστήριξη του εξαδέλφου του Μπατού Χαν. Ο Μόνγκε όμως προτίμησε να ασχοληθεί περισσότερο με τις κινέζικες υποθέσεις. Ο Μπατού Χαν, ως ηγεμόνας του Χανάτου των Κιπτσάκων (Ρωσία), σχεδίαζε μια νέα εισβολή στην Ευρώπη, οι πολύχρονες όμως εμφύλιες διαμάχες και η καχυποψία ανάμεσα στους Μογγόλους Χαν, απέτρεψαν ένα τέτοιο μεγάλο εγχείρημα. Το 1255 ο φιλόδοξος Μπατού Χαν απεβίωσε ενώ ετοίμαζε με αργούς αλλά μεθοδικούς ρυθμούς μια νέα εκστρατεία που θα σάρωνε τη Γηραιά Ηπειρο. Ενα εναλλακτικό σενάριο μιας μογγολικής εισβολής στη δυτική Ευρώπη θα μπορούσε να έχει ως

25

αφετηρία τον μη θάνατο του Ογκεντάι το 1241. Από τη στιγμή όμως που ο τελευταίος πέθανε από φυσικά αίτια (55 ετών) και όχι σε κάποια μάχη ή μετά από απόπειρα δολοφονίας, θα προτιμήσουμε ένα πιο ρεαλιστικό σενάριο, με τον Μπατού Χαν να καταφέρνει να γίνει Μεγάλος Χαν. Αυτό θα συνέβαινε μόνο αν αποφευγόταν ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα σε εκείνον και τον Γκουγιούκ, έτσι ώστε μια ενωμένη Μογγολία να μπορούσε να επεκταθεί προς τη Δύση.

Η δυτική Ευρώπη ισοπεδώνεται από τους Μογγόλους Ο ιδιότυπος «δημοκρατικός συγκεντρωτισμός» της Μογγολικής αυτοκρατορίας επέτρεπε στους προνομιούχους εκλέκτορες να διαμορφώνουν με την ψήφο τους την καταληκτική απόφαση για τη διαδοχή του θρόνου. Τι θα γινόταν, λοιπόν, αν ο Μπατού Χαν, κατάφερνε να εκλεγεί πολύ νωρίτερα εκείνος Χαν, και όχι ο

Εφιπποι Μ ογγόλοι το ξό τες αναζητούν προστασία πίσω από το βαρύ ιππικό κρούσης (δη μο σ ιεύετα ι μ ε άδεια της ltaleri/Καλφάκης, color image is courtesy o f Italeri).

26

What if

Γκουγιούκ; Μπορούμε να εικάσουμε πως θα περιόριζε σημαντικά τη δράση της Τορεγκένε, ώστε να μην έχουν περιθώρια αντίδρασης οι υπόλοιποι διεκδικητές του θρόνου. Ετσι περί το 1244 θα εκλεγόταν επίσημα νέος Χαν. Σύντομα θα επικεντρωνόταν στην ιδέα της κατάληψης νέων εδαφών, αυτών της Ευρώπης, καθώς οι εκστρατείες στην Πολωνία και στην Ουγγαρία, αν και είχαν χαρακτήρα επιδρομών, αποδείχθηκαν επιτυχημένες για τους

Σύμφωνα με μορφωμένους Κινέζους μανδαρίνους, μια εκστρατεία για την καθυπόταξη της Ευρώπης από τις πολωνικές πεδιάδες μέχρι τον Ατλαντικό θα απαιτούσε περισσότερα από δέκα χρόνια προετοιμασιών, συλλογής πληροφοριών και ανδρών.

Μογγόλους. Γνωρίζοντας τις ικανότητες των πολεμιστών του, ο Μπατού Χαν θα σχεδίαζε μια φιλόδοξη επιχείρηση με σκοπό την κατάκτηση όχι μόνο της κεντρικής Ευρώπης αλλά και της δυτικής! Οπως πάντα, οι Μογγόλοι θα προέβαιναν σε λεπτομερείς μακρές αναγνωρίσεις, κατασκοπεύοντας προσεκτικά τα ευρωπαϊκά βασίλεια, πριν από κάθε επίδοξη εισβολή σε εχθρικό έδαφος. Κατάσκοποι θα στέλνονταν κυρίως στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, καθώς και στην Πολωνία και την Ουγγαρία, εξετάζοντας τις αμυντικές δυνατότητες κάθε ευρωπαϊκού βασιλείου. Φυσικά οι Μογγόλοι γνώριζαν ήδη αρκετές λεπτομέρειες για τα πολωνικά πριγκηπάτα και την Ουγγαρία, οπότε θα επικεντρώνονταν στη μελέτη των εδαφών της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέχρι και τη Γαλλία, ώστε να καθορίσουν μετά τις δυνατότητες εισβολής πέρα από τον

Ρωσία. Περί τις αρχές του 1247 ο Μπατού Χαν θα συγκέντρωνε στις όχθες του Βόλγα έναν τεράστιο στρατό που θα μπορούσε να υπερβεί ακόμη και τους 150.000 ανδρες, έτοιμο να σαρώσει την Πολωνία, το Τάγμα των Τευτόνων Ιπποτών και την Ουγγαρία. Ο αμέσως επόμενος στόχος θα ήταν η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και οι πλούσιες γερμανικές και βορειοϊταλικές πόλεις. Οπως και το 1241, έτσι και αυτή τη φορά οι Μογγόλοι, καλύτερα προετοιμασμένοι και με ισχυρό στρατό, θα νικούσαν τους χριστιανικούς στρατούς, εξαφανίζοντας οριστικά από προσώπου γης πόλεις όπως η Κρακοβία, το Βρότσλαβ και η Βουδαπέστη. Οι Ασιάτες πολεμιστές θα έφθαναν μέχρι και τα παράλια της Βαλτικής, όπου θα αντιμετώπιζαν τους Τεύτονες Ιππότες που μόλις είχαν σταθεροποιήσει την παρουσία τους στις πολωνικές και πρωσσικές περιοχές. Βασιζόμενοι στους τακτικούς ελιγμούς, στην ταχύτητά τους και στους άριστους ιπποτοξότες τους, οι Μογγόλοι θα νικούσαν και τους Τεύτονες Ιππότες, ματαιώνοντας τα σχέδιά τους για την εγκαθίδρυση κράτους στα παράλια της Βαλτικής. Πιθανότατα σε διάστημα μικρότερο του έτους, οι Μογγόλοι θα είχαν κατακτήσει ολόκληρη την Πολωνία, την Ουγγαρία και ορισμένα εδάφη της Βοημίας, ενώ θα πραγματοποιούσαν

ποταμό Οντερ. Πάντως, σύμφωνα με

επιδρομές στα σκοτεινά δάση της

μορφωμένους Κινέζους μανδαρίνους,

Λιθουανίας και της Πρωσσίας.

μια εκστρατεία για την καθυπόταξη της Ευρώπης από τις πολωνικές πεδιάδες μέχρι τον Ατλαντικό θα απαιτούσε

Σύντομα στην κυριαρχία των Μογγόλων θα περιερχόταν η Βιέννη και

περισσότερα από δέκα χρόνια

το Μπρουν (Μπρνο), καθώς η πολιορκητική τέχνη ήταν μια από τις

προετοιμασιών, συλλογής πληροφοριών και ανδρών. Ωστόσο, οι Μογγόλοι είχαν αποδείξει το 1241 πως μπορούσαν να ισοπεδώσουν ολόκληρη

σημαντικότερες πτυχές της μογγολικής πολεμικής μηχανής. Οι Μογγόλοι, με τη

την Πολωνία και την Ουγγαρία, ενώ δεν

πολιορκητικές μηχανές, ωστόσο η

χρειάσθηκαν περισσότερα από τρία

κυριότερη τεχνική τους ήταν η

χρόνια για να καθυποτάξουν την αχανή

μέθοδος της «συνεισφοράς». Η τεχνική

βοήθεια μηχανικών από την Κίνα και την Περσία, κατασκεύαζαν

27

Οι Μογγόλοι, κατακτούν την Ευρώπη (1241) Εφιππος Μ ογγόλος

π ολεμιστής. Οι Μ ογγόλοι ήταν κυρίως δεινο ί έφιπποι το ξό τες , ωστόσο διατηρούσαν και πολυάριθμο βαρύ ιππικό κρούσης για να αντιμετω π ίζουν τους μουσουλμανικούς και χριστιανικούς σ τρ α τούς.

αυτή λειτουργούσε σχεδόν πάντα αποτελεσματικά, καθώς, κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας, οι Μογγόλοι ωθούσαν δέσμιο, μπροστά τους, ένα μεγάλο πλήθος αιχμαλώτων, οι οποίοι είχαν ρόλο «ανθρώπινης ασπίδας», σε μια άριστη εφαρμογή του ψυχολογικού πολέμου. Βέβαια, υπήρχε πάντα η περίπτωση να παραδοθεί μια πόλη,

διευκολύνοντας το κατακτητικό έργο των νομάδων πολεμιστών. Τι αντίδραση όμως θα προέβαλλε η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία ήταν ήδη αρκετά αποδυναμωμένη από τους πολέμους στους Αγίους Τόπους; Καθώς οι Μογγόλοι βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής από τις γερμανικές και τις βοημικές πόλεις, με τη Βιέννη

28

Στιγμιότυπ α από τη κ α θη μ ερ ιν ό τη τα της μ ο γγολικής Αυλής. Είναι άξια αναφοράς η παρουσία πολλών γυναικών

(Βιβλιοθήκη Τοπκαπί, Κωνσταντινούπολη ).

What if

ισοπεδωμένη, σύντομα θα συγκεντρωνόταν ένας ισχυρός

καταδίωξη των υπολειμμάτων του χριστιανικού στρατού, κατάληψη και

αυτοκρατορικός στρατός για να αντιμετωπίσει τους επικίνδυνους εισβολείς. Ωστόσο, οι ανώτερες τακτικές μάχης των Μογγόλων και η πειθαρχία τους θα τους εξασφάλιζε και πάλι μια λαμπρή νίκη εις βάρος του αυτοκρατορικού στρατού, περίπου στα μέσα του 1248. Μια τέτοια εξέλιξη θα άφηνε στο έλεος των Μογγόλων ολόκληρη την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και θα επαναλαμβανόταν το σενάριο της μογγολικής εκστρατείας κατά της αυτοκρατορίας των Χορασμίων, δηλαδή μια ανελέητη

ισοπέδωση πόλεων, σφαγές αμάχων που δεν θα είχε δει ποτέ στο παρελθόν η ανθρωπότητα. Η πιο πιθανή πορεία των Μογγόλων μετά τη Βιέννη, θα ήταν κυρίως προς τις κεντρικές και βόρειες γερμανικές πεδιάδες, καθώς νοτιότερα η μορφολογία του εδάφους δεν ήταν η καταλληλότερη για επιχειρήσεις. Ετσι πόλεις όπως το Σάλτσμπουργκ ή το Μονάχο ίσως να απέφευγαν αρχικά την καταστροφή. Οι Μογγόλοι θα κατάφερναν να αλώσουν πόλεις όπως το Αννόβερο, η Βρέμη ή και το Αμβούργο. Οι συνθήκες θα ήταν

29

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

Αποψη της Πάδοβας, ενός τα σ ημα ντικότερα αστικά κέντρα της βόρειας Ιτα λία ς κατά τον Υστερο Μεσαίωνα. Δ εν είναι απί&ανο η όμορφη αυτή πόλη να κα τα σ τρ εφ ό τα ν από τους Μ ογγόλους σε μια υπ ο τιθέμ ενη εισβολή το υ ς στην Ευρώπη.

κατάλληλες και για περαιτέρω προέλαση προς τις Κάτω Χώρες και πιθανόν τη Δανία, που ήδη εξελισσόταν σε ισχυρό Βασίλειο. Κάποιες μογγολικές μονάδες θα προσπαθούσαν να προελάσουν νότια, προς τις Βαυαρικές Αλπεις, εκεί όμως θα έχαναν το πλεονέκτημα της ισχύος του ιππικού τους, με αποτέλεσμα να συναντήσουν δυσκολίες απέναντι στους Γερμανούς, που θα συνέχιζαν την αντίσταση και πιθανότατα θα συγκροτούσαν ακόμη έναν ισχυρό στρατό, ο οποίος όμως δεν θα είχε την κατάλληλη εκπαίδευση και ομοιογένεια για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τους εισβολείς. Το γεγονός πως ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β’ βρισκόταν σε ρήξη με τη Ρώμη, απέκλειε κάθε βοήθεια από τη δεύτερη σε άνδρες και υλικό. Η μογγολική προέλαση στη νότια Γερμανία ίσως θα είχε ορισμένες επιτυχίες, μέχρι να σταματήσουν οι επιχειρήσεις και να ανασυγκροτηθούν οι μογγολικοί

Φρανκφούρτης, της Νυρεμβέργης και του Δούναβη, έχοντας στην κατοχή τους όλη την Πολωνία και την κεντρική Ουγγαρία. Παράλληλα θα διεξήγαγαν επιχειρήσεις και στην υπόλοιπη Ουγγαρία, φθάνοντας πιθανότατα μέχρι το Βελιγράδι και τις δαλματικές ακτές. Ο επόμενος στόχος τους θα ήταν λογικά οι Κάτω Χώρες, οι νότιες περιοχές της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και, ίσως, τα αδύναμα βασίλεια της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Συναντώντας σποραδική αντίσταση, οι πολεμιστές του Μπατού Χαν θα έφθαναν στις Κάτω Χώρες και συγκεκριμένα στην Ουτρέχτη, τη Μπρύζ και την Αμβέρσα, καταστρέφοντας αυτά τα σημαντικά εμπορικά κέντρα. Η πράξη αυτή θα προκαλούσε την αντίδραση των Γάλλων, καθώς η Μπρυζ και η Αμβέρσα εκείνο το χρονικό διάστημα ανήκαν στη γαλλική επικράτεια. Ποια ήταν όμως η κατάσταση στη Γαλλία εκείνη την

στρατοί. Μέχρι την έλευση του 1250 οι Μογγόλοι θα μπορούσαν να ελέγχουν

περίοδο; Το 1248 ο Γάλλος βασιλιάς Λουδοβίκος Ο’ είχε εκστρατεύσει με ένα ισχυρό στράτευμα 15.000 Γάλλων στους Αγίους Τόπους, συμμετέχοντας

όλη την περιοχή ανατολικά του Ρήνου και νότια του Στρασβούργου, της

30

What if

Οι Μογγόλοι θα έκριναν πως έπρεπε να σταματήσουν προσωρινά τις επιχειρήσεις στη Γαλλία, καθώς δεν γνώριζαν καλά τη μορφολογία του εδάφους της, και να επικεντρωθούν στη Σερβία, τη Βουλγαρία και την Κωνσταντινούπολη.

στην αποκαλούμενη «Ζ’ Σταυροφορία». Το 1250 όμως αιχμαλωτίσθηκε από τους Αιγυπτίους μετά την περίφημη μάχη του Φαρισκούρ (6 Απριλίου 1250) και ήταν αναγκαία η καταβολή υπέρογκων λύτρων για την απελευθέρωσή του. Μέχρι όμως να διευθετηθούν οι απαραίτητες λεπτομέρειες, κυρίως λόγω της απόστασης των Αγίων Τόπων από τη Γαλλία, οι Μογγόλοι θα είχαν ήδη εισβάλει στις γαλλικές πεδιάδες. Χωρίς τον φυσικό τους ηγέτη, οι Γάλλοι θα αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν τη μογγολική απειλή. Ετσι, οι Μογγόλοι θα κατέστρεφαν τη Ρεν, όπου στέφονταν οι Γάλλοι βασιλείς, και φυσιολογικά και το Παρίσι. Μ ετέπειτα θα κινούντο βόρεια, προς τη Ρουέν και τη Νορμανδία, καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασμά τους. Θα σταματούσαν την προέλασή τους για επιχειρησιακούς λόγους, με αποτέλεσμα όλη η βορειοανατολική Γαλλία, ανατολικά του Σηκουάνα, να τε θ ε ί πλέον υπό μογγολική κατοχή. Αλλωστε ο Μπατού Χαν δεν θα επικεντρωνόταν μόνο στη Γαλλία αλλά θα διασπούσε τις δυνάμεις του, καθώς θα συνέχιζε την καταδίωξη του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β’ ο οποίος θα κατέφευγε στη Σικελία (στην Αυλή του στο Παλέρμο), ενώ παράλληλα θα ολοκλήρωνε την κατάκτηση όλης της Ουγγαρίας, φθάνοντας πλέον μια ανάσα από τη Βουλγαρία και τη Λατινική αυτοκρατορία της

Κωνσταντινούπολη. Επιπλέον, μια εισβολή στη Λιθουανία πιθανότατα θα αποτύγχανε, γιατί οι ειδωλολάτρες, Λιθουανοί υπό την ηγεσία του ικανού Μιντάουγκας, θα απωθούσαν τους εισβολείς στα σκοτεινά δάση της Λιθουανίας. Εκεί οι Μογγόλοι δεν θα αντιμετώπιζαν σιδηρόφρακτους πολεμιστές σε ανοικτές πεδιάδες, αλλά σκληροτράχηλους ευκίνητους πολεμιστές σε δάση και βάλτους, γεγονός που δεν ευνοούσε τη μογγολική τακτική. Μ ετέπειτα οι Μογγόλοι θα επικεντρώνονταν στα Βαλκάνια, τα οποία ίσως να κατακτούσαν με ευκολία, καθώς τα βαλκανικά βασίλεια θα δήλωναν υποταγή στον Μογγόλο Χαν. Είναι άγνωστο όμως αν οι Μογγόλοι είχαν πρόθεση να φθάσουν μέχρι και τα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης, καθώς αν και θα παρέμενε υπό λατινική κατοχή το πιο αξιόλογο αστικό κέντρο της Ευρώπης. Πιθανότατα οι Μογγόλοι θα έρχονταν σε συμφωνία με τους Λατίνους και οι δεύτεροι θα πλήρωναν φόρο υποτέλειας, ώστε οι Μογγόλοι να στραφούν πλέον προς τη Δύση. Στη Γαλλία ανέμεναν τον βασιλιά τους, καθώς εκείνος θα είχε απελευθερωθεί από τους Αιγυπτίους μετά την καταβολή λύτρων. Με δεδομένο πως ήδη από το 1248 ο Λουδοβίκος Θ’ είχε έλθει σε επαφή με τον Μογγόλο διοικητή της Αρμενίας και της Περσίας, για το ενδεχόμενο στρατιωτικής

Κωνσταντινούπολης! Το 1250 απεβίωσε

συνεργασίας εναντίον των Σαρακηνών

ο Φρειδερίκος Β’ και το γεγονός αυτό

της Αιγύπτου και της Συρίας, ο

θα συνέβαινε τη στιγμή που η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θα διήνυε την πιο κρίσιμη στιγμή της ύπαρξής της. Χωρίς να γνωρίζουν την είδηση του θανάτου του αντιπάλου τους, οι

βασιλιάς της Γαλλίας θα επιδίωκε μια διπλωματική προσέγγιση με τον Μπατού Χαν, ώστε να συζητήσουν το

Μογγόλοι θα έκριναν πως έπρεπε να σταματήσουν προσωρινά τις

ανάμεσα στους Γάλλους και τους

επιχειρήσεις στη Γαλλία, καθώς δεν γνώριζαν καλά τη μορφολογία του εδάφους της, και να επικεντρωθούν στη Σερβία, τη Βουλγαρία και την

ενδεχόμενο ειρήνης. Το πιθανότερο είναι ότι θα συναπτόταν ειρήνη Μογγόλους, καθώς οι δεύτεροι είχαν ήδη χάσει μεγάλο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού τους και έπρεπε να στραφούν στη διοίκηση και την οργάνωση των περιοχών που είχαν

31

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

Το μογγολικό ιππικό τρ έπ ει σε φυγή τους εχ θρ ο ύ ς . Σ τα μέσα του 13ου αιώνα, οι Μ ογγόλοι ήταν ακατανίκητοι απέναντι στο βαρύ ιππικό των Ευρωπαίων.

κατακτήσει. Σίγουρα μια εισβολή στη Ρώμη θα φάνταζε ιδανικός στόχος στους Μογγόλους οι οποίοι θα επιθυμούσαν τη συντριβή της ισχυρής Καθολικής Εκκλησίας.

Pax Mongolica Πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1250 οι Μογγόλοι θα κατείχαν το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, από τον Σηκουάνα και τις Αυστριακές Αλπεις μέχρι τις δασώδεις, δύσβατες περιοχές της Λιθουανίας και τα Βαλκάνια. Στις πρόσφατα κατακτημένες περιοχές θα επιβαλλόταν ο περίφημος κώδικας (διάταγμα) Γιάσσα, τον οποίο είχε εφαρμόσει από το 1206 ο Τζένγκις Χαν. Ο συγκεκριμένος κώδικας ήταν ένα μακρόπνοο στρατιωτικοπολιτικό πρόγραμμα το οποίο στην πραγματικότητα εφαρμόσθηκε σε όλη τη Μογγολική Αυτοκρατορία περισσότερο από 100 χρόνια. Ετσι

σίγουρα θα ίσχυε και στις πρόσφατα κατακτημένες περιοχές της Ευρώπης. Οι Μογγόλοι θα έδειχναν θρησκευτική ανοχή προς τους κατακτημένους χριστιανικούς λαούς, όχι μόνο λόγω του νομοθετικού πλαισίου αλλά επειδή η θρησκευτική ελευθερία ήταν μια καθιερωμένη έννοια στις στέπες της κεντρικής Ασίας. Φυσικά οι νέοι Ασιάτες κατακτητές θα προωθούσαν ενεργά την αύξηση του εμπορίου με την καθιέρωση σταθμών και φυλακίων, ενώ θα βελτιώνονταν οι εμπορικοί δρόμοι που οδηγούσαν προς την Ασία. Επιπλέον θα δημιουργείτο ένα αποτελεσματικό ταχυδρομικό σύστημα, ενώ όλοι οι κατακτημένοι Χριστιανοί θα επιδείκνυαν υπακοή και πίστη στον Μεγάλο Χαν. Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να κάνουμε λόγο για «Μογγολική ειρήνη» (Pax Mongolica), καθώς η ενοποιημένη μογγολική διοίκηση που θα απλωνόταν από τη Νορμανδία μέχρι την Κίνα, θα επιβεβαίωνε τη χρήση της συγκεκριμένης ορολογίας.

32

What if

διάβαση των Αλπεων δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Ετσι στην Ιταλία θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν μόνο επιχειρήσεις περιορισμένης έκτασης για λάφυρα και αιχμαλώτους. Ποιες θα ήταν οι επιπτώσεις μιας μογγολικής κατάκτησης της Ευρώπης, από τις γαλλικές ακτές έως τις ρωσικές στέπες και την Κωνσταντινούπολη; Καταρχήν, δεν θα εκδηλωνόταν η πνευματική περιέργεια που ξεκίνησε στην Ιταλία τον 14ο αιώνα. Η ανανέωση των τεχνών, των επιστημών και των γραμμάτων δεν θα συνέβαινε σε καμία περίπτωση τη στιγμή που η βόρεια Ιταλία θα ήταν κατεστραμμένη από τις επιδρομές των Μογγόλων, ενώ οι υπόλοιπες ιταλικές πόλεις αναγκαστικά θα αποκτούσαν στρατιωτικό χαρακτήρα, εις βάρος των τεχνών και των γραμμάτων. Ετσι είναι αμφίβολο αν θα ξεκινούσε η περίοδος της Αναγέννησης, δηλαδή η επιστροφή στον αρχαίο ελληνολατινικό πολιτισμό. Δεδομένου πως η Ιταλία και η Φλάνδρα (Κάτω Χώρες) ήταν οι πλουσιότερες περιοχές της Ευρώπης εκείνη την εποχή (14ος-15ος αι.), η μογγολική κατάκτησή τους θα σημαδοτούσε έναν διαφορετικό κόσμο από αυτόν που γνωρίζουμε σήμερα. Πόλεις όπως η Η μάχη τη ς Λεγκνίτσα (9 Απριλίου 1241), κατά την οποία Πολωνοί ιππότες της Σιλεσ ίας, υποστηριζόμενοι από ορισμένους Γερμανούς, νικήθηκαν κατά κράτος από τους Μ ογγόλους. Ωστόσο, οι Μ ογγόλοι αποσύρ&ηκαν από τις πολωνικές πεδιάδες μ ετά τον &άνατο του Μ εγά λο υ Χαν Ο γκαντάι. Μ ετέ π ε ιτα 9 α περιορίζονταν μόνο σε επ ιδρομές στα εδάφ η της κεντρικής Ευρώπης.

Μετά τη σταδιακή κατάκτηση του μεγαλύτερου μέρους της Ευρώπης, οι Μογγόλοι θα πραγματοποιούσαν επιδρομές νότια των Αλπεων, όπως και

Μπρυζ, η Αμβέρσα, η Βενετία και η Γένοβα, στυλοβάτες της ιταλικής και της φλαμανδικής οικονομικής ηγεμονίας στην Ευρώπη, θα είχαν καταστραφεί από τη μανία των

στις περιοχές της Μακεδονίας και της

Μογγόλων. Δεν θα υπήρχε δηλαδή η

Θράκης, προκαλώντας ανυπολόγιστες

οικονομική ανάπτυξη που ξεκίνησε

καταστροφές. Πόλεις όπως το Μόναχο, το Σάλτσμπουργκ, η Γένοβα, το Μιλάνο, η Βενετία και η Θεσσαλονίκη, θα

κυρίως από τις Κάτω Χώρες, με τους εμπόρους και τους τραπεζίτες να εγκαινιάζουν το πρώτο διεθνές

αφανίζονταν και η οικονομία αυτών των περιοχών θα καταστρεφόταν, ενώ μια

χρηματιστήριο εμπορευμάτων στην Αμβέρσα (1460). Δεν θα γνωρίζαμε τον

επιδρομή στη Ρώμη θα ήταν πολύ

καπιταλισμό, την αστική τάξη ούτε τον

πιθανή. Ωστόσο, αν λάβουμε υπόψη τη μορφολογία του εδάφους στην Ιταλία, οι Μογγόλοι θα είχαν να

ουμανισμό. Η καταστροφή του Παρισιού, ορισμένων ιταλικών πόλεων

αντιμετωπίσουν προβλήματα

συνέπειες για την ανάπτυξη των

ανεφοδιασμού και ενισχύσεων, καθώς η

γραμμάτων και των επιστημών στην

και της Κρακοβίας, θα είχε ολέθριες

33

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241) Π ο ρ τρ α ίτο του

Ευρώπη. Το Παρίσι κατά τον Υστερο

μεγά λου Πολωνού αστρονόμου Κοπέρνικου, π ρω τεργάτη της επιστημονικής επανάστασης. Η μογγολική κατάκτηση της Ευρώπης θα είχε ως αποτέλεσμα σχεδόν η μισή Ευρώπη να β υ θ ισ θ εί στην α μά θεια και

Μεσαίωνα θεωρείτο ένα σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο, ενώ τα πανεπιστήμια της Πάνδοβας και της Μπολώνιας θα προσέλκυαν κατά τον 15ο αιώνα τους περισσότερους ενδιαφερόμενους για μάθηση. Τέλος, η Κρακοβία υπήρξε το σημαντικότερο κέντρο σπουδών αστρολογίας και αστρονομίας, προκαλώντας το ενδιαφέρον του Κοπέρνικου. Ετσι δεν

στην π νευματική και υλική φτώ χεια. Δ εν θα υπήρχε Αναγέννηση, Επιστημονική Επανάσταση και Διαφω τισμός.

θα γνωρίζαμε την έκρηξη της επιστημονικής επανάστασης που ξεκίνησε στην Πολωνία, χάρη στον μεγάλο αυτό ερευνητή και αστρονόμο. Γενικότερα, δεν θα υπήρχε η δυνατότητα για οποιαδήποτε ανακάλυψη και εφεύρεση, καθώς τα γερμανικά και τα ιταλικά αστικά κέντρα θα μετατρέπονταν σε ασήμαντους οικισμούς, λόγω της μογγολικής πολιτικής. Συνεπώς, δεν θα γνωρίζαμε προσωπικότητες όπως τον Γαλιλαίο, τον

Κέπλερ και τον Νεύτωνα, που τόσα προσέφεραν στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Δεν θα εμφανίζονταν οι υπέροχοι Ιταλοί και Φλαμανδοί καλλιτέχνες που παρακινήθηκαν από την επιθυμία της υπεροχής της τελειότητας. Η μογγολική κατάκτηση

Γ ΐρ μ α ν ο ί και Ιτα λ ο ί ιππότες του Μ ου αιώνα μάχονται μ ε τα ξύ το υ ς. Ηταν αδύνατο για τους δυσκίνητους ευρωπαϊκούς σ τρ α τού ς εκείνης της εποχής να αντιμετω πίσουν το ευκίνητο μογγολικό ιππικό.

What if

επανάσταση και στον Διαφωτισμό. Θα ήταν αδύνατο να εξελιχθούν οι αρχές της Δημοκρατίας και της Ελευθερίας που γνώρισε ο κόσμος στις ΗΠΑ, την Πολωνία και τη Γαλλία στα τέλη του 18ου αιώνα. Ενα άλλο ερώτημα είναι αν θα είχε ανακαλυφθεί ο Νέος Κόσμος. Ισως με την Ισπανία και την Πορτογαλία να έχουν αποφύγει τη μογγολική κατάκτηση, θα γινόταν κάτι τέτοιο αλλά μάλλον πολύ μεταγενέστερα, προς τον 17ο αιώνα και όχι το 1492. Τι θα γινόταν στα Βαλκάνια; Η Κωνσταντινούπολη θα περιερχόταν στην κατοχή των Παλαιολόγων, όπως έγινε στην πραγματικότητα, ωστόσο η συνέχεια θα φάνταζε περίπλοκη και άκρως

To προαύλιο του πανεπιστημίου της Κρακοβίας (1364), ενός από τα παλαιότερα της Ευρώπης. Αν οι Μ ογγόλοι σάρωναν την Ευρώπη τον 13ο αιώνα, δεν &α υπήρχε περίπτωση να ε ξ ε λ ιχ θ ε ί η π νευματική κίνηση τη ς Αναγέννησης και να προκύψουν μ εγ ά λ ες προσω πικότητες και ανακαλύψεις.

της Ευρώπης θα εξαφάνιζε

ενδιαφέρουσα με το Βυζάντιο να ασφυκτιά ανάμεσα στη Μογγολική αυτοκρατορία και τους Σελτζούκους (μετέπειτα Οθωμανούς). Αναρωτιέται κανείς αν οι Οθωμανοί θα συγκρούονταν τον 14ο αιώνα όχι με τους Σέρβους και τους Βουλγάρους αλλά με τους Μογγόλους. Ποιος θα μπορούσε να είναι ο ρόλος του Βυζαντίου σε εκείνη την περίπτωση; Εξάλλου δεν θα πρέπει να αποκλείσου με μια ενδεχόμενη φιλόδοξη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους

μελλοντικές λογοτεχνικές ιδιοφυίες όπως οι ΘερΘάντες, Σαίξπηρ, Μισέλ

Μογγόλους προς τα τέλη του 13ου αιώνα.

ντε Μονταίν, Μακιαβέλλι, Γιαν Κοχανόφοκι, και πολλοί άλλοι. Η μογγολική Ευρώπη θα χαρακτηριζόταν από τη φτώχεια και την αμάθεια στο θρησκευτικό, το φιλοσοφικό, το επιστημονικό και το υλικό επίπεδο. Περιοχές εκτός της μογγολικής επιρροής, όπως η διαιρεμένη τότε Ισπανία, η Αγγλία και η νότια Ιταλία, ίσως να μπορούσαν να αποτελέσουν κέντρα μιας Αναγέννησης, ωστόσο κάτι τέτοιο θα φάνταζε απίθανο, με τους

Επίλογος Ετσι θα μπορούσε να εξελιχθεί το εναλλακτικό σενάριο μιας μογγολικής κατάκτησης του μεγαλύτερου μέρους της Ευρώπης, με συνέπειες μάλλον ολέθριες για το μέλλον της ανθρωπότητας. Ακόμη και αν μετά το εφιαλτικό όργιο δίας που θα γνώριζε η

Μογγόλους να αποτελούν μια συνεχή

Ευρώπη από τους Μογγόλους τον 13ο αιώνα, ακολουθούσε μια οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, σίγουρα αυτή δεν

και επικίνδυνη απειλή. Ετσι

θα έφθανε στο πνευματικό επίπεδο της

αναπόφευκτα, χωρίς την Αναγέννηση,

Αναγέννησης. Ωστόσο, θα πρέπει να

δεν θα φθάναμε στη Βιομηχανική

λάβουμε υπόψη ότι η Μογγολική

35

Οι Μογγόλοι κατακτούν την Ευρώπη (1241)

αυτοκρατορία θεωρήθηκε μια «ιστορική τυχαιότητα», καθώς από το πουθενά, μέσα σε λίγες δεκαετίες, κατάφερε να κατακτήσει σχεδόν όλη την Ασία μέχρι τη Ρωσία. Οταν διαιρέθηκε σε χανάτα, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την κατάρρευση του τεράστιου κράτους που με τόσους αγώνες δημιούργησε ο Τζένγκις Χαν. Ετσι, στο εναλλακτικό σενάριο δεν θα πρέπει να

υποστηρίζουν πως ο θάνατος του Ογκαντάι, έσωσε την Ευρώπη, αλλά ας σταθούμε κυρίως στο γεγονός πως οι εμφύλιες διαμάχες των Μογγόλων για την πολυπόθητη εξουσία ήταν η κύρια αιτία για τη μη περαιτέρω προώθηση των Ασιατών νομάδων στη δυτική Ευρώπη. Αν κάτι τέτοιο συνέβαινε, τότε όλοι γνωρίζουμε ποιες θα ήταν οι συνέπειες.

αποκλείσουμε το ενδεχόμενο ήδη από τα μέσα του 14ου αιώνα, οι Μογγόλοι να

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

σπαράσσονταν από εμφύλιους πολέμους, δίνοντας ίσως την ευκαιρία σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης (όπως τη Νορμανδία ή τις Κάτω Χώρες) να εξεγερθούν και να αποτινάξουν τον μογγολικό ζυγό. Επίσης η Ρώμη, αν απέφευγε την καταστροφή, θα μπορούσε να ξεκινήσει σταυροφορίες εναντίον των Μογγόλων, αντλώντας ανθρώπινο δυναμικό από τη νότια Ιταλία, τη νότια Γαλλία, την Ισπανία και την Αγγλία. Σε γενικές γραμμές, όμως, η ιστορία της Ευρώπης θα ήταν πολύ διαφορετική απότι σήμερα, αν οι Μογγόλοι συνέχιζαν το καταστροφικό τους έργο μετά το 1241. Πολλοί

(1) J. W eatherford: GENGHIS KHAN: LIFE, DEATH AND RESURRECTION, Λονδίνο 2004. (2) Α.Ι.Π. Κωνσταντίνου: ΤΖΕΝΓΚΙΣ ΧΑΝ KAI Ο Ι ΘΡΥΛΙΚΟΙ Μ Ο ΓΓΟ Λ Ο Ι ΠΟ ΛΕΜ ΙΣΤΕΣ ΤΟΥ, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟ ΠΙΟ , 2008. (3) THE TIMES, HISTORY O F EUROPE, Times Books 2001. (4) J. Curtin: THE MONGOLS: A HISTORY, Combined Books, 1996. (5) J.P Roux: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 1998. (6) H. Samsonowicz, J. Tazbir: TYSIACLETNIE DZIEJE POLSKI (ΧΙΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟ ΡΙΑ Σ ΤΗΣ ΠΟΛΩΝΙΑΣ), Βρότσλαβ 2002. (7) Δ . Σταυρόπ ουλος: «Η μογγολική εισβολή στην Ευρώπη», ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ, τχ. 10, Μ άιος 1997. (8) P. Faure: Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, Εκδ. Δ α ίδα λος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.

Μ ογγόλοι π ολεμιστές σε ώρα ανάπαυσης (Μ ουσείο Reza Abbasi, Τεχεράνη).

36

What if

To καθεστώς της Τρομοκρατίας κατά τη Γαλλική Επανάσταση (1193-94) στιγμάτισε με τις ακρότητες τον την εξέλιξη τον πρώτον σύγχρονον δημοκρατικού πολιτεύματος στην ηπειρωτική Ευρώπη. Ιθύνων νονς της Τρομοκρατίας υπήρξε ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρρος, η ανατροπή τον οποίον σννέβαλε μακροπρόθεσμα στην επικράτηση τον Ναπολέοντα. Αραγε, εάν η εξονσία τον Ροβεσπιέρρον παρέμενε αλώβητη και ο ίδιος δεν οδηγείτο στη λαιμητόμο, ποια θα μπορούσε να είναι η εξέλιξη της Γαλλικής Επανάστασης;

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του Γιάννης Ζερβός Γαλλική Επανάσταση

Η

χαρακτηρίζεται από ραγδαία ριζοσπαστικοποίηση που

άρχισε από το 1789 και διήρκεσε μέχρι το 1793-94, την περίοδο της πολιτικής επικράτησης των Ιακωβίνων με προεξάρχουσα προσωπικότητα τον Μαξιμιλιανό Ροβεσπιέρρο. Ακολούθησε η ανατροπή του Ροβεσπιέρρου από τους λεγάμενους Θερμιδωριανούς (Thermidoriens), στις 28 Ιουλίου 1794, και η επικράτηση ενός συντηρητικότερου δημοκρατικού καθεστώτος, του Διευθυντηρίου, (Directoire), από το 1795 έως το 1799. Το Διευθυντήριο, όμως, αποδείχθηκε ασταθές και ανατράπηκε με πραξικόπημα του στρατηγού Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Το διαδέχθηκε η περίοδος της Υπατείας (1799-1804) (Consulat), κατά την οποία την εκτελεστική εξουσία άσκησαν τρεις Υπατοι, με πρώτο Υπατο και ουσιαστικό κυβερνήτη της Γαλλίας τον Βοναπάρτη. Κλασική προσωπογραφία του Ροβεσπιέρρου.

Με ένα σύντομο ενδιάμεσο στάδιο την ανακήρυξη του πρώτου Υπάτου σε ισόβιο, ακολούθησε η τροποποίηση του

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

Η Place de la Concorde (Πλατεία Ομονοίας) στο Παρίσι, όπου καρατομή& ηκε ο Ροβεσπιέρρος, όπως και, πριν από αυτόν, ο Λουδοβίκος ΙΣ Τ ’ και η Μ αρία Αντουανέτα.

37

38

Οι κυρίαρχες τάξεις του λεγάμενου «παλαιού

What if

Συντάγματος, με τη μεταβολή του πολιτεύματος σε αυτοκρατορικό και τη στέψη του Βοναπάρτη ως αυτοκράτορα με το όνομα Ναπολέων Α’. Μέσα από αυτή τη ραγδαία αλληλουχία των εξελίξεων τίθ ετα ι το ερώτημα κατά πόσο θα ήταν δυνατόν οι Ιακωβίνοι να είχαν σταθεροποιηθεί στην εξουσία (όπως έγινε με τους Μπολσεβίκους στη Ρωσία) και να μην είχαν ανατραπεί σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Για να απαντηθεί όμως αυτό το ερώτημα είναι ανάγκη να εξετάσουμε πιο αναλυτικά υπό ποίες συνθήκες εξερράγη και επικράτησε η Γαλλική Επανάσταση.

καθεστώτος» (ancient regime) περιλάμβαναν πολλούς δυσαρεστημένους, οι οποίοι με χαρά θα έβλεπαν ορισμένες αλλαγές στο πολιτικό και διοικητικό σύστημα.

Η Απόλυτη Μοναρχία Στα τέλη του 17ου αιώνα, η Γαλλία είχε εξελιχθεί σε απόλυτη μοναρχία, με περιορισμό της εξουσίας των φεουδαρχών/ευγενών προς όφελος της βασιλικής εξουσίας. Η ίδια η κατασκευή του ανακτόρου των Βερσαλλιών από τον Λουδοβίκο ΙΔ’ απέβλεπε στη δυνατότητα φιλοξενίας όσο τον δυνατόν περισσότερων ευγενών στο πλαίσιο της βασιλικής Αυλής, με βασικό πολιτικό στόχο τον έλεγχό τους και την αποδυνάμωσή τους μέσω αυτής της διαδικασίας. Ο θάνατος του Λουδοβίκου ΙΔ’ το 1714 βρήκε τη Γαλλία εξαντλημένη από τους μακροχρόνιους πολέμους του,

υποβαθμίσθηκαν οικονομικά. Τα φεουδαλικ_ δικαιώματα που εισέπρατταν από τους χωρικούς είχαν καθορισθεί σε σταθερές αξίες πολλούς αιώνες πριν, με αποτέλεσμα τον 18ο αιώνα να εκμηδενίζονται λόγω του πληθωρισμού. Παράλληλα, ο ανώτερος κλήρος ήταν ταυτισμένος με την αριστοκρατία, από την οποία προερχόταν στη συντριπτική του πλειοψηφία, αφού οι γόνοι των ευγενών διορίζονταν σε εκκλησιαστικές θέσεις και ως ηγούμενοι μοναστηριών. Αντίθετα, ο κατώτερος κλήρος διατηρούσε ένα επίπεδο ζωής ανάλογο με αυτό του απλού λαού. Ετσι, οι κυρίαρχες τάξεις του λεγάμενου «παλαιού καθεστώτος» (ancient regime) περιλάμβαναν πολλούς δυσαρεστημένους, οι οποίοι με χαρά θα έβλεπαν ορισμένες αλλαγές στο πολιτικό και διοικητικό σύστημα. Από αυτούς προήλθαν και αρκετά στελέχη που υποστήριξαν ενεργά την επανάσταση. Από την άλλη πλευρά, ενώ οι αριστοκράτες μονοπωλούσαν τα προνόμια και την πολιτική εξουσία, είχαν χάσει ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής τους δύναμης, το οποίο είχε περιέλθει στην ανερχόμενη αστική τάξη. Η τελευταία επιθυμούσε να μεταφράσει την οικονομική της δύναμη σε πολιτική ισχύ. Κατά την επιδίωξή της αυτή συμμάχησε με τους αγρότες και τα λαϊκά στρώματα, που υποστήριξαν την επανάσταση και συντέλεσαν στη

αλλά και την άρχουσα τάξη της

ριζοσπαστικοποίησή της και στον

διασπαρμένη. Οι ευγενείς ήταν

έντονο εκδημοκρατισμό του χαρακτήρα της.

δυσαρεστημένοι με τον απόλυτο χαρακτήρα της βασιλικής εξουσίας, αλλά διέφεραν και μεταξύ τους σε δύναμη και επιρροή. Σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο, όλη την πατρική περιουσία ενός ευγενούς κληρονομούσε ο πρωτότοκος γιος του, με αποτέλεσμα τα μικρότερα αδέλφια

Την ιδεολογική υποδομή για τις αλλαγές προσέφερε το ρεύμα του «Διαφωτισμού», που χαρακτήρισε τον 18ο αιώνα και επηρέασε την κοσμοαντίληψη των μετέπειτα επαναστατών. Το αδιέξοδο του παλιού

να διατηρούν τίτλο ευγενείας, αλλά όχι

καθεστώτος αποτυπώθηκε πιο έντονα

και περιουσιακά στοιχεία. Ορισμένοι ευγενείς, ιδίως στην επαρχία,

κατά τη βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ (1775-1792). Ο μονάρχης αυτός δεν

39

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του Ο Ροβεσπιέρρος

π εριβαλλόμενος από το υ ς σ υ νερ γά τες του Σαιν Ζ υσ τ (αριστερά) και Κουτόν (δεξιά).

αδιαφόρησε για τα προβλήματα, αλλά διόρισε μια σειρά πολύ ικανών υπουργών Οικονομικών που πρότειναν μια σειρά μεταρρυθμίσεων οι οποίες απορρίφθηκαν, λόγω της αντίδρασης των αριστοκρατών τα προνόμια των οποίων θίγονταν. Η αυστριακής καταγωγής βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα εξέφραζε τις πιο αντιδραστικές τάσεις της αριστοκρατίας και ασκούσε καθοριστική επίδραση στον βασιλιά, προκειμένου να τε θ ε ί φραγμός σε κάθε μεταρρύθμιση. Ετσι, η αντίδραση των αριστοκρατών οδήγησε στη σύγκληση των «Γενικών Τάξεων», τον Μάιο του 1789, με στόχο την εξεύρεση πόρων.

Η «Πρώτη επανάσταση» Οι «Γενικές Τάξεις» είχαν θεσ μοθετηθεί από το παλαιό καθεστώς, αλλά η σύγκλησή τους είχε ατονήσει από το 1614, ιδίως μετά την επικράτηση της απόλυτης μοναρχίας. Ως Πρώτη τάξη θεωρείτο ο κλήρος, Δεύτερη οι ευγενείς και Τρίτη ο υπόλοιπος λαός, που αντιστοιχούσε στο 98% του πληθυσμού. Η Τρίτη τάξη δεν ήταν ενιαία. Ομως, εκείνη την εποχή το ανερχόμενο τμήμα της ήταν η αστική τάξη από την οποία προέρχονταν και οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι της Τρίτης τάξης. Ενας από αυτούς ήταν και κάποιος νέος δικηγόρος από το Αρράς (Arras), ο Μαξιμιλιανός - Μάριος - Ισίδωρος Ροβεσπιέρρος (Maximilien Marie Isidore

40

What if

Ως μαθητής στο Κολλέγιο του Λουδοβίκου του Μεγάλου στο Παρίσι, ο Ροβεσπιέρρος είχε επιλεγεί ως ο άριστος για να διαβάσει επαινετικό λόγο κατά την ενθρόνιση του Λουδοβίκου ΙΣΊΓ’.

de Robespierre). Η ώρα της παντοδυναμίας του όμως δεν είχε έλθει ακόμη. Ο Ροβεσπιέρρος ήταν άτομο χαμηλών τόνων αλλά διακρινόταν για το ολοκληρωμένο περιεχόμενο των εισηγήσεών του. Ως μαθητής στο Κολλέγιο του Λουδοβίκου του Μεγάλου στο Παρίσι, όπου φοιτούσε με υποτροφία, είχε επιλεγεί ως ο άριστος για να διαβάσει επαινετικό λόγο κατά την ενθρόνιση του Λουδοβίκου ΙΣΤ’. Ο τελευταίος, επειδή έβρεχε, άκουσε την ομιλία χωρίς να βγει από την άμαξά του, ενώ οι συγκεντρωμένοι μαθητές, του Μαξιμιλιανού περιλαμβανομένου, καταβρέχονταν για να τον υποδεχθούν. Πολλοί υποθέτουν ότι αυτό το επεισόδιο συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση του έντονου αντιμοναρχισμού του Ροβεσπιέρρου, αν και ο ίδιος δεν έχει ομολογήσει κάτι τέτοιο. Η λαϊκή ψήφος έδωσε στους

σύγκληση των «Γενικών Τάξεων». Οι εξελίξεις προκάλεσαν λαϊκή εξέγερση, που κορυφώθηκε με την πτώση της

θεωρήσουν τους εαυτούς τους εκπροσώπους ολόκληρου του γαλλικού έθνους. Στις 15 Μαϊου κατάργησαν τον όρο «Τρίτη τάξη» (Tiers Etat), αυτοανακηρύχθηκαν «Εθνική Συνέλευση» (Assemblee Nationale) και αρνήθηκαν να διαλυθούν, παρά τη βασιλική διαταγή. Η αντίδραση του Λουδοβίκου

Βαστίλης, στις 14 Ιουλίου. Στο μεταξύ μια νέα εξουσία αναδεικνυόταν στο Παρίσι. Οι εκλέκτορες της πόλης, που είχαν αναδείξει τους εκπροσώπους τους στις «Γενικές Τάξεις», εξέλεξαν στις 10 Ιουλίου μια διαρκή επιτροπή 200 μελών η οποία συγκρότησε μια πολιτοφυλακή που πλαισίωσε την εξέγερση. Αργότερα, η επιτροπή αυτή αυτοανακηρύχθηκε δημοτική αρχή και ονομάσθηκε Κομμούνα (Commune). Η τελευταία, σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης θα αναδεικνυόταν σε αντίπαλο δέος των νομοθετικών σωμάτων. Παράλληλα, και σε άλλες πόλεις οι θεσμοί του παλαιού καθεστώτος είτε ανατράπηκαν είτε μετεξελίχθηκαν. Δήμαρχος του Παρισιού ορίσθηκε ο Μπαγί (Bailly) και επικεφαλής της πολιτοφυλακής (που μετεξελίχθηκε σε εθνοφυλακή) ο μαρκήσιος Λαφαγέτ (Lafayette). Ο Λουδοβίκος υποχώρησε πάλι και νομιμοποίησε τις εξελίξεις, μεταβαίνοντας στις 17 Ιουλίου στο δημαρχείο του Παρισιού και δεχόμενος την τρίχρωμη κονκάρδα που του προσέφερε ο Μπαγί. Στο κόκκινο και στο γαλάζιο χρώμα της πόλης του Παρισιού είχε προστεθεί το λευκό της μοναρχίας. Ο παρισινός λαός θα

χαρακτηρίσθηκε από παλινωδίες. Αφού

αποτελούσε στη συνέχεια κατ’

αρχικά υποχώρησε και διέταξε τους

επανάληψη κινητήριο μοχλό των

εκπροσώπους και των άλλων δύο

εξελίξεων.

εκπροσώπους της Τρίτης τάξης ισχυρή δημοκρατική νομιμοποίηση, ώστε να

τάξεων να συνενωθούν με την Εθνοσυνέλευση, αργότερα σκλήρυνε τη στάση του, απομάκρυνε τον δημοφιλή υπουργό Οικονομικών Νεκέρ και κάλεσε 20.000 στρατιώτες έξω από το Παρίσι. Η Εθνοσυνέλευση

Ετσι, μέσα σε λίγες ημέρες είχε συντελεσθεί η ανατροπή ενός χιλιόχρονου συστήματος εξουσίας. Η Συνέλευση, η οποία στις 7 Ιουλίου 1789 ονομάσθηκε «Συντακτική», έθεσε ως

διαμαρτυρήθηκε αλλά δεν μπορούσε να αντιδράσει. Τότε εισήλθε δυναμικά

στόχο την επεξεργασία ενός Συντάγματος, που θα μετέτρεπε τη χώρα σε συνταγματική μοναρχία.

στην πολιτική κονίστρα ο λαός, που

Ολοκλήρωσε το έργο της στις 30

π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε τ ις ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς κ α ι ε ίχ ε

Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1791, ο π ό τ ε και

επενδύσει πολλές ελπίδες στη

διαλύθηκε, για να δώσει τη θέση της

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

41 Στιγμιότυπο από τη Γαλλική Επανάσταση.

στην προβλεπόμενη από το Σύνταγμα νομοθετική Συνέλευση. Παράλληλα, ψήφισε τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη και προέβη σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις, στην κατεύθυνση της κατάργησης των προνομίων της αριστοκρατίας και της διοικητικής διαίρεσης της χώρας, με την καθιέρωση των διαμερισμάτων (departements) στη θέση των διαφόρων τύπων τιμαρίων που είχαν ακόμη και διαφορετική επιμέρους νομοθεσία. Κατά τη θητεία όμως της Συντακτικής εθνοσυνέλευσης, άρχισαν να συσσωρεύονται τα πρώτα σύννεφα στις σχέσεις του βασιλιά με το νέο καθεστώς. Στην αρχή ελάχιστοι επιθυμούσαν την ανατροπή της μοναρχίας, παρά το γεγονός ότι, μετά από λαϊκή διαδήλωση και απαίτηση, η Βασιλική οικογένεια μεταφέρθηκε από τα ανάκτορα των Βερσαλλιών σ’ αυτά

του Κεραμεικού (Tuileries), στο Παρίσι, Η «γιορτή της Ομοσπονδίας» (Fete de la Federation), στις 14 Ιουλίου 1790, με τη συμμετοχή της βασιλικής οικογένειας και του λαού, φάνηκε να επικυρώνει την εθνική ενότητα. Ο βασιλιάς όμως δυσαρεστήθηκε με την ψήφιση του καθεστώτος του κλήρου, ο οποίος όφειλε να ορκισθεί πίστη στο Σύνταγμα, παρά την αντίθεση της Ρώμης. Αυτός ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο σχεδίασε να δραπετεύσει από το Παρίσι με πρόθεση να μεταβεί και να πάει στο Μονμεντί (Montmedy), στα στρατεύματα του πιστού σ’ αυτόν Μπουγέ, ώστε να επιβληθεί στη Συνέλευση από θέση ισχύος. Η απόπειρα απέτυχε, καθώς η βασιλική οικογένεια αναγνωρίσθηκε και συνελήφθη στην πόλη Βαρέν (Varennes) στις 20 Ιουνίου 1791, με αποτέλεσμα να αναγκασθεί να επιστρέφει στο Παρίσι.

42

What if

Αυτό ήταν και το σημείο καμπής, που συνέθαλε στην αποξένωση του Λουδοβίκου από ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης και στην έναρξη της αντίστροφης μέτρησης προς την πτώση του. Παρόλα αυτά κυριάρχησαν προς στιγμήν οι μετριοπαθείς μοναρχικοί και η δυναστεία διατηρήθηκε, αφού ο βασιλιάς υπέγραψε το Σύνταγμα. Στη νέα νομοθετική συνέλευση (Assemblee Legislative) εκλέχθηκαν νέα πρόσωπα.

Η νεκρική μάσκα του Ροβεσπιέρρου.

Μια από τις κυριότερες πολιτικές παρατάξεις ήταν οι Φεγιαντίνοι (Feuillants, οπαδοί της συνταγματικής μοναρχίας), ενώ στ’ αριστερά άρχισε να σχηματίζεται η παράταξη που αργότερα θα ονομαζόταν Γιρονδίνοι (Girondins), τα μέλη της οποίας ήταν δημοκρατικοί και δεν είχαν εμπιστοσύνη στον βασιλιά. Κοινωνικά συνδέονταν με την αστική τάξη των επαρχιακών πόλεων και ιδίως λιμανιών όπως το Μπορντώ.

Η «Δεύτερη επανάσταση» Οι Γιρονδίνοι, με πρόσχημα την αντεπαναστατική δραστηριότητα των εμιγκρέδων αριστοκρατών, πίεζαν να κηρυχθεί πόλεμος κατά της Αυστρίας, προκειμένου να δοκιμάσουν τη νομιμοφροσύνη του βασιλιά στο δημοκρατικό πολίτευμα αλλά και να αντλήσουν οι ίδιοι πολιτικά οφέλη. Το ίδιο επιδίωκε και η Αυλή για δικούς της λόγους, ελπίζοντας ότι μια ήττα των γαλλικών στρατευμάτων και η ξένη επέμβαση θα αποκαθιστούσαν τα προνόμιά της. Στις 20 Απριλίου 1792, με πρόταση του Λουδοβίκου στην Εθνοσυνέλευση, η Γαλλία κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστρία. Ο πόλεμος αυτός θα διαρκούσε με μικρές διακοπές έως το 1815. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε την καταστροφή όσων την μεθόδευσαν. Οι ήττες των γαλλικών στρατευμάτων πυροδότησαν την επαναστατική διαδικασία με πρώτο θύμα τη μοναρχία, ύποπτη για συνεργασία με τον εχθρό, ιδίως ενόψει του γεγονότος ότι ο βασιλιάς έκανε χρήση του δικαιώματος αρνησικυρίας (βέτο) για να αποτρέψει τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που ψήφιζε η κυβέρνηση. Στις 20 Ιουνίου 1792 ο λαός εισέβαλε στον Κεραμεικό. Ο βασιλιάς φόρεσε τον φρυγικό σκούφο, ήπιε στην υγεία του λαού, αλλά δεν απέσυρε το βέτο. Ουσιαστικά η μοναρχία ανατράπηκε στις 10 Αυγούστου 1792, μετά την απειλητική διακήρυξη του δούκα του Μπρούνσβικ από το Κόμπλεντς, με την οποία εκτόξευε απειλές κατά του λαού της Γαλλίας, σε περίπτωση που θα θιγόταν η βασιλική οικογένεια. Τούτο αποτέλεσε την επιβεβαίωση ότι η Αυλή συνεργαζόταν με τους εχθρούς της πατρίδας. Οι συνοικίες (sections) του Παρισιού έθεσαν επίσημα θέμα καθαίρεσης του βασιλιά στη συνέλευση. Η συνέλευση όμως δεν πήρε θέση. Τότε, ο παρισινός λαός, ύστερα από μια εξέγερση,

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται, ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

εγκατέστησε μια νέα δημοτική αρχή (commune insurrectionelle) και, σε συνεργασία με τα στρατεύματα των εθελοντών, οργανώθηκε ένοπλη επίθεση κατά του Κεραμεικού την 10η Αυγούστου. Η βασιλική οικογένεια κατέφυγε στον χώρο όπου συνεδρίαζε

τυπική κατάργηση της μοναρχίας. Ο βασιλιάς, ήδη φυλακισμένος με την οικογένειά του, δικάσθηκε από τη Συμβατική, καταδικάσθηκε σε θάνατο και καρατομήθηκε στις 21 Ιανουαρίου

η συνέλευση και το ανάκτορο καταλήφθηκε. Τότε, η νομοθετική

με εκατοντάδες θύματα-υπόπτους για φιλοβασιλικά αισθήματα που

συνέλευση κήρυξε τη μοναρχία σε αναστολή και προκήρυξε εκλογές για νέα συνέλευση, η οποία θα κατάρτιζε νέο σύνταγμα. Ενόψειτου εξωτερικού κινδύνου, η συνέλευση έδωσε πλήρη πολιτικά δικαιώματα και στους πολίτες που δεν είχαν περιουσία, με αποτέλεσμα για πρώτη φορά η νέα συντακτική συνέλευση, γνωστή ως «Συμβατική» (Convention), να εκλεγεί με καθολική ψηφοφορία. Μέλη της ήταν και οι Ροβεσπιέρρος, Μαρά και Δαντών. Πρώτη πράξη της Συμβατικής ήταν η

σφαγιάσθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες ή χωρίς να δικασθούν. Ηδη, ο έκπτωτος βασιλιάς είχε συνταυτισθεί με τον εξωτερικό εισβολέα στη Γαλλία, με αποτέλεσμα όσοι ήταν ύποπτοι για φιλομοναρχισμό να θεωρούνται προδότες. Η κατάσταση αυτή έδωσε το πρόσχημα για την ίδρυση (τον Απρίλιο του 1793) του Επαναστατικού Δικαστηρίου, με τη δικαιολογία ότι οι εχθροί της Δημοκρατίας έπρεπε να απολαμβάνουν τα δικαιώματα του κατηγορουμένου και να δικάζονται κανονικά. Ομως, σταδιακά, το

1793. Την πτώση της μοναρχίας ακολούθησε ένα κύμα τρομοκρατίας,

Την περίοδο της διακυβέρνησης της Γαλλίας από τον Ροβεσπιέρρο, οι εκ τελ έσ εις στη λαιμητόμο αποτελοΰσαν καθημερινό φαινόμενο.

44

What if

Καμέο μ ε τη μορφή της Μ αρίας Αντουανέ τας.

μικροαστική τάξη και τους εργαζόμενους χωρίς ιδιοκτησία. Αίτημά τους ήταν η διακηρυγμένη ισότητα των δικαιωμάτων να αποκτήσει και κοινωνικό περιεχόμενο με την κατοχύρωση της κοινωνικής δημοκρατίας. Στην αρχή, οι Γιρονδίνοι που είχαν ασκήσει κυβερνητική εξουσία και με το προηγούμενο καθεστώς, διατήρησαν τα πιο πολλά υπουργεία. Ομως, παρά το γεγονός ότι διέθεταν αξιόλογους ρήτορες, αποδείχθηκαν ανίκανοι να διαχειρισθούν την κρίση. Παράλληλα, δυσπιστούσαν προς τα λαϊκά στρώματα, στην προσπάθειά τους να διαφυλάξουν τον οικονομικό φιλελευθερισμό και την ατομική ιδιοκτησία. Ως προερχόμενοι κατά πλειοψηφία από την επαρχία, ήθελαν λιγότερο συγκεντρωτισμό και περισσότερες αρμοδιότητες, τουλάχιστον στη διοίκηση των διαμερισμάτων. Ετσι, κατηγορήθηκαν για φεντεραλισμό. Στις 31 Μαϊου 1793, κατά τρόπο πανομοιότυπο με τη 10η Αυγούστου Επαναστατικό Δικαστήριο εξελίχθηκε σε μηχανισμό επικύρωσης προαποφασισμένων καταδικών. Στη νέα συνέλευση οι Γιρονδίνοι

«Ορεινοί» (Montagnards), κάθονταν στα ψηλότερα έδρανα. Κυρίαρχες

του 1792, η Κομμούνα του Παρισιού οργάνωσε ένοπλη εξέγερση, με στόχο αυτή τη φορά τη Συμβατική, η οποία πολιορκήθηκε. Οι εξεγερμένοι πέτυχαν να παραδοθούν στην Κομμούνα 29 βουλευτές, ηγετικά στελέχη των Γιρονδίνων, οι οποίοι φυλακίσθηκαν, για να καταδικασθούν αργότερα σε

προσωπικότητες μεταξύ των Ορεινών

θάνατο από το επαναστατικό

ήταν ο Ροβεσπιέρρος, ο Μαρά και ο Δαντών. Το κέντρο αποκαλείτο «πεδιάδα» (La pleine) και αποτελείτο

δικαστήριο.

αποτελούσαν τη δεξιά πτέρυγα, ενώ οι πιο ριζοσπαστικοί, οι λεγόμενοι

Κατάσταση έκτακτης ανάγκης

από ανένταχτους Βουλευτές οι οποίοι, ανάλογα με τις περιστάσεις, τάσσονταν με τη μία ή την άλλη πλευρά. Χαρακτηριστικό εκείνης της περιόδου ήταν η συμμαχία των «Ορεινών» με τα λαϊκά στρώματα, τους λεγάμενους

εχθρού, αλλά και του εμφυλίου πολέμου που εξερράγη μετά την

«αβράκωτους» (sans culotte). Οι

εκτέλεση του βασιλιά και την πτώση

αβράκωτοι προέρχονταν από τη

των Γιρονδίνων. Η εκτελεστική εξουσία

Ακολούθησαν έκτακτα μέτρα για την αντιμετώπιση του εξωτερικού

45

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

«Ο μαρκήσιος Λ α φ α γ ιέτ συνδράμει το γαλλικό έ&νος», αφίσα που κυκλοφόρησε την περίοδο τη ς Γαλλικής Επανάστασης.

περιήλθε ουσιαστικά σε δύο επιτροπές, την Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας και την Επιτροπή Εθνικής Ασφαλείας. Τυπικά, οι επιτροπές αυτές επανεκλέγονταν κάθε μήνα από τη συνέλευση αλλά, λόγω των έκτακτων αναγκών, ασκούσαν απόλυτη εξουσία. Προκειμένου να τηρηθούν τα προσχήματα, ψηφίσθηκε εσπευσμένα το δημοκρατικό σύνταγμα του 1793, το οποίο όμως δεν τέθηκε σε εφαρμογή, με πρόσχημα τις έκτακτες περιστάσεις. Ο Ροβεσπιέρρος ήταν απλό μέλος της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας, αλλά επέβαλλε την άποψή του, με αποτέλεσμα η περίοδος εκείνη να χαρακτηρισθεί «δικτατορία του Ροβεσπιέρρου». Ο ίδιος όφειλε τη δημοτικότητά του κατ’ αρχήν στις πολιτικές του θέσεις, που σήμερα θα χαρακτηρίζονταν σοσιαλδημοκρατικές, αλλά για την εποχή εκείνη ήταν

A r y / l f it·Λ ν /Μ 4 /ι b r r a fr jn m t £ r J'srtpA·

προχωρημένες. Αντίθετα με τους Γιρονδίνους, οι οποίοι υπερασπίζονταν

Γιρονδίνοι. Ομως, ιδίως μετά τη φυγή του βασιλιά στη Βαρέν, η λέσχη

την ατομική ιδιοκτησία κατά τρόπο απόλυτο, ο Ροβεσπιέρρος και οι Ιακωβίνοι δέχονταν την επιβολή ορισμένων περιορισμών στους πλουσίους για το γενικό καλό προς όφελος των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων. Παράλληλα, ο Ροβεσπιέρρος σωστά ονομάσθηκε «αδιάφθορος», αφού δεν είχε ποτέ κατηγορηθεί για διαφθορά, σε αντίθεση με τον Δαντών. Ο ασυμβίβαστος λόγος του κατά του παλαιού καθεστώτος άρεσε στους αβράκωτους. Χαρακτηριστική ήταν η τοποθέτησή του στο θέμα της τύχης του έκπτωτου βασιλιά: γ ι’ αυτόν, δεν τίθετο καν θέμα δίκης του αλλά επιβαλλόταν η εκτέλεσή του ως μέτρο σωτηρίας της Δημοκρατίας. Από τις πολυάριθμες λέσχες που λειτουργούσαν τα πρώτα χρόνια της επανάστασης, είχαν απομείνει οι

ριζοσπαστικοποιήθηκε και τάχθηκε υπέρ της διαφύλαξης των κατακτήσεων

Ιακωβίνοι, με παραρτήματα στο Παρίσι και σ’ όλη τη Γαλλία. Κατά τα πρώτα χρόνια της επανάστασης συμμετείχαν σ' αυτές και οπαδοί της συνταγματικής μοναρχίας, όπως και μετέπειτα

της Επανάστασης με κάθε τίμημα. Ετσι, καλλιεργήθηκε η συμμαχία με τα λαϊκά στρώματα, που εκφράζονταν μέσα από το κίνημα των αβράκωτων. Με την κατάργηση των διακρίσεων με βάση την περιουσία, εκτός από δικαίωμα ψήφου, όλοι οι πολίτες απέκτησαν το δικαίωμα να κατατάσσονται στην Εθνοφρουρά, ενώ εφαρμόσθηκε η μαζική επιστράτευση. Η πρώτη επαναστατική κερδήθηκε κατά τη μάχη του Βαλμύ (20 Σεπτεμβρίου 1792), εναντίον των Πρώσσων. Ομως το 1793, μετά την εκτέλεση του Λουδοβίκου, η ξένη επέμβαση είχε γενικευ θ εί με προέλευση απ’ όλες τις κατευθύνσεις. Εξάλλου, η Γαλλία δεν κινδύνευε μόνον από την εχθρική εισβολή, αλλά και από τις εξεγέρσεις φιλομοναρχικών και «φεντεραλιστών» κατά του καθεστώτος. Ετσι, μετά από γενική επιστράτευση, κλήθηκε στα όπλα ένας μεγάλος αριθμός ανδρών, ιδεολογικά στρατευμένων στην προάσπιση της

46

What if

δημοκρατίας. Το φαινόμενο αυτό ήταν πρωτόγνωρο στην Ευρώπη. Η επαναστατική κυβέρνηση, με τις δύο επιτροπές, κατόρθωσε στο διάστημα 1793-1794 να εξουδετερώσει τις απειλές. Για να το επιτύχει καθιέρωσε την κατευθυνόμενη οικονομία, οργάνωσε τον στρατό και επέβαλε την τρομοκρατία κατά των εσωτερικών αντιπάλων. Κατά τον Ροβεσπιέρρο, η τρομοκρατία ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα της αρετής

Κατά τον Ροβεοπιέρρο, η τρομοκρατία ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα της αρετής κατά της διαφθοράς.

κατά της διαφθοράς. Σταδιακά, όμως, η τρομοκρατία επεκτάθηκε και εναντίον εκείνων που δημιούργησαν τη δικτατορία των επιτροπών. Πρώτα εξουδετερώθηκαν οι εβερτιστές (οπαδοί του Εμπέρ/Hebert), που ήταν τοποθετημένοι στα αριστερά της κυβέρνησης. Ακολούθησε η δίκη και καταδίκη των λεγάμενων μετριοπαθών που ζητούσαν επιείκεια και περιορισμό της τρομοκρατίας: του Δαντών, του Καμίλλου Ντεμουλέν και των φίλων τους. Από τον Απρίλιο έως και τον Ιούνιο του 1794, η τρομοκρατία επεκτάθηκε ραγδαία και οι εκτελέσεις αυξάνονταν με συνοπτικές διαδικασίες. Ομως, η επικράτηση στα εξωτερικά μέτωπα (με αποκορύφωμα τη νίκη των γαλλικών στρατευμάτων στο Φλερούς), άρχισε να θ έ τε ι σε αμφισβήτηση την αναγκαιότητα της τρομοκρατίας, ενώ ο λαός είχε αρχίσει να κουράζεται απ’ αυτήν. Το κίνημα των αβράκωτων είχε αποδυναμωθεί, λόγω της ένταξης πολλών στελεχών του στον κρατικό

άμεση αντίδραση και να διαταχθεί η σύλληψη του Ροβεσπιέρρου και των φίλων του. Η παρισινή Κομμούνα αντέδρασε αμέσως και έδωσε καταφύγιο στους βουλευτές που είχαν συλληφθεί. Ομως, η αντίδρασή της δεν ήταν καλά οργανωμένη. Οι αντιροβεσπιερρικοί (που αργότερα ονομάσθηκαν Θερμιδωριανοί, από το όνομα του μήνα του επαναστατικού ημερολογίου κατά τον οποίο επικράτησαν), είχαν αναλάβει τον έλεγχο της εθνοφρουράς μετά τη σύλληψη του αρχηγού της, Ανριό (Hanriot). Ετσι, η Συμβατική διέθ ετε στρατεύματα που επιτέθηκαν στο Δημαρχείο και συνέλαβαν τους ροβεσπιερρικούς, οι οποίοι θανατώθηκαν χωρίς να περάσουν από δίκη, με μια απλή απόφαση της συνέλευσης.

Θα μπορούσε να παραμείνει ο Ροβεσπιέρρος στην εξουσία; Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η ύπαρξη του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης ήταν συνάρτηση συγκεκριμένων περιστάσεων και ισορροπιών. Η απομάκρυνση του κινδύνου προκάλεσε και την κατάρρευση του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης. Την περίοδο 1794-1799 επικράτησε το καθεστώς του Διευθυντηρίου, που εξέφραζε πλέον

μηχανισμό και στις ένοπλες δυνάμεις.

αποκλειστικά τη φιλελεύθερη αστική

Με αφορμή ορισμένες διαφωνίες ανάμεσα στις δύο επιτροπές, το θέμα ήλθε προς συζήτηση στη Συμβατική.

τάξη, και ακολούθησε το αυταρχικό καθεστώς του Βοναπάρτη, με την Υπατεία (1799-1804) και την

Στις 27 Ιουλίου, ο Ροβεσπιέρρος κατήγγειλε αόριστα μια συνωμοσία βουλευτών οι οποίοι, ενώ ευθύνονταν για τις ακρότητες της τρομοκρατίας, εμφανίζονταν τώρα ως «επιεικείς».

Αυτοκρατορία (1804-1815). Ο Βοναπάρτης επιβλήθηκε διότι κατόρθωσε να υπερβεί την αστάθεια

Επειδή απέφυγε να κατονομάσει όσους

πολλαπλασιάσει τις στρατιωτικές νίκες

κατηγορούσε, όλοι ένοιωσαν ότι

της Γαλλίας. Εξάλλου, μετά την πτώση

απειλούντο, με αποτέλεσμα να υπάρξει

του Ροβεσπιέρρου, τα λαϊκά στρώματα

του Διευθυντηρίου, να θέση σε τάξη τα οικονομικά, αλλά και να

47

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του Η κατάληψ η του

φ ρουρίου της Βαστίλλης από τους εξεγ ερ μ έν ο υ ς Παριζιάνους (14 Ιουλίου 1789) σε παράσταση από παλαιό βιβλίο. Σ το κάτω μ έρ ο ς της εικόνας διακρίνεται κάτοψη το υ ίδιου φρουρίου.

'■len·

αποξενώθηκαν από την κυθερνώσα αστική τάξη. Από τα παραπάνω προκύπτει πως οι ροΒεσπιερρικοί δεν θα μπορούσαν να διατηρηθούν στην εξουσία χωρίς να δημιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να σταθεροποιηθούν σ’ αυτήν. Εξάλλου, ο ίδιος ο Ροβεσπιέρρος αντιπαθούσε το

/?*//// /CJ

Cf

παράδειγμα του Κρόμβελ και θεωρητικά ήταν αντίθετος με κάθε μορφή δικτατορίας. Δήλωνε ότι ήταν εξίσου αντίθετος με την τυραννία, είτε ο τύραννος ήταν εστεμμένος είτε όχι. Ο φίλος του Σαιν Ζυστ τού είχε προτείνει ανοικτά να δεχθεί να κηρύξει δικτατορία, αλλά εκείνος ουδέποτε το αποδέχθηκε, προτιμώντας να

48

What if

Η εκτέλ εσ η του Λουδοβίκου ΙΣ Τ ’ σε απεικόνιση της περιόδου της Γαλλικής Επανάστασης.

κατευθύνει τις εξελίξεις ως απλό μέλος της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας. Εκείνα τα χρόνια η κυρίαρχη αντίληψη ταύτιζε οποιαδήποτε μορφή εξουσίας ενός άνδρα με τη μοναρχία. Για τον λόγο αυτό η εκτελεστική

ιακωβινικό του 1793 αλλά και εκείνο του 1795, που καθιέρωνε το Διευθυντήριο. Παράλληλα όμως υπήρχε από τότε και το αμερικανικό παράδειγμα, που καθιέρωνε ισχυρό προεδρικό καθεστώς. Η Ιστορία έχει δείξει ότι αυτή η μορφή πολιτεύματος ταιριάζει

καταλάμβανε ο Ροβεσπιέρρος. Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας θα μετεξελισσόταν σε υπουργικό συμβούλιο και η εξουσία της θα απολάμβανε και την υποστήριξη του παρισινού λαού, εφόσον εξασφάλιζε τον βιοπορισμό των ασθενέστερων τάξεων και συνέχιζε να έχει επιτυχίες στα πολεμικά μέτωπα. Στη συνέχεια, έχοντας εκπληρώσει την αποστολή της. η Συμβατική θα διαλυόταν, για να δώσε. τη θέση της στα νομοθετικά όργανα που θα προέβλεπε το τροποποιημένο σύνταγμα. Βέβαια, με μια τέτο ια εξέλιξη, κατά

με τον συγκεντρωτικό χαρακτήρα που προσέδωσαν στο γαλλικό κράτος ο

πάσα πιθανότητα, το νομοθετικό σώμα που θα προέκυπτε θα ήταν

Λουδοβίκος ΙΔ’ και η Γαλλική Επανάσταση.

«μονοκομματικό», προσκείμενο στους Ιακωβίνους και υποχείριο της

εξουσία προβλεπόταν συλλογική στα δύο πρώτα αβασίλευτα συντάγματα, το

Η κρίση που κατέληξε στην πτώση του Ροβεσπιέρρου προκλήθηκε ακριβώς εξαιτίας των προβλημάτων που δημιουργήθηκαν λόγω της δυσλειτουργίας και της αλληλοεπικάλυψης των επιτροπών. Κατά συνέπεια, εάν δεν είχε επέλθει ανατροπή του Ροβεσπιέρρου, θα μπορούσε να είχε επιβληθεί κάποια τροποποίηση του συντάγματος του 1793 και να θεσπισθεί η θέση ενός ισχυρού προέδρου, την οποία θα

εκτελεστικής εξουσίας. Ο πρόεδρος θα είχε πενταετή θητεία, αλλά θα μπορούσε να την ανανεώνει επ’ άπειρον. Θα συνέβαινε λοιπόν μια θεσμική κατοχύρωση της ιακωβινικής δικτατορίας με τήρηση κάποιων δημοκρατικών προσχημάτων: ένα ροβεσπιερρικό καθεστώς με τα χαρακτηριστικά του βοναπαρτισμού, ο οποίος και επικράτησε εξαιτίας της αστάθειας του Διευθυντηρίου.

49

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

Η εσωτερική πολιτική του ιακωβινικού καθεστώτος Το ιακωβινικό καθεστώς θα αποτελούσε μια παράταση της κατάστασης των «φοβερών ετών» 17931794. Η τρομοκρατία κατά της

καταπολέμηση του «εσωτερικού εχθρού», ο οποίος κατά περίπτωση θα «πρακτόρευε» τα συμφέροντα και των εξωτερικών αντιπάλων, θα επιβαλλόταν η διατήρηση ενός αστυνομικού

αντιπολίτευσης είχε ενταθ εί το 1794, αλλά πιθανόν να περιοριζόταν μετά την

καθεστώτος. Το έλλειμμα της δημοκρατίας θα αναπληρωνόταν από το συνεχιζόμενο άνοιγμα προς τις ασθενείς κοινωνικές

επικράτηση στα πολεμικά μέτωπα, στο

τάξεις, οι οποίες για τον λόγο αυτό θα

εσωτερικό και το εξωτερικό.

παρείχαν την υποστήριξή τους. Η παρουσία του Ροβεσπιέρρου στην

Παρά το γεγονός αυτό, ο άτεγκτος χαρακτήρας και ο δογματισμός του Ροβεσπιέρρου δεν θα επέτρεπαν μεγάλα περιθώρια ελιγμών για συμβιβασμό με την αντιπολίτευση. Οι μοναρχικοί θα συνέχιζαν να επιδιώκουν την παλινόρθωση, ενώ οι μετριοπαθείς δημοκρατικοί θα χρησιμοποιούσαν τη συγκέντρωση εξουσιών και την ανελευθερία ως επιχειρήματα για να καταγγείλουν το καθεστώς ως τυραννικό. Αντιπολίτευση θα υπήρχε και από τα αριστερά, με τους πρώιμους σοσιαλιστές, οι οποίοι είχαν εμφανισθεί από την αρχή της επανάστασης με αίτημα την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Κατά συνέπεια, για την

εξουσία θα δυσχέραινε την όποια εξομάλυνση της κατάστασης μέσω αμοιβαίων υποχωρήσεων, αφενός λόγω του ασυμβίβαστου χαρακτήρα του Ροβεσπιέρρου και αφετέρου λόγω της προκατάληψης εναντίον του. Αντάρτικα κινήματα θα εκδηλώνονταν κατά καιρούς στη Βανδέα ή σε άλλες δυσαρεστημένες περιοχές και οι πολιτικοί αντίπαλοι θα παρέμεναν εκτός νόμου. Μια αλλη εστία αναταραχών θα αποτελούσε το εκκλησιαστικό πρόβλημα και η αντίδραση των θρησκευομένων στην αποχριστιανοποίηση. Είναι γεγονός ότι

Αναμνηστική επιγραφή η οποία έχ ει α ναρ τη & εί στον χώρο όπου ο Ροβεσπιέρρος πέρασε τις τε λ ε υ τα ίε ς ώρες του την 10η Θερμιδώρ (28η Ιου λίου ) 1794.

M A X M I L H -N ROBESPIERRE ' Α PASSE SES DERNIERS MOMENTS D A N S CES LIEUX X THE RMBDOR A N Π 2 8 JUILLET Y7 9 A • rrJiE VOUS LAISSE MA MEMOTJRF

| 4 j . . ·*·«.· ' - : - ·* v

v :. f. *.%. ·.

IL L E VOÜS SERA CHEW E T VOUS LA DEFENDREZ

S'e des etudes Roibespierristes 1931-15^89

m

„ 1

What if

ο Ροβεσπιέρρος αντιτάχθηκε στις ακρότητες, αλλά και στην αθεΐα, την οποία θεωρούσε χαρακτηριστικό των αριστοκρατών. Βέβαια, προσπάθησε να υποκαταστήσει τη χριστιανική θρησκεία με τη λατρεία του «Υπερτάτου Οντος», και ενδεχομένως θα επέμενε στις προσπάθειές του αν παρέμενε στην εξουσία, με την καθιέρωση της λατρείας αυτής ως επίσημης θρησκείας. Οι ιερείς που θα είχαν ορκισθεί πίστη στο καθεστώς θα γίνονταν ανεκτοί ως πολίτες β’ κατηγορίας, ενώ εκτός νόμου θα παρέμεναν οι ανώμοτοι ιερείς. Ετσι, ακόμη και με το σύνταγμα σε πλήρη λειτουργία, η Γαλλία θα κυβερνάτο από ένα καθεστώς αβασίλευτο αλλά αυταρχικό, τουλάχιστον κατά τα πρώτα χρόνια. Προς στιγμήν θα αποφεύγονταν και οι πόλεμοι της περιόδου μέχρι το 1815. Ομως, θα παρέμενε η ένταση και αμοιβαία καχυποψία με την υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ η Γαλλία θα ήταν το καταφύγιο και η έμπνευση όλων των αντιμοναρχικών.

Από κοινωνική άποψη, το καθεστώς του Ροβιεσπέρρου θα αντιμετωπιζόταν με δυσπιστία από τη μεγαλοαστική τάξη, που θα έβλεπε τα προνόμιά της να περικόπτονται προς όφελος των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων. Θα μπορούσαν όμως να γίνουν κάποια ανοίγματα, όπως αυτά τα οποία επιχείρησε η επαναστατική κυβέρνηση πριν ανατραπεί. Το ροβεσπιερρικό καθεστώς θα τόνιζε τον ενισχυμένο ρόλο του Παρισιού και το συγκεντρωτικό κράτος. Κατά συνέπεια, δεν αποκλείεται, πέρα από κοινωνικές αναταραχές, να εκδηλώνονταν και εξεγέρσεις στην περιφέρεια, ενώ το Παρίσι με την Κομμούνα του θα παρέμεναν στήριγμα του καθεστώτος.

Οι σχέσεις t o t Ροβεσπιέρρου με την Ευρώπη Ο Ροβεσπιέρρος ήταν ένας από τους λίγους πολιτικούς οι οποίοι το 1791-92 ήταν εναντίον του πολέμου. Στη συνέχεια χρησιμοποίησε όμως τον πόλεμο για να σταθεροποιηθεί στην εξουσία. Από τη στιγμή που θα πετύχαινε τον στόχο του, δεν είχε λόγο να ακολουθήσει κατακτητική πολιτική. Θα επιδίωκε την κατοχύρωση των λεγάμενων «φυσικών συνόρων» της Γαλλίας (Ρήνος-Αλπεις-Πυρηναία), με προσάρτηση του γαλλόφωνου Βελγίου και την οργάνωση των υπόλοιπων πληθυσμών σε υποτελείς δημοκρατίες. Παράλληλα, η δημοκρατική Γαλλία θα ήταν πρότυπο για πολλούς άλλους λαούς. Ετσι, εύκολα θα εύρισκε υποστηρικτές και στο εξωτερικό τους

Παράσταση της καρατόμησης του Μ αξιμιλιανού Ροβεσπιέρρου.

οποίους θα χρησιμοποιούσε ως μοχλό πίεσης στα ευρωπαϊκά βασίλεια. Το ίδιο όμως θα συνέβαινε αντίστροφα και με τις ξένες δυνάμεις, οι οποίες θα ενίσχυαν τους Γάλλους αντιπολιτευόμενους. Είναι πολύ πιθανό

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

η Γαλλία, με αντάλλαγμα τον περιορισμό της στα φυσικά της σύνορα, να συνήπτε και κάποια συνθήκη ειρήνης με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, εκμεταλλευόμενη τις νίκες του στρατού της. Οι χερσαίες ευρωπαϊκές δυνάμεις θα δέχονταν έναν τέτοιο διακανονισμό, τη στιγμή κατά την οποία τα γαλλικά στρατεύματα θα απειλούσαν τη Βιέννη και το Βερολίνο, ενώ ταυτόχρονα θα κατείχαν και ένα μέρος της Ιταλίας. Ομως είναι προφανές ότι, παρά την ειρήνευση, θα παρέμεναν οι σχέσεις καχυποψίας ανάμεσα στην Α’ Γαλλική Δημοκρατία και τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, οι οποίες παρέμεναν βασίλεια. Η Αγγλία θα παρέμενε εχθρική προς τη Γαλλία, λόγω της γαλλικής κατοχής των λιμανιών απέναντι στις ακτές της. Αν όμως ο συνασπισμός εναντίον της Γαλλίας διαλυόταν, δεν θα είχε τη

51

δυνατότητα να την πλήξει και οι σχέσεις των δύο χωρών θα παρέμεναν επί πολλά χρόνια σε νεκρό σημείο, με τη μία να προσπαθεί να υπονομεύσει την άλλη. Δεν αποκλείεται και η κατά περιόδους διεξαγωγή αψιμαχιών στις αποικίες των δύο δυνάμεων.

Το γαλλικό καθεστώς μετά τον Ροβεσπιέρρο Ανάλογα με τις ρυθμίσεις που θα είχαν περάσει στο Σύνταγμα, ο Ροβεσπιέρρος θα είχε περιθώρια να παραμείνει στην εξουσία αρκετό διάστημα, μέχρι να αποβιώσει ή να αποσυρθεί οικειοθελώς, όταν θα αισθανόταν την επερχόμενη φθορά της εξουσίας μετά την πάροδο δεκαετίας. Το 1804 θα ήταν έτος εκλογών νέου προέδρου. Διάδοχός του θα υποδεικνυόταν ο στενός του

Παράσταση μ ε θ έμ α τα γεγονότα της 9ης Θερμιδώ ρ. Ο Ροβεσπιέρρος κ ε ίτε τα ι στο τραπέζι βαριά τρα υμα τισ μένος, ενώ πίσω του, καθισμένος, ο Σαιν Ζυστ π αρακολουθεί τις εξε λ ίξε ις μ ε απόγνωση.

52

What if

εξωθήσει ο δογματισμός του Ροβεσπιέρρου. Οι ροβεσπιερρικοί θα αντιδρούσαν σε κάθε υποχώρηση, την οποία θα θεωρούσαν προδοσία κατά της δημοκρατίας, και θα αρνούντο να παραδώσουν την εξουσία. Η Κομμούνα θα αμφισβητούσε το εκλογικό αποτέλεσμα και θα κήρυσσε εξέγερση. Ομως, το στράτευμα, πιστό στον Βοναπάρτη, θα την κατέστελλε. Η Κομμούνα θα διαλυόταν στο εξής και θα την υποκαθιστούσαν μικρότερες δημοτικές Αρχές των επιμέρους διαμερισμάτων. Μετά την καταστολή της

Αναμνηστική επιγραφή στο σπίτι του Ροβεσπιέρρου στο Αρράς.

συνεργάτης Σαιν Ζυστ. Ομως, αυτή τη φορά, ένας από τους καταξιωμένους στρατηγούς της δημοκρατίας θα μπορούσε να εμφανισθεί ως αντίπαλός του: γιατί όχι, ο Βοναπάρτης! Ο τελευταίος θα είχε την ευκαιρία να διακριθεί στα πεδία των μαχών, όπως έγινε και στην πραγματικότητα επί του Διευθυντηρίου. Ο Ροβεσπιέρρος και το ιακωβινικό κατεστημένο θα έκαναν τα πάντα για να εκλεγεί ο Σαιν Ζυστ. Ομως, ένας δημοφιλής και φιλόδοξος στρατηγός, όπως ο Βοναπάρτης, θα μπορούσε να είχε προσεταιρισθεί κάποιους ιθύνοντες του καθεστώτος και ταυτόχρονα να εισπράξει τα οφέλη από τη φθορά της ροβεσπιερρικής διακυβέρνησης. Παράλληλα, θα

εξέγερσης, η απάντηση του Βοναπάρτη θα ήταν η κήρυξη των Ιακωβίνων εκτός νόμου. Αυτό το μέτρο θα ευχαριστούσε τους μεγαλοαστούς χρηματοδότες του, οι οποίοι είχαν κουραστεί από τους περιορισμούς του ιακωβινικού καθεστώτος.

Ένας πρόεδρος που Θα γινόταν αυτοκράτορας Επί Βοναπάρτη η ιακωβινική λιτότητα και απαξία του πλούτου θα τερματιζόταν. Θα εκδηλωνόταν επίδειξη πολυτελούς διαβίωσης και χλιδής, θα ανθούσαν οι διασκεδάσεις, θα αναβαθμιζόταν η κοινωνική ζωή. Οι «έχοντες και κατέχοντες» δεν θα φοβούντο μήπως προκαλέσουν την

εύρισκε χρηματοδότες από τη μεγαλοαστική τάξη (ενδεχομένως και

προσοχή κάποιου αβράκωτου

από την αριστοκρατία) και θα είχε

για διαφθορά και φιλοαριστοκρατικό

ελπίδες να κερδίσει τις εκλογές. Ετσι, ο δεύτερος πρόεδρος της Α’ Γαλλικής Δημοκρατίας θα μπορούσε να

τρόπο ζωής. Στη συνέχεια, ο Βοναπάρτης θα

είναι ο στρατηγός Ναπολέων Βοναπάρτης, με πρόγραμμα την εξομάλυνση της εσωτερικής και εξωτερικής κατάστασης, την ανόρθωση της οικονομίας, την πάταξη των εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών και την έξοδο της Γαλλίας από τη διεθνή απομόνωση στην οποία την είχε

αξιωματούχου και διωχθούν ως ύποπτοι

προέβαινε σε ανοίγματα προς την αντιπολίτευση, παραχωρώντας γενική αμνηστία στους φυλακισμένους και στους εκτός νόμου. Θα αποκαθιστούσε την Καθολική Εκκλησία υπογράφοντας «κονκορδάτο» με τον πάπα, όπως έγινε άλλωστε στην πραγματικότητα. Βέβαια, κάποιου είδους αντιπολίτευση θα παρέμενε ενεργή. Οι

Ο Ροβεσπιέρρος επιβάλλεται ολοκληρωτικά στους αντιπάλους του

53

φ ιλ ο μ ο ν α ρ χ ικ ο ί ο π ω σ δ ή π ο τ ε θ α

ανέμεναν την παλινόρθωση της μοναρχίας και θα απογοητεύονταν διαπιστώνοντας ότι ο Βοναπάρτης

Χαρακτηριστικό π ορτραίτο του

επιθυμούσε να διατηρηθεί ο ίδιος στην εξουσία. Οι Ιακωβίνοι θα συνέχιζαν την αντιπολίτευση από τα αριστερά. Ετσι, οι συνωμοσίες των μοναρχικών και των Ιακωβίνων θα δικαιολογούσαν τη

Μ αξιμιλιανού Ροβεσπιέρρου.

διατήρηση ενός ισχυρού καθεστώτος. Ομως, όπως γνωρίζουμε, στον Βοναπάρτη δεν αρκούσε μία προεδρική θητεία, ούτε είχε διάθεση να εξαρτάται από τις μεταστροφές του εκλογικού σώματος. Μόλις θα ερχόταν η ώρα νέων προεδρικών εκλογών, το 1809, θα προκήρυσσε δημοψήφισμα με ερώτημα την τροποποίηση του Συντάγματος και την ανακήρυξή του σε ισόβιο πρόεδρο. Θα ακολουθούσε πολύ σύντομα η ανακήρυξή του σε αυτοκράτορα, με πρόσχημα την ανάγκη που θα είχε η Γαλλία να προσαρμόσει το πολίτευμά της στα τό τε διεθνώς ισχύοντα και να γίνει και πάλι πλήρως αποδεκτή από τη διεθνή κοινότητα. Ετσι, περί το 1810, θα τερματιζόταν η Α’ Γαλλική Δημοκρατία και θα άρχιζε η περίοδος της Αυτοκρατορίας. Ομως, ο Ναπολέων Α’ δεν θα τηρούσε την υπόσχεσή του για ειρηνική συνύπαρξη με τις γειτονικές χώρες. Οχι μόνο δεν θα εξομάλυνε τη διεθνή θέση της χώρας του, αλλά θα εύρισκε την ευκαιρία να επαναλάβει τις εχθροπραξίες με κάποιο πρόσχημα. Πίστευε ότι θα μπορούσε να αξιοποιήσει την ισχυρή στρατιωτική θέση της Γαλλίας για να ελέγξει την Ευρώπη. Αλλωστε, σίγουρα και η Αγγλία δεν θα παρέλειπε να αξιοποιήσει οποιαδήποτε αφορμή προκειμένου συγκροτήσει έναν νέο διεθνή συνασπισμό εναντίον της Γαλλίας. Στην περίπτωση που τα πράγματα θα εξελίσσονταν με αυτό τον τρόπο, η εναλλακτική ιστορία που διατυπώσαμε

δεν θα μπορούσε παρά να καταλήξει σε κάποιας μορφής «Βατερλώ», ταυτιζόμενη έτσι με την ιστορική διαδρομή των γεγονότων, όπως πράγματι επακολούθησε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Albert Soboul: LA REVOLUTION FRANCAISE, Εκδόσεις Gallimard. (2) Georges Lefebvre: Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ (μετάφ ρασ η: Σπύρος Μ αρ κέτο ς), Εκδοση Μ ορφω τικού Ιδρ ύ μα το ς τη ς Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005.

Γάλλοι π ολιτοφ ύλακες συνοδεύουν μια Γαλλίδα στη φυλακή την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης.

what iS

54

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812) Κωνσταντίνος Π απαδημητρίου Η καταστροφή της Μεγάλης Στρατιάς (Grande Armee) του Ναπολέοντα κατά την εκστρατεία της Ρωσίας (1812) ήταν το κορυφαίο γεγονός που ανέτρεφε πλήρως τη μέχρι τότε πορεία της Ιστορίας. Η Γαλλία του Ναπολέοντα είχε καταφέρει μέχρι τότε να κυριαρχεί σχεδόν σε ολόκληρη την Ευρώπη, πλην της ανατολικής (Ρωσία) και της νησιωτικής (Βρετανία). Τυχόν επικράτησή της στη Ρωσία θα δημιουργούσε νέες δυνατότητες ενοποίησης της Ευρώπης.

Η προετοιμασία της εκστρατείας Τον Απρίλιο του 1811, ο Ναπολέων, διαβλέποντας την επικείμενη ρήξη του με

Μαρτίου έπρεπε να συγκεντρωθούν εκεί προμήθειες ικανές να καλύψουν τις ανάγκες 400.000 στρατιωτών (!) και 50.000 αλόγων επί 50 ημέρες. Επιπλέον, επρόκειτο να συσσωρευθούν «μεγάλες προμήθειες» σε

τη Ρωσία, η οποία εκείνη την εποχή αποτελούσε ένα μυστήριο για τη δυτική

αποθήκες κατά μήκος του ποταμού Οντερ (λίγο πίσω από τα σύνορα ΠρωσσίαςΔουκάτου Βαρσοβίας). Για τη συγκέντρωση πυρομαχικών ως κεντρική βάση-αποθήκη είχε ορισθεί το Μαγδεμβούργο, σημαντική

Ευρώπη. Οι λίγες πληροφορίες που υπήρχαν

πόλη της Πρωσσίας που διέθετε ισχυρή

προέρχονταν από τους πρεσβευτές, τους

οχύρωση, επαρκείς εγκαταστάσεις και καλά

εμπόρους και τους κατασκόπους. Οπωσδήποτε ήταν πολύ περιορισμένες σε σχέση με την αχανή έκταση της χώρας και

φρουρούμενους χώρους, στοιχείο απαραίτητο για τα ευαίσθητα υλικά. Επειτα από μερικούς μήνες εντατικών εργασιών, σε

τις απροσδιόριστες δυνατότητες που φαινόταν να κρύβει. Από τον Ιανουάριο του 1812 και εξής, οι γαλλικές προετοιμασίες έλαβαν σαφώς επιθετική μορφή. Με νέα διαταγή του

μια αναφορά της 1ης Μαϊου 1812 (περίπου 50 ημέρες πριν την εισβολή), καταγράφηκαν τα εξής αποθέματα στις αποθήκες των πόλεων Ντάντσιχ, Γλογκάου, Κύστριν, Στεττίνο και Μαγδεμβούργο: 806 πυροβόλα εκστρατείας

Ναπολέοντα ορίσθηκε η παραλιακή πόλη

πέντε διαφορετικών διαμετρημάτων, με

τον τσάρο, διέταξε την κεντρική υπηρεσία επιμελητείας («depot de guerre») να συγκεντρώσει κάθε δυνατή πληροφορία για

του Ντάντσιχ ως βάση για τη συγκέντρωση

συνολικά 761.801 βλήματα, δηλαδή περίπου

πολλών αποθεμάτων τροφίμων. Μέχρι την 1η

800 βλήματα ανά πυροβόλο.

Λ Λ

«Η υποχώρηση τη ς Μ εγά λη ς Σ τρ α τιά ς » , πίνακας του Ernest Meissonier. Η δυσ θυμία στα πρόσωπα το υ Ναπολέοντα και των επιτελών το υ μ α ρ τυ ρ εί το ά δοξο τέλ ο ς τη ς Ρωσικής Εκσ τρατείας.

56

What if

Για τη μεταφορά αυτών των τεράστιων ποσοτήτων εφοδίων στο πιθανό πεδίο μάχης, η υπηρεσία μεταγωγικών της Στρατιάς, μετά από εντολή του αυτοκράτορα έναν χρόνο πριν, είχε αναπτυχθεί σημαντικά και αποτελείτο πλέον από τουλάχιστον 26 τάγματα. Από αυτά οκτώ διέθεταν

Προσωπογραφία το υ τσάρου Α λεξάνδρου Α ’, του μεγά λου νικητή του Ναπολέοντα. Από φίλος το υ, το 1807, έγ ιν ε αδυσώπητος εχ θρ ό ς το υ το 1812 και π αρέμεινε έτσ ι ως το τέλο ς, το 1815 (χαρακτικό το υ T.W. Harland).

συνολικά 600 βαριά οχήματα των 2-2,5 τόνων το καθένα, ενώ τα υπόλοιπα 18 χρησιμοποιούσαν 252 άμαξες των τεσσάρων αλόγων, καθεμία από τις οποίες μπορούσε να μεταφέρει ενάμιση τόνο εφοδίων. Υπολογίζοντας τους σχετικούς αριθμούς, η συνολική μεταφορική ικανότητα της γαλλικής Στρατιάς μόλις υπερέβαινε τους 8.000 τόνους. Οσο εντυπωσιακή και εάν ήταν η αύξηση της υπηρεσίας μεταφορών της, παρέμενε ακόμη ανεπαρκής για τις απαιτήσεις παρατεταμένων

επιχειρήσεων στις τεράστιες αποστάσεις μιας χώρας όπως η Ρωσία. Με τις ελλιπείς πληροφορίες που υπάρχουν (δεν έχει διασωθεί το σχέδιο επιχειρήσεων του Ναπολέοντα), είναι σαφές ότι η Στρατιά δεν μπορούσε να φθάσει στη ρωσική πρωτεύουσα σε 60 ημέρες, όπως υπολόγιζε ο Ναπολέων, παρά μόνο το ένα τρίτο των αρχικών 600.000 στρατιωτών του (στην πραγματικότητα, χρειάσθηκε 82 ημέρες). Οπωσδήποτε η προετοιμασία ήταν σημαντική και γεννούσε πολλές ελπίδες. «Με τέτοια μέσα», έλεγε ο Ναπολέων, ευχαριστημένος από τον εαυτό του και τις δυνατότητες του στρατού του, «θα καταβροχθίσουμε όλες τις εκτάσεις». Ο γαλλικός και ο συμμαχικός στρατός που εισέβαλαν τον Ιούνιο 1812 στη Ρωσία, διέθεταν προμήθειες μόνο για 24 ημέρες. Προφανώς, κανείς δεν πίστευε ότι η εκστρατεία θα ολοκληρωνόταν σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα. Ο Ναπολέων σχεδίαζε έναν πόλεμο που θα διαρκούσε περίπου τρεις εβδομάδες. Κατά τη διάρκειά τους η Στρατιά θα εισχωρούσε στη Ρωσία σε βάθος περίπου 350 χλμ. και θα υποχρέωνε τον στρατό του τσάρου να δώσει μάχη σε ευρύ μέτωπο, οπότε κατά πάσα πιθανότητα θα τον συνέτριβε με τον όγκο του και την τρομερή ισχύ πυρός που δ ιέθ ετε (806 πυροβόλα!). Τα εφόδιά του θα επαρκούσαν μέχρι να δοθεί μια μάχη γύρω από τη Βίλνα, ενώ για τη συνέχεια «η νίκη θα φροντίσει για τα υπόλοιπα».

Ο ά λλοτε σ τρατάρχης τη ς Γαλλίας Ζαν Μ π ατίσ τ Μ π ερναντότ, έγ ιν ε διάδοχος του σουηδικού θρόνου και συμμάχησε μυσ τικά μ ε τον τσάρο

εναντίον του Ναπολέοντα.

Αν μάλιστα αποδεχθούμε κατά γράμμα όσα γράφει στα «απομνημονεύματά» του, ο Ναπολέων σκόπευε να εμπλακεί σε μάχη 800 χλμ. μακριά από τη Μόσχα (στο Μποροντίνο, όπου τελικά αναγκάσθηκε να πολεμήσει), δηλαδή πολύ κοντά στα σύνορα (περίπου 100 χλμ. στο εσωτερικό της χώρας)...

57

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812) Η συνάντηση του

Ναπολέοντα μ ε τον τσάρο Αλέξανδρο, στο Τίλσιτ, τον Ιούλιο το υ 1807. Οι δύο η γεμ όνες είχαν έ λ θ ε ι τό τε σε συμφωνία.

Η γαλλική εισβολή και οι αντίπαλες δυνάμεις Η τεράστια Στρατιά που οδήγησε ο αυτοκράτορας εναντίον της Ρωσίας, στις 23 Ιουνίου 1812, ήταν ο μεγαλύτερος στρατός που είχε συγκεντρωθεί ποτέ στην Ευρώπη! Αναλυτικά, τον συγκροτούσαν οι εξής δυνάμεις: Στην Ανατολική Πρωσσία, ο ίδιος ο Ναπολέων, με το Σώμα Στρατού της Αυτοκρατορικής Φρουράς και τα Σώματα πεζικού I (υπό τον στρατάρχη Ντα6ού), II (υπό τον στρατάρχη Ουντινό) και III (υπό τον στρατάρχη Νέυ) συν δύο Σώματα ιππικού (υπό τον στρατάρχη Μυρά). Συνολικά, 217.000 άνδρες. Νοτιότερα βρίσκονταν ακόμη δύο στρατιές: η πρώτη, υπό τη διοίκηση του Ευγενίου ντε Μπωαρναί με δύο Σώματα πεζικού και ένα ιππικού (80.000 άνδρες Γάλλοι, Ιταλοί και Βαυαροί) και η δεύτερη, υπό τη διοίκηση του Ιερώνυμου Βοναπάρτη, αδελφού του Ναπολέοντα, με τρία Σώματα πεζικού και ένα ιππικού (80.000 Βεστφαλοί, Πολωνοί και Σάξονες). Στις πτέρυγες των τεράστιων αυτών δυνάμεων αναπτύχθηκαν ένα αυστριακό Σώμα Στρατού υπό τον στρατηγό Σβάρτσενμπεργκ (34.000 άνδρες) και

ένα γαλλοπρωσσικό, υπό τον Γάλλο στρατάρχη Μακντονάλντ (32.000 άνδρες). Πίσω από τις δυνάμεις αυτές (που βρίσκονταν επί της γραμμής του μετώπου) αναπτύσσονταν ως δυνάμεις προστασίας των συγκοινωνιών και κατοχής των εδαφών άλλοι 225.000 άνδρες διαφόρων εθνικοτήτων (Γερμανοί, Ιταλοί, Πολωνοί κλπ). Συνολικά, ο στρατός εισβολής έφθανε τους 538.000 άνδρες με 806 πυροβόλα και 200.000 ίππους μάχης και έλξης (σύμφωνα με άλλους συγγραφείς, η συνολική δύναμη έφθανε τις 610.000 άνδρες ή ακόμη και τις 665.000, αριθμοί μάλλον υπερβολικοί). Στην αντίπαλη πλευρά, παρά τις σαφείς πληροφορίες (τόσο από τις παρατηρήσεις στα σύνορα όσο και από τη ρωσική κατασκοπεία στο Παρίσι) για τις τεράστιες συγκεντρώσεις και τις προθέσεις των Γάλλων, οι ετοιμοπόλεμες δυνάμεις ήταν αξιοπερίεργα μικρές: κατά τις πρώτες επιχειρήσεις η ανώτατη ρωσική ηγεσία δ ιέθ ετε μόνο 177.000 άνδρες στη γραμμή του μετώπου. Είχε συγκεντρώσει εκεί (ανατολικά του ποταμού Νιέμεν) δύο Στρατιές, την πρώτη (με 127.000 άνδρες) υπό τον ντε Τολλύ (ο οποίος ως αρχαιότερος είχε

58

What if

ρωσικές στρατιές καιγΓ αυτό επιχείρησε να ελιχθεί προς τη Βίλνα. Οι Ρώσοι διοικητές όμως κατανόησαν τον κίνδυνο που διέτρεχαν και προτίμησαν την υποχώρηση από τη σύγκρουση και την καταστροφή, αφήνοντας τη Βίλνα στους Γάλλους. Οι τελευταίοι προχώρησαν σύμφωνα με το ναπολεόντειο σχέδιο αλλά με πολύ αργούς ρυθμούς. Επιπλέον, ο συντονισμός των απομακρυσμένων μονάδων αποδείχθηκε ιδιαίτερα

Βιτέμπσκ, ο Ναπολέων παραλίγο θα είχε τη μάχη που επιδίωκε αλλά οι Ρώσοι διοικητές, ενεργώντας χωριστά, προτίμησαν πάλι να διαφύγουν. Τελικά συνενώθηκαν λίγο ανατολικότερα, στην περιοχή του Σμολένσκ. Παρά τις δυσκολίες τους και τις απώλειές τους (από τις κακουχίες, την κακή διατροφή, τις λιποταξίες κλπ), οι άνδρες της Μεγάλης Στρατιάς φθάνοντας στον ποταμό Ντβίνα είχαν αφήσει πίσω τους τις αραιοκατοικημένες περιοχές της Λιθουανίας και της Λευκορωσίας και τα μεγαλύτερα προβλήματά τους είχαν τελειώσει. Με βάση τις πληροφορίες που είχε στη διάθεσή του, ο Ναπολέων πρέπει να γνώριζε προτού αρχίσει την εκστρατεία ότι οι περιοχές γύρω από τις μεγάλες πόλεις Σμολένσκ και Μόσχα ήταν συγκριτικά πλούσιότερες (ο αριθμός των κατοίκων τους κυμαινόταν από 30 έως 50 ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο), ενώ η εμπορική δραστηριότητα ήταν σημαντική. Αυτός, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν ο κυριότερος λόγος για τον οποίο αποφάσισε να συνεχίσει την προέλασή του προς ανατολάς, όταν οι προσδοκίες του να νικήσει τους Ρώσους κοντά στα σύνορα είχαν πια εξανεμισθεί. Μπορούσε όμως να τους αντιμετωπίσει στο Σμολένσκ και να τους κατανικήσει με τη μικρή αριθμητική υπεροχή που δ ιέθ ετε ακόμη. Πράγματι, αυτό επιχείρησε να

δυσχερής στις τεράστιες εκτάσεις της

κάνει, διατάσσοντας περίσφιξη και

Ρωσίας. Ο Ναπολέων εξοργίσθηκε όταν αντιλήφθηκε τη ρωσική διαφυγή.

γενική επίθεση εναντίον των ενωμένων ρωσικών δυνάμεων. Οι τελευταίες

Δήλωσε χαρακτηριστικά: «Αν ο κύριος Μπάρκλεϋ ντε Τολλύ νομίζει πως θα

δέχθηκαν ισχυρότατη πίεση και, πριν

τρέξω πίσω του, πέφτει έξω». Λίγο

προτίμησαν να διαφύγουν παρά να διακινδυνεύσουν να καταστραφούν.

και τη γενική διοίκηση) και τη δεύτερη υπό τον Μπαγκρατιόν (με 50.000 άνδρες). Προοδευτικά μετακίνησε στην περιοχή των επιχειρήσεων ακόμη δύο στρατιές, μία τρίτη που συγκροτήθηκε νότια των ελών Πριπέτ και μία τέταρτη, που άφησε αφύλακτα τα σύνορα με την Οθωμανική αυτοκρατορία στον Δούναβη, για να σπεύσει στο βόρειο πεδίο της σύγκρουσης...

Εκστρατεία και καταστροφή

Ο συντονισμός των απομακρυσμένων γαλλικών μονάδων αποδείχθηκε ιδιαίτερα δυσχερής στις τεράστιες εκτάσεις της Ρωσίας.

Στις 23 Ιουνίου, οι μεγάλες δυνάμεις που είχαν συγκεντρωθεί στα ρωσοπολωνικά σύνορα πέρασαν τον ποταμό Νιέμεν και εισέβαλαν στη Ρωσία. Μετά από δύο ημέρες, όλες οι μονάδες είχαν διαβεί τον ποταμό και προέλαυναν στην αχανή χώρα κάτω από την αφόρητη καλοκαιρινή ζέστη. Αρχικά, ο Ναπολέων επιδίωξε να παρεμβληθεί ανάμεσα στις δύο

αργότερα, όμως, άλλαξε γνώμη και διέταξε προέλαση προς το εσωτερικό της χώρας, Η καταδίωξη των Ρώσων συνεχίσθηκε παρά τη συνεχή βροχή (επί μια εβδομάδα), η οποία δυσκόλευε

κλείσει ο γαλλικός κλοιός γύρω τους,

Στις 17 προς 18 Αυγούστου οι Ρώσοι εγκατέλειψαν την πόλη, φεύγοντας προς τα βορειοανατολικά (προς τη Μόσχα). Μετά από σύντομη ανάπαυση,

κάθε κίνηση δημιουργώντας λάσπη.

ο Ναπολέων διέταξε νέα προέλαση,

Κοντά στη σημαντική πόλη του

προς τη Μόσχα, αλλά με δυνάμεις που

59

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

Ενας από τους πλέον ικανούς στρα τά ρχες του Ναπολέοντα, ο Ιω ακείμ Μ υρά, μ έγ α ς δούκας το υ Μ πεγκ, ήταν αρχηγός της εφ εδ ρ εία ς του γαλλικού ιππικού κατά την αρχική

μόλις έφθαναν τους 170.000 άνδρες... Ενόσω οι Γάλλοι προέλαυναν με αφάνταστες ταλαιπωρίες και στερήσεις, την ηγεσία του Ρωσικού Στρατού ανέλαβε ο γηραιός μεν αλλά ιδιαίτερα έμπειρος και οξύνους Μιχαήλ Κουτούζωφ. Ο νέος αρχιστράτηγος, με 6αθύ θρησκευτικό συναίσθημα το

φάση της εκ σ τρ α τεία ς στη Ρωσία και γενικός διοικητής, μ ετά την

οποίο ενέπνευσε και στους στρατιώτες του, εξυψώνοντας και τονίζοντας τον μεγάλο πατριωτικό αγώνα όλων των Ρώσων, κατόρθωσε να αναπτερώσει το ηθικό των μονάδων του και του λαού που δοκιμαζόταν σκληρά. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, οι Γάλλοι έφθασαν στις πύλες της Μόσχας, την οποία ο Κουτούζωφ επιχείρησε να υπερασπισθεί. Η μάχη δόθηκε στον ποταμό Μόσκοβα, στην περιοχή Μποροντίνο. Ο Ναπολέων προσέβαλε τις ρωσικές αμυντικές θέσεις με 134,000 άνδρες και 580 πυροβόλα και αντιμετώπισε 120.000 Ρώσους με 640 πυροβόλα. Μετά από σκληρότατο αγώνα που κόστισε 40.000 απωλεσθέντες άνδρες σε κάθε αντίπαλο, οι Ρώσοι υποχώρησαν εγκαταλείποντας την πρωτεύουσά τους. Οι Γάλλοι εισήλθαν θριαμβευτιά σε αυτήν την 15η Σεπτεμβρίου. Εκεί όμως, όπως διαπίστωσαν σύντομα, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα αξιόλογο. Η πόλη κάηκε ολοσχερώς, ώστε να μη βρουν τίποτα χρήσιμο οι εισβολείς, ενώ ο τσάρος δεν έδειχνε καμιά διάθεση συνθηκολόγησης. Αντίθετα, ενισχυόταν και ετοιμαζόταν, ενώ ο δραστήριος Κουτούζωφ εμπόδιζε τους Γάλλους από κάθε εφοδιασμό ή ενίσχυση. Τελικά, οι Γάλλοι εγκατέλειψαν τη Μόσχα στις 19 Οκτωβρίου, κατευθυνόμενοι νοτιοδυτικά. Η πορεία της επιστροφής τους ήταν εξαιρετικά δυσχερής, μέσα στο κρύο, τη βροχή και τη λάσπη, ενώ οι Κοζάκοι αξιοποιούσαν κάθε ευκαιρία για ενέδρα... Παρότι ο Ναπολέων είχε επιλέξει να ακολουθήσει ένα άλλο δρομολόγιο για την επιστροφή, πιο νότιο, ώστε να

αποχώρηση του Ναπολέοντα.

μπορεί να βρίσκει ευκολότερα τα απαραίτητα εφόδια, ο Ρωσικός Στρατός του έκοψε τον δρόμο και, αναγκαστικά, η επιστροφή ακολούθησε τον δρόμο της εισβολής. Τα τρόφιμα σπάνιζαν, οι υποσιτισμένοι άνδρες αρρώσταιναν συνέχεια, τα υποζύγια πέθαιναν από έλλειψη νομής και, γενικά, η υπερήφανη Στρατιά είχε καταντήσει σκιά του εαυτού της. Η κατάσταση χειροτέρεψε όταν, στις αρχές Νοεμβρίου, έπεσαν τα πρώτα χιόνια... Στις 9 εκείνου του μήνα, οι Γάλλοι, που σέρνονταν πάνω στους εξαφανισμένους από το χιόνι δρόμους, έφθασαν στο Σμολένσκ, όπου στάθμευσαν για πενθήμερη ξεκούραση. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 23 Νοεμβρίου, δοκιμάσθηκαν ιδιαίτερα αλλά, χάρη στη γενναιότητα των τμημάτων κάλυψής τους και του αποτελεσματικού μηχανικού τους, μπόρεσαν να διασωθούν από τις ρωσικές λαβίδες, κατά τη μάχη του ποταμού Μπερεζίνα. Η Στρατιά διασώθηκε μεν αλλά ήταν πλέον σε κατάσταση διάλυσης. Υποχωρώντας συνεχώς, στις 5 Δεκεμβρίου ο Ναπολέων με 20.000 ταλαιπωρημένους και ρακένδυτους άνδρες, έφθασε στο Σμόργκονοϊ, όπου πληροφορήθηκε την

60

What if

προσπάθεια ανατροπής του στο Παρίσι. Σταθμίζοντας την κατάσταση, έφυγε αμέσως για το Παρίσι προκειμένου να εξασφαλίσει τον θρόνο του και άφησε τη διοίκηση στον στρατάρχη Μυρά. Ο νέος διοικητής υποχώρησε από τη Βίλνα στην Καινιξβέργη (19 Δεκεμβρίου), όπου έφθασε με περίπου 2.000 άνδρες... Λίγο αργότερα, έφθασε σώος και ο στρατάρχης Νέυ, επικεφαλής της οπισθοφυλακής, δηλαδή μερικών δεκάδων ανδρών... Η καταστροφή ήταν ολοσχερής.

Τι Θα συνέβαινε αν νικούσε ο Ναπολέων; Στην περίπτωση της αχανούς Ρωσίας, με τις σημαντικές δυσκολίες

Ρώσοι σ τρ α τιώ τες πανηγυρίζουν ανεμίζσντας τις σ ημαίες των συνταγμάτω ν τους

λόγω του καιρού και του αχανούς πεδινού εδάφους, σε συνδυασμό με τον μεγάλο αριθμό και τη φιλοτιμία των κατοίκων, η υπόθεση της νίκης ενός εισβολέα φαντάζει εξωπραγματική. Ισως αυτό το στοιχείο, η φαινομενικά ακλόνητη θέση της Ρωσίας, να εξώθησε τον υπερφίαλο Ναπολέοντα να επιχειρήσει την εκστρατεία. Παρά τις τρομερές δυσκολίες, πάντως, η νίκη δεν ήταν ανέφικτη για τους Γάλλους και θα μπορούσε να επιτευχθεί με δύο τρόπους. Κατά την αρχική φάση της εκστρατείας, εάν ο αυτοκράτορας χρησιμοποιούσε μικρότερες δυνάμεις (200.000 άνδρες αντί των 433.000 που διέθεσε στην πρώτη γραμμή), θα μπορούσε να τις κινεί πολύ ταχύτερα και να τις συντονίζει επιτυχέστερα.

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

Επισημαίνουμε ότι ο αυτοκράτορας, αναλογιζόμένος τις δυσκολίες του εγχειρήματος, απέβλεπε στο να αντισταθμίσει την αχανή έκταση και τον ισχυρό Ρωσικό Στρατό με υπερβολική δύναμη στρατιωτών και ισχύ πυρός. Οι τεράστιοι αριθμοί που κίνησε, όμως, τον υποχρέωναν σε συνεχή εγρήγορση για την τροφοδοσία τους και τον εμπόδιζαν να κινείται ταχύτατα, ώστε να προλάβει τους υποχωρούντες Ρώσους και να τους αναγκάσει να δώσουν μάχη. Είναι φανερό πως, εάν απέβλεπε σε μια στρατηγική γρήγορων ελιγμών με δύναμη αντίστοιχη της Στρατιάς του που θριάμβευε κατά την προηγούμενη δεκαετία (1802-1812), δηλαδή με περίπου 200.000 άνδρες, σίγουρα θα μπορούσε να κινείται πιο γρήγορα και να εξασφαλίζει αποτελεσματικότερο συντονισμό των επιμέρους μονάδων του, ευελπιστώντας σε καλύτερα αποτελέσματα. Για λόγους σύγκρισης, πρέπει να αναφερθεί πως η αρχική δύναμη του Ρωσικού Στρατού έφθανε μόλις τους 177.000 μαχητές, για να αυξηθεί αργότερα πολύ. Κατά συνέπεια ο Ναπολέων, διαθέτοντας πολύ μεγαλύτερη δυνατότητα ελιγμών και έχοντας απαλλαγεί από τη φροντίδα εξεύρεσης

των αναγκαίων εφοδίων, θα μπορούσε να σχεδιάσει δημιουργικότερα και, τελικά, να παγιδεύσει και να κατανικήσει τις δύο αντίπαλες στρατιές, των ντε Τολλύ και Μπαγκρατιόν. Στη συνέχεια, θα μπορούσε να στραφεί νότια και να συντρίψει τις μικρότερες στρατιές που κατευθύνονταν εναντίον του. Ως δεύτερη επιλογή, μετά την κατάληψη του Σμολένσκ, θα μπορούσε να εγκατασταθεί στις περιοχές που είχε κατακτήσει, (επιχειρώντας μικροεπιθέσεις παρενόχλησης), να διαχειμάσει εκεί και να επιχειρήσει την επόμενη άνοιξη μια νέα επιχείρηση. Αν και πάλι δεν υποτασσόταν ο τσάρος, παραμένοντας στα ορμητήριά του, θα μπορούσε να επιχειρήσει αργά αλλά σταθερά, χρησιμοποιώντας την υπεροπλία του, να πλήξει τις εχθρικές συγκεντρώσεις και να διεξαγάγει έναν μακροχρόνιο πόλεμο φθοράς, στον οποίο νικητής θα ήταν εκείνος που θα δ ιέθ ετε περισσότερες οικονομικές δυνατότητες. Σε αυτό το ενδεχόμενο, νικήτρια θα ήταν η Γαλλία, που μπορούσε να εκμεταλλεύεται τους πόρους σχεδόν ολόκληρης της Ευρώπης.

61

Οι τερ ά σ τιες δυνάμεις της πολυεθνικής Σ τρ α τιά ς του Ναπολέντα διαβαίνουν το σύνορο, τον ποταμό Ν ιέμεν, και εισβάλλουν στην αχανή Ρωσία υπό το βλέμμα του α υτοκρά το ρ α (διακρίνεται πάνω στον λόφο αριστερά).

62

What if

Η Ευρώπη αναδιατάσσεται μετά τη γαλλική νίκη

υποστεί τρεις διαμελισμούς από τους γείτονές της (Πρωσσία, Ρωσία και Αυστρία), με τελευ τα ίο και καταστροφικότερο εκείνον του έτους 1795, οπότε έπαψε να υφίσταται ως ανεξάρτητο κράτος. Με τη συνθήκη του Τίλσιτ, μετά από συμφωνία της Γαλλίας με τη Ρωσία, είχε ιδρυθεί ένα μικρό, ημιανεξάρτητο κράτος υπό γαλλική επιρροή και προστασία, το δουκάτο της Βαρσοβίας. Τώρα, θα αναβαθμιζόταν σε ανεξάρτητο κράτος-

επιτυχία, καθόσον στην ταπεινωμένη Πρωσσία είχαν αναπτυχθεί έντονα εθνικιστικά στοιχεία. Μετά την επιτυχία του στη Ρωσία, όμως, η θέση του θα καθίστατο πανίσχυρη, οπότε τέτοιου μεγέθους πολιτικές ενέργειες θα έβρισκαν πολλούς πρόθυμους να συμφωνήσουν και να συνεισφέρουν. Τέτοιοι «σύμμαχοί» θα ήταν πιθανότατα οι γειτονικοί Γερμανοί ηγεμόνες, της Σαξονίας, της ΒάδηςΒιτεμβέργης και του Αννοβέρου, ενώ σίγουρα η προοπτική θα ενθουσίαζε και τους Πολωνούς, οι οποίοι θα επωφελούντο από τη διάλυση του γείτονά τους, λαμβάνοντας τα εδάφη της ανατολικής Πρωσσίας. Η σύμπραξη με τους Γάλλους ενός μικρού πρωσσικού στρατιωτικού σώματος, κατά τη μεγάλη προσπάθεια στη Ρωσία, ενδεχομένως να μετέθαλλε προς το ρεαλιστικότερο την απόφαση του αυτοκράτορα, γιατί αλλιώς θα παρουσιαζόταν στα μάτια των Ευρωπαίων υπηκόων του ως αναξιόπιστος και αχάριστος. Η άδικη συμπεριφορά προς στρατιώτες που θα είχαν σ τρ ατευθεί στην επιχείρησή του, θα είχαν πολεμήσει μαζί του και θα είχαν υποστεί τις ίδιες κακουχίες στις ρωσικές στέπες, θα προκαλούσε αναμφισβήτητα άσχημες εντυπώσεις σε κοινωνίες στις οποίες η συναδέλφωση μπροστά στον κίνδυνο της μάχης και η πίστη στις συμμαχίες αναγνωριζόταν ως σημαντική αξία. Ο

σύμμαχο της Γαλλίας και θα

Ναπολέων, που επιθυμούσε όχι μόνο

ενισχυόταν με εδάφη και πληθυσμούς, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στον

να αναδεικνύεται αλλά και να

ρόλο του, που ήταν η εξασφάλιση των ανατολικών συνόρων από μελλοντική ρωσική επανάκαμψη. Οι Πρώσσοι θα ήταν στην αντίθετη

προσωπικότητά του, δεν θα

Το ενδεχόμενο λοιπόν μιας σαφούς γαλλικής νίκης και υποταγής του τσάρου Αλεξάνδρου Α’ στη θέληση του Ναπολέοντα, θα είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την εκτίναξη του κύρους της γαλλικής κυριαρχίας στα ύψη. Οι

To πιθανότερο θα ήταν η Πρωσσία να διασωθεί ως κράτος, με κάποιο περιορισμό των εδαφών της προς όφελος της Σαξονίας αλλά με ενδεχόμενη επέκτασή της σε 6άρος μικρών γερμανικών κρατών.

λαοί της Ευρώπης θα παρακολουθούσαν την επιβεβαίωση της γαλλικής ισχύος και θα έχαναν πολλές από τις ελπίδες τους για κάποια πολιτική ανάταξη. Μ ερικοί θα ωφελούντο περισσότερο ενώ άλλοι θα βίωναν τις χειρότερες όψεις της ξένης κυριαρχίας. Στους πρώτους πρέπει να κατατάξουμε τους Πολωνούς, οι οποίοι θα αποκτούσαν και πάλι το κράτος τους, το οποίο προφανώς θα επανίδρυε ο Ναπολέων, προκειμένου να ορθώσει ένα ισχυρό αντίπαλο δέος απέναντι στην καταπτοημένη μεν αλλά πάντα επίφοβη Ρωσία. Η Πολωνία είχε

υπερτονίζεται η γενναιόφρων παρέβλεπε αυτή τη διάσταση. Κατά συνέπεια, έπειτα από την ευτυχή

τους και να διαμοιράσει τα εδάφη του.

κατάληξη της εκστρατείας, το πιθανότερο θα ήταν η Πρωσσία να διασωθεί ως κράτος, με κάποιο περιορισμό των εδαφών της προς όφελος της Σαξονίας αλλά με

Το εγχείρημα θα ήταν ούτως ή άλλως

ενδεχόμενη επέκτασή της σε βάρος

πολύ δύσκολο, αλλά χωρίς εγγυημένη

μικρών γερμανικών κρατών που δεν

πλευρά. Ο Ναπολέων σκόπευε, πριν ακόμη επιχειρήσει τη μεγάλη εκστρατεία, να διαλύσει το κράτος

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

Η Ε Υ Ρ Ο Π Η τ ο 1812 ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

είχαν συνεισφερει τα αναμενόμενα στην προηγηθείσα εκστρατεία. Η Πολωνία θα μπορούσε να επεκταθεί προς τα ανατολικά και βόρεια (προς τα βαλτικές χώρες). Οι Αυστριακοί, αφού είχαν συμπράξει με τις δυνάμεις της Μεγάλης Στρατιάς (με το σώμα του στρατηγού Σβάρτσενμπεργκ) και είχαν φανεί νομιμόφρονες στη συμμαχία τους με τη Γαλλία, θα ανταμείβονταν με εδάφη της Ρωσίας στα ανατολικά τους σύνορα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η Αυστρία θα προσανατολιζόταν περισσότερο προς την ανατολή και λιγότερο προς τη δύση, ενώ θα χωριζόταν και με διαρκή έχθρα από τη Ρωσία, στοιχείο που θα την έφερνε μακροπρόθεσμα πιο κοντά στη Γαλλία. Ας σημειωθεί ότι ήδη οι δύο κυβερνώντες οίκοι είχαν συγγενέψει, αφού ο Ναπολέων είχε συζευχθεί τη Μαρία Λουίζα των Αψβούργων (κόρη του βασιλιά Φραγκίσκου Α').

Προς επιχειρήσεις «εκκαθάρισης» Μετά την τακτοποίηση των συνόρων των κρατών της ανατολικής Ευρώπης και την πανηγυρική επιστροφή της νικηφόρου Στρατιάς στο Παρίσι, οι άμεσες ενέργειες του Γάλλου αυτοκράτορα θα ήταν δύο: • Αφενός θα έστελνε ένα σώμα στρατού υπό τη διοίκηση ενός έμπειρου στρατάρχη προς τη Δανία, με σκοπό την κατάκτησή της και την εκδίωξη των Βρετανών που επηρέαζαν τη στάση της δανικής κυβέρνησης. • Αφετέρου θα προετοίμαζε τη δική του εκστρατεία στην Ιβηρική Χερσόνησο, προκειμένου να ξεκαθαρίσει οριστικά την κατάσταση, να κατευνάσει τους Ισπανούς, να εκδιώξει τους Βρετανούς που τους υποστήριζαν και να ειρηνεύσει τη χώρα, εγχειρίζοντας αποφασιστικά το «ισπανικό απόστημα». Κατάλληλα οργανωμένες οι γαλλικές στρατιές, με επαρκείς

Χάρτης τη ς Ευρώπης την εποχή της παντοδυναμίας του Ναπολέοντα, το 1812, πριν εισβάλει στη Ρωσία (Ιστορικός Ατλας, Εκδόσεις Λουκόπουλος, τχ. Γ ’).

64

What if

δυνάμεις και εφόδια και κάτω από ικανή διοίκηση, θα θριάμβευαν επί των αντιπάλων τους. Οι Δανοί δεν αποτελούσαν κίνδυνο, καθώς διέθεταν ελάχιστες στρατιωτικές μονάδες και η χώρα τους ήταν ιδιαίτερα ευάλωτη (σχεδόν τελείως πεδινή), ενώ είχαν

Η εγκατάσταση στην Κοπεγχάγη μιας ισχυρής γαλλικής φρουράς θα εξασφάλιζε τη νομιμοφροσύνη των Δανών και θα απέτρεπε τυχόν επανάληψη της βρετανικής επιδρομής.

γίνει αναγκαστικά σύμμαχοι των Βρετανών όταν ο ναύαρχος Νέλσων είχε καταστρέφει τον στόλο τους στην Κοπεγχάγη. Αντιμετωπίζοντας όμως τη γαλλική στρατιά θα συνθηκολογούσαν και θα γίνονταν εκόντες-άκοντες σύμμαχοι του αυτοκράτορα. Η εγκατάσταση στην Κοπεγχάγη μιας ισχυρής γαλλικής φρουράς θα εξασφάλιζε τη νομιμοφροσύνη των Δανών και θα απέτρεπε τυχόν επανάληψη της βρετανικής επιδρομής. Προφανώς, τα λιμάνια τη Δανίας θα έκλειναν για τα βρετανικά εμπορεύματα συμμετέχοντας στον ηπειρωτικό αποκλεισμό. Στην Ισπανία η κατάσταση ήταν πολύ πιο δύσκολη. Εκεί, βρισκόταν ο Βρετανός στρατηγός Αρθουρ Ουέλσλεϋ (ο δούκας του Ουέλλιγκτον) με 25.000 Βρετανούς στρατιώτες, με τους οποίους συνέπρατταν και 30.000 Ισπανοί και Πορτογάλοι. Οι δυνάμεις αυτές είχαν ήδη κερδίσει σημαντικές νίκες εναντίον της γαλλικής κατοχικής δύναμης (π.χ. στη Σαλαμάνκα). Η τελευταία αριθμούσε ένα σύνολο 250.000 ανδρών υπό τη διοίκηση ορισμένων από τους καλύτερους

Βρετανοί ούτε διέθεταν ούτε σκόπευαν να στείλουν ενισχύσεις. Κατά συνέπεια, το επόμενο καλοκαίρι, ο Ναπολέων επικεφαλής 100.000 εμπειροπόλεμων ανδρών θα κατέφθανε στην Ισπανία. Η οργή του, με δεδομένο ότι δεν εκτιμούσε τους Ισπανούς, θα εκτονωνόταν με καταστροφές πόλεων και εκτελέσεις. Σύντομα θα εξανάγκαζε τον Βρετανό στρατηγό να δώσει μάχη και, εύκολα ή δύσκολα, διαθέτοντας απόλυτο αριθμητικό και ποιοτικό πλεονέκτημα (με τους βετεράνους στρατιώτες του των εκστρατειών στην Ανατολή), θα επικρατούσε. Καταδιώκοντας τους Βρετανούς, που θα αναδιπλώνονταν στη φιλική τους Πορτογαλία, θα εισέβαλε σε αυτήν και θα έφθανε άλλη μια φορά μπροστά από τις οχυρώσεις του Τόρρες Βέντρας. Εκεί, οι Βρετανοί, που κατά το παρελθόν, συνεπικουρούμενοι από τον στόλο τους, είχαν διατηρήσει ένα προγεφύρωμα, θα προσπαθούσαν να επαναλάβουν το κατόρθωμά τους. Η κατάσταση όμως θα ήταν πλέον διαφορετική. Ο Ναπολέων, ως αξιωματικός του πυροβολικού, είχε ξεκινήσει τις επιτυχίες του, παρατάσσοντας σωστά τις γαλλικές πυροβολαρχίες και οδηγώντας τους Βρετανούς που είχαν καταλάβει την Τουλών (τον γαλλικό πολεμικό ναύσταθμο στη Μεσόγειο) σε αποχώρηση. Κάτι ανάλογο θα γινόταν

στρατάρχες της αυτοκρατορίας. Για τις

και στην Πορτογαλία, με τους Γάλλους

ανάγκες όμως της φύλαξης ολόκληρης της χερσονήσου, είχε αναγκαστικά διασπασθεί σε πολλά μικρά σώματα, τα

να συγκεντρώνουν ισχυρές δυνάμεις

οποία ο Ουέλλιγκτον προσέβαλλε το ένα μετά το άλλο και τα κατέστρεφε μεμονωμένα. Μετά τον θρίαμβο στη Ρωσία, θα είχε πλέον φθάσει η στιγμή

πυροβολικού εναντίον των βρετανικών και πορτογαλικών θέσεων, αποκόπτοντας τον ανεφοδιασμό των αντιπάλων τους από τη θάλασσα και

για τον Ναπολέοντα να κλείσει τους λογαριασμούς του. Η γαλλική επιτυχία, ούτως ή άλλως θα είχε δημιουργήσει

εξωθώντας τους τελικά σε φυγή. Στο μεταξύ, οι στρατάρχες του θα διέτρεχαν την Ισπανία, καταστέλλοντας άγρια κάθε αντίσταση, η οποία μετά τη βρετανική αποχώρηση θα φαινόταν

αρνητικά συναισθήματα στους

μάταιη. Μετά την εκδίωξη των

Ισπανούς και τους Πορτογάλους, ενώ οι

Βρετανών και την οριστική ειρήνευση

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

τουλάχιστον των μεγάλων πόλεων και των κύριων οδικών αρτηριών (με δεδομένο τον φανατισμό των Ισπανών, η ειρήνευση της υπαίθρου μπορεί να μην επιτυγχανόταν ποτέ, αλλά αυτό δεν θα έπαιζε ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη των μειζόνων θεμάτων), ήταν πολύ πιθανό το ενδεχόμενο ολόκληρη η Ιβηρική Χερσόνησος να περιερχόταν υπό πλήρη γαλλική κυριαρχία, όχι ως κατεχόμενη περιοχή αλλά ως περιοχή που θα προσαρτάτο στο γαλλικό κράτος. Αυτό θα συνέβαινε τουλάχιστον με ορισμένα τμήματα, όπως η Ναβάρρα στους πρόποδες των Πυρηναίων (περιοχή από την οποία καταγόταν ένας κλάδος των παλαιών Γάλλων βασιλέων) και η Αραγωνία. Ενδεχομένως όμως η γαλλική κυριαρχία να επεκτεινόταν σε ολόκληρη τη χερσόνησο, λόγω του μεγάλου φόρου αίματος που είχαν καταβάλει οι Γάλλοι

για να την κατακτήσουν αλλά και προκειμένου να ασκούν στενότερη επιτήρηση, ώστε να αποτραπούν νέες βρετανικές αποβάσεις.

Προς την Ανατολή... Μόλις οι δύο αναφερθείσες εκστρατείες (στη Δανία και την Ιβηρική) ολοκληρώνονταν με επιτυχία (η οποία, όπως τονίσαμε, θα ήταν αναπόφευκτη, λόγω της μεγάλης ισχύος των γαλλικών δυνάμεων και της ανώτερης τακτικής τους), ο Ναπολέων θα είχε υπό την εξουσία του, άμεσα ή έμμεσα μέσω συμμαχιών και επιρροών, σχεδόν ολόκληρη την ηπειρωτική Ευρώπη. Θα του διέφευγε μόνο η νοτιοανατολική γωνία της, δηλαδή η Βαλκανική Χερσόνησος, όπου τό τε κυριαρχούσε η Οθωμανική αυτοκρατορία. Το γεγονός ότι η οθωμανική εξουσία ήταν

Ο Ναπολέων επ ισ τρ έφ ει από τη Ρωσία επιβαίνοντας σε έλκη&ρο μέσ α σε ένα μελαγχολικό τοπίο. Ω ς νικητής, &α επ έσ τρ εφ ε πολύ διαφ ορετικά...

66

What if

Με διπλά κτυπήματα, από τα βόρεια σύνορα (Γάλλων και Αυστριακών) και στο εσωτερικό (του εξεγερμένου Αλή Πασά, ενδεχομένως και άλλων πασάδων με τους οποίους αυτός θα είχε έλ θει σε συνεννόηση), η οθωμανική στρατιωτική μηχανή, που ήταν απαρχαιωμένη, θα κατέρρεε σύντομα.

προσδεδεμένη στο άρμα της Βρετανίας, δεν θα διέφευγε της προσοχής του Ναπολέοντα, που είχε πολεμήσει κατά το παρελθόν εναντίον της κατά την εκστρατεία του στην Αίγυπτο και τη Συρία. Θα ήταν πολύ εύκολο γ ι’ αυτόν να συνεργασθεί με την Αυστρία για την ανάληψη μιας εκστρατείας εναντίον των Οθωμανών. Οι Γάλλοι κατείχαν ήδη τα Επτάνησα και είχαν συνάψει διπλωματικές σχέσεις με τον φιλόδοξο Αλή Πασά της Ηπείρου. Ο τελευταίος είχε τάσεις ανεξαρτητοποίησης από τη σουλτανική κυβέρνηση και με την κατάλληλη ενίσχυση (σε όπλα και χρήματα) θα επαναστατούσε εναντίον του σουλτάνου. Με σημαντική κινητοποίηση των Αυστριακών (που είχαν από παλαιά ανοικτούς λογαριασμούς με τους Τούρκους) αλλά και άλλων Ευρωπαίων (Ιταλών, Γερμανών κλπ), ενδεχομένως και με τη σύμπραξη των Ρώσων προκειμένου να τους παραχωρηθούν περιοχές επέκτασης, θα μπορούσε να αναληφθεί μια νέα πολεμική προσπάθεια μεγάλης έκτασης. Ο σκοπός της θα ήταν πολύ φιλόδοξος: η εκδίωξη των Οθωμανών από την Ευρώπη και, ταυτόχρονα, η απώλεια ακόμη ενός στηρίγματος των

βόρεια Βαλκανική (οι σημερινές Σερβία, Ρουμανία και ΒοσνίαΕρζεγοβίνη) θα δινόταν στην Αυστρία, ενώ στη νότια (όπου η Ελλάδα, η Αλβανία και η Βουλγαρία) θα εγκαθιδρυόταν ένα νέο κράτος, με συμμετοχή Μουσουλμάνων και Χριστιανών, υπό τον Αλή Πασά. Σε κάθε περίπτωση, οι Βρετανοί θα θεωρούντο εχθροί και θα εκδιώκονταν από τις παραλιακές πόλεις, όπου εμπορεύονταν. Αφού ολοκλήρωνε τις εκστρατείες του στη Δανία, την Ιβηρική και τη Βαλκανική, ο Γάλλος αυτοκράτορας θα μπορούσε να ατενίζει τον χάρτη της Ευρώπης και να καμαρώνει για το κορυφαίο επίτευγμά του. Θα είχε καταφέρει να κυριαρχήσει σε ολόκληρη την ήπειρο, κάτι που κανένας πριν από αυτόν δεν είχε επιτύχει! Θα απέμενε όμως η ισχυρή νησιωτική χώρα, η πεισματάρα Βρετανία...

Τι θα μπορούσε να κάνει η Βρετανία; Με ολόκληρη την Ευρώπη απέναντι της, η Βρετανία θα σκεπτόταν πολύ σοβαρά τη στάση της. Οπωσδήποτε δεν κινδύνευε άμεσα, αφού ο πολεμικός στόλος της (περίπου 300 πλοία γραμμής και φρεγάτες) κυριαρχούσε στις

Βρετανών. Με διπλά κτυπήματα, από τα βόρεια σύνορα (Γάλλων και Αυστριακών) και στο εσωτερικό (του εξεγερμένου Αλή Πασά, ενδεχομένως και άλλων πασάδων με τους οποίους

θάλασσες. Με την επιβολή της γαλλικής κυριαρχίας όμως στην ηπειρωτική Ευρώπη, οι Βρετανοί θα

αυτός θα είχε έλθει σε συνεννόηση), η

έχαναν τις αγορές τους, άρα και τα

οθωμανική στρατιωτική μηχανή, που

μέσα για την οικονομική τους

ήταν απαρχαιωμένη, θα κατέρρεε σύντομα. Οι Τούρκοι, αφού θα έχαναν

ανάπτυξη. Η μόνη διέξοδός της

μια σειρά από μάχες, θα αναγκάζονταν να αναδιπλωθούν προς τη Μικρά Ασία, ενώ ο δρόμος για την Κωνσταντινούπολη θα ανοιγόταν στους νικητές. Τότε θα τίθ ετο σε όλη του την έκταση το κρίσιμο ερώτημα της διαδοχής της οθωμανικής κυριαρχίας

Βρετανίας, η αγορά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, δεν θα μπορούσε να αντισταθμίσει τα χαμένα κέρδη από το εμπόριο με τα ευρωπαϊκά κράτη. Η Βρετανία λοιπόν, από τη στιγμή που όλα τα ευρωπαϊκά λιμάνια θα ήταν κλειστά για τα πλοία της, συνεπώς και για τα εμπορεύματά της, θα υφίστατο

στη Βαλκανική. Κατά τον πιο

καίριο πλήγμα στην οικονομία της. Το

συντηρητικό υπολογισμό, ολόκληρη η

θέμα ήταν τι θα συνέβαινε

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

67 Ο Ναπολέων κατά τη στιγμή της παραίτησής του από τον θρόνο, στο ανάκτορο του Φονταινεμπλώ (1814).

μακροπρόθεσμα και ποιος θα αναδεικνυόταν ισχυρότερος, πιο επίμονος και οικονομικά πιο ανθεκτικός. Η Βρετανία βάσιζε την οικονομία της στο εξωτερικό της εμπόριο, κυρίως με τα κράτη της Ευρώπης. Προμήθευε με ρούχα ποιότητας τους πάντες! Ακόμη και ο γαλλικός αυτοκρατορικός στρατός θεω ρείται ότι είχε προμηθευθεί χειμερινούς επενδύτες βρετανικών εργοστασίων! Επιπλέον, ο εμπορικός της στόλος διακινούσε πληθώρα εμπορευμάτων (τσάι, μπαχαρικά, ζάχαρη, όπλα κλπ.) σε όλα τα λιμάνια της υφηλίου. Από την Ευρώπη, η Βρετανία προμηθευόταν τα σιτηρά και άλλα είδη διατροφής που

δεν παράγονταν στα νησιά της. Λόγω αυτού του συσχετισμού εμπορικών συναλλαγών, ήταν αναπόφευκτο η Βρετανία να υποστεί ισχυρό πλήγμα από τον αυστηρό ηπειρωτικό αποκλεισμό. Το εμπόριό της θα μειωνόταν στο ελάχιστο, καθόσον οι εναλλακτικές αγορές (της Αμερικής και της Ασίας, αφού για την Αφρική δεν γινόταν καν λόγος εκείνη την εποχή) ήταν περιορισμένες. Οι Βρετανοί ηγέτες, λοιπόν, θα τίθεντο ενώπιον ενός διλήμματος: να συνθηκολογήσουν με τον Ναπολέοντα ή να συνεχίσουν μόνοι τους τον πόλεμο, περιμένοντας αυτός να υποπέσει σε κάποιο ανεπανόρθωτο σφάλμα; Εάν επέλεγαν την εξακολούθηση της αναμέτρησης,

68

What if

Με την ηπειρωτική Ευρώπη υπό την εξουσία του αλλά σε διαρκή πόλεμο με τη Βρετανία, ο Ναπολέων θα αναζητούσε τη μεγαλύτερη

ως πότε θα άντεχαν; Με βεβαιότητα μπορούμε να φανταοθούμε κάποιους θίγόμενους εμπόρους οι οποίοι θα πίεζαν για ειρήνη αλλά, ομοίως, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι θα υπήρχαν και άλλες φωνές, μάλλον κάποιων παραδοσιακών γαιοκτημόνων με υψηλό αίσθημα της τιμής, που θα πίεζαν για την εξακολούθηση του αγώνα μέχρις εσχάτων... Το πλέον βέβαιο είναι ότι θα γίνονταν εξαιρετικές συζητήσεις στις δύο βρετανικές Βουλές! Στα ερωτήματα πάντως αυτά, υψηλής κρατικής πολιτικής και διλημματικού χαρακτήρα, που συναρτώνται ιδιαίτερα και με την προσωπικότητα των ηγετών (και των ομάδων από τις οποίες αυτοί αναδεικνύονται) των συγκεκριμένων εποχών, δεν μπορεί να δοθεί απάντηση...

σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, ως εξασφάλιση ενός συμπαγούς μετώπου εναντίον του αδυσώπητου εχθρού.

Προς τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης; Με την ηπειρωτική Ευρώπη υπό την εξουσία του αλλά σε διαρκή πόλεμο με τη Βρετανία, ο Ναπολέων θα αναζητούσε τη μεγαλύτερη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, ως εξασφάλιση ενός συμπαγούς μετώπου εναντίον του αδυσώπητου εχθρού. Πώς όμως θα επιτυγχανόταν αυτή η σύσφιξη; Με τη συνεχιζόμενη γαλλική κατοχή ενός μεγάλου μέρους της Ευρώπης προκειμένου να συντηρείται ο

εάν τα ευρωπαϊκά κράτη εξειγείρονταν μαζικά εναντίον της γαλλικής εξουσίας; Ασφαλώς δεν θα μπορούσε (ούτε θα ήθελε) να περνάει τον καιρό του καταστέλλοντας διαρκώς επαναστάσεις. Η ιδεολογία του εθνικισμού, απότοκος της Γαλλικής Επανάστασης, είχε πλέον εξαπλωθεί και κέρδιζε διαρκώς έδαφος στα ευρωπαϊκά κράτη. Οι Γερμανοί ήταν πρωτοπόροι και οι Ιταλοί του Βορρά ακολουθούσαν... Ο αυτοκράτορας, που είχε ήδη την εμπειρία μιας δολοφονικής απόπειρας από έναν νεαρό Γερμανό πατριώτη, θα τα επανεξέταζε όλα αυτά κάτω από άλλο πρίσμα, του πολιτικού και όχι του στρατιώτη, της δημιουργικής ανάπτυξης της ειρηνικής περιόδου και όχι της ασφάλειας μιας πολεμικής ή ψυχροπολεμικής εποχής. Θα προσπαθούσε πλέον να κυβερνήσει κράτη και λαούς και όχι να διοικήσει στρατιές και στρατιώτες. Αυτό που όφειλε να κάνει θα ήταν να συνεχίσει την επιτυχημένη πολιτική της Γαλλικής Επανάστασης, την πολιτική της «ελευθερίας-ισότηταςαλληλεγγύης» που τόσο τον είχε ενισχύσει τα πρώτα χρόνια! Ως απάντηση λοιπόν στην αυξητική τάση των διαφόρων εθνικισμών, θα επαναλάμβανε τα παλαιά συνθήματα εμπλουτισμένα με νέο περιεχόμενο. Η Γαλλία θα κατείχε πλέον μια τεράστια έκταση, από τα Πυρηναία όρη στα δυτικά της μέχρι τις Δαλματικές ακτές

αποκλεισμός; Η με τη δημιουργία ενός

στα ανατολικά, ενώ μια σειρά απολύτως

νέου υπερκράτους που θα συνένωνε, αν όχι υπό το γαλλικό σκήπτρο,

αφοσιωμένων κρατών την κάλυπταν από πιθανούς εχθρούς. Θα μπορούσε

τουλάχιστον υπό τη γαλλική επιρροή,

λοιπόν να αναλάβει την πρωτοβουλία και να δρομολογήσει τη σύμπηξη μιας νέας υπερκρατικής οντότητας, ενός νέου, ενδεχομένως, ομοσπονδιακού

όλα τα κράτη και κρατίδια της ηπειρωτικής Ευρώπης; Ως έξυπνος άνθρωπος και έχοντας σημαντικές γνώσεις Ιστορίας, ο Ναπολέων μπορούσε να καταλάβει πως δεν

κράτους (το πρότυπο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής υπήρχε, αν και

γινόταν να κυριαρχεί συνεχώς με το

δεν είχε μελετηθεί επαρκώς εκείνη την

ξίφος. Η Ισπανία του είχε δώσει ήδη ένα

εποχή), στο οποίο θα συμμετείχαν όλα

λαμπρό παράδειγμα. Τι θα συνέβαινε

τα ηπειρωτικά κράτη και θα λάμβαναν

Ο Ναπολέων επικρατεί κατά την εκστρατεία στη Ρωσία (1812)

μερίδιο από τα αγαθά της «γαλλικής

στρατιωτική του επιβολή επιδόθηκε σε

ειρήνης» (αντίστοιχης με την προηγηθείσα ρωμαϊκή). Με υπόδειγμα την επιτυχή εφαρμογή του γαλλικού

ειρηνική διακυβέρνηση, επιδιώκοντας τη συμφιλίωση και την ειρηνική ζωή όλων των υπηκόων του, ενισχύει την πρώτη κατεύθυνση.

αστικού κώδικα σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη (Βαυαρία κ.ά.), θα μπορούσαν να σχεδιασθούν και να καθιερωθούν νέοι κοινοί νόμοι (ο γαλλικός εμπορικός νόμος συνιστά ένα άλλο πολύ επιτυχημένο παράδειγμα), νέοι οικονομικοί θεσμοί, ενδεχομένως ένα νέο κοινό νόμισμα και, προπάντων, νέοι κυβερνητικοί θεσμοί. Για να επιτύχει ένα τέτο ιο εγχείρημα θα χρειαζόταν μια πολύ ισχυρή θέληση και άοκνη ενεργητικότητα, χαρακτηριστικά που μόνο ο Ναπολέων διέθετε! Το ερώτημα στο οποίο απομένει να απαντήσουμε είναι εάν αυτός θα κατηύθυνε τη δημιουργική του διάνοια προς αυτά τα πολύ φιλόδοξα ειρηνικά έργα και δεν θα έμενε εγκλωβισμένος στη λογική του στρατιωτικού που βασίζεται στο ξίφος και στην πυγμή. Η απάντηση είναι εξαιρετικά δυσχερής, καθότι συναρτάται με τις μύχιες σκέψεις και τη βαθειά ιδιοσυγκρασία του. Μπορούμε μόνο να επισημάνουμε δύο στοιχεία, που αντικρούουν το ένα το άλλο. Σύμφωνα με το πρώτο, η θέλησή του να αναλάβει την εξαιρετικά δύσκολη εκστρατεία στη Ρωσία, επιδιώκοντας να επιβληθεί δια της ισχύος, δείχνοντας δηλαδή έναν χαρακτήρα «στρατιωτικό», ενισχύει τη δεύτερη κατεύθυνση. Το ότι όμως είχε μελετήσει Ιστορία και θαύμαζε τον Μεγάλο Αλέξανδρο, ο οποίος

69

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Μ . Van Creveld: Η Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η ΣΤΟ Ν ΠΟΛΕΜ Ο , Εκδόσεις Τουρίκης, Αθήνα 2001. (2) Μ. Van Creveld: ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΙΑ ΚΑΙ Π Ο ΛΕΜ Ο Σ, Εκδόσεις Τουρίκης, Αθήνα 2001. (3) E. Muraise: ΕΙΣΑΓΩ ΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΝ ΙΣΤΟ ΡΙΑΝ, Αθήνα 1966. (4) L. Ceva: «Η μεγά λη σ τρ α τιά του Ναπολέοντος», ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τχ. 95, Αθήνα 1976. (5) G. Gerosa: «Κουτούζω φ, η αλεπού της στέππας», ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τχ. 143, Αθήνα 1980. (6) Ε. Λούντβιχ: ΝΑΠΟΛΕΩΝ, στη σειρά Βίπερ, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1970. (7) ΝΑΠΟΛΕΩΝ, στη σειρά ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1975. (8) Π. Καρύκας: ΝΑΠΟΛΕΩΝ - Η ΑΝΟ ΔΟ Σ ΚΑΙ Η ΠΤΩ ΣΗ ΤΟΥ ΑΕΤΟΥ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ, Μ ονογραφ ίες Σ τρ α τιω τικ ή ς Ιστορίας, Αθήνα 2000. (9) Sir Β.Η. Liddell Hart: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΜ Μ ΕΣΗ Σ ΠΡΟ ΣΕΓΓΙΣΕΩ Σ, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995. (10) G. Regan: ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΓΚΑΦΕΣ, Εκδόσεις Φλώρος, Αθήνα 2003. (11) Ε. Burns: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ, Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα 1992. (12) Η. Kissinger: ΔΙΠΛΩΜ ΑΤΙΑ, Εκδόσεις Λιβάνης,-Αθήνα 2Ö02. ~(13) M artin Van Creveld: Η Α Ν Ο Δ Ο Σ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ,Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα 2003. (1 4 )Συλλο γικό: Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΑ ΣΤΗ ΡΩ ΣΙΑ, στη σειρσ Μ εγ ά λ ες Μ άχες, Εκδόσεις Π Ε Ρ ΙΪΚ Ο Π ΙΟ , Αθήνα 2005.

Γάλλοι γρεναδιέροι επ ικεφαλής τμημάτω ν που υποχωρούν μέσα στο χιονισμένο ρωσικό τοπίο. Σ ε περίπτωση γαλλικής νίκης, η επιστροφή θ α γινόταν την άνοιξη και υπό τελείω ς δ ια φ ο ρ ετικές συνθήκες.

Η θυσ ία το υ Ιερ ο ύ Λόχου στο Δ ραγατσάνι. Αν τα υπόλοιπα επ αναστατικά σώματα εξαπέλυαν αντεπ ίθεση τη σ τιγμή κατά την οποία οι Ιερ ο λ ο χ ίτες είχαν εμπ λα κεί σε μάχη μ ε το σύνολο των τουρκικών δυνάμεων, η νίκη θ α έσ τεψ ε τα ελληνικά όπλα (σύνθεση το υ Peter von Hess, Αθήνα, Μ ουσ είο Μπενάκη).

;

1I

71

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

Στις 7 Ιουνίου 1821 στο χωριό Δραγατσάνι, στη νότια Βλαχία, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, επικεφαλής των Ελλήνων επαναστατών στη Μολδαβία και τη Βλαχία, βρήκε την ευκαιρία που να ζητούσε για μια αποφασιστική νίκη κατά των Τούρκων. Η απερισκεψία, όμως, ενός αξιωματικού του προκάλεσε την ήττα των Ελλήνων, την καταστροφή του Ιερού Λόχου και το πρόωρο τέλος της Ελληνικής Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Τι θα μπορούσε να συμβεί αν, αντίθετα, η νίκη έστεφε τα ελληνικά όπλα; Πόσο θα μπορούσε να επηρεάσει το γεγονός αυτό τη γενικότερη πορεία της Ελληνικής Επανάστασης;

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι Νίκος Γιαννόπουλος Ισ τ ο ρ ικ ό ς

Τ

ο έτος 1820 θεωρήθηκε από την

ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας ως το πλήρωμα του χρόνου για την εκδήλωση της Ελληνικής Επανάστασης, διότι μόνο τό τε έγινε εφικτή η ανάληψη της ηγεσίας της από τον υπασπιστή του τσάρου, πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος ανέλαβε με ενθουσιασμό την οργάνωση και τη διεξαγωγή του Αγώνα. Τον Οκτώβριο του 1820, σε μια συγκέντρωση των πιο σημαντικών στελεχών της Φιλικής Εταιρείας (Ξάνθου, Περραιβού, Α. Υψηλάντη, Παπαφλέσσα, Δ. Ευμορφόπουλου κ.ά.) διαπιστώθηκε ότι, παρά τις έντονες αντιρρήσεις του Παπαφλέσσα, στην

Πελοπόννησο δεν είχαν γίνει ικανοποιητικές προετοιμασίες για την έναρξη της Επανάστασης. Ως συνέπεια αυτού του γεγονότος, οι συγκεντρωθέντες όρισαν ως καταλληλότερο χώρο για την κήρυξη της Επανάστασης τη Μολδοβλαχία, διότι οι εκεί ευρισκόμενοι Ελληνες οπλαρχηγοί διέθεταν πειθαρχημένα και εμπειροπόλεμα σώματα, ικανά να αποτελέσουν τον πυρήνα του ελληνικού επαναστατικού στρατού. Αποφασίσθηκε, λοιπόν, να μεταβεί ο Υψηλάντης με το επιτελείο του στο Ιάσιο και να κηρύξει εκεί την Επανάσταση. Στη συνέχεια, ο αρχηγός

Προσωπογραφία του Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Το σχέδιο καθόδου στην Ελλάδα ήταν π αράτολμο αλλά δεν σ τερ είτο βάσης (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

72

What if

Οι ελπίδες του Υψηλάντη για συμπαράσταση της Ρωσίας και για ταυτόχρονη εξέγερση των Σέρβων διαψεύσθηκαν.

και τα σώματα που θα συγκροτούντο θα επιχειρούσαν να διασχίσουν τη Βαλκανική για να φθάσουν στην Ελλάδα, όπου στο μεταξύ θα είχαν ήδη εκδηλωθεί οι πρώτες επαναστατικές ενέργειες. Στις 22 Φεβρουάριου 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, συνοδευόμενος από τους αδελφούς του Γεώργιο και Νικόλαο, τον Γεώργιο Μάνο, τον Γεώργιο Καντακουζηνό και τον Πολωνό αξιωματικό Γαρνόβσκυ, διέβη τον Προύθο. Στην απέναντι όχθη του ποταμού τον περίμενε η φρουρά του ηγεμόνα της Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσου, η οποία τον συνόδευσε στο Ιάσιο. Δύο ημέρες αργότερα, ο Υψηλάντης εξέδωσε την περίφημη προκήρυξή του με τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», με την οποία καλούσε το έθνος να επαναστατήσει.

αποτέλεσε η φρουρά του Μιχαήλ Σούτσου, ενώ πολύ σύντομα άρχισε μια εξαιρετικά ικανοποιητική προσέλευση εθελοντών. Μέσα σε λίγες ημέρες συγκεντρώθηκαν περίπου 4.000 άνδρες, μεταξύ των οποίων αρκετοί

Τα άτομα στα οποία στηρίχθηκε ο Υψηλάντης ήταν οι Ελληνες

Βουκουρέστι και την Οδησσό), στους οποίους προστέθηκαν αργότερα άλλοι

οπλαρχηγοί Γεωργάκης Ολύμπιος, Σάββας Καμινάρης, Ιωάννης Φαρμάκης και ο ηγέτης των Βλάχων αγροτών Θεόδωρος Βλαδιμηρέσκου, ο οποίος είχε υποσχεθεί σύμπραξη. Η συμμαχία με τον Ρουμάνο ηγέτη είχε μεγάλη σημασία, διότι το σώμα του αποτελείτο από ντόπιους και θα διευκόλυνε τις κινήσεις του ελληνικού στρατεύματος διαμέσου της Μολδοβλαχίας. Επιπλέον,

300. Διοικητής αυτού του σώματος ορίσθηκε ο Γεώργιος Καντακουζηνός.

προβλεπόταν ότι οι διοικητές των τουρκικών φρουρών του Δούναβη θα συμπέραιναν από την παρουσία του

Σέρβοι, Βούλγαροι, Μαυροβούνιοι και λίγοι Μολδαβοί. Πάντως, μεγαλύτερης μαχητικής αξίας σώματα θεωρούντο αυτά του Γεωργάκη Ολύμπιου (1.500 Ελληνες και Αρναούτες, δηλ. Χριστιανοί Αλβανοί) και του Καμινάρη (1.000 Αρναούτες). Το σώμα του Βλαδιμηρέσκου αποτελείτο από 6.000 άνδρες. Επιπλέον, συγκροτήθηκε ο Ιερός Λόχος, αρχικά από 400 νέους (κυρίως φοιτητές) που εγκατέλειψαν τις σπουδές τους σπεύδοντας στο προσκλητήριο του έθνους (η πλειοψηφία τους προερχόταν από το

Η ευφορία, όμως, των πρώτων ημερών εξανεμίσθηκε πολύ γρήγορα. Οι ελπίδες του Υψηλάντη για συμπαράσταση της Ρωσίας και για ταυτόχρονη εξέγερση των Σέρβων διαψεύσθηκαν. Οχι μόνο δεν εκδηλώθηκε επανάσταση των Σέρβων και ο ίδιος δεν έλαβε ρωσική βοήθεια, αλλά, αντίθετα, αποδοκιμάσθηκε το κίνημά του από τον τσάρο Αλέξανδρο Α’, με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί

Βλαδιμηρέσκου μεταξύ των επαναστατών ότι ο ντόπιος πληθυσμός

από αρκετούς συνεργάτες του και ιδίως

συνέπραττε ή ευνοούσε το κίνημα.

εκτελέσθηκε από τον Υψηλάντη στις 22 Μαϊου) και τον Καμινάρη.

Επομένως, δεν θα τολμούσαν να προβούν σε καμία επιθετική ενέργεια

από τον Βλαδιμηρέσκου (ο οποίος

με τις ολιγάριθμες δυνάμεις που διέθεταν.

Η προέλαση του Υψηλάντη

Οι δυνάμεις του Υψηλάντη

Η παγερή αδιαφορία των Μολδαβών για το κίνημα, η κωλυσιεργία του Υψηλάντη και ο αφορισμός του από το

Κύρια μέριμνα του Υψηλάντη στο

Οικουμενικό Πατριαρχείο, επιδείνωσαν

Ιάσιο ήταν η οργάνωση ενός στρατού.

την κατάσταση. Στις αρχές Μαϊου, μετά

Τον αρχικό πυρήνα των δυνάμεών του

από συγκατάθεση της Ρωσίας, οι

73

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

πασάδες των φρουρίων του Δούναβη από τη Βράιλα έως το Βιδίνι εισέβαλαν στο έδαφος της Μολδαβίας και της Βλαχίας με ισχυρές δυνάμεις, με σκοπό τη συντριβή του επαναστατικού κινήματος. Ακολούθησαν η κατάληψη του Βουκουρεστίου, η μάχη της μονής Νοτσέτου, η αδικαιολόγητη εγκατάλειψη του στρατοπέδου των

Κολοκοτρώνης, ο Ορφανός και ο αρχιμανδρίτης Σέρβος με τα τμήματά τους. Στο μεταξύ, ο αρχηγός των οθωμανικών στρατευμάτων Χατζή Καρά Αχμέτ, ο οποίος καταδίωκε τον Υψηλάντη με όλες του τις δυνάμεις, έλαβε διαταγή να επιστρέφει στο Βουκουρέστι για να αναλάβει την

επαναστατών στο Τιργοβίστι και η κατάληψή του από τις τουρκικές

πολιτική διοίκηση της Βλαχίας. Ορισε, τότε, ως αντικαταστάτη του έναν

δυνάμεις, καθώς και η προσχώρηση του Καμινάρη στους Τούρκους.

αξιωματικό του επιτελείου του, τον

Την 1η Ιουνίου ο Υψηλάντης και οι καταπονημένες φάλαγγές του έφθασαν στο Ρίμνικο, πρωτεύουσα της ορεινής περιφέρειας της Βούλτσας. Η περιοχή προσφερόταν για τη διεξαγωγή αμυντικού αγώνα, καθώς καλύπτεται ανατολικά από τον ποταμό Αλούτα, δυτικά και βόρεια από τα Καρπάθια όρη, ενώ η προσέγγιση από τα νότια πραγματοποιείται μέσω στενών διόδων. Στο Ρίμνικο ο Υψηλάντης είδε να καταφθάνουν ο Ιωάννης

Σιρικόγλου, με δύναμη 3-3.500 ανδρών, που θα συνέχιζε την καταδίωξη των επαναστατών μαζί με τον Καμινάρη, ενώ ο ίδιος επέστρεψε με το μεγαλύτερο τμήμα του στρατού του στο Βουκουρέστι. Η εξέλιξη αυτή, σε συνδυασμό με τις καταρρακτώδεις βροχές εκείνων των ημερών, είχε ως αποτέλεσμα να μην απειληθούν αμέσως οι επαναστάτες. Ο Σιρικόγλου έστειλε 2.600 άνδρες οι οποίοι απέκλεισαν τη διάβαση προς την κοιλάδα των Καρπαθίων

Ο Α λέξανδρος Υψηλάντης υψώνει την επαναστατική σημαία στην κεντρική π λατεία το υ Ιάσιου. Φανταστική παράσταση (Αθήνα, Μ ουσ είο Μ πενάκη).

74

Μια ενδεχόμενη νίκη θα είχε σημαντικό ψυχολογικό αντίκτυπο στον καταπονημένο στρατό των επαναστατών, ο οποίος είχε αρχίσει να παρουσιάζει ανησυχητικά κρούσματα απειθαρχίας και λιποταξιών.

What if

καταλαμβάνοντας τις μονές του Σερμπανέστι, του Σταντσέστι, του Στραζέστι και του Μάμουλ. Τα μοναστήρια αυτά απείχαν μεταξύ τους περίπου μισή ώρα. Ταυτόχρονα, 800 Τούρκοι υπό τον Βούλγαρο Καρά Φεϊζ, αρχηγό του ιππικού, οχυρώθηκαν στο χωριό Δραγατσάνι σε απόσταση μόλις οκτώ ωρών από το Ρίμνικο. Αυτή ήταν η «χρυσή ευκαιρία» για τον Υψηλάντη. Ενα γρήγορο και σκληρό πλήγμα στο ολιγάριθμο σώμα του Φεϊζ θα ανάγκαζε τα υπόλοιπα τουρκικά σώματα να αποχωρήσουν από τις θέσεις τους, θέτοντας τέλος στην αμείλικτη καταδίωξη. Επίσης, μια ενδεχόμενη νίκη θα είχε σημαντικό ψυχολογικό αντίκτυπο στον καταπονημένο στρατό των επαναστατών, ο οποίος είχε αρχίσει να παρουσιάζει ανησυχητικά κρούσματα απειθαρχίας και λιποταξιών. Στο Ρίμνικο είχαν συγκεντρωθεί 5,000 πεζοί, 2.500 ιππείς και τέσσερα πυροβόλα, δηλαδή μια δύναμη

αυγή της 6ης Ιουνίου. Στο μεταξύ, ο Ολύμπιος είχε τοποθετήσει την κύρια δύναμή του βόρεια του Δραγατσανίου. Ενα τμήμα υπό τον Αναστάσιο Αργυροκαστρίτη προωθήθηκε σε έναν μικρό λόφο που δέσποζε σε μια γέφυρα. Ο Νικόλαος Υψηλάντης με τους Ιερολοχίτες (373 οπλίτες και αξιωματικούς) και ο Καραβίας με 800 ιππείς έλαβαν θέσεις βορειοανατολικά, πιο κοντά προς το Δραγατσάνι, στην άκρη της χαράδρας, σε μικρή απόσταση από μια άλλη γέφυρα που συνέδεε τις δύο πλευρές της. Οι Τούρκοι παρακολουθούσαν τις κινήσεις των ελληνικών τμημάτων και έστειλαν 150 ιππείς εναντίον του τμήματος του Αργυροκαστρίτη που είχε οχυρωθεί στον λόφο για να το εκδιώξουν από την προωθημένη αυτή θέση, αλλά δεν το κατόρθωσαν. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στρατοπέδευσε σε ένα μικρό χωριό σε απόσταση τριών ωρών από το

σημαντικά υπέρτερη του αντιπάλου. Το Δραγατσάνι βρίσκεται σε μια πεδιάδα, στην είσοδο μιας πυκνόφυτης χαράδρας. Η χαράδρα αυτή και το

Δραγατσάνι. Εκεί έσπευσε να τον συναντήσει στις 7 Ιουνίου ο Ολύμπιος για να καταστρώσουν το σχέδιο της

πλήθος των δένδρων της θα αποτελούσαν το ορμητήριο της επίθεσης. Στις 3 Ιουνίου ο Υψηλάντης διέταξε τον Γεωργάκη Ολύμπιο, τον Νικόλαο Υψηλάντη (νέο διοικητή του Ιερού Λόχου) και τον Ιωάννη Καραβία (με 800

μάχης. Το προηγούμενο βράδυ ο έμπειρος οπλαρχηγός, είχε συναντήσει τον παρορμητικό Καραβία και του είχε συστήσει επιτακτικά να μην εμπλακεί σε μάχη με τον εχθρό, ώστε να δοθεί χρόνος να αναλάβουν δυνάμεις οι

ιππείς) να προωθηθούν στο Δραγατσάνι, να καταλάβουν τις κατάλληλες θέσεις, αλλά να μην

καταπονημένοι από τις συνεχείς βροχές και την πείνα στρατιώτες, να προλάβουν να συγκεντρωθούν όλα τα τμήματα του στρατού και να φθάσει ο αρχηγός προκειμένου να διευθύνει την

εμπλακούν σε μάχη πριν από την άφιξή

επιχείρηση. Ο ίδιος ο Υψηλάντης

του. Στις 5 Ιουνίου ο αρχηγός των επαναστατών ξεκίνησε την πορεία του

σχεδίαζε να δώσει τη μάχη στις 8

προς το Δραγατσάνι επικεφαλής 2.000 ανδρών, από τους οποίους οι μεν πεζοί υπάγονταν στον Κολοκοτρώνη και τον

Ιουνίου για όλους τους παραπάνω λόγους.

Η σύγκρουση

Ορφανό, οι δε ιππείς (Κοζάκοι και ουλάνοι) στον Γαρνόβσκυ. Λόγω των ισχυρών βροχών, τα τμήματα

Στο μεταξύ ο Καρά Φεϊζ, για να αντιμετωπίσει τα ελληνικά

καθυστέρησαν και έφθασαν διαδοχικά

στρατεύματα που έφθαναν στην

σ τ ις π ρ ο κ α θ ο ρ ισ μ έ ν ε ς θ έ σ ε ι ς τ ο υ ς την

π ε ρ ιο χ ή , ά ρ χ ισ ε ν α κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε ι

75

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διασχίζει τον ποταμό Προύθο. Σ τη ν αντίπερα όχθη τον υ π οδέχθηκε ο ηγεμόνας της Μ ολδαβίας Μιχαήλ Σούτσ ο ς. Τι θα συνέβαινε ά ραγε αν ο Ελληνας αρχηγός διέσχιζε, επ ικεφαλής των σ τρ α τευμά τω ν το υ, τον Δούναβη μ ε κα τεύ θυ νσ η την Ελλάδα; (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

χαρακώματα, να οχυρώνει τα μεγαλύτερα σπίτια του χωριού και να πυρπολεί τα μικρότερα, ώστε να δημιουργήσει ανοικτό πεδίο για τους σκοπευτές του. Ο Καραβίας, θεωρώντας ότι η πυρπόληση των σπιτιών του χωριού σηματοδοτούσε την προετοιμασία των Τούρκων για υποχώρηση, συγκέντρωσε τους ιππείς του και ετοιμάσθηκε να διασχίσει τη γέφυρα, να επ ιτεθεί κατά των «υποχωρούντων» εχθρών και να επιτύχει μια εύκολη νίκη. Μάταια προσπάθησε να τον εμποδίσει ο Νικόλαος Υψηλάντης, υπενθυμίζοντάς του ότι ο αρχηγός είχε απαγορεύσει

κάθε επιθετική ενέργεια χωρίς την άδειά του. Του τόνισε ακόμη πως το, λασπώδες από τις βροχές, έδαφος δεν προσφερόταν για επιθετικές κινήσεις, ιδιαίτερα του ιππικού. Επενέβησαν και άλλοι αξιωματικοί, αλλά δεν κατάφεραν να τον συγκροτήσουν. Ο Καραβίας σκέφθηκε ότι δεν θα έπρεπε να χάσει την ευκαιρία μιας βέβαιης νίκης, εξασφαλίζοντας και την ανάλογη προσωπική δόξα. Επιπλέον, βρισκόταν σε κατάσταση μέθης μετά από ολονύκτια οινοποσία με τους αξιωματικούς του. Επιτέθηκε, λοιπόν, κατά της μονής του Σερμπανέστι. Τότε κατ’ ανάγκην κινήθηκε και ο Νικόλαος

76

What if

Υψηλάντης με τους Ιερολοχίτες και τα τέσσερα πυροβόλα, και με ορισμένα μικρά ακόμη τμήματα, κατά του Δραγατσανίου, και με κανονιοβολισμούς ανάγκασε τους Τούρκους να οχυρωθούν στα σπίτια του χωριού. Ο Καραβίας με τους ιππείς του έφθασε μπροστά στη μονή αλλά, αντί να επ ιτεθεί αμέσως, απειλούσε τους

Αν τα υπόλοιπα ελληνικά τμήματα ανασυγκροτούντο και έσπευδαν σε βοήθεια των γενναίων συμπατριωτών τους, πιθανότατα η ροή της μάχης θα ήταν διαφορετική. Ομως, οι Ιερολοχίτες παρέμειναν μόνοι τους.

οχυρωμένους Τούρκους και τους προκαλούσε να βγουν για να αναμετρηθούν. Στο μεταξύ, οι Τούρκοι στο Δραγατσάνι, νομίζοντας ότι αντιμετώπιζαν γενική ελληνική επίθεση και θεωρώντας ότι ήταν αδύνατο να πολεμήσουν εναντίον πολυπληθέστερων εχθρών, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν το χωριό και συσκέπτονταν για τον δρόμο που έπρεπε να ακολουθήσουν, ώστε να αποφύγουν την καταδίωξη. Αλλά οι κανονιοβολισμοί και οι πυροβολισμοί (ή Τούρκοι αγγελιοφόροι από τη μονή Σερμπανέστι) προσείλκυσαν την προσοχή των Τούρκων στις τρεις παρακείμενες μονές και 1.500 από αυτούς έφθασαν ταχύτατα στη μονή Σερμπανέστι ακριβώς τη στιγμή κατά την οποία οι πολιορκημένοι συμπατριώτες τους ετοιμάζονταν να επιχειρήσουν έξοδο. Εξαιτίας αυτής της αιφνιδιαστικής επίθεσης, οι Ελληνες ιππείς βρέθηκαν απότομα σε δεινή θέση, περιήλθαν σε αταξία και υπέστησαν σοβαρές απώλειες. Σύντομα οι περισσότεροι κατέφυγαν

κύριος των δύο πυροβόλων. Την ίδια στιγμή ο Καραβίας, αν και είδε ότι πλησίαζε ο Νικόλαος Υψηλάντης, αντί να σπεύσει να ενωθεί μαζί του, τράπηκε σε φυγή με τους εναπομείναντες ιππείς του. Τότε όλα τα τουρκικά σώματα συνενώθηκαν και περικύκλωσαν τον Ιερό Λόχο. Οι απειροπόλεμοι νέοι βρέθηκαν εκτεθειμ ένοι σε ένα αναπεπταμένο πεδίο να μάχονται εναντίον οκταπλάσιων εχθρών. Παρόλα αυτά, παρέμειναν στις θέσεις τους (πλην ελάχιστων), πολεμώντας με ιδιαίτερο θάρρος. Χρησιμοποίησαν και τα πυροβόλα τους, αλλά με μικρό όφελος εξαιτίας της ανεπάρκειας πυρομαχικών. Οι Τούρκοι ιππείς εξαπέλυσαν πολλές εφόδους ώστε να διασπάσουν τις γραμμές τους, μάταια όμως καθώς οι Ιερολοχίτες, συγκεντρωμένοι γύρω από τον αρχηγό τους, τις απέκρουαν ακόμη και με τις λόγχες. Αν εκείνη τη στιγμή τα υπόλοιπα ελληνικά τμήματα ανασυγκροτούντο και έσπευδαν σε βοήθεια των γενναίων συμπατριωτών τους, πιθανότατα η ροή της μάχης θα ήταν διαφορετική. Ομως, οι Ιερολοχίτες παρέμειναν μόνοι τους και οι επελάσεις των ιππέων και τα καταιγιστικά πυρά του εχθρού συνέχιζαν να αραιώνουν τις τάξεις τους. Ετσι, ο ένας μετά τον άλλον φονεύθηκαν 180 οπλίτες, τέσσερις αξιωματικοί, 25 υπαξιωματικοί, ο σημαιοφόρος Ξενοφών και ο Ελβετός φιλέλληνας Μπουρντιέ. Ενα μικρό

στο γειτονικό δάσος, ενώ ο ίδιος ο

μέρος από τους επιζώντες υποχώρησε

Καραβίας με όσους του απέμειναν

προς την είσοδο της χαράδρας, όπου ο

εξακολουθούσε να μάχεται

Βλάχος οπλαρχηγός Ιωανίτσας Χόρκα

απεγνωσμένα. Τότε ο Ιερός Λόχος

με 50 πανδούρους κατόρθωσε να ανακόψει με πυκνά πυρά την επέλαση των Τούρκων ιππέων και πεζών. Ο

άλλαξε πορεία και με δύο πυροβόλα έσπευσε σε βοήθειά του. Ο Καρά Φε'ίζ, ενθαρρυνόμενος από την άφιξη των

Ολύμπιος, ο οποίος βρισκόταν με τον

ενισχύσεων και από το γεγονός ότι ο κύριος όγκος του Ελληνικού Στρατού δεν κινήθηκε εναντίον του, εξήλθε με

Υψηλάντη, έσπευσε σε βοήθεια με τον αρχιμανδρίτη Σέρβο αμέσως μετά την έναρξη της μάχης, αλλά έφθασε αργά.

τους ιππείς του, κατέκοψε τους λίγους

Ατρόμητος, όρμησε στο πεδίο της

πολεμιστές που είχαν παραμείνει

μάχης με 100 ιππείς, κατέσφαξε τους

μπροστά στο Δραγατσάνι και έγινε

εχθρούς που είχαν την ατυχία να

77

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

Ο Βλάχος οπλαρχηγός Θεόδω ρος Β λαδιμηρέσκου. Αρχικά σύμμαχος του Υψηλάντη, α ρ γό τερ α κ α τη γ ο ρ ή θ η κε για προδοσία και εκ τελ έσ θ η κ ε (Αθήνα, Γεννάδειος Β ιβλιοθήκη).

βρεθούν μπροστά του, προχώρησε με το πληγωμένο άλογό του μέχρι το σημείο όπου είχε πέσει ο σημαιοφόρος του Ιερού Λόχου και πήρε τη σημαία. Η εμφάνισή του πτόησε τους Τούρκους, οι οποίοι υποχώρησαν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο Θεσσαλός οπλαρχηγός κατόρθωσε να σώσει περίπου 100 Ιερολοχίτες και τα δύο πυροβόλα. Οι απώλειες του τμήματος του Καραβία ανέρχονταν σε 140 άνδρες. Οι Τούρκοι είχαν υποστεί επίσης βαρύτατες απώλειες, η νίκη τους όμως ήταν καθοριστική, όχι διότι επικράτησαν στο πεδίο της μάχης (άλλωστε το εγκατέλειψαν μετά την εμφάνιση του Ολύμπιου), αλλά διότι μετά τη συντριβή του Ιερού Λόχου πανικόβλητοι οι άνδρες των άλλων σωμάτων τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Ο Υψηλάντης έσπευσε να τους συγκροτήσει, ελπίζοντας ακόμη και εκείνη τη στιγμή ότι ήταν δυνατόν να ανασυντάξει τον στρατό του, αλλά ο κόπος του ήταν μάταιος, κάθε ελπίδα είχε χαθεί.

Πως θα μπορούσε να κερδηθεί η νίκη; Το κίνημα στις Παναδουνάβιες Ηγεμονίες προσέφερε τεράστια οφέλη στον Αγώνα. Αν ο Υψηλάντης δεν κήρυσσε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, δεν θα ακολουθούσε η τουρκική τρομοκρατία στην Κωνσταντινούπολη και στη Μικρά Ασία, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να καμφθούν οι τελευταίοι δισταγμοί και να εξεγερθεί η Πελοπόννησος. Την περίοδο κατά την οποία η Υψηλή Πύλη είχε στρέψει την προσοχή της στην καταστολή του κινήματος του Υψηλάντη, οι Ελληνες επαναστάτες εδραίωναν την Επανάσταση στον Μόριά. Ποιες όμως προοπτικές θα ανοίγονταν για την υπόθεση του Αγώνα αν τελικά ο Υψηλάντης νικούσε τους Τούρκους στο Δραγατσάνι; Για να

απαντηθεί αυτό το ερώτημα θα πρέπει πρώτα να εξετάσουμε πώς θα μπορούσε να κερδηθεί η πολυπόθητη νίκη. Η ευθύνη για την καταστροφική ήττα βαρύνει κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) τον Καραβία. Αν ο Υψηλάντης ή ο Ολύμπιος βρίσκονταν στην εμπροσθοφυλακή στις 7 Ιουνίου, είναι σίγουρο ότι θα απέτρεπαν τον Καραβία από την ανεύθυνη εκείνη επίδειξη παλικαρισμού. Αλλά και αν ακόμη αυτό δεν συνέβαινε, αν το ελληνικό στράτευμα μετέβαινε ενωμένο στο Δραγατσάνι (και όχι σε δύο ομάδες, όπως συνέβη πραγματικά), θα ασκούσε πολύ μεγαλύτερη πίεση στους Τούρκους. Οι τελευταίοι είναι βέβαιο πως θα κατέρρεαν γρήγορα. Αλλωστε, στην πραγματικότητα εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης όταν

78

What if

εμφανίσθηκε ο Ολύμπιος. Το στοιχείο πάντως που έγειρε την πλάστιγγα της νίκης ανέλπιστα προς την πλευρά των Τούρκων ήταν η αδικαιολόγητη αδράνεια των ελληνικών τμημάτων την ώρα που οι Ιερολοχίτες

Η νίκη θα είχε τεράστιο ψυχολογικό αντίκτυπο. Τα κρούσματα απειθαρχίας και λιποταξιών θα σταματούσαν, ενώ χιλιάδες ενθουσιώδεις εθελο ντές αλλά και ντόπιοι οπλαρχηγοί θα έσπευδαν να πυκνώσουν τις τάξεις του Υψηλάντη.

είχαν εμπλακεί σε μάχη με το σύνολο των τουρκικών δυνάμεων. Σε εκείνο το σημείο της μάχης μια ελληνική αντεπίθεση θα μπορούσε όχι απλά να απωθήσει, αλλά ίσως και να εξοντώσει τα τουρκικά τμήματα. Αν συνέβαινε αυτό, τα οφέλη θα ήταν πολλαπλά για την ελληνική πλευρά. Πρώτα απ’ όλα, η καταδίωξη του ελληνικού στρατεύματος θα σταματούσε, δίνοντας την ευκαιρία στο τελευταίο να αναπαυθεί και να αναδιοργανωθεί. Ο Ιερός Λόχος στο νικητήριο αυτό βάπτισμα του πυρός θα κέρδιζε πολύτιμη πολεμική εμπειρία η οποία σε συνδυασμό με τον επαναστατικό ενθουσιασμό που διέκρινε τα μέλη του, θα τον καθιστούσε ένα ιδιαίτερα αξιόμαχο σώμα. Επιπλέον, η νίκη θα είχε τεράστιο ψυχολογικό αντίκτυπο. Τα κρούσματα απειθαρχίας και λιποταξιών θα σταματούσαν, ενώ χιλιάδες ενθουσιώδεις εθελοντές αλλά και αμφιταλαντευόμενοι ντόπιοι οπλαρχηγοί, οι οποίοι θα ανέμεναν το αποτέλεσμα της μάχης, θα έσπευδαν να πυκνώσουν τις τάξεις του Υψηλάντη. Με μια συντονισμένη καταδίωξη των Τούρκων, ο Ελληνας αρχηγός θα ήλεγχε πλέον μια εκτεταμένη περιοχή, δύσκολα προσεγγίσιμη για τον εχθρό,

έλεγχο του τη Βούλτσα. Αν και ο Υψηλάντης δεν εξεδήλωσε προθέσεις παραμονής στην περιοχή, το σενάριο αυτό αξίζει να αναλυθεί. Μετά από μια ελληνική νίκη στο Δραγατσάνι, δεκάδες ντόπιοι οπλαρχηγοί με τα σώματά τους θα έσπευδαν να ενωθούν με τον Υψηλάντη. Σίγουρα όμως δεν θα επιθυμούσαν την αποχώρηση του Ελληνα αρχηγού πριν αυτός τους βοηθήσει να παγιώσουν την κυριαρχία τους στη χώρα. Πιθανώς λοιπόν ο Υψηλάντης να δελεαζόταν από τον μεγάλο αριθμό των ντόπιων νεοσύλλεκτων. Αλλωστε, μια ήττα των Τούρκων στο Δραγατσάνι δεν σήμαινε ότι οι τελευ τα ίοι δεν ήταν ακόμη ικανοί να του αναχαιτίσουν την πορεία προς τη Βουλγαρία. Είναι βέβαιο ότι, μετά τη νίκη του στο Δραγατσάνι, θα συγκέντρωνε σε ελάχιστο χρονικό διάστημα 15-20.000 άνδρες. Οι Τούρκοι δεν θα ήταν σε θέση να αναλάβουν κάποια ευρεία επιθετική επιχείρηση πριν από την άνοιξη του 1822. Αρκεί μόνο να σκεφθούμε ότι μια ήττα τους στο Δραγατσάνι θα δημιουργούσε τρία μέτωπα: εναντίον του Αλή Πασά στην Ηπειρο (τον οποίο εξόντωσαν τον Ιανουάριο του 1822), εναντίον των επαναστατών στην Ελλάδα και, φυσικά, εναντίον του Υψηλάντη στη Βλαχία. Αλλοι περισπασμοί που είχαν εκδηλωθεί εκείνη την περίοδο (συγκρούσεις στα ανατολικά σύνορα με την Περσία, παρενοχλήσεις από τους Δρούζους στη Συρία, διασπαστικές

στην οποία θα είχε την άνεση να

τάσεις της Αιγύπτου, άκαρπες

αναδιοργανώσει το στράτευμά του.

διαπραγματεύσεις με τους Σέρβους, εσωτερικές απειλές από τους γενιτσάρους) θα δυσχέραιναν ακόμη

Ο Υψηλάντης παραμένει στη Μολδοβλαχία Ο Υψηλάντης θα είχε πλέον δύο δυνατότητες. Η μια θα ήταν να παραμείνει στη Μολδοβλαχία προσπαθώντας να επεκτείνει την

περισσότερο τη θέση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επιπλέον, η ένταση των σχέσεων με τη Ρωσία και ο κίνδυνος έκρηξης ενός ρωσοτουρκικού πολέμου - καθώς ο σουλτάνος δεν πείσθηκε ποτέ από τις ρωσικές

εξέγερση και σε άλλες περιοχές ή

διαβεβαιώσεις ότι το κίνημα του

τουλάχιστον να διατηρήσει υπό τον

Υψηλάντη δεν υποθαλπόταν από τη

79

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ χουλένι

—!> Πορεία των δυνάμεων του Αλ. Υψηλάντη -»

Κινήσεις τουρκικών οτρατ. σωμάτων

-ο

Κατευθύνσεις διαφυγής επαναστατικών τμημάτων μετά την αποτυχία της εξέγερσης

ΡΩΣΙΑ

Συγκρούσεις

ΜΙΚΡΗ ΒΛΑ ΧΙΑ

Δραγατσάνι

Βουκουρέστι

ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ

Π. Δούναβης

Ρωσία - θα δέσμευαν μεγάλα στρατιωτικά τμήματα για την άμυνα της Κωνσταντινούπολης (αυτό άλλωστε συνέβη μέχρι το φθινόπωρο του 1821, οπότε καταπνίγηκαν οι τελευταίες εστίες αντίστασης στη Μολδοβλαχία). Ο Υψηλάντης θα είχε μεγάλη άνεση χρόνου για να διασφαλίσει την περιοχή και να εκπαιδεύσει το στράτευμά του. Επιπλέον, θα αναθερμαίνονταν οι συνομιλίες με τους Βουλγάρους οι οποίοι θα θεωρούσαν την επιτυχία του Ελληνα αρχηγού προάγγελο της δικής

πλεονέκτημα, καθώς θα ήταν βέβαιο ότι οι περισσότεροι ντόπιοι θα εγκατέλειπαν τον Ελληνα αρχηγό. Αν το στράτευμα των επαναστατών ακολουθούσε αμυντική τακτική (πέρα από τις σποραδικές επιθέσεις στις τουρκικές φρουρές) και οχυρωνόταν στη Βούλτσα, διασφαλίζοντας τις στενές διόδους προς αυτήν, τότε σίγουρα η νέα τουρκική δύναμη που θα αναλάμβανε την εξουδετέρωσή του θα είχε πολύ δύσκολο έργο. Στην πραγματικότητα, άλλωστε, οι άνδρες

τους εξέγερσης. Αν ο Υψηλάντης αναλάμβανε επιθετικές ενέργειες, προφανώς πρώτος στόχος του θα ήταν το Βουκουρέστι. Ακόμη και αν δεν κατάφερνε να το καταλάβει, σίγουρα θα δημιουργούσε δυσεπίλυτα προβλήματα στις τουρκικές φρουρές της περιοχής. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση μια πιθανή ελληνική ήττα ίσως έδινε πάλι στους Τούρκους το

του Υψηλάντη είχαν αποδείξει πολλές φορές κατά τις συμπλοκές με τους Τούρκους, την ποιοτική τους υπεροχή. Η οχυρή διαμόρφωση της περιοχής, η οποία ευνοεί τον αμυνόμενο, θα προκαλούσε τεράστιες απώλειες στον επιτιθέμενο και παράταση των επιχειρήσεων. Τότε η Ρωσία πιθανώς να θεωρούσε την ευκαιρία κατάλληλη για να επέμβει, ώστε να αποδεσμεύσει πλήρως την περιοχή από το

Χ άρτης όπου σημειώνονται τα ορόσημα του επαναστατικού κινήματος του Αλεξάνδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Η γεμο νίες.

What if

Μολδοβλαχία. Κατά τις παραμονές της εισβολής του Δράμαλη στην Πελοπόννησο (στις αρχές Ιουλίου του 1822). οι σχέσεις του Κολοκοτρώνη με την Πελοποννησιακή Γερουσία και την επαναστατική κυβέρνηση είχαν φθάσει σε οριακό σημείο. Αφορμή ήταν η υπονόμευση του Ελληνα στρατηγού κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Πάτρας. Ορισμένα μέλη της κυβέρνησης, σε συνεργασία με κάποιους Αχαιούς προκρίτους, έδρασαν παρασκηνιακά επιτυγχάνοντας τη λύση της πολιορκίας από τα ελληνικά στρατεύματα! Ο Γέρος του Μόριά εισήλθε στην Τριπολιτσά, επικεφαλής 2.000 ανδρών, με σκοπό να εκφοβίσει την κυβέρνηση (σύμφωνα με πηγές προσκείμενες προς αυτόν) ή ακόμη και να την ανατρέψει (σύμφωνα με πηγές αντίθ ετες προς αυτόν).

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Μ ια ενδεχόμενη νίκη το υ Υψηλάντη στο Δ ραγατσ άνι, &α διευκόλυνε τα σ τρα τηγικά του σχέδια (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

«σουλτανικό άρμα». Ακόμη και αν αυτό δεν συνέβαινε, το αδιέξοδο των επιχειρήσεων θα επέτεινε διαρκώς τον φόβο της Υψηλής Πύλης για πιθανή ρωσική επέμβαση. Επιπλέον, οι βαριές απώλειες θα στερούσαν πολύτιμες ενισχύσεις από τα τουρκικά στρατεύματα που μάχονταν στην Ελλάδα.

Μεσολάβησε όμως η εισβολή του Δράμαλη και ο Κολοκοτρώνης, αντιλαμβανόμενος την κρισιμότητα των στιγμών, παρέβλεψε τις εναντίον του κυβερνητικές ενέργειες. Αν οι Ελληνες νικούσαν στο Δραγατσάνι, είναι σχεδόν βέβαιο ότι η Υψηλή Πύλη δεν θα εκπονούσε σχέδιο εκστρατείας εναντίον του Μόριά, εφόσον προηγουμένως δεν είχε καταπνίξει την εξέγερση στη Μολδοβλαχία. Η προτεραιότητα που θα έδινε στην αντιμετώπιση της

Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι οι Τούρκοι θα κατάφερναν να νικήσουν

κατάστασης στις Παραδουνάβιες

τον Υψηλάντη, αυτό σίγουρα δεν θα

φόβο της περί ρωσικής επέμβασης. Επομένως, αν δεν μεσολαβούσε η

συνέβαινε πριν το καλοκαίρι (ίσως και το φθινόπωρο) του 1822. Τότε ο σουλτάνος θα συνειδητοποιούσε ότι θα είχε χάσει περισσότερα απ’ αυτά που κέρδισε. Για να γίνει κατανοητή αυτή η υπόθεση, πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας στην Ελλάδα και να

Ηγεμονίες προκύπτει από τον διαρκή

εισβολή του Δράμαλη, ο Κολοκοτρώνης με τις εκφοβιστικές (ή ακόμη και τις ανατρεπτικές) του ενέργειες εναντίον της κυβέρνησης θα αναλάμβανε εξολοκλήρου τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο. Το

προσπαθήσουμε να αντιληφθούμε

αργότερο μέχρι τα μέσα Ιουλίου, η

πόσο θα ωφελούσε τους επαναστάτες

τουρκική φρουρά του Ναυπλίου θα είχε

η παράταση των επιχειρήσεων στη

παραδώσει την πόλη στους

81

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

οπλαρχηγών στις θελήσεις του, η

επαναστάτες. Στην πραγματικότητα, άλλωστε, ο Δράμαλης μετά βίας πρόλαβε να ματαιώσει την επικείμενη παράδοση της πόλης στους

συγκέντρωση στις παρυφές της πόλης χιλιάδων επαναστατών με την ελπίδα

επαναστάτες. Επόμενος στόχος του Γέρου του Μόριά θα ήταν η Πάτρα. Πριν ακόμη επ έλθειη ανοικτή ρήξη Κολοκοτρώνη-κυβέρνησης, ο Ελληνας στρατηγός είχε συστηματοποιήσει την

της εξουδετέρωσης της τελευταίας εχθρικής εστίας αντίστασης και της λαφυραγώγησης (όπως ακριβώς συνέβη και στην Τριπολιτσά), αποτελούσαν εγγυήσεις για κατάληψη της Πάτρας ή τουλάχιστον για εκκένωσή της από τον

πολιορκία της πόλης και είχε

Τουρκικό Στρατό και πληθυσμό,

αντιμετωπίσει με επιτυχία πολλές

κατόπιν συνθήκης. Κατά συνέπεια, το αργότερο το φθινόπωρο του 1822,

επιθετικές ενέργειες των Τούρκων. Προφανώς, όταν θα δρούσε με πλήρη ελευθερία κινήσεων, το έργο του θα

ολόκληρη η Πελοπόννησος θα βρισκόταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών, ανεξάρτητα από την

ήταν πιο εύκολο. Η στρατηγική ευφυΐα του, η «υποταγή» των ντόπιων

εξέλιξη των επιχειρήσεων στη

KEFKHE.Xt'ES

Η //t/fi'M ' t €. Ii

dtias/tn'itw

Pt'Mii* ‘fi (.’/ ‘ (h v ry /r /it* / » /i ■ m puui J W i/t/m o/'Ahtwi u i m ttifitr Η α ίίά ΐκ ^ ι /• r / h t r (in

K Sf& W ti o f Aa rt jy t ^ a m i nUarl,' r f t f 7 h r A * />n fit*3· S ’t r t r t i H titffiiü m

(«

S k r tc h o f' tA e » A T T /.K e f

11. I'm id* n n ' r t In>tnt an /tx an t i

Mrr im I t

D U Υ < ίΛ 8 ΙΙΛ Χ

I. l\M*i
\'in * V < ir * i

J

i n litt le W ALLA C H I Λ

V

X . P i f t r f wiifty* t h t Patitieur** ,tur/>frf'fr
/A s /h r for ft h o rrts

£

Α * ? ,!·

V ir u 'm tn l ->1

3S<7i-/y·,/ flattoUtm 11SrrfÄ t ’m a ir v m Pnndcurf m lurks

.

i'r-a/j o f M ilt#

Σχεδιάγραμμα της μάχης του Δ ραγατσ ανίου από την «Ιστορία της Ελληνικής Ετταναστάσεως» του Thomas Gordon (1832).

82

What if

Κατά τη διάβαση του Δούναβη, πιθανότατα θα εγκατέλειπαν τον Υψηλάντη πολλοί ντόπιοι οπλαρχηγοί και πολεμιστές. Το κενό όμως θα αναπληρωνόταν από Βούλγαρους επαναστάτες.

Μολδοβλαχία. Η προσοχή πλέον των επαναστατών θα στρέφονταν στην

εφαρμογή αμέσως μετά τη νίκη στο Δραγατσάνι, πριν ακόμη οι Τούρκοι

Ανατολική Στερεά και την Ηπειρο. Μια εκστρατεία (πιθανώς με επικεφαλής τον ίδιο τον Κολοκοτρώνη) στην Ανατολική Στερεά θα είχε ως σχεδόν σίγουρο αποτέλεσμα την πτώση του Ζητουνίου (Λαμίας) στους Ελληνες και την άμεση απειλή εναντίον της

συνέλθουν από το κτύπημα. Οι τουρκικές φρουρές στον Δούναβη θα αποτελούσαν το πρώτο εμπόδιο στην πορεία του Ελληνα αρχηγού. Ο καταπονημένος αλλά νικηφόρος και ενθουσιώδης στρατός του θα ήταν σε θέση να διασπάσει τον κλοιό. Επίσης, θα ήταν πολύ πιθανόν οι διοικητές των φρουρών, «μουδιασμένοι» από την ήττα των ομοεθνών τους στο Δραγατσάνι, να μην επιχειρήσουν να προβάλουν εμπόδια στην πορεία των επαναστατών, εφόσον οι τελευταίοι

Λάρισας, έδρας της τουρκικής εξουσίας στη Θεσσαλία. Παράλληλα, οι Ρουμελιώτες επαναστάτες, ενισχυμένοι με Μοραϊτες, θα ήταν σε θέση να επιχειρήσουν μια εκστρατεία στην Ηπειρο. Οι έμπειροι επικεφαλής οπλαρχηγοί θα εγγυώντο τουλάχιστον αποφυγή της επανάληψης της μάχης του Πέτα, όπου ο απόλεμος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος είχε οδηγήσει το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στην καταστροφή. Μετά από αυτή την εξέλιξη, η Υψηλή Πύλη θα βρισκόταν σε εξαιρετικά δεινή θέση. Η αντίδρασή της, προφανώς με μια εκστρατεία εναντίον των ελεύθερων εδαφών της Ελλάδας, δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί πριν από τις αρχές της άνοιξης του 1823. Ακόμη και αν ο Τουρκικός Στρατός επανέφερε υπό τον έλεγχό του την Ηπειρο και το μεγαλύτερο μέρος της Στερεάς Ελλάδας, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο όχι μόνο να συνεχίσει την πορεία του προς την Πελοπόννησο αλλά και να διατηρήσει υπό τον έλεγχό του τα ανακατακτηθέντα εδάφη. Ο

απομακρύνονταν από την περιοχή ευθύνης τους. Κατά τη διάβαση του Δούναβη, πιθανότατα θα εγκατέλειπαν τον Υψηλάντη πολλοί ντόπιοι οπλαρχηγοί και πολεμιστές. Το κενό όμως θα αναπληρωνόταν από Βούλγαρους επαναστάτες, οι οποίοι θα θεωρούσαν την παρουσία του Υψηλάντη στη χώρα τους ως ευκαιρία για γενικευμένη εξέγερση. Το πιθανότερο είναι αυτό να μη συνέβαινε στον βαθμό και στην έκταση που επιθυμούσαν οι Βούλγαροι, αφού οι τουρκικές δυνάμεις στη χώρα, ιδιαίτερα στη Σόφια, την Αδριανούπολη και το Βιδίνι, ήταν ισχυρές. Το εγχείρημα καθόδου ενός στρατιωτικού σώματος στην Ελλάδα επιτεύχθηκε στην πραγματικότητα από τον Ιωάννη Κολοκοτρώνη. Μετά την καταστροφή του Υψηλάντη, ο Ελληνας οπλαρχηγός συγκέντρωσε τους άνδρες

Ανδρούτσος, ο Νικηταράς, ο

του (περίπου 275) και αποφάσισε να

Κολοκοτρώνης και οι Μεσολογγίτες θα

κατέλθει στην Πελοπόννησο μέσω των Βαλκανίων. Εμπειρος περί τα

αποτελούσαν ιδιαίτερα δυσχερή εμπόδια.

Ο Υψηλάντης επιχειρεί να κατέλθει στην Ελλάδα Σε περίπτωση που ο Υψηλάντης

στρατιωτικά οδήγησε τους πολεμιστές του μέσα από τα βουνά. Η ηρωϊκή πορεία εκείνου του σώματος την περίοδο κατά την οποία ολόκληρη η Χερσόνησος του Αίμου ήταν πλημμυρισμένη από τα τουρκικά

παρέμενε πιστός στο αρχικό σχέδιο

στρατεύματα, θυμίζει την κάθοδο των

κ α θ ό δ ο υ τ ο υ σ τ η ν Ε λ λ ά δ α , θ α έπρεπε

Μ υ ρ ίω ν . Α π ό τ ο υ ς γ ε ν ν α ίο υ ς ε κ ε ίν ο υ ς

να επιχειρήσει να το θέσ ει σε

άνδρες μόνο 100 κατόρθωσαν να

83

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι

Το ολοκαύτω μα της μονής Σ έκο υ . Ο Γιωργάκης Ολύμπιος θ έ τ ε ι πυρ στην πυρίτιδα. Σύνθεση του Peter von Hess (Αθήνα, αντίγραφο του Μ ουσείου Μπενάκη).

φθάσουν στην Πελοπόννησο τον Αύγουστο του 1821 και να λάβουν μέρος στην πολιορκία της Τριπολιτσάς. Σε περίπτωση που ο Υψηλάντης επιχειρούσε να κάνει το ίδιο, θεωρούμε πως η κατάσταση θα ήταν ακόμη δυσκολότερη. Οπωσδήποτε ο στρατός του θα αριθμούσε μερικές χιλιάδες άνδρες, αλλά το γεγονός αυτό θα τον καθιστούσε στόχο των τουρκικών στρατευμάτων, ενώ ταυτόχρονα η πορεία του θα ήταν πολύ πιο αργή. Αν ακολουθούσε το δρομολόγιο μιας απόλυτα νοητής ευθείας από τον Δούναβη, μέσω της Βουλγαρίας προς τη Μακεδονία, θα ήταν αναγκασμένος να δώσει ανοικτές μάχες με τα τουρκικά στρατεύματα. Βέβαια, μπορούσε να υπολογίζει στις τοπικές εξεγέρσεις των Βουλγάρων που θα προκαλούσε το πέρασμά του. Οι αντιπερισπασμοί που θα προκαλούντο πιθανώς να μην επέτρεπαν στους Τούρκους να προβούν σε συντονισμένη καταδίωξη. Ακόμη όμως και αν έφθανε

στη Μακεδονία, θα είχε να αντιμετωπίσει όχι μόνο τις ισχυρές δυνάμεις που έδρευαν στην περιοχή αλλά και αυτές που είχαν έλ θ ει να ενισχύσουν τις πρώτες στην κατάπνιξη των ελληνικών επαναστατικών κινήσεων οι οποίες είχαν εκδηλωθεί την άνοιξη του 1821. Ακόμη και αν ο Υψηλάντης έφθανε στη Στερεά Ελλάδα, πιθανότατα θα είχε υποστεί απώλειες της τάξης του 50%, ίσως και περισσότερες. Παράλληλα, οι εναπομείναντες άνδρες του θα ήταν εξαιρετικά καταπονημένοι και θα έπρεπε να περάσει ένα εύλογο χρονικό διάστημα μέχρι να καταστούν ξανά αξιόμαχοι. Ο Ελληνας αρχηγός θα μπορούσε να ακολουθήσει ένα εναλλακτικό δρομολόγιο μέσω των βουνών. Ο γράφων σημείωσε μια πιθανή πορεία η οποία θα είχε ως πρωτεύοντα στόχο την αποφυγή συνεχόμενων εμπλοκών με τον εχθρό. Το δρομολόγιο (το οποίο βέβαια επιδέχεται κάθε αμφισβήτηση)

84

What if

θα μπορούσε θεωρητικά να είναι το εξής: το ελληνικό στράτευμα θα διέσχιζε τον Δούναβη με κατεύθυνση το Πιρότ. Από εκεί θα κατερχόταν την κοιλάδα του Μοράβα με γενικότερη κατεύθυνση προς το Κουμάνοβο, το Βέλες και το Μοναστήρι. Στη συνέχεια θα έφθανε στη Φλώρινα, θα περνούσε το Πισοδέρι και θα εξερχόταν δυτικά της Καστοριάς. Από εκεί θα κατευθυνόταν στη Νεάπολη και στα Γρεβενά. Στη συνέχεια, μέσω Χασίων και Αγράφων, θα έφθανε στο Μεσολόγγι. Το δρομολόγιο αυτό είναι σχετικά πιο ασφαλές αλλά πολύ πιο δύσκολο. Η άφιξη του Υψηλάντη στο Μεσολόγγι δεν θα έπρεπε να αναμένεται νωρίτερα από 4-6 μήνες. Οι Τούρκοι λοιπόν θα μπορούσαν με συντονισμένες κινήσεις να εγκλωβίσουν το επαναστατικό στράτευμα σε κάποια ορεινή διάβαση. Η άφιξη του Υψηλάντη σε φίλιο έδαφος, έστω και με σοβαρές απώλειες, θα είχε ισχυρό ψυχολογικό αντίκτυπο για τους αντιμαχόμενους. Οι Ελληνες θα ενθουσιάζονταν και θα συμμετείχαν με μεγαλύτερη ορμή στον

Η πορεία της σ τρα τιά ς του Δ ρά μα λη στην πεδιάδα το υ Αργους. Αν το καλοκαίρι του 1822 το μέτωπο εναντίον του Υψηλάντη στη Μ ολδοβλαχία ήταν ακόμη ανοικτό, τό τε η εκ σ τρ α τεία εναντίον της Πελοποννήσου δεν 9 α είχε π ρα γματοπ οιη θεί (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

Αγώνα, περιβάλλοντας με αμέριστη εμπιστοσύνη τους στρατιωτικούς τους αρχηγούς. Από την άλλη πλευρά, οι Τούρκοι θα χρειάζονταν ένα εύλογο χρονικό διάστημα ώστε να συνέλθουν από τις επανειλημμένες ήττες στην Πελοπόννησο και από την καταφανή αποτυχία τους να εμποδίσουν ένα επαναστατικό σώμα να διασχίσει τα Βαλκάνια. Ανεξάρτητα πάντως αν ο Υψηλάντης κατάφερνε να φθάσει η όχι στη Στερεά Ελλάδα, η αναστάτωση που θα προκαλούσε στα βουλγαρικά και στα βορειοελληνικά εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα ανέβαλλε για ένα εύλογο χρονικό διάστημα τη σχεδιαζόμενη τουρκική εκστρατεία εναντίον της Πελοποννήσου. Το διάστημα αυτό θα ήταν ίσως αρκετό, όπως προαναφέρθηκε, για να καταληφθεί το Ναύπλιο και πιθανότατα η Πάτρα από τους Ελληνες. Φυσικά, όπως όλοι γνωρίζουμε, η κατάσταση δεν εξελίχθηκε σύμφωνα με τις θελήσεις του Υψηλάντη και το σώμα του υπέστη καταστρεπτική ήττα στο

85

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης νικά στο Δραγατσάνι Το πεδίο τη ς μάχης

το υ Δ ραγατσ ανίου σε π αλαιότερη φω τογραφία (Δημ. Φωτιάδης, Η Επανάσταση το υ ’21, Εκδόσεις Μ έλισσα).

Δραγατσάνι. Ακόμη και έτσι όμως, η Βοήθεια που προσέφερε ο αγνός αυτός πατριώτης στην Επανάσταση ήταν πολύτιμη. Την περίοδο κατά την οποία η Υψηλή Πύλη είχε στρέψει την προσοχή της στην καταστολή του κινήματος στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, οι Ελληνες επαναστάτες σημείωναν στην Πελοπόννησο τη μια επιτυχία μετά την άλλη. Τη στιγμή κατά την οποία το αίμα των Ιερολοχιτών πότιζε τη γη του Δραγατσανίου, ο Κολοκοτρώνης έσφιγγε τον κλοιό γύρω από την Τριπολιτσά, την πόλη-σύμβολο της οθωμανικής εξουσίας στον Μόριά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος): ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, τ. Α ’, Εκδόσεις Σ τ. Ανδροπούλου, Αθήνα 1899. (2) Ν. Κασομούλης: ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, 1821-33, τ. Α ’ (επιμ. I. Βλαχογιάννη), Αθήνα 1939-42. (3) Χρ. Α. Στασινόπουλος: ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821, τ. Α ’-Δ ’, Εκδόσεις Δ εδ εμ ά δ η , Αθήνα 1979.

(4) Διονύσιος Κόκκινος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, τ. Α ’, Εκδόσεις Μ έλισσα, Αθήνα 1957. (5) Σπυρίδων Τρικούπης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, τ. Α ’, Εκδόσεις Γιοβάνη, Αθήνα 1925. (6) Ποναγής Δ . Ζούβας: Η ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΤΑΚΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΤΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821, Αθήνα 1969. (7) ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. IB ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979. (8) Douglas Dakin: Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ (18211833), Μ ορφω τικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983. (9) Σ τα ύρ ο ς Γ. Κ αρκαλέτσης: Ή ΤΑΝ Ή ΕΠΙ ΤΑΣ - Η ΗΡΩ ΙΚΗ ΗΘ ΙΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ, Εκδόσεις Απολλώνειο Φως, Αθήνα 2000. (10) Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟ Υ ΕΘΝΟΥΣ, τ. Θ ’, Εκδόσεις Φάρος, Αθήνα 1983. (11) Χαράλαμπος Παπασωτηρίου: Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ (ΠΟ ΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ Ο Θ Ω Μ ΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 1821-1832), Εκδόσεις I. Σ ιδ έρ η , Αθήνα 1996. (12) Νίκος Γιαννόπουλος: «Ο Ιερ ό ς Λόχος και η Μάχη το υ Δ ραγατσανίου», ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, τεύ χος 38, Μ ά ρ τιο ς 2005.

What if

Οι Άγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος Αία Δ εληγιάννη Κοινω νική ανδρω π ολόγος

Στις 29 Μαρτίου 1864 υπογράφηκε μεταξύ της Ελλάδας , της Αγγλίας, της Γαλλίας καί της Ρωσίας μια συνθήκη σύμφωνα με την οποία τα Επτάνησα (Κέρκυρα, Παξοί, Λευκάδα, Ιθάκη, Ζάκυνθος, Κεφαλλονιά και Κύθηρα) δεν θα αποτελούσαν πλέον αγγλικό προτεκτοράτο, αλλά θα παραχωρούντο από την Αγγλία (την προστάτιδα δύναμη) στο ελληνικό κράτος. Η ένωση των Επτανήσων με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος πραγματοποιήθηκε χωρίς σημαντικούς αγώνες από την ελληνική πλευρά, χωρίς συρράξεις ή σημαντικές απώλειες ζωών. Η Αγγλία, μετά την έξωση του Οθωνα, αποφάσισε, με αφορμή τη

ΧΡϋΙίΛΠΗΗΙΛΪώ

στέψη του Γεωργίου A ’ ως νέου βασιλιά των Ελλήνων, να κάνει «δώρο» στην Ελλάδα τα Ιόνια Νησιά... Τι θα συνέβαινε όμως αν η Αγγλία δεν είχε κάνει αυτή την Ο εο ρτα σ μ ός τή ς Κέρκυρα, σε πίνακα του Χαράλαμπου Παχύ (1844-91)

κίνηση «καλής θέλησης»; Πότε θα ενσωματώνονταν τα Επτάνησα στην Ελλάδα και υπό ποιές

(Α9ήνα, Γεννάδειος Β ιβλιοθήκη).

I

συνθήκες;

Οι Αγγλοι αρνοϋνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

Η διαδοχή ξένων κυριάρχων στα Επτάνησα (τέλη 18ου - μέσα 19ου αι.) Στα τέλη του 18ου αι. άρχισε μία

87

περιοχή θα τελούσε υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου, ενώ η Ρωσία θα φρόντιζε για την προστασία των θρησκευτικών δικαιωμάτων των κατοίκων της. Αυτή η ουσιαστική

αλληλουχία κατοχής από ξένες

ημιαυτονόμηση των Επτανήσων

δυνάμεις στα βενετοκρατούμενα (από τον 14ο αι.) Επτάνησα. Με τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο (17 Οκτωβρίου 1797)

αποτέλεσε την πρώτη - κατά μία έννοια - δημιουργία ελληνικού κρατιδίου, μετά

και τη νικηφόρα λήξη της πρώτης

αυτοκρατορίας το 1453.

φάσης των Ναπολεόντειων Πολέμων, τα μέχρι τό τε βενετοκρατούμενα Επτάνησα περιήλθαν υπό γαλλική κυριαρχία. Τρία χρόνια αργότερα, μετά την καταστροφή του γαλλικού στόλου στο Αμπουκίρ της Αιγύπτου, η Αγγλία υποστήριξε τη δημιουργία μιας

Οι πολεμικές όμως συγκυρίες δημιούργησαν ένα νέο καθεστώς για τη νησιωτική περιοχή του Ιονίου. Μετά τη νίκη του Ναπολέοντα στο Αουστερλιτς (Austerlitz) υπογράφηκε η συνθήκη του Τίλσιτ (8 Ιουλίου 1807) και τα Επτάνησα περιήλθαν ξανά υπό γαλλική κυριαρχία.

ρωσοτουρκικής συμμαχίας με σκοπό την ανάσχεση των γαλλικών Βλέψεων προς την Ανατολή. Οι ρωσοτουρκικές δυνάμεις, στηριζόμενες στο ήδη αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί στα Επτάνησα εναντίον της Γαλλίας, κινήθηκαν αμέσως δια της θαλάσσιας οδού και στις 20 Φεβρουάριου 1799 ολοκλήρωσαν την κατάληψη των Ιονίων Νήσων με μια μοίρα ρωσοτουρκικού στόλου. Κατόπιν διπλωματικών συνεννοήσεων μεταξύ των δύο χωρών (Ρωσίας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας) υπογράφηκε στις 21 Μαρτίου 1800 μια νέα συνθήκη με βάση την οποία το σύμπλεγμα των Επτανήσων κηρυσσόταν αυτόνομο, με την ονομασία «Επτάνησος Πολιτεία». Η

Η αποφασιστική παρουσία του αγγλικού στόλου και η κατάληψη αρχικά της Ζακύνθου το 1809 και μέχρι το 1814 σχεδόν όλων των υπόλοιπων νήσων, έθεσε τη Γαλλία σε «διαθεσιμότητα» σε σχέση με τα Επτάνησα. Η αγγλική επικυριαρχία στην «Επτάνησο Πολιτεία» επισφραγίσθηκε με την υπογραφή της Συνθήκης των Παρισίων, στις 5 Νοεμβρίου 1815. Η «Επτάνησος Πολιτεία» μετονομάσθηκε «Ηνωμένο Κράτος των Ιονίων Νήσων» και διατήρησε την αυτονομία της, αυτή τη φορά όμως υπό την αποκλειστική προστασία της Αγγλίας. Αυτό ήταν το Καθεστώς που διατηρήθηκε μέχρι τη διαδικασία της ένωσης των νησιών με την.ελληνική επικράτεια.

την κατάλυση της Βυζαντινής

Η πόλη και το λιμάνι της Κ έρκυρας κατά την περίοδο της α γγλικής κατοχής των Επτανήσων (πίνακας του J. Cartrwright).

88

What if

Η γέννηση και η ωρίμανση της ιδέας της ένωσης

Από το 1849 άρχισαν να εκδηλώνονται επαναστατικές αναταραχές σε όλα τα νησιά που αντιμετωπίζονταν με σκληρή καταστολή από τις αγγλικές Αρχές.

Κατά τη διάρκεια της γαλλικής κατοχής τους, τα Επτάνησα επηρεάσθηκαν από το τρίπτυχο «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη», αρχές που πρέσβευε η οργανωμένη από την ανερχόμενη αστική τάξη Γαλλική Επανάσταση (1789). Ετσι περιορίσθηκε η εμπλοκή της αριστοκρατίας σε θέματα διοίκησης (σε εφαρμογή της ιδέας της «ισότητας»), ενώ ταυτόχρονα σχηματίσθηκαν συμβούλια με τη συμμετοχή ατόμων από όλες τις κοινωνικές τάξεις για τη διοίκηση των νησιών (προώθηση της «αδελφοσύνης»). Το ιδανικό της ελευθερίας δεν χρειαζόταν να προπαγανδισθεί από την επαναστατημένη Γαλλία για να ριζώσει στο μυαλό των Επτανησίων. Μετά τη μακροχρόνια κατοχή τους από τους Βενετούς, τα νησιά είχαν περιέλθει σε ένα καθεστώς αυτονομίας, έστω και αν αυτή η αυτονομία περιοριζόταν κατά περιόδους από τη γαλλική, τη ρωσοτουρκική ή την αγγλική εξουσία. Ηταν εύλογο λοιπόν να γεννηθεί στη σκέψη των Επτανησίων το αίτημα της ένωσης με την Ελλάδα, της ανεξαρτησίας των Επτανήσων, ως λογική εξέλιξη της αυτονομίας. Τη

Επτανησιακής Βουλής. Συγκεκριμένα, με τις εκλογές του 1850 προέκυψε η πρώτη ελεύθερη Βουλή των υπό αγγλική προστασία Επτανήσων. Στις 26 Νοεμβρίου 1850 ψηφίσθηκε από αυτή τη Βουλή (την ένατη κατά σειρά) για πρώτη φορά απόφαση για ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα. Πρωτεργάτες αυτής της ιδέας ήταν οι ηγέτες του Ριζοσπαστικού Κόμματος (το οποίο είχε ιδρυθεί το 1848), Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος και Ιωσήφ Μομφεράτος, προσωπικότητες με έντονο το επαναστατικό αίσθημα και με στόχους, πέρα από την ένωση, την ανεξαρτησία από τις ξένες δυνάμεις, τη δικαιοσύνη και τη μόρφωση του επτανησιακού λαού. Η απάντηση της Αγγλίας στο ψήφισμα αυτό ήταν σκληρή: φυλακίσεις, κλείσιμο των επαναστατικών εφημερίδων και μετέπειτα διάλυση της Βουλής. Η «τιμωρία» του Ζερβού-Ιακωβάτου και του Μομφεράτου (τους οποίους ακολούθησαν και άλλοι) ήταν η εξορία τους (στα Αντικύθηρα του πρώτου και στην Ερεικούσα του δεύτερου). Η

συλλογική αυτή ιδέα ενίσχυσε ακόμη περισσότερο ο ελληνικός αγώνας για την ανεξαρτησία (1821), καθώς και οι

παραμονή τους στα δύο άκρα της επικράτειας του προτεκτοράτου διήρκεσε σχεδόν έξι χρόνια, από τις 2 Οκτωβρίου 1851, έως τις 6 Φεβρουάριου 1857, καιπροκάλεσε την παρακμή του Κόμματος των Ριζοσπαστών, το οποίο στερήθηκε τις ηγετικές φυσιογνωμίες του. Κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της εξορίας

μεγάλες ευρωπαϊκές επαναστάσεις του

των ηγετών του Επτανησιακού

1848. Μάλιστα, από το 1849 άρχισαν να

Ριζοσπαστισμού (όπως έγινε γνωστό

εκδηλώνονται επαναστατικές

αυτό το κίνημα), περί το 1852, ένα νέο

αναταραχές σε όλα τα νησιά που αντιμετωπίζονταν με σκληρή καταστολή από τις αγγλικές Αρχές (ειδικά στην

πρόσωπο έκανε την εμφάνισή του στα

Κεφαλλονιά), η οποία περιλάμβανε διώξεις, ανακρίσεις και απαγχονισμούς. Η πρώτη επίσημη πρόταση από την

έδρανα της Επτανησιακής Βουλής, ως εκπρόσωπος - κι εκείνος - του ίδιου κόμματος, ο Ζακυνθηνός Κωνσταντίνος

επτανησιακή πλευρά για ένωση με την

Λομβάρδος.Ο Λομβάρδος, επίσης θερμός υποστηρικτής της ένωσης, υποστήριζε μόνο την ένωση καθαυτή,

Ελλάδα διατυπώθηκε από μία νέα

χωρίς να ενδιαφ έρεται για τη βελτίωση

πολιτική ομάδα που αναδύθηκε από

της νομικής και της εκπαιδευτικής οργάνωσης των Επτανησίων, όπως οι

τους κόλπους της πρώτης ελεύθερης

Οι Αγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

89

ιδρυτές του κόμματος. Η θέση του Αομβάρδου επικρίθηκε από τους εξόριστους ριζοσπάστες, που υποστήριζαν πως ο νέος ηγέτης του Ριζοσπαστικού Κόμματος απέκλινε από την ιδεολογία των προκατόχων του. Το 1858, και ενώ οι Ζερ6ός-Ιακωβάτος και Μομφεράτος είχαν αποφυλακισθεί, διογκώθηκε η ιδεολογική αντίθεση μεταξύ εκείνων και του Λομβάρδου οδηγώντας σε πολιτικό σχίσμα στην καρδιά του κόμματος. Μάλιστα, ο ίδιος ο Μομφεράτος προέβη στην έκδοση της εφημερίδας «Ο Αληθής Ριζοσπάστης», της οποίας οι οπαδοί αποκαλούσαν τον Λομβάρδο και τους υποστηρικτές του «ψευδοριζοσπάστες» και «ενωτιστές» ( 1 ).

Παρά τις εσωτερικές ιδεολογικές αντιθέσεις στο πλαίσιο της Βουλής, το γενικότερο αίτημα ήταν σαφές: Ενωση. Η αγγλική απάντηση ήλθε πρώτα με την ενέργεια του Υπατου Αρμοστή Γιάνγκ (Sir John Young, 1807-1876), ο οποίος το 1856 ανακοίνωσε το σχέδιό του για απελευθέρωση των πέντε από τα επτά νησιά και τη μετατροπή της Κέρκυρας και των Παξών σε βρετανική αποικία. Η πρόταση αυτή φυσικά ερέθισε ακόμη περισσότερο τους κατοίκους, που εκδήλωσαν την αντίθεσή τους με επαναστατικές κινητοποιήσεις. Παράλληλα με την καταστολή των λαϊκών εξεγέρσεων, η Αγγλία προέβη στην αποστολή του φιλέλληνα Γλάδστωνα (William Ewart Gladstone, 1803-1898), υπουργού των Οικονομικών, στα Επτάνησα, για να κατευνάσει τα πνεύματα και να «πείσει» για το παράτολμο του εγχειρήματος της ένωσης και, φυσικά, για την αποτροπή της (21 Νοεμβρίου 1858). Ο Γλάδστων υποστήριζε πως η ένωση θα ήταν «έγκλημα κατά της ασφάλειας της Ευρώπης». Θεωρούσε πως η Κέρκυρα αποτελούσε στρατηγικό σημείο (μόλις δύο μίλια από την τουρκική επικράτεια) για την εξέλιξη

του Ανατολικού Ζητήματος. Η ένωση θα έδινε λανθασμένες εντυπώσεις στους Τούρκους, που θα ένιωθαν πως είχαν αρχίσει οι προετοιμασίες για κινητοποίηση των Ελλήνων εναντίον τους. Από την αρχή της περιοδείας του Γλάδστωνα στα Επτάνησα, οι Επτανήσιοι τον υποδέχθηκαν με συνθήματα όπως «Κάτω η Προστασία» και «Ζήτω η Ενωση». Ο Γλάδστων καθησύχασε τον λαό της Κέρκυρας (που ήταν και ο πρώτος σταθμός του) για τη μη εφαρμογή του σχεδίου του Γιάνγκ και θέλησε να αντιπροτείνει μεταρρυθμιστικές λύσεις για το Ιόνιο κράτος, αντί για την ένωση. Δεν βρήκε όμως πρόσφορο έδαφος για την εφαρμογή των σχεδίων του ούτε καν μετά την απομάκρυνση του Γιάνγκ από την Αρμοστεία και την αντικατάστασή του από τον τελευταίο κατά σειρά αρμοστή, Ερρίκο Στορξ (Sir Henry Storks, 1811-1874). Οι διπλωματικές κινήσεις της αγγλικής πολιτικής δεν είχαν αποτέλεσμα. Το αίτημα για ένωση παρέμενε ζωντανό στην ελληνική πλευρά και δεν υπήρχε δυνατότητα συμβιβασμού μέσω κάποιας εναλλακτικής λύσης. Εκτός από τις λαϊκές εξεγέρσεις που περιγράφηκαν παραπάνω, ακόμη δύο παράγοντες συνέβαλαν τελικά

Αποψη του Α ργοστολιού κατά τον 19ο αιώνα (Αθήνα, Γεννάδειος Β ιβλιοθήκη).

90

What i f

στην ωρίμανση της ιδέας για την παραχώρηση των Επτανήσων στην Ελλάδα. Πρώτον, σε διπλωματικό επίπεδο, η Αγγλία δεχόταν επικρίσεις από τις δύο «αντίπαλες» δυνάμεις, Γαλλία και Ρωσία, οι οποίες, διαπιστώνοντας την αγγλική ανάμιξη σε κάθε τομέα της διοικητικής οργάνωσης των νησιών, σχολίαζαν πως δεν υφίστατο πραγματική ελευθερία στα νησιά, παρά μόνο το ένα δέκατο αυτής. Δεύτερον, η ίδια η Αγγλία είχε καταλήξει πως η κατοχή των Ιονίων Νήσων ήταν οικονομικά ασύμφορη. Η εμπορική τους σημασία είχε μειωθεί, καθώς εμπορικά κέντρα παραλαβής και διανομής προϊόντων στη Μεσόγειο είχαν καταστεί πλέον κυρίως η Μάλτα και το Γιβραλτάρ. Επίσης, τα έξοδα που απαιτούσε η συντήρηση των αμυντικών οχυρώσεων της Κέρκυρας ενίσχυαν την απόφαση για την Προσωπογραφία του Ηλία Ζ ερβ ο ύΙακωβά του φ ιλοτεχνημένη από τον Γεώργιο Αβλιχο, το 1895 (Α&ήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

«απαλλαγή» της Αγγλίας από τον τίτλο της «Προστάτιδας Δύναμης».

Η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα (29 Μαρτίου 1864) Η τελική ώθηση για την απελευθέρωση των Επτανήσων συνέπεσε με την έξωση του Οθωνα και την απομάκρυνσή του από την Ελλάδα, στις 23 Οκτωβρίου 1862. Η αγγλική κυβέρνηση Π άλμερσ τον(Henry John Palmerston, 1784-1865) μετά από αυτό

πεισθεί πως η ένωση ήταν η μόνη λύση), άρχισε να σκέπτεται την πιθανότητα της ένωσης, υπό προϋποθέσεις όμως. Οι πρώτες αγγλικές προτάσεις προς τον Ελληνα επιτετραμμένο στο Λονδίνο, Χαρίλαο Τρικούπη, προέβλεπαν την παραχώρηση των Επτανήσων, πλην της Κέρκυρας. Ο Τρικούπης κατόρθωσε να μεταβάλει αυτά τα σχέδια και η επόμενη εξέλιξη αφορούσε την ενημέρωση της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με την πρόταση της Αγγλίας για παραχώρηση, με την προϋπόθεση ότι ο νέος βασιλιάς θα ήταν αρεστός στον αγγλικό θρόνο, αλλά και ότι θα διατηρείτο η ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο επικρατέστερος για τη διαδοχή του ελληνικού θρόνου ήταν ο δευτερότοκος γιος της βασίλισσας Βικτωρίας, Αλφρέδος, ο οποίος εκλέχθηκε παμψηφεί σε δημοψήφισμα που ακολούθησε, αλλά η στέψη του ανακλήθηκε λόγω ρήτρας που υπήρχε σε παλαιότερη σύμβαση της Αγγλίας με τις άλλες Μ εγάλες Δυνάμεις για μη εκλογή Ελληνα βασιλιά από τις δυναστείες των Προστάτιδων Δυνάμεων. Ακολούθησαν διπλωματικές διαβουλεύσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων και το πρόσωπο το οποίο επιλέχθηκε τελικά ως καταλληλότερο για τη διαδοχή ήταν ο Γουλιέλμος-Γεώργιος (William George, 1845-1913) της Δανίας, 17 ετών, από τον Οίκο των Γκλύξμπουργκ. Η Ελλάδα δέχθηκε την υποψηφιότητά του με ενθουσιασμό και με τη συνθήκη της 13ης Ιουλίου του 1863, που υπογράφηκε στο Λονδίνο, το ελληνικό κράτος δέχθηκε επίσημα τον Γεώργιο ως «Βασιλιά των Ελλήνων». Ακολούθησε η υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου στις 16 Νοεμβρίου του 1863, αλλά η ελληνική

το γεγονός αλλά και με επίδραση του

αποστολή δεν ήταν παρούσα ούτε

Γλάδστωνα (ο οποίος πλέον είχε

κατά τις διπλωματικές ζυμώσεις ούτε

Οι Αγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

Τα εδάφ η του Ιονίου κρό τους. Μ ε σκιαγράφηση επισημαίνονται οι περιοχές στις οποίες εκδηλώ θηκαν α ντιβ ρετα νικές εξεγ έρ σ εις .

92

What i f

Η ιδέα ενός αρεστού στο αγγλικό κράτος νέου βασιλιά της Ελλάδας αποτέλεσε τον κύριο όρο για το

κατά την επικύρωσή της. Οι όροι της προκαταρκτικής Συνθήκης του Λονδίνου τέθηκαν σε επαναδιαπραγμάτευση με την παρουσία και του Χαριλάου Τρικούπη (2) και η τελική σύμβαση υπογράφηκε στο Λονδίνο την 29η Μαρτίου του 1864. Συνοπτικά, στους όρους αναφερόταν η διηνεκής ουδετερότητα της Κέρκυρας και των Παξών (άρθρο 2ο), καθορίσθηκε το ποσό των 10.000 λιρών στερλινών σε ενίσχυση του βασιλιά Γεωργίου (άρθρο 6ο), καθώς και η ανάληψη από την Ελλάδα της καταβολής των συντάξεων των Βρετανών υπηκόων στα Επτάνησα, και άλλων οικονομικών επιβαρύνσεων που αφορούσαν αποζημιώσεις και περαιτέρω καταβολές συντάξεων σε Επτανήσιους υπηκόους (άρθρο 8). Ετσι, για πρώτη φορά από την ίδρυσή του, το ελληνικό κράτος επεκτάθηκε εδαφικά κατά 1.900 τ.χλμ. και πληθυσμιακά κατά 200.000 κατοίκους, ενώ αύξησε κατά 11% τα έσοδά του.

«δώρο καλής θέλησης» προς το ελληνικό κράτος.

Η εναλλακτική ιστορία Το εναλλακτικό σενάριο δεν αφορά τη διαφορετική έκβαση κάποιας μεγάλης (νικηφόρας ή μη) επανάστασης ή πολέμου μεταξύ Αγγλίας και Ελλάδας για την απελευθέρωση των Επτανήσων, αφού καμία τέτο ια δεν υπήρξε. Αφορά όμως όλες τις ενδεχόμενες (βραχυχρόνιες ή

Η απομάκρυνση του ΟΘωνα σταθμός των διαπραγματεύσεων για την ένωση Η φαινομενικά απίστευτη πράξη της Αγγλίας να συμβιβασθεί με την ιδέα της απομάκρυνσής της από την περιοχή του Ιονίου και να την πραγματοποιήσει, ήταν συνάρτηση, όπως αναφέρθηκε, δικών της εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων: α) της οικονομικής επιβάρυνσης που αποτελούσε η παρουσία της στο Ιόνιο, β) της επιρροής του Γλάδστωνα, ο οποίος είχε πεισθεί για το γεγονός ότι οι εξελίξεις προς την ένωση αποτελούσαν μονόδρομο, γ) της προοδευτικής πίεσης που ασκούσε πάνω της το συλλογικό αίτημα των Επτανησίων για ένωση με την Ελλάδα, δ) της διεθνούς εικόνας της, ειδικά σε μία περίοδο κατά την οποία η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών ήταν σε εξέλιξη, και, τέλος, ε) της επιθυμίας της επέκτασης της αγγλικής επιρροής από τα Επτάνησα σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το γεγονός ότι η κυβέρνηση Πάλμερστον αξιοποίησε την ευκαιρία της απομάκρυνσης του Οθωνα ως απαρχή των διπλωματικών διαπραγματεύσεων για την απελευθέρωση των Επτανήσων, γεννά το εύλογο ερώτημα: αν ο Οθων δεν αναχωρούσε για την πατρίδα του, η Αγγλία πώς θα διαπραγματευόταν την ένωση; Η ιδέα ενός αρεστού στο αγγλικό κράτος νέου βασιλιά της

μακροχρόνιες) επιπτώσεις που θα είχε

Ελλάδας αποτέλεσε τον κύριο όρο για

η αδιαφορία της Αγγλίας για το εθνικό

το «δώρο καλής θέλησης» προς το

αίτημα των Επτανήσων αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας, καθώς και την

ελληνικό κράτος. Εάν δηλαδή δεν είχε προκύψει η έξωση του Οθωνα, πιθανόν η Αγγλία προβαίνοντας στην ένωση να έδινε την εντύπωση ισχυρής

κατάσταση που θα είχε διαμορφωθεί στο εθνικό και στο διεθνές προσκήνιο. Κυρίως όμως στο παρόν κείμενο θα εξετασθεί το αν και πότε θα μπορούσε να επιτευχθεί η ένωση των Επτανήσων με την ελληνική επικράτεια.

ευρωπαϊκής δύναμης η οποία υπέκυψε στο θέλημα ενός πολύ μικρού έθνους που ζητούσε την αυτονομία επιδιώκοντας ίσως στη συνέχεια να επεκταθεί. Η Ελλάδα είχε δώσει το πρώτο δείγμα της ισχυρής της θέλησης

Οι Αγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

93

για απελευθέρωση με την Επανάσταση του 1821. Κατά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1832, είχε κατορθώσει να συνενώσει ένα σημαντικό τμήμα του υπόδουλου ελληνικού πληθυσμού κάτω από την ίδια εθνική στέγη. Από τότε γεννήθηκε η Μεγάλη Ιδέα, της απελευθέρωσης δηλαδή αλύτρωτων ελληνικών πληθυσμών σε όλη την έκταση της Βαλκανικής Χερσονήσου και της ενδυνάμωσης του ελληνικού στοιχείου μέσω της επέκτασης των συνόρων της Ελλάδας. Ο Οθων στήριξε την άνοδο του εθνικισμού στη νέα Ελλάδα. Κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856) είχε υποθάλψει ελληνικά επαναστατικά κινήματα στη Θεσσαλία, την Ηπειρο και τη Μακεδονία κατά των Τούρκων. Αυτό φυσικά δεν άρεσε στην αγγλική κυβέρνηση, που είχε συμφέρον να διατηρήσει αλώβητη την Οθωμανική

Πώς θα αντιδροίισαν οι Επτανήσιοι και η Ελλάδα;

αυτοκρατορία. Η απομάκρυνση λοιπόν του Οθωνα έδωσε στην Αγγλία την ιδέα της αντικατάστασής του από έναν βασιλιά στα δικά της μέτρα και σταθμά, που θα συμβιβαζόταν με το σχέδιό της, τη διατήρηση δηλαδή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πιθανόν λοιπόν η παραμονή του Οθωνα στην Ελλάδα να διατηρούσε ζωντανή την επαναστατική διάθεση των Ελλήνων, η οποία ενισχυόταν από τον ίδιο, και η Αγγλία να μην εύρισκε (όπως στην περίπτωση του Γεωργίου) έναν διάδοχο - εκτελεστή της πολιτικής της. Ετσι η Αγγλία θα θεωρούσε πως το ύπουλο (στην

Η διατήρηση (τουλάχιστον κατά την περιγραφόμενη περίοδο) του αγγλικού προτεκτοράτου στο Ιόνιο θα είχε και κάποια θ ετικά στοιχεία. Αρχικά η Κέρκυρα θα απέφευγε την κατεδάφιση των σημαντικών οχυρωμάτων της που καθορίσθηκε με βάση την προπαρασκευαστική συνθήκη (3). Ο

πραγματική ιστορία) σχέδιό της για ενίσχυση αντιοθωνικών Ελλήνων που θα βοηθούσαν στη γρηγορότερη απομάκρυνση του Οθωνα θα αποτύγχανε. Δεν θα μπορούσε λοιπόν σε καμία περίπτωση να παραχωρήσει τα Επτάνησα, γιατί έτσι θα έδινε το έναυσμα στους Ελληνες να επιταχύνουν το σχέδιο της υλοποίησης της Μεγάλης Ιδέας, καθιστάμενοι επικίνδυνοι στα Βαλκάνια.

στην απόφαση της κατεδάφισής τους. Η απόφαση αυτή επικυρώθηκε με τη Συνθήκη της 16ης Νοεμβρίου του 1863 (της προκαταρκτικής συνθήκης για την ένωση), κατά την υπογραφή της οποίας, όπως αναφέρθηκε, ήταν απούσα η ελληνική αποστολή ώστε να την αποτρέψει. Στις 18 Φεβρουάριου του 1864, λίγες ημέρες πριν την υπογραφή της επίσημης συνθήκης της ένωσης, ο

φόβος της Αγγλίας για μελλοντική χρήση αυτών των φρουρίων από την Ελλάδα ως βάσης κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, με πρόθεση τη γενικότερη επέκτασή της, ή για ενδεχόμενη κατοχή τους από κάποια τρίτη δύναμη, την οδήγησαν

Αγγλικός Στρατός ανατίναξε τα

Πίνακας μ ε τις μο ρ φ ές των κυριότερω ν εκπροσώπων του Ριζοσπαστικού Κόμματος στα Ιόνια Νησιά (Αθήνα, Εθνικό Ισ τορικό Μ ουσείο).

94

What i f

φρούρια Αβραμίου και Βίδου, ενώπιον πλήθους Κερκυραίων που παρακολουθούσαν τα μνημεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς να καταστρέφονται. Παράλληλα, προκλήθηκαν καταστροφές και στα σπίτια τους από τις ανατινάξεις, καθώς και κάποιες μικροεστίες πυρκαγιάς. Ετσι, μαζί με ένα σημαντικό δείγμα του πολιτισμού του, ο λαός της Κέρκυρας έχασε σε λίγες ώρες τις οχυρώσεις οι οποίες είχαν αναχαιτίσει κατ’ επανάληψη την τουρκική επέκταση προς τα δυτικά. Η Αγγλία, αν και κατά

Η Π λα τεία Αγίου Μ άρκου στη Ζάκυνθο την περίοδο της Α γγλοκρατίας (επ/χρωματισμένη χαλκογραφία του J. Cartwright, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

την περίοδο της προστασίας της Κέρκυρας είχε την κατοχή και όχι την κυριότητα αυτών των οχυρωμάτων, έδρασε έξυπνα για λογαριασμό της αφαιρώντας από το στρατηγικά πιο σημαντικό νησί της Επτανήσου το πιο καλοσχεδιασμένο αμυντικό σύστημά του. Εδώ μπορεί να προκύψει ένα επιμέρους σενάριο που δεν αφορά την αποτροπή της ένωσης, αλλά την εναλλακτική προπαρασκευή των προκαταρκτικών πρωτοκόλλων και συνθηκών πριν την ένωση. Εάν η Ελλάδα είχε από πριν συμμετοχή στις

όρους της συνθήκης της ένωσης. Οσον αφορά την οικονομική κατάσταση του ελληνικού κράτους, η μη ενσωμάτωση των Επτανήσων τη συγκεκριμένη περίοδο (αλλά και μελλοντικά, αν αναλογισθεί κανείς την πτωτική πορεία που είχαν τα δημοσιονομικά της Ελλάδας μέχρι το τέλος του 19ου αι.) θα απέτρεπε κάποιες επιπλέον επιβαρύνσεις: τις αποζημιώσεις των Αγγλων υπηκόων, όπως είχαν καθορισθεί με τη Συνθήκη του Λονδίνου (29 Μαρτίου 1864), τους τόκους από τα χρέη της Επτανήσου και ένα πλήθος άλλων οικονομικών εκκρεμοτήτων. Η Ελλάδα στη

διαπραγματεύσεις τις οποίες άλλες χώρες διεξήγαγαν εν αγνοία της, θα

μεταοθωνική εποχή δεν είχε τόσο καλή οικονομία: μεγαλύτερες δαπάνες από έσοδα, εντεινόμενους εξωτερικούς δανεισμούς, μειωμένες επενδύσεις. Αν και οι ιστορικές μελέτες αποδεικνύουν την αύξηση των εσόδων της κατά 11%, μετά την ενσωμάτωση των Επτανήσων οι κακοί χειρισμοί και οι λανθασμένες κατανομές αρμοδιοτήτων, όπως και χρήματος, προκάλεσαν δημοσιονομικό πανικό κατά τη δεκαετία του 1860. Φαινομενικά λοιπόν, η μη πραγμάτωση της ένωσης τουλάχιστον δεν θα επιβάρυνε την ελληνική οικονομία, που

μπορούσε να είχε αποτρέψει το προαναφερθέν γεγονός με την έγκαιρη παρουσία του Χαριλάου Τρικούπη, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στους τελικούς

ήδη βρισκόταν σε πτωτική πορεία. Αν εξαιρεθούν οι δύο θ ετικο ί παράγοντες, η ατμόσφαιρα θα «μύριζε μπαρούτι». Η απογοήτευση του

95

Οι Αγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

ελληνικού και του επτανησιακού λαού

Επτάνησα στην Ελλάδα, η τελευταία

θα ήταν μεγάλη, εάν δεν υπήρχαν άμεσες εξελίξεις. Πόσο «άμεσες» 6έ6αια θα μπορούσαν να είναι αυτές οι

θα μπορούσε να αντιδράσει κατά του νέου βασιλιά. Η προσάρτηση των Επτανήσων στην ουσία ήταν το «δώρο» των Αγγλων για την

εξελίξεις, όταν η ιδέα της ένωσης ωρίμαζε στη σκέψη τους περισσότερες από τρ εις δεκαετίες; Δυστυχώς όταν ένα έθνος εξαρτάται από εξω τερικές

εμπιστοσύνη που είχε δ είξει ο ελληνικός λαός στην Αγγλία αρχικά με την επιλογή ενός Βρετανού υποψηφίου

δυνάμεις για τη δικαίωσή του και δεν

ως βασιλιά και στη συνέχεια με την

υπάρχει θετική εξέλιξη, μην ξέροντας

επιλογή του Γεωργίου Α’. Στην

που να στραφεί, αναζητά

πραγματικότητα, η Αγγλία είχε έναν

αποδιοπομπαίους τράγους. Το κατηγορητήριο θα ενέπλεκε κυβερνητικά πρόσωπα (4) που δεν θα

πρόσθετο λόγο να παραχωρήσει στην Ελλάδα τα Επτάνησα ταυτόχρονα με την ενθρόνιση του Γεωργίου. Είχε συνεννοηθεί με τους κηδεμόνες του ότι εκτός από τη «διατήρηση της ειρήνης» στην ευρύτερη περιοχή της

ήταν «ικανά» να συμβάλουν στην υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Στην Ελλάδα, η πίεση του λαού για απελευθέρωση των αδελφών Ελλήνων των νησιών του Ιονίου Πελάγους πιθανόν να οδηγούσε σε μία ακόμη εκλογική αναμέτρηση για την ανάδειξη της καταλληλότερης κυβέρνησης που θα μπορούσε να α ντιτα χθεί στη διατήρηση του αγγλικού status quo. Στα Επτάνησα, αν και το Ριζοσπαστικό Κόμμα διαλύθηκε μετά την ένωση, πιθανόν σε μία τέτο ια περίπτωση να διαλυόταν νωρίτερα. Το μεγάλο ιδεολογικό σχίσμα μεταξύ ΖερβούΜομφεράτου καιΑομβάρδου θα διογκωνόταν, αφού οι «Αληθείς Ριζοσπάστες» θα κατηγορούσαν τους «Ενωτιστές» πως η εμμονή τους με την ένωση ως μοναδικό στόχο, θα είχε προκαλέσει α ντίθετα αποτελέσματα. Ο επτανησιακός λαός δεν θα μεριμνούσε για την παιδεία και την εσωτερική του οργάνωση που θα τον είχαν κάνει πιο δυνατό και ευέλικτο (όπως υποστήριζαν οι γνήσιοι ριζοσπάστες) για να αντιμετωπίσει την αγγλική εξουσία. Ετσι, θα καλλιεργείτο μάλλον ένα κλίμα εμφυλίου πολέμου που ίσως απομάκρυνε τα φώτα της δημοσιότητας από το ουσιαστικό πρόβλημα, τη συνεχή κατοχή των Επτανήσων επί αιώνες. Οσον αφορά, εξάλλου, τη δυναστική διαδοχή, αν η Αγγλία δεν είχε σκοπό να παραδώσει τα

Ελλάδας (δηλαδή ουσιαστικά της διατήρησης της τουρκικής κυριαρχίας), ο νέος βασιλιάς θα λάμβανε 10.000 λίρες στερλίνες κάθε χρόνο από τη φορολογία της Επτανήσου, που θα ελευθερωνόταν από την αγγλική προστασία. Ουσιαστικά δηλαδή χρησιμοποίησε τα Επτάνησα για να δελεάσει χρηματικά και να πείσει τη βασιλική οικογένεια της Δανίας για τις απολαβές που θα είχε, εάν ο Γεώργιος αναλάμβανε τον ελληνικό θρόνο. Αυτή την ενέργεια όμως η Αγγλία θα μπορούσε να την είχε αποφύγει, διότι είχε επίσης υποσχεθεί στον υποψήφιο βασιλιά άλλες 12.000 λίρες στερλίνες από τα χρέη της Ελλάδας προς τις Προστάτιδες Δυνάμεις. Ως οικονομική ενίσχυση του βασιλιά, η Αγγλία θα του έδινε ένα τμήμα από τα πλούσια κεκτημένα της, τα Επτάνησα. Μολονότι λοιπόν η εμπιστοσύνη της Ελλάδας και η ικανοποίηση του νέου βασιλιά ήταν τα κύρια μελήματά της για την επίτευξη των στόχων της, η Αγγλία είχε τη δύναμη εκείνη την εποχή για ένα εναλλακτικό επιχείρημα. Θα μπορούσε να θέσ ει παρασκηνιακά τον νέο βασιλιά υπό επιτήρηση δοκιμάζοντας την πολιτική του στην Ελλάδα και, αν τα πράγματα εξελίσσονταν όπως εκείνη ήθελε (εάν δηλαδή εκείνος

Φαινομενικά η μη πραγμάτωση της ένωσης τουλάχιστον δεν θα επιβάρυνε την ελληνική οικονομία, που ήδη βρισκόταν σε πτωτική πορεία.

96

What if

περιόριζε τις ευρύτερες ελληνικές επιδιώξεις), να προχωρήσει στην ένωση. Εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, μάλλον θα ακολουθούσε μία περίοδος κατά την οποία στην Ελλάδα θα κατηγορούσαν τον βασιλιά για φιλοαγγλική ή ακόμη και φιλοτουρκική πολιτική, και ίσως προέβαιναν ακόμη και σε έξωσή του. Ετσι, θα επαναλαμβανόταν μια ιστορία παρόμοια με του Οθωνα, υπό διαφορετικό όμως πρίσμα, αυτό της παρουσίας στον ελληνικό θρόνο ενός ανθέλληνα.

Η Ρωσία είναι πιθανόν να μην έβλεπε θετικά την παραμονή της Αγγλίας στα Επτάνησα.

Η διεθνής στάση Μία σύντομη αναφορά στις θέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και της Τουρκίας θα συμβάλει στην ανάπτυξη του σεναρίου σχετικά με το πότε θα πραγματοποιείτο η ένωση. Η Ρωσία είναι πιθανόν να μην έβλεπε θετικά την παραμονή της Αγγλίας στα Επτάνησα. Μάλλον θα τη θεωρούσε ένα ακόμη παράδειγμα της παρασκηνιακής διατήρησης των ελληνικών της επιδιώξεων και της προστασίας των κεκτημένων των Τούρκων. Η Γαλλία, πρωταγωνιστής των επαναστάσεων των δύο τελευταίω ν αιώνων και της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών, θα έβλεπε το όραμα ενός έθνους για ελευθερία

Πότε και πώς Θα γινόταν η προσάρτηση των Επτανήσων στην Ελλάδα; Ο επτανησιακός λαός είχε αφυπνισθεί από μια σειρά επαναστάσεων: τη Γαλλική (1789), την Ελληνική (1821) και τις μεγάλες ευρωπαϊκές του 1848. Οι Επτανήσιοι είχαν λάβει ένα ελπιδοφόρο μήνυμα από τις επαναστάσεις των ευρωπαϊκών εθνών: η αντίσταση στην ξένη κυριαρχία, όταν χαρακτηρίζεται από πάθος, ψυχή και αλληλεγγύη, οδηγεί στην ελευθερία. Τουλάχιστον έτσι δείχνει η ίδια η ιστορία των επαναστάσεων ανά τους αιώνες. Ετσι, από το 1849 και εξής, οι εξεγέρσεις στην ευρύτερη περιοχή του Ιονίου είχαν γίνει μόνιμο φαινόμενο. Με το ψήφισμα της Βουλής του 1850 και την πρώτη διακήρυξη της ένωσης, είχαν αρχίσει μεμονωμένες επαναστατικές εκδηλώσεις σε κάθε νησί του Ιονίου. Εάν όμως αυτές δεν ήταν αρκετές για να λυγίσουν την κυβέρνηση Πάλμερστον, ώστε να πραγματώσει την επιθυμία ενός λαού απομονωμένου από την Ελλάδα επί σχεδόν μισή χιλιετία, μήπως θα είχε φθάσει η ώρα για έναν δεύτερο απελευθερωτικό αγώνα, παρένθετο ιστορικά μεταξύ της Επανάστασης του 1821 και της

διατήρησης της συμμαχίας με την

Κρητικής του 1866; Η προοπτική αυτή δεν τελ εί υπό διερεύνηση λόγω της ουσιαστικής ιδιαιτερότητας των Επτανήσων. Οι ελληνικοί πληθυσμοί

Αγγλία και την Οθωμανική

που βρίσκονταν διάσπαρτοι γύρω από

αυτοκρατορία την οποία είχε

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος (στην Κρήτη, Θεσσαλία, Ηπειρο, Μακεδονία και νησιά Αιγαίου) είχαν ένα κοινό

να καταπνίγεται από την αγγλική εξουσία, αλλά παράλληλα θα αισθανόταν την υποχρέωση της

αποδεχθεί κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο. Η Οθωμανική αυτοκρατορία θα ήταν η μόνη ευχαριστημένη, αφού θα επιβεβαιωνόταν η υπόσχεση της Αγγλίας για μόνιμη αρωγή στη διατήρηση των εδαφικών κεκτημένων της, μέσω της αναχαίτισης των ελληνικών επιδιώξεων.

στοιχείο: την Οθωμανική αυτοκρατορία που κυριαρχούσε σ’ αυτές τις περιοχές. Στην περίπτωση των Επτανήσων, τα νησιά εξούσιαζε η Αγγλία. Συνεπώς, στα Επτάνησα δεν θα ήταν πρόσφορο το έδαφος για συμμετοχή σε πιο οργανωμένα επαναστατικά κινήματα, όπως στην Κρητική Επανάσταση, ή

97

Οι Αγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

κατά τις σταδιακά εντεινόμενες εξεγέρσεις στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Οι λόγοι είναι κυρίως διπλωματικής και όχι εθνικής φύσης. Η Ελλάδα πίστευε ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αι. είχε την υποστήριξη των τριών Προστάτιδων Δυνάμεων, της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, για την αναχαίτηση του οθωμανικού επεκτατισμού, όπως και τη συνδρομή τους για την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Αν και στην πραγματικότητα καθεμία από τις «Προστάτιδες» δυνάμεις δρούσε για λογαριασμό της, η Ελλάδα όφειλε να είναι προσεκτική στις σχέσεις της με την Αγγλία στην περίπτωση του Επτανησιακού Ζητήματος. Αν και η Αγγλία ήταν θερμός υποστηρικτής της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με στόχο την αναχαίτιση των ρωσικών επεκτατικών σχεδίων, αυτό δεν ήταν απόλυτα εμφανές στους Ελληνες, που θεωρούσαν πως στον αγώνα τους για την εθνική τους ενοποίηση είχαν τους Αγγλους με το μέρος τους. Λογικά λοιπόν η ελεύθερη Ελλάδα δεν θα μπορούσε να συνδράμει σε μία πιο γενικευμένη επανάσταση των Επτανήσων ή ακόμη και σε οργανωμένη στρατιωτική σύρραξη εναντίον της Αγγλίας, αφού κάτι τέτοιο θα είχε πολύ αρνητικές επιπτώσεις για την εξέλιξη των ελληνοαγγλικών σχέσεων. Εναλλακτικά, η Ελλάδα θα μπορούσε να στραφεί διπλωματικά για Βοήθεια προς τη Ρωσία, που επιδίωκε τη μείωση της αγγλικής επιρροής σε σχέση με το Ανατολικό Ζήτημα. Η Ρωσία θα μπορούσε να ασκήσει πίεση στην Αγγλία για παραχώρηση των Επτανήσων στην Ελλάδα με το πρόσχημα πως, εάν αυτό δεν γινόταν, η Αγγλία θα παρουσιαζόταν ως δυναστική και όχι ως προστάτιδα δύναμη. Παράλληλα, θα πυροδοτούσε νέες και πιο εκτεταμένες εξεγέρσεις στα Επτάνησα οι οποίες

[■:« Η cci

ΓΙΙΦΙΣΜΑ TH E ΒΟ ΥΛ Η * T ä N ΑΝΤΙΠΡΟΧαΠΟΓΓ. Έ«*ιΙ-4 τ, ή χύ % e w j λ*οδ «wai Ssxatw^aia tj'jeixä xai ar.jpiypaiiia' Έ **(ϊή β X a ii tf,; 'Entaiojtrsu, asaftil«»'' μ·?οί ***' itienaet** τϊ|ί Ιλλτ/nxfc φυλί,ί, at}“ ?5’* %ΐ ( s p a v y a t,* ^ ise ).a » ic xal I * ae*T,a«»>4 w o iiiu 'f « χαιω μά ΐω ν Έ * « ίή , Τρός « f ; άλλοι ς, ίξ ίλ ίΐψ ϊΊ βί tvtxa t&M ditciwi i-tur, m o -.r,i iy y X tr ifi *»· vi;zct O'jvOy-xr.; ts ; ϊή » clto b v

r.O 't

au*,'X«»

taQtas»· Έ «ιιίτ„ ri'/C f, μ ιρ ίζ -,ιζ -sti iX),ij«xf.5 issia v ivT.xti, ir ’/.a ts ( isw.fjOifujjit'ii) ’0 -/.3 ς, a***"*'.5* 'a X-ipiapy^xa xa't iOc.xi auti.i At' όλα taO ta, 'Π s p u n ) 0.iu4«pa Bou?4 4«wpee<»icu* i l i i Ee t * ' y+.aog AI V K U PfTTEI: O T t Π ΟΜΟΘΥΜΟ«, STEPEV K U ΑΜ ΕΤ4ΤΓΕ* » t o s e u A u s i s r o r i u i t a n b :£h k o v M o r , e m u Π A I U M B X IS T U S A N E S m f l S U S T O t R " " ENQSIS A lfTO V M ß ΤΟ ΛΟΙΠΟΝ e s s o s t o t , t u > ΛΙΙΚΛΙϊνβΕΡυΐΙΕΜίΙΝ ΕΛΑΛΑ 1. 'i t *ape$a« h tlip v S n öiÄit liaÄ iSaaäi, S ii SiayyftJ»*" t a ; ·!?ί Ηιυλϊ,;, s p ie ιή* » p a a tittJ a i jvaj«», iSsw«, Ίώ» άρμοΪΜ '1 μ,ίίω», Siaxoivwai) «ΰ-rii* xal «!ς τΑ> X atsat Ιΰΰρώ*ις; ϊυ ν ά μ ιι;,

iia «ά i»*pcy^
« ρ ό ί ***

jutxv « litt; e^aYjiaTOisei^mv Ίΐ* τ ί Uau)·^ τώ» άντ<«ρββ4*ΰ·*, τ ι 28 S u ttS fio v 1850.

όμως θα τύγχαναν ρωσικής αναγνώρισης και εγγυήσεων για Βοήθεια. Εάν η Αγγλία ήταν αρνητική, ίσως το πρόβλημα να κατέληγε σε «Επτανησιακό Πόλεμο», στον οποίο θα εμπλέκονταν δύο παρατάξεις: από τη μία πλευρά η Αγγλία με την υποστήριξη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Γαλλίας (ως σχήμα επανάληψης του Κριμαϊκού Πολέμου) και από την άλλη η Ρωσία, ως «ελευθερώτρια» των Επτανήσων, με την Ελλάδα να τελ εί σε εξέγερση. Ισως η Ρωσία να θεωρούσε πως έτσι θα της δινόταν μία δεύτερη ευκαιρία να αντιμετωπίσει τις αντιπάλους της, με μεγαλύτερη επιτυχία αυτή τη φορά, σε σχέση με την ατυχή για εκείνη έκβαση του πολέμου της Κριμαίας (1853-1856). Οα πρέπει να

if

Ψήφισμα της 26ης Νοεμβρίου τη ς Θ ’ Βουλής των Αντιπροσώπων των Ιονίων Νήσων (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

98

W hat if

προστεθεί πως ένας υποθετικός αγγλορωσικός πόλεμος, ίσως να οδηγούσε σε πρώιμη επανάσταση της Ηπειροθεσσαλίας, περιοχής γειτονικής άλλωστε προς τα Επτάνησα με ελληνικούς πληθυσμούς. Αν το αποτέλεσμα βασισθεί στη μετέπειτα πραγματικά νικηφόρα για τη Ρωσία έκβαση του Ρωσοτουρκικού Πολέμου του 1877, ενδεχομένως λίγο πριν την αυγή της τελευταίας τριακονταετίας του 19ου αι. να υπογραφόταν συνθήκη, στην οποία τα

αγγλικό έλεγχο μιας Ελλάδας ελεύθερης υπό περιορισμούς. Αντί για πολεμική σύρραξη, η Αγγλία θα μπορούσε να ενδώσει στις αρχικές

ελληνική προσέγγιση για τη δική της επέκταση εις βάρος της Ελλάδας και των υπόλοιπων Βαλκανίων; Το πιθανότερο σενάριο είναι πως, ναι. Είτε λοιπόν στρέφονταν προς τη Ρωσία είτε επαναστατούσαν εναντίον της Αγγλίας, τα Επτάνησα δεν είχαν πολλές πιθανότητες να απελευθερωθούν υπό τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είχαν υποδουλωθεί. Συμπερασματικά, η μακραίωνη τουρκική κατοχή ελληνικών εδαφών και η παρέμβαση ξένων δυνάμεων για την «τακτοποίηση» πρόσκαιρων θεμάτων, είχαν καθορίσει έναν μονόδρομο για τις επιδιώξεις της Ελλάδας η οποία ήθελε (και μέχρις ενός σημείου) μπορούσε να διεκδικεί από την Τουρκία με πολέμους (τον μόνο ιστορικά σίγουρο τρόπο για να αναδειχθεί ένας νικητής και ένας ηττημένος) ό,τι της ανήκε. Δεν θα μπορούσε όμως να κάνει το ίδιο με τις Προστάτιδες Δυνάμεις, που είχαν εγγυητικό ρόλο, και έτσι θα αποκλειόταν οποιαδήποτε αντιπαράθεση με αυτές. Σε βάθος χρόνου μπορεί το πρόβλημα να εξελισσόταν σε «Επτανησιακό Ζήτημα», ανάλογο του «Κυπριακού Προβλήματος» που ζούμε στις ημέρες μας. Δεν είναι διόλου απίθανο η Αγγλία, για τους ίδιους λόγους με την Κύπρο, να μετατόπιζε το πρόβλημα από ζήτημα πίεσης για αυτοδιάθεση του λαού των

πιέσεις της Ρωσίας για προσάρτηση των Επτανήσων στην Ελλάδα. Εάν

Επτανήσων σε μία ακόμη ελληνοτουρκική διαφορά. Θα

Επτάνησα, η Θεσσαλία και η Ηπειρος θα προσαρτώντο από την Ελλάδα πανηγυρικά. Σε περίπτωση επικράτησης των Αγγλων, η κατάληξη θα ήταν η διατήρηση της υπάρχουσας εδαφικής κατάστασης στην

Ο πρώτος Αγγλος Αρμοστής στα υπό βρετανική κατοχή Επτάνησα, Τόμας Μ α ίτλα ν τ (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

ελεύθερη Ελλάδα και δυσμενείς όροι στην αντίστοιχη συνθήκη, που θα προέβλεπαν πλήρη

συνέβαινε αυτό, η Ρωσία θα μπορούσε

μπορούσαν δηλαδή οι Αγγλοι να

να ζητήσει τη διατήρηση των

ωθήσουν την Οθωμανική αυτοκρατορία

κερκυραϊκών οχυρώσεων και, μέσω

να διεκδικήσει και τα Επτάνησα, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της διατήρησης

μυστικής συμφωνίας με την Ελλάδα, να είχε αποκτήσει μερική δικαιοδοσία επάνω τους για την εξασφάλιση της άμυνας της Κέρκυρας σε ενδεχόμενη τουρκική επίθεση. Κάτι τέτοιο ίσως να ήταν παρακινδυνευμένο, αφού η

της τουρκικής εξουσίας στην ευρύτερη περιοχή, αλλά και της επέκτασής της. Για την Οθωμανική αυτοκρατορία τη

περιοχή του Ιονίου ουσιαστικά θα

συγκεκριμένη χρονική στιγμή θα φαινόταν λογικό να επεκταθεί και στα Επτάνησα, φυσική γεωγραφική

περνούσε από την αγγλική σφαίρα

συνέχεια των βόρειων και

επιρροής στην ρωσική. Μήπως η Ρωσία

βορειοδυτικών κτήσεών της

τελικά θα εκμεταλλευόταν την

(Μακεδονίας, Ηπείρου). Σε αυτό όμως

99

Οι Αγγλοι αρνούνται να παραχωρήσουν τα Επτάνησα στο ελληνικό κράτος

το σενάριο θα ήταν εφικτός ένας συνδυασμός των ανωτέρω υπολογισμών, με σύμπραξη της Ρωσίας και ουσιαστική επανάσταση όλου του ελληνισμού κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το πρόβλημα της Κύπρου σήμερα γίνονται προσπάθειες να λυθεί διπλωματικά, όμως αν προέκυπτε παρόμοιο θέμα τον 19ο αι., περίοδο γενικότερων επαναστατικών

Αριί. ΛΟ’ϊ. Ε ΚΤ λ ΚΤ Ο Σ

T O T ΗΝΩΜΕΝΟΥ

Ε Π ΙΙΙΟ ΙΟ Ξ

Κ Ρ ΑΤ Ο r 2

ΕΦΗ1ΙΕΡΙ5

ΤΩΗ ΙΟίΝΙΩΝ ΜΗΣΩΝ,

____ ΚΕΡΚΥΡΑ, Α · ι * κ »i si< · φ *****

«a» In « « « «

16158 Maiή 1864. « ιρ ιιχ * μ ι* η I t p i s u u

* « f* «3*- A f tu K tn

v w y v ffe jq ttfw t,

il< « 4 « !*

(> p p ra & f

r » f ·» ·(·«

im t y Γ ιν α ψ I W m ,

ζυμώσεων, το Επτανησιακό Ζήτημα, όπως αναφέρθηκε, θα μπορούσε να λυθεί με πόλεμο, ακόμη και ως δεύτερη πράξη της ελληνικής ενοποίησης, μετά την Επανάσταση του 1821!

συνθήκη τη ς 16ης Ν ο εμ β ρ ίο υ 1863. 3. Το οχυρω ματικό σύστημα τη ς Κ έρκυρας π εριλάμβα νε τα φ ρ ούρ ια Α βραμίου, Βίδου, Σωτήρα και Α γίου Ρόκου, καθώ ς και το

Επίλογος Η παρουσίαση των πιθανοτήτων της απελευθέρωσης των Επτανήσων ανεξάρτητα από αγγλική πρωτοβουλία Βασίσθηκε τόσο σε απαισιόδοξα όσο και σε πιο αισιόδοξα σενάρια. Ούτως ή άλλως, όμως, είναι ιδιαίτερα ενοχλητικό η τύχη ενός λαού να κρίνεται από την «καλή θέληση» κάποιας δύναμης, αν αυτή Βέβαια προκύψει τελικά. Σίγουρο πάντως είναι πως κανένα έθνος δεν μπορεί να ανέχεται μόνιμα μια ξένη παρουσία στο έδαφος του. Πάντα στο τέλος αντιδρά και οδηγείται στην ελευθερία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Πέρα από τη ν α ν τίθ εσ η μ ε τα ξ ύ των «νέων» και «παλαιών» ριζοσπαστών, είν α ι σ η μ α ντικό να σ η μ ειω θ ε ί πως οι «π α λ α ιο ί» έ θ ε σ α ν τα θ ε μ έ λ ια τη ς ένω σης μ ε το ψήφισμα τη ς 26ης Ν ο εμ β ρ ίο υ 1850, ενώ οι «νέοι» ολοκλήρω σαν (μετά από περίπου 14 χρ ό νια ) το σ χ έδ ιο κα ι οδήγησαν, μ ε τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο, το «Ηνωμένο Κράτος των Ιονίω ν Νήσων» στην ε λ ε υ θ ε ρ ία . 2. Η πιο σ η μ α ντική συμβολή το υ Τρικούπη σ τις δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εις ή τα ν πως π έτυχε να σ υ μ π ερ ιλ η φ θ εί κα ι η Κέρκυρα στα υπό παράδοση Επτάνησα, γεγονός που δεν π ροβλεπ όταν κατά τη ν π ροκαταρκτική

παλαιό κα ι το νέο φ ρ ούρ ιο και τα τε ίχ η της πόλης. Τα φ ρ ούρ ια αυτά, από α ισ θ η τικ ή και α ρ χ ιτεκ το ν ικ ή άποψη, ή τα ν από τα σ η μ α ν τικ ό τερ α σε όλη τη ν Ευρώπη. 4. Δ εν ε ίν α ι δυνατό να γ ίν ει αναφορά σε συ γκεκρ ιμ ένα ονόματα πρωθυπουργών, λόγω τη ς συνεχούς ενα λλα γή ς κυβ ερ νήσ εω ν σχεδόν σε όλη τη ν π ερίοδο του 19ου αι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Douglas Da kin: Η ΕΝ Ο Π Ο ΙΗ ΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, 1770-1923, Εκδόσεις Μ ΙΕΤ, 1982. (2) Ιωάννης Γ. Καταπόδης: ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΑΙΩΝΕΣ ΔΙΠΛΩ Μ ΑΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΟΣ ΣΤΟ Ν ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΧΩΡΟ, 1648-1959: ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ Σ Τ ΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ, Εκδόσεις Επτάλοφος, Αθήνα 1996. (3) Γ\ώργος Καριψιάδης: Η ΕΛΛΑΔΑ ΩΣ ΔΙΑ Δ Ο Χ Ο ΚΡΑΤΟΣ: ΘΕΜΑΤΑ Δ ΙΑ Δ Ο Χ Η Σ ΚΡΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΩ ΣΗ ΤΩΝ ΕΠΤΑΝΗΣΩΝ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2000. (4)Σπ . Β. Μ αρκεζίνης: ΠΟ Λ ΙΤΙΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, τ. Α Ί : Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟ Σ 1828-1862, τ. Β ’: Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑ 18631909, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1966. (5). Π η γές στο διαδίκτυο

Η αναγγελία της υπογραφής του Πρω τοκόλλου της Ενωσης στις 16/28 Μ αϊου 1864, όπως δ η μο σ ιεύθηκε στο έκ τα κ το φύλλο της επίσημης Εφ ημερίδας του Ιονίου κράτους.

100

What i f

Την περίοδο που ο Χίτλερ βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής του, όταν οι σιδηρόφρακτες μεραρχίες του είχαν κατορθώσει να συντρίβουν τις δυνάμεις των Γάλλων και των Βρετανών και εισέρχονταν θριαμβευτικά στο Παρίσι, εξυφαινόταν ένα σχέδιο εξόντωσής του. Το δράμα της δολοφονίας του από μια ομάδα ανώτερων αξιωματικών της Βέρμαχτ θα παιζόταν στη σκηνή του μεγάλου θριάμβου του Γερμανού δικτάτορα, στο Παρίσι. Α ν η απόπειρα επιτύγχανε, θα άλλαζε την ιστορία του κόσμου!

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ την περίοδο της δόξας το υ. Αν και ήταν ε ξα ιρ ετικ ά δημοφιλής μ ε τα ξύ των Γερμανών, έγινε στόχος πολλών δολοφονικών

Ο Αδόλφος Χίτλερ δολοφονείται το 1941

αποπειρών.

Γ ιώ ρ /ο ς Ψαρούλάκης

Η

πιο γνωστή από τις δεκάδες απόπειρες δολοφονίες που σχεδιάσθηκαν κατά του

επιτύγχανε, λίγα θα μπορούσε να αλλάξει. Στα μέσα του 1944, όταν

Αδόλφου Χίτλερ είναι αυτή που έφερε

εκδηλώθηκε η απόπειρα, η Γερμανία είχε ήδη εισέλθει σε μια πορεία προς

τον μονόχειρα και μονόφθαλμο Κλάους φον Στάουφενμπεργκ στη «Λυκοφωλιά». Η αποτυχία του

την προδιαγεγραμμένη ήττα. Με ή χωρίς τον Χίτλερ στην ηγεσία της, δεν είχε πλέον ελπίδες να αντιμετωπίσει τη

Στάουφενμπεργκ να την ολοκληρώσει

συνδυασμένη ισχύ των Αμερικανών,

μπορεί να αποτελεί εξαιρετικό υλικό

των Σοβιετικών και των Βρετανών που

για μυθοπλασία, ωστόσο ακόμη κι αν

την είχαν περικυκλώσει και τη

101

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται, το 1941

σφυροκοπούσαν από όλες τις πλευρές. Οι Σύμμαχοι δεν ήταν πλέον διατεθειμένοι σε καμία περίπτωση να αποδεχθούν ο,τιδήποτε λιγότερο από την άνευ όρων παράδοσή της. Τα σχέδια για την «εξουδετέρωση» της Γερμανίας, που είχε σύρει τον κόσμο δύο φορές σε διαμάχες τρομακτικής

Ο γενναίος Χένινγκ φον Τρέσκωβ ήταν ένας από τους στρατιω τικούς που προσπάθησαν πολλές

έντασης και φονικότητας (Α’ και Β’ Παγκόσμιοι Πόλεμοι), είχαν πλέον

φ ορές να δολοφονήσουν τον Χίτλ ερ , αλλά απέτυχαν. Μ ετά και την αποτυχία της «συνωμοσίας της βόμβας», α υτοκτόνησ ε.

ωριμάσει στα μυαλά των Δυτικών, κυρίως, Συμμάχων. Η Γερμανία θα έπρεπε να «επανεκπαιδευθεί» ώστε να μην αποτελεί μόνιμη απειλή για την παγκόσμια ασφάλεια, και αυτό θα μπορούσε να συμβεί μόνο εφόσον οι Σύμμαχοι είχαν την ελευθερία να την χειρισθούν με όποιο τρόπο επιθυμούσαν. Η απόπειρα του Στάουφενμπεργκ δεν ήταν η μόνη. Προηγήθηκαν πολλές άλλες, ορισμένες από τις οποίες παρέμειναν απλά στο επίπεδο των προθέσεων ή στο στάδιο του σχεδιασμού. Λίγες έφθασαν στο στάδιο της υλοποίησης, αποτυγχάνοντας για τον ένα ή τον άλλο λόγο. Από αυτές ορισμένες ήταν τόσο καλά οργανωμένες, ώστε είχαν εξαιρετικά μεγάλες πιθανότητες να επιτύχουν τον στόχο τους.

Ο σ τρατηγός Λούντβιχ Μ πεκ ήταν ακόμη ένας από τους πιο έν θερ μ ο υ ς αντιπάλους του εθνικοσοσιαλιστικού κα θεσ τώ το ς.

Οι απόπειρες κατά του Χίτλερ Φαίνεται ίσως παράδοξο ότι ένας ηγέτης τόσο δημοφιλής όσο ο Αδόλφος Χίτλερ την περίοδο πριν από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών των εχθροπραξιών, βρέθηκε τόσες φορές στο στόχαστρο επίδοξων δολοφόνων. Η Ιστορία έχει καταγράψει 17 βεβαιωμένες απόπειρες κατά της ζωής του, από το 1939 έως το 1944, οι οποίες έφθασαν πολύ κοντά στον στόχο τους. Γενικότερα, το σύνολο των αποπειρών δολοφονίας του Χίτλερ (περιλαμβανομένων εκείνων τις οποίες

ανέκοψαν η Γκεστάπο και άλλες μυστικές υπηρεσίες του Ράιχ), σε 43! Από αυτές, μόλις μία υποκινήθηκε από το εξωτερικό (τη Μ. Βρετανία), ενώ οι υπόλοιπες σχεδιάσθηκαν και εκτελέσθηκαν (όσες προχώρησαν στο στάδιο της εκτέλεσης) από Γερμανούς. Το γεγονός ότι ουδεμία από αυτές τις προσπάθειες πέτυχε, οφείλεται εν

102 Ο Φραντς Χάλντερ (εδώ σε εξώ φυλλο το υ περιοδικού «TIME» από την εποχή το υ Β ’ Π αγκοσμίου Π ο λέμο υ ) ήταν ένας από το υ ς πιο επίμονους αντι κα θεσ τω τικο ύς την εποχή της π αντοκρατορίας των Ναζί.

What i f

βρισκόταν ακριβώς πίσω από το βήμα

TIME

πολλοίς στην τύχη, αλλά και στη διαβόητη καχυποψία του Χίτλερ, που τον έσωσε από πολλές απόπειρες κατά της ζωής του. Η πρώτη από αυτές που έγινε ευρέως γνωστή μετά τον πόλεμο, σχεδιάσθηκε από τον Οττο Στράσσερ, επικεφαλής του «Μαύρου Μετώπου» και κύριο εκφραστή του «βορειογερμανικού» εθνικοσιαλισμού. Ο Στράσσερ είχε κατορθώσει να πείσει έναν Εβραίο φοιτητή να γίνει μάρτυρας, εκτελώντας τον Χίτλερ με μια βόμβα που θα μετέφερε. Ομως εκείνος ήταν ερασιτέχνης και δεν κατόρθωσε να πλησιάσει τον Χίτλερ. Αντίθετα, συνελήφθη και μετά από μερικούς μήνες κράτησης εκτελέσθηκε. Η πρώτη σημαντική απόπειρα κατά

από το οποίο θα μιλούσε ο φύρερ και ρύθμισε την έκρηξή της για τις 9.20. Συνήθως οι ομιλίες του Χίτλερ ξεκινούσαν με μικρή καθυστέρηση (1520 λεπτά) και διαρκούσαν επί ώρες (κατ' ελάχιστον δύο). Στην περίπτωση αυτή όμως ο Χίτλερ, δίχως προφανή λόγο, τερμάτισε απότομα την ομιλία του στις 9.12 και αναχώρησε από την μπυραρία. Οταν εξερράγη η βόμβα (που σκότωσε οκτώ άτομα και τραυμάτισε ακόμη 65), βρισκόταν ήδη μακριά. Ενα πολλά υποσχόμενο σχέδιο δολοφονίας του Χίτλερ συνέλαβε ο στρατηγός Κουρτ φον ΧάμμερσταϊνΕκορντ, διοικητής της «Γραμμής Ζίγκφριντ». Πριν ακόμη ξεκινήσει ο πόλεμος με τη Γαλλία, ο Χάμμερσταϊν προσπάθησε να παρασύρει τον Χίτλερ στην περιοχή ευθύνης του. Είχε οργανώσει στην εντέλεια το «τραγικό ατύχημα» που θα έστελνε τον Χίτλερ στον άλλο κόσμο. Ομως ο φύρερ αγνόησε τις αλλεπάλληλες προσκλήσεις του Χάμμερσταϊν να επ ισ κεφ θείτη «Γραμμή Ζίγκφριντ». Μάλιστα, έχοντας λάβει γνώση της αντιναζιστικής δραστηριότητάς του, τον αποστράτευσε λίγους μήνες αργότερα. Γενικότερα, οι σοβαρότερες προσπάθειες για βίαιη απομάκρυνση του Χίτλερ από την εξουσία προέρχονταν από τις τάξεις του Στρατού. Ιδιαίτερα όταν άρχισε η «Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα», η υπόγεια

της ζωής του Χίτλερ σημειώθηκε στις 8

αντίσταση κατά του Χίτλερ στο

Νοεμβρίου του 1939, όταν ο Γιόχαν

εσωτερικό της Βέρμαχτ ενισχύθηκε με

Γκέοργκ Ελσερ προσπάθησε να τον εξοντώσει τοποθετώντας μία βόμβα

δεκάδες νέα, υψηλόβαθμα, μέλη. Ο στρατηγός Χούμπερτ Λαντς, ο αντιστράτηγος Χανς Σπάιντελ και ο

στη μπυραρία «Burgerbrau» του Μονάχου, όπου ο φύρερ θα μιλούσε σε παλιούς του συντρόφους του NSDAP (όπως ήταν ο επίσημος τίτλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος). Η

συνταγματάρχης φον Στράχβιτς ήταν τρεις από τους στρατιωτικούς που θεωρούσαν καταστροφική την πορεία που είχε χαράξει ο Χίτλερ. Στο

ομιλία είχε προγραμματισθεί να αρχίσει

αρχηγείο της «Ομάδας Στρατιών Β’»,

στις 8.00 μ.μ. και ο Ελσερ τοποθέτησε

στην Πολτάβα της Ουκρανίας, ο Λαντς και οι συνεργοί του είχαν ετοιμάσει μια

τη βόμβα σε μια κούφια κολώνα που

103

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

ιδιαίτερα «θερμή» υποδοχή οτον Χίτλερ, κατά την επικείμενη επίσκεψή του. Εκτελεστικό όργανο της σύλληψης και δολοφονίας του φύρερ θα ήταν ολόκληρο το Επιτελείο της Ομάδας Στρατιών. Ομως, ενώ τον περίμεναν, πληροφορήθηκαν την άνοιξη του 1943 ότι ο φύρερ δεν θα επισκεπτόταν το αρχηγείο, αφού προτίμησε να μεταβεί λίγο ανατολικότερα, στο Ζαπόροζιε, για να βρεθεί εγγύτερα στο μέτωπο! Παρόμοια ήταν και τα σχέδια του υποστράτηγου Χένινγκ φον Τρέσκωβ, του Επιτελείου της «Ομάδας Στρατιών Κέντρο». Ο Τρέσκωβ ήταν ο εγκέφαλος μερικών ιδιαίτερα ευφυών σχεδίων για τη δολοφονία του Χίτλερ και τη διενέργεια ενός πραξικοπήματος για την απομάκρυνση των Ναζί από την εξουσία. Ηταν μάλλον ο πιο δραστήριος από τους υποψήφιους δολοφόνους του φύρερ και μετείχε σε κάθε συνωμοσία

που είχε στόχο την ανατροπή του, από το 1939 έως και τη «συνωμοσία της βόμβας». Το πρώτο από τα σχέδια δολοφονίας που συνέλαβε, η εκτέλεση του Χίτλερ από το σύνολο των αξιωματικών του Επιτελείου της «Ομάδας Στρατιών Κέντρο» κατά τη διάρκεια ενός επίσημου γεύματος στο Σμολένσκ, ακυρώθηκε μετά τη διαφωνία του επικεφαλής της Ομάδας Στρατιών, στρατάρχη φον Κλούγκε, ο οποίος θεώρησε ότι «δεν είναι πρέπον να πυροβολήσουμε έναν άνθρωπο κατά τη διάρκεια του γεύματος»! Ο Τρέσκωβ δοκίμασε μια εναλλακτική προσέγγιση και στρατολόγησε μία ομάδα ανδρών της Βέρμαχτ που θα πυροβολούσαν το αυτοκίνητο του Χίτλερ ενώ θα επέστρεφε στο αεροσκάφος του. Ομως ο φύρερ, με τη φαινομενικά ακαταμάχητη έκτη αίσθησή του, άλλαξε την τελευταία στιγμή την

Οι Γκαίρινγκ, Ες, Ρίμπεντροπ και Κάιτελ στην πρώτη σειρά το υ εδωλίου των κατηγορουμένω ν στη δίκη της Ν υρ εμβ έρ γης.

104

What i f

Ο Ερβιν φον Βιτολέμπεν, ορκισμένος εχ θρ ό ς το υ Χ ίτλερ και των Ναζί, ήταν εμπ νευσ τής της απόπειρας δολοφονίας του στο Παρίσι (την οποία τελικά δεν επ ρόκεπ ο να έχ ει την ευκαιρία να υλοποιήσει, αφού ο Χ ίτλερ ακύρωσε την επίσκεψή το υ στην κατεχόμενη πρω τεύουσα της Γαλλίας).

προγραμματισμένη διαδρομή με μια άλλη, περισσότερο... ειδυλλιακή. Παρά ταύτα ο Τρέσκωβ είχε ετοιμάσει και ένα εναλλακτικό σχέδιο, σε περίπτωση που κάτι δεν πήγαινε καλά: ο υπολοχαγός Φάμπιαν φον Σλάμπρεντορφ είχε προετοιμάσει ένα δέμα με εκρηκτικά, το οποίο είχε παραλλάξει, ώστε να μοιάζει με δύο μπουκάλια ποτό. Ο Σλάμπρεντορφ με το δέμα είχε μεταβεί στο αεροδρόμιο και, μόλις διαπιστώθηκε ότι ο Χίτλερ θα έφθανε σώος και αβλαβής, το έδωσε σε έναν από τους βοηθούς του Γερμανού δικτάτορα, για να το μεταφέρει σε έναν αξιωματικό, φίλο του Τρέσκωβ, στο αρχηγείο του φύρερ στο

αποτέλεσμα τη δυσλειτουργία του πυροκροτητή. Τα εκρηκτικά δεν εξερράγησαν και ο φύρερ έφθασε ασφαλής στον προορισμό του. Ο Τρέσκωβ είχε ανάμιξη και στη σχεδιαζόμενη απόπειρα του Κρίστοφ φον Γκέρσντορφ, που σκόπευε να ανατιναχθεί μαζί με τον Χίτλερ ενώ θα ξεναγούσε τον τελευταίο σε μια έκθεση καταληφθέντων όπλων στο Βερολίνο. Η έκτη αίσθηση του Χίτλερ τον έσωσε ξανά, αφού, αντί να αφεθεί να ξεναγηθεί στα εκθέματα, διέσχισε τον χώρο της έκθεσης σχεδόν... τρέχοντας, μη δίνοντας χρόνο στον Γκέρσντορφ να πυροδοτήσει τα εκρηκτικά με τα οποία είχε ζωστεί: οι πυροκροτητές είχαν χρόνο απόκρισης δέκα λεπτών και η ξενάγηση (που θα διαρκούσε περίπου μισή ώρα, σύμφωνα με τις προσδοκίες των συνωμοτών) ολοκληρώθηκε σε δύο λεπτά! Σημειώθηκαν και πολλές ακόμη απόπειρες, με κορυφαία αυτήν που ονομάσθηκε «συνωμοσία της βόμβας», στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο ευπατρίδης συνταγματάρχης Κλάους φον Στάουφενμπεργκ, όμως ο Χίτλερ ήταν, κατά τα φαινόμενα, αδύνατο να δολοφονηθεί!

Γιατί ο Στρατός ήθελε νεκρό τον Χίτλερ; Με δεδομένο ότι στη συντριπτική πλειονότητα των προσπαθειών για τη φυσική εξόντωση του φύρερ ήταν αναμεμιγμένοι στρατιωτικοί, και μάλιστα υψηλόβαθμοι, θα πρέπει να

πλέον βέβαιοι ότι επιτέλους θα

απαντήσουμε στο ερώτημα γιατί ο Γερμανικός Στρατός ήθελε νεκρό τον Αδόλφο Χίτλερ. Για να δώσουμε μια πειστική απάντηση, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τη θέση του Στρατού

κατάφερναν να επιτύχουν τον στόχο τους. Ομως ο Χίτλερ ήταν ο

Αυτοκρατορία, που δημιουργήθηκε

Ράστενμπουργκ. Ο βοηθός με το θανάσιμο δέμα επιβιβάσθηκε στο αεροσκάφος μαζί με τον φύρερ και ο Τρέσκωβ με τον Σλάμπρεντορφ ήταν

στο Β' Ράιχ, δηλαδή στη Γερμανική

αγαπημένος της τύχης: το δριμύ ψύχος

μετά την ευτυχή για τους Πρώσσους

στο διαμέρισμα του αεροσκάφους όπου

έκβαση της αναμέτρησής τους με τους Γάλλους το 1871. Συνεχιστής του

βρισκόταν το φορτίο, είχε ως

105

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

Πρωσσικού Στρατού, με τη σπουδαία

σχέδιό του για μετατροπή των SA σε

παράδοση, εκείνος του Β’ Ράιχ,

εθνικό στρατό, σε αντικατάσταση της Ράιχσβερ. Ο Χίτλερ όμως δεν

αποτέλεσε όχι μόνο τον βασικότερο πυλώνα και στυλοβάτη του κράτους αλλά και την ισχυρότερη δύναμη στο εσωτερικό του. Στον Στρατό κυριαρχούσε η πρωσσική αριστοκρατία. Ωστόσο, μετά την ένωση οι αριστοκράτες της υπόλοιπης Γερμανίας - που επίσης διέθεταν στρατιωτική παράδοση, αν και όχι στο ίδιο 6αθμό με τους Πρώσσους - συμμετείχαν περίπου ισότιμα στην ηγεσία του στρατεύματος.

επιθυμούσε κάτι τέτοιο, αφού, παρότι οι σχέσεις του με την ηγεσία του στρατεύματος δεν ήταν οι καλύτερες, γνώριζε ότι οι μέθυσοι τραμπούκοι των SA δεν ήταν δυνατό να υποκαταστήσουν τη συσσωρευμένη εμπειρία του Γερμανικού Στρατού. Οι άνθρωποι που είχαν «προσφέρει» στον Χίτλερ την εξουσία, δηλαδή το πλουτοκρατικό κατεστημένο της

Δεν θα ήταν υπερθολή να σημειώσουμε

Γερμανίας, είχαν στενότατες σχέσεις με

ότι η γερμανική αριστοκρατία που ηγείτο του Στρατού, θεωρούσε ότι βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο (αν όχι σε

την αριστοκρατική ηγεσία του στρατεύματος (άλλωστε οι δύο χώροι εμπλέκονταν και με οικογενειακούς δεσμούς) και αποτέλεσαν τη «γέφυρα» στην προσπάθεια προσέγγισης μεταξύ του Χίτλερ και του Στρατού. Η προσέγγιση έγινε, ο Στρατός έλαβε υποσχέσεις για αναβάθμιση του ρόλου του και για «εξουδετέρωση» της επονείδιστης Συνθήκης των Βερσαλλιών, ωστόσο παρέμενε ακόμη ένα εμπόδιο: τα SA, Το αποτέλεσμα ήταν η λεγάμενη «Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών», η φυσική εξόντωση του συνόλου της ηγεσίας των SA. Επρόκειτο, πιθανόν, για τη «χάρη» που

ανώτερο...) με τον Κάιζερ. Ωστόσο ο Στρατός που βρήκε ο Χίτλερ όταν ανέλαβε την εξουσία, παρότι εν πολλοίς διατηρούσε την παλαιά του αίγλη, είχε χάσει μεγάλο μέρος της πραγματικής του δύναμης. Η ελλιπής Ράιχσβερ (Reichswehr) της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ελάχιστα θύμιζε τον πανίσχυρο στρατό του Γερμανικού Ράιχ, που λίγο έλειψ ε να νικήσει όλες τις Μεγάλες Δυνάμεις κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η διαφορά δεν ήταν μόνο ποιοτική αλλά και ποσοτική, αφού η Συνθήκη των Βερσαλλιών επέβαλλε στη Γερμανία να διατηρεί υπό τα όπλα έναν μέγιστο αριθμό 100.000 ανδρών και απαγόρευσε εξ ολοκλήρου τα βαριά οπλικά συστήματα. Μοιραία λοιπόν η επιρροή του Στρατού στη γερμανική πολιτική ζωή είχε περιορισθεί. Με δεδομένη αυτή την αδυναμία της Ράιχσβερ, δεν θα πρέπει να φαίνεται περίεργο το γεγονός ότι ένας νεόκοπος φορέας, με επικεφαλής έναν άνθρωπο του οποίου η φιλοδοξία υπερέβαινε τις ικανότητές του, έθεσε ως στόχο να υποκαταστήσει τον Στρατό. Αυτή η φιλόδοξη οργάνωση ήταν τα Sturmabteilung (SA) του Ερνστ Ραιμ. Ο Ραιμ δεν έκρυψε τις προσδοκίες του και προσπάθησε να προωθήσει το

Δια κα ής π όθος του Κ ο υρτ φον Χάμμερσταϊν (εδώ, μ ε τον Χ ίτλ ερ ) ήτα ν να παρασύρει τον ψύρερ στη γραμμή Ζ ίγκφ ρ ιντ και να τον εκ τελ έσ ει. Ο Χ ίτλερ δεν έπ εσε στην παγίδα.

106

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ στο Παρίσι, κατά τη διάρκεια τη ς μόνης επίσημης επίσκεψης που πραγματοποίησε σ την κατεχόμενη «Πόλη του Φωτός». Η φωτογράφισή του μπροστά στον πύργο το υ Α ϊφ ελ είναι β α θ ύ τα τα συμβολική.

What i f

ζητούσαν οι στρατιωτικοί προκειμένου να ταχθούν ολόψυχα υπέρ των Ναζί. Αυτό το νόημα είχε άλλωστε και το «τελεσίγραφο» που επέδωσε ο φον Χίντενμπουργκ, ο γηραιός στρατηγός

τελεσιγράφου, οι γερμανικές Ενοπλες Δυνάμεις τέθηκαν σε επιφυλακή. Η περίσταση ήταν κρίσιμη και ο Χίτλερ έπρεπε να αποφασίσει οριστικά που θα βασιζόταν: στον Στρατό ή στα SA. Η απόφασή του ήταν η αναμενόμενη: «θυσίασε» τα SA για να κερδίσει την υποστήριξη του Στρατού. Ωστόσο, υπήρχαν κάποιοι στο στράτευμα που ήταν εξαρχής αντίθετοι σε οποιαδήποτε προσπάθεια συνεννόησης με τους Ναζί. Δύο από αυτούς, ο Κουρτ φον Σλάιχερ και ο Φέρντιναντ φον Μπρέντωβ, συμπεριλήφθηκαν στα περισσότερα από 1.000 θύματα της «Νύχτας των Μεγάλων Μαχαιριών», αφού εκτελέσθηκαν από τα αποσπάσματα θανάτου των νεόκοπων SS, μαζί με την ηγεσία των SA και πολλούς ακόμη αντιπάλους των Ναζί. Ο μετέπειτα στρατάρχης Ερβιν φον Βιτσλέμπεν, μαζί με τους Βίλχελμ φον Λέεμπ, Γκερντ φον Ρούντστεντ και Εριχ φον Μανστάιν, ζήτησαν να γίνει ένορκη εξέταση, ώστε να διαπιστωθεί πώς και υπό ποιες συνθήκες δολοφονήθηκαν οι Σλάιχερ και Μπρέντωβ. Ωστόσο, ο υπουργός Αμυνας, Βέρνερ φον Μπλόμπεργκ, απαγόρευσε κατηγορηματικά οποιαδήποτε περαιτέρω έρευνα για τον θάνατό τους και έκλεισε τον φάκελο της υπόθεσης. Το «προξενιό» του Χίτλερ με τον Στρατό ολοκληρώθηκε σύντομα με τον

και πρόεδρος, της Γερμανίας, τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο. Στις 2

Ιούνιο του 1934 προς τον Χίτλερ,

Αυγούστου, ο γηραιός πρόεδρος Χίντενμπουργκ άφησε την τελευταία

ουσιαστικά εξ ονόματος της ηγεσίας του Στρατού: εφόσον η κατάσταση με

του πνοή. Τότε ο Χίτλερ προχώρησε στο

τα SA δεν «ομαλοποιείτο» σύντομα, ο Στρατός «θα αναγκαζόταν» να

σχεδιαζόμενο πολιτειακό πραξικόπημά του, καταργώντας τη θέση του

αναλάβει δράση: θα επέβαλλε στρατιωτικό νόμο, θα κήρυττε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και θα

προέδρου και συγχωνεύοντάς τη με

αναλάμβανε την εξουσία. Μάλιστα, για να μην έχει ο Χίτλερ την παραμικρή

αυτήν του καγκελλαρίου, την οποία κατείχε ο ίδιος. Στο εξής θα ήταν ο μοναδικός φύρερ (η λέξη κυριολεκτικά σημαίνει «ηγέτης»). Αμέσως η Βέρμαχτ

αμφιβολία ως προς τις προθέσεις του

(όπως είχε μετονομασθεί από τις 21

Στρατού, στις 25 Ιουνίου, μόλις

Μαϊου του 1934 η Ράιχσβερ) κλήθηκε να

τέσσερις ημέρες μετά την επίδοση του

«ξεχρεώσει» το «γραμμάτιο» της

107

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

«Νύχτας των Μεγάλων Μαχαιριών»: οι

να κερδίσει. Ειδικότερα η προσάρτηση

Γερμανοί στρατιώτες σε ολόκληρη τη

της Αυστρίας, το Anschluss (1938),

χώρα κλήθηκαν να δώσουν επίσημα έναν νέο όρκο με 6άση τον οποίο

έδειξε σαφέστατα στους στρατιωτικούς

όφειλαν να υπακούουν ανεπιφύλακτα στον φύρερ. Ο προηγούμενος όρκος των Γερμανών στρατιωτών ήταν προς το

ότι ο Χίτλερ σκόπευε να προχωρήσει στη «ρύθμιση» των εκκρεμοτήτων που είχε αφήσει στη Γερμανία ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος με έναν συνδυασμό επιθετικής διπλωματίας και

πολίτευμα, όχι προς το πρόσωπο του

προβολής στρατιωτικής ισχύος.

επικεφαλής του πολιτεύματος. Με βάση τον νέο όρκο, το σώμα των

Ωστόσο η πραγματική στρατιωτική ισχύς της Γερμανίας δεν ήταν ακόμη

Γερμανών αξιωματικών - για τους

επαρκής για μια τέτο ια πολιτική. Οι

οποίους η στρατιωτική τιμή ήταν

στρατιωτικοί πίστευαν ότι η Γερμανία

υπεράνω όλων - εξαρτούσε την τύχη του από τις βουλές του Χίτλερ.

ήταν στρατιωτικά υποδεέστερη της Βρετανίας και της Γαλλίας, πόσο μάλλον έναντι της συμμαχίας των δύο αυτών χωρών. Οποιαδήποτε απόπειρα διευθέτησης των ζητημάτων της

Ο Στρατός αντιδρά Παρά ταύτα, ένα σεβαστό μέρος της ηγεσίας του στρατεύματος εξέφραζε σε κάθε περίσταση την αντίθεσή του στον Χίτλερ. Αυτές οι φωνές, όμως, στα χρόνια που ακολούθησαν τα γεγονότα που μόλις περιγράψαμε, δεν ήταν δυνατό να ακουσθούν, αφού καλύπτονταν από φωνές ενθουσιασμού για την αναγέννηση του Γερμανικού Στρατού. Σε τέσσερα χρόνια, η «αναιμική» Ράιχσβερ είχε μετραπεί σε μια πανίσχυρη Βέρμαχτ. Ο αριθμός των ανδρών της είχε πολλαπλασιασθεί και είχε ξεκινήσει μια κολοσσιαία προσπάθεια επανεξοπλισμού της Γερμανίας. Αυτή, και η ρητορεία του Χίτλερ, που ήθελε τη Γερμανία «να ξαναγίνεται μεγάλη» και «να ετοιμάζεται να συναντήσει το πεπρωμένο της», ήταν οι καθοριστικοί παράγοντες που κατέστησαν την πλειοψηφία των στρατιωτικών οπαδούς του Χίτλερ. Ομως σύντομα τα σύννεφα άρχισαν να σκιάζουν τον ανέφελο ουρανό της σχέσης του Χίτλερ με την ανώτερη στρατιωτική ηγεσία, λόγω της επιθετικότητας του φύρερ, που μαθηματικά (όπως υπολόγιζαν οι στρατιωτικοί) θα παρέσυρε τη Γερμανία σε έναν πόλεμο που δεν ήταν δυνατό

Σουδητίας και του πολωνικού διαδρόμου, θα ανάγκαζε τη Βρετανία και τη Γαλλία να κηρύξουν τον πόλεμο στη Γερμανία, τον οποίο, όμως, οι ανέτοιμες ένοπλες δυνάμεις του Γ' Ράιχ δεν θα ήταν δυνατό να κερδίσουν. Αυτή η πεποίθηση των στρατιωτικών ενισχύθηκε με τη διάδοση φημών για την επόμενη κίνηση του Χίτλερ, που θα ήταν η προσάρτηση της Σουδητίας. Κύριος εκφραστής της ανησυχίας των ανώτερων κλιμακίων της Βέρμαχτ ήταν ο ικανός επιτελικός αξιωματικός, στρατηγός Λούντβιχ Μπεκ, ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου. Ο Μπεκ θορυβήθηκε, κρίνοντας ότι η κίνηση εναντίον της Τσεχοσλοβακίας θα έφερνε τη χώρα του αντιμέτωπη με την Αγγλία και τη Γαλλία. Ετσι αποφάσισε, με την ισχυρή αίσθηση καθήκοντος που τον διέκρινε, να κινηθεί: άρχισε επαφές με όλους τους αντιφρονούντες αξιωματικούς και συνέταξε μια δήλωση με την οποία δήλωνε απερίφραστα στον Χίτλερ ότι η

mm

Η προσάρτηση της Α υσ τρίας (Anschluss) ήταν η στιγμή κατά την οποία διαφάνηκε ό τι ο Χ ίτλ ερ δεν &α στα μα το ύσ ε μπροστά σε τίπ οτε, προκειμένου να κάνει π ρα γμ ατικότη τα τα σχέδιά του για κυριαρχία στην ηπειρωτική Ευρώπη.

108

What i f

Σουδητίας, θα ήταν το σύνθημα που περίμεναν οι συνωμότες. Οι προετοιμασίες για το πραξικόπημα είχαν προχωρήσει, μάλιστα οι συνωμότες χρησιμοποίησαν τις κινήσεις των στρατευμάτων ενόψει της εισβολής στη Σουδητία για να αποκρύψουν τις κινήσεις των μονάδων που είχαν επιλεγεί να έχουν ρόλο-κλειδί στο πραξικόπημα. Ωστόσο, οι επίδοξοι πραξικοπηματίες υπολόγισαν δίχως τους Βρετανούς: ο Νέβιλ Τσάμπερλαιν έδωσε στη Γερμανία το «πράσινο φως» για να προχωρήσει στην κατάληψη της Σουδητίας (και στη συνέχεια ολόκληρης

Η επ ίθεσ η στην Πολωνία ήταν για το υ ς Δ υ τικ ο ύ ς η «σταγόνα που ξεχ είλ ισ ε το ποτήρι». Ο Χ ίτλερ ξαφνικά φάνηκε και σ τους Αγγλους ως μία άμεση απειλή, παρότι μέχ ρ ι τό τε ενέδιδαν στις απαιτήσεις του, ελπ ίζοντας ό τι θ α απ ο τελέσ ει τον κυ μα το θρ α ύσ τη για τη «σοβιετική αρκούδα».

ηγεσία του στρατεύματος σκόπευε να παραιτηθεί σύσσωμη, εφόσον συνεχιζόταν η πολιτική που θα οδηγούσε τη χώρα στα πρόθυρα του πολέμου. Δυστυχώς για τον Μπεκ, το μεγαλύτερο μέρος της ηγεσίας του στρατεύματος δεν επιθυμούσε να αντιπαρατεθεί σε αυτή την περίσταση με τον Χίτλερ. Οι περισσότεροι αξιωματικοί, για διάφορους λόγους, δεν συντάχθηκαν με τον επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου. Ετσι ο Μπεκ αποφάσισε να παραιτηθεί. Ομως και ο αντικαταστάτης του, Φραντς Χάλντερ, ήταν επίσης αντίθετος με τον Χίτλερ, τον οποίο μάλιστα δεν είχε διστάσει να αποκαλέσει τρελλό, εγκληματία και «βρυκόλακα»! Οι Χάλντερ και Μπεκ

της Τσεχοσλοβακίας). Η τραγικά ειρωνική φράση «ειρήνη στον καιρό μας» (peace in our time), που χρησιμοποίησε ο Τσάμπερλαιν αμέσως μετά το πέρας της μοιραίας διάσκεψης του Μονάχου, ήταν η χαριστική βολή στα σχέδια των συνωμοτών. Η νομιμοποίηση των πράξεών τους, δηλαδή η απειλή πολέμου, δεν υπήρχε. Ο Χίτλερ μπορούσε να προχωρήσει ανενόχλητος. Ομως, κάποιοι αξιωματικοί συνέχιζαν να απεργάζονται τρόπους εξουδετέρωσης του ανθρώπου που θεωρούσαν ότι οδηγούσε το Γ’ Ράιχ στον όλεθρο.

Μια φιλόδοξη απόπειρα δολοφονίας Ορισμένες από τις κυριότερες απόπειρες δολοφονίας κατά του Χίτλερ, όπως αυτές των Χάμμερσταϊν

συνέχισαν να συνωμοτούν κατά του Χίτλερ και μάλιστα μύησαν πολλούς σημαίνοντες αξιωματικούς της Βέρμαχτ σε αυτή τη συνωμοσία, η

και Χάλντερ, ήταν κατά κάποιο τρόπο απόρροιες «προσωπικής βεντέτας» των

οποία θα μπορούσε να καταλήξει στην αποπομπή του Χίτλερ ήδη από το 1938. Ωστόσο, για να πραγματοποιηθεί το

περίπτωση του εναλλακτικού σεναρίου

πραξικόπημα που σχέδιαζαν, θα έπρεπε

του Χίτλερ, ο πολύπειρος στρατιωτικός

να «συνεργασθεί» η Βρετανία: η απειλή

πριν από τον πόλεμο είχε περιπέσει σε

κήρυξης πολέμου από τους Βρετανούς στην απόπειρα προσάρτησης της

δυσμένεια. Το 1938 αποπέμφθηκε από το στράτευμα, διότι κατ’ επανάληψη

υποψήφιων δολοφόνων με τον Γερμανό δικτάτορα. Το ίδιο ισχύει για την μας, αυτήν του Φριτς φον Βιτσλέμπεν. Ορκισμένος εχθρός των Ναζί και

109

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

είχε καταφερθεί με δριμύτατους

Γνώριζε τα σχέδια του Χάμμερσταϊν και

χαρακτηρισμούς κατά του Χίτλερ και

ήταν μεταξύ των αξιωματικών που είχαν πρωτεύοντα ρόλο στα σχεδιαζόμενα πραξικοπήματα του 1938

των Ναζί. Συμμεριζόταν τις ανησυχίες του Μπεκ και η «βεντέτα» του με τον Χίτλερ είχε ξεκινήσει, όπως προαναφέρθηκε, ουσιαστικά αμέσως μετά τη «Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών». Τότε «πλήρωσε» με τη θέση του το αντιναζιστικό του μένος, ωστόσο έναν χρόνο αργότερα ο Χίτλερ τον κάλεσε να επανέλθει στο στράτευμα, καθώς είχε ανάγκη από κάθε άξιο στρατιωτικό (και ο φον Βιτσλέμπεν ήταν από τους πλέον άξιους) για τον πόλεμο που επρόκειτο σύντομα να αρχίσει. Κατά την εισβολή στη Γαλλία ο φον Βιτσλέμπεν ανέλαβε την ηγεσία της Α’ Στρατιάς, με την οποία διακρίθηκε ιδιαίτερα, επιτυγχάνοντας μάλιστα την παράδοση μεγάλου αριθμού γαλλικών μεραρχιών. Για την εξαίρετη απόδοσή του κατά την εκστρατεία της Γαλλίας, ο φον Βιτσλέμπεν παρασημοφορήθηκε με τον Σταυρό των Ιπποτών και προήχθη σε στρατάρχη. Ισως με αυτές τις κινήσεις του, ο Χίτλερ πίστευε ότι θα κατόρθωνε να προσεταιρισθεί τον ηλικιωμένο στρατιωτικό, όπως προηγουμένως τον φον Λέεμπ ο οποίος, από παθιασμένος αντιναζιστής, μετά το 1940 μεταμορφώθηκε σε φανατικό υποστηρικτή του Χίτλερ, χάρη στη γενναιοδωρία του τελευταίου. Ομως ο φον Βιτσλέμπεν δεν ήταν φον Λέεμπ. Συνέχισε την παθιασμένη αντιναζιστική ρητορική του και παρέμεινε σε επαφή με τους μαχητικότερους αντιναζιστές του γερμανικού στρατεύματος, όπως τον Μπεκ, τον Χάλντερ, τον Χέπνερ, τον Χάμμερσταϊν και άλλους. Οταν ολοκληρώθηκε η καθυπόταξη της Γαλλίας, ο Βιτσλέμπεν παρέμεινε στη Γαλλία και λίγους μήνες αργότερα του ανατέθηκε η θέση του Γενικού Διοικητή της Δύσης. Αυτή ήταν η ευκαιρία που περίμενε για να κάνει την κίνησή του εναντίον του Χίτλερ!

και του 1939. Καθώς αυτές οι προσπάθειες είχαν αποτύχει, ο Βιτσλέμπεν αποφάσισε να εξοντώσει τον Χίτλερ με δική του πρωτοβουλία! Το σχέδιο που συνέλαβε ήταν απλό αλλά φαινόταν εξαιρετικά σίγουρο. Θα καλούσε τον Χίτλερ στο Παρίσι, για να τον δολοφονήσει ενώ θα βρισκόταν στο έλεός του! Ο Βιτσλέμπεν είχε φροντίσει το επιτελείο του να αποτελείται από αξιωματικούς που συμμερίζονταν τις αντιναζιστικές πεποιθήσεις του και οι περισσότεροι αξιωματικοί του τού ήταν απόλυτα πιστοί. Εφόσον κατόρθωνε να παρασύρει τον Χίτλερ στο στρατηγείο του, οι αξιωματικοί και οι άνδρες που είχε υπό τις διαταγές του θα κινητοποιούντο, θα εξουδετέρωναν τους SS που φρουρούσαν τον Χίτλερ και θα εξόντωναν τον δικτάτορα. Ομως, όπως συνέβη και με τον Χάμμερσταϊν, ο Χίτλερ απέφυγε επιμελώς να αποδεχθεί την πρόσκληση του Βιτσλέμπεν. Η «χρυσή» ευκαιρία παρουσιάσθηκε

Ο ισχυρότερος άνδρας της Γερμανίας, ο Αδόλφος Χ ίτλ ερ , με τον κατά τεκμήριο δ εύ τερ ο ισχυρότερο, τον Χέρμαν Γκαίρινγκ.

110

What if

Από μια ειδικά διαμορφωμένη εξέδρα, ο Χίτλερ θα παρακολουθούσε τις «λεγεώνες της Δύσης» να παρελαύνουν κατά μήκος της Σανς Ελυζέ. Δίπλα του θα ήταν μερικοί νεαροί αξιωματικοί. Δύο από αυτούς θα ήταν επιφορτισμένοι με το καθήκον της δολοφονίας του φύρερ.

την άνοιξη του 1941. Υπό την εποπτεία του φον Βιτσλέμπεν θα οργανωνόταν μια μεγάλη στρατιωτική παρέλαση στο Παρίσι. Στην Πλας ντε λα Κονκόρντ, από μια ειδικά διαμορφωμένη εξέδρα, ο Χίτλερ θα παρακολουθούσε τις «λεγεώνες της Δύσης» να παρελαύνουν κατά μήκος της Σανς Ελυζέ με το σταθερό «6ήμα της χήνας». Δίπλα του, στρατηγικά τοποθετημένοι, θα ήταν μερικοί νεαροί αξιωματικοί έμπιστοι του Βιτσλέμπεν, όλοι με τα πιστόλια τους γεμάτα και απασφαλισμένα. Δύο από αυτούς θα ήταν επιφορτισμένοι με το καθήκον της δολοφονίας του φύρερ... Οταν θα δινόταν το σύνθημα, θα έβγαζαν τα πιστόλια τους και θα τον πυροβολούσαν πριν προλάβουν να αντιδράσουν οι σωματοφύλακές του, οι οποίοι, εξαιτίας της περίστασης, θα βρίσκονταν στο παρασκήνιο. Ενας ακόμη έμπιστος νεαρός αξιωματικός θα μετέφερε μια βόμβα, την οποία θα πυροδοτούσε αν κάτι πήγαινε στραβά, ώστε όλοι μαζί - φυσικά και ο Χίτλερ να ανατιναχθούν. Επρόκειτο για ένα σχέδιο εξαιρετικά θρασύ, αλλά γ ι’ αυτόν τον λόγο ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα πετύχαινε. Ομως ο φον Βιτσλέμπεν υπολόγιζε δίχως την «έκτη αίσθηση» του Χίτλερ που τον βοηθούσε να αποφεύγει τις επικίνδυνες καταστάσεις: απροσδόκητα, η παρέλαση του Μαϊου του 1941 αναβλήθηκε, αφού ο Χίτλερ αποφάσισε - κυριολεκτικά, την ύστατη ώρα - να μην ταξιδέψ ει στη γαλλική πρωτεύουσα. Ο φον Βιτσλέμπεν απογοητεύθηκε αλλά ετοιμάσθηκε για μια νέα προσπάθεια. Σύντομα όμως δεν θα ήταν πλέον σε θέση να δράσει, αφού ο Χίτλερ ενημερώθηκε για τις νέες εκδηλώσεις αντιπάθειας και μίσους του εναντίον του. Αυτή τη φορά η αποπομπή του στρατάρχη ήταν οριστική: στις αρχές του 1942,

συντρόφους του να αναλάβει τις τύχες της Βέρμαχτ, εφόσον η απόπειρα δολοφονίας της 20ής Ιουλίου του 1944 επιτύγχανε. Δυστυχώς για τον Βιτσλέμπεν, η βόμβα που τοποθέτησε ο Κλάους φον Στάουφενμπεργκ δεν πέτυχε τον στόχο της και ο Χίτλερ επέζησε. Ο φον Βιτσλέμπεν έμελλε να είναι το πρώτο θύμα του διαβόητου «λαϊκού δικαστηρίου» (Volksgericht), που τον καταδίκασε σε θάνατο δ ι’ απαγχονισμού. Η εκτέλεση του γηραιού στρατάρχη (απαγχονίσθηκε με ατσαλένιο σύρμα από ένα τσιγκέλι) κινηματογραφήθηκε κατ’ εντολήν του Χίτλερ.

Ο Βιτσλέμπεν επιτυγχάνει! Ας υποθέσουμε όμως ότι ο φον Βιτσλέμπεν επιτύγχανε τον σκοπό του, υπό την προϋπόθεση ότι ο Χίτλερ δεν θα τροποποιούσε την τελευταία στιγμή τα σχέδιά του και θα μετέβαινε κανονικά στο Παρίσι για την προγραμματισμένη παρέλαση. Εφόσον συνέβαινε κάτι τέτοιο, ο θάνατός του θα ήταν βέβαιος, αφού το σύνολο των αξιωματικών που θα βρίσκονταν γύρω του τις κρίσιμες ώρες, θα ήταν αντιναζιστές και έμπιστοι του Βιτσλέμπεν. Σε αυτή την περίπτωση η Γερμανία θα αντιμετώπιζε μια καινοφανή κατάσταση. Μέχρι τότε διεξήγαγε έναν επιθετικό πόλεμο με εξαιρετική επιτυχία και είχε κυριαρχήσει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Οι οιωνοί για το μέλλον του πολέμου ήταν άριστοι για τους Γερμανούς, παρότι είχαν αποτύχει να κυριεύσουν τα βρετανικά νησιά. Τον προηγούμενο Δεκέμβριο ο Χίτλερ είχε ήδη δώσει εντολές για την ενεργοποίηση του «Σχεδίου Μπαρμπαρόσα», της προσπάθειας καθυπόταξης της Σοβιετικής Ενωσης.

συνταξιοδοτήθηκε. Θα περνούσε τα

Παράλληλα, στην Απω Ανατολή οι ΗΠΑ

επόμενα δύο χρόνια στα πατρικά του

είχαν σφίξει τον κλοιό του οικονομικού αποκλεισμού της Ιαπωνίας, όμως η

κτήματα, έως ότου καλείτο από τους

111

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

επίθεση στο Περλ Χάρμπορ δεν είχε

των SS θεωρείτο εκ των ων ουκ άνευ

ακόμη συμβεί και οι ΗΠΑ δεν είχαν εισέλθει ενεργά στον πόλεμο. Αυτά ήταν τα στρατιωτικά δεδομένα

για την επιτυχία του πραξικοπήματος). Ακόμη όμως κι αν αυτή η κίνηση

τον Μάιο του 1941, ό ταν-σ ύμφ ω να με την υπόθεσή μας - ο Χίτλερ θα άφηνε την τελευταία του πνοή στο Παρίσι, δολοφονημένος από τους έμπιστους του Βιτσλέμπεν. Το πρώτο θέμα που θα προέκυπτε (και μάλιστα αμέσως) θα ήταν ποιος θα είχε πλέον τον έλεγχο της Γερμανίας. Οπως είδαμε, ένα μεγάλο μέρος της στρατιωτικής ηγεσίας της Γερμανίας είχε προετοιμάσει ήδη από το 1938 σχέδια για τη διενέργεια πραξικοπήματος σε περίπτωση δολοφονίας του Χίτλερ. Εφόσον επιτύγχανε το πραξικόπημα, οι Ναζί θα απομακρύνονταν από την εξουσία και μια υπηρεσιακή κυβέρνηση, με την υποστήριξη του Στρατού, θα αναλάμβανε να κυβερνήσει τη χώρα για μια μεταβατική περίοδο, έως την εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας (με βάση την επιθυμία των στρατιωτικών). Ανάλογα σχέδια εκπονήθηκαν το 1938, το 1939 και το 1943 και φυσικά το 1944. Στην περίπτωση της απόπειρας του

επιτύγχανε, οι πιθανότητες να εκφυλισθεί το πραξικόπημα σε έναν εμφύλιο πόλεμο (περισσότερο ή λιγότερο παρατεταμένο) ήταν μεγάλη. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το ερώτημα τι ακριβώς θα συνέβαινε στον εμφύλιο αυτό πόλεμο. Την εποχή που εξετάζουμε, η ανώτερη στρατιωτική ηγεσία θα μπορούσε εν πολλοίς να ελέγξει το στράτευμα, εξασφαλίζοντας ότι, τουλάχιστον το μεγαλύτερο μέρος των μονάδων του, θα έπαιρνε το μέρος των «επαναστατών» και θα βοηθούσε στην επιχείρηση κατάργησης του εθνικοσοσιαλιστικού κρατικού μηχανισμού. Πάντως ήταν σχεδόν αδύνατο όλες οι μονάδες να συνταχθούν με τους αντιναζί. Στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος των στρατιωτών και των αξιωματικών ήταν πιστοί Ναζί ή συμπαθούσαν το καθεστώς και θαύμαζαν τον Χίτλερ. Εξάλλου, μέχρι εκείνη την ώρα ο τελευταίος δεν είχε χάσει καμία πολεμική αναμέτρηση και η Γερμανία κατείχε τα 2/3 της Ευρώπης.

Βιτσλέμπεν δεν είναι σαφές αν είχαν προηγηθεί συνεννοήσεις για τη διενέργεια αυτού του πραξικοπήματος και αν είχαν γίνει οι απαραίτητες προετοιμασίες. Ωστόσο, θεω ρείται βέβαιο ότι ο Βιτσλέμπεν θα είχε ενημερώσει εκ των προτέρων τουλάχιστον τον Μπεκ και τον Χάλντερ, οι οποίοι με τη σειρά τους θα είχαν πραγματοποιήσει κάποιες προετοιμασίες. Θεωρούμε λοιπόν δεδομένο ότι οι στρατιωτικοί θα προσπαθούσαν να απομακρύνουν βίαια τους Ναζί από την εξουσία. Με βάση τα προηγούμενα σχέδια πραξικοπήματος, η ευθύνη για τη δολοφονία του Χίτλερ θα αποδιδόταν δημόσια στα SS, που θα αποτελούσαν άλλωστε και τον πρώτο στόχο των πραξικοπηματιών (η σύλληψη της ηγεσίας και των στελεχών

Ο Ρούντολφ Ες ήταν μ εν αναπληρωτής ψ ύρερ πριν τη μοιραία πτήση του στη Βρετανία, ωστόσο οι π ι&ανότητές του να αναδειχ& εί σε διάδοχο το υ Χ ίτλερ ήταν μικρές.

112

What i f

O « utt’ αρι&μόν 2» ισχυρός άνδρας των Ναζί, Χέρμαν Γκαίρινγκ. Εφόσον ο Χ ίτλερ δολοφ ονείτο, ο Γκαίρινγκ ενδεχομένω ς 9 α ήταν ο νέος φ ύρερ.

εθνικοσοσιαλιστών στον εμφύλιο πόλεμο που πιθανότατα θα εκδηλωνόταν. Το 1938, κατά το σχεδιασθέν τό τε πραξικόπημα, υπήρχαν σχέδια για σύλληψη των επικεφαλής των SS, ωστόσο το 1941 ο οργανισμός του Χάινριχ Χίμμλερ είχε διογκωθεί και αποτελούσε σχεδόν «κράτος εν κράτει».

Ποιος Θα επικρατούσε στον εμφύλιο πόλεμο;

Λαμβάνοντας υπόψη το πόσο δημοφιλής ήταν ο Αδόλφος Χίτλερ, οι συνωμότες ενόψει του πραξικοπήματος που ετοίμαζαν το 1938 και το 1939, είχαν σχεδιάσει να κοινοποιήσουν την είδηση ότι ο Χίτλερ είχε δολοφονηθεί από τα SS, τα οποία ούτως ή άλλως ήταν το «μαύρο πρόβατο» για τον Γερμανικό Στρατό και τους άνδρες που υπηρετούσαν σε αυτόν (όπως ήταν παλαιότερα τα SA). Αυτή θα ήταν η «επίσημη θέση», ότι δηλαδή τα SS είχαν προσπαθήσει να καταλάβουν την εξουσία, «αναγκάζοντας» τον Στρατό να επέμβει για να σώσει τη Μητέρα Πατρίδα. Τα SS εκείνη την περίοδο

Το ενδεχόμενο ενός εμφυλίου πολέμου ήταν περίπου βέβαιο. Ωστόσο, η κλίμακά του δεν ήταν καθόλου δεδομένη. Αν όντως ο Βιτσλέμπεν είχε προνοήσει να προβεί στις απαραίτητες συνεννοήσεις, τό τε η προσπάθεια των στρατιωτικών να αποκτήσουν τον έλεγχο πριν κλιμακωθεί η αναμενόμενη αντίδραση των Ναζί, ενδεχομένως να επιτύγχανε με σχετικά περιορισμένο τίμημα σε αίμα. Η διαμάχη σαφώς θα ήταν σκληρή, αφού οι Ναζί δεν θα έχαναν την εξουσία τόσο εύκολα. Συνεπώς, και το τι θα συνέβαινε στη συνέχεια εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αποτέλεσμα αυτής της διαμάχης για την εξουσία στη μεταχιτλερική εποχή. Αν οι εθνικοσοσιαλιστές κατόρθωναν να παραμείνουν στην ηγεσία της χώρας, το μέλλον θα ήταν μάλλον αβέβαιο. Από τους υποψήφιους διαδόχους του

ήταν ένας πανίσχυρος οργανισμός,

Χίτλερ την εποχή αυτή θα μπορούσαμε

αλλά το στρατιωτικό σκέλος τους ήταν ακόμη υπανάπτυκτο, αφού μόλις είχε

να ξεχωρίσουμε τους Ες, Γκαίρινγκ, Μπόρμαν, Γκαίμπελς και Χίμμλερ, κατά κύριο λόγο. Ο Ρούντολφ Ες ήταν ο

ξεκινήσει η επέκταση των μεραρχιών του ένοπλου κλάδου τους (των Waffen SS) οι οποίες, παρότι ήδη είχαν

αναπληρωτής φύρερ και εξ απορρήτων

αποκτήσει χαρακτήρα επίλεκτων μονάδων, ήταν ακόμη λίγες και πλημμελώς στελεχωμένες. Πάντως, οι μονάδες των Waffen SS και των Totenkopfverbande αποτελούσαν ίσως

προσωπικότητα» και τα ερείσματά του στο εσωτερικό του κόμματος ήταν αναιμικά και δεν ήταν δυνατό να συμβάλουν στην ανάρρησή του στην εξουσία. Επίσης, γενικά θεωρείτο

τον σημαντικότερο κίνδυνο για τους

«ετερόφωτος» και ήταν χαμηλών τόνων

συνωμότες, καθώς θα αποτελούσαν τις «δυνάμεις κρούσης» των

- σαφώς δεν δ ιέθ ετε το ανάστημα ως

του Χίτλερ. Θεωρείτο όμως «αδύναμη

αντικαταστάτης του χαρισματικού

113

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

Χίτλερ. Ο Μπόρμαν ήταν πανίσχυρος στο κόμμα, έχοντας θέσ ει στο περιθώριο τον Ες (αν και ο τελευταίος ήταν τυπικά προϊστάμενός του), όμως γενικά είχε μικρές δυνατότητες και του έλειπε το ηγετικό χάρισμα. Κι αυτός ήταν άνθρωπος των παρασκηνίων και, σε αντίθεση με τον Χίτλερ, προτιμούσε να μηχανορραφεί παρασκηνιακά. Θα αποτελούσε εξαιρετικά μεγάλη έκπληξη αν εκείνος ήταν ο διάδοχος του Χίτλερ. Ο Χέρμαν Γκαίρινγκ, ο ουσιαστικός <<υπ’ αριθμόν 2» ισχυρός άνδρας του Γ' Ράιχ (μετά τον ίδιο τον Αδόλφο Χίτλερ) ήταν δημοφιλής, είχε ηγετικά προσόντα (αν και, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, ήταν μάλλον υπερτιμημένα) και θα μπορούσε να αποτελέσει τη διάδοχο κατάσταση, αν προλάβαινε να κινηθεί αρκετά γρήγορα εξασφαλίζοντας τις

απαραίτητες ενδοκομματικές συμμαχίες. Το ότι ήλεγχε τη Λουφτβάφε (και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό ανεπηρέαστος από τις δολοπλοκίες των στρατιωτικών), ήταν ακόμη ένα στοιχείο υπέρ του, όπως και το ότι δ ιέθ ετε ισχυρότατα ερείσματα στην Αστυνομία του Ράιχ. Ηταν η πιο γνωστή φυσιογνωμία στο Γ’ Ράιχ και είχε ισχυρότατες βάσεις στην περιοχή που κατεξοχήν στήριζε τους Ναζί, τη Βαυαρία. Ο έτερος δελφίνος, ο Γιόζεφ Γκαίμπελς, είχε ήδη αποκτήσει φήμη ως «μάγος της προπαγάνδας», ήταν ευφυέστατος, δ ιέθ ετε πλούσια ηγετικά χαρίσματα και ήταν την εποχή αυτή «φωνή και το πρόσωπο του Γ’ Ράιχ». Επίσης, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής μεταξύ των Γερμανών, που είχαν ήδη αρχίσει να τον βλέπουν και να τον ακούν περισσότερο απότι τον Χίτλερ.

Ο Χάινριχ Χίμμλερ, ο α δίστακτος επ ικεφαλής των SS και τη ς μυστικής Αστυνομίας το υ Ράιχ, βρισκόταν σε Θέση ισχύος την περίοδο που ο Χ ίτλερ α π ειλείτο από τον Βιτσλέμπεν.

114

Οποιος και αν ήταν ο διάδοχος του Χίτλερ, η εδραίωσή του στην εξουσία δεν θα ήταν ούτε απλή ούτε εύκολη. Για τον λόγο αυτό πολλά από τα σχέδια που είχε ετοιμάσει και προωθήσει ο Χίτλερ θα έπρεπε να τεθούν (προσωρινά τουλάχιστον) «στο ψυγείο».

What i f

Γενικά όμως θεω ρείται ότι δεν είχε τόσο ισχυρά προσωπικά ερείσματα στο εσωτερικό του NSDAP ώστε να επιβάλει τον εαυτό του ως φύρερ, παρότι σίγουρα αποτελούσε τον προφανέστερο ανταγωνιστή του Γκαίρινγκ. Τέλος, ο Χάινριχ Χίμμλερ, ο Reichsfuhrer SS, είχε στη διάθεσή του τον πανίσχυρο μηχανισμό των SS και ουσιαστικά και των μυστικών υπηρεσιών της Γερμανίας, οπότε δεν θα μπορούσε να αποκλεισθεί από υποψήφιος. Ωστόσο, θα αποτελούσε έναν από τους πρώτους στόχους των συνωμοτών, ενώ, παρά τις αναμφισβήτητες ικανότητές του, δεν

περνούσε αυτό το διάστημα, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ως στόχος επίθεσης θα παρέμενε η ΕΣΣΔ. Αλλωστε, οι επιτελείς του Χίτλερ είχαν προβλέψει ότι η ΕΣΣΔ θα ήταν

είναι βέβαιο ότι θα έβρισκε πολλούς σημαίνοντες Ναζί για να τον υποστηρίξουν. Τυχόν επικράτησή του θα οφειλόταν αποκλειστικά σε παρασκηνιακές - και μάλλον αιματηρές - «ρυθμίσεις», αφού πολιτικά δεν ήταν σε θέση να απειλήσει τους Γκαίρινγκ και Γκαίμπελς. Οποιος και αν ήταν ο διάδοχος του Χίτλερ, η εδραίωσή του στην εξουσία δεν θα ήταν ούτε απλή ούτε εύκολη. Για τον λόγο αυτό πολλά από τα σχέδια που είχε ετοιμάσει και προωθήσει ο Χίτλερ θα έπρεπε να τεθούν (προσωρινά τουλάχιστον) «στο ψυγείο». Είναι βέβαιο ότι ο νέος φύρερ μάλλον δεν θα έθ ετε σε εφαρμογή τα σχέδια για εισβολή στην ΕΣΣΔ στη φάση

«προσιτός» στόχος έως και το 1942, οπότε θεωρούσαν ότι θα διαταρασσόταν η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των δύο χωρών σε βάρος της Γερμανίας. Ανάλογες εκτιμήσεις υπήρχαν και στη σοβιετική πλευρά. Με αυτά τα δεδομένα, ένα ενδιαφέρον ερώτημα είναι, σε περίπτωση που η Γερμανία εισερχόταν στη δίνη ενός εμφυλίου πολέμου, πώς θα αντιδρούσε ο Στάλιν; Η δέσμευσή του λόγω του Συμφώνου ΡίμπεντροπΜόλοτωφ δεν μπορεί να θεωρηθεί ιδιαίτερα σημαντική και ο Στάλιν ίσως να το παραβίαζε (όπως έκανε και ο Χίτλερ), εφόσον θεωρούσε ότι κάτι τέτοιο τον συνέφερε. Κάποιοι θεωρούν πιθανό ότι ο Στάλιν θα εισέβαλλε στην ανατολική Ευρώπη για να επωφεληθεί από την αταξία που θα επέφερε ο θάνατος του Χίτλερ, ωστόσο με τον Ερυθρό Στρατό στην κατάσταση που βρισκόταν το 1941, κάτι τέτοιο δεν είναι καθόλου βέβαιο. Πάντως, ο Στάλιν θα προσπαθούσε να επωφεληθεί από τυχόν αναταραχή στη Γερμανία, ίσως επεκτείνοντας (αναίμακτα ή με τα όπλα) τη σφαίρα επιρροής του σε περιοχές της ανατολικής Ευρώπης που

εκείνη. Αν και οι προετοιμασίες

δεν ήλεγχε το Γ’ Ράιχ. Στο Δυτικό

βρίσκονταν σε προχωρημένο σημείο, ωστόσο μέχρι την εδραίωσή του στην εξουσία στο εσωτερικό του Γ' Ράιχ και

μέτωπο, καθώς οι ΗΠΑ δεν είχαν ακόμη εμπλακεί στον πόλεμο, η κατάσταση ήταν συγκεχυμένη. Η «φιλική» προς

έχοντας αντιμετωπίσει μια βίαιη αντίδραση από μεγάλη μερίδα των στρατιωτικών, δεν θα ήταν δυνατό να

τους Βρετανούς διάθεση του Χίτλερ είχε αποτρέψει την αιχμαλωσία ολόκληρου του Βρετανικού

εμπλακεί σε μια νέα πολεμική περιπέτεια και μάλιστα της κλίμακας της «Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα». Οι συνθήκες επέβαλλαν παύση της πολεμικής δραστηριότητας, έως ότου

Εκστρατευτικού Σώματος στη Γαλλία (BEF) και είχε οδηγήσει στην πρόωρη, κατά πολλούς, παύση των επιχειρήσεων για την προετοιμασία της επιχείρησης «Θαλάσσιος Λέων» (Seelowe), δηλαδή

ξεκαθαρίσει το ομιχλώδες τοπίο και

της εισβολής στα βρετανικά νησιά.

εδραιωθεί η νέα εξουσία στις συνειδήσεις των Γερμανών. Αφού

Εκτός από την άποψη του Χίτλερ περί «φυλετικής συγγένειας» με τους

115

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

Βρετανούς, άνθρωποι του στενού του περιβάλλοντος, όπως ο Ρούντολφ Ες και οι Χαουσχόφερ (πατήρ και υιός), ήταν παράγοντες που δρούσαν υπέρ της προσπάθειας εξεύρεσης μιας λύσης που θα ήθελε τις δύο χώρες Βρετανία και Γερμανία - μετόχους στη διανομή του κόσμου. Ωστόσο, μετά την ενδεχόμενη δολοφονία του Χίτλερ, τόσο ο Ες όσο και οι Χαουσχόφερ θα τίθεντο εκτός της πολιτικής σκηνής της Γερμανίας. Οποιος και αν ήταν ο διάδοχος του Χίτλερ, πιθανότατα δεν θα συμμεριζόταν τα φιλοβρετανικά συναισθήματα του φύρερ. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένα σοβαρό ενδεχόμενο ο διάδοχος του φύρερ να προσπαθούσε να κλείσει το Δυτικό μέτωπο με τη Βρετανία πριν ανοίξει κάποιο άλλο (κάτι που υπαγορευόταν, άλλωστε, και από την κοινή λογική). Η Γερμανία είχε τους πόρους και τις δυνάμεις (τις οποίες όμως ο Χίτλερ διοχέτευε στα ανατολικά σύνορα, για την «Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα») για να επαναλάβει τη «Μάχη της Αγγλίας» και να την κερδίσει αυτή τη φορά, εξασφαλίζοντας τις συνθήκες που θα της επέτρεπαν να εισβάλει στα βρετανικά νησιά και να εξαναγκάσει τη βρετανική κυβέρνηση σε συνθηκολόγηση. Ιδιαίτερα αν ο διάδοχος του Χίτλερ ήταν ο Γκαίρινγκ (ο οποίος κατά τα φαινόμενα έφερε βαρέως την ήττα της Λουφτβάφε πάνω από τους βρετανικούς ουρανούς), πιθανότατα η «Επιχείρηση Θαλάσσιος Λέων» θα επανερχόταν στο προσκήνιο. Οσον αφορά τις προεκτάσεις αυτής της κατεύθυνσης, το μόνο που χρειάζεται να αναφέρουμε είναι ότι η Βρετανία ήταν ο «μοχλός» που ενέπλεξε τις ΗΠΑ στον πόλεμο εναντίον στον Αξονα (βρετανικές και αμερικανικές συνεννοήσεις είχαν υπαγορεύσει εξαρχής την άσκηση πίεσης στους Ιάπωνες, αναγκάζοντας τελικά την Ιαπωνία να επιλέξει την οδό της πολεμικής αναμέτρησης με τις ΗΠΑ).

Με τη Βρετανία και τις ΗΠΑ εκτός πολέμου, ουδείς μπορεί να γνωρίζει ποια θα ήταν η τύχη της ΕΣΣΔ σε μια ολοκληρωτική αντιπαράθεση με το σύνολο των δυνάμεων που μπορούσε να κινητοποιήσει το Γ’ Ράιχ. Υπάρχουν και άλλες επιπλοκές στο ίδιο ζήτημα: εφόσον ο Χίτλερ εξοντωνόταν, ο διάδοχός του θα τιμούσε τις συμφωνίες που είχε υπογράψει, λ.χ. με την Ιαπωνία; Η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στις ΗΠΑ μετά το Περλ Χάρμπορ δεσμευόμενη από τη συμφωνία με την Ιαπωνία. Ενδεχομένως ένας άλλος ηγέτης να ήταν λιγότερο ενθουσιώδης για την κήρυξη πολέμου εναντίον μιας χώρας που δεν ήταν δυνατό (λόγω των σχεδόν απεριόριστων πόρων που δ ιέθ ετε αλλά και της θέσης της) να νικηθεί από τις δυνάμεις του Αξονα. Μια άλλη επιπλοκή αφορά την αντίδραση της Βρετανίας, η οποία ωστόσο στρατηγικά είχε ελάχιστες δυνατότητες αυτή την περίοδο (αρχές-μέσα του 1941). Η διάλυση του Αξονα δεν θα πρέπει να αποκλείεται, όμως δεν ήταν πιθανή (τουλάχιστον ως προς τον άξονα Βερολίνο-Ρώμη). Η έξοδος της Γερμανίας από τον πόλεμο, εφόσον οι Ναζί παρέμεναν στην εξουσία, δεν είναι πιθανή και μάλλον θα πρέπει ένα

Ακόμη κι αν επιτύγχαναν οι πιο όψ ιμες απόπειρες δολοφονίας του Χ ίτλ ερ , δύσκολα &α μπορούσαν να αλλάξουν την πορεία του πολέμου. ΑντίΘ ετα, το 1941 η κατάσταση ήταν ακόμη ρ ευ σ τή και πολλά ήταν δυνατό να συμβούν. Εδώ, στιγμιότυπ ο από τη φόρτωση συμμαχικών δυνάμεων και εφοδίων για μ ετα φ ο ρ ά στη Νορμανδία.

116

What i f

τέτο ιο ενδεχόμενο να αποκλεισθεί, αν και εξαρτάται εν πολλοίς από το πρόσωπο που θα ήταν ο διάδοχος του Χίτλερ, αφού το καθεστώς των εθνικοσιαλιστών ήταν σε μεγάλο βαθμό προσωποπαγές. Πάντως, οι στόχοι του πολέμου σίγουρα θα επαναπροσδιορίζονταν, όπως και οι προτεραιότητες των Ενόπλων Δυνάμεων του Γ’ Ράιχ.

Οι στρατιωτικοί επικρατούν Μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» με τη στήριξη του Στρατού θα αναλάμβανε τη χώρα και αναμένεται ότι θα προσπαθούσε να εξασφαλίσει την απεμπλοκή της Γερμανίας από τον πόλεμο.

Το άλλο ενδεχόμενο μετά τη δολοφονία του Χίτλερ θα ήταν η επικράτηση των στρατιωτικών, που θα προσπαθούσαν να καταλάβουν την εξουσία. Την εποχή αυτή επικεφαλής της ανώτατης διοίκησης του στρατού (ΟΚΗ) ήταν ο Βάλτερ φον Μπράουχιτς, αντιναζιστής αλλά προσωπικά συνδεδεμένος με τον Αδόλφο Χίτλερ (ο οποίος τον είχε βοηθήσει, οικονομικά και ηθικά). Αν ο Χίτλερ εξοντωνόταν, ο Μπράουχιτς κατά πάσα πιθανότητα θα τασσόταν υπέρ των συνωμοτών (άλλωστε είχε δηλώσει στον Μπεκ και τον Χάλντερ ότι δεν θα έκανε ο,τιδήποτε εναντίον του σχεδιαζομένου πραξικοπήματος του 1938, παρά την προσωπική του φιλία με τον Χίτλερ και όντως, παρότι ήταν ενήμερος όλων των κινήσεων των συνωμοτών, δεν τους πρόδωσε στον Χίτλερ). Επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου ήταν ο ίδιος ο Χάλντερ, μια από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της γερμανικής αντίστασης,. Επικεφαλής του άλλου ισχυρού οργανισμού της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων, του OKW, ήταν ένας έμπιστος του Χίτλερ και φανατικός Ναζί, ο Βίλχελμ Κάιτελ. Οι δεσμοί του με τον Χίτλερ καθίστανται φανεροί από το ότι γεγονός οι

εξασφαλίσουν τη συμμετοχή της πλειοψηφίας των μονάδων του Γ’ Ράιχ, όπως και του Στρατού Αναπλήρωσης, που ήταν η βασικότερη δύναμη στο έδαφος της Γερμανίας και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να καταληφθεί η εξουσία. Αλλωστε, και η συνωμοσία της 20ής Ιουλίου του 1944 θεωρούσε ως βασικό μέσο για την κατάληψη της εξουσίας τον Στρατό Αναπλήρωσης («Επιχείρηση Βαλκυρία»). Οι πιθανότητες των στρατιωτικών (εφόσον υπήρχε προηγούμενη συνεννόηση και οργάνωση) να καταλάβουν την εξουσία απομακρύνοντας τους Ναζί ήταν αρκετά μεγάλες, παρότι η πλειοψηφία των ανώτερων και ανώτατων αξιωματικών (και η συντριπτική πλειοψηφία των κατώτερων αξιωματικών και απλών ανδρών) της Βέρμαχτ διάκειτο θετικά προς τον Χίτλερ και τους Ναζί. Σε μια τέτοια περίπτωση, μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» με τη στήριξη του Στρατού θα αναλάμβανε τη χώρα και αναμένεται ότι θα προσπαθούσε να εξασφαλίσει την απεμπλοκή της από τον πόλεμο. Καθώς ορισμένοι κύκλοι της Αντίστασης διατηρούσαν ήδη επαφές με το Λονδίνο, θεωρείται δεδομένο ότι ο Τσώρτσιλ σύντομα θα δεχόταν προτάσεις ειρήνευσης πολύ πιο πειστικές από εκείνες που του είχε στείλει ο Χίτλερ, ιδιαίτερα μάλιστα καθώς, στην περίπτωση αυτή, οι Βρετανοί δεν θα είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τη Γερμανία ως «Δούρειο Ιππο» κατά της ΕΣΣΔ (όπως είναι πολύ πιθανό ότι συνέβη στην πραγματικότητα). Εξάλλου μια κυβέρνηση προσωπικοτήτων, που θα έσπευδε να προχωρήσει για παράδειγμα

συνάδελφοί του τον αποκαλούσαν «Lakeitel», ένα λογοπαίγνιο με το όνομά

στην αποχώρηση από τα κατακτημένα εδάφη, θα αφαιρούσε όλα τα ηθικά ερείσματα των Βρετανών για συνέχιση

του και τη λέξη lakei (λάκαϊ), που

της αντίστασης. Φυσικά, σε μια τέτοια

σημαίνει «λακές». Η ΟΚΗ και Γενικό

περίπτωση, οι πιθανότητες να

Επιτελείο θα μπορούσαν να

παραμείνει ενεργός ο Αξονας Βερολίνου-

117

Ο Αδόλφος Χ ίτλερ δολοφονείται το 1941

Ο Γ ιόζεφ Γκαίμπελς,

Ρώμης-Τόκυο ήταν μηδαμινές.

η «φωνή το υ Γ Ράιχ»

Αναφέραμε ήδη ότι το πολίτευμα

από το 1941 και εξής, έγ ιν ε και η «εικόνα» της ε-Βνικοσοσιαλιστικής ηγεσίας, αφού ο Χ ίτλερ σταδιακά

που προτιμούσε η γερμανική αριστοκρατία (καθώς αυτό εξασφάλιζε με τον καλύτερο τρόπο τα προνόμιά της) ήταν η συνταγματική μοναρχία. Μάλιστα, οι στρατιωτικοί επιθυμούσαν την επαναφορά της δυναστείας του Κάιζερ. Για την ακρίβεια, ο διάδοχός του ήταν έτοιμος να αναλάβει το

περιόρισε τις δημόσιες εμφανίσεις του.

αξίωμά του εφόσον επικρατούσε το ματαιωθέν πραξικόπημα του 1938 ή αυτό του 1939. Μια επαναφορά της Γερμανίας στη συνταγματική μοναρχία δεν ήταν επιθυμητή από τους δυτικούς Συμμάχους, ωστόσο ήταν αρκετά πιθανή εφόσον επικρατούσαν οι στρατιωτικοί. Από εκεί και πέρα το πιθανότερο είναι ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος θα τερματιζόταν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Σε μια τέτοια περίπτωση βέβαια παραμένει ανοικτό το ερώτημα τι θα έκανε ο Στάλιν, οι φιλοδοξίες του οποίου για «εξαγωγή της επανάστασης» ήταν υπαρκτές, κατεύθυνση προς την οποία εργαζόταν, καθιστώντας σιγά-σιγά πανίσχυρες τις σοβιετικές ένοπλες δυνάμεις. Αλλά αυτό το ερώτημα είναι ιδιαίτερα υποθετικό για να απαντηθεί, με δεδομένο ότι ο Στάλιν δεν είχε διευκρινίσει τις προθέσεις του πριν την «Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα», η οποία πραγματικά τον κατέλαβε απροετοίμαστο (όπως καθίσταται φανερό από την εντελώς ακατάλληλη τοποθέτηση των σοβιετικών δυνάμεων και την άρνησή του να προετοιμασθεί για την επίθεση, παρά τις πληροφορίες που ανέφεραν γερμανικές προετοιμασίες). Πάντως, στρατηγικές μελέτες της εποχής δείχνουν ότι η ΕΣΣΔ δεν είχε άμεσα οχέδια για εισβολή στην ανατολική Ευρώπη. Σε κάθε περίπτωση, ένας πρόωρος θάνατος του Αδόλφου Χίτλερ θα είχε αλλάξει άρδην το σκηνικό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την εικόνα της μεταπολεμικής Ευρώπης. Η

εγκαθίδρυση της νέας (για την εποχή) τάξης πραγμάτων του διπολικού κόσμου πιθανότατα δεν θα είχε γίνει και οι ΗΠΑ δεν θα είχαν αναλάβει την «κηδεμονία» της δυτικής Ευρώπης. Αυτό και μόνο το γεγονός αρκεί για να κατανοήσουμε πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος: καλύτερος ή χειρότερος από αυτόν που δημιουργήθηκε στην πραγματικότητα, ουδείς μπορεί να προβλέψει με ασφάλεια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Peter G. Tsouras (επιμ.): THIRD REICH VICTORIOUS, Εκδόσεις Presidio Press, Νέα Υόρκη 2008. (2) Cristopher Chant (επιμ.): WARFARE AND THE THIRD REICH: THE RISE AND FALL OF HITLER’S ARMED FORCES, Εκδόσεις Salamander, Λονδίνο 1998. (3) M. Beigent-Leigh: Μ ΥΣΤΙΚΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ, Εκδόσεις Anubis, Α&ήνα 2007. (4) Γ. Ψαρουλάκης: ΒΑΛΚΥΡΙΑ, Εκδόσεις Anubis, Α&ήνα 2009. (5) A lbert Seaton: THE GERMAN ARMY 1933-1945, Εκδόσεις Presidio Press, N. Υόρκη 1985.

118

What if

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967 Μαρία Σαμπατακάκη Ιστορικός Ο πρώην βασιλιάς Κωνσταντίνος δεν κατόρθω σ ε να α ν α μ ετρ η θ εί ουσιαστικά και α π ο τελεσ ματικά μ ε τη Χούντα. Λίγους μήνες μ ε τά την 21η Απριλίου αναγκάσ θηκε να εγ κ α τα λ είπ ει τη χώρα και τον θρόνο του.

Το αποτυχημένο κίνημα του βασιλιά Κωνσταντίνου (τον Δεκέμβριο του 1967), με στόχο την ανατροπή της Χούντας των Συνταγματαρχών, σηματοδότησε το άδοξο τέλος του ελληνικού θρόνου και επέτρεψε την εδραίωση του δικτατορικού καθεστώτος, η ανατροπή του οποίου δεν επήλθε παρά μόνο μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Μια ενδεχόμενη επικράτηση του Κωνσταντίνου, όμως, είναι πιθανό ότι θα οδηγούσε σε αρκετά διαφορετικές εξελίξεις, τόσο στο εσωτερικό της Ελλάδας όσο και σε σχέση με την πορεία του Κυπριακού ζητήματος. ο στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967 τερμάτισε με δραματικό τρόπο

τις οποίες όλες οι εκτιμήσεις προέβλεπαν επικράτηση του κόμματος

την περίοδο πολιτικής αβεβαιότητας που ακολούθησε τον εξαναγκασμό σε παραίτηση της κυβέρνησης της

αντιμετώπιση ενός τέτοιου ενδεχομένου ο βασιλιάς Κωνσταντίνος

Ενωσης Κέντρου από τα Ανάκτορα, τον Ιούλιο του 1965. Το δικτατορικό καθεστώς των Συνταγματαρχών κατέλυσε τους κοινοβουλευτικούς

μηχανισμό που ανέμενε εντολές του προκειμένου να επέμβει. Ωστόσο, η αναβλητικότητα και η

Τ

του Γεωργίου Παπανδρέου. Προς

είχε ενεργοποιήσει έναν στρατιωτικό

θεσμούς και απάλλαξε το Στέμμα από

αναποφασιστικότητα του νεαρού μονάρχη οδήγησαν τελικά στην

το επικείμενο ανεπιθύμητο

παράκαμψή του από

αποτέλεσμα των επερχόμενων εκλογών

ριζοσπαστικότερες δυνάμεις που επιθυμούσαν πιο δραστικές λύσεις. Οι

που είχαν ορισθεί για τον Μάιο και για

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα τον Δεκεμβρίου 1967

Ο πρώην βασιλιάς φ ω τογρ α φ ίζετα ι με την κυβέρνηση των πραξικοπηματιών έπ ειτα από την ορκωμοσία της. Μ ε το βλοσυρό το υ ύφος ο Κωνσταντίνος προσπάθησε (κατά δική το υ δήλωση) να δ ε ίξει την α ντίθεσή το υ μ ε το νέο καθεστώ ς.

πραξικοπηματίες Συνταγματάρχες εφάρμοσαν το σχέδιο «Προμηθεύς» το οποίο προέβλεπε ανάληψη στρατιωτικής δράσης σε περίπτωση κομμουνιστικής απειλής. Ο Κωνσταντίνος αιφνιδιάσθηκε. Την αντίδρασή του κατά την κρίσιμη εκείνη περίοδο περιέγραψε σε μια μεταγενέστερη συνέντευξή του στο «Βήμα» ο τό τε πρωθυπουργός και αρχηγός της ΕΡΕ, Παναγιώτης Κανελλόπουλος: «Είπα στον Κωνσταντίνο ότι δεν υπάρχουν παρά μόνον δύο δυνατές λύσεις. Η μία είναι να αντισταθεί. Η δεύτερη να υποκύψει. Την πρώτη λύση διετύπωσα ως εξής: Να Θγούμε μαζί, Μ εγαλειότατε, από το γραφείο, και να διατάξετε, με εμένα στο πλευρό σας, να συγκεντρωθούν όλοι οι αξιωματικοί στη μεγάλη αίθουσα του Στρατηγείου. Εκεί να καλέσετε τους πρωταίτιους του πραξικοπήματος - εγνωρίζαμε ήδη τα ονόματα των τριών - να τεθούν στη διάθεσή σας και να πείτε σε όλους τους άλλους ότι, εάν πειθαρχήσουν σε σας, δεν θα υποστούν τίποτε και να αναμείνουν διαταγές. Ο Βασιλεύς μου απήντησε ότι αυτό είναι αδύνατον, διότι οι αγριεμένοι λοχαγοί με τα αυτόματα όπλα στα χέρια τους θα μας κτυπούσαν. Είπα στον Βασιλέα ότι δεν μπορώ να αποκλείσω το ενδεχόμενο αυτό αλλά

ότι υπήρχε και μεγάλη πιθανότης να βρεθούν σε δίλημμα, να τα χάσουν και να συμμορφωθούν... Ο Βασιλεύς, επιθυμώντας όπως είπε να αποφύγει την αιματοχυσία, απέκρουσε την πρότασή μου... Ομολογώ ότι δεν επρότεινα στον Βασιλέα, ως τρίτη λύση, να παραιτηθεί. Σκέφθηκα ότι αυτό θα έπρεπε να το σταθμίσει μόνος του». Ο Κωνσταντίνος τελικά δέχθηκε να ορκίσει και να νομιμοποιήσει τη δικτατορική κυβέρνηση. Ωστόσο, η συνύπαρξή του με το νέο καθεστώς δεν επρόκειτο να εξελιχθεί ομαλά. Κατά την εκτίμηση του Ανδρέα Παπανδρέου: «(Οι πραξικοπηματίες) υπονόμευαν την ιεραρχική δομή του Στρατού... Αλλά το πιο απαράδεκτο μέρος της συμπεριφοράς τους ήταν η απροθυμία τους να δώσουν απτές αποδείξεις πως η επέμβασή τους ήταν ένα προσωρινό στάδιο. Δεν φαίνονταν πρόθυμοι να προετοιμάσουν το έδαφος για την επιστροφή του παλιού

Στιγμιό τυπ ο από δοξολογία στη Μ ητρόπολη την περίοδο 1973-74. Διακρίνονται οι Φαίδων Γκιζίκης (ως ανώ τατος π ολιτειακός παράγοντας), Γεώργιος Παπαδόπουλος και Στυλιανός Π α ττα κός (στο βάθος). Η φυγή του Κωνσταντίνου στο εξω τερ ικό οδήγησε σε τα χ ύ τα τες π ολιτεια κές μ ετα β ο λ ές.

120

What i f

Σε σχετικές συζητήσεις του Κωνσταντίνου με τον Αμερικανό πρεσβευτή στην Αθήνα, Φίλιπς Τάλμποτ, ο μονάρχης εξέφρασε την ανησυχία του γΓ αυτές τις εξελίξεις και γνωστοποίησε την απόφασή του να μην παραχωρήσει τον απόλυτο έλεγχο του Στρατού στους δικτάτορες.

κατεστημένου στην εξουσία. Εντελώς αντίθετα, προσεκτικά μα συστηματικά, έδιωχναν τους ανθρώπους του Βασιλιά από όλες τις κρίσιμες θέσεις στον Στρατό, υποβάλλοντας τακτικά νέες καταστάσεις αποστρατείας αξιωματικών που επέμεναν να υπογράψει ο Βασιλιάς. Ηταν φανερό πως ετοιμάζονταν για μακρόχρονη παραμονή στην εξουσία. Ο Βασιλιάς λάβαινε καθημερινά προειδοποιήσεις από το περιβάλλον του πως αργά ή γρήγορα θα αναγκαζόταν να πάρει θέση και ν ’ αρνηθεί να ικανοποιήσει τις αξιώσεις του Παπαδόπουλου που είχαν σαν στόχο την αποσύνθεση της δομής δύναμης πάνω στην οποία στηριζόταν η θέση του Βασιλιά. Και έπρεπε να βιασθεί, πριν αποστρατευτούν από τις Ενοπλες Δυνάμεις όλοι οι δικοί του αξιωματικοί». Τον Σέπτεμβριο του 1967, ο Κωνσταντίνος επισκέφθηκε τον Αμερικανό πρόεδρο Τζόνσον στον Λευκό Οίκο. Στόχος της συνάντησης ήταν η εξασφάλιση της αμερικανικής υποστήριξης σε ενδεχόμενη σύγκρουσή του με το δικατατορικό καθεστώς. Παρά την επίμονη προσπάθειά του, όμως, δεν κατόρθωσε να λάβει καμία συγκεκριμένη απάντηση. Καθ’ υπόδειξη των συνεργατών του ο Αμερικανός

Ανάκτορα προς αποστράτευση. Ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε να υπογράψει το σχετικό διάταγμα. Μία τέτο ια κίνηση θα στερούσε τον θρόνο από τα ερείσματά του στο στράτευμα και θα καθιστούσε απαγορευτική και εκ των προτέρων καταδικασμένη κάθε προσπάθεια σύγκρουσης με τους πραξικοπηματίες. Οι πιέσεις, όμως, που άσκησε ο Παπαδόπουλος οδήγησαν τελικά σε μια συμβιβαστική λύση, με αποτέλεσμα να αποστρατευθούν 144 φιλοβασιλικοί αξιωματικοί. Σε σχετικές συζητήσεις του Κωνσταντίνου με τον Αμερικανό πρεσβευτή στην Αθήνα, Φίλιπς Τάλμποτ, ο μονάρχης εξέφρασε την ανησυχία του γ ι’ αυτές τις εξελίξεις και γνωστοποίησε την απόφασή του να μην παραχωρήσει τον απόλυτο έλεγχο του Στρατού στους δικτάτορες. Προτού προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια, ο Κωνσταντίνος φρόντισε να έλθει σε συνεννόηση τόσο με τον Γεώργιο Παπανδρέου όσο και με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, προκειμένου να λάβει και τη δική τους έγκριση για το εγχείρημά του. Η σύμπλευση των πολιτικών αρχηγών ήταν απαραίτητη διότι αφενός νομιμοποιούσε το σχεδιαζόμενο βασιλικό αντιπραξικόπημα, αφετέρου του έδινε «εθνικό» χαρακτήρα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου μαρτυρεί σχετικά: «Ο

πρόεδρος απέφυγε να αναλάβει

προκαταβολικά τη συγκατάθεση του

οποιαδήποτε δέσμευση έναντι του

Γεωργίου Παπανδρέου που είχε παύσει να είναι υπό κατ’ οίκον περιορισμό από

Ελληνα μονάρχη. Επιστρέφοντας από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Κωνσταντίνος συνέχισε τις ενέργειες για την οργάνωση αντιπραξικοπήματος, την πραγματοποίηση του οποίου υπολόγιζε για τον Μάιο του επόμενου έτους

Κωνσταντίνος αποφάσισε να πάρει

τον Οκτώβριο. Ο Βασιλιάς έστειλε έναν αντιπρόσωπό του να συζητήσει το πρόβλημα με τον Γεώργιο Παπανδρέου

οδήγησαν στην επίσπευσή του. Τον

και να του ζητήσει να ευλογήσει εγγράφως το βασιλικό πραξικόπημα, και επίσης να δώσει εξουσιοδότηση «εν λευκώ» στον Κωνσταντίνο να χειρισθεί την πολιτική κατάσταση όπως εκείνος

Οκτώβριο του 1967, το δικατορικό

νόμιζε μετά το πραξικόπημα. Ο

(1968). Εντούτοις, οι συγκυρίες

καθεστώς υπέβαλε στον βασιλιά έναν

Γεώργιος Παπανδρέου έδωσε μία

κατάλογο με τα ονόματα 400 αξιωματικών προσκείμενων στα

δήλωση. Μου την έδειξε αργότερα, μετά την απόλυσή μου απ’ τις φυλακές

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967

Αβέρωφ. Δεν ήταν αυτό που ζητούσε ο Βασιλιάς αλλά ήταν κάτι καλύτερο από τίποτε... Υποστήριζε οποιαδήποτε προσπάθεια του Βασιλιά να ανατρέψει τη χούντα και να προχωρήσει στην αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών στη χώρα. Ο Κανελλόπουλος έστειλε στο Βασιλιά παρόμοιο μήνυμα. Αλλά αυτό δεν φαίνεται να ήταν αρκετό. Ο Βασιλιάς κατάφερε να στείλει ένα μήνυμα ακόμα και σε μένα όταν ήμουν σε απομόνωση στον ΑΒέρωφ - ζητώντας μου να ετοιμάσω μία παρόμοια δήλωση. Αρνήθηκα... Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν πίστευε πως ο Βασιλιάς θα επανέφερε την Ελλάδα σε δημοκρατικούς θεσμούς, όπως τους εννοούν στη Δυτική Ευρώπη, ήταν όμως πεπεισμένος πως η ανατροπή των συνταγματαρχών θα άνοιγε το δρόμο για παραπέρα εξελίξεις. Είχε μια πιο ρεαλιστική αντιλήψη της κατάστασης από το Βασιλιά. Διαισθανόταν πως το Βασιλικό πραξικόπημα δεν είχε πολλές πιθανότητες επιτυχίας και είχε πεισθεί πως ο Παπαδόπουλος ασκούσε στενό έλεγχο πάνω στον κρατικό μηχανισμό. Πίστευε ακόμα πως οι άνθρωποι του Βασιλιά αποτελούσαν μια μαλθακή, κουτσομπόλικη παρέα που δεν θα μπορούσε να παραβληθεί με τον Παπαδόπουλο σε συνωμοτική πείρα». Αλλά και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, σε συνεντεύξεις του που δημοσιεύθηκαν στον ξένο Τύπο τον Νοέμβριο του 1967, αποδεχόμενος σχετικό αίτημα του μονάρχη, παρείχε υποστήριξη στο σχεδιαζόμενο κίνημα: «Νέαι εξελίξεις επιβεβαίωσαν τας ανησυχίας μου. Πράγματι, η προσπάθεια των κινηματιών να υποβάλουν τον Στρατόν εις τον έλεγχόν των, αι συνεχείς συγκρούσεις με τα Ανάκτορα τα οποία αποτελούν εγγύησιν δια την επιστροφήν εις την νομιμότητα, αι συκοφαντίαι τας οποίας εκυκλοφόρησαν εναντίον ολοκλήρου του πολιτικού κόσμου εν συνδυασμώ

με την αχαλίνωτον καταδημαγώγησιν της κοινής γνώμης, και τελικώς αι παράφρονες προθέσεις των, κατά τας οποίας, ως λέγεται, επεξεργάζονται νέον σύνταγμα, όλα αυτά με οδήγησαν εις το συμπέρασμα ότι δεν περιλαμβάνεται εις τα σχέδιά των η αποκατάστασις της δημοκρατίας». Στη δημοσιογραφική ερώτηση «πώς δύναται η Ελλάς να επανέλθη εις την νομιμότητα», ο Κωνσταντίνος Καραμανλής απαντά με σαφήνεια: «Δια της ανατροπής των κινηματιών από την εξουσίαν. Θα έπρεπε να είχον αντιληφθεί ότι δεν είναι πλέον εις θέσιν να προσδώσουν μόνιμον χαρακτήρα εις το πραξικόπημα... Οι κινηματίαι πρέπει να θέσουν τέλος εις τα πειράματά των διότι αντιμετωπίζουν το κενόν και δεν δύνανται να

Οι τρ εις βασικοί πρωταγω νιστές του στρατιω τικού πραξικοπήματος, Ν. Μ ακαρέζος, Γ. Παπαδόπουλος και Σ τ. Π α ττα κός.

122

What i f

προχωρήσουν περαιτέρω. Αποσυρόμενοι της εξουσίας και αποκαθιστώντες τας λειτουργίας των Ανακτόρων θα ανοίξουν την οδόν προς αποκατάστασιν της δημοκρατίας».

To εγχείρημα του Κωνσταντίνου δεν επρόκειτο να ευωδοθεί. Ο ίδιος, μαζί με μέλη της οικογένειάς του, εγκατέλειψ ε τη χώρα και, όπως εκ των υστέρων αποδείχθηκε, και τον θρόνο του.

Στις 13 Δεκεμβρίου 1967, ο Κωνσταντίνος προχώρησε σε ευθεία σύγκρουση με τη χούντα των Συνταγματαρχών. Με δεδομένη τη σύμπραξη της Αεροπορίας και του Ναυτικού αλλά και ορισμένων μονάδων του Στρατού, αναχώρησε για τη Λάρισα και από εκεί για την Καβάλα, προκειμένου να συντονίσει τις ενέργειες. Προηγουμένως προέβη στην εκφώνηση ενός ραδιοφωνικού διαγγέλματος η εκπομπή του οποίου όμως είχε περιορισμένη εμβέλεια. Εξάλλου, έως ότου φθάσει στη Θεσσαλονίκη, διαπίστωσε πως οι δικτάτορες είχαν κινηθεί ταχύτερα από εκείνον και είχαν ήδη συλλάβει ή θέσ ει υπό περιορισμό όσα ανώτατα στελέχη του στρατεύματος μετείχαν στο βασιλικό κίνημα, μεταξύ αυτών τον διοικητή του Γ’ Σώματος Στρατού Περίδη και τον διοικητή της 20ής Τεθωρακισμένης Μεραρχίας, Ερσελμαν. Το εγχείρημα του Κωνσταντίνου δεν επρόκειτο να ευωδοθεί. Ο ίδιος, μαζί με μέλη της οικογένειάς του, εγκατέλειψε τη χώρα και, όπως εκ των υστέρων αποδείχθηκε, και τον θρόνο του. Ο Μαρκεζίνης, αναφερόμενος στα γεγονότα της 13ης Δεκεμβρίου, διατύπωσε την εξής άποψη: «Η αποτυχία του βασιλικού εγχειρήματος ήταν βεβαίως κάτι που έπρεπε να αναμένεται. Πρώτον, διότι κάθε εκστρατεία εκτός Αθηνών για την κατάληψη της πρωτευούσης είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, όπως αποδεικνύουν τα παραδείγματα του κινήματος 1923,

σχεδόν προαναγγέλεται δεν έχει, προφανώς, σοβαρές πιθανότητες να ευδοκιμήσει. Οταν τον Ιούνιο του 1967 θα βρεθώ στο Λονδίνο θα με συναντήσει, με δική του πρωτοβουλία, ο ταγματάρχης Αρναούτης. Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας εκείνης, παρουσία και της γυναίκας μου, ο Αρναούτης με επληροφόρησε ότι ο Βασιλεύς εσχεδίαζε να κινηθεί κατά του καθεστώτος, μου έδωσε μάλιστα και τα τηλέφωνα ορισμένων ανθρώπων της εμπιστοσύνης του στην Αθήνα. Τις επόμενες ημέρες θα ακούσω ότι ο Βασιλεύς εσχεδίαζε να αντιδράσει κατά την εορτήν του Αγίου Δημητρίου, αλλά οι Συνταγματάρχες είχαν πληροφορηθεί τις φήμες και είχαν εγκαίρως προειδοποιήσει για τις συνέπειες. Σε λίγο οι πάντες σχεδόν συζητούσαν περί μελλούσης αντιδράσεως, αναμιγνύοντες μάλιστα και τον τό τε Αμερικανό πρέσβη Τάλμποτ. Τον Νοέμβριο, ο Στ. Στεφανόπουλος θα μου μεταδώσει συγκεκριμένα γεγονότα και θα κατονομάσει ως αρχηγό του κινήματος, που επρόκειτο να εκδηλωθεί στη Θεσσαλονίκη, τον αντιστράτηγο Περίδη και συνεργάτη του τον συνταγματάρχη Ερσελμαν».

Τα μεγάλα πολιτικά διλήμματα πριν την εκδήλωση του αντικινήματος Τα σημαντικότερα ζητήματα (σε επίπεδο εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής) που αντιμετώπιζε εκείνη την περίοδο το δικτατορικό καθεστώς, αλλά και τα οποία θα καλείτο να διαχειρισθεί και ο Κωνσταντίνος, σε

Λεοναρδόπουλου - Γαργαλίδη, που τόσο εστοίχισε στον Μεταξά, και του

περίπτωση κατά την οποία θα επιτύγχανε το αντικίνημα του

κινήματος του 1935, που υπήρξε η αιτία

Δεκεμβρίου του 1967, ήταν δύο. Το

για το άδοξο τέλος του Ελ. Βενιζέλου. Δεύτερον, διότι ένα κίνημα που

πρώτο αφορούσε τη μορφή που σκόπευαν να δώσουν στην εξουσία

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967

123

τους τόσο οι πραξικοπηματίες Συνταγματάρχες όσο και ο βασιλιάς, εφόσον επικρατούσε και παρέμενε μοναδικός διαχειριστής και φορέας της: εάν δηλαδή θα διατηρείτο ο στρατιωτικός χαρακτήρας της ή θα σδηγείτο σταδιακά σε φιλελευθεροποίηση με τελική παράδοσή της στους πολιτικούς. Κοινό τόπο και των δύο αποτελούσε η πεποίθηση περί αναγκαιότητας της στρατιωτικής εκτροπής, τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, προκειμένου να αποσοβηθεί και να αποκλεισθεί εντελώς η πιθανότητα ανάκαμψης μια μερίδας του πολιτικού κόσμου που απέκλινε από την αυστηρά «εθνικόφρονα» γραμμή. Επομένως, ζήτημα επαναφοράς της πλήρους λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών δεν μπορούσε να τεθεί. Μπορούσε όμως να υιοθ ετηθ εί μία επίφαση δημοκρατίας, προκειμένου να κατευνασθεί η διεθνής κατακραυγή για το πραξικόπημα (ανεξάρτητα εάν αυτό είχε επιβληθεί - ακόμη και με τη μορφή «αντεπανάστασης» - από τα Ανάκτορα ή αυτόνομους στρατιωτικούς κύκλους). Ο καλύτερος τρόπος θα ήταν η σύνταξη ενός νέου Συντάγματος που στην πραγματικότητα θα εξυπηρετούσε τους σκοπούς του καθεστώτος. Πράγματι, οι δικτάτορες της 21ης Απριλίου προχώρησαν, με αμερικανική προτροπή και επίβλεψη, στην εκπόνηση ενός νέου Συντάγματος. Ο Μαρκεζίνης, που φέρεται να είχε αναμιχθεί στην όλη διαδικασία (του είχε ζητηθεί από τον Κ. Κόλλια, πρώτο πρωθυπουργό της Χούντας, να μεσολαβήσει προκειμένου να πείσει τον πρόεδρο του Συμβουλίου Επικρατείας, Χαρίλαο Μητρέλια, να αναλάβει και την προεδρία της επιτροπής για την κατάρτιση του νέου Συντάγματος) αναφέρει τα εξής: «Λίγες ημέρες πριν το βασιλικό αντικίνημα του Δεκεμβρίου, ο Αμερικανός πρέσβης προσεκάλεσε τον συγγραφέα (ενν. τον

ίδιο) και τον X. Μητρέλια σε πρόγευμα στην πρεσβεία... Ο Αμερικανός πρέσβης εξήγησε ότι θα εξυπηρετούσε τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδος, αν το έργο της Συνταγματικής Επιτροπής επεραιώνετο μέχρι της 13ης Δεκεμβρίου. Αρχιζαν οι συνεδριάσεις του ΝΑΤΟ και η αναγγελία ότι το έργο για το νέο Σύνταγμα είχε περαιωθεί θα ήταν εθνικώς ανεκτίμητη, παρετήρησε ο Τάλμποτ. Ο Μητρέλιας απάντησε ότι το έργο της Επιτροπής είχε ουσιαστικώς τελειώσει, παρά τις συνεχείς παρεμβάσεις αρκετών μελών της, και το κείμενο θα είχε παραδοθεί στον Βασιλέα, αν η Επιτροπή δεν ήταν οργανωτικώς τόσον φτωχή (δεν δ ιέθ ετε παρά μόνον μία δακτυλογράφο). Είπε επίσης ότι είχε ήδη συναντήσει τον Βασιλέα, τον είχε πληροφορήσει ότι μέχρι τις 12 Δεκεμβρίου θα παρεδίδετο το κείμενο και του είχε συστήσει να διαβιβάσει το σχέδιο, μέσω Κ. Κόλλια, στους συνταγματάρχες Γ Παπαδόπουλο, Ν. Μακαρέζο και Στ. Πατακό για να υποβάλουν τις παρατηρήσεις τους, πριν συνταχθεί το οριστικό κείμενο. Είχε υποδείξει μάλιστα στον Βασιλέα να θεωρήσει, ευθύς μετά την έγκριση του κειμένου, ότι είχε λήξει το έργο των στρατιωτικών και να διορίσει υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον Σπ. Μαρκεζίνη για τη

Η βασιλομήτωρ Φ ρειδερίκη διαδραμάτισε παρασκηνιακό ρόλο και κ α τεύ θ υ ν ε εν ττολλοίς τον νεαρό Κωνσταντίνο στο σύντομο διάστημα τη ς βασιλείας του. Οι ε ν έρ γ ειές της αποδείχθηκαν ο λ έθ ρ ιες για τον βασιλικό θεσ μό .

124

What i f

διεξαγωγή εκλογών. Ο Βασιλεύς είχε αρκεσθεί τό τε να του πει ότι θα μετέφερε τις υποδείξεις του στη μητέρα του». Στη συνέχεια θα εξετάσουμε εκτενέστερα τα πιθανά

Η πρόταση των Συνταγματαρχών για ένωση της Κύπρου με την Ελλαδα, με αντάλλαγμα την παραχώρηση στους Τούρκους στρατιωτικών βάσεων στο νησί, συνάντησε την πλήρη άρνηση της άλλης πλευράς.

ενδεχόμενα, όσον αφορά την ομαλοποίηση ή μη της πολιτικής ζωής της χώρας και την τύχη του νέου Συντάγματος, σε περίπτωση που το αντικίνημα του Κωνσταντίνου είχε επιτυχή κατάληξη και ο ίδιος αναλάμβανε τα ηνία της εξουσίας. Το δεύτερο ζήτημα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η Χούντα και που φαίνεται ότι έπαιξε κάποιο ρόλο στην απόφαση του βασιλιά για σύγκρουσή του με το καθεστώς ήταν το Κυπριακό και η επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Τον Σεπτέμβριο του 1967 οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας διεξήγαγαν διαπραγματεύσεις στην περιοχή των συνόρων του Εβρου. Οι συζητήσεις κατέληξαν σε παταγώδη αποτυχία. Η πρόταση των Συνταγματαρχών για ένωση της Κύπρου με την Ελλαδα, με αντάλλαγμα

στις συζητήσεις του Εβρου, ισχυρίζεται: «Οι πάτρωνες του Παπαδόπουλου (ενν. τους Αμερικανούς) έφεραν στη διάσκεψη αυτή και τους συνεργάτες του στη Χούντα για να τους διδάξουν μερικές πικρές αλήθειες. Η Χούντα έπρεπε να πληρώσει μεγάλο τίμημα για ειρήνη με την Τουρκία. Πολύ μεγαλύτερο απότι ζητήθηκε στο παρελθόν από κοινοβουλευτικές ελληνικές κυβερνήσεις. Και αυτό, γιατί αντιπροσώπευαν στρατιωτική κυβέρνηση χωρίς λαϊκή βάση, μια κυβέρνηση που αντλούσε υποστήριξη μονάχα από το ΝΑΤΟ, το Πεντάγωνο και τη CIA. Και αυτό ήταν πικρό φαρμάκι

κυβέρνηση της Αθήνας βρέθηκε σε δύσκολη θέση: πρώτον, διότι δεν είχε προετοιμασθεί κατάλληλα για μια τόσο

που ακόμα και οι ιπποκόμοι της Χούντας δυσκολεύτηκαν να καταπιούν. Ηταν πικρό, γιατί ο Στρατός περιλάμβανε πολλούς πατριώτες αξιωματικούς, που δεν θα ευνοούσαν μια τέτοια απροκάλυπτη παραχώρηση στην Τουρκία». Η παραχώρηση στην οποία αναφέρεται ο Παπανδρέου δεν ήταν άλλη από το αίτημα των Τούρκων για αποχώρηση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων από την Κύπρο. Τη θέση τους αυτή την είχαν ήδη καταστήσει σαφή προς τους Συνταγματάρχες και σε σύντομο χρονικό διάστημα οι συνθήκες

δύσκολη διαπραγματευτική διαδικασία

επρόκειτο να επιτρέψουν μία τέτοια

την παραχώρηση στους Τούρκους στρατιωτικών βάσεων στο νησί, συνάντησε την πλήρη άρνηση της άλλης πλευράς. Η δικτατορική

και, δεύτερον, επειδή η διαρροή του

εξέλιξη. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους

περιεχομένου των συζητήσεων από τον

σημειώθηκαν επεισόδια στο χωριό Αγιοι

ίδιο τον πρωθυπουργό της γείτονος χώρας, Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, κατέδειξε

Θεόδωροι της Κύπρου ανάμεσα σε δυνάμεις που τελούσαν υπό τις

το μέγεθος της ελληνικής διπλωματικής αφέλειας. Οι Συνταγματάρχες έδειχναν πως δεν είχαν αντιληφθεί τη σοβαρότητα του

εντολές του στρατηγού Γρίβα και σε Τουρκοκύπριους. Οι ταραχές έλαβαν τη

προβλήματος, το οποίο δεν ήταν δυνατόν να αντιμετωπισθεί με τους

μορφή σοβαρής συμπλοκής και εξαπλώθηκαν και στη διπλανή περιοχή της Κοφίνου. Το γεγονός θορύβησε τους Τούρκους, που έσπευσαν να

συνήθεις λεονταρισμούς ή τις αποδοτικές στρατιωτικές πρακτικές

προς όλες τις κατευθύνσεις πως

δηλώσουν σε όλους τους τόνους και

που σι ίδιοι χρησιμοποιούσαν σε

επρόκειτο να βομβαρδίσουν το νησί

ζήτηματα εσωτερικής φύσης. Ο Ανδρέας Παπανδρέου, αναφερόμενος

προκειμένου να προστατεύσουν τον τουρκοκυπριακό πληθυσμό. Η χουντική

125

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967

Ο ισχυρός άνδρας

κυβέρνηση, θέλοντας να αποφύγει ένα

to o

τέτοιο ενδεχόμενο και τελώντας υπό αμερικανική πίεση, αποφάσισε να κάνει αποδεκτό το βασικότερο από τα τουρκικά αιτήματα, την αποχώρηση της ελληνικής μεραρχίας που είχε σταλεί στην Κύπρο επί Ενώσεως Κέντρου. Αξιοσημείωτη συνέπεια των γεγονότων που εκτυλίχθηκαν στην Κοφίνου αποτέλεσε το πρώτο άνοιγμα των Συνταγματαρχών προς τους πολιτικούς, με την ανάθεση του Υπουργείου Εξωτερικών στον έμπιστο των Ανακτόρων Παναγιώτη Πιπινέλη. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, με αφορμή τις εξελίξεις στην Κύπρο, υποστήριξε την ανάγκη ανατροπής του καθεστώτος της 21ης Απριλίου και δήλωσε από το Παρίσι: «Πιστεύω ότι η χώρα διέρχεται κρίσιμον περίοδον. Οι δημιουργηθέντες έ κ το υ Κυπριακού κίνδυνοι είναι κατά πολύ σοβαρότεροι των δυσκολιών που περιέχει η παρούσα κατάστασις (ενν. τη δικτατορία). ... Η Τουρκία γνωρίζει ότι η φυσική λύσις του προβλήματος είναι η ένωσις της Κύπρου μετά της Ελλάδος. Η Ελλάς, εξάλλου, αντιλαμβάνεται ότι η ένωσις δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί άνευ ορισμένων παραχωρήσεων εις τους Τούρκους. Το πρόβλημα εντούτοις παραμένει άλυτον, διότι και αι δύο χώραι το μετέβαλαν εις θέμα εσωτερικής πολιτικής. Μένουν δηλαδή αιχμάλωτοι του φανατισμού των... Είναι πράγματι λυπηρόν ότι, κατά τα τελευταία έτη, το Κυπριακόν ανέκυψε και πάλιν, θέτον εις κίνδυνον την πιθανότητα της επί μακρόν ποθητής διευθετήσεως». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και υπό την επίδραση των προαναφερθέντων γεγονότων, ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να έλθει σε οριστική ρήξη με τους πραξικοπηματίες. Στο διάγγελμά του, κατά την εκδήλωση του βασιλικού κινήματος, ο ίδιος αξιολόγησε και συνόψε τους τρεις κυριότερους παράγοντες που συνετέλεσαν στην

δικτα τορ ικο ύ

κα θεσ τώ το ς Γ. Παπαδόπουλος θ εω ρ είτα ι ό τι υπήρξε ιδια ίτερα α διάλλακτος ως προς τις σχέσεις το υ με τον νεαρό μονάρχη.

ανάληψη δράσης από τα Ανάκτορα: πρώτον «την προσπάθεια σταθεροποιήσεως εις την εξουσίαν των στασιαστών, δημιουργούσα τον κίνδυνον εγκαθιδρύσεως ολοκληρωτικού καθεστώτος», δεύτερον, την έλλειψη «πειθαρχίας εις το στράτευμα, διότι έχει σοβαρώς διασαλευθεί... (Η Χούντα) διανοίγει τον επικίνδυνον δρόμον των προσωπικών φιλοδοξιών και των ατομικών συμφερόντων», και τρίτον, «οι εξαιρετικά δυσμενείς επιπτώσεις δια την χώραν μας», σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, επισημαίνοντας: «Εχομεν ανάγκην φίλων εις το εξωτερικόν. Εχομεν ανάγκην συμμαχιών μεταξύ του Δυτικού κόσμου. Εχομεν ανάγκην συμπαραστάσεως οικονομικής και στρατιωτικής δια να συνεχισθεί η ανοδική πορεία του έθνους. Ταύτα πάντα διεκυβεύθησαν σοβαρώς, παρ’ ολίγον δε να εμπλακώμεν εις ρήξιν μετά της γείτονος Τουρκίας». Λαμβάνοντας υπόψιν τόσο τις προθέσεις του μονάρχη, τουλάχιστον όπως διατυπώθηκαν από τον ίδιο, όσο και τις εκτιμήσεις εκπροσώπων του πολιτικού κόσμου, καθώς και τη δυναμική των διαμορφωμένων συνθηκών σε θέματα εσωτερικού και εξωτερικού ενδιαφέροντος, θα εξετάσουμε στη συνέχεια πιθανά

126

What i f

Στιγμιό τυπ ο από τη βάπτιση του διαδόχου Παύλου. Η βασιλική οικογένεια φ ω τογρ α φ ίζετα ι με την κυβέρνηση των Συνταγματαρχών.

σενάρια εξέλιξης των γεγονότων με δεδομένη την ευνοϊκή για τον βασιλιά κατάληξη του κινήματος του.

Εναλλακτικές επιλογές Πρώτο και θεμελιώ δες ερώτημα για τη διατύπωση εναλλακτικών σεναρίων είναι το κατά πόσον υπήρχαν πιθανότητες επιτυχίας του δεκεμβριανού αντιπραξικοπήματος. Οι περισσότερες μαρτυρίες και πηγές συγκλίνουν στην άποψη ότι ο σχεδιασμός του βασιλικού εγχειρήματος δεν δ ιέθ ετε την απαιτούμενη άρτια οργάνωση. Τόσο ο πολιτικός κόσμος εκείνης της περιόδου όσο και οι δικτάτορες θεώρησαν τις ενέργειες του Κωνσταντίνου σπασμωδικές και πρόχειρες. Παρά ταύτα, η επικράτηση του μονάρχη στη συγκεκριμένη αναμέτρηση δεν αποτελούσε ουτοπία. Τα Ανάκτορα εξακολουθούσαν να ελέγχουν σχεδόν το σύνολο του Ναυτικού και της Αεροπορίας αλλά και να διατηρούν την επιρροή τους σε αρκετές μονάδες του Στρατού. Η κατάληξη, άλλωστε, του κινήματος δεν κρίθηκε από το μέγεθος των δυνάμεων της μίας ή της άλλης πλευράς αλλά από τον γρήγορο, εύστροφο, ευέλικτο και αποφασιστικό τρόπο με τον οποίο χειρίσθηκαν την

ανάκαμψή του ως του ισχυρότερου πόλου εξουσίας στην ελληνική πολιτική πραγματικότητα, θα παραθέσουμε μία σειρά από εκδοχές ως προς την εξέλιξη των πραγμάτων, όπως αυτές εκφράσθηκαν από τους πρωταγωνιστές της εποχής, ξεκινώντας από τον ίδιο τον βασιλιά. Ο νεαρός μονάρχης όρισε ο ίδιος τις προτεραιότητες της δικής του διακυβέρνησης ως εξής: «Το εθνικόν συμφέρον απαιτεί την εκ μέρους μου εκδήλωσιν πρωτοβουλίας δια να ανατρέψω τας καταστρεπτικός συνεπείας εκ της παρατάσεως της παρούσης ανωμάλου καταστάσεως. Το εθνικόν αυτό συμφέρον μού επιβάλλει να επιτρέψω την κατάλληλον προετοιμασίαν, ίνα η χώρα επανέλθει εις την δημοκρατικήν ομαλότητα. Δια τους λόγους αυτούς εζήτησα τον ανασχηματισμόν της κυβερνήσεως, απηλλαγμένης όμως των ακραίων στοιχείων τα οποία δεν εγγυώνται ομαλήν εξέλιξιν ... Η ανάγκη αναθεωρήσεως του Συντάγματος αποτελεί πραγματικότητα και κοινήν συνείδησιν των ορθοφρονούντων πολιτών. Αι σχετικοί εργασίαι πρέπει να επισπευθούν με μοναδικόν σκοπόν το συμφέρον της χώρας. Ελπίζω ότι η εφαρμογή του νέου Συντάγματος θα σημειώσει και την απαρχήν ενός νέου υγιούς ξεκινήματος δια την κοινοβουλευτικήν μας ζωήν ... Επιθυμώ να αποκαταστήσω την πειθαρχίαν εις το στράτευμα... Η ηγεσία του στρατεύματος δέον να παραμείνει απερίσπαστος, στιβαρά και αξία. Την ηγεσίαν του στρατεύματος ανευρίσκω μόνον εις την ιεραρχίαν και την δεδοκιμασμένη κορυφήν».

κατάσταση. Εάν ο Κωνσταντίνος είχε φροντίσει να κινηθεί με περισσότερη

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, λίγο καιρό πριν το αντικίνημα του Δεκεμβρίου και γνωρίζοντας τις προθέσεις του βασιλιά, διατύπωσε τη

μυστικότητα αλλά και μεγαλύτερη

δική του θέση για την πορεία της

δυναμική, ίσως η έκβαση των

πολιτικής ζωής της χώρας έπειτα από

γεγονότων να ήταν διαφορετική. Με δεδομένη, λοιπόν, την

ενδεχόμενη αποχώρηση των Συνταγματαρχών από την εξουσία:

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντί κίνημα του Δεκεμβρίου 1967

127

«Κατά την γνώμην μου, μία τιμία και ισχυρά κυβέρνησις πρέπει να διαδεχθεί το στρατιωτικόν καθεστώς. Η κυβέρνησις αυτή θα πρέπει να ασκήσει εκτάκτους εξουσίας, δια μίαν περίοδον, προκειμένου να δημιουργήσει τας συνθήκας δια την ομαλήν λειτουργίαν της δημοκρατίας. Συγκεκριμένως θα πρέπει: Να καταπραϋνει τα πάθη και να δημιουργήσει πρακτικήν και ψυχολογικήν ατμόσφαιραν η οποία θα επιτρέψει την αναδιάπλασιν και τον εκσυγχρονισμόν της πολιτικής και κοινωνικής μας ζωής. Να ετοιμάσει το νέον σύνταγμα, το οποίον θα πρέπει να είναι αποτελεσματικόν χωρίς να είναι αντιδημοκρατικόν. Να αναδιοργανώσει το εκπαιδευτικόν σύστημα το οποίον, έχον εγκαταλειφθεί υπό των Κινηματιών ως και των προκατόχων κυβερνήσεων, είναι εις κατάστασιν αποσυνθέσεως. Να παράσχει τα μέσα δια μίαν υγιεστέραν οικονομικήν σταθερότητα. Η ηθική και υλική πρόοδος της χώρας εξαρτάται από αυτό. Δια να γίνει αντιληπτή η ανάγκη αυτή δέον να αναφερθεί ότι αι δαπάναι αι οποίαι αναφέρονται εις τον προϋπολογισμόν έχουν αυξηθεί κατά 10% κατά τα τελευταία έτη. Να αποκαταστήσει την πειθαρχίαν εντός του στρατεύματος ως και το γόητρον της χώρας, τα οποία έχουν σοβαρώς βλαβεί κατά τα τελευταία έτη. Να επιλύσει ή να μειώσει την έντασιν του Κυπριακού, ώστε να παύσει τούτο να αποτελεί κίνδυνον κατά της ειρήνης». Αν και σι δηλώσεις αυτές, που δημοσιεύθηκαν στους αγγλόφωνους «Times» και τη γαλλική «Le Monde», έγιναν, όπως έχει ήδη αναφερθεί, έπειτα από αίτημα του Κωνσταντίνου προς τον Καραμανλή να στηρίξει το κίνημά του, ο τελευταίος δεν έδωσε «λευκή επιταγή» στον μονάρχη. Αντίθετα, η δική του πρόβλεψη και πρόταση για το μέλλον διαφοροποιείτο σε ό,τι αφορούσε το πολιτειακό. Πιο συγκεκριμένα, ο Καραμανλής

υποστήριξε: «Η δημοκρατία εις την Ελλάδα ήτο πάντοτε ασταθής. Η σύγχρονος ιστορία αναφέρει ότι αι περίοδοι δημοκρατικής διακυβερνήσεως ήσαν βραχείαι και σποραδικοί. Εάν η δημοκρατία δεν επιζήσει της περιόδου της δοκιμασίας την οποίαν τώρα διέρχεται, η Ελλάς θα αντιμετωπίσει το δίλημμα μεταξύ κομμουνισμού και δικτατορίας... (Η διάδοχη των Συνταγματαρχών κυβέρνηση θα έπρεπε) να ανακοινώσει ημερομηνίαν δημοψηφίσματος το οποίον θα ακολουθηθεί υπό των εκλογών, που να σημάνουν την απαρχήν μίας νέας πολιτικής ζωής, απηλλαγμένης από τας προκαταλήψεις του παρελθόντος». Αλλά και ο Ανδρέας Παπανδρέου, σε πιο γλαφυρό και έντονο ύφος, διατυπώνει το πιθανό σενάριο διαμόρφωσης της πολιτικής κατάστασης στη χώρα, σε περίπτωση

Δ εκέμ β ρ ιο ς 1967: σύσσωμη η βασιλική οικογένεια κα τα φ θά ν ει στη Ρώμη έπ ειτα από την αποτυχημένη έκβαση του αντ/πραξικοπήματος που οργάνωσε ο Κωνσταντίνος.

128

What i f

Βασική προτεραιότητα του μονάρχη θα πρέπει να θεω ρείται η επαναφορά των φιλοβασιλικών αξιωματικών στον Στρατό.

κατά την οποία τα σχέδια του Κωνσταντίνου είχαν αίσια έκβαση: «Θα εγκαθιστούσε δική του δικτατορία, θα διόριζε δικούς του ανθρώπους στο υπουργικό συμβούλιο, θα τιμωρούσε τους Συνταγματάρχες για την αλαζονεία τους, θα αποκαθιστούσε την πειθαρχία στις Ενοπλες Δυνάμεις και μετά, ίσως μετά ένα χρόνο, θα οδηγούσε τη χώρα σε εκλογές. Οι προηγούμενοι αντίπαλοί του (ενν. τον πολιτικό κόσμο και κυρίως την Ενωση Κέντρου) είχαν κιόλας τιμωρηθεί και πιθανότατα είχαν μάθει το μάθημά τους. Ο Ανδρέας Παπανδρέου οπωσδήποτε θα κρατιόταν στις φυλακές για μερικά χρόνια. Η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ παρείχε την απαραίτητη νομική αιτιολόγηση για μια τέτοια λύση». Με 6άση, λοιπόν, τις συγκεκριμένες τοποθετήσεις, επιδιώξεις και εικασίες των πρωταγωνιστών στα γεγονότα της εποχής, θα παραθέσουμε σενάρια, όσον το δυνατόν πλησιέστερα στις απόψεις τους, καθώς εκείνοι θα καλούντο να διαχειρισθούν την επόμενη ημέρα τις τύχες της χώρας. Επομένως, όσο πιο κοντά στις εκτιμήσεις τους βρίσκονται οι παρακάτω εκδοχές, τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες είχαν να εφαρμοσθούν στην πραγματικότητα. Βασική προτεραιότητα του μονάρχη θα πρέπει να θεω ρείται η επαναφορά

άρρηκτα συνδεδεμένα. Ο βασιλιάς αναδείχθηκε σε έμβλημα της εθνικόφρονης και της κυρίαρχης πολιτικής ιδεολογίας και οι στρατιωτικές δυνάμεις ανέλαβαν τον ρόλο του φρουρού της. Οι ιεραρχικά ανώτατοι στρατιωτικοί ορκίζονταν πίστη και αφοσίωση στο Στέμμα και λογοδοτούσαν ουσιαστικά μόνον σε αυτό. Ετσι, τα Ανάκτορα είχαν κατορθώσει να διατηρούν τον απόλυτο έλεγχο του στρατεύματος και, κατά συνέπεια, να διαθέτουν ισχύ προκειμένου να παρεμβαίνουν και να επιβάλλουν τις θέσεις τους και στην πολιτική ζωή. Η συγκεκριμένη παράδοση και πρακτική δεν θα μπορούσε να μην ακολουθηθεί και από τον Κωνταντίνο. Μία ακόμη βέβαιη εξέλιξη θα μπορούσε να είναι η σύνταξη και εφαρμογή ενός νέου συντάγματος, το οποίο όμως θα παραχωρούσε αυξημένες αρμοδιότητες στον μονάρχη. Ο βασιλιάς θα αναδεικνυόταν στον σημαντικότερο πόλο εξουσίας. Από τη θέση αυτή θα επιδίωκε να διαμορφώσει το πολιτικό περιβάλλον, περιορίζοντας τις δυνάμεις που δεν ήταν αρεστές στα Ανάκτορα κατά τρόπο ώστε να μην κινδυνεύουν μελλοντικά από αυτές (όπως συνέβη κατά τον δεύτερο Ανένδοτο αγώνα του Γεωργίου Παπανδρέου). Λαμβάνοντας

των φιλοβασιλικών αξιωματικών στον

όμως υπόψη τόσο τη λαϊκή

Στρατό. Παράλληλα, μέσα από

δυσαρέσκεια (που είχε ήδη προλάβει να

διαδικασίες εκκαθάρισης, θα

εκδηλωθεί με έντονο τρόπο την περίοδο των Ιουλιανών

προσπαθούσε να αποκαταστήσει την τάξη στο εσωτερικό του και να προλάβει την εκδήλωση παρόμοιων εκτροπών στο μέλλον. Η προσήλωση των Ενόπλων Δυνάμεων στο Στέμμα ήταν αδιαπραγμάτευτη για τον Κωνσταντίνο. Ας μην ξεχνάμε ότι καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο, ο

αποδοκιμάζοντας πλήρως τις ενέργειες του Στέμματος), όσο και την άποψη του αυτοεξόριστου ηγέτη της ίδιας της δεξιάς παράταξης, Κων. Καραμανλή, που επανέφερε το πολιτειακό ως θέμα προς συζήτηση, η ενδυνάμωση του ρόλου του μονάρχη θα μπορούσε να

Στρατός αποτέλεσε τον στυλοβάτη του

προσθέσει προβλήματα, ανοίγοντας

ίδιου του θεσμού της μοναρχίας. Από

νέα μέτωπα αντιπαράθεσης. Η

την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου, τα Ανάκτορα και το στράτευμα υπήρξαν

πλειονότητα της ελληνικής κοινωνίας αλλά και του πολιτικού κόσμου

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επικρατεί στο αντικίνημα του Δεκεμβρίου 1967

επιθυμούσε την υιοθέτηση ενός

Φρειδερίκης (και ποια πολιτική

κοινοβουλευτικού συστήματος

φυσιογνωμία άλλωστε δεν ήταν;), το

προσαρμοσμένου στα πιο φιλελεύθερα πρότυπα της δυτικής Ευρώπης, θέση με την οποία ο ελληνικός θρόνος δεν ήταν εξοικειωμένος και ουδέποτε θα συμφωνούσε. Για τα Ανάκτορα, με το

Στέμμα δεν θα είχε άλλη επιλογή από το να υποχωρήσει. Μια καθησυχαστική

κοντόφθαλμο σκεπτικό τους, μια τέτοια πρόταση ισοδυναμούσε με εξουδετέρωση και κατάργηση του θεσμού. Επομένως, ο Κωνσταντίνος θα έπρεπε να προετοιμασθεί και για έναν δεύτερο γύρο, διμέτωπης αυτή τη φορά αναμέτρησης. Δ ιότι ακόμη και οι παραδοσιακοί υποστηρικτές του Στέμματος αντιμετώπιζαν πλέον με κάποια δυσπιστία και τον συγκεκριμένο μονάρχη αλλά και την επιρροή που δεχόταν από έναν περίγυρο αμφίβολης ποιότητας. Οι συγκαταβατικότερες φωνές, όπως εκείνη του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, δεν θα μπορούσαν να γεφυρώσουν το χάσμα, δεδομένου ότι ηγετική φυσιογνωμία της παράταξης παρέμενε ο Καραμανλής, ο οποίος στο παρελθόν είχε έλθει σε ρήξη με τα Ανάκτορα αλλά και είχε εκφρασθεί σαφέστατα σε ό,τι αφορούσε τον ρόλο τους στην πολιτική ζωή. Επειδή ο Κωνσταντίνος δεν θα ήταν δυνατόν να κυβερνά εσαεί, διατηρώντας ένα είδος ιδιότυπης βασιλικής δικτατορίας, θα αναγκαζόταν εκ των πραγμάτων να παραδώσειτην εξουσία στους πολιτικούς (κάτι που ήδη είχε αναφέρει και υποσχεθεί) και ο Καραμανλής ήταν η μόνη αξιόπιστη λύση: πρώτον, διότι δ ιέθ ετε την έξωθεν καλή μαρτυρία (και δη αυτή των Αμερικανών, οι παρεμβάσεις και οι υποδείξεις των οποίων προς τον μονάρχη πρέπει να θεωρούνται σίγουρες) και, δεύτερον, λόγω του ιδεολογικού του προσανατολισμού, εντελώς εναρμονισμένου με τις αντικομμουνιστικές αντιλήψεις του Στρατού και των Ανακτόρων, Οσο κι αν ο Καραμανλής αποτελούσε «κόκκινο πανί» για το περιβάλλον της

129

δήλωση ως προς την τύχη και τον τρόπο αντιμετώπισης του θρόνου από τους διπλωματικούς παράγοντες των Ηνωμένων Πολιτειών, θα ήταν αρκετή για να πείσει και να αμβλύνει τις όποιες αντιρρήσεις. Ο Καραμανλής όμως δεν θα επέστρεφε δίχως όρους, και το δημοψήφισμα για το πολιτειακό θα ήταν ένας από αυτούς. Δεδομένου όμως ότι ο Κωνσταντίνος θα βρισκόταν στη χώρα, θα είχε τη δυνατότητα να οργανώσει μια προεκλογική εκστρατεία υπέρ του και, καθώς θα ήταν νωπές οι μνήμες από την επιτυχημένη αναμέτρησή του με τη Χούντα και τη σταδιακή αποκατάσταση της λειτουργίας των θεσμών, ίσως να κατόρθωνε να παραμείνει στον θρόνο του. Μία ακόμη εξέλιξη που θα συνόδευε την επικράτηση του βασιλικού κινήματος θα αφορούσε το Κυπριακό ζήτημα. Σε καμιά περίπτωση ο Κωνσταντίνος δεν θα επέμενε στην επαναφορά της ελληνικής μεραρχίας στο νησί. Σίγουρα θα ακολουθούσε πολιτική εξομάλυνσης των σχέσεων με την Τουρκία, επιδεικνύοντας πνεύμα σύνεσης και προσήλωσης στις βρετανικές και τις αμερικανικές επιδιώξεις. Οπωσδήποτε όμως δεν θα ερχόταν σε σύγκρουση με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Ισως να εξέφραζε την αντίθεσή του στα ανοίγματα του τελευταίου προς τη Σοβιετική Ενωση αλλά δεν θα προχωρούσε στην οργάνωση ενεργειών

Το έβλημα του δικτα τορικο ύ κα&εστώ τος. Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου αιφνιδίασε τα Ανάκτορα. Η συνδιαχείριση της εξουσίας επ ρόκειτο να α π ο δ ειχ τεί αδύνατη.

130

What i f

θρόνου, και, δεύτερον, σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, η παραχωρητική διάθεση έναντι των συμμαχικών (αμερικανοβρετανικών, κυρίως) αιτημάτων. Αν και αυτές ακριβώς οι πρακτικές είχαν προκαλέσει στο

Φω τογραφία το υ νεαρού βασιλικού ζεύ γο υ ς: τη ς βασίλισσας Αννας Μ αρίας και το υ Κωνσταντίνου.

ανατροπής του. Αλλωστε, το Κυπριακό αποτελούσε θέμα χειρισμών της ,

πολίτικης και οχι της πολιτειακής ηγεσίας της χώρας. Οπότε, το πιθανότερο είναι ότι η ευθύνη του θα εκχωρείτο και πάλι στους πολιτικούς, που δύσκολα θα κατέφευγαν σε άκαμπτες στατιωτικές πρακτικές (όπως υπήρξε η επιβολή δικτατορικού καθεστώτος στο νησί από την ελληνική χούντα) οι οποίες θα δικαιολογούσαν μια τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Γενικότερα, η τακτική που θα ακολουθούσαν τα Ανάκτορα, στην περίπτωση κατά την οποία τον Δεκέμβριο του 1967 θα υπερίσχυαν των πραξικοπηματιών της 21ης Απριλίου, θα καθοριζόταν από δύο κυρίαρχες αντιλήψεις που χαρακτήριζαν και κατηύθυναν τις ενέργειες όλων των μοναρχών που πέρασαν από τον ελληνικό θρόνο: την εξασφάλιση εγγυήσεων εδραίωσης και συνέχισης του θεσμού της βασιλείας και την υπεράσπιση του ρόλου τοποτηρητή των συμφερόντων του διεθνούς παράγοντα στην περιοχή. Υπό αυτό το πρίσμα, δύο θα μπορούσαν να είναι και οι κινήσεις του Κωνσταντίνου: πρώτον, η εγκαθίδρυση βασιλικού δικατορικού καθεστώτος στο εσωτερικό της χώρας, έως ότου δοθούν οι απαραίτητες διαβεβαιώσεις για την τύχη του

παρελθόν την κοινωνική δυσφορία και είχαν αποξενώσει τον θεσμό, με το αντικίνημα του Δεκεμβρίου τα Ανάκτορα (ακόμη κι αν παρέτειναν την αναστολή των δημοκρατικών ελευθεριών) θα είχαν μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να εξωραϊσουν αυτή την έλλειψη δημοκρατικής παράδοσης, να ανανεώσουν τους δεσμούς τους με διάφορα κοινωνικά στρώματα και να διασώσουν το κύρος τους, πιθανότατα και τον ίδιο τον θεσμό. Αυτό που θα είχε το μεγαλύτερο, ίσως, ενδιαφέρον είναι κατά πόσο θα κατόρθωναν να προσαρμοσθούν στις σύγχρονες αντιλήψεις περί διακυβέρνησης (μάλλον θα εξαναγκάζονταν, μέσα στο περιβάλλον της ΕΟΚ, αν δεχθούμε ότι θα δινόταν στον Καραμανλή η ευκαιρία να αρχίσει νωρίτερα τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις) και, εάν τελικά θα κατόρθωναν να αποτελέσουν αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού πολιτικού ιστού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Σπ. Μ αρκεζίνης: ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟ ΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟ Σ, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1994. (2) Δ . Μ πίτσιος: ΣΤΟ Ο ΡΙΟ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ, Εκδόσεις Λιβάνι], Αθήνα 1997. (3) Α. Παπανδρέου: Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜ Α, Εκδόσεις Καρανάση. (4) Μ . Μ ελετό π ο υ λο ς: Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΘΩΝΑ ΣΤΟ Ν ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ Β ’, Εκδόσεις ΛιβάνιJ, Αθήνα 1994. (5) Σπ. Λιναρδάτος: ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΣΤΗ ΧΟΥΝΤΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1977.

Μ ελετώ ντας τη ν Ιστορία, όλοι μας συχνά αναρω τιόμαστε πόσο διαφ ορετική θα ήταν η εξέλιξη των γεγονότω ν εάν κάποιο πρόσωπο δεν ήταν παρόν σε μια κρίσιμη στιγμή, εάν η κατάληξη μιας μάχης ήταν διαφ ορετική, εάν κάποιο μικρό περιστατικό δεν ανέτρεπ ε τη ν πορεία των πραγμάτων... Αυτή τη φαντασμαγορική περιπλάνηση σε ένα παρελθόν που θα μπορούσε να είχε υπάρξει αλλά δεν συνέβη ποτέ, επ ιχειρεί η σειρά των Εκδόσεων ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, με τίτλο "WHAT IF". Κ α τα ξιω μ ένο ι επ ισ τή μ ο ν ες και ε ρ ε υ ν η τ έ ς π α ρο υσ ιά ζουν ρ εα λ ισ τικ ά σ ενά ρ ια γ ια π ο ικίλα γ εγ ο ν ό τα τη ς ε λ λ η ν ικ ή ς και τη ς π α γκόσ μιας σ τρ α τιω τικ ή ς και π ο λ ιτικ ή ς Ισ τορίας. Το 6 ι6 λίο που κ ρ α τά τε σ τα χ έρ ια σας ε ίν α ι η α φ ετη ρ ία γ ια ένα γ ο η τ ε υ τ ικ ό π νευ μ α τικ ό παιχνίδι. Σ κ ε φ τή κ α τε π ο τέ πόσο δ ια φ ο ρ ε τικ ό ς θ α ή τα ν ο κόσμος μας αν....

IS B N 978-960-9408-01-1

Ε Κ Δ Ο ΣΕΙ Σ

789609 408011

ΠΕΡΙΣΙ(ΟΠΙΟ