Amss5403 Transaksi Dlm Sis Muamalat Di Msia

AMSS5403 TRANSAKSI DALAM SISTEM MUAMALAT DI MALAYSIA

Prof Madya Dr Mohamad Ismail Mohamad Yunus

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Pengarah Projek:

Prof Dato’ Dr Mansor Fadzil Dr Rozeman Abu Hassan Open University Malaysia

Penulis Modul:

Prof Madya Dr Mohamad Ismail Mohamad Yunus Universiti Islam Antarabangsa Malaysia

Penyederhana:

Shamshina Mohamad Hanifa Universiti Islam Antarabangsa Malaysia

Dibangunkan oleh:

Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi Open University Malaysia

Dicetak oleh:

Meteor Doc. Sdn. Bhd. Lot 47-48, Jalan SR 1/9, Seksyen 9, Jalan Serdang Raya, Taman Serdang Raya, 43300 Seri Kembangan, Selangor Darul Ehsan

Edisi Pertama, Ogos 2012 Edisi Kedua, April 2015 (rs) Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM), April 2015, AMSS5403 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada bahan ini boleh disalin semula dalam mana-mana cara tanpa kebenaran secara bertulis daripada Presiden Open University Malaysia (OUM).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Isi Kandungan Panduan Kursus

xi-xvii

Topik 1

Sistem Muamalat dalam Syariat Islam 1.1 Sejarah Rasulullah SAW Berkaitan Sistem Muamalat 1.2 Pengenalan kepada Sistem Muamalat dalam Syariat Islam 1.3 Kaedah Asas dalam Fiqh Muamalat 1.4 Jenis Muamalat dalam Syariat Islam 1.5 Rukun dan Syarat Muamalat dalam Islam 1.6 Konsep Muamalat dalam Syariat Islam 1.6.1 Objektif Muamalat 1.6.2 Peranan dan Fungsi Muamalat dalam Syariat Islam 1.6.3 Keutamaan dan Kelebihan Muamalat 1.6.4 Skop Muamalat Rumusan Kata Kunci Rujukan

1 2 3 4 6 7 9 12 13 14 15 17 17 18

Topik 2

Etika Islam dalam Muamalat 2.1 Prinsip Keadilan dalam Muamalat 2.2 Memberi Layanan yang Baik 2.3 Melindungi Hak Penjual dan Pembeli 2.4 Memiliki Sifat Jujur dan Amanah 2.5 Sifat Terpuji dalam Muamalat 2.6 Menimbang dan Mengukur dengan Betul 2.7 Larangan terhadap Amalan Monopoli dan Komplot Sorok Barangan 2.8 Kerelaan dalam Transaksi Muamalat 2.9 Transaksi Niaga yang Bebas Riba Rumusan Kata Kunci Rujukan

19 20 22 24 28 30 33

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

36 37 39 43 44 44

iv



ISI KANDUNGAN

Topik 3

Konsep Harta dalam Muamalat 3.1 Pengertian Harta 3.2 Kedudukan Harta dan Fungsinya 3.3 Pembahagian Harta 3.3.1 Jenis Harta dari Segi Kebolehan Kemanfaatan 3.3.2 Harta dari Segi Jenisnya Rumusan Kata Kunci Rujukan

46 47 50 53 53 54 56 57 57

Topik 4

Konsep Akad dalam Syariat Islam 4.1 Pengertian Harta 4.2 Rukun Akad 4.3 Syarat Umum dan Khusus dalam Akad 4.4 Kebebasan Syarat dalam Akad 4.5 Jenis Akad 4.5.1 Akad Sahih 4.5.2 Akad yang Tidak Sahih 4.6 Tamatnya Sesuatu Akad Rumusan Kata Kunci Rujukan

58 59 61 64 67 69 70 71 72 74 74 75

Topik 5

Ahliyyah (Kelayakan) dalam Akad Menurut Syariat Islam

76 77 78 78 80 80

5.1

Elemen Kesilapan (Kekhilafan) dalam Akad 5.1.1 Kesilapan Batin (Tersembunyi) 5.1.2 Kesilapan Zahir (Jelas) 5.2 Elemen Rugi dan Tipu Helah dalam Akad 5.2.1 Elemen Tipu Helah atau Muslihat 5.2.2 Hukum serta Kesannya Akad yang Merugikan dan Tipu Helah dalam Akad 5.3 Elemen Paksaan dalam Akad 5.3.1 Hukum serta Kesan Paksaan pada Akad 5.4 Bahagian Akad 5.4.1 Sifat atau Hukum Akad 5.4.2 Tempoh Akad 5.4.3 Akad Tergantung Rumusan Kata Kunci Rujukan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

81 82 83 86 86 89 90 93 93 94

ISI KANDUNGAN

Topik 6

Konsep Jual Beli Menurut Syariat Islam 6.1 Pengertian Jual Beli 6.2 Asas Hukum Jual Beli Menurut Syariat Islam 6.3 Hukum Jual Beli Menurut Perspektif Islam 6.4 Rukun dan Syarat Jual Beli daripada Kaca Mata Islam 6.5 Jenis Jual Beli 6.5.1 Jual Beli yang Sahih 6.5.2 Jual Beli yang Batil 6.5.3 Rumusan Kata Kunci Rujukan

Topik 7

Topik 8

Jual Beli al-ÂUrbun (

)

Konsep Riba Menurut Syariat Islam 7.1 Pengertian Riba 7.2 Jenis Riba 7.2.1 Riba ad-Duyun (Muncul daripada Hutang) 7.2.2 Riba al-Buyu (Muncul daripada Jual Beli Barangan Ribawi) 7.3 Hukum Larangan Riba dan Dalilnya dalam Islam 7.4 Riba dan Bentuknya dalam Suasana Semasa 7.4.1 Transaksi Riba dalam Bank Konvensional 7.4.2 Riba dalam Pinjaman 7.4.3 Pinjaman dalam Islam 7.4.4 Riba dalam Akaun Simpanan dan Pelaburan 7.4.5 Konsep Akaun Simpanan di Perbankan Islam Rumusan Kata Kunci Rujukan

Khiyar (Pilihan) 8.1

8.2

Pengertian Khiyar 8.1.1 Pilihan Bersyarat 8.1.2 Akad yang Boleh Dibuat Pilihan Bersyarat 8.1.3 Hukum dan Kesan Syarat Pilihan kepada Akad Khiyar (Pilihan) secara Menentukan 8.2.1 Syarat bagi Khiyar (Pilihan) secara Menentukan 8.2.2 Pilihan Setelah Melihat Objek Akad 8.2.3 Akad yang Boleh Menerima Syarat Pilihan Setelah Melihat Objek Akad

Copyright © Open University Malaysia (OUM)



v

95 96 98 101 102 108 108 109 111 113 114 114 116 117 118 118 119 121 125 126 126 128 129 131 133 133 134 135 135 136 137 137 138 138 139 140

vi



Topik 9

ISI KANDUNGAN

8.2.4 Syarat Pilihan Setelah Melihat Objek Akad 8.2.5 Waktu untuk Membuat Pilihan dan Tempohnya 8.2.6 Hukum dan Kesannya 8.3 Perkara yang Menghilangkan Hak Memilih Setelah Melihat Objek Akad 8.3.1 Pilihan kerana Kecacatan (Aib) 8.3.2 Kecacatan yang Mengharuskan Hak Memilih Digunakan 8.3.3 Syarat Pilihan kerana Kecacatan 8.3.4 Kesan Pilihan kerana Kecacatan pada Akad 8.4 Perkara yang Menggugurkan Hak Memilih Kerana Kecacatan (Aib) 8.5 Pengaruh Niat dan Kehendak dalam Melahirkan Akad dan Syaratnya 8.5.1 Pendapat Pertama 8.5.2 Pendapat Kedua 8.5.3 Pendapat Ketiga 8.6 Berakhirnya Sesuatu Syarat Pilihan Rumusan Kata Kunci Rujukan

141 141 142

Ar-Rahn (Gadaian) Pengertian Ar-Rahn (Gadaian)

160 161 166 167 167 168 171 172 172

9.1 9.2

Syarat Berkaitan Gadaian 9.2.1 Gadaian yang Sah 9.2.2 Gadaian yang Tidak Sah 9.3 Manfaat yang Diperoleh daripada Barang Cagaran Rumusan Kata Kunci Rujukan

Topik 10

As-Syarikah (Perkongsian) Pengertian As-Syarikah (Perkongsian) Dalil Kesahihan As-Syarikah

10.1 10.2 10.3

10.4 10.5

Jenis Perkongsian 10.3.1 Syarikat Hak Milik 10.3.2 Syarikat yang Berakad Rukun dan Syarat dalam Akad Perkongsian Syarat Akad Perkongsian 10.5.1 Syarat Khusus 10.5.2 Syarat Umum

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

143 144 145 145 145 146 148 149 150 154 156 158 158 159

173 173 175 178 178 179 181 182 182 183

ISI KANDUNGAN

Topik 11

Topik 12

Topik 13



vii

Rumusan Kata Kunci Rujukan

188 189 189

Mudarabah (Perkongsian Modal) 11.1 Pengertian Mudarabah 11.2 Dalil Yang Mengharuskan Amalan Mudarabah Menurut Sunnah 11.3 Rukun Syarikah Mudarabah Rumusan Kata Kunci Rujukan

191 192

Aqad Ijarah (Akad Sewaan) 12.1 Pengertian Ijarah (Sewaan) 12.2 Dalil Kesahihan Akad Ijarah (Sewaan) 12.3 Rukun dan Syarat Akad Sewaan: Bayaran Upah Sewaan 12.4 Jualan ke atas Sewaan 12.5 Alasan yang Membenarkan Pembatalan Akad Sewaan 12.6 Hukum dan Kesan Pembatalan Sewaan Rumusan Kata Kunci Rujukan

203 203 206 210 211 213 214 216 216 217

Al-Wadiah (Simpanan) Pengertian Al-Wadiah Dalil Hukum Al-Wadiah Rukun dan Syarat Al-Wadiah

218 219 220 222 223 223 223

13.1 13.2 13.3

13.3.1 Orang yang Berakad 13.3.2 Barang Simpanan 13.3.3 Sighah (Ijab dan Kabul) 13.4 Perubahan Al-Wadiah daripada Amanat Menjadi Ganti Rugi (Dhamaan) Rumusan Kata Kunci Rujukan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

196 197 201 201 202

225 227 228 228

viii 

Topik 14

ISI KANDUNGAN

Al-Qardh Al-Hasan (Pinjaman) 14.1 Pengertian Al-Qardh 14.2 Asas Pensyariatan Al-Qardh 14.3 Hikmah Disyariatkan Al-Qardh Hukum dan Kesannya pada Akad Al-Qardh Rukun dan Syarat Transaksi Al-Qardh 14.5.1 Sighah 14.5.2 ÂAqidain 14.5.3 Harta yang Dihutangkan 14.6 Permasalahan dalam Al-Qardh 14.6.1 Memberi Tangguh Waktu kepada Orang yang Kesulitan Membayar Hutang 14.6.2 Kewajiban Membayar Hutang Rumusan Kata Kunci Rujukan

240 241 241 242 243

Takaful (Insurans) 15.1 Pengertian Takaful 15.2 Sistem Takaful di Malaysia 15.3 Konsep Urus Niaga Takaful 15.3.1 Takaful 15.3.2 TabarruÊ 15.3.3 Akad 15.3.4 Mudarabah 15.4 Jenis Perlindungan Takaful 15.4.1 Skim Takaful Am 15.4.2 Pelan Takaful Keluarga Rumusan Kata Kunci Rujukan

244 245 246 247 248 248 248 249 250 250 252 255 256 256

14.4 14.5

Topik 15

230 230 231 233 235 236 236 237 238 240

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS



xi

DESKRIPSI PANDUAN KURSUS Anda perlu membaca Panduan Kursus dengan berhati-hati dari awal hingga akhir. Ia menyatakan kandungan kursus dengan ringkas dan bertujuan membantu anda memahami kandungan kursus. Ia juga mencadangkan jumlah tempoh masa untuk anda habiskan bagi melengkapkan kursus ini dengan sepenuhnya. Sentiasalah rujuk Panduan Kursus secara berterusan semasa anda membaca kandungan kursus kerana ia dapat membantu dalam menjelaskan komponen pembelajaran penting yang mungkin anda terlepas pandang.

PENGENALAN AMSS5403 Transaksi dalam Sistem Muamalat di Malaysia ialah salah satu kursus yang ditawarkan oleh Fakulti Sains Sosial Gunaan di Open University Malaysia (OUM). Kursus ini melibatkan 3 jam kredit dan harus dijalankan selama 8 hingga 15 minggu.

KEPADA SIAPA KURSUS INI DITAWARKAN Kursus ini ditawarkan kepada semua pelajar yang mengambil program Sarjana Pengajian Islam. Modul ini bertujuan untuk memaklumkan kepada pelajar mengenai transaksi dalam sistem muamalat dan bidang ekonomi serta kewangan Islam. Dengan ini pelajar dapat membezakannya dengan transaksi yang berlaku dalam urusan biasa dalam bidang perniagaan, perbankan dan transaksi kewangan di bank Islam dan syarikat kewangan konvensional. Sebagai pelajar jarak jauh, anda seharusnya mahir dengan keperluan pembelajaran kendiri dan mampu mengoptimumkan kaedah pembelajaran dan persekitaran yang sedia ada. Sebelum anda memulakan kursus ini, sila pastikan anda maklum dengan bahan kursus, kelayakan kursus dan bagaimana kursus tersebut dikendalikan.

PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN Berdasarkan piawaian OUM, pelajar perlu memperuntukkan 40 jam pembelajaran bagi setiap jam kredit. Selaras dengan piawaian ini, kursus yang bernilai 3 jam kredit memerlukan masa selama 120 jam pembelajaran. Anggaran masa pembelajaran adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 1.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

xii

 PANDUAN KURSUS

Jadual 1: Anggaran Masa Pembelajaran Aktiviti Pembelajaran

Jam Pembelajaran

Mengambil bahagian dalam perbincangan awal dan memahami secara ringkas kandungan kursus

3

Membaca modul

60

Menghadiri 3 hingga 5 sesi seminar

15

Perbincangan dalam talian

12

Ulang kaji

15

Menyiapkan tugasan, Ujian dan Peperiksaan

20

JUMLAH MASA PEMBELAJARAN

125

OBJEKTIF KURSUS Setelah mengikuti kursus ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian muamalat, skop dan dalil pensyariatannya;

2.

Menerangkan etika Islam dalam transaksi muamalat;

3.

Membincangkan perkara asas fiqh muamalat yang meliputi konsep harta, teori akad dan beberapa instrumen asas bagi transaksi dalam ekonomi Islam di Malaysia;

4.

Mengaplikasikan prinsip dan instrumen muamalat yang mematuhi peraturan dan kehendak syarak dalam amalan semasa di Malaysia; dan

5.

Membezakan prinsip transaksi dalam sistem konvensional dan Islamik.

SINOPSIS KURSUS Kursus ini terbahagi kepada 15 topik. Sinopsis bagi setiap topik dinyatakan seperti yang berikut: Topik 1 membincangkan mengenai kaedah mencari harta kekayaan dengan cara yang baik dan diredai oleh Allah SWT serta memperkenalkan akan akhlak yang mulia dalam menjalankan urusan ekonomi dengan pihak yang lain. Seterusnya menunjukkan sesuatu kegiatan ekonomi yang dapat memberi faedah kepada seluruh manusia. Topik ini juga akan menerangkan yang semua kegiatan Copyright © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS

 xiii

muamalat yang dijalankan hendaklah berteraskan keimanan dan ketakwaan kepada Allah dan syariat Islam, seterusnya menjelaskan bagaimana kegiatan ekonomi Islam yang dijalankan adalah bertujuan menjalinkan hubungan baik sesama manusia tanpa mengira bangsa, negara dan agama. Topik 2 menceritakan tentang sumbangan Islam terhadap tamadun kemanusiaan berkaitan dengan beretika dalam muamalat. Topik ini juga membincangkan mengenai bagaimana Islam memerintah agar kita memperbaiki kehidupan duniawi dan ukhrawi serta mengenal pasti tugas kita sebagai pemegang amanah yang akan dipertanggungjawabkan kelak. Topik ini juga akan menerangkan bahawa kekayaan tidak seharusnya hanya dinikmati bersendirian dan akan menghuraikan bagaimana untuk menjaga perhubungan baik antara penjual dengan pelanggan. Topik 3 mentakrifkan maksud dan konsep harta dalam sistem muamalat serta menerangkan kenapa Islam menggalakkan kita berharta. Ia juga akan mengenal pasti kaedah memperoleh harta selari dengan kehendak syarak, seterusnya menghuraikan jenis harta dalam syariat Islam serta memberikan contoh pembahagian harta dalam syariat Islam. Topik 4 mentakrifkan pengertian akad dalam syariat Islam serta menyenaraikan jenis akad dan seterusnya menghuraikan rukun dan syarat akad. Ia juga menerangkan hukum dan kesan penamatan sesuatu akad, dan menganalisis mengenai konsep akad syariat Islam yang diaplikasikan di Malaysia. Topik 5 akan mentakrifkan pengertian ahliyyah atau kelayakan dalam akad serta mengenal pasti elemen yang membatalkan akad. Seterusnya ia akan menghuraikan hukum serta kesan akad yang tidak sah serta mengelaskan akad yang sah dengan yang tidak sah. Selanjutnya ia membincangkan isu kelayakan dalam akad dengan merujuk kepada sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia. Topik 6 mentakrifkan pengertian jual beli menurut pendapat ulama dan menghuraikan konsep jual beli menurut perspektif Islam. Topik ini juga menyenaraikan jenis jual beli serta menerangkan perbezaan antara jual beli yang sahih, batil, fasid dan haram, dan selanjutnya mengkaji aplikasi hukum jual beli dalam urusan muamalat semasa di Malaysia. Topik 7 menerangkan pengertian riba serta menyenaraikan jenis riba. Topik ini seterusnya menunjukkan dalil daripada al-Quran dan hadis yang mengharamkan riba serta mengenal pasti hukum bagi setiap jenis riba, dan seterusnya melihat aplikasi larangan riba dalam setiap urusan yang melibatkannya. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

xiv  PANDUAN KURSUS

Topik 8 memberi pengertian khiyar (pilihan) dan membincangkan tujuan serta matlamat khiyar dalam akad. Topik ini juga akan memberikan dalil yang membuktikan khiyar sebagai satu tuntutan dalam syarak dan menerangkan hukum serta kesan khiyar pada akad selanjutnya menyenaraikan keadaan yang menggugurkan sesuatu khiyar. Topik 9 mendefinisikan pengertian gadaian dan cagaran serta mengenal pasti dalil daripada al-Quran dan hadis yang membenarkan amalan akad ar-Rahn dipraktikkan. Seterusnya topik ini menghuraikan pendapat serta pandangan ulama yang berkaitan dengan syarat gadaian dan cagaran. Selanjutnya topik ini menerangkan makna serta skop manfaat yang dibenarkan syarak dan membincangkan keadaan yang boleh membatalkan sesuatu gadaian serta cagarannya. Topik 10 memberi takrifan pengertian as-syarikah serta menerangkan dalil daripada al-Quran dan sunnah serta pendapat ulama yang membenarkan akad as-syarikah dipraktikkan, seterusnya mengenal pasti rukun dan syarat as-syarikah. Selanjutnya ia akan menghuraikan jenis akad as-syarikah dan mengaplikasikan konsep akad as-syarikah dalam sistem mualamat. Topik 11 mentakrifkan pengertian mudarabah serta menerangkan dalil daripada al-Quran, sunnah dan ijmak yang membenarkan pelaksanaan akad mudarabah. Topik ini juga akan menyenaraikan rukun dan syarat akad mudarabah serta menjelaskan jenis akad mudarabah yang boleh diguna pakai, seterusnya menyatakan sama ada konsep mudarabah dipraktikkan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia. Topik 12 memberi takrifan pengertian akad ijarah dan menunjukkan dalil daripada al-Quran, sunnah dan ijmak yang membenarkan perlaksanaan akad ijarah serta mengenal pasti rukun dan syarat akad ijarah berbanding dengan akad yang lain, seterusnya membincangkan alasan yang dibolehkan untuk membatalkan akad ijarah, dan selanjutnya menerangkan hukum dan kesan pembatalan akad ijarah. Topik 13 mentakrifkan pengertian akad al-wadiah dan menunjukkan dalil yang membenarkan perlaksanaan akad al-wadiah serta menghuraikan rukun dan syarat akad al-wadiah. Topik ini juga membincangkan keadaan yang akan mengubah al-wadiah kepada dhamaan dan seterusnya membuat kesimpulan sama ada akad al-wadiah diaplikasikan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS



xv

Topik 14 mentakrifkan pengertian al-qardh serta menunjukkan dalil pensyariatan al-qardh. Topik ini juga akan menerangkan hikmah pensyariatan al-qardh serta menyatakan hukum dan kesan perlaksanaan sesuatu akad al-qardh, dan selanjutnya menyenaraikan rukun dan syarat akad al-qardh. Topik 15 mentakrifkan pengertian takaful serta menunjukkan dalil yang membenarkan pelaksanaan akad takaful. Topik ini seterusnya menerangkan aplikasi urus niaga dan sistem takaful di Malaysia dan selanjutnya menyenaraikan prinsip takaful serta membezakan jenis perlindungan takaful.

PANDUAN SUSUN ATUR TEKS Sebelum anda membaca modul ini, adalah penting sekiranya anda mengambil tahu susun atur teks modul. Memahami susun atur teks akan membantu anda untuk merencana pembelajaran kursus supaya lebih objektif dan berkesan. Umumnya, susun atur teks bagi setiap topik adalah seperti yang berikut: Hasil Pembelajaran: Ia merupakan apa yang anda harus dapat lakukan atau capai setelah selesai membaca sesuatu topik. Setelah selesai membaca setiap topik, anda digalakkan merujuk kepada senarai hasil pembelajaran berkenaan untuk memastikan sama ada anda dapat atau tidak mencapainya. Amalan seperti ini akan dapat mengukur dan mempertingkatkan penguasaan kandungan sesuatu topik. Semak Kendiri: Soalan diselitkan pada bahagian tertentu dalam topik. Soalan ini menguji kefahaman tentang maklumat yang anda telah baca. Jawapan untuk soalan ini biasanya terdapat dalam perenggan yang sebelumnya. Anda digalakkan menjawab soalan Semak Kendiri ini untuk menguji dan memastikan sama ada anda telah memahami kandungan sesuatu topik dan seterusnya menyediakan anda untuk menghadapi ujian dan peperiksaan kelak. Kebanyakan jawapan kepada soalan yang ditanya terdapat dalam modul itu sendiri. Aktiviti: Aktiviti juga diselitkan pada bahagian tertentu dalam topik untuk menggalakkan anda mengaplikasikan konsep dan prinsip yang anda telah pelajari kepada situasi sebenar. Aktiviti ini juga memperluaskan kefahaman kandungan yang dipelajari dengan menggalakkan anda melakukan sesuatu seperti berfikir secara mendalam, memberi pendapat, berbincang bersama rakan dalam kelas, merujuk kepada laman web, membaca artikel jurnal dan seumpamanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

xvi  PANDUAN KURSUS

Rumusan: Pada akhir topik, isi penting topik tersebut disenaraikan. Komponen ini membantu anda untuk mengingat dan mengimbas semula keseluruhan topik. Anda haruslah memastikan bahawa anda memahami setiap pernyataan yang disenaraikan. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan. Kata Kunci: Pada akhir topik, disenaraikan beberapa perkataan dan frasa penting yang digunakan dalam topik berkenaan. Anda mesti dapat menjelaskan setiap perkataan dan frasa ini. Jika tidak, sila kembali membaca topik berkenaan. Rujukan: Rujukan merupakan bahagian yang senarai buku teks, jurnal, artikel, kandungan elektronik atau sumber yang boleh ditemui yang berkaitan dan berguna dalam melalui modul atau kursus. Senarai ini boleh dilihat dalam beberapa bahagian seperti dalam Panduan Kursus (pada bahagian Rujukan), pada akhir setiap topik atau akhir modul. Anda digalakkan membaca bahagian yang berkaitan dalam senarai rujukan tersebut untuk mendapatkan maklumat lanjut dan memperkukuhkan kefahaman anda.

PENGETAHUAN ASAS Tiada pengetahuan asas diperlukan.

KAEDAH PENILAIAN Sila rujuk myVLE.

RUJUKAN Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk Perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Kharofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

PANDUAN KURSUS

 xvii

Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

PERPUSTAKAAN DIGITAL TAN SRI DR ABDULLAH SANUSI (TSDAS) Perpustakaan Digital TSDAS mempunyai pelbagai sumber bercetak dan dalam talian untuk kegunaan pelajar. Perpustakaan digital komprehensif ini, yang boleh dicapai melalui portal OUM, menyediakan akses kepada lebih daripada 30 pangkalan data yang meliputi jurnal, tesis dan buku dalam format elektronik serta banyak lagi. Contoh pangkalan data yang ada adalah EBSCOhost, ProQuest, SpringerLink, Books24x7, InfoSci Books, Emerald Management Plus dan Ebrary Electronic Books. Sebagai pelajar OUM, anda digalakkan untuk menggunakan sepenuhnya sumber yang terdapat di perpustakaan ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

xviii  PANDUAN KURSUS

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



1

Sistem Muamalat dalam Syariat Islam

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Menerangkan konsep muamalat mengikut syariat Islam;

2.

Menghuraikan kegiatan ekonomi yang dapat memberi faedah kepada seluruh manusia;

3.

Mengenal pasti peranan dan fungsi muamalat mengikut syariat Islam; dan

4.

Menyenaraikan keutamaan mengikut syariat Islam.

dan

kelebihan

sistem

muamalat

 PENGENALAN Sebagai umat Islam, kita sentiasa digalakkan agar mencari harta kekayaan dengan cara yang baik dan diredai oleh Allah SWT. Oleh itu, kita haruslah mengamalkan akhlak yang mulia dalam menjalankan urusan muamalat dengan pihak yang lain seperti bersifat amanah, adil, jujur dan ikhlas. Dalam menjalankan sesuatu kegiatan perniagaan yang dapat memberi faedah kepada seluruh manusia, kegiatan tersebut hendaklah berteraskan keimanan dan ketakwaan kepada Allah SWT dan menurut syariat Islamiah. Keimanan kepada Allah SWT merupakan benteng untuk menghalang seseorang daripada melakukan perkara yang tidak diingini dan dilarang keras oleh agama Islam. Oleh itu, dalam topik ini kita akan berbincang mengenai peranan asas muamalat dalam syariat Islam yang harus dijalankan agar ia dapat menjalinkan hubungan baik sesama umat manusia. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

2



1.1

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

SEJARAH RASULULLAH SAW BERKAITAN SISTEM MUAMALAT

Pada bahagian ini, kita akan membincangkan penglibatan Nabi Muhammad SAW dalam dunia keusahawanan sehingga menjadi ahli korporat yang berjaya serta diberi gelaran „al-Amin‰ oleh masyarakat tempatan. Muamalat (perniagaan) merupakan satu-satunya mata pencarian terpenting bagi penduduk Mekah. Rasulullah SAW yang berasal daripada keturunan Quraisy yang giat dalam perniagaan juga tidak terlepas daripada dunia perniagaan. Kalau kita tinjau sepintas lalu isi kitab Sahih al-Bukhari (kitab himpunan hadis), terdapat lebih daripada 500 hadis Rasulullah SAW yang menyentuh tentang perniagaan. Di samping itu, kitab sejarah seperti MuÊjam al-Buldan telah mencatatkan peristiwa pengembaraan Rasulullah SAW berniaga ke negara jiran. Baginda sendiri menganggap perniagaan sebagai sumber rezeki yang paling luas. Setelah wafat datuk Rasulullah SAW, Abdul Muttalib, baginda tinggal dan dipelihara oleh pakciknya, Abu Talib yang juga terkenal sebagai peniaga yang profesional. Pada usia 12 tahun, buat pertama kali Rasulullah SAW telah terlibat secara langsung dengan dunia perniagaan apabila pakciknya membawa baginda ke Syria untuk berniaga. Meskipun usianya amat muda, namun Rasulullah SAW tidak merasa gentar malah baginda amat seronok membabitkan diri dalam bidang yang mencabar ini. Sewaktu Abu Talib mengetuai rombongan perniagaan itu, beliau meyakinkan teman-temannya bahawa Rasulullah SAW tidak akan menambah beban malah akan lebih banyak menolong dalam perniagaan mereka itu. Oleh sebab Rasulullah SAW dipelihara dan dibesarkan dalam keluarga peniaga, maka pengetahuannya tentang perniagaan terus meningkat. Apabila baginda sudah agak dewasa dan pakciknya pula mula uzur kerana umur dan tanggungan yang banyak, maka baginda dengan tidak teragak-agak memulakan perniagaannya sendiri dengan membeli barangan dari sebuah pasar dan diniagakan di pasar lain. Peristiwa ini membuktikan bahawa Nabi Muhammad SAW telah memulakan perniagaan lebih awal dari masa beliau bertunang dan terlibat dengan perniagaan isterinya yang pertama Sayyidatina Khadijah r.a. (Sabri Salamon, 1992).

AKTIVITI 1.1 Adakah sistem muamalat telah wujud sejak dari zaman Nabi Muhammad SAW lagi? Bincangkan. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



3

SEMAK KENDIRI 1.1 Terangkan bagaimana Rasulullah SAW melibatkan diri baginda dalam urusan muamalat.

1.2

PENGENALAN KEPADA SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan bahagian muamalat dalam syariat Islam. Sistem muamalat dalam syariat Islam dapat diperjelaskan seperti dalam Rajah 1.1. Berdasarkan Rajah 1.1, kita dapat melihat bagaimana ilmu muamalat dan harta terletak di bawah cabang ilmu syariah yang memandu tindak-tanduk atau urusan manusia dalam kehidupannya.

Rajah 1.1: Sistem muamalat dalam syariat Islam Sumber: Zaharuddin Abdul Rahman (2009)

Asalnya, perkataan „muamalat‰ itu sendiri merangkumi semua hukum dan ketetapan syariah dalam urusan manusia sesama manusia di atas dunia ini. Berkata Ibn ÂAbidin: „Muamalat itu terbahagi kepada lima iaitu pertukaran pemilikan harta, urusan nikah kahwin, urusan kehakiman, urusan peninggalan pusaka dan amanah.‰ Copyright © Open University Malaysia (OUM)

4



TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Walau bagaimanapun, kebanyakan ilmuwan fiqh mengkhususkannya kepada hukum berkaitan harta sahaja (Sabri Salamon, 1992).

AKTIVITI 1.2 Lakarkan rajah kedudukan muamalat dalam syariat Islam.

SEMAK KENDIRI 1.2 1.

Di manakah kedudukan muamalat dalam syariat Islam?

2.

Apakah perbezaan antara akidah, syariah dan akhlak?

3.

Kenapakah muamalat diletakkan di bawah kategori syariah dan bukan di bahagian yang lain?

1.3

KAEDAH ASAS DALAM FIQH MUAMALAT

Dalam subtopik ini, kita akan mengkaji kaedah asas fiqh muamalat yang melibatkan pelbagai proses dan bentuk. Kaedah ini cepat berkembang kepada bentuk yang lebih rumit dari semasa ke semasa. Merujuk kepada asas dalil terkuat, ulama meletakkan kaedah asas sebagai panduan dalam menentukan hukum. Antara kaedah tersebut ialah:

‫ﺕ ﺇﱃ ﺍ ﹶﳌﻌَﺎﱐ‬ ُ ‫ﺕ ﺍﻹﻟﺘﻔﺎ‬ ِ ‫ﺍﻷﺻ ﹸﻞ ﰱ ﺍﳌﻌﺎﻣﻼ‬ Maksudnya: „Hukum asas dalam urusan muamalat merupakan kembali melihat tujuannya

dan maslahat kebaikan (yang boleh dicapai daripadanya).‰ Contoh yang menunjukkan bagaimana hukum dalam sistem muamalat diasaskan kepada objektif yang ingin dicapai boleh dilihat dalam kes hukum campur tangan pemerintah dalam menetapkan harga jualan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



5

Disebut dalam hadis:

‫ ﻳﺎ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ‬:‫ﺃﻧﻪ ﻏﻼ ﺍﻟﺴﻌﺮ ﻋﻠﻰ ﻋﻬﺪ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻓﻘﺎﻟﻮﺍ‬ ‫ ﻭﺇﱐ ﻷﺭﺟﻮ ﺃﻥ ﺃﻟﻘﻲ‬,‫ﺴ ِّﻌﺮ ﺍﻟﻘﺎﺑﺾ ﺍﻟﺮﺍﺯﻕ‬ َ ‫ ﺇﻥ ﺍﷲ ﻫﻮ ﺍ ﹸﳌ‬:‫ ﻗﺎﻝ‬,‫ﺳﻌّﺮﻟﻨﺎ‬ ‫ﺍﷲ ﻭﻟﻴﺲ ﺃﺣﺪ ﻣﻨﻜﻢ ﻳﻄﺎﻟﺒﲎ ﲟﻈﻠﻤﺔ ﰱ ﺩ ﹴﻡ ﻭﻻ ﻣﺎ ﹴﻝ‬ Maksudnya:

„Harga telah naik pada zaman Nabi SAW, maka para sahabat meminta kepada baginda, ÂYa Rasulullah, tolong hadkan harga bagi kemudahan kami.Ê Nabi SAW menolak lalu membalas, ÂAllah SWT yang Maha pemberi rezeki dan yang menahannya, aku yang mendakwa kezaliman telah berlaku ke atas-Nya sama ada dalam urusan darah atau harta.ʉ (Riwayat Abu Daud, no. 3451; at-Tirmidzi, 1/247: Ibn Hibban, Ibn Hajar dan Albani: Sohih) Selepas hukum „mengehadkan‰ harga tertentu dilarang pada zaman Nabi Muhammad SAW, ulama melihat hukum ini dari sudut objektif keadilan yang ingin dicapai. Ini adalah kerana kaedah tadi menyebut: „Hukum asal dalam isu muamalat adalah merujuk kepada sebab dan objektifnya.‰ Apabila dikaji dengan teliti, ulama sepakat bahawa objektif atau maqasid yang disasarkan oleh Nabi SAW ketika menolak permintaan para sahabat ini adalah kerana tidak ingin menindas dan menzalimi hak penjual untuk mendapatkan keuntungan sesuai menurut harga pasaran. Ini kerana pada ketika itu, tiada sebarang penindasan berlaku. Walau bagaimanapun, apabila berlaku kes monopoli barangan tertentu pada zaman tabiÊen (zaman selepas sahabat), para ulama ketika itu seperti Said Ibn Musayyab, Yahya Said al-Ansari dan lain-lain sepakat untuk mengharuskan „penetapan harga maksimum‰ oleh pemerintah Islam. Ini adalah bertujuan untuk menolak kezaliman ke atas pembeli pula. Jika dalam dalil sebentar tadi menunjukkan Nabi Muhammad SAW ingin menolak kezaliman daripada berlaku ke atas para penjual, dalam hal ini pula, para ulama tabiÊen menetapkan hukum „larangan‰ tadi berubah menjadi harus disebabkan maqasid yang ingin dicapai bagi menolak kezaliman daripada berlaku ke atas pembeli (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009). Copyright © Open University Malaysia (OUM)

6



1.4

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

JENIS MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan jenis muamalat yang terdapat dalam syariat Islam yang diguna pakai dalam sistem perbankan di Malaysia (rujuk Rajah 1.2).

Rajah 1.2: Jenis muamalat dalam syariat Islam Sumber: Zaharuddin Abdul Rahman, 2009

Semua jenis muamalat tadi mempunyai syarat dan rukun masing-masing yang akan kita bincangkan dalam topik-topik berikutnya.

AKTIVITI 1.3 „Hukum asas dalam urusan muamalat merupakan kembali melihat tujuannya dan maslahat kebaikan (yang boleh dicapai daripadanya).‰ Bincangkan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



7

SEMAK KENDIRI 1.3 1.

Kenapakah terdapat banyak jenis muamalat?

2.

Bagaimanakah caranya untuk membezakan antara satu jenis muamalat dengan yang lain?

3.

Adakah sistem muamalat di Malaysia sempurna? Terangkan.

1.5

RUKUN DAN SYARAT MUAMALAT DALAM ISLAM

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan rukun dan syarat yang akan mengesahkan perjalanan dan operasi sesuatu jenis muamalat itu, sama ada ia menurut tuntutan syariat Islam ataupun tidak dan apakah kesannya. Dari segi definisi, muamalat dalam konteks jual beli dalam syariat Islam ialah:

‫ﻣﺒﺎﺩﻟﺔ ﻣﺎﻝ ﲟﺎﻝ ﲤﻠﻴﻜﺎ ﻭﲤﻠﻜﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺘﺄﺑﻴﺪ‬ Maksudnya:

„Menukar pemilikan harta dengan harta yang lain bagi memiliki dan dimiliki atas dasar kekal.‰ Semua ulama bersetuju, jual beli adalah halal berdasarkan dalil yang amat jelas, antaranya:

yìø‹t7ø9$# ª!$# ¨≅ymr&uρ Maksudnya:

„Jual beli itu telah dihalalkan oleh Allah.‰ (Surah al-Baqarah: 275)

óΟçF÷ètƒ$t6s? #sŒÎ) (#ÿρ߉Îγô©r&uρ Maksudnya:

„Dan bersaksilah apabila kamu berjual beli di antara satu sama lain.‰ (Surah al-Baqarah: 282)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

8



TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Dalam mencapai keuntungan, sesebuah institusi kewangan itu biasanya akan menggunakan muamalat jual beli dengan pelanggan. Bagi tujuan itu, rukun dan syarat jual beli mestilah dijaga oleh kedua-dua belah pihak. Ringkasannya adalah seperti dalam Rajah 1.3 berikut:

Rajah 1.3: Rukun dan syarat muamalat jual beli Sumber: Zaharuddin Abdul Rahman (2009)

AKTIVITI 1.4 Dengan bantuan rajah, terangkan rukun dan syarat muamalat dalam syariat Islam.

SEMAK KENDIRI 1.4 1.

Apakah perbezaan antara rukun dan syarat?

2.

Adakah rukun dan syarat muamalat menyeluruh?

3.

Apakah rukun dan syarat yang tidak dinyatakan tadi untuk mengesahkan perlaksanaan sesuatu transaksi muamalat? Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

1.6

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



9

KONSEP MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan konsep muamalat sebagai satu urusan bidang perniagaan yang paling penting dan luas dalam ekonomi Islam. Segala kegiatan ekonomi boleh dikatakan tidak terlepas daripada perniagaan. Sebagai contoh, petani di luar bandar yang mata pencariannya bergantung pada hasil pertanian. Kegiatan pertanian tidak semestinya tiada hubungan dengan perniagaan, pasti ada hubungan dengan beberapa unsur perniagaan secara langsung atau tidak. Sekalipun dia tidak bergantung hidupnya dengan perniagaan, dia tidak dapat mengelak daripada memerlukan barang keperluan lain seperti pakaian dan alat pertanian. Barang itu tidak boleh didapati kecuali dengan cara pertukaran atau proses jual beli. Perniagaan ialah satu kegiatan yang amat luas (fleksibel) dari segi tempat dan suasana. Ia memungkinkan orang yang tinggal di padang pasir, terpencil di pulau dan pergunungan mendapat rezeki. Barangan, dalam apa bentuk dan jenis, mengalir dan bergerak mengikut pergerakan dan keperluan manusia. Perniagaan boleh berlaku melalui barangan yang wujud dan yang belum wujud. Oleh sebab luas dan pentingnya dunia perniagaan dalam kegiatan ekonomi, maka tidak hairanlah kalau Rasulullah SAW pernah membuat kenyataan komprehensif berikut:

‫ﻕ ﰱ ﺍﻟﺘﱢﺠﺎﺭﺓ‬ ‫ﺗﺴﻌﺔﹸ ﺃﻋﺸﺎ ﹺﺭ ﺍﻟﺮﹺﺯ ﹺ‬ Maksudnya: „Sembilan persepuluh sumber rezeki terletak pada dunia perniagaan.‰ Allah SWT telah menegaskan bahawa perniagaan ialah satu mata pencarian yang halal dan digalakkan. Penekanan ini dinyatakan dalam beberapa ayat, antaranya:

4 (#4θt/Ìh9$# tΠ§ymuρ yìø‹t7ø9$# ª!$# ¨≅ymr&uρ Maksudnya:

„(Allah) menghalalkan segala kegiatan perniagaan dan mengharamkan apa sahaja bentuk kegiatan riba.‰ (Surah al-Baqarah: 275) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

10 

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

4 öΝà6În/§‘ ⎯ÏiΒ WξôÒsù (#θäótGö;s? βr& îy$oΨã_ öΝà6ø‹n=tã }§øŠs9 Maksudnya:

„Tidaklah menjadi kesalahan kamu mencari rezeki Tuhan kamu (dengan perniagaan) meskipun pada musim Haji.‰ (Surah al-Baqarah: 198)

∩⊇⊇∪ $V©$yètΒ u‘$pκ¨]9$# $uΖù=yèy_uρ ∩⊇⊃∪ $U™$t7Ï9 Ÿ≅ø‹©9$# $uΖù=yèy_uρ Maksudnya:

„Kami jadikan malam sebagai kelubung untuk beristirahat dan Kami jadikan siang terang untuk mencari nafkah hidup.‰ (Surah al-NabaÊ: 10 hingga 11) Ibn Khaldun (1332 M hingga 1406 M) dalam menggambarkan tentang keluasan dan kemakmuran perniagaan sebagai sumber rezeki yang halal menyatakan: „Perpindahan barangan dari tempat yang berjauhan atau melalui perjalanan yang banyak risiko adalah dengan sendirinya menaikkan harga yang bererti membawa keuntungan yang tinggi⁄‰ Apa yang dimaksudkan oleh Ibn Khaldun dalam konteks perniagaan moden ialah perniagaan eksport-import merupakan bidang yang paling menguntungkan kalau kena pada tempat dan masanya, meskipun terpaksa menghadapi pelbagai risiko tertentu. Kemudian dalam halaman yang sama, beliau menjelaskan tentang perniagaan dalam negeri (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009): „Perniagaan yang berkisar dalam sesuatu kawasan atau sekitar kawasan yang berhampiran tidaklah begitu besar untungnya tetapi ia amat menjamin dan stabil.‰ Fiqh muamalat boleh diertikan sebagai semua hukum syariat yang bersangkutan dengan urusan duniawi, dengan memandang kepada aktiviti hidup seseorang seperti jual beli, perniagaan, sewa menyewa, tukarmenukar, dan pinjam-meminjam. Muamalat juga merupakan kaedah, prosedur atau sistem peraturan dalam perhubungan manusia sesama manusia untuk memenuhi keperluan masing-masing yang berlandaskan syariat Allah SWT yang melibatkan bidang ekonomi dan sosial Islam sesama Islam dan yang bukan beragama Islam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



11

Muamalat yang dimaksudkan adalah dalam bidang ekonomi dan perniagaan yang menjadi tumpuan semua orang bagi memperoleh kesenangan hidup di dunia dan kebahagiaan di akhirat kelak. Sebenarnya, segala harta yang kita miliki sama ada di muka bumi, laut atau dasar ialah milik Allah SWT secara mutlak. Manusia disuruh memiliki harta yang disediakan oleh Allah SWT melalui ilmu pengetahuan, kepakaran dan kemahiran yang dianugerahkan kepadanya. Mereka yang memiliki harta kekayaan di dunia adalah sebagai pemegang amanah dari Allah SWT dan bertanggungjawab terhadap amanah tersebut. Pemegang amanah akan dipersoalkan tentang amanah yang dititipkan kepadanya semasa di dunia. Firman Allah SWT:

( ⎯ÏμÏ%ø—Íh‘ ⎯ÏΒ (#θè=ä.uρ $pκÈ:Ï.$uΖtΒ ’Îû (#θà±øΒ$$sù Zωθä9sŒ uÚö‘F{$# ãΝä3s9 Ÿ≅èy y_ “Ï%©!$# uθèδ ∩⊇∈∪ â‘θà±–Ψ9$# Ïμø‹s9Î)uρ Maksudnya:

„Dia-lah yang menjadikan bumi bagi kamu: mudah digunakan, maka berjalanlah di merata-rata ceruk rantaunya serta makanlah dari rezeki yang dikurniakan Allah; dan (ingatlah), kepada Allah jualah (tempat kembali kamu sesudah) dibangkitkan hidup semula (maka hargailah nikmat-Nya dan takutilah kemurkaan-Nya).‰ (Surah al-Mulk: 15) Mencari harta kekayaan amat digalakkan oleh Islam kerana harta merupakan alat bagi mencapai kesenangan hidup di dunia dan kebahagiaan di akhirat. Dengan harta tersebut, seseorang itu dapat memenuhi keperluan hidupnya di samping dapat menunaikan tanggungjawabnya terhadap agama. Dalam mencari harta kekayaan, umat Islam dikehendaki menggunakan sebahagian daripada hartanya pada jalan kebaikan dan kebajikan untuk faedah bersama. Bagi memastikan kegiatan ekonomi yang dilakukan oleh manusia dilaksanakan dengan baik dan mencapai keredaan Allah SWT, Islam telah menggariskan beberapa peraturan bagi mencapai matlamat tersebut (Abdul Halim el-Muhammady, 2001).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

12 

1.6.1

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Objektif Muamalat

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan objektif atau matlamat muamalat dalam memenuhi kehendak syariat Islam. Antara objektif muamalat yang sering diperbincangkan adalah: (a)

Supaya tidak akan berlaku sesuatu kecurangan seperti rampas-merampas, ceroboh-menceroboh pada pemilikan serta tipu daya dan sebagainya dalam kehidupan manusia;

(b)

Kehendak manusia itu sendiri adalah meletakkan manusia nilai dan taraf yang tinggi sehingga beroleh keredaan Allah di dunia dan akhirat; dan

(c)

Muamalat juga menentukan peraturan berusaha dan bekerja untuk manusia dengan jalan yang halal.

Sabda Rasulullah SAW: Maksudnya:

„Daripada Abdullah bin an-Nukman bin Basyir r.a. katanya: Aku telah mendengar Rasulullah SAW bersabda: ÂSesungguhnya yang halal itu telah nyata (jelas hukumnya) dan yang haram itu juga telah nyata (jelas hukumnya) dan antara kedua-duanya (halal dan haram) itu terdapat perkara-perkara syubhah (yang tidak jelas akan kehalalan dan keharamannya) yang tidak diketahui oleh orang ramai. Maka barang siapa yang berjaga-jaga daripada perkara-perkara yang syubhah, sesungguhnya dia telah membebaskan dirinya dengan agama dan kehormatannya dan barang siapa terjatuh ke dalam perkara-perkara yang syubhah, maka sesungguhnya dia telah terjatuh ke dalam perkara-perkara yang haram, seumpama penggembala yang menggembala di sekitar padang rumput yang berpagar hampir-hampir binatang gembalaannya masuk dan memakan rumput-rampai yang berpagar ini. Maka ketahuilah sesungguhnya bagi setiap raja itu ada padanya kawasan larangan dan ketahuilah bahawa sesungguhnya kawasan larangan Allah ialah perkara-perkara yang telah diharamkannya. Dan ketahuilah sesungguhnya di dalam tubuh itu terdapat satu ketul daging. Jika ia baik, maka baiklah keseluruhan tubuh dan sekiranya ia rosak, maka rosak pulalah keseluruhan jasad, sesungguhnya ia ialah hati.ʉ (Riwayat al-Bukhari dan Muslim)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

1.6.2

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



13

Peranan dan Fungsi Muamalat dalam Syariat Islam

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan tentang peranan dan fungsi muamalat dalam syariat Islam dalam menjamin kestabilan sistem kewangan serta memenuhi keperluan semasa pengguna. Peranan dan fungsi muamalat dalam syariat Islam adalah: (a)

Mewujudkan masyarakat yang aman dan sejahtera. Muamalat yang dijalankan berlandaskan syariat Islam akan melahirkan masyarakat yang aman dan jauh daripada sebarang penipuan, pemerasan, ketidakadilan, memonopoli harta dan sebagainya. Inilah matlamat muamalat dalam Islam demi kesejahteraan umat manusia;

(b)

Muamalat dalam Islam bertujuan menghindarkan berlakunya sebarang penindasan sesama manusia. Islam menegah umatnya melakukan perbuatan yang tidak baik yang akan menyusahkan pihak yang ditindas;

(c)

Supaya semua kegiatan ekonomi yang dijalankan bersih daripada sebarang perbuatan yang dilarang oleh Allah SWT, kita hendaklah meninggalkan perkara yang keji seperti riba, rasuah, menipu atau sebagainya yang dilarang oleh Allah SWT;

(d)

Sabda Rasulullah SAW maksudnya:

„Daripada Abu Hurairah r.a. katanya: Sabda Rasulullah SAW, ÂSesiapa yang mengumpulkan harta daripada punca haram kemudian dia sedekahkan harta itu, dia tidak akan mendapat pahala, bahkan dosa yang akan menimpanya.ʉ (Riwayat Ibnu Khuzaimah, Ibnu Hibban dan Al-Halim) (e)

Bermuafakat secara Islam melahirkan manusia yang berakhlak mulia dalam menjalankan amanat Allah SWT;

(f)

Memudahkan manusia untuk merasai kurniaan Allah SWT dengan cara yang betul dan diredai-Nya. Sekiranya tiada peraturan bermuamalat, maka manusia akan melakukan apa sahaja untuk memperoleh harta yang banyak. Mereka juga akan menggunakan harta mengikut nafsu tanpa memikirkan kepentingan orang lain;

(g)

Menggalakkan manusia supaya rajin bekerja untuk meningkatkan taraf ekonomi keluarga, masyarakat dan negara; dan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

14 

(h)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Melahirkan masyarakat yang saling bekerjasama, tolong-menolong dan bantu-membantu untuk kebaikan dan kebajikan bersama. Agar harta kekayaan yang disediakan oleh Allah SWT tidak dimonopoli oleh satu golongan tertentu sahaja, semua manusia berhak mendapat dan memiliki harta mengikut keupayaan masing-masing. Mengumpul harta dibenarkan sekiranya dibuat dengan cara yang halal, betul dan diredai oleh Allah SWT.

1.6.3

Keutamaan dan Kelebihan Muamalat

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan keutamaan dan kelebihan sistem muamalat Islam berbanding sistem konvensional dalam sistem perbankan di Malaysia. Keutamaan dan kelebihan muamalat ialah: (a)

Memperoleh harta kekayaan dengan cara yang diredai oleh Allah SWT;

(b)

Seseorang itu dapat menggunakan sebahagian daripada hartanya pada jalan kebajikan;

(c)

Seseorang yang menggunakan hartanya untuk faedah orang lain akan beroleh pahala daripada Allah SWT;

(d)

Orang yang membelanjakan hartanya pada jalan Allah akan mendapat keberkatan hidup di dunia dan akhirat; Firman Allah SWT:

t⎦⎪Ï%©!$$sù ( ÏμŠÏù t⎦⎫Ïn=ø⇐tGó¡•Β /ä3n=yèy_ $£ϑÏΒ (#θà)ÏΡr&uρ ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$$Î/ (#θãΖÏΒ#u™ ∩∠∪ ×Î7x. Öô_r& öΝçλm; (#θà)xΡr&uρ óΟä3ΖÏΒ (#θãΖtΒ#u™ Maksudnya: „Berimanlah kamu kepada Allah dan Rasul-Nya, dan belanjakanlah (pada

jalan kebajikan) sebahagian daripada harta benda (pemberian Allah) yang dijadikannya kamu menguasainya sebagai wakil. Maka orang-orang yang beriman antara kamu serta mereka membelanjakan (sebahagian daripada harta itu pada jalan Allah); mereka tetap beroleh pahala yang besar.‰ (Surah al-Hadid: 7)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



15

(e)

Peraturan dalam bermuamalat mengikut Islam secara tidak langsung melahirkan manusia yang berakhlak mulia; dan

(f)

Mewujudkan masyarakat yang adil, bertanggungjawab, amanah, jujur dan terhindar daripada melakukan perbuatan yang tidak baik.

1.6.4

Skop Muamalat

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan skop atau ruang lingkup sistem muamalat dalam syariat Islam. Ia bertujuan agar sekiranya sesuatu masalah yang timbul dapat disandarkan pada nas yang betul dalam menentukan hukum. Antara perkara yang termasuk dalam kegiatan muamalah ialah jual beli, sewamenyewa, hutang-piutang dan pinjam-meminjam yang bertujuan untuk mencipta hubungan harmonis dan tenang sesama manusia sepertimana firman Allah SWT:

(#θà)¨?$#uρ 4 Èβ≡uρô‰ãèø9$#uρ ÉΟøOM}$# ’n?tã (#θçΡuρ$yès? Ÿωuρ ( 3“uθø)−G9$#uρ ÎhÉ9ø9$# ’n?tã (#θçΡuρ$yès?uρ ∩⊄∪ É>$s)Ïèø9$# ߉ƒÏ‰x© ©!$# ¨βÎ) ( ©!$# Maksudnya:

„Dan tolong-menolonglah kamu dalam mengerjakan kebaikan dan takwa, dan janganlah kamu tolong-menolong dalam berbuat dosa dan permusuhan.‰ (Surah al-Maidah: 2) Muamalat ialah satu kegiatan yang dilakukan dalam kehidupan manusia dalam rangka untuk mempertahankan kehidupan mereka di tengah-tengah masyarakat. Rasulullah SAW bersabda:

„Daripada Rifaah bin RafiÊ r.a., sesungguhnya Nabi SAW ditanya tentang mata pencarian apakah yang paling baik. Baginda menjawab, ÂPekerjaan seseorang dengan tangannya sendiri dan tiap-tiap jual beli yang bersih.ʉ (Riwayat al-Bazzar dan disahkan oleh al-Hakim)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

16 

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

AKTIVITI 1.5 1.

Bagaimanakah seseorang itu memperoleh harta kekayaan dengan cara yang diredai oleh Allah SWT? Jelaskan.

2.

Bagaimanakah seseorang itu dapat menggunakan sebahagian daripada hartanya pada jalan kebajikan? Jelaskan.

3.

Terangkan bagaimana seseorang yang menggunakan hartanya untuk faedah orang lain akan beroleh pahala daripada Allah SWT.

4.

Bincangkan bersama rakan-rakan anda bagaimana muamalat Islam dapat mewujudkan masyarakat yang adil, bertanggungjawab, jujur dan terhindar daripada melakukan perbuatan yang tidak baik.

SEMAK KENDIRI 1.5 1.

Terangkan maksud muamalat.

2.

Nyatakan objektif muamalat dan peranan muamalat?

3.

Terangkan kepentingan dan keistimewaan muamalat.

4.

Apakah skop muamalat?

5.

Adakah sistem muamalat di Malaysia menurut syariat Islam? Jelaskan.

6.

Senaraikan kelemahan sistem muamalat di Malaysia?

7.

Adakah umat Islam di Malaysia berpuas hati dengan sistem muamalat berasaskan prinsip Islam?

8.

Kenapakah ramai umat Islam di Malaysia masih berminat menggunakan sistem konvensional dalam urusan kewangan?

9.

Apakah hala tuju sistem perbankan Islam di Malaysia?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM



17



Kita haruslah mencari harta kekayaan dengan cara yang baik dan diredai oleh Allah SWT.



Kita haruslah mengamalkan akhlak yang mulia dalam menjalankan urusan ekonomi dengan pihak yang lain seperti amanah, adil, jujur dan tidak menipu.



Kita haruslah menjalankan sesuatu kegiatan ekonomi yang dapat memberi faedah kepada seluruh manusia.



Semua kegiatan muamalat yang kita jalankan hendaklah berteraskan keimanan dan ketakwaan kepada Allah dan syariat Islam. Keimanan kita kepada Allah merupakan benteng untuk menghalang kita daripada melakukan perkara yang tidak diingini dan ditegah oleh agama.



Segala aktiviti berkaitan muamalat yang kita jalankan haruslah bertujuan untuk menjalinkan hubungan baik sesama manusia. Kebaikan yang kita lakukan semasa menjalankan kegiatan ekonomi secara tidak langsung akan memupuk semangat perpaduan dan persaudaraan sesama Islam dan bukan Islam.

Fiqh muamalat

Rukun muamalat

Jenis muamalat

Sejarah muamalat

Kelebihan muamalat

Skop muamalat

Keutamaan muamalat

Syarat muamalat

Peranan muamalat

Tujuan muamalat

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

18 

TOPIK 1

SISTEM MUAMALAT DALAM SYARIAT ISLAM

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang UKM. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



2

Etika Islam dalam Muamalat

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Menerangkan sumbangan Islam terhadap tamadun kemanusiaan berkaitan dengan beretika dalam muamalat;

2.

Menghuraikan prinsip keadilan dalam muamalat menurut syariat Islam;

3.

Menyenaraikan perkara yang dilarang dalam urus niaga menurut syariat Islam; dan

4.

Menggariskan sifat terpuji yang digalakkan dalam berurus niaga mengikut ajaran Islam.

 PENGENALAN Dalam topik ini, kita akan membincangkan isu etika Islam dalam muamalat. Antara sumbangan Islam terhadap tamadun kemanusiaan ialah prinsip beretika atau beradab dalam semua aspek kehidupan manusia. Islam memerintahkan umatnya agar memperbaiki kehidupan duniawi untuk memperbaiki kehidupan ukhrawi dan segala sesuatu yang telah diciptakan oleh Allah SWT adalah untuk kegunaan kehidupan manusia. Namun pada waktu yang sama, Islam juga menjadikan manusia sebagai pemegang amanah yang bertanggungjawab terhadap keluarga, jiran tetangga, sanak saudara dan masyarakat keseluruhannya. Jadi, apa yang dihasilkan oleh seseorang dalam mencari kekayaan tidak seharusnya hanya dinikmati sendiri tetapi individu lain yang memerlukan juga berhak mengecapnya, meskipun dalam kadar yang sedikit.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

20 

2.1

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

PRINSIP KEADILAN DALAM MUAMALAT

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan prinsip keadilan Islam yang boleh diamalkan dalam semua bentuk perniagaan dan urus niaga. Sebagai peniaga, Rasulullah SAW mengelakkan urus niaga yang berupa dan berunsur kezaliman yang boleh menimbulkan pergeseran dan pertelagahan seperti perjudian, penipuan, pemerasan dan riba. Baginda telah menentang amalan perniagaan yang diamalkan oleh orang Arab yang mengandungi unsur negatif, kezaliman dan tipu daya. Misalnya, jual beli dalam bentuk pasar gelap yang dikenal sebagai talaqqi jallab dan jual beli dalam perjudian yang disebut bayÊal-Hadarlabad. Begitu juga jual beli berasaskan tipu daya yang dikenali sebagai misrah. Semua bentuk jual beli tersebut telah diharamkan oleh Rasulullah SAW (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009). Tindakan tegas Rasulullah SAW itu adalah untuk membersihkan amalan jual beli yang kotor kepada yang bersih dan sihat; di samping memperkenalkan secara tepat prinsip keadilan dalam bidang jual beli dan urus niaga. Apa yang dimulakan oleh Rasulullah SAW diteruskan ke zaman khalifah sehinggalah urus niaga kotor itu dapat dibasmi. Dalam membincangkan nilai keadilan dalam muamalat, Zaydan Abu al-Makarim menjelaskan bahawa kegelisahan jiwa dan kemarahan seseorang tidak diredakan kalau dia berasa tertipu dan dizalimi dalam jual beli; kegelisahan sedemikian sudah tentu menimbulkan berbagai reaksi yang negatif seperti balas dendam dan pergaduhan (Zaydan Abu al-Makarim, 1974). Firman Allah SWT:

4 (#θä9ω÷è?s βr& #“uθoλù;$# (#θãèÎ7−Fs? Ÿξsù Maksudnya:

„Maka jangan kamu ikut hawa nafsu, maka berlaku adillah.‰ (Surah an-NisaÊ: 135)

( 3“uθø)−G=Ï9 Ü>tø%r& uθèδ (#θä9ωôã$# Maksudnya:

„Berlaku adillah kamu kerana ia dekat dengan takwa.‰ (Surah al-MaÊidah: 8) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



21

4 ÉΑô‰yèø9$$Î/ (#θßϑä3øtrB βr& Ĩ$¨Ζ9$# t⎦÷⎫t/ ΟçFôϑs3ym #sŒÎ)uρ Maksudnya:

„Dan apabila kamu menghukum dalam kalangan manusia, hendaklah hukum dengan neraca keadilan.‰ (Surah an-NisaÊ: 58)

Ç⎯≈|¡ômM}$#uρ ÉΑô‰yèø9$$Î/ ããΒù'tƒ ©!$# ¨βÎ) Maksudnya:

„Sesungguhnya Allah memerintahkan (supaya manusia) selalu bersikap adil dan belas kasihan.‰ (Surah al-Nahl: 90) Untuk menegakkan keadilan dalam perniagaan, Rasulullah SAW telah melarang beberapa jenis perniagaan yang selama itu diamalkan oleh orang Arab Jahiliah. Jenis perniagaan itu adalah seperti yang berikut: (a)

Perniagaan berasaskan sistem riba;

(b)

Muhaqalah: Menjual tanaman yang baru tumbuh;

(c)

Mukhtarah: Menjual buah-buahan yang masih putik di pohonnya;

(d)

Habalil habalah: Menjual anak binatang di dalam kandungan ibunya;

(e)

Mudhabanah: Menjual tamar muda dengan tamar masak; dan

(f)

Tulaqa rukban: Membeli barang dalam proses pemindahan, iaitu sebelum penjual tahu harga sebenar di pasaran.

AKTIVITI 2.1 Baginda Rasulullah SAW telah menentang amalan perniagaan yang diamalkan oleh golongan Arab Jahiliah yang mengandungi unsur negatif, kezaliman dan tipu daya. Bincangkan dengan rakan-rakan anda.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

22 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

SEMAK KENDIRI 2.1 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan talaqqi jallab?

2.

Apakah yang dimaksudkan dengan bayÊal-hadarlabad?

3.

Senaraikan jenis-jenis perniagaan yang ditegah oleh Rasulullah SAW.

2.2

MEMBERI LAYANAN YANG BAIK

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan bagaimana Rasulullah SAW dalam perniagaan telah mengamalkan sifat layanan yang baik kepada semua mereka yang berurus niaga dengan baginda. Baginda tidak putus-putus menasihatkan sahabat supaya mengamalkan sifat itu kerana ia merupakan faktor positif dalam bidang perniagaan. Sabda Rasulullah SAW:

‫ ﺭﻭﺍﻳﺔ‬- ‫ﻉ ﻭﺇﺫﺍ ﺍ ْﺷَﺘﺮَﻯ ﻭﺇﺫﺍ ﺍ ﹾﻗَﺘﻀَﻰ‬ َ ‫ﷲ ﺭﺟﻼ ﺳَﻤْﺠًﺎ ﺇﺫﺍ ﺑﺎ‬ ُ ‫َﺭ ِﺣ َﻢ ﺍ‬ ‫ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻯ‬ Maksudnya:

„Allah kasih kepada seseorang yang baik layanannya ketika menjual, membeli dan membayar.‰ (Riwayat al-Bukhari) Firman Allah SWT:

$YΖó¡ãm Ĩ$¨Ψ=Ï9 (#θä9θè%uρ Maksudnya:

„Dan ucapkanlah kata-kata yang menarik kepada manusia.‰ (Surah al-Baqarah: 83)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



23

∩∈∪ $]ùρâ÷ê¨Β Zωöθs% öΝçλm; (#θä9θè%uρ Maksudnya:

„Dan ucapkanlah kata-kata yang manis kepada mereka.‰ (Surah an-NisaÊ: 5)

∩∠⊃∪ #Y‰ƒÏ‰y™ Zωöθs% (#θä9θè%uρ Maksudnya:

„Berkatalah kepada mereka dengan kata-kata kebenaran.‰ (Surah al-Ahzab: 70)

∩⊇®∈∪ t⎦⎫ÏΖÅ¡ósßϑø9$# =Ïtä† ©!$# ¨βÎ) ¡ (#þθãΖÅ¡ômr&uρ Maksudnya:

„Dan berbuat baiklah kerana Allah menyukai orang-orang yang berbuat baik.‰ (Surah al-Baqarah: 195)

3 “]Œr& !$yγãè7t ÷Ktƒ 7πs%y‰|¹ ⎯ÏiΒ ×öyz îοtÏøóΒt uρ Ô∃ρã÷è¨Β ×Αöθs% Maksudnya:

„Perkataan yang baik dan pemberian maaf lebih baik daripada sedekah yang disampaikan dengan cara yang menyakitkan hati.‰ (Surah al-Baqarah: 263)

AKTIVITI 2.2 „Kata-kata yang manis, benar dan sikap tolak ansur sebagaimana yang dicontohkan oleh Rasulullah SAW amat penting bagi menjaga perhubungan baik antara penjual dengan pelanggan. Sekali gus, perbuatan sedemikian menjamin kejayaan perniagaan.‰ Huraikan kenyataan tadi serta berikan contohnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

24 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

SEMAK KENDIRI 2.2 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan ucapan yang baik dalam urus niaga?

2.

Kenapakah Islam sentiasa menganjur kebaikan, terutamanya dalam proses jual beli? Terangkan berserta beberapa contoh.

3.

Kenapakah kita harus sentiasa bercakap benar dalam urus niaga? Terangkan berserta beberapa contoh.

2.3

MELINDUNGI HAK PENJUAL DAN PEMBELI

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan mengenai hak penjual dan pembeli. Cuba anda perhatikan petikan akhbar mengenai isu pengguna seperti dalam Rajah 2.1. Lazimnya, dalam dunia perniagaan hari ini, kita dapati hak pengguna sahaja yang banyak diperkatakan. Hal yang sedemikian menggambarkan bahawa kontrak jual beli itu berat sebelah, seolah-olah risiko hanya ditanggung oleh pihak pengguna sahaja dan bukan penjual. Namun dalam Islam, kedua-dua pihak iaitu pengguna dan syarikat (penjual) diberi hak yang sama. Ertinya, kedua-dua pihak mempunyai hak sama ada sesuatu jualan itu dapat ditandatangani kontraknya atau tidak; atau kontrak yang sudah ditandatangani boleh dibatalkan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



25

Rajah 2.1: Isu hak pengguna di dada akhbar

Ahli fiqh menamakan hak penjual (atau syarikat) dan hak pengguna sebagai khiyar. Tujuan asas diadakan hak ini adalah untuk mencapai keredaan sempurna atau kepuasan daripada kedua-dua pihak. Di samping itu, ia juga sebagai cara untuk mengekalkan kedamaian dalam masyarakat perniagaan dan menjaga hubungan baik antara syarikat dan pengguna. Allah SWT dan Rasul-Nya telah menekankan bahawa jual beli hendaklah dilakukan antara dua pihak. Baginda Rasulullah SAW telah meletakkan peraturan tertentu, sehingga setiap pihak boleh menunjukkan kebebasan pilihan sama ada sesuatu kontrak boleh dipakai atau dibatalkan. Kalau kita lihat dari segi hukum fiqh, hak ini mempunyai banyak bentuk.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

26 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

Pertama, persetujuan dalam pertemuan (majlis). Ertinya, persetujuan untuk menandatangani kontrak jual beli sesuatu barang dicapai dalam pertemuan antara syarikat (wakilnya) dengan pembeli. Hal sedemikian berdasarkan hadis berikut:

‫ ﻭﺇﺫﺍ ﻛﺘﻤﺎ‬,‫ ﻓﺈﻥ ﺻﺪﻗﺎ ﻭﺑﻴﻨﺎ ﺑﻮﺭﹺﻙ ﳍﻤﺎ ﰱ َﺑﻴْﻌِﻬﻤﺎ‬,‫ﺍﻟﺒَﻴْﻌﺎﻥ ﺑﺎﳋِﻴﺎﺭ‬ ‫ﻭﻛﺬﺑﺎ ﳏﻘﺖ ﺑﺮﻛﺔ ﺑﻴﻌﻬﻤﺎ‬ Maksudnya:

„Jual beli dilakukan dengan tawar-menawar. Jika kedua-duanya jujur dan nyata, maka mereka diberkati tetapi jika kedua-duanya dusta dan merahsiakan, maka keberkatannya akan lenyap.‰ (Riwayat Abu Daud dan al-Hakim) Kedua, jika salah satu pihak meminta tempoh dalam jangka waktu tertentu sebelum tandatangan dibuat dan dipersetujui oleh pihak yang diminta, maka kedua-dua pihak diberi peluang dengan bebas sama ada kontrak akan ditandatangani atau setelah sampai tempohnya. Ini juga berdasarkan hadis:

‫ﺍﳌﺴﻠﻤﻮﻥ ﻋﻠﻰ ﺷﺮﻭﻃِﻬﻢ‬ Maksudnya:

„Orang-orang Islam adalah tertakluk kepada ikatan syarat-syarat yang dipersetujui‰. (Riwayat Abu Daud dan al-Hakim) Ketiga, apabila didapati sesuatu barang yang dibeli oleh pengguna tidak setepat yang digambarkan oleh kontrak, maka pengguna berhak bukan sahaja membuat pengaduan tetapi memansuhkan kontrak itu atau mendapat barang ganti yang sempurna. Dalam hal ini, Rasulullah SAW pernah bersabda:

‫ﻣﻦ ﺑﺎﻳﻌﺖ ﻓﻘﻞ ﻻﺧﻼﺑﺔ‬ Maksudnya:

„Sesiapa yang berunding untuk jual beli hendaklah dibuat tanpa tipu daya.‰ (Riwayat al-Bukhari)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



27

Keempat, penipuan pada barang atau harga dilarang sama sekali. Kalau ia berlaku, pengguna berhak memulangkan barang yang telah diberi dan berhak mendapat bayaran semula sepenuhnya. Amaran Rasulullah SAW amat jelas:

‫ﻻﳛ ﹼﻞ ﳌﺴﻠﻢ ﺑﺎﻉ ﻣﻦ ﺃﺧﻴﻪ َﺑﻴْﻌًﺎ ﻓﻴﻪ َﻋﻴْﺐُ ﺇﻻ َﺑﱠﻴَﻨﻪُ ﻟﻪ – ﺭﻭﺍﻳﺔ ﺃﲪﺪ ﻭﺍﺑﻦ‬ ‫ﻣﺎﺟﻪ‬ Maksudnya:

„Adalah tidak halal seorang Islam menjual barang cacat kepada pengguna dengan tidak menyatakan kecacatan itu.‰ (Riwayat Ahmad dan Ibn Majah)

‫ﺲ ِﻣﻨﱠﺎ‬ َ ‫ﻣﻦ ﹶﻏﺸّﻨﺎ ﹶﻓﹶﻠْﻴ‬ Maksudnya:

„Sesiapa yang melakukan penipuan dalam perniagaan bukanlah dia termasuk dalam golongan umatku.‰ (Riwayat al-Bukhari) Begitu juga halnya kalau kita dapati kedua-dua pihak mencapai persetujuan dari segi sifat barang atau harga, maka mereka atau salah seorang daripada mereka boleh menolak, atau membatalkan persetujuan (al-Jaziri, 1972 & Sheikh Mohd Khatir, 1980). Perbahasan hak pengguna dan syarikat dalam kitab fiqh agak panjang kerana terdapat beberapa perbezaan pendapat dalam kalangan mazhab. Walau bagaimanapun, apa yang ditekankan oleh syariat Islamiah ialah hak itu hendaklah sentiasa dihormati dan dipelihara untuk mengelakkan mata pencarian rezeki daripada tercemar. Ia juga mampu mengelakkan berlakunya perbalahan antara syarikat dengan pengguna.

AKTIVITI 2.3 „Orang-orang Islam adalah tertakluk kepada ikatan syarat-syarat yang dipersetujui.‰ Terangkan maksud hadis berserta contoh.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

28 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

SEMAK KENDIRI 2.3 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan khiyar?

2.

Kenapakah khiyar dianggap penting dalam urusan jual beli?

3.

Apakah hak pembeli dan penjual dalam syariat Islam? Nyatakan.

2.4

MEMILIKI SIFAT JUJUR DAN AMANAH

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan bagaimana kejayaan sesuatu usaha niaga bukan terletak pada sejauh mana seseorang peniaga boleh menipu tetapi pada sejauh manakah sifat amanah dan jujur yang dimilikinya dan yang dapat ditunjukkan. Ahli usaha niaga sering memberi nasihat kepada peniaga baharu supaya memelihara sifat amanah kerana apabila sesuatu syarikat atau seorang peniaga terkenal dengan sifat amanahnya, maka dengan sendirinya ia menjadi daya tarikan kepada pelanggan atau pengguna. Sifat jujur dan amanah juga asas kukuh bagi memelihara perhubungan baik antara syarikat dengan pengguna. Islam menghendaki setiap umatnya sentiasa memelihara hak Allah dan manusia. Hak ini tidak dapat dilaksanakan kecuali dengan mengamalkan sifat amanah. Dari segi syarak, amanah mempunyai makna yang luas, merangkumi semua bidang, tanggungjawab dan tugas yang diserahkan ke atas seseorang. Perintah Allah SWT dalam perkara ini amat jelas dalam beberapa firman-Nya seperti yang berikut:

$yγÎ=÷δr& #’n<Î) ÏM≈uΖ≈tΒF{$# (#ρ–Šxσè? βr& öΝä.ããΒù'tƒ ©!$# ¨βÎ) Maksudnya:

„Bahawa Allah memerintahkan kamu menyerahkan amanah-amanah kepada ahlinya.‰ (Surah an-NisaÊ: 58)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



29

öΝçFΡr&uρ öΝä3ÏG≈oΨ≈tΒr& (#þθçΡθèƒrBuρ tΑθß™§9$#uρ ©!$# (#θçΡθèƒrB Ÿω (#θãΖtΒ#u™ z⎯ƒÏ%©!$# $pκš‰r'¯≈tƒ tβθßϑn=÷ès? Maksudnya:

„Hai orang-orang beriman. Janganlah kamu mengkhianati Allah dan Rasul-Nya; dan (juga) janganlah kamu mengkhianati amanah-amanah yang dipercayakan kepadamu, sedang kamu menghindari.‰ (Surah al-Anfal: 27) Rasulullah SAW juga telah meninggalkan arahan kepada umat Islam supaya menggantikan amalan curang dan tidak menepati janji dengan sifat jujur dan amanah dalam menjaga hak manusia. Antara hadis mengenai hal ini ialah: Maksudnya:

„Jangan dicampuradukkan antara amanah dengan kecurangan.‰ (Riwayat Ahmad) Maksudnya:

„Tiada iman bagi seseorang yang tidak amanah.‰ (Riwayat Ahmad)

AKTIVITI 2.4 „Kejayaan sesuatu usaha niaga bukan terletak pada sejauh mana seseorang peniaga boleh menipu tetapi pada sejauh manakah sifat amanah dan jujur yang dimilikinya dan yang dapat ditunjukkan.‰ Setujukah anda dengan kenyataan di atas. Jelaskan.

SEMAK KENDIRI 2.4 1.

Bandingkan maksud sifat jujur dengan sifat amanah.

2.

Kenapakah orang yang tidak amanah disamakan dengan orang yang tidak beriman? Jelaskan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

30 

2.5

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

SIFAT TERPUJI DALAM MUAMALAT

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan kepentingan dan keutamaan memiliki sifat terpuji, iaitu rajin dan tekun berusaha dalam muamalat. Sebagai agama yang diredai Allah SWT, Islam telah menyediakan kepada kita cara hidup yang ideal dan praktikal untuk kesejahteraan manusia di dunia dan akhirat. Semua cara itu terkandung dalam kitab suci al-Quran dan diikuti dengan huraiannya dalam hadis Rasulullah SAW. Manifesto iman seorang Muslim dapat digambarkan dalam dua aspek sepadu, iaitu aspek ibadah dan muamalat. Aspek ibadah mendasari aspek muamalat kerana ia merupakan perhubungan langsung manusia dengan Allah SWT. Ibadah juga mendasari segala kegiatan manusia dalam apa sahaja bidang yang diizinkan oleh Islam. Salah satu sifat penting untuk mencapai kebahagiaan di dunia dan akhirat ialah rajin. Sifat rajin merupakan satu daripada manifestasi atau tanda iman. Oleh itu, amat banyak sekali ayat al-Quran yang menghubungkan iman dengan kerajinan mengerjakan amal soleh. Menurut ilmu bahasa, „amal soleh‰ diertikan sebagai perbuatan atau pekerjaan yang baik kerana mencari keredaan Allah. Ertinya, seorang yang benar-benar beriman hendaklah bersifat: (a)

Tekun beribadah; dan

(b)

Rajin bekerja dalam bidang muamalat.

Sembahyang ada waktunya dan bergiat mencari kekayaan di dunia juga mempunyai waktu tersendiri sebagaimana yang disebutkan dalam firman Allah yang berikut:

(#ρãä.øŒ$#uρ «!$# È≅ôÒsù ⎯ÏΒ (#θäótGö/$#uρ ÇÚö‘F{$# ’Îû (#ρãϱtFΡ$$sù äο4θn=¢Á9$# ÏMuŠÅÒè% #sŒÎ*sù tβθßsÎ=øè? ö/ä3¯=yè©9 #ZÏW.x ©!$# Maksudnya:

„Maka sebaik sahaja kamu selesai menunaikan sembahyang, maka pergilah kamu bertebaran di muka bumi (menjalankan urusan masing-masing), dan carilah rezeki yang disediakan Allah; (dalam keghairahan mencari rezeki) jangan lupa daripada mengingati Allah sebanyak-banyaknya, supaya kamu sentiasa berjaya.‰ (Surah al-JumuÊah: 10) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



31

∩⊂®∪ 4©tëy™ $tΒ ωÎ) Ç⎯≈|¡ΣM∼Ï9 }§øŠ©9 βr&uρ Maksudnya:

„Dan sesungguhnya pendapatan seseorang tidak diperoleh kecuali mengikut apa yang diusahakan.‰ (Surah an-Najm: 39)

∩∉∪ ÏμŠÉ)≈n=ßϑsù %[nô‰x. y7În/u‘ 4’n<Î) îyÏŠ%x. y7¨ΡÎ) ß⎯≈|¡ΡM}$# $y㕃r'¯≈tƒ Maksudnya:

„Hai, manusia! Sesungguhnya engkau (harus) bekerja keras dengan sungguhsungguh kepada (keredaan) Tuhanmu; kemudian itu engkau akan menemuiNya.‰ (Surah al-Inshiqaq: 6)

( ×≅ÏΒ$tã ’ÎoΤÎ) öΝà6ÏGtΡ%s3tΒ 4’n?tã (#θè=yϑôã$# ÉΘöθs)≈tƒ ö≅è% Maksudnya:

„Katakanlah! Hai kaumku, bekerjalah sesungguhnya aku pun bekerja.‰

menurut

kesanggupan

kamu;

(Surah al-AnÊam: 135) Begitu juga tidak kurang bilangan hadis Rasulullah SAW yang menekankan sifat rajin dan tekun. Yang berikut disertakan sebahagian daripadanya untuk menunjuk sejauh mana baginda memandang berat hal ini:

‫ﺇﺫﺍ ﺻﻠﹼﻴﺘﻢ ﺍﻟﻔﺠﺮ ﻓﻼﺗﻨﺎﻣﻮﺍ ﻋﻦ ﻃﻠﺐ ﺍﻟﺮﺯﻕ‬ Maksudnya:

„Apabila selesai menunaikan solat Subuh, maka jangan kamu tidur kembali (tetapi) terus mencari rezeki kamu.‰ (Riwayat at-Tabrani)

... ‫ﺴ ْﻌ َﻰ ﻓﹶﺎﺳْﻌَﻮﺍ‬ ‫ﺇﻥ ﺍﷲ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺍﻟ ﱠ‬ Maksudnya:

„Sesungguhnya Allah telah mewajibkan berusaha, maka berusahalah⁄‰ (Riwayat at-Tabrani) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

32 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

,‫ ﻭﺃﻋﻮﺫﺑﻚ ﻣﻦ ﺍﻟﻌﺠﺰ ﻭﺍﻟﻜﺴﻞ‬,‫ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺇﱏ ﺃﻋﻮﺫﺑﻚ ﻣﻦ ﺍﳍﻢ ﻭﺍﳊﺰﻥ‬ ‫ ﻭﺃﻋﻮﺫﺑﻚ ﻣﻦ ﻏﻠﺒﺔ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭﻗﻬﺮ ﺍﻟﺮﺟﺎﻝ‬,‫ﻭﺃﻋﻮﺫﺑﻚ ﻣﻦ ﺍﳉﹸﱭ ﻭﺍﻟﺒُﺨﻞ‬ ‫ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ‬Maksudnya:

„Aku memohon perlindungan-Mu ya Allah daripada kegelisahan dan dukacita; aku memohon perlindungan dengan-Mu daripada kelemahan dan kemalasan; aku memohon perlindungan dengan-Mu daripada sifat pengecut dan tamak; dan aku memohon perlindungan dengan-Mu daripada hutang yang banyak dan tekanan/paksaan orang.‰ (Riwayat Muttafaq Alayh) Berdasarkan firman Allah dan hadis Rasulullah SAW tersebut, nyata sekali bahawa sifat rajin dan tekun berusaha amat dititikberatkan dalam Islam. Bukti seorang Muslim yang baik adalah apabila dia dapat menunjukkan sifat rajin dan tekun dalam apa sahaja bidang pekerjaan, termasuklah bidang perniagaan.

AKTIVITI 2.5 „Manifesto iman seorang Muslim dapat digambarkan dalam dua aspek sepadu, iaitu aspek ibadah dan muamalat.‰ Huraikan kenyataan tadi serta berikan beberapa contoh.

SEMAK KENDIRI 2.5 1.

Apakah hubung kait antara sifat rajin dan tekun dengan etika muamalat? Terangkan dengan terperinci.

2.

Kenapakah kita ditegah daripada tidur selepas solat Subuh? Huraikan.

3.

Kenapakah kita harus berusaha mencari kekayaan di dunia? Huraikan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

2.6

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



33

MENIMBANG DAN MENGUKUR DENGAN BETUL

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan tentang kepentingan menimbang dan mengukur dengan betul dalam urus niaga mengikut syariat Islam. Dalam urusan muamalat, timbangan dan ukuran ialah dua platform yang boleh diguna pakai penjual untuk melakukan penipuan terhadap pembeli. Tanpa diketahui pembeli, penjual boleh menipu. Malahan, ada sesetengah penjual yang menganggap penipuan timbangan dan ukuran sebagai salah satu cara meraih keuntungan. Penipuan begitu bukan sahaja berlaku pada barang yang ditimbang dan diukur di depan mata pembeli tetapi juga berlaku pada barang yang dibungkus. Misalnya, berat barang yang dijual tidak sama dengan apa yang tertera di bungkusannya. Penipuan seperti ini amat ditegah dalam Islam seperti firman Allah yang berikut:

#sŒÎ)uρ ∩⊄∪ tβθèùöθtGó¡o„ Ĩ$¨Ζ9$# ’n?tã (#θä9$tGø.$# #sŒÎ) t⎦⎪Ï%©!$# ∩⊇∪ t⎦⎫ÏÏesÜßϑù=Ïj9 ×≅÷ƒuρ ∩⊂∪ tβρçÅ£øƒä† öΝèδθçΡy—¨ρ ρr& öΝèδθä9$x. Maksudnya:

„Betapa celakanya orang-orang curang (dalam timbangan dan ukuran); iaitu mereka yang apabila menerima sukatan daripada orang lain mereka mengambilnya dengan cukup; dan (sebaliknya) apabila mereka menyukat atau menimbang untuk orang lain, mereka kurangi.‰ (Surah al-Mutaffifin: 1 hingga 3)

∩⊇⊃∠∪ $VϑŠÏOr& $ºΡ#§θyz tβ%x. ⎯tΒ =Ïtä† Ÿω ©!$# ¨βÎ) Maksudnya:

„Sesungguhnya Allah tidak suka kepada orang-orang yang selalu melakukan khianat dan berdosa.‰ (Surah an-NisaÊ: 107)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

34 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

∩∈⊄∪ t⎦⎫ÏΖÍ←!$sƒø:$# y‰øŠx. “ωöκu‰ Ÿω ©!$# ¨βr&uρ Maksudnya:

„Dan bahawa Allah tidak memberi hidayah kepada mereka yang melakukan kecurangan dan pengkhianatan.‰ (Surah Yusuf: 52) Daripada ayat al-Quran tersebut, jelaslah prinsip urus niaga menurut syariat Islam mengenai urusan timbang dan ukur. Pertama, perbuatan penipuan ukuran dan timbangan jual beli ditegah sekeras-kerasnya. Kedua, perbuatan itu tidak berkat dan akan menutup pintu hidayat. Bagi seorang Islam, di samping untung, berkat juga adalah penting dan pendapatan yang tidak diberkati Allah tidak mendatangkan ketenangan dan keamanan jiwa. Oleh itu, Allah SWT dan Rasul-Nya memerintahkan supaya menghentikan perbuatan keji itu seperti ayat al-Quran yang berikut:

Ĩ$sÜó¡É)ø9$$Î/ (#θçΡΗuρ ∩⊇∇⊇∪ z⎯ƒÎÅ£÷‚ßϑø9$# z⎯ÏΒ (#θçΡθä3s? Ÿωuρ Ÿ≅ø‹s3ø9$# (#θèù÷ρr& ∩⊇∇⊄∪ ËΛ⎧É)tFó¡ßϑø9$# Maksudnya:

„Hendaklah kamu menyempurnakan sukatan dan jangan menjadi golongan yang merugikan orang lain. Dan timbanglah dengan neraca yang betul.‰ (Surah al-SyuÊaraÊ: 181 hingga 182)

ß⎯|¡ômr&uρ ×öyz y7Ï9≡sŒ 4 ËΛ⎧É)tFó¡ßϑø9$# Ĩ$sÜó¡É)ø9$$Î/ (#θçΡΗuρ ÷Λä⎢ù=Ï. #sŒÎ) Ÿ≅ø‹s3ø9$# (#θèù÷ρr&uρ ∩⊂∈∪ WξƒÍρù's? Maksudnya:

„Dan cukuplah sukatan apabila kamu menyukat dan timbanglah dengan timbangan yang adil. Yang demikian itu baik (kesannya di dunia) dan amat baik kesudahannya (yang mendatangkan pahala di akhirat kelak).‰ (Surah al-IsraÊ: 35)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



35

4 tβ#u”Ïϑø9$#uρ tΑ$u‹ò6Ïϑø9$# (#θÝÁà)Ζs? Ÿωuρ Maksudnya:

„Dan janganlah kamu mengurangi sukatan dan timbangan.‰ (Surah Hud: 84)

( ÅÝó¡É)ø9$$Î/ tβ#u”Ïϑø9$#uρ Ÿ≅ø‹x6ø9$# (#θèù÷ρr&uρ Maksudnya:

„Dan cukupkan segala sukatan dan timbangan dengan adil.‰ (Surah al-AnÊam: 152) Rasulullah SAW juga berkongsi hadis seperti yang berikut:

‫ﻣﻦ ﺃﺳﻠﻒ ﰲ ﺷﻲﺀ ﻓﻠﻴﺴﻠﻒ ﰲ ﻛﻴﻞ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﻭﻭﺯﻥ ﻣﻌﻠﻮﻡ ﺇﱃ ﺃﺟﻞ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮﻡ – ﺭﻭﺍﻳﺔ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻯ‬ Rasulullah bersabda yang bermaksud:

„Sesiapa yang membuat pembayaran pendahuluan ke atas harga sesuatu barang yang akan diterima kemudian hendaklah dibayar, diukur dan ditimbang pada waktu tertentu.‰ (Riwayat al-Bukhari)

AKTIVITI 2.6 „Dalam urusan muamalat, timbangan dan ukuran ialah dua perkara yang amat mudah bagi penjual untuk melakukan penipuan terhadap pembeli.‰ Setujukah anda dengan kenyataan ini? Jelaskan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

36 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

SEMAK KENDIRI 2.6 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan penipuan?

2.

Adakah dengan mengurangi timbangan dan ukuran dengan sengaja dianggap menipu? Jelaskan.

3.

Apakah amaran daripada al-Quran dan hadis agar tidak melakukan penipuan? Terangkan berserta beberapa contoh.

2.7

LARANGAN TERHADAP AMALAN MONOPOLI DAN KOMPLOT SOROK BARANGAN

Monopoli ialah satu amalan menahan atau „membekukan‰ bekalan barang sehingga ke suatu keadaan yang meruncing yang harga barang itu melambung dan ketika itulah ia dipasarkan. Kegiatan monopoli merupakan satu manifestasi peniaga oportunis dan ia boleh merosakkan kestabilan masyarakat. Secara kasar, monopoli mempunyai dua jenis, iaitu: (a)

Amalan membeli atau membekukan barang sehingga permintaan di pasar meningkat yang bererti harga melambung. Pada ketika itu, peniaga mendapat keuntungan besar. Ada sesetengah negara maju telah membuang atau membinasakan barang keluaran mereka untuk mengekalkan harga yang tinggi. Motif mereka semata-mata mencapai keuntungan maksimum bukan perniagaan sebagai perkhidmatan masyarakat; dan

(b)

Apabila seseorang memborong sejenis barang sebanyak mungkin sehingga barang itu kurang atau habis di pasar. Dengan perbuatan sedemikian, orang ramai yang memerlukan barang itu tidak dapat barangan tersebut. Ini menimbulkan suasana gelisah dalam kalangan orang ramai, lebih-lebih lagi kalau barang yang dimonopoli itu barang keperluan asasi (al-Bunuk, 1980).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



37

Islam melarang keras perbuatan keji ini dalam urus niaga. Kegiatan monopoli jelas boleh memudaratkan dan membawa kesukaran kepada masyarakat awam, terutamanya golongan miskin dan mereka yang berpendapatan rendah. Dalam satu hadis, Rasullah SAW bersabda yang bermaksud: „Dari MaÊmar bahawa Rasulullah SAW bersabda, ÂBarang siapa memonopoli barangan (ihtikar), maka dia telah melakukan kesalahan. Yakni dia telah tersasar jauh daripada perkara yang sebenar dan keadilan.ʉ

AKTIVITI 2.7 Kegiatan monopoli merupakan satu manifestasi peniaga oportunis dan ia boleh merosakkan kestabilan masyarakat. Cadangkan kaedah untuk menyekat amalan monopoli daripada berlaku.

SEMAK KENDIRI 2.7 1.

Apakah amalan monopoli? Berikan contohnya.

2.

Apakah amalan komplot sorok? Kenapakah ia ditegah agama?

3.

Apakah kesan negatif monopoli dan komplot sorok dalam sistem muamalat? Berikan beberapa contoh.

2.8

KERELAAN DALAM TRANSAKSI MUAMALAT

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan kepentingan kerelaan atau kebebasan dalam kegiatan perniagaan memandangkan orang ramai memerlukan barangan tidak terhad. Yang dimaksudkan tidak terhad ialah kuasa memilih dan menentukan jenis barang yang dijual beli. Kuasa yang ada pada penjual dan pembeli akan terpelihara selama kebebasan kedua-dua belah pihak dapat diamalkan. Meskipun begitu, kebebasan yang dimaksudkan dalam Islam ialah kebebasan yang tidak terkeluar daripada garis syarak dan tidak pula mendatangkan kesan buruk kepada sesuatu pihak yang lain.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

38 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

Demi menjaga kebebasan yang dituntut dan dibenarkan oleh Islam, maka garis panduan syarak perlulah sentiasa dipatuhi. Kalau tidak, akan berlaku hal yang baik bagi sesuatu pihak tetapi buruk bagi pihak lain pula. Apa yang dimaksudkan di sini ialah ada sebilangan peniaga yang telah menyalahgunakan pengertian kebebasan. Oleh itu, Allah SWT telah memberi amaran berikut:

βr& HωÎ) È≅ÏÜ≈t6ø9$$Î/ Μà6oΨ÷t/ Νä3s9≡uθøΒr& (#þθè=à2ù's? Ÿω (#θãΨtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©!$# $y㕃r'¯≈tƒ öΝä3Î/ tβ%x. ©!$# ¨βÎ) 4 öΝä3|¡àΡr& (#þθè=çFø)s? Ÿωuρ 4 öΝä3ΖÏiΒ <Ú#ts? ⎯tã ¸οt≈pgÏB šχθä3s? ∩⊄®∪ $VϑŠÏmu‘ Maksudnya:

„Jangan kamu makan hasil pendapatan perniagaan yang dilakukan secara salah kecuali ia dilakukan dengan keredaan pihak-pihak kamu yang terlibat.‰ (Surah an-NisaÊ: 29) Dalam sebuah hadisnya, Rasulullah SAW bersabda:

‫ﺍﻟﺒﻴﻌﺎﻥ ﺑﺎﳋﻴﺎﺭ – ﺭﻭﺍﻳﺔ ﺍﻟﺒﺨﺎﺭﻯ‬ Maksudnya:

„Jual beli antara penjual dan pembeli berlaku dengan bebas.‰ (Riwayat al-Bukhari) Oleh itu, unsur paksaan, eksploitasi dan peras ugut amat bertentangan dengan jenis perniagaan yang dijalankan (nature of business). Kalau unsur itu wujud dalam masyarakat perniagaan, maka natijahnya ialah kelesuan dan berkurangan kegiatan perniagaan. Faktor negatif ini dengan sendirinya akan menatijahkan kelembapan dan kemerosotan ekonomi secara am dalam masyarakat atau negara. Ertinya, kebebasan merupakan satu faktor yang mempengaruhi kesihatan dalam bidang perniagaan. Negara industri yang telah mencapai kemajuan yang tinggi telah menjadikan kebebasan sebagai dasar pembangunan ekonomi.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



39

AKTIVITI 2.8 „Jual beli antara penjual dan pembeli berlaku dengan bebas.‰ Huraikan hadis tadi serta berikan beberapa contoh berdasarkan situasi semasa di Malaysia.

SEMAK KENDIRI 2.8 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan kebebasan dalam jual beli?

2.

Kenapakah kerelaan dalam jual beli dianggap penting?

3.

Apakah kesannya pada urusan jual beli yang tidak berasaskan kerelaan?

2.9

TRANSAKSI NIAGA YANG BEBAS RIBA

Pada subtopik ini, kita akan membincangkan masalah riba (bunga) yang merupakan satu masalah besar yang tidak putus-putus dibincangkan, dari dahulu kala sampai hari ini. Pendirian Islam dalam perkara riba sudah jelas, iaitu menegah sekeras-kerasnya dengan apa cara sekalipun. Satu petanda seorang itu beriman adalah apabila dia dapat mengelak dan memerangi kegiatan institusi riba. Mengikut Anwar Iqbal Quraishi (1973), seorang sarjana ekonomi Islam dari Pakistan, teori riba bukan sahaja menjadi bahan perbincangan dan penyelidikan sarjana Islam, malah ia turut diperbahaskan dalam kalangan sarjana ekonomi Barat. Riba yang merupakan amalan jahiliah ini, bukan sahaja dikutuk oleh Islam tetapi ia juga dikutuk oleh agama besar lain seperti agama Yahudi dan Kristian. Sebagai contoh, dalam kitab Taurat disebutkan: Maksudnya:

„Jangan engkau (orang Yahudi) memberi pinjaman kepada saudara engkau orang Israel berdasarkan riba, sama ada riba perak, atau makanan atau sesuatu yang berdasarkan riba.‰ (Muhammad Abu Zurah, 1970)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

40 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

Martin Luther (1483 hingga 1546), seorang ahli teologi Kristian di Eropah telah mengharamkan segala bentuk riba dan membatalkan segala kontrak perniagaan yang berunsur riba. „Ada orang-orang yang tidak mempedulikan perasaan

orang-orang lain dengan menjual barang secara riba iaitu dengan mengenakan lebihan bayaran yang tidak tunai,‰ kata Luther dalam satu kenyataannya. „Kemudian ada juga orang sengaja tidak mahu menjual barang dengan bayaran tunai. Dia memaksa pembelinya membeli dengan bayaran ansuran di mana dia boleh mengenakan bayaran lebih. Perbuatan itu adalah bertentangan dengan ajaran Tuhan dan dengan akal yang sihat (Muhammad Abu Zurah, 1970).‰ Islam mengharamkan riba berdasarkan prinsip harta dan akhlak, dan kepentingan orang ramai. Dari sudut prinsip harta, ia satu amanah yang diberikan Allah SWT kepada hamba-Nya yang harus digunakan untuk kebaikan semata-mata, bukan untuk penindasan atau kezaliman. Dalam sebuah hadis kudsinya, Rasulullah bersabda:

‫ﺤﺮﱠﻣًﺎ ﻭﻻ‬ َ ُ‫ﻳﺎﻋﺒﺎﺩﻯ ﺇﱏ ﺣﺮّﻣﺖ ﺍﻟﻈﻠﻢ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺴﻰ ﻭ َﺟ َﻌﻠﹾﺘُﻪُ ﺑَﻴﻨﻜﻢ ﻣ‬ ‫ﺗﻈﺎﻣﻮﺍ‬ Maksudnya:

„Hai hamba-hambaku, aku haramkan perbuatan zalim ke atas diriku dan ku jadikan perkara itu haram dalam kalangan kamu. Maka janganlah melakukan kezaliman.‰ Islam melarang memperalatkan kekayaan untuk kezaliman, kerosakan dan penghapusan darah orang miskin tetapi ia menggalakkan supaya kekayaan digunakan bagi kemakmuran, keselesaan dan kemajuan bersama. Institusi riba merupakan satu alat pemeras dan monopoli segelintir orang kaya bagi mengekalkan kekayaan dan kekuasaannya ke atas golongan yang tidak bernasib baik.

∩⊄∪ …çνyŠ£‰tãuρ Zω$tΒ yìuΗsd “Ï%©!$# ∩⊇∪ >οt“yϑ—9 ;οt“yϑèδ Èe≅à6Ïj9 ×≅÷ƒuρ Maksudnya:

„Celakalah para pencela, penghina; yang menghitung-hitung dan menyangka hartanya dapat melindungi mereka (daripada bahaya neraka).‰ (Surah al-Humazah: 1 hingga 2)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



41

Dalam al-Quran, ayat pengharaman riba terletak dalam tiga ayat, iaitu: (a)

Dalam surah al-Rum, ayat 39, firman-Nya:

!$tΒuρ ( «!$# y‰ΨÏã (#θç/ötƒ Ÿξsù Ĩ$¨Ζ9$# ÉΑ≡uθøΒr& þ’Îû (#uθç/÷zÏj9 $\/Íh‘ ⎯ÏiΒ ΟçF÷s?#u™ !$tΒuρ ∩⊂®∪ tβθàÏèôÒßϑø9$# ãΝèδ y7Íׯ≈s9'ρé'sù «!$# tμô_uρ šχρ߉ƒÌè? ;ο4θx.y— ⎯ÏiΒ ΟçF÷s?#u™ Maksudnya:

„Riba yang kamu berikan dengan tujuan menambah harta manusia, sebenarnya ia tidak menambah pada sisi Allah; (tetapi) zakat yang kamu keluarkan akan mendapat pahala berlipat ganda.‰ (b)

Dalam surah al-Imran, ayat 130, firman-Nya:

(#θà)¨?$#uρ ( Zπxyè≈ŸÒ•Β $Z≈yèôÊr& (##θt/Ìh9$# (#θè=à2ù's? Ÿω (#θãΨtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©!$# $y㕃r'¯≈tƒ ∩⊇⊂⊃∪ tβθßsÎ=øè? öΝä3ª=yè9s ©!$# Maksudnya:

„Hai orang-orang yang beriman. Jangan kamu makan riba bergandaganda; dan bertakwalah kepada Allah.‰ (c)

Dalam surah al-Baqarah, ayat 275, firman-Nya:

”Ï%©!$# ãΠθà)tƒ $yϑx. ωÎ) tβθãΒθà)tƒ Ÿω (#4θt/Ìh9$# tβθè=à2ù'tƒ š⎥⎪Ï%©!$# ã≅÷WÏΒ ßìø‹t7ø9$# $yϑ¯ΡÎ) (#þθä9$s% öΝßγ¯Ρr'Î/ y7Ï9≡sŒ 4 Äb§yϑø9$# z⎯ÏΒ ß⎯≈sÜø‹¤±9$# çμäܬ6y‚tFtƒ 4 (#4θt/Ìh9$# tΠ§ymuρ yìø‹t7ø9$# ª!$# ¨≅ymr&uρ 3 (#4θt/Ìh9$#

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

42 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

Maksudnya:

„Orang-orang yang memakan riba tidak akan mempunyai pendirian, melainkan sebagaimana orang yang rasuk syaitan. Hal demikian berlaku akibat daripada kenyataannya: perniagaan sama dengan riba. Sedangkan Allah telah menghalalkan perniagaan dan mengharamkan riba.‰ Daripada tiga ayat tersebut, Muhammad Abu Zuhrah (1970) membuat kesimpulan bahawa: (a)

Orang-orang musyrikin cuba menyamakan riba dengan perniagaan kerana kedua-duanya membawa keuntungan;

(b)

Perintah larangan riba dikaitkan dengan perintah membayar zakat, salah satu rukun Islam yang lima; bererti larangan riba merupakan satu antara rukun asasi ekonomi Islam; dan

(c)

Yang dimaksudkan dengan riba ialah bayaran lebih daripada pokok.

Sebagai penjelasan ayat al-Quran tentang riba, Rasulullah SAW bersabda dalam hadisnya antaranya:

‫ﺩﺭﻫﻢ ﺭﺑﺎ ﻳﺄﻛﻠﻪ ﺍﻟﺮﺟﻞ ﻭﻫﻮ ﻳﻌﻠﻢ ﺃﺷ ﱡﺪ ﻣﻦ ﺳﺖ ﻭﺛﻼﺛﲔ ﺯﻳﻨﺔ – ﺭﻭﺍﻳﺔ‬ ‫ﺃﲪﺪ‬ Maksudnya:

„Satu dirham wang riba yang dimakan oleh seseorang dengan sedar adalah 36 kali ganda lebih dahsyat daripada dosa berzina.‰ (Riwayat Ahmad)

‫ ﺭﻭﺍﻳﺔ ﺍﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ‬.‫ ﺃﺩﻧﺎﻫﺎ ﺍﻟﺬﻱ ﻳﻘﻊ ﻋﻠﻰ ﺃﻣﻪ‬,‫ﺍﻟﺮﺑﺎ ﺍﺛﻨﺎﻥ ﻭﺳﺘﻮﻥ ﺑﺎﺑﺎ‬ Maksudnya:

„Riba mempunyai 62 pintu neraka (dan) yang kecil sebesar pintu neraka orang yang melakukan zina ke atas ibunya.‰ (Riwayat Ibn Jarir)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



43

‫ﺃﻥ ﺍﻟﻨﱮ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻟ َﻌ َﻦ ﹶﺃﻛِﻞ ﺍﻟﺮﺑﺎ ﻭﻣُ ﹺﻮﻛﱢﻠﻪ ﻭﺷﺎﻫﺪﻩ ﻭﻛﺎﺗﺒﻪ‬ ‫– ﺭﻭﺍﻳﺔ ﺍﻟﻨﺴﺎﺋﻰ‬ Maksudnya:

„Baginda Nabi SAW melaknati pemakan riba, saksi-saksinya dan penulisnya.‰ (Riwayat al-NasaÊi)

AKTIVITI 2.9 „Amalan mengambil riba bukan sahaja dikutuk oleh Islam tetapi ia juga dikutuk oleh agama-agama besar lain seperti agama Yahudi dan Kristian.‰ Sejauh manakah kebenaran kenyataan ini? Buktikan.

SEMAK KENDIRI 2.9 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan riba?

2.

Kenapakah hukum mengambil riba adalah haram?

3.

Adakah mengambil riba satu jenis perniagaan?

4.

Apakah kesan amalan riba dalam masyarakat? Berikan beberapa contoh.

5.

Bagaimanakah Islam menangani masalah riba? Jelaskan.



Antara sumbangan Islam terhadap tamadun kemanusiaan ialah prinsip beretika atau beradab dalam semua aspek kehidupan manusia termasuk beretika dalam muamalat.

Ć

Islam memerintah kita agar memperbaiki kehidupan duniawi dan ukhrawi dan segala sesuatu yang telah diciptakan oleh Allah SWT adalah untuk kegunaan kehidupan manusia.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

44 

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT

Ć

Kita ialah pemegang amanah yang bertanggungjawab terhadap keluarga, jiran tetangga, sanak saudara dan masyarakat keseluruhannya.

Ć

Apa yang kita hasilkan dalam mencari kekayaan tidak seharusnya hanya dinikmati bersendirian tetapi individu lain yang memerlukan berhak mengecapnya bersama.

Ć

Ucapan yang baik, sifat adil, benar dan sikap tolak ansur sebagaimana yang dicontohkan oleh Rasulullah SAW amat penting bagi menjaga perhubungan baik antara penjual dengan pelanggan. Sekali gus, perbuatan sedemikian akan menjamin kejayaan perniagaan kita.

Adil

Kerelaan riba

Etika Islam

Komplot sorok

Hak pembeli

Monopoli

Hak penjual

Rajin

Jujur

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang UKM. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Anwar Iqbal Quraishi. (1973). Islam dan teori pembungaan uang. Djakarta, Indonesia. Tintamas.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 2

ETIKA ISLAM DALAM MUAMALAT



45

Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Muhammad Abu Zahrah. (1970). Al-MujtamaÊ al-insani fi zill al-Islam. Beirut, Lebanon: Dar al-Fikr. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth. Zaydan Abu al-Makarim. (1974). Ilm al Âadl al iqtisadi. Cairo, Egypt: Dar al Turath.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



3

Konsep Harta dalam Muamalat

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan maksud dan konsep harta dalam sistem muamalat;

2.

Menerangkan kenapa Islam menggalakkan kita berharta;

3.

Mengenal pasti kaedah memperoleh harta selari dengan kehendak syarak;

4.

Menghuraikan jenis harta dalam syariat Islam; dan

5.

Memberikan contoh pembahagian harta dalam syariat Islam.

 PENGENALAN Dalam topik ini, kita akan membincangkan mengenai pengertian serta konsep harta dalam sistem muamalat. Agama Islam menggalakkan kita berharta serta menganjurkan agar kaedah memperoleh harta selari dengan kehendak syarak dengan menjalankan usaha yang halal seperti bertani, berdagang dan mengusahakan perindustrian. Topik ini juga akan membincangkan aspek matlamat atau tujuan sebenar mencari dan menyimpan harta, pembahagian harta serta jenis harta yang dibenarkan oleh syariat Islam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

3.1

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT



47

PENGERTIAN HARTA

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan pengertian, bahagian, jenis dan

‫ )ﺍﳌﹶﺎ ﹰﻝ‬berasal daripada perkataan ‫َﻣﺎ ﹰﻝ‬

skop harta. Dari segi istilah bahasa, harta (

yang bererti „condong‰ atau „berpaling dari tengah ke salah satu sisi‰. Harta

‫)ﺍﳌﹶﺎ ﹰﻝ‬

(

diertikan dengan merujuk kepada segala sesuatu yang menyenangkan

manusia dan ia dapat dipelihara dengan baik dalam bentuk benda mahupun manfaat (Abdullah, 2004). Berdasarkan istilah:

‫ﺍﳌﹶﺎ ﹰﻝ ﻫﻮ ﻣﺎ َﻳﻤِﻴ ﹰﻞ ﺇﻟﻴﻪ ﻃﹶﺒ ُﻊ ﺍﻹﻧﺴﺎﻥ ﻭﻳًﻤ ِﻜ ًﻦ ﺇﺩﺧﺎ ُﺭ ُﻩ ﺇﱃ ﻭﻗﺖ ﺍﳊﺎﺟﺔ‬ Maksudnya: „Harta ialah sesuatu yang dimiliki manusia dan dapat dimanfaatkan pada masa

yang diperlukan.‰ (Ibnu Abidin daripada mazhab Hanafi) Menurut ulama Hanafi yang lain:

‫ﺍﳌﺎﻝ ﻫﻮ ﻛﹶﻞ ﻣﺎ ﻳَﻤﻜ َﻦ ِﺣﻴَﺎ َﺯﺗُﻪُ ﻭﺇﺣﺮﺍ ُﺯ ُﻩ ﻭَﻳﻨَْﺘ ِﻔﻊُ ﺑﻪ ﻋﺎﺩﺓ‬ Maksudnya: „Harta ialah segala sesuatu yang dapat dihimpunkan, disimpan (dipelihara) dan

dapat dimanfaatkan menurut adat kebiasaan.‰ Berdasarkan definisi kedua ini, ada dua perkara yang perlu diperhatikan, iaitu (lihat Rajah 3.1): (a)

Harta itu mungkin dihimpunkan dan dipelihara. Dengan demikian, ilmu, kesihatan, kepintaran dan kemuliaan tidak termasuk harta tetapi dimiliki; dan

(b)

Harta dapat dimanfaatkan menurut adat (kebiasaan). Dengan demikian, makanan yang beracun atau rosak, tidak termasuk dalam definisi harta.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

48 

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT

Rajah 3.1: Definisi harta

Definisi lain menyebutkan bahawa:

‫ﻀﻤَﺎﹺﻧ ِﻪ‬ ً ‫ﺍﳌﺎﻝ ﻫﻮ ﻛﻞ ﻣﺎ ﻟﻪ ﻗﻴﻤﺔ ﻳُ ﹾﻠ َﺰﻡُ ﹺﺑ‬ Maksudnya: „Harta ialah segala sesuatu yang mempunyai nilai dan diwajibkan ganti rugi

atas orang yang merosak atau melenyapkannya.‰ (Jumhur ulama selain Hanafiah) Daripada definisi tersebut, terdapat perbezaan pendapat mengenai kepentingan harta. Jumhur ulama mengatakan bahawa harta bukan sahaja bersifat kebendaan tetapi juga termasuk manfaat daripada suatu benda kerana yang dimaksudkan di sini ialah manfaat, bukan zatnya (bendanya). Namun ulama mazhab Hanafi berpendapat bahawa pengertian harta hanya bersifat material. Manfaat menurut mereka termasuk dalam pengertian pemilikan. Agar lebih jelas, dapat dilihat daripada contoh berikut: Apabila seseorang merampas atau mempergunakan kenderaan orang lain tanpa izin pemiliknya (ghasab), menurut jumhur ulama, orang tersebut dapat dituntut ganti rugi kerana manfaat kenderaan itu mempunyai nilai harta. Mereka berpendapat bahawa manfaat sesuatu benda merupakan unsur terpenting dalam harta kerana nilai harta diukur pada kualiti dan kuantiti manfaat benda tersebut. Ulama mazhab Hanafi berpendapat lain dan mengatakan bahawa penggunaan kenderaan orang lain tanpa izin, tidak dapat dituntut ganti rugi kerana orang itu tidak mengambil harta tetapi sekadar memanfaatkan kenderaan tersebut. Walaupun begitu, ulama mazhab Hanafi tetap tidak dapat membenarkan pemanfaatan milik orang lain tanpa izin pemiliknya. Perbedaan pendapat antara

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT



49

jumhur ulama dan ulama mazhab Hanafi mengenai harta jelas kelihatan dalam

‫ )ﺍﻹﺟﺎﺭﺓ‬dalam Islam.

aspek sewa-menyewa (

Apabila seseorang menyewakan rumahnya kepada orang lain, kemudian pemilik rumahnya meninggal dunia, maka kontrak sewa-menyewa rumah itu menjadi batal kerana pemilik rumah telah meninggal atau rumah itu diserahkan kepada ahli warisnya kerana manfaat (sewa-menyewa yang dikontrakkan) tidak termasuk harta yang dapat diwarisi. Namun jumhur ulama berpendapat bahawa kontrak sewa-menyewa berlangsung terus sampai habis masa kontraknya, sekalipun pemilik rumah telah meninggal kerana manfaat ialah harta yang dapat diwarisi. Menurut mereka, akad sewa-menyewa berakhir bukan disebabkan pemilik rumah meninggal. Kalau kita melihat apa yang berlaku di Malaysia, maka pendapat jumhur ulama sesuai dengan apa yang berlaku selama ini. Kemudian perlu juga diketahui, bahawa ulama mazhab Hanafi Mutaakhkhiriin (generasi terkini), antaranya Mustafa Ahmad az-ZarqaÊ dan Wahbah Zuhaili berpendapat bahawa definisi harta yang dikemukakan oleh para pendahulu mereka dianggap tidak komprehensif. Sebagai alasannya, baca firman Allah yang berikut:

$YèŠÏϑy_ ÇÚö‘F{$# ’Îû $¨Β Νä3s9 šYn=y{ “Ï%©!$# uθèδ Maksudnya:

„Dialah Allah yang menjadikan segala yang ada di bumi untuk kamu semuanya.‰ (Surah al-Baqarah: 29) Kandungan ayat tadi bermaksud bahawa segala sesuatu yang diciptakan Allah di bumi ini adalah untuk dimanfaatkan oleh umat manusia. Oleh sebab itu, fikiran mereka selari dengan jumhur ulama yang telah disebutkan tadi. Dalam definisi tersebut, persoalan harta sebenarnya berkait dengan persoalan adat kebiasaan, situasi dan kondisi suatu masyarakat. Menurut mereka, pada zaman ini adakalanya manfaat suatu benda lebih banyak (besar) menghasilkan penambahan harta dibandingkan dengan wujud bendanya itu sendiri. Umpamanya, perbandingan harga antara sewaan rumah dalam beberapa tahun dengan menjual rumah itu secara tunai (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009). Copyright © Open University Malaysia (OUM)

50 

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT

AKTIVITI 3.1 „Harta ialah segala sesuatu yang mempunyai nilai dan diwajibkan ganti rugi atas orang yang merosak atau melenyapkannya.‰ Huraikan kenyataan tadi.

SEMAK KENDIRI 3.1 1.

Apakah pengertian harta?

2.

Mengapakah Islam menggalakkan kita berharta?

3.

Apakah harta yang boleh dipelihara?

4.

Apakah harta yang boleh memberi manfaat?

5.

Bolehkah kehidupan diteruskan tanpa harta?

3.2

KEDUDUKAN HARTA DAN FUNGSINYA

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan status harta serta peranannya menurut syariat Islam. Harta mempunyai kedudukan yang amat penting dalam kehidupan manusia. Harta dapat memenuhi segala kegiatan manusia, termasuk untuk memenuhi keperluan asas manusia. Sekiranya kita berbincang mengenai harta dengan lebih jauh lagi, maka pembangunan ekonomi yang kita kecapi selama ini, tidak akan terlaksana tanpa harta. Harta bukan satu-satunya yang diperlukan dalam mewujudkan pembangunan (kebendaan dan kerohanian) kerana masih ada faktor lain yang turut menentukannya seperti kemahuan, keikhlasan, kejujuran dan ilmu pengetahuan yang diperlukan. Harta termasuk ke dalam lima keperluan asas manusia, iaitu memelihara agama, jiwa, akal, kehormatan (keturunan) dan harta benda. Dalam kepentingan memelihara harta, Islam mengharamkan mencuri, menipu, menjalankan dan memakan riba serta merosakkan harta baik milik sendiri, mahupun milik orang lain. Untuk memperoleh harta disyariatkan usaha yang halal seperti bertani, berdagang dan mengusahakan industri. Untuk memelihara harta dan menjamin hak milik seseorang (individu) daripada gangguan pihak Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT



51

lain, Islam memberikan hukuman yang sangat berat kepada pencuri, sebagaimana firman Allah:

ª!$#uρ 3 «!$# z⎯ÏiΒ Wξ≈s3tΡ $t7|¡x. $yϑÎ/ L™!#t“y_ $yϑßγtƒÏ‰÷ƒr& (#þθãèsÜø%$$sù èπs%Í‘$¡¡9$#uρ ä−Í‘$¡¡9$#uρ ∩⊂∇∪ ÒΟŠÅ3ym ͕tã Maksudnya:

„Lelaki yang mencuri dan perempuan yang mencuri, potonglah tangan keduaduanya (sebagai) pembalasan bagi apa yang dikerjakan mereka dan sebagai seksaan daripada Allah. Dan Allah Maha Perkasa lagi Maha Bijaksana.‰ (Surah al-Maidah: 38) Kemudian seandainya seseorang itu diberi kesempatan oleh Allah memiliki harta sama ada banyak atau sedikit, dia tidak boleh sewenang-wenang dalam menggunakan atau membelanjakan hartanya itu. Kebebasan seseorang untuk memiliki dan memanfaatkan hartanya adalah hanya kepada perkara yang dibenarkan oleh syarak. Di samping untuk kepentingan peribadi, harta juga harus disalurkan kepada pihak lain yang memerlukan seperti menunaikan zakat, memberikan infak, dan sedekah untuk kepentingan umum dan untuk orang yang memerlukan bantuan seperti fakir miskin dan anak yatim. Hal ini bererti bahawa harta itu juga berperanan ke arah pembangunan sosial. Hendaknya kita ingat bahawa pada harta seseorang ada hak orang lain, sebagaimana firman Allah berikut:

∩⊇®∪ ÏΘρãóspRùQ$#uρ È≅Í←!$¡¡=Ïj9 A,ym öΝÎγÏ9≡uθøΒr& þ’Îûuρ Maksudnya:

„Dan pada harta-harta mereka, ada hak untuk orang miskin yang meminta dan orang miskin yang tidak mendapat bahagian.‰ (Surah adz-Dzariyaat: 19)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

52 

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT

∩⊄∈∪ ÏΘρãósyϑø9$#uρ È≅Í←!$¡¡=Ïj9 ∩⊄⊆∪ ×Πθè=÷è¨Β A,ym öΝÏλÎ;≡uθøΒr& þ’Îû š⎥⎪É‹©9$#uρ Maksudnya:

„Dan orang-orang yang dalam hartanya tersedia bahagian tertentu, bagi orang (miskin) yang meminta dan orang yang tidak mempunyai apa-apa (orang yang tidak meminta).‰ (Surah al-MaÊarij: 24 hingga 25) Dalam dua hadis berikut, Rasulullah SAW menyatakan:

‫ﻖ ِﺳِﻮﻯ ﺍﻟﺰﻛﺎﺓ – ﺭﻭﺍﻳﺔ ﺍﻟﺘﺮﻣﻴﺬﻯ‬ ‫ﺇﻥ ﰱ ﺍﳌﺎﻝ َﺣ‬ Maksudnya:

„Sesungguhnya pada setiap harta (seseorang), ada hak (orang lain) selain zakat.‰ (Riwayat Tirmidzi)

‫ﻬﻧﻰ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﻋﻦ ﺇﺿﺎﻋﺔ ﺍﳌﺎﻝ‬ Maksudnya:

„Rasulullah SAW melarang mensia-siakan harta.‰ (Riwayat Bukhari dan Muslim) Sekalipun harta seseorang melimpah-ruah, harta tersebut tidak boleh digunakan tidak pada tempatnya seperti untuk maksiat dan membelanjakannya secara berlebihan (boros dan membazir). Namun harus diusahakan supaya harta itu benar-benar berfungsi sosial (untuk kemaslahatan dan kepentingan umum) (Abdul Halim el-Muhammady, 2001).

AKTIVITI 3.2 Rasulullah SAW telah melarang kita daripada mensia-siakan harta. Bincangkan maksud „mensia-siakan harta‰. Kenapakah ia dilarang oleh Rasulullah SAW?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT



53

SEMAK KENDIRI 3.2 1.

Apakah fungsi harta dalam syariat Islam?

2.

Adakah harta merupakan satu-satunya faktor yang diperlukan dalam mewujudkan pembangunan insan? Jelaskan dengan beberapa contoh.

3.

Kenapakah Islam melarang keras memperoleh harta dengan cara yang tidak sah? Jelaskan.

4.

Apakah hak orang kaya terhadap orang miskin?

5.

Terangkan bagaimana zakat dapat membersihkan harta.

3.3

PEMBAHAGIAN HARTA

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan bagaimana ulama fiqh membahagikan harta kepada beberapa jenis. Pembahagian harta boleh dilihat dari segi: (a)

Kebolehan kemanfaatan mengikut syarak; dan

(b)

Jenisnya.

3.3.1

Jenis Harta dari Segi Kebolehan Kemanfaatan

Pembahagian harta boleh dilihat dari segi kebolehan kemanfaatan mengikut syarak. Menurut syarak, harta terdiri daripada (lihat Rajah 3.2):

‫ ;) ُﻣَﺘ ﹶﻘﻮﱢﻡ‬dan

(a)

Halal untuk dimanfaatkan (

(b)

Tidak halal untuk dimanfaatkan (

‫)ﻏﹶﲑ ﻣﺘﻘﹶﻮﱢﻡ‬.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

54 

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT

Rajah 3.2: Dua jenis pembahagian harta

Perbezaan pembahagian harta tersebut tadi dapat dilihat dengan jelas dalam hal kemanfaatan harta itu menurut syarak. Sebagai contoh, daging khinzir dan khamar (minuman yang memabukkan) bukanlah harta yang halal untuk dimanfaatkan dalam Islam. Oleh itu, tidak sah dilakukan akad (transaksi) terhadap benda tersebut. Sekiranya dilenyapkan atau dimusnahkan harta milik orang Islam yang tidak halal dimanfaatkan (

‫)ﻏﹶﲑ ﻣﺘ ﹶﻘﻮﱢﻡ‬, tidak dibenarkan ganti rugi kerana harta tersebut

tidak halal bagi umat Islam. Berbeza pula halnya dengan daging khinzir dan khamar milik orang kafir zimmi (orang kafir yang hidup dan tunduk di bawah kekuasaan negara Islam); harta itu harus dibayar ganti rugi oleh orang Islam, bila harta itu dilenyapkan atau dimusnahkan kerana harta itu halal

‫ ) ُﻣَﺘ ﹶﻘﻮﱢﻡ‬bagi orang kafir zimmi walaupun tidak halal (‫)ﻏﹶﲑ ﻣﺘﻘﹶﻮﱢﻡ‬

dimanfaatkan (

bagi umat Islam (mazhab Hanafi). Dalam keadaan tertentu, harta yang tidak halal dimanfaatkan seperti khinzir dan khamar, dapat dimanfaatkan bila dalam keadaan darurat kerana jika tidak ada makanan atau minuman yang akan menyebabkan orang akan mati. Hal itu pun dibenarkan sekadar dapat bertahan, sementara mendapatkan makanan/ minuman yang halal.

3.3.2

Harta dari Segi Jenisnya

Pembahagian harta juga boleh dilihat dari segi jenisnya, iaitu (lihat Rajah 3.3): (a)

Harta yang tidak bergerak (

(b)

Harta yang bergerak (

‫ )ﺍﻟﻌِﻘﺎﺭ‬seperti tanah dan rumah; dan

‫ )ﺍ ﹶﳌْﻨﻘﹸﻮﻝ‬seperti barang dagangan. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT



55

Rajah 3.3: Dua jenis harta

Perbezaan antara harta yang tidak bergerak dan yang bergerak akan diperjelaskan melalui contoh berikut: (a)

Hak syufÊah (hak seseorang untuk menuntut jirannya yang akan menjual tanah/rumahnya agar lebih dahulu ditawarkan kepadanya). Hak syufÊah hanya berlaku terhadap benda yang tidak bergerak;

(b)

Menurut ulama mazhab Hanafi, wakaf hanya berlaku terhadap benda yang tidak bergerak atau benda yang bergerak yang sulit memisahkannya daripada benda yang tidak bergerak seperti mewakafkan tanah dengan benda yang ada di atasnya. Sedangkan menurut jumhur ulama, wakaf berlaku untuk benda yang tidak bergerak dan juga benda yang bergerak;

(c)

Orang yang diberi wasiat (

‫)ﺍﻟﻮﺻﻰ‬

untuk memelihara harta anak kecil,

tidak dibenarkan menjual harta tidak bergerak milik anak kecil itu. Namun ada pengecualian dalam keadaan yang amat mendesak seperti membayar hutang anak kecil itu, dengan syarat mendapat keizinan daripada hakim. Sebaliknya, orang yang diberi wasiat, dapat menjual harta yang bergerak untuk keperluan dan kepentingan anak itu sehari-hari. Hal ini tidak memerlukan izin daripada hakim; dan (d)

Menurut Imam Hanafi dan sahabatnya Imam Abu Yusuf, ghasab (mengambil harta [barang] orang lain tanpa izin), tidak berlaku terhadap benda yang tidak bergerak kerana tidak mungkin memindahkan benda (harta) tersebut. Sedangkan menurut jumhur ulama dan Muhammad Hasan asy-Syaibani (sahabat Imam Hanafi), ghasab (

‫ )ﺍﻟﻐﻀﺐ‬pada benda

tidak bergerak biasa berlaku seperti menguasai (merampas) tanah orang lain, sekurang-kurangnya dalam merampas kemanfaatannya. Ini kerana menurut jumhur ulama, manfaat termasuk harta (Faizah Ismail, 2006).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

56 

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT

AKTIVITI 3.3 „Menurut Imam Hanafi dan sahabatnya Imam Abu Yusuf, ghasab (mengambil harta atau barang) orang lain tanpa izin, tidak berlaku terhadap benda yang tidak bergerak kerana tidak mungkin memindahkan benda (harta) tersebut.‰ Terangkan kenyataan tadi dengan mengambil kira pendapat jumhur ulama.

SEMAK KENDIRI 3.3 1.

Apakah maksud harta mudah alih dengan harta tidak mudah alih?

2.

Apakah maksud harta yang halal untuk dimanfaatkan dengan tidak halal untuk dimanfaatkan?

3.

Apakah harta syufÊah? Berikan contohnya.



Harta ialah segala sesuatu yang dapat dihimpunkan, disimpan (dipelihara), dan dapat dimanfaatkan menurut adat dan keperluan semasa.

Ć

Harta ialah segala sesuatu yang mempunyai nilai dan diwajibkan ganti rugi atas orang yang merosak atau melenyapkannya.

Ć

Harta itu mungkin dihimpunkan dan dipelihara.

Ć

Harta dapat dimanfaatkan menurut kehendak semasa.

Ć

Harta dari segi jenisnya, terdiri daripada harta yang tidak bergerak seperti tanah dan rumah dan harta yang bergerak seperti barang dagangan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 3

KONSEP HARTA DALAM MUAMALAT

Harta (mal)

Harta mudah alih

Harta bernilai

Harta tidak mudah alih



57

Harta bermanfaat

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



4

Konsep Akad dalam Syariat Islam

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Menyatakan pengertian akad dalam syariat Islam;

2.

Menghuraikan jenis akad;

3.

Menerangkan rukun dan syarat akad;

4.

Menganalisis kesan penamatan sesuatu akad; dan

5.

Membincangkan konsep diaplikasikan di Malaysia.

akad

menurut

syariat

Islam

yang

 PENGENALAN Kita telah pun sampai ke Topik 4 bagi modul Transaksi dalam Sistem Muamalat di Malaysia. Apakah yang akan kita pelajari dalam topik ini? Pelajar sekalian, dalam topik ini kita akan berbicara tentang konsep akad sebagai satu perjanjian atau kontrak menurut perspektif syarak serta mengimbasnya ke arah perlaksanaan konsep tersebut di Malaysia. Akad pada kebiasaannya akan dibincangkan dalam topik yang tersendiri kerana akad boleh dikatakan terjadi dalam setiap kegiatan yang ada hubungannya dengan transaksi muamalat. Oleh itu, dalam topik ini kita akan menyentuh beberapa aspek penting berkaitan dengan akad. Ayuh! Mari kita mulakan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

4.1

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



59

PENGERTIAN HARTA

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan pengertian akad menurut ensiklopedia Islam serta pendapat ulama. Akad dari segi istilah bahasa Arab bermaksud perikatan, perjanjian, persetujuan dan permuafakatan. Pertalian antara ijab (pernyataan melakukan ikatan) dan kabul (pernyataan menerima ikatan) bertepatan dengan prinsip syariat yang mempunyai pengaruh besar ke atas transaksi sesuatu objek atau benda (Abdullah, 2004). Semua transaksi yang dilakukan oleh dua pihak atau lebih, tidak boleh menyimpang daripada landasan dan harus jalan seiring dengan kehendak syariat. Kita harus ingat bahawa tidak boleh ada konspirasi untuk menipu orang lain, transaksi barang yang diharamkan dan juga kesepakatan untuk membunuh seseorang. Mustafa az-ZarqaÊ menyatakan bahawa tindakan yang dilakukan manusia terbahagi kepada dua bentuk, iaitu: (a)

Tindakan berupa perbuatan; dan

(b)

Tindakan berupa perkataan.

Tindakan yang berupa perkataan dipecahkan lagi kepada dua, iaitu tindakan yang bersifat akad dan tidak bersifat akad (rujuk Rajah 4.1). Tindakan yang bersifat akad terjadi apabila dua atau beberapa pihak mengikatkan diri untuk melakukan sesuatu perjanjian.

Rajah 4.1: Jenis tindak-tanduk manusia

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

60 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

Seterusnya, tindakan berupa perkataan yang tidak bersifat akad terbahagi lagi kepada dua bahagian, iaitu: (a)

Mengandungi kehendak pemilik untuk menetapkan hak, membatalkannya atau menggugurkannya seperti wakaf, hibah dan talak. Akad sebegini tidak memerlukan kabul sekalipun tindakan seperti ini menurut sebahagian ulama fiqh termasuk akad. Ulama mazhab Hanafi mengatakan bahawa tindakan seperti ini hanya mengikat pihak yang melakukan ijab saja; dan

(b)

Tidak mengandungi kehendak pihak yang menetapkan atau menggugurkan suatu hak tetapi perkataannya itu memunculkan suatu tindakan hukum misalnya gugatan yang diajukan kepada hakim dan pengakuan seseorang di depan hakim (pengadilan). Tindakan sebegini mengakibatkan timbulnya sesuatu ikatan secara hukum tetapi sifatnya tidak mengikat. Oleh sebab itu, ulama fiqh menetapkan bahawa tindakan sebegini tidak dapat dikatakan akad kerana tindakan tersebut tidak mengikat sesiapa pun.

Seterusnya Mustafa az-ZarqaÊ menyatakan bahawa tindakan hukum lebih umum daripada akad. Ini kerana setiap akad dilakukan sebagai tindakan hukum daripada dua atau beberapa pihak tetapi sebaliknya setiap tindakan hukum tidak dapat disebut sebagai akad. Menurut Mustafa az-ZarqaÊ lagi, syarak akad merupakan ikatan secara hukum yang dilakukan oleh dua atau beberapa pihak yang sama-sama berkeinginan untuk mengikatkan diri. Kehendak atau keinginan pihak yang mengikatkan diri itu sifatnya tersembunyi dalam hati. Disebabkan faktor inilah, keinginan masingmasing diungkapkan dalam suatu penyataan. Penyataan itulah yang disebut sebagai ijab dan kabul. Pelaku pertama disebut mujib dan pelaku kedua disebut qaabil. Biasanya penyataan itu dimulakan terlebih dahulu oleh pihak pertama, kemudian dituruti oleh pihak kedua sebagaimana akad nikah. Namun dalam transaksi muamalat, penyataan itu boleh datang lebih dahulu daripada pihak kedua, sepertimana akad jual beli. Penyataan itu boleh dilakukan oleh pembeli terlebih dahulu, umpamanya, „Saya telah membeli barang ini dengan harga sekian,‰ kemudian penjual mengatakan, „Saya telah menjual barang ini dengan harga sekian.‰ Dengan demikian, telah sah akadnya bahawa pembeli menerima barang dan penjual menerima harganya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



61

Dalam akad rahn (gadaian) umpamanya, pihak penerima jaminan berhak untuk menggadaikan jaminan tersebut sebagai jaminan hutang dan pihak yang menggadaikan barangnya berkewajipan untuk melunaskan hutangnya. Ijab dan kabul ini dalam istilah fiqh disebut sighah al-aqd, iaitu ungkapan/penyataan akad (Abdul Halim el-Muhammady, 2001).

AKTIVITI 4.1 „Tindakan hukum adalah lebih umum berbanding akad kerana setiap akad dilakukan sebagai tindakan hukum daripada dua atau beberapa pihak tetapi sebaliknya setiap tindakan hukum tidak dapat disebut sebagai akad.‰ Huraikan kenyataan tadi berserta beberapa contoh.

SEMAK KENDIRI 4.1 1.

Apakah akad?

2.

Mengapakah akad diperlukan dalam urusan muamalat?

3.

Adakah tindakan manusia mempengaruhi akad? Huraikan.

4.

Namakan tindakan berupa perkataan yang tidak bersifat akad.

5.

Namakan tindakan berupa perkataan yang bersifat akad.

4.2

RUKUN AKAD

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan rukun akad. Menurut jumhur ulama, rukun akad terdiri daripada: (a)

Perkataan untuk mengikatkan diri (sighah al-aqd);

(b)

Pihak yang berakad; dan

(c)

Objek akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

62 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

Rajah 4.2 menunjukkan kepada anda rukun akad.

Rajah 4.2: Tiga rukun akad

Ulama mazhab Hanafi pula berpendapat bahawa rukun akad itu hanya satu, iaitu sighah al-aqd, sedangkan pihak yang berakad dan objek akad tidak termasuk rukun akad tetapi sebagai syarat akad. Sighah al-aqd merupakan rukun akad yang terpenting kerana melalui akad inilah diketahui maksud serta niat setiap pihak yang melakukan akad. Sighah al-aqd dinyatakan melalui majlis ijab dan kabul berdasarkan beberapa peraturan, iaitu: (a)

Tujuan akad itu harus jelas dan dapat difahami;

(b)

Antara ijab dan kabul harus terdapat kesesuaian; dan

(c)

Pernyataan ijab dan kabul itu harus sesuai dengan kehendak masingmasing dan tidak boleh meragukan.

Rajah 4.3 meringkaskan beberapa peraturan dalam sighah al-aqd.

Rajah 4.3: Peraturan dalam sighah al-aqd

Ijab dan kabul dapat dilakukan menerusi perkataan, perbuatan, isyarat dan tulisan. Semua bentuk ijab dan kabul ini mempunyai nilai kekuatan yang sama. Contoh ijab dan kabul menerusi perbuatan boleh dilihat di pasar. Seseorang mengambil barang dan kemudian membayar harganya kepada penjual, sesuai dengan harga yang dinyatakan pada barang tersebut. Secara langsung, kehendak pembeli dan penjual sudah tercapai. Kaedah sebeginilah yang banyak kita

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



63

temukan dalam dunia perniagaan pada masa kini. Dalam fiqh, jual beli semacam (jual beli dengan saling memberi).

ini dipanggil

Ulama mazhab Syafie dalam qaul qadim (pendapat lama) tidak membenarkan akad seperti ini kerana kedua-dua belah pihak harus menyatakan secara jelas tentang ijab dan kabul itu. Demikian juga mazhab az-Zahiri dan Syiah yang tidak membenarkannya. Namun, Jumhur ulama fiqh termasuk mazhab Syafie terutamanya daripada generasi terakhir seperti Imam Nawawi membolehkan jual beli seperti ini kerana telah menjadi adat kebiasaan dalam sebahagian besar masyarakat umat Islam (uÊrf). Dengan demikian, adat kebiasaan yang berlaku dalam sesebuah masyarakat yang membawa kemaslahatan, dapat dibenarkan sebagai landasan dalam menetapkan suatu hukum. Ijab dan kabul antara seseorang yang bisu dengan penjual atau pembeli dapat dibenarkan asal saja kedua-dua belah pihak dapat memahami dengan jelas apa yang dilakukan itu. Menurut Mustafa az-ZarqaÊ, sesuatu akad itu dipandang sempurna apabila telah memenuhi syarat yang disebutkan tadi. Namun ada akad yang dianggap sempurna apabila telah dilakukan timbangan dan tidak memadai hanya dengan ijab dan kabul sahaja yang disebut sebagai al-uqud al-Âainiyyah ( ). Akad jenis ini ada lima, iaitu: (a)

Hibah (

(b)

Pinjam-meminjam (

);

(c)

Barang simpanan (

);

(d)

Persyarikatan dalam modal (

(e)

Jaminan (

);

); dan

).

Menurut ulama fiqh, kelima-lima jenis akad tersebut harus diserahkan kepada yang berhak dan dikuasai sepenuhnya serta tidak boleh terlepas daripada tanggungjawab (Ala-Eddin Khafofa, 2007).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

64 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

AKTIVITI 4.2 „Sighah al-aqd merupakan rukun akad yang terpenting kerana melalui akad inilah diketahui maksud serta niat setiap pihak yang melakukan akad.‰ Jelaskan kenyataan ini.

SEMAK KENDIRI 4.2 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan rukun akad?

2.

Senaraikan rukun-rukun akad.

3.

Apakah sighah al-aqd?

4.

Bilakah sesuatu akad itu dipandang sempurna?

5.

Terangkan lima jenis akad yang dianggap sempurna.

4.3

SYARAT UMUM DAN KHUSUS DALAM AKAD

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan pendapat para ulama fiqh dalam menetapkan beberapa syarat umum yang harus dipenuhi dalam sesuatu akad di samping mengenali syaratnya yang khusus. Sebagai contoh, akad jual beli memiliki syarat tersendiri. Demikian juga halnya dengan akad al-wadiÊah, hibah, ijarah (sewa-menyewa). Syarat umum sesuatu akad ialah: (a)

Pihak yang melakukan akad dianggap mampu bertindak sekiranya mempunyai kepastian untuk melakukan kontrak Sekiranya belum mampu, ia harus dilaksanakan oleh wakilnya. Oleh sebab itu, suatu akad yang dilakukan oleh orang yang kurang waras (gila) atau anak kecil yang belum mukallaf , hukumnya adalah tidak sah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

(b)

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



65

Objek akad itu diakui oleh syarak Objek akad ini harus memenuhi syarat berikut (rujuk Rajah 4.4): (i)

Berbentuk harta;

(ii)

Dimiliki seseorang; dan

(iii)

Bernilai harta menurut syarak.

Rajah 4.4: Tiga objek akad

Dengan demikian, harta yang tidak bernilai menurut syarak tidak sah diniagakan seperti khamar (minuman keras). Di samping itu, jumhur fiqh selain ulama mazhab Hanafi mengatakan bahawa barang najis seperti anjing, babi, bangkai dan darah tidak boleh dijadikan objek akad kerana barang najis tidak bernilai menurut syarak. Menurut Mustafa az-ZarqaÊ, harta wakaf pun tidak dapat dijadikan sebagai objek akad. Ini kerana harta wakaf bukanlah hak milik yang dapat dijual beli. Harta wakaf ialah hak milik bersama kaum Muslimin dan bukannya milik peribadi seseorang. Maka harta wakaf tidak sah sebagai objek jual beli. Menurut Mustafa az-ZarqaÊ lagi, sewa-menyewa harta wakaf dibolehkan kerana wakaf itu tidak berpindah tangan secara mutlak kepada pihak penyewa. Objek akad juga harus ada dan dapat diserahkan ketika berlangsungnya akad kerana berjual beli sesuatu yang belum ada dan tidak mampu diserahkan hukumnya tidak sah. Misalnya, menjual padi yang belum berbuah dan menjual janin haiwan yang masih dalam kandungan. Menurut ulama, ketentuan tadi tidak berlaku terhadap Âaqd salam, istisna (pesanan barang) dan musaaqah (transaksi antara pemilik kebun dan pengelolanya). Pengecualian ini dibenarkan atas dasar bahawa akad ini diperlukan oleh masyarakat dan telah menjadi kebiasaan atau sebahagian daripada adat yang diterima oleh anggota masyarakat.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

66 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

(c)

Akad itu tidak dilarang oleh nas syarak Atas dasar ini, seseorang wali (pemelihara anak kecil) tidak dibenarkan menghibahkan harta anak kecil tersebut. Seharusnya harta anak kecil itu dikembangkan, dipelihara dan tidak diserahkan kepada seseorang tanpa ada imbalan. Apabila terjadi akad, maka akad itu terbatal menurut syarak.

(d)

Akad yang dilakukan itu memenuhi syarat khusus dengan akad yang bersangkutan di samping harus memenuhi syarat umum Syarat khusus umpamanya, syarat jual beli yang berbeza dengan syarat sewa-menyewa dan gadaian.

(e)

Akad itu bermanfaat Umpamanya, suami mengadakan akad dengan isterinya bahawa suami akan memberi upah kepada isterinya dalam urusan rumah tangga. Akad jenis ini batal kerana seorang isteri memang berkewajipan menguruskan rumah tangga. Contoh lain ialah seseorang mengadakan akad dengan seorang penjahat bahawa penjahat itu akan menghentikan kejahatannya apabila diberikan ganjaran. Akad semacam ini juga tidak sah kerana sesuatu tindakan kejahatan memang harus dihentikan.

(f)

Ijab tetap kekal sampai berlaku kabul Umpamanya, dua orang pedagang dari dua daerah yang berbeza, melakukan transaksi dagangan menerusi surat (tulisan). Pembeli barang melakukan ijabnya melalui surat yang memerlukan waktu beberapa hari. Sebelum surat itu sampai kepada penjual, pembeli telah meninggal dunia atau hilang ingatan (gila). Transaksi ini terbatal kerana salah seorang pihak telah meninggal atau menjadi gila (tidak berkeupayaan lagi untuk meneruskan akad).

(g)

Ijab dan kabul dilakukan dalam satu majlis, iaitu suatu keadaan yang menggambarkan proses sesuatu transaksi Menurut Mustafa az-ZarqaÊ, majlis itu dapat berbentuk tempat dilangsungkan akad dan dapat juga berbentuk keadaan selama proses berlangsung akad sekalipun tidak pada satu tempat yang khusus. Berkenaan dengan masalah ini, timbul perbezaan pendapat ulama tentang ijab; apakah harus segera bersambut dengan kabul? Jumhur ulama fiqh selain mazhab Syafie tidak mengharuskan kabul segera dilaksanakan setelah ijab. Ini kerana pihak penerima memerlukan waktu untuk berfikir dan meneliti segala persoalan yang berkaitan dengan transaksi (objek akad). Bahkan menurut ulama mazhab Maliki, apabila pihak penerima meminta penangguhan waktu untuk mengucapkan kabul, maka permintaan itu harus dipenuhi. Sebaliknya, menurut ulama mazhab Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



67

Syafie, kabul disyaratkan segera dilaksanakan setelah ijab. Apabila terjadi kegiatan lain pada saat ijab dan kabul itu, maka transaksi menjadi batal. Hal ini bererti bahawa ijab harus segera dijawab dengan kabul. (h)

Tujuan akad itu harus jelas dan diakui oleh syarak Umpamanya, dalam jual beli, jelas tujuannya untuk memindahkan hak milik penjual kepada pembeli dengan ganjaran. Begitu juga halnya dengan akad lain. Bentuk lain yang tidak diakui oleh syarak adalah menjual anggur kepada kilang yang memproses minuman keras (Faizah Ismail, 2006).

AKTIVITI 4.3 Ulama fiqh menetapkan beberapa syarat umum yang harus dipenuhi dalam sesuatu akad. Di samping itu, setiap akad juga mempunyai syarat khusus. Bincangkan syarat-syarat umum dan khusus dalam sesuatu akad.

SEMAK KENDIRI 4.3 1.

Apakah syarat-syarat umum sesuatu akad?

2.

Apakah syarat-syarat khusus sesuatu akad?

3.

Apakah yang dimaksudkan dengan objek akad?

4.

Apakah syarat sah sesuatu objek dalam akad?

5.

Apakah tujuan dan matlamat sesuatu akad?

4.4

KEBEBASAN SYARAT DALAM AKAD

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan pendapat serta pandangan para ulama fiqh dalam menentukan bahawa akad yang telah memenuhi rukun, dan syarat umum dan khusus, mempunyai kekuatan hukum yang mengikat terhadap pihak yang melakukan akad. Setiap manusia mempunyai kebebasan untuk mengikatkan diri pada sesuatu akad dan sebagai akibatnya, wajib memenuhi ketentuan hukum yang ditimbulkan oleh akad tersebut sebagaimana firman Allah SWT: Copyright © Open University Malaysia (OUM)

68 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

4 ÏŠθà)ãèø9$$Î/ (#θèù÷ρr& (#þθãΨtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©!$# $y㕃r'¯≈tƒ Maksudnya: „Hai orang-orang yang beriman, penuhilah akad-akad itu⁄‰ (Surah al-Maidah: 1) Kontrak itu adakalanya dalam jumlah yang sangat besar, iaitu melibatkan puluhan, ratusan, bahkan ribuan jenis, kuantiti dan berbeza kualitinya. Biasanya antara pembeli dan penjual akan menggariskan syarat tertentu dalam akad seperti barangnya diterima di tempat penjual atau pembeli pengirimannya bertahap atau sekali gus dan sebagainya. Menurut ulama mazhab az-Zahiri, semua syarat yang telah disepakati oleh kedua belah pihak yang berakad tetapi tidak selari dengan tuntutan al-Quran dan sunnah Rasulullah terbatal dengan sendirinya. Sedangkan menurut jumhur ulama fiqh, selain mazhab az-Zahiri, pada dasarnya pihak yang berakad itu mempunyai kebebasan untuk menentukan syarat tersendiri dalam sesuatu akad. Namun hendaklah diingat bahawa kebebasan menentukan syarat dalam akad tersebut ada yang bersifat mutlak, iaitu tanpa batas selama tidak ada larangan dalam al-Quran dan sunnah, sebagaimana yang dikemukakan oleh ulama mazhab Hambali dan Maliki. Sebaliknya, menurut mazhab Hanafi dan Syafie, sekalipun pihak yang berakad mempunyai kebebasan dalam menentukan syarat tetapi kebebasannya itu tetap terbatas. Contohnya, suami mensyaratkan dia tidak akan memberikan nafkah kepada isterinya sesudah mereka berumah tangga. Syarat ini batal kerana tidak sesuai dengan kehendak syarak yang mewajibkan suami memberikan nafkah kepada isterinya menurut kemampuannya. Harus kita sedari bahawa setiap akad mempunyai akibat hukum, iaitu tercapai sesuatu matlamat yang ingin dikehendaki bersama seperti pemindahan hak milik daripada penjual kepada pembeli dan akad mengikat kedua-dua belah pihak yang berakad. Akad itu tidak boleh dibatalkan kecuali dalam hal yang dibenarkan oleh syarak, misalnya, terdapat kecacatan pada barang (objek akad) atau akad itu tidak memenuhi salah satu syarat atau rukun akad yang telah kita bincangkan sebelum ini (Mohd Ali Hassan, 2004).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



69

AKTIVITI 4.4 Maksudnya: „Hai orang-orang yang beriman, penuhilah akad-akad itu⁄„ (Surah al-Maidah: 1) Terangkan pengertian ayat al-Quran tadi.

SEMAK KENDIRI 4.4 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan kebebasan syarat dalam akad?

2.

Mengapakah kebebasan syarat dianggap penting oleh ulama? Jelaskan.

3.

Apakah kesannya pada akad yang tidak ada kebebasan syarat?

4.

Apakah kesannya pada akad yang syaratnya bertentangan dengan kehendak syarak? Jelaskan kesan-kesan tersebut.

4.5

JENIS AKAD

Seterusnya dalam subtopik ini, kita akan membincangkan jenis akad menurut pandangan dan pendapat ulama fiqh. Menurut jumhur ulama, akad dapat dibahagikan kepada beberapa jenis. Melihat dari segi amalannya, menurut syarak, akad boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu akad sahih dan akak yang tidak sahih. Mari kita lihat Rajah 4.5 untuk melihat jenis akad dengan lebih jelas.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

70 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

Rajah 4.5: Jenis akad

Sekarang kita akan melihat jenis akad dengan lebih terperinci.

4.5.1

Akad Sahih

Akad sahih ialah akad yang telah memenuhi syarat dan rukun. Dengan demikian, segala kesan hukum yang ditimbulkan oleh akad itu memberi impak kepada kedua-dua belah pihak. Ulama mazhab Hanafi dan Maliki membahagikan lagi akad sahih ini kepada dua jenis, iaitu: (a)

Akad Nafiz (Sempurna untuk Dilaksanakan) Akad yang dilangsungkan dengan memenuhi rukun dan syarat dan tidak ada penghalang untuk melaksanakannya.

(b)

Akad Mauquf Akad yang dilakukan seseorang yang mampu bertindak atas kehendak hukum tetapi dia tidak memiliki kekuasaan untuk melangsungkan dan melaksanakannya. Akad tersebut seperti akad yang dilakukan oleh anak kecil menjelang akil baligh (mumayyiz). Akad itu baru sah secara sempurna dan memiliki akibat hukum setelah mendapat izin daripada wali anak itu.

Akad mauquf juga disebut dalam fikah dengan Âaqd al-fudluli. Sebagai contoh, Ahmad memberikan wang RM500 kepada Yusuf untuk membeli seekor kambing. Jumlah wang RM500 itu sebenarnya dapat digunakan untuk membeli dua ekor kambing dan Yusuf membeli dua ekor kambing. Kesahihan akad jual beli dua ekor kambing itu bergantung pada Ahmad kerana Yusuf hanya Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



71

diarahkan membeli seekor kambing sahaja. Jika dipersetujui oleh Ahmad, maka sahlah akad itu. Sebaliknya jika tidak dipersetujui, maka ia tidak sah dan Yusuf harus mengembalikan bakinya kepada Ahmad. Menurut mazhab Syafie dan Hambali, jual beli yang mauquf itu tidak sah. Selanjutnya, jika dilihat dari sisi mengikat atau tidak jual beli yang sahih itu, ulama fiqh membahagikannya kepada dua jenis, iaitu: (a)

Akad yang bersifat mengikat bagi kedua-dua belah pihak sehingga salah satu pihak tidak boleh membatalkan akad itu tanpa keizinan pihak lain seperti akad jual beli dan sewa-menyewa; dan

(b)

Akad yang tidak bersifat mengikat bagi kedua-dua belah pihak seperti ariyah (pinjam-meminjam) dan wadiah (simpanan).

4.5.2

Akad yang Tidak Sahih

Akad yang tidak sahih, iaitu akad yang terdapat kekurangan pada rukun atau syaratnya sehinggakan akibat hukum tidak berlaku bagi kedua-dua belah pihak yang melakukan akad itu. Mazhab Hanafi membahagikan lagi akad yang tidak sahih ini kepada dua jenis, iaitu akad yang batil dan akad yang fasid. Sesuatu akad dikatakan batil apabila akad itu tidak memenuhi salah satu rukun dan larangan langsung daripada syarak. Sebagai contoh, objek akad (jual beli) itu tidak jelas seperti menjual ikan dalam lautan atau salah satu pihak tidak mampu bertindak atas nama hukum seperti anak kecil atau orang gila. Sesuatu akad dikatakan fasid apabila suatu akad yang pada dasarnya dibenarkan tetapi sifat yang diakadkan tidak jelas seperti menjual kereta tidak disebutkan modelnya dan tahunnya. Jual beli sebegini tidak lagi dianggap fasid sekiranya kereta yang dijual itu lengkap diberikan maklumatnya sehingga tidak meragukan pembeli. Namun jumhur ulama fiqh berpendapat akad yang batil dan fasid tetap tidak sah dan akad tersebut tidak mengakibatkan hukum apa pun bagi kedua belah pihak (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009).

AKTIVITI 4.5 Lakarkan serta bincangkan tentang jenis-jenis akad menurut pandangan dan pendapat ulama fiqh.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

72 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM

SEMAK KENDIRI 4.5 Berikan maksud bagi perkara berikut: (a)

Akad sahih.

(b)

Akad nafiz.

(c)

Akad mauquf.

(d)

Akad batil.

(e)

Akad fasid.

4.6

TAMATNYA SESUATU AKAD

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan pendapat serta pegangan ulama fiqh yang menyatakan bahawa sesuatu akad akan berakhir sekiranya terjadi perkara berikut: (a)

Berakhirnya masa berlaku akad itu apabila akad itu melibatkan suatu jangka masa tertentu;

(b)

Dibatalkan oleh pihak yang berakad apabila akad itu mengikat;

(c)

Dalam sesuatu akad yang bersifat mengikat, akad berakhir apabila:

(d)

(i)

Akad itu fasid;

(ii)

Berlaku khiyar syarat atau khiyar aib (barang rosak);

(iii)

Akad itu tidak dilaksanakan oleh satu pihak yang berakad; dan

(iv)

Telah tercapai tujuan akad itu secara sempurna.

Salah seorang daripada pihak yang berakad meninggal dunia.

Walaupun salah seorang daripada pihak meninggal dunia, akad akan dapat diteruskan oleh ahli warisnya seperti akad sewa-menyewa, gadaian (rahn) dan persyarikatan (syarikah). Dengan demikian, tidak ada pihak yang rugi (Hailani Muji Tahir, 2009). Rajah 4.6 menunjukkan secara ringkas faktor yang menamatkan akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



Rajah 4.6: Tujuh faktor yang menamatkan akad

AKTIVITI 4.6 1.

Bilakah sesuatu akad itu dianggap tamat? Bincangkan.

2.

Berikan beberapa contoh bagi penjelasan anda.

SEMAK KENDIRI 4.6 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan tamatnya sesuatu akad?

2.

Apakah itu khiyar aib?

3.

Apakah kesan berakhirnya sesuatu akad?

4.

Bilakah sesuatu akad itu telah mencapai tujuannya?

5.

Apakah kesannya pada akad apabila salah seorang pihak meninggal dunia?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

73

74 

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



Akad membawa pengertian perikatan, perjanjian, persetujuan dan permuafakatan. Pertalian antara ijab (penyataan melakukan ikatan) dan kabul (penyataan menerima ikatan) sesuai dengan prinsip syariat yang mempunyai pengaruh besar ke atas transaksi sesuatu objek atau benda.



Akad sahih merupakan akad yang telah memenuhi syarat dan rukun. Akad yang tidak sahih ialah akad yang terdapat kekurangan pada rukun atau syaratnya.



Menurut jumhur ulama, rukun akad terdiri daripada sighah al-aqd, pihak yang berakad dan objek akad. Syarat akad pula terbahagi kepada syarat umum dan syarat khusus.



Ulama fiqh telah menyatakan bahawa sesuatu akad akan berakhir dalam tujuh keadaan, iaitu:



ă

Berakhirnya masa akad;

ă

Akad itu fasid;

ă

Tidak dilaksanakan oleh satu pihak;

ă

Meninggal dunia salah seorang ahli akad;

ă

Dibatalkan oleh pihak yang terlibat;

ă

Berlakunya khiyar aib; dan

ă

Akad telah sempurna.

Kesemua aspek akad yang telah dibincangkan merupakan prinsip asas yang diguna pakai dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

Akad Akad fasid Akad nafiz Akad mauquf

Khiyar aib (barang rosak)

Mujib Qaabil Sighah al-aqd

Akad sahih Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 4

KONSEP AKAD DALAM SYARIAT ISLAM



75

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah Al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



5

Ahliyyah (Kelayakan) dalam Akad Menurut Syariat Islam

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian ahliyyah (kelayakan) dalam akad;

2.

Menghuraikan elemen yang membatalkan akad;

3.

Menerangkan hukum dan kesan akad yang tidak sah;

4.

Membandingkan akad yang sah dengan yang tidak sah; dan

5.

Membincangkan isu kelayakan dalam akad dengan merujuk kepada sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

 PENGENALAN Sekarang kita akan memasuki Topik 5 iaitu topik yang bertajuk Ahliyyah (kelayakan) dalam Akad Menurut Syariat Islam. Perbincangan kita dalam topik ini akan menjurus kepada kelayakan pihak yang berakad. Apakah akad? Cuba anda nyatakan maksud akad. Akad merupakan pertemuan antara dua pihak yang bersetuju untuk mengadakan sesuatu perjanjian berdasarkan terma dan syarat yang tertentu. Dalam persetujuan ini terkandung keinginan setiap pihak. Kadangkala terdapat Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 77

sesuatu perkara yang boleh mencacatkan akad dan tidak mempunyai kesan hukum di sisi syarak. Biasanya elemen yang boleh menyebabkan sesuatu akad itu cacat ialah berlakunya kesilapan (kekhilafan), kerugian atau penipuan melalui tipu helah (muslihat), paksaan (ikrah) serta ugutan dan sebagainya yang kerelaan untuk berakad tidak akan diberikan oleh satu pihak sekiranya diketahui perkara yang sebenar. Maka topik ini akan membincangkan dengan lebih lanjut tentang beberapa perkara asas yang boleh mencacatkan serta membatalkan sesuatu akad itu.

5.1

ELEMEN KESILAPAN (KEKHILAFAN) DALAM AKAD

Seterusnya kita akan membincangkan konsep kesilapan yang merupakan salah satu sebab yang mencacatkan kehendak seseorang untuk mengadakan akad. Keadaan ini wujud dalam diri pihak yang ingin mengikat kontrak yang dia membuat gambaran yang tidak tepat tentang kontrak yang hendak dibuat. Perbincangan tentang kesilapan ini lebih terarah kepada benda yang menjadi objek kontrak sama ada pada zat atau sifat benda tersebut. Contoh kesilapan pada zat benda ialah A membeli sebentuk cincin berlian tetapi ternyata ia kaca. Contoh bagi kesilapan pada sifat pula ialah X membeli kain sutera yang dianggap buatan Jepun tetapi sebenarnya buatan Malaysia (Abdul Raziq al-Sanhuri, 1967). Rajah 5.1 menunjukkan dua jenis kesilapan dalam akad, iaitu kesilapan batin (tersembunyi) dan kesilapan zahir (jelas). Kedua-dua jenis kesilapan ini sama ada pada zat atau sifat benda yang menjadi objek kepada kontrak itu mungkin berlaku secara tersembunyi atau secara zahir.

Rajah 5.1: Dua elemen kesilapan dalam akad

Sekarang mari kita lihat dengan lebih jelas tentang kedua-dua jenis kesilapan yang disebutkan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

78 

5.1.1

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

Kesilapan Batin (Tersembunyi)

Kesilapan ini berlaku secara tidak jelas. Perkara ini disebabkan oleh kesilapan yang ada dalam gambaran pihak yang berkontrak serta tidak ada pula tindakan luar yang menjelaskan segala anggapannya itu. Kesilapan tersebut menyebabkan dia membuat sangkaan yang tidak benar tentang benda yang menjadi objek kepada kontrak itu sama ada pada zat atau sifatnya. Contohnya, A ingin membeli sebentuk cincin yang diperbuat daripada emas. Semasa membuat tawaran untuk membelinya dia tidak pula menyatakan sangkaannya itu begitu juga semasa kontrak itu dibuat. Setelah selesai kontrak itu dibuat barulah A sedar bahawa sangkaannya tidak tepat dan cincin itu bukan diperbuat daripada emas. Hukum serta Kesannya Dalam hal ini, fuqaha mengatakan kesilapan secara tersembunyi seperti ini tidak memberi kesan kepada hukum akad atau kontrak yang telah dibuat. Kontrak tersebut tetap sah kerana unsur penting dalam melakukan akad ialah wujud kemahuan yang jelas untuk berkontrak pada kedua-dua belah pihak. Kemahuan tersebut boleh difahami melalui tindakan yang dilakukan sama ada dengan perkataan, perbuatan atau lain-lain. Niat yang tidak jelas dan tersirat di dalam hati semata-mata tidak boleh dijadikan bukti ada atau tidak kemahuan seseorang untuk berkontrak.

5.1.2

Kesilapan Zahir (Jelas)

Kesilapan ini berlaku apabila pihak yang berkontrak atau salah satu daripadanya mempunyai tanggapan yang tidak tepat pada benda yang menjadi objek akad itu dan tanggapan tersebut telah dinyatakan sewaktu kontrak dilakukan. Contohnya, A berkata kepada B, „Saya ingin membeli cincin emas awak ini dengan harga RM300.‰ B telah menerima tawaran tersebut. Namun A mendapati cincin tersebut bukan dibuat daripada emas tetapi suasa. Hukum serta Kesannya Sekiranya kesilapan zahir ini berlaku pada zat benda yang menjadi objek kontrak itu seperti cincin permata yang disangka berlian tetapi sebenarnya kaca, akad yang dilakukan itu batal. Alasannya ialah benda yang diakadkan itu seolah-olah tidak wujud sama sekali. Apabila barang tidak ada, maka akad tersebut tidak sah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 79

Sekiranya kesilapan zahir ini berlaku pada sifat benda yang dikontrakkan seperti ingin membeli kain sarung buatan Indonesia tetapi yang dibeli kain buatan Malaysia. Akad itu boleh dibatalkan oleh pihak yang melakukan kesilapan tersebut. Ini disebabkan apa yang berlaku tidak menjejaskan kewujudan objek kontrak itu sebagaimana kesilapan yang berlaku pada sifat benda. Walaupun kesilapan yang berlaku pada sifat benda tidak menafikan objek kontrak itu ada, namun apa yang sebenarnya diingini oleh pihak yang terlibat tidak diperoleh. Oleh itu, pihak yang berkenaan diberikan peluang sama ada untuk meneruskan akad yang sudah dibuat itu ataupun membatalkannya. Tindakan ini boleh dilakukan sekiranya akad yang berlaku itu termasuk dalam kategori akad yang boleh dibatalkan seperti akad jual beli. Sekiranya akad yang berlaku itu tidak boleh dibatalkan seperti akad perkahwinan, jumhur fuqaha, kecuali fuqaha mazhab Hambali mengatakan akad itu tidak boleh dibatalkan (Ala-Eddin Khafofa, 2007).

AKTIVITI 5.1 Perbincangan tentang kesilapan dalam akad lebih memberi penumpuan kepada benda yang menjadi objek kontrak sama ada pada zat atau sifat benda tersebut. Huraikan.

SEMAK KENDIRI 5.1 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan kesilapan dalam akad?

2.

Terangkan perbezaan antara kesilapan zahir dan batin.

3.

Apakah hukumnya apabila berlaku kesilapan zahir pada akad? Berikan contohnya.

4.

Apakah hukumnya apabila berlaku kesilapan batin pada akad? Berikan contohnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

80 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

ELEMEN RUGI DAN TIPU HELAH DALAM AKAD

5.2

Apakah yang akan berlaku seandainya wujud elemen penipuan dalam akad? Apakah pendapat anda? Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan elemen rugi dan tipu helah dalam akad. Rugi bererti bayaran yang diterima oleh salah satu pihak yang berkontrak tidak sepadan dengan bayaran yang diterima oleh pihak yang satu lagi. Contohnya, A menjual kepada B satu barang yang bernilai RM200 dengan harga RM150 sahaja. Oleh sebab itu, A dianggap orang yang rugi. Begitu juga jika X membeli barang yang bernilai RM20 dengan harga RM50, dia ialah orang yang rugi.

5.2.1

Elemen Tipu Helah atau Muslihat

Tipu helah ditakrifkan oleh fuqaha sebagai menggunakan helah atau muslihat bagi menarik orang lain untuk mengadakan kontrak dengan anggapan kontrak itu memberi kebaikan kepadanya. Rajah 5.2 menunjukkan kepada anda dua jenis tipu helah.

Rajah 5.2: Dua jenis tipu helah

Tipu helah boleh dilakukan sama ada menerusi perbuatan atau perkataan. Mari lihat Jadual 5.1 untuk mendapatkan keterangan lanjut. Jadual 5.1: Penerangan bagi Tipu Helah menerusi Perbuatan dan Perkataan Tipu Helah dengan Perbuatan

Tipu Helah dengan Perkataan

Membuat sesuatu perkara dengan tujuan untuk menipu pihak tertentu supaya melakukan kontrak dan membuat gambaran yang tidak tepat pada benda yang hendak dikontrakkan seperti mencelup baju lama dengan warna tertentu supaya kelihatan baharu.

Memberi gambaran dengan perkataan secara tidak tepat tentang sesuatu perkara yang hendak dikontrakkan bagi menarik pihak tertentu untuk berkontrak serta membuat tanggapan yang tidak tepat terhadap benda tersebut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

5.2.2

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 81

Hukum serta Kesannya Akad yang Merugikan dan Tipu Helah dalam Akad

Rugi dan tipu helah ialah dua perkara yang memberi kesan berbeza pada hukum akad. Pelbagai pendapat telah diberikan oleh fuqaha dalam masalah ini. Ini berdasarkan pada keadaan yang berlaku dalam sesuatu akad yang dibuat sama ada kerugian semata-mata atau tipu helah sahaja atau kedua-duanya sekali. Bagi mengetahui kedudukan akad yang merugikan dan tipu helah dalam akad, perkara ini perlu dijelaskan mengikut keadaan yang dinyatakan sebelum ini. (a)

Akad yang Merugikan Sesuatu akad yang dibuat tidak akan terjejas dengan kerugian yang kecil. Kerugian ini merupakan hal yang sering berlaku dan tidak boleh dielakkan dalam melakukan sesuatu akad atau kontrak. Bahkan, orang ramai juga boleh menerima keadaan ini. Sekiranya kerugian yang berlaku itu besar, para fuqaha berbeza pendapat dalam menentukan status akad tersebut. Sebahagian fuqaha berpendapat akad yang berlaku adalah sah. Namun pihak yang mengalami kerugian boleh membatalkannya. Ada pula sebahagian yang lain mengatakan, akad yang berlaku adalah sah dan tidak boleh difasakh atau dibatalkan oleh mana-mana pihak. Ini kerana akad yang mengalami kerugian biasanya akad yang ada balasan dan mutlak. Akad seperti ini tidak boleh dibatalkan oleh sesiapa pun. Sekiranya pihak yang mengalami kerugian itu diberi peluang membatalkan akad tersebut, maka sifat mutlak pada akad itu tidak bererti lagi. Bagi mengelakkan daripada berlakunya perkara ini, kedua-dua pihak hendaklah berwaspada dan berhati-hati semasa melakukan kontrak. Mereka tidak boleh berharap untuk membatalkan akad yang sudah dibuat secara sah dan bersifat mutlak itu.

(b)

Akad yang Menggunakan Tipu Helah Sekiranya berlaku tipu helah dalam akad berkenaan, pihak yang tertipu boleh memfasakhkan akad tersebut dengan syarat penipuan tersebut berlaku tanpa pengetahuan dan disedarinya.

(c)

Akad yang Kerugian Kerana Tipu Helah Sebahagian fuqaha mengatakan sekiranya berlaku kerugian sama ada banyak atau sedikit dan kerugian itu berlaku disebabkan tipu helah yang dilakukan oleh pihak yang berakad itu sendiri atau orang lain, pihak yang tertipu itu boleh melakukan fasakh terhadap akad tersebut. Dia dibenarkan Copyright © Open University Malaysia (OUM)

82 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

berbuat demikian untuk menjaga kepentingannya dan menghapuskan niat jahat pihak yang melakukan penipuan tersebut. Manakala sebahagian yang lain pula mengatakan kerugian yang banyak sahaja yang membolehkan pihak yang tertipu membatalkan akad yang dilakukan. Sekiranya penipuan yang dilakukan hanya menyebabkan kerugian yang sedikit, pihak yang menanggungnya tidak boleh membatalkan akad yang sudah dibuat itu (Faizah Ismail, 2006).

SEMAK KENDIRI 5.2 1.

Apakah maksud rugi dan jenis-jenisnya?

2.

Apakah maksud tipu helah dan jenis-jenisnya?

3.

Kenapakah rugi dan tipu helah boleh membatalkan akad?

4.

Bagaimanakah untuk mengelak tipu helah dalam akad?

5.

Kenapakah agama Islam melarang tipu helah dalam akad?

5.3

ELEMEN PAKSAAN DALAM AKAD

Perbincangan kita yang seterusnya akan berkisar kepada faktor paksaan yang boleh mencacatkan serta membatalkan sesuatu akad. Apakah makna paksaan? Paksaan ditakrifkan oleh fuqaha sebagai mengancam atau mengugut seseorang dengan sesuatu yang menakutkannya supaya dia melakukan perkara yang tidak disukainya. Anda boleh melihat Rajah 5.3 untuk mengetahui jenis paksaan.

Rajah 5.3: Dua jenis paksaan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 83

Apakah paksaan sepenuhnya dan paksaan tidak sepenuhnya? Mari lihat penerangan berikut. (a)

Paksaan sepenuhnya bermaksud mengancam atau mengugut untuk membunuh atau mencederakan orang yang dipaksa. Termasuk dalam kategori paksaan ini adalah ugutan untuk merosakkan harta atau membunuh orang yang ada hubungan dengan orang yang dipaksa. Paksaan ini dinamakan paksaan sepenuhnya kerana paksaan ini menghilangkan kerelaan dan pilihan orang yang dipaksa itu sama sekali. Oleh sebab takut kehilangan nyawa atau anggota badan, orang yang dipaksa, terpaksa melakukan apa yang disuruh oleh orang yang memaksanya; dan

(b)

Paksaan tidak sepenuhnya pula ialah mengugut untuk memukul, menahan atau sebagainya yang berupa ugutan yang tidak membahayakan nyawa, anggota badan atau harta. Ugutan ini berbeza mengikut keadaan orang yang diugut itu sendiri. Paksaan ini dikatakan sebagai paksaan tidak sepenuhnya kerana ia hanya menghilangkan kerelaan orang yang dipaksa tetapi tidak menghilangkan pilihannya. Orang yang dipaksa itu masih boleh memilih sama ada untuk melakukan apa yang disuruh atau tidak.

5.3.1

Hukum serta Kesan Paksaan pada Akad

Fuqaha daripada mazhab Hanafi berpendapat sekiranya akad yang dibuat melibatkan penceraian dan rujuk, akad akan dianggap sah walaupun dibuat secara terpaksa. Paksaan tidak memberi sebarang kesan pada akad tersebut kerana akad jenis ini menurut mazhab Hanafi sudah dianggap sah semata-mata dengan adanya tindakan yang boleh menjelaskan kehendak pihak yang melakukannya. Bagi mereka, berlakunya tindakan itu sudah menepati adanya kehendak pihak yang terlibat untuk berkontrak. Keadaannya sama seperti akad yang dibuat secara bergurau. Sekiranya akad yang dibuat kerana dipaksa itu berbentuk akad yang tidak mutlak dan boleh difasakh seperti akad jual beli, maka mazhab Hanafi berpendapat akad ini dianggap akad fasid dan tidak batal. Paksaan untuk melakukan akad seperti ini hanya menghilangkan kerelaan sahaja dan bukannya pilihan dalam diri orang yang dipaksa itu. Orang yang dipaksa itu masih mempunyai kuasa untuk membuat pilihan. Apa yang penting bagi menjadikan akad itu sah ialah adanya kerelaan pada pihak yang berkontrak. Oleh sebab orang yang dipaksa itu mempunyai pilihan sendiri, maka akad yang dibuatnya dianggap wujud tetapi tidak sah kerana dibuat tanpa kerelaannya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

84 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

Manakala fuqaha lain seperti fuqaha mazhab JaÊafariyah, SyafiÊiyah dan Hanabilah pula berpendapat segala akad atau kontrak yang dibuat secara terpaksa tidak sah dan tidak melahirkan sebarang hukum. Segala tindakan dengan perkataan yang dilakukan secara terpaksa dianggap sia-sia dan tidak melahirkan kesan. Alasan yang diberikan oleh mereka dalam masalah ini ialah: (a)

Allah SWT tidak menganggap orang yang dipaksa mengucap perkataan kufur telah menjadi kafir. Firman Allah SWT:

. . . Ç⎯≈yϑƒM}$$Î/ B⎦È⌡yϑôÜãΒ …çμç6ù=s%uρ oνÌò2é& ô⎯tΒ ωÎ) . . . Maksudnya: „...kecuali orang yang dipaksa (melakukan kufur) sedang hatinya tenang

tenteram dengan iman.‰ (Surah al-Nahl: 106) Apabila orang yang dipaksa melakukan perbuatan yang boleh menyebabkan dia kufur tidak dianggap kafir, maka begitu juga orang yang dipaksa melakukan sesuatu muamalat, tidak diambil kira tindakannya itu. Hukum yang berkaitan dengan hal akidah dan kekufuran dianggap lebih besar berbanding dengan hukum yang berkaitan dengan muamalat sesama manusia seperti jual beli. Sekiranya hukum yang lebih besar sudah dianggap tidak sah, maka hukum yang lebih kecil daripadanya juga semestinya demikian. (b)

Hadis Nabi Muhammad SAW yang berbunyi:

‫ﺇﻥ ﺍﷲ ﻭﺿﻊ ﻋﻦ ﺃﻣﱴ ﺍﳋﻄﺄ ﻭﺍﻟﻨﺴﻴﺎﻥ ﻭﻣﺎ ﺍﺳﺘﻜﺮﻫﻮﺍ ﻋﻠﻴﻪ‬ Maksudnya: „Sesungguhnya Allah SWT mengangkat daripada umatku apa-apa yang

tersalah atau terlupa atau dipaksa.‰ (Riwayat al-Tirmizi dan al-Hakim daripada Ibn Abbas)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 85

Dalam hadis lain, Rasulullah SAW bersabda:

‫ﻕ ﰱ ﺍﻏﻼﻕ‬ َ ‫ﻻﻃﻼ‬ Maksudnya: „Tidak jatuh talak orang yang dipaksa.‰ (Riwayat Ahmad, Abu Daud dan Ibn Majah daripada Aisyah) (c)

Niat untuk melakukan sesuatu perbuatan adalah penting untuk menjadikannya sah. Oleh sebab itulah perbuatan yang dilakukan oleh orang gila atau bodoh tidak sah kerana dia tidak mempunyai niat yang diiktiraf untuk melakukannya. Begitu juga dengan orang yang dipaksa. Dia tidak mempunyai niat sebenar untuk melakukan perkara tersebut. Segala tindakan yang dilakukannya semata-mata bertujuan untuk menyelamatkan dirinya daripada segala ancaman yang ditujukan kepadanya (Hailani Muji Tahir, 2009).

AKTIVITI 5.2 „Sesungguhnya Allah SWT mengangkat daripada umatku apa-apa yang tersalah atau terlupa atau dipaksa.‰ Bincangkan pengertian hadis ini.

SEMAK KENDIRI 5.3 1.

Apakah pengertian „paksaan‰ menurut syariat Islam?

2.

Mengapakah paksaan dilarang oleh Islam? Huraikan.

3.

Senaraikan jenis-jenis paksaan.

4.

Terangkan hukum dan kesan paksaan pada akad.

5.

Berikan contoh-contoh paksaan yang akan membatalkan akad.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

86 

5.4

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

BAHAGIAN AKAD

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan bahagian akad. Akad terbahagi kepada beberapa jenis berdasarkan aspek yang berbeza seperti sifat akad itu sendiri, tempoh wujudnya dan kesan sesuatu akad yang dibuat berdasarkan jenisnya. Rajah 5.4 menunjukkan bahagian akad.

Rajah 5.4: Pembahagian akad

5.4.1

Sifat atau Hukum Akad

Dalam syariat Islam, sifat akad disebut juga oleh fuqaha sebagai „hukum akad‰. Dalam menjelaskan maksud sifat atau hukum akad ini, terdapat dua huraian yang telah diberikan oleh fuqaha. Sebahagian daripada fuqaha menjelaskan yang dimaksudkan dengan sifat atau hukum akad itu ialah ketentuan yang berasaskan kepada sejauh mana perbuatan itu harus atau ditegah oleh syarak. Sesuatu akad itu halal di sisi syarak, selagi dibenarkan oleh syarak; sebaliknya, akad itu haram kerana dilarang oleh syarak. Manakala sebahagian fuqaha yang lain pula menjelaskan maksud hukum atau sifat akad itu ialah suatu sifat yang diberikan kepada akad atau kontrak berdasarkan sejauh mana sesuatu akad yang dibuat itu telah melahirkan kesan atau sebaliknya. Kadangkala penilaian seperti itu dibuat berdasarkan pihak yang terlibat serta terikat atau tidaknya dengan akad yang dibuatnya itu. Berdasarkan pada definisi ini, sesuatu akad itu disifatkan sebagai batal jika ia tidak melahirkan kesan. Semuanya berdasarkan sama ada sifat yang menjadikan akad tersebut boleh melahirkan kesannya atau tidak. Bagi menjelaskan jenis akad yang berdasarkan sifat atau hukumnya itu, kita akan menghuraikannya menurut tafsiran kedua. Berdasarkan tafsiran ini, akad terbahagi kepada beberapa jenis seperti yang ditunjuk dalam Rajah 5.5 berikut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 87

Rajah 5.5: Sifat atau hukum akad

(a)

Akad yang Sah dan Tidak Sah Selanjutnya kita akan melihat akad yang sah dan juga akad yang tidak sah. (i)

Akad yang Sah Akad yang sah ialah akad yang berlaku tanpa sebarang kecacatan sama ada pada rukun atau syaratnya. Akad ini akan melahirkan kesannya di sisi syarak.

(ii)

Akad Tidak Sah Jumhur fuqaha mentakrifkan akad tidak sah ini sebagai akad yang tidak cukup rukun dan syaratnya. Menurut fuqaha mazhab Hanafi, akad tidak sah terbahagi kepada dua, iaitu akad batal dan akad fasid. Akad yang batal ialah akad yang mempunyai kecacatan pada rukunnya seperti perjanjian yang dibuat secara tidak betul. Sebagai contoh, penerimaan yang dibuat oleh orang yang menerima tidak sama dengan tawaran yang dibuat oleh orang yang menawarkan. Akad itu batal dan tidak melahirkan sebarang kesan di sisi syarak. Manakala akad fasid pula ialah akad yang mempunyai kecacatan pada syarat akad dan tidak pada rukunnya. Contohnya, akad yang mengandungi syarat yang bertentangan dengan hukum syarak atau akad yang bentuk balasannya tidak jelas. Akad seperti ini juga tidak melahirkan sebarang kesan dan boleh dibatalkan oleh pihak yang berkontrak. Walau bagaimanapun, dalam beberapa keadaan, akad fasid ini juga melahirkan hukum seperti akad perkahwinan yang Copyright © Open University Malaysia (OUM)

88 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

dibuat tanpa saksi. Menurut pendapat fuqaha mazhab Hanafi, akad ini dianggap sebagai akad fasid tetapi melahirkan kesan, iaitu sabit mas kahwin, wajib idah jika berlaku perkahwinan sabit nasab anak dan sebagainya. Daripada penjelasan yang telah diberikan, dapat difahami perbezaan pendapat antara jumhur fuqaha dengan fuqaha mazhab Hanafi. Bagi jumhur, tiada perbezaan antara akad batal dan akad fasid. Keduaduanya boleh disebut sebagai akad yang tidak sah. Manakala fuqaha Hanafi pula membezakan antara keduanya kerana dalam beberapa keadaan, akad ini akan melahirkan kesan yang berbeza juga. (b)

Akad yang Diluluskan Tanpa Syarat dan dengan Bersyarat Akad yang sah ialah akad yang dapat melahirkan kesannya. Kesan ini pula akan wujud selepas tamat perjanjian yang dibuat antara pihak yang berakad, tanpa sama ada memerlukan kelulusan daripada mana-mana pihak atau setelah mendapat kelulusan daripada pihak tertentu. Akad yang dibuat tanpa kelulusan pihak tertentu dikenali sebagai akad lulus tanpa syarat, sementara yang memerlukan kelulusan pihak lain dinamakan akad lulus dengan syarat. Sesuatu akad itu akan melahirkan kesannya dan berkuat kuasa dengan segera jika dilakukan oleh orang yang mempunyai kelayakan dan kuasa untuk melakukannya tanpa perlu mendapat kelulusan daripada manamana pihak. Sebaliknya, jika dilakukan oleh orang yang tidak mempunyai kelayakan penuh dan kuasa untuk melakukannya, maka kesan akad tersebut tidak akan ada kecuali setelah mendapat kelulusan daripada pihak yang berkenaan. Contohnya, seorang budak melakukan akad. Akad itu berkesan hanya jika wali atau penjaganya merestui atau memperakukan apa yang dilakukannya. Jika tidak, akad itu dianggap batal.

(c)

Akad Lazim dan Tidak Lazim Akad yang diluluskan terbahagi kepada dua bahagian, iaitu akad lazim dan akad yang tidak lazim. (i)

Akad lazim atau akad yang mengikat ialah akad yang tidak boleh difasakh kecuali dengan persetujuan kedua-dua belah pihak yang berakad. Akad lazim yang boleh difasakh dengan persetujuan keduadua belah pihak ini hanya berlaku pada akad yang tidak mutlak atau disebut juga sebagai akad yang boleh difasakh. Akad yang berlaku secara mutlak tidak menerima pembatalan sama sekali, walaupun dengan persetujuan bersama kedua-dua belah pihak, seperti akad

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 89

perkahwinan dan sebagainya. Akad ini dinamakan akad lazim secara mutlak; dan (ii)

5.4.2

Akad tidak lazim atau yang tidak merugikan disebut juga sebagai akad harus. Akad ini boleh menerima fasakh atas permintaan pihak yang berakad. Akad ini boleh difasakh berasaskan kehendak manamana pihak tanpa memerlukan persetujuan daripada pihak yang satu lagi seperti akad menyimpan (wadiah) atau pinjaman barang (`ariah). Dalam akad ini, kedua-dua belah pihak boleh pada bila-bila masa membatalkan akad ini. Ada pula sebahagian akad yang dianggap tidak lazim bagi satu pihak dan lazim bagi pihak yang satu lagi. Contohnya, akad gadaian. Bagi penggadai, akad ini merupakan akad lazim. Dia tidak boleh membatalkan akad tersebut kecuali dengan persetujuan pihak pemegang gadaian. Bagi pihak pemegang gadaian pula, akad itu merupakan akad harus atau akad tidak lazim. Dia boleh membatalkan akad tersebut pada bila-bila masa.

Tempoh Akad

Subtopik ini akan membincangkan faktor tempoh dalam penguatkuasaan akad. Berdasarkan bentuk perjanjian yang dibuat, akad terbahagi kepada beberapa jenis seperti dipaparkan dalam Rajah 5.6.

Rajah 5.6: Tempoh akad

(a)

Akad yang Berkuat Kuasa Serta-merta Akad ini ialah akad yang berkuat kuasa secara serta-merta tanpa sebarang syarat seperti akad jual beli. Akad ini mempunyai kesan serta-merta dengan berlakunya perjanjian, iaitu tawaran dan penerimaan antara kedua-dua belah pihak. Dengan adanya akad ini, penjual akan menerima kesan daripada jualannya, iaitu dalam bentuk bayaran, manakala pembeli pula akan menerima kesannya juga, iaitu barang yang dibelinya. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

90 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

Ada pula beberapa jenis akad yang bentuk perjanjiannya tidak membolehkan kesannya wujud secara serta-merta tetapi bergantung pada syarat perjanjian yang dibuat. Sebagai contoh, akad salam (tempahan). Kesan daripada akad tersebut tidak berlaku secara serta-merta tetapi hanya akan dianggap sah apabila orang yang membuat tempahan sudah menerima barang tempahannya itu. (b)

Akad yang Berkuat Kuasa pada Masa Hadapan Akad yang berkuat kuasa pada masa hadapan adalah yang penawaran dan penerimaannya memberi erti penangguhan penguatkuasaannya ke suatu masa yang dipersetujui oleh kedua-dua belah pihak. Contohnya, akad sewaan. Pihak yang berakad boleh menentukan tarikh mula berkuat kuasanya perjanjian sewaan tersebut. Sekiranya A membuat perjanjian untuk menyewakan rumahnya kepada B bermula dari bulan hadapan, maka tarikh mula berkuat kuasa perjanjian tersebut adalah pada bulan tersebut.

Walau bagaimanapun, tidak semua akad boleh dibuat dalam bentuk ini. Ada sesetengah akad tidak boleh ditangguhkan penguatkuasaannya. Dalam masalah ini, akad terbahagi kepada tiga bahagian, iaitu: (a)

Akad yang mana penguatkuasaannya pada masa hadapan seperti akad wasiat;

(b)

Akad yang tidak boleh ditunda penguatkuasaannya seperti akad jual beli dan perkahwinan; dan

(c)

Akad yang boleh ditunda penguatkuasaannya seperti akad sewaan dan pinjaman.

5.4.3

Akad Tergantung

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan akad tergantung dan syarat yang diperlukannya. Penguatkuasaan akad ini bergantung pada kewujudan syarat yang ditentukan pada masa akan datang. Jika syarat yang ditentukan itu ada, akad tersebut dianggap wujud dan berlaku. Sekiranya X berkata kepada Y, ‰Apabila saya berangkat ke luar negeri, maka saya lantik awak sebagai wakil saya di sini.‰ Pelantikan ini tidak akan berkuat kuasa kecuali setelah Y berada di luar negeri.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 91

Untuk menjadikan akad ini sah, maka disyaratkan sesuatu yang menjadi asas akad diadakan sewaktu akad itu dibuat. Sekiranya asas itu sudah ada, maka akad tersebut bukan lagi disebut sebagai akad tergantung tetapi akad yang terus berkuat kuasa. Sekiranya A berjanji kepada B akan memberi hadiah jika B lulus peperiksaan, maka perjanjian itu akan terus berkuat kuasa. Sekiranya B belum lagi lulus, maka penguatkuasaan perjanjian itu berdasarkan pada kelulusan B dalam peperiksaan. Akad terbahagi kepada tiga bahagian seperti dipaparkan dalam Rajah 5.7 berikut.

Rajah 5.7: Tiga bahagian akad tergantung

Seperti yang dapat kita lihat dalam rajah tadi, akad terbahagi kepada tiga bahagian, iaitu: (a)

Akad yang Tidak Boleh Sama Sekali Dibuat secara Tergantung atau Bersyarat Akad ini yang memberi hak milik sama ada hak milik benda atau hak milik manfaat dan sama ada dengan balasan atau tidak. Antara akad yang termasuk dalam jenis ini ialah akad jual beli, sewaan, pinjaman dan hibah. Akad ini tidak boleh berlaku secara bersyarat kerana bertentangan dengan sifat akad itu sendiri yang perlu berkuat kuasa serta-merta. Sekiranya akad jenis ini dibuat dengan syarat, sedangkan syarat yang menjadi asas pergantungan itu mungkin ada dan tidak ada pada waktu itu, maka keadaan ini dianggap satu perjudian dalam akad dan tidak diharuskan oleh hukum syarak.

(b)

Akad yang Boleh Dibuat secara Tergantung atau Bersyarat Ini termasuklah akad wakalah (melantik wakil), wasiat, pemegang amanah, cerai dan sebagainya. Akad ini boleh dibuat demikian kerana tidak bertentangan dengan tabiat atau bentuk akad itu sendiri dan tidak ada sifat perjudian dalamnya. Di samping itu, terdapat sebahagian

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

92 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

daripada akad jenis ini yang sememangnya terbentuk secara tergantung seperti wasiat yang bergantung pada kematian pemberi wasiat.

(c)

Akad yang Boleh Dibuat secara Tergantung Tetapi dengan Bersyarat Maksud bersyarat di sini ialah syarat yang tidak bertentangan dengan akad itu sendiri seperti apabila seorang itu berkata, ‰Jika awak sanggup memberi dia hutang, maka saya adalah penjaminnya (Mohd Ali Hassan, 2004).‰

AKTIVITI 5.3 Dengan bantuan rajah, bincangkan bahagian-bahagian akad serta berikan contoh-contohnya.

SEMAK KENDIRI 5.4 1.

Apakah bentuk-bentuk akad yang dibenarkan oleh syariat Islam?

2.

Apakah hukum dan kesan sekiranya sesuatu akad itu tidak menepati kehendak syariat Islam? Huraikan berserta beberapa contoh.

3.

Bagaimanakah untuk mengenal pasti sama ada sesuatu akad itu diiktiraf syariat Islam atau sebaliknya? Huraikan.

4.

Berikan contoh-contoh akad yang sah dan tidak sah menurut syariat Islam.

5.

Adakah bahagian-bahagian yang disebutkan tadi terdapat dalam sistem muamalat dan perbankan Islam?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

 93



Akad merupakan pertemuan antara dua pihak yang berkelayakan yang mereka bersetuju dengan penuh kerelaan untuk mengadakan suatu perjanjian berdasarkan terma dan syarat yang tertentu.



Dalam melafazkan persetujuan, terkandung dalamnya keinginan setiap pihak untuk meneruskan perlaksanaan peranan masing-masing dengan penuh kejujuran dan keikhlasan.



Terdapat beberapa perkara yang boleh mencacatkan serta membatalkan akad dan mempunyai kesan hukum di sisi syarak.



Perkara yang boleh menyebabkan sesuatu akad itu cacat atau batal ialah berlaku kesilapan (kekhilafan), kerugian, penipuan, paksaan, ugutan, ancaman dan sebagainya.



Dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia, elemen yang boleh mencacatkan serta membatalkan akad diambil kira agar sesuatu akad itu menjadi akad yang sahih.

Ahliyyah (kelayakan) Akad bersyarat Akad lazim Akad sah Akad tergantung

Kesilapan (kekhilafan) Paksaan (ikrah) Rugi Sifat akad Tipu helah (muslihat)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

94 

TOPIK 5

AHLIYYAH (KELAYAKAN) DALAM AKAD MENURUT SYARIAT ISLAM

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdul Raziq al-Sanhuri. (1967). Masadir al-haq fi al-fiqh al-Islami, Jil 2. Kaherah, Mesir: MaÊhad al-Buhuth. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah Al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



6

Konsep Jual Beli Menurut Syariat Islam

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian jual beli menurut pendapat ulama;

2.

Menghuraikan konsep jual beli menurut perspektif Islam;

3.

Menyenaraikan jenis jual beli;

4.

Menerangkan perbezaan antara jual beli yang sahih, batil, fasid dan haram; dan

5.

Mengaplikasikan hukum jual beli dalam urusan muamalat semasa.

 PENGENALAN Bolehkah anda jelaskan konsep jual beli mengikut syariat? Mungkin ada antara anda yang telah pun mengetahuinya dan mungkin ada yang tidak begitu memahami konsepnya secara mendalam dan terperinci. Jadi usah risau kerana topik ini akan membantu anda menambah pengetahuan. Dalam topik ini, kita akan membincangkan tentang konsep jual beli menurut syariat Islam. Topik ini akan menerangkan takrif serta pengertian jual beli menurut pendapat ulama dan seterusnya akan mengupas konsep serta skop jual beli menurut perspektif Islam. Seterusnya, topik ini akan menyenaraikan jenis jual beli serta menerangkan perbezaan antara jual beli yang sah, batil, fasid dan haram, mengenal pasti serta mengaplikasikan hukum jual beli tersebut dalam urusan muamalat kita seharian.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

96

 TOPIK 6

6.1

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

PENGERTIAN JUAL BELI

Sebelum kita memulakan pembelajaran kita dengan lebih lanjut, kita akan menyentuh terlebih dahulu pengertian jual beli. Apakah yang anda tahu tentang maksud jual beli? Jual beli ( ) ertinya menjual, mengganti dan menukar (sesuatu dengan sesuatu yang lain). Kata

dalam bahasa Arab kadangkala

digunakan untuk pengertian lawannya, iaitu kata: kata

(beli). Dengan demikian,

bererti kata „jual‰ dan sekali gus juga bererti kata „beli‰ (Abdullah,

2004). Dari segi terminologi, terdapat beberapa definisi, iaitu: (a)

Ulama dari mazhab Hanafi mentakrifkannya sebagai:

‫ﺹ‬ ‫ﺨﺼُﻮ ﹴ‬ ْ ‫ﺏ ﻓﻴﻪ ﻋَﻠﹶﻰ ﻭَﺟ ٍﻪ ﻣُﻔﻴ ٍﺪ َﻣ‬ ٌ ‫ُﻣﺒَﺎ َﺩﹶﻟﺔﹸ ﺷَﻲ ِﺀ ﻣَﺮﻏﹸﻮ‬ Maksudnya: „Saling menukarkan harta dengan harta melalui cara tertentu.‰

‫ﺹ‬ ‫ﺨﺼُﻮ ٍﹴ‬ ْ ‫ﻣُﺒﺎ َﺩﹶﻟﺔﹸ ﻣﺎ ٍﹴﻝ ِﹺﺑﻤَﺎ ٍﹴﻝ َﻋﹶﻠَﻰ َﻭ ْﺟ ٍِﻪ َﻣ‬ Maksudnya: „Tukar-menukar sesuatu yang diingini dengan yang sepadan melalui cara

tertentu yang bermanfaat.‰ Unsur definisi yang dikemukakan ulama Hanafiah tersebut adalah bahawa yang dimaksudkan dengan cara yang khusus ialah ijab dan kabul atau juga dibenarkan melalui saling memberikan barang dan menetapkan harga antara penjual dan pembeli. Selain itu, harta yang dijual beli itu harus bermanfaat bagi manusia. Oleh itu, menjual bangkai, minuman keras dan darah umpamanya tidak dibenarkan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

(b)

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM



97

Said Sabiq mendefinisikannya:

‫ﻣُﺒﺎ َﺩﹶﻟﺔﹸ ﻣَﺎ ٍﹴﻝ ِﹺﺑﻤَﺎ ٍﹴﻝ ﻋَﻠﹶﻰ َﺳﺒﹺﻴ ﹺﻞ ﺍﻟﺘﱠﺮَﺍﺿِﻰ‬ Maksudnya: „Saling menukar harta dengan harta atas dasar suka sama suka.‰ (c)

Iman an-Nawawi mentakrifkan jual beli sebagai:

‫ُﻣﻘﹶﺎَﺑﹶﻠﺔﹸ ﻣَﺎ ﹺﻝ ﹺﺑﻤَﺎ ﹴﻝ َﺗ ْﻤﻠِﻴﻜﹰﺎ‬ Maksudnya: „Saling menukar harta dengan harta dalam bentuk pemindahan milik.‰ (d)

Menurut Abu Qudamah pula jual beli ialah:

‫ﻣُﺒﺎ َﺩﹶﻟﺔﹸ ﺍﳌﹶﺎ ٍﹺﻝ ﺑﹺﺎِﹾﻟ َﻤَﺎ ٍﹺﻝ ﺗَﻤْﻠﻴﻜﺎ ﻭَﺗ َﻤﱡﻠﻜﹰﺎ‬ Maksudnya: „Saling menukar harta dengan harta dalam bentuk pemindahan milik dan

pemilikan.‰ Berdasarkan definisi tadi, penekanan diberikan kepada „hak milik‰ dan „pemilikan‰. Ini adalah kerana terdapat juga aktiviti tukar-menukar harta yang sifatnya tidak harus dimiliki seperti sewa-menyewa. Dalam melihat perkaitannya dengan harta terdapat pula perbezaan pendapat antara mazhab Hanafi dan jumhur ulama. Menurut jumhur ulama, yang dimaksudkan harta ialah material dan manfaat. Oleh sebab itu, manfaat daripada suatu benda boleh dijual beli. Sedangkan ulama mazhab Hanafi berpendapat yang dimaksudkan dengan harta (al-maal) ialah sesuatu yang mempunyai nilai. Oleh sebab itu, manfaat dan hak tidak dapat dijadikan objek jual beli. Dalam kalangan masyarakat primitif, jual beli biasanya dilakukan dengan tukar-menukar barang (harta) tidak dengan wang seperti yang berlaku pada masyarakat umumnya. Mereka umpamanya menukarkan rotan (hasil hutan) dengan pakaian dan garam yang menjadi keperluan pokok mereka sehari-hari. Mereka belum terdedah kepada alat pertukaran barang seperti wang. Walau bagaimanapun, kini orang yang tinggal di pedalaman sudah menggunakan mata wang sebagai alat pertukaran barang. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

98

 TOPIK 6

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

Tukar-menukar barang seperti yang berlaku pada zaman primitif, pada zaman moden ini pun kenyataannya dilakukan oleh satu negara dengan negara lain iaitu dengan sistem barter (

) (Mohd Ali Hassan, 2004).

AKTIVITI 6.1 Menurut jumhur ulama, yang dimaksudkan dengan harta dalam konteks jual beli ialah benda dan manfaat. Setujukah anda dengan pendapat ini? Jelaskan mengapa.

SEMAK KENDIRI 6.1 1.

Apakah maksud jual beli menurut syariat Islam?

2.

Mengapakah berlakunya perbezaan pendapat ulama dalam mendefinisikan pengertian harta dalam jual beli? Jelaskan.

3.

Apakah yang dimaksudkan dengan masyarakat primitif?

4.

Apakah sistem barter? Huraikan berserta contoh.

5.

Adakah sistem barter diiktiraf oleh Islam?

6.2

ASAS HUKUM JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

Seterusnya kita akan menyambung pembelajaran kita dengan mengetahui asas hukum jual beli menurut Islam. Jual beli sebagai satu urusan tolong-menolong antara sesama manusia mempunyai landasan yang amat kuat dalam syariat Islam. Dalam al-Quran, Allah berfirman:

(#4θt/Ìh9$# tΠ§ymuρ yìø‹t7ø9$# ª!$# ¨≅ymr&uρ Maksudnya:

„.... Allah telah menghalalkan jual beli dan mengharamkan riba......‰ (Surah al-Baqarah: 275) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM



99

Firman Allah lagi:

öΝà6În/§‘ ⎯ÏiΒ WξôÒsù (#θäótGö;s? βr& îy$oΨã_ öΝà6ø‹n=tã }§øŠs9 Maksudnya:

„Tidak ada dosa bagimu untuk mencari kurnia (rezeki hasil perniagaan) daripada Tuhanmu...‰ (Surah al-Baqarah:198) Firman Allah:

öΝä3ΖÏiΒ <Ú#ts? ⎯tã ¸οt≈pgÏB šχθä3s? βr& HωÎ) Maksudnya:

„Kecuali dengan jalan perniagaan yang berlaku dengan suka sama suka antara kamu⁄‰ (Surah an-NisaÊ: 29)

óΟçF÷ètƒ$t6s? #sŒÎ) #ÿρ߉Îγô©r&uρ Maksudnya:

„Dan persaksikanlah apabila kamu berjual beli...‰ (Surah al-Baqarah: 282) Dalam sabda Rasulullah SAW disebutkan:

‫ ﹶﺃﻱُ ﺍﹾﻟ ﹶﻜﺴْﺐُ ﹶﺃ ﹾﻃَﻴﺐُ؟ َﻋ َﻤﻞﹸ ﺍﻟ َﱠﺮﺟُ ﹺﻞ‬,‫ﺻﹶﻠَﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ‬ َ ‫ﺳُِﺌ ﹶﻞ ﺍﻟﱢﻨﹺﺒ ﱡﻰ‬ .(‫ﹺﺑَﻴ ِﺪ ِﻩ َﻭ ﹸﻛﻞﱡ َﺑْﻴ ﹴﻊ َﻣْﺒ ُﺮ ْﻭ ﹴﺭ )ﺭﻭﺍﻩ ﺍﻟﺒﺰﺍﺭ ﻭﺍﳊﺎﻛﻢ‬ Maksudnya:

„Nabi Muhammad SAW pernah ditanya, ÂApakah pekerjaan yang paling baik?Ê Rasulullah menjawab, ÂUsaha tangan manusia sendiri dan setiap jual beli yang diberkati.ʉ (Riwayat al-Barzaar dan al-Hakim)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

100  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

Jual beli yang mendapat berkat daripada Allah ialah jual beli yang jujur, tidak curang dan tidak mengandungi unsur penipuan dan pengkhianatan. Sabda Rasulullah SAW:

‫ﺽ‬ ‫ﺇﱠﻧﻤَﺎ ﺍﹾﻟَﺒْﻴ ُﻊ َﻋ ْﻦ َﺗﺮَﺍ ﹴ‬ Maksudnya:

„Jual beli itu atas dasar suka sama suka.‰ (Riwayat Baihaqi) Sabda Rasulullah (Faizah Ismail, 2006):

‫ﺼ ِﺪﹺﻳ ِﻘْﻴ َﻦ ﻭَﺍﻟﺸﱡ َﻬﺪَﺍ ِﺀ‬ ‫ﻕ ﺍ َﻷ ِﻣْﻴﻦُ َﻣ َﻊ ﺍﻟﱠﻨﹺﺒﱢﻴْﻴ َﻦ ﻭَﺍﻟ ﱠ‬ ُ ‫ﺍﻟﱠﺘﹶﺎ ﹺﺟﺮُ ﺍﻟﺼﱠ ُﺪ ْﻭ‬ Maksudnya:

„Pedagang yang jujur dan amanah sejajar (tempatnya di syurga) dengan para nabi, siddiqin dan syuhada.‰ (Riwayat Tirmidzi)

AKTIVITI 6.2 „Jual beli yang mendapat berkat daripada Allah ialah jual beli yang jujur yang tidak curang, tidak mengandungi unsur penipuan dan pengkhianatan.‰ Bincangkan kenyataan ini berserta contoh.

SEMAK KENDIRI 6.2 1.

Apakah asas hukum jual beli dalam Islam?

2.

Adakah riba juga merupakan satu perniagaan?

3.

Apakah ia berkat? Jelaskan.

4.

Mengapakah perlu keberkatan daripada urusan jual beli?

5.

Apakah yang dimaksudkan dengan suka sama suka dalam urusan jual beli? Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

6.3

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 101

HUKUM JUAL BELI MENURUT PERSPEKTIF ISLAM

Sekarang mari kita lihat pula hukum jual beli menurut perspektif Islam. Dalam subtopik ini, kita akan mengkaji nas daripada al-Quran dan hadis yang dikemukakan dalam subtopik 6.2 sebagai dasar jual beli yang ulama fikah telah mengambil satu ketetapan bahawa jual beli itu hukumnya harus (boleh). Namun menurut Imam asy-Syatibi (ahli fiqh daripada mazhab Imam Maliki), hukumnya boleh berubah menjadi wajib dalam situasi tertentu. Sebagai contoh, dikemukakannya apabila terjadinya komplot sorok, iaitu penyimpanan stok secara tidak sah sehinggakan stok hilang daripada pasaran dan harga melonjak naik. Apabila terjadinya kegiatan seperti ini, maka pemerintah boleh memaksa peniaga menjual barang sesuai dengan harga pasaran untuk mengelak daripada berlakunya kenaikan harga barang. Peniaga wajib mematuhi arahan pemerintah dalam menentukan harga di pasaran. Malahan di samping wajib menjual barang dagangannya pada harga yang disyorkan, hukuman dapat dikenakan kerana tindakan tersebut merosakkan atau mengganggu ekonomi rakyat. Di Malaysia, kegiatan seperti ini kerap berlaku dalam masyarakat seperti aktiviti menyorok beras, gula pasir dan minyak masak. Individu yang melakukannya menjadi jutawan dalam masa yang singkat, sedangkan rakyat kesusahan kerana tidak mampu membeli sesuatu barangan keperluan harian yang mahal harganya (Ala-Eddin Khafofa, 2007).

AKTIVITI 6.3 Pada asasnya, hukum jual beli adalah harus. Walau bagaimanapun, dalam situasi tertentu, hukum jual beli boleh bertukar menjadi wajib. Terangkan berserta contoh.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

102  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

SEMAK KENDIRI 6.3

6.4

1.

Apakah hukum jual beli?

2.

Bilakah hukum jual beli akan bertukar?

3.

Apakah komplot sorok?

4.

Kenapakah berlakunya komplot sorok?

5.

Apakah kesannya kepada masyarakat, sistem ekonomi dan politik negara?

RUKUN DAN SYARAT JUAL BELI DARIPADA KACA MATA ISLAM

Sekarang mari kita sambung pula perbincangan tentang rukun dan syarat jual beli daripada kaca mata Islam. Apakah rukun dan syarat jual beli menurut Islam? Adakah anda mengetahui dan mengamalkannya dalam urusan jual beli yang anda lakukan? Dalam subtopik ini, kita akan berbincang lebih lanjut tentang urusan jual beli yang juga merupakan satu akad dan dipandang sah oleh syarak apabila telah memenuhi rukun dan syarat jual beli. Ulama mempunyai pendapat yang berbeza tentang rukun dan syarat jual beli. Menurut mazhab Hanafi, rukun jual beli hanya ijab dan kabul sahaja. Menurut mereka yang menjadi rukun dalam jual beli itu hanyalah kerelaan antara kedua belah pihak untuk berjual beli. Namun memandangkan unsur kerelaan berkait dengan hati yang sering tidak kelihatan, maka diperlukan isyarat (qarinah) yang menunjukkan kerelaan tersebut daripada kedua-dua belah pihak. Ia terdapat dalam bentuk perkataan (ijab dan kabul) atau dalam bentuk perbuatan, iaitu saling memberi (penyerahan barang dan penerimaan wang). Dalam fikah, ia terkenal dengan istilah

.

Rajah 6.1 menunjukkan empat rukun jual beli yang mesti anda ketahui.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 103

Rajah 6.1: Empat rukun jual beli

Menurut jumhur ulama, terdapat empat rukun jual beli, iaitu: (a)

Orang yang berakad (penjual dan pembeli);

(b)

Sighah (lafaz ijab dan kabul);

(c)

Barang yang dibeli; dan

(d)

Barang tersebut bernilai.

Menurut mazhab Hanafi, orang yang berakad, barang yang dibeli dan nilai tukar barang (a, b dan d) tadi termasuk dalam syarat jual beli, bukannya rukun. Menurut jumhur ulama, syarat jual beli sesuai dengan rukun jual beli yang disebutkan tadi, iaitu seperti yang berikut: (a)

Syarat Orang yang Berakad Tahukah anda apakah syarat orang yang berakad? Ulama fiqh telah bersepakat bahawa orang yang melakukan akad jual beli harus memenuhi syarat berikut: Berakal (Mumayyiz) Dengan demikian, jual beli yang dilakukan oleh kanak-kanak yang belum berakal hukumnya tidak sah. Adakah anda tahu sama ada akad yang dilakukan oleh kanak-kanak yang sudah mumayyiz sah ataupun tidak? Mari kita baca penerangan lanjut berikut. Anak kecil yang sudah mumayyiz (menjelang baligh) apabila akad yang dilakukannya membawa keuntungan baginya seperti menerima hibah, wasiat atau sedekah, maka akadnya sah menurut mazhab Hanafi. Sebaliknya apabila akad itu membawa kerugian bagi dirinya seperti meminjamkan harta kepada orang lain, mewakafkan atau menghibahkannya, maka ini tidak dibenarkan mengikut hukum.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

104  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

Urusan jual beli yang dilakukan anak kecil yang mumayyiz yang mempunyai manfaat dan mudarat sekali gus seperti jual beli, sewamenyewa dan persyarikatan dagang dipandang sah menurut hukum dengan syarat walinya mengizinkan setelah dipertimbangkan dengan sematang-matangnya. Jumhur ulama berpendapat bahawa orang yang melakukan akad jual beli itu harus akil baligh dan berakal. Apabila orang yang berakad itu masih mumayyiz, maka akad jual beli itu tidak sah, sekalipun mendapat izin daripada walinya. (b)

Syarat yang Berkaitan dengan Ijab dan Kabul Kita telah pun mengetahui syarat orang yang berakad ialah seseorang itu mestilah berakal. Sekarang mari kita lihat pula syarat yang berkaitan dengan ijab dan kabul. Ulama fiqh bersepakat menyatakan bahawa urusan utama dalam jual beli ialah kerelaan kedua-dua belah pihak. Kerelaan ini dapat dilihat pada saat akad berlangsung. Ijab dan kabul harus diungkapkan secara jelas dalam transaksi yang bersifat mengikat kedua-dua belah pihak seperti akad jual beli dan sewa-menyewa. Transaksi yang sifatnya tidak mengikat salah satu pihak seperti wasiat, hibah atau wakaf tidak perlu ada kabul dan cukup dengan ijab sahaja. Bahkan menurut Ibnu Thaimiyah (mazhab Hambali) dan ulama lainnya, ijab pun tidak diperlukan dalam masalah wakaf. Apabila ijab dan kabul telah diucapkan dalam akad jual beli, maka pemilikan barang dan wang telah berpindah tangan. Ulama fikah menyatakan bahawa syarat ijab dan kabul adalah seperti berikut: (i)

Orang yang mengucapkannya telah akil baligh dan berakal (pandangan jumhur ulama) atau telah berakal (pandangan ulama mazhab Hanafi) sesuai dengan perbezaan mereka dalam menentukan syarat seperti yang telah dikemukakan tadi;

(ii)

Kabul sesuai dengan ijab. Contohnya, „Saya jual kereta ini dengan harga RM10,000,‰ lalu pembeli menjawab, „Saya beli dengan harga RM10,000‰; dan

(iii)

Ijab dan kabul dilakukan dalam satu majlis. Maksudnya kedua-dua belah pihak yang melakukan akad jual beli hadir dan membicarakan masalah yang sama. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 105

Apabila penjual mengucapkan ijab, lalu pembeli berubah tempat sebelum mengucapkan kabul atau pembeli mengadakan aktiviti lain yang tidak ada kaitan dengan akad jual beli tersebut, kemudian sesudah itu dia mengucapkan kabul, maka menurut kesepakatan ulama fikah, jual beli itu tidak sah sekalipun mereka berpendirian bahawa ijab tidak mesti diwajibkan langsung dengan kabul. Berkenaan dengan hal ini, mazhab Hanafi dan Maliki mempunyai pandangan lain bahawa ijab dan kabul boleh sahaja dimeterai oleh waktu dengan perkiraan bahawa pihak pembeli mempunyai kesempatan untuk berfikir. Ulama mazhab Syafie dan Hambali berpendapat bahawa jarak masa antara ijab dan kabul jangan terlalu lama kerana dapat menimbulkan keraguan bahawa objek pembicaraan jual beli telah berubah. Pada zaman sekarang, ijab dan kabul tidak lagi diucapkan tetapi dilakukan dengan perbuatan bahawa penjual menyerahkan barang dan pembeli menyerahkan wang dengan harga yang telah dipersetujui seperti yang berlaku di tempat jualan umum dan pasar raya. Berbeza dengan jual beli di sebahagian pedalaman, kita masih dapat melihat ada ijab dan kabul kerana transaksi akad jual beli tidak begitu banyak. Lain halnya dengan di bandar terutamanya di bandar besar, ijab dan kabul sudah tidak dapat dilihat lagi. Dalam fiqah, jual beli seperti ini disebut bayÊal muÊathah

.

Masih dalam persoalan ijab dan kabul seperti yang dikemukakan tadi, ulama fikah mempunyai pendapat yang berbeza. Jumhur ulama berpendapat bahawa jual beli seperti ini hukumnya boleh, apabila hal tersebut menjadi adat kebiasaan suatu masyarakat kerana dalam kegiatan jual beli telah ada unsur kerelaan (suka sama suka) antara kedua-dua belah pihak. Menurut jumhur ulama, antara unsur terpenting dalam akad jual beli itu adalah suka sama suka seperti yang disebutkan dalam surah an-NisaÊ, ayat 29 sebelum ini. Ulama mazhab Syafie mempunyai pendirian yang lain bahawa ijab dan kabul harus dilakukan dengan jelas dengan kalimah ijab dan kabul. Oleh sebab itu, bayÊal muÊathah hukumnya tidak sah, baik transaksi itu dalam kuantiti yang besar ataupun kecil. Alasan yang mereka kemukakan adalah bahawa unsur utama jual beli ialah kerelaan kedua belah pihak. Namun unsur kerelaan berada dan tersembunyi di dalam hati masing-masing dan dengan demikian, kerelaan itu harus diungkapkan dengan ijab dan kabul.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

106  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

Namun sebahagian mazhab Syafie seperti Imam Nawawi, al-Baghawi dan al-Mutawalli menyatakan bahawa jual beli al-muaathoh tersebut adalah sah apabila telah menjadi tradisi yang berlaku dalam suatu masyarakat. Sebahagian ulama Syafie yang lain, iaitu seperti Ibnu Suraiji dan al-Rumyaani membezakan antara jual beli dalam kuantiti yang besar, maka hukumnya tidak sah; sedangkan dalam kuantiti kecil hukumnya sah atau barang yang nilainya besar tidak sah sedangkan yang nilainya kecil dipandang sah. Dengan demikian, ijab dan kabul dalam bentuk tulisan dan media lainnya mempunyai kekuatan hukum yang sama dengan ijab dan kabul melalui lisan. Hal ini bermaksud bahawa hukum fikah Islam (terutama muamalah) boleh berkembang sesuai dengan tuntutan zaman asalkan tidak ada unsur merugikan atau kemudaratan kepada salah satu pihak yang mengadakan urusan jual beli itu. (c)

Syarat Barangan yang Diperjualbelikan Seterusnya kita akan menyentuh syarat bagi diperjualbelikan. Syaratnya adalah seperti yang berikut:

barangan

yang

(i)

Barang itu ada atau tidak ada di tempat tetapi pihak penjual menyatakan kesanggupannya untuk mengadakan barang itu. Umpamanya, barang itu ada di sebuah kedai atau masih di kilang dan yang lainnya disimpan di gudang. Ada kalanya tidak semua barang yang akan dijual berada di kedai atau belum dikirim dari kilang dan ini mungkin disebabkan tempat itu sempit atau atas alasan lain;

(ii)

Namun hal yang paling penting adalah pada saat diperlukan barang itu sudah ada dan dapat disediakan pada tempat yang telah dipersetujui bersama;

(iii)

Boleh dimanfaatkan dan bermanfaat bagi manusia. Oleh sebab itu, bangkai, khamar dan benda haram yang lain tidak sah menjadi objek jual beli kerana benda tersebut tidak bermanfaat bagi manusia dalam pandangan syarak;

(iv)

Milik seseorang. Barang yang sifatnya belum dimiliki seseorang tidak boleh diperjualbelikan seperti menjual belikan ikan di laut, emas dalam tanah kerana ikan dan emas itu belum dimiliki penjual; dan

(v)

Dapat diserahkan pada saat akad berlangsung atau pada waktu yang telah disepakati bersama ketika akad berlangsung. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

(d)

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 107

Syarat Tukar Nilai (Harga Barang) Rukun jual beli yang keempat yang akan kita bincangkan ialah syarat tukar nilai (harga barang). Jika anda ingin tahu, nilai tukar barang adalah termasuk elemen yang paling penting. Pada zaman sekarang, ia disebut wang. Berkaitan dengan nilai tukar ini, ulama fikah membezakan antara harga jualan (as-tsamn) (

) dan harga kos (as-siÊr) (

).

Menurut mereka, as-tsamn ialah harga pasar yang berlaku di tengahtengah masyarakat sedangkan as-siÊr adalah harga kos barang yang seharusnya diterima para peniaga sebelum dijual kepada pembeli. Maka terdapat dua harga, iaitu: (i)

Harga antara sesama peniaga (harga kos); dan

(ii)

Harga antara peniaga dan pembeli (harga jualan).

Harga yang dapat dipermainkan peniaga ialah as-tsamn bukan harga as-siÊr. Ulama fikah mengemukakan syarat as-tsamn seperti yang berikut (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009): (i)

Harga yang disepakati kedua-dua belah pihak harus jelas jumlahnya;

(ii)

Dapat diserahkan pada saat waktu akad (transaksi) sekalipun secara hukum seperti pembayaran dengan cek atau kad kredit. Apabila barang itu dibayar kemudian (berhutang), maka waktu pembayarannya pun harus jelas waktunya; dan

(iii)

Apabila jual beli itu dilakukan secara barter ( ), maka barang yang dijadikan nilai tukar bukan barang yang diharamkan syarak seperti babi dan khamar kerana kedua-dua jenis benda itu tidak bernilai dalam pandangan syarak.

AKTIVITI 6.4 „Urusan jual beli yang juga merupakan satu akad dan dipandang sah oleh syarak apabila telah memenuhi rukun dan syarat jual beli.‰ Terangkan perbezaan pendapat para ulama tentang kenyataan ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

108  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

SEMAK KENDIRI 6.4 1.

Terangkan perbezaan istilah antara rukun dan syarat.

2.

Senaraikan rukun sah jual beli.

3.

Senaraikan syarat sah jual beli.

4.

Mengapakah ijab dan kabul harus jelas dan berlaku serentak?

5.

Apakah kesan kepada jual beli yang melanggar rukun dan syaratnya? Jelaskan dengan beberapa contoh.

6.5

JENIS JUAL BELI

Pelbagai perkara telah pun kita bincangkan dan akhirnya kita telah sampai ke penghujung subtopik dalam topik ini. Subtopik yang akan kita bincangkan di sini adalah berkenaan dengan jenis jual beli. Mazhab Hanafi membahagikan jual beli dari segi sah atau tidak sah kepada tiga bahagian (rujuk Rajah 6.2).

Rajah 6.2: Jenis jual beli

Sekarang kita akan melihat jenis jual beli dengan lebih terperinci.

6.5.1

Jual Beli yang Sahih

Apabila jual beli itu disyariatkan memenuhi rukun atau syarat yang ditentukan yang barang itu bukan milik orang lain dan tidak terikat dengan sebarang syarat lagi, maka jual beli itu sahih dan mengikat kedua belah pihak. Umpamanya, seseorang membeli sesuatu barang. Semua rukun dan syarat jual beli telah pun dipenuhi. Barang itu juga telah diperiksa oleh pembeli tidak ada cacat dan tidak ada yang rosak. Wang diserahkan dan barang pun sudah diterima.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

6.5.2

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 109

Jual Beli yang Batil

Apabila jual beli itu salah satu atau seluruh rukunnya tidak dipenuhi atau jual beli itu pada dasarnya dan sifatnya tidak disyariatkan, maka jual beli itu batil. Umpamanya, jual beli yang dilakukan oleh kanak-kanak, orang gila atau barang yang dijual itu barang yang diharamkan syarak (bangkai, darah, babi dan khamar). Apakah antara contoh jual beli yang batil? Mari kita lihat yang berikut. (a)

Jual Beli Sesuatu yang Tidak Ada (

)

Ulama fikah telah sepakat menyatakan bahawa jual beli barang yang tidak ada adalah tidak sah. Umpamanya, menjual buah-buahan yang baharu berkembang (mungkin jadi buah atau tidak) atau menjual anak sapi yang masih dalam perut ibunya. Namun Ibnu Qayyim al-Jauziyah (mazhab Hambali) menyatakan jual beli barang yang tidak ada ketika berlakunya akad dan diyakini akan ada pada masa yang akan datang, sesuai dengan kebiasaan boleh dijual belikan dan hukumnya adalah sah. Sebagai alasannya adalah bahawa dalam nas al-Quran dan sunnah tidak ditemui larangannya. Jual beli yang dilarang oleh Rasulullah ialah jual beli yang ada unsur penipuan. (b)

Menjual Barang yang Tidak Dapat Diserahkan Menjual barang yang tidak dapat diserahkan kepada pembeli adalah tidak sah (batil). Umpamanya, menjual barang yang hilang atau burung dipelihara terlepas daripada sangkarnya. Hukum ini disepakati oleh seluruh ulama fikah (Hanafiyah, Malikiyah, SyafiÊiyah dan Hambaliyah).

(c)

Jual beli yang Mengandungi Unsur Penipuan Menjual barang yang ada mengandungi unsur penipuan adalah tidak sah (batil). Umpamanya, barang itu kelihatan baik sedangkan sebaliknya dilihat tidak baik. Sering ditemukan dalam masyarakat bahawa orang yang menjual buah-buahan dalam bakul yang bahagian atasnya diletakkan yang elok tetapi yang d bahagian bawahnya adalah tidak elok, maka di sini ada unsur penipuan daripada pihak penjual dengan cara mempamerkan yang elok dan menyembunyikan yang tidak elok.

(d)

Jual Beli Benda Najis Jual beli benda najis hukumnya tidak sah seperti menjual babi, bangkai, darah dan khamar (semua benda yang memabukkan). Di sebabkan benda tersebut tidak mengandungi manfaat dalam erti sebenar menurut syarak. Menurut jumhur ulama, jual beli anjing juga tidak dibenarkan baik anjing Copyright © Open University Malaysia (OUM)

110  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

yang digunakan untuk menjaga rumah atau untuk berburu sebagaimana sabda Rasulullah SAW:

‫ﻬﻧﻰ )ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ( ﻋﻦ ﲦ ﹺﻦ ﺍﻟﻜﻠﺐ ﻭﻣَﻬ ﹺﺮ ﺍﻟﺒﻐﻰ ﻭﺣُﻠﻮﺍ ِﻥ ﺍﻟﻜﺎﻫﻦ‬ Maksudnya:

„Rasulullah SAW melarang memanfaatkan hasil jualan anjing hasil daripada pelacuran dan upah menilik nasib.‰ (Riwayat Bukhari dan Muslim, Abu Daud, Tirmidzi, an-Nasai dan Ibnu Majah) Menurut sebahagian ulama mazhab Maliki, menjual anjing dibolehkan sama ada untuk kepentingan menjaga rumah atau pun untuk berburu. Menurut mazhab Hanafi, jual beli benda najis dibolehkan (bukan untuk dimakan dan diminum) seperti tahi kerbau, kambing, sapi dan ayam kerana benda tersebut membawa manfaat sebagai baja pokok. Selain itu, ia juga memberi kebaikan yang pada dasarnya dibolehkan oleh hukum syarak. Demikian juga jual beli binatang buas yang bermanfaat sebagaimana firman Allah:

$YèŠÏϑy_ ÇÚö‘F{$# ’Îû $¨Β Νä3s9 šYn=y{ “Ï%©!$# uθèδ Maksudnya:

„Dialah Allah, yang menjadikan segala yang ada di bumi untuk kamu...‰ (Surah al-Baqarah: 29) Mazhab az-Zahiri berpendapat sama dengan mazhab Hanafi. Oleh yang demikian, mazhab Hanafi dan az-Zahiri membolehkan jual beli najis kerana ada faedahnya sebab kebolehan jual beli itu dilihat dari segi manfaatnya. Sekira ada manfaatnya bererti dibolehkan memperjualbelikannya sedangkan mazhab Maliki dan Syafie berpendapat yang masyhur dari Mazhab Hambali tidak membolehkan memperjualbelikan benda najis kerana jual beli itu dibenarkan apabila dilihat dari segi suci atau tidak. Apabila benda itu suci, dibolehkan menjualnya dan apabila tidak suci, ia dilarang. Satu kelompok melihat dari segi bermanfaat atau tidak dan kelompok lain melihatnya dari segi adakah benda itu suci atau tidak (najis).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

(e)

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 111

Memperjualbelikan Air Sungai, Air Danau, Air Laut dan Air yang Tidak Boleh Dimiliki Seseorang Air yang disebutkan itu ialah milik bersama umat manusia dan tidak boleh diperjualbelikan (batil). Pendapat ini disepakati oleh jumhur ulama dalam kalangan mazhab Hanafi, Maliki, Syafie dan Hambali, sebagaimana sabda Rasulullah SAW:

‫ ﺍﳌﹶﺎ ُﺀ ﻭﺍﻟﻜﻼ ُﺀ ﻭﺍﻟﻨﺎ ُﺭ‬,‫ﺙ‬ ٍ ‫ﺱ َﺷَُﺮﻛﹶﺎﺀُ ﻋﻠﻰ ﺛﻼ‬ ُ ‫ﺍﻟﻨﱠﺎ‬ Maksudnya:

„Manusia berkehendakkan dalam tiga perkara, iaitu air, rumput dan api.‰ (Riwayat Abu Daud dan Ahmad Hanbali) Menurut jumhur ulama, air perigi peribadi boleh diperjualbelikan kerana air telaga itu merupakan milik peribadi berdasarkan hasil usaha sendiri. Menurut mazhab az-Zahiri, menjual air telaga peribadi pun tidak dibenarkan dengan berdasarkan hadis tadi (Sabri Salamon, 1992).

6.5.3

Jual Beli al-‘Urbun (

)

Jual beli al-Âurbun ialah jual beli yang dilakukan melalui perjanjian. Apabila barang yang sudah dibeli dikembalikan kepada penjual, maka wang muka atau pendahuluan yang diberikan kepada penjual menjadi milik penjual itu (hibah). Dalam masyarakat kita wang itu dikenali sebagai „wang hangus‰ atau „wang hilang‰ tidak lagi boleh diminta balik oleh pembeli. Jual beli al-Âurbun dilarang dalam Islam, sebagaimana sabda Rasulullah SAW:

‫ﷲ ﺻَﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ َﻋ ْﻦ َﺑْﻴ ﹺﻊ ﺍﻟ ُﻌ ْﺮﺑُﻮﻥ‬ ِ ‫ﻧَﻬَﻰ ﺭﺳﻮ ﹸﻝ ﺍ‬ Maksudnya: „Rasulullah SAW melarang jual beli al-urbun. (Riwayat Ahmad, an-Nasai, Malik dan Abu Daud) Ulama berbeza pendapat mengenai jual beli Âurbun ini. Jumhur ulama mengatakan bahawa jual beli Âurbun itu dilarang dan tidak sahih. Sedangkan ulama Hanafi mengatakan fasid dan selain mereka itu mengatakan batil. Bagi

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

112  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

memahami pengertian batil dan fasid dengan jelas, mari kita lihat huraian berikut. Jumhur ulama mengatakan fasid sebagai sinonim dari batal iaitu tidak cukup rukun dan syarat sesuatu perbuatan. Hal ini berlaku pada bidang ibadah dan muamalah. Sedangkan ulama Mazhab Hanafi membezakan antara fasid dalam ibadah dan muamalah. Pengertian dalam ibadah sama pendirian mereka dengan ulama yang lain (jumhur ulama). Sedangkan dalam bidang muamalah, fasid diertikan sebagai tidak cukup syarat pada suatu perbuatan. Menurut mazhab Syafie: Fasid bererti tidak dianggap/diperhitungkan suatu perbuatan sebagaimana mestinya sebagai akibat daripada kekurangan (cacat) padanya. Dengan demikian, sesuatu yang telah dinyatakan fasid, bermaksud sesuatu yang tidak sesuai dengan tuntutan atau maksud syarak. Fasid dengan pengertian ini, sama dengan batal menurut mazhab Syafie.

Akad yang fasid tidak membawa akibat apa pun bagi kedua-dua belah pihak yang berakad. Mazhab Hanafi sependapat dengan mazhab Syafie mengenai akibat hukum fasid dalam bidang ibadah. Perbezaan antara kedua-dua mazhab itu terjadi dalam bidang muamalah. Menurut Imam Hanafi, muamalah yang fasid pada hakikatnya atau asasnya dianggap sah, sedangkan yang rosak atau tidak sah sifatnya. Contohnya, pada jual beli. Hakikat jual beli adalah ijab dan kabul (rukun jual beli). Namun jika terdapat unsur dari luar, misalnya jual beli yang dilakukan pada saat azan solat Jumaat dilaungkan, maka jual beli itu tetap sah tetapi sifatnya menjadi fasid. Dalam bidang muamalah, menurut mazhab Hanafi ada tiga kategori, iaitu sah, batal dan fasid.

AKTIVITI 6.5 Terangkan dengan jelas jenis-jenis jual beli yang diperkenalkan oleh mazhab Hanafi. Sejauh manakah pendapat mazhab Hanafi mempengaruhi pendapat mazhab-mazhab yang lain?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 113

SEMAK KENDIRI 6.5 1.

Berikan maksud bagi perkara berikut: (a)

Jual beli yang sah.

(b)

Jual beli yang batil.

(c)

Jual beli yang fasid.

2.

Apakah jual beli al-urbun?

3.

Mengapakah jual beli al-urbun ditegah oleh syariat Islam?



Menurut pendapat ulama mazhab Hanafi, jual beli boleh ditakrifkan sebagai urusan tukar-menukar sesuatu yang diingini dengan sesuatu yang sepadan nilai dengannya melalui cara tertentu yang bermanfaat.



Konsep urusan jual beli dalam syariat Islam yang juga merupakan sebagai satu akad dan dipandang sah oleh syarak apabila telah memenuhi rukun dan syarat jual beli yang bersumberkan al-Quran dan sunnah.



Menurut pendapat mazhab Hanafi, terdapat tiga jenis jual beli, iaitu jual beli sahih, batil dan al-urbun.



Terdapat perbezaan yang jelas antara jual beli yang sahih, batil, fasid dan haram sepertimana yang telah dibahaskan oleh alim ulama.



Hukum jual beli harus diaplikasikan dalam urusan muamalat seharian. Sebagai contoh, di Malaysia aktiviti komplot sorok kerap berlaku dalam masyarakat seperti menyorok beras, gula pasir, minyak masak dan keperluan asas lain dalam kehidupan seharinya. Oleh sebab ia boleh menggugat kestabilan ekonomi dan politik negara serta menyusahkan pengguna, maka aktiviti menyorok barangan keperluan asas adalah haram hukumnya serta jual beli berkaitan dengannya juga menjadi batil.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

114  TOPIK 6 KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

Jual beli al-urbun

Jual beli batil

Jual beli barang tidak wujud

Jual beli fasid

Jual beli barangan haram

Jual beli najis

Jual beli barangan hilang

Jual beli penipuan

Jual beli barangan yang tidak dapat diserahkan

Jual beli sahih

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 6

KONSEP JUAL BELI MENURUT SYARIAT ISLAM

 115

Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



7

Konsep Riba Menurut Syariat Islam

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian riba;

2.

Menyenaraikan jenis riba;

3.

Menerangkan dalil dari al-Quran dan hadis yang mengharamkan riba;

4.

Mengenal pasti hukum pada setiap jenis riba; dan

5.

Mengaplikasikan melibatkannya.

larangan

riba

dalam

setiap

urusan

yang

 PENGENALAN Pada hari ini, ramai orang sering berhujah tentang isu rasuah, amalan bidaah, makanan tiada logo halal Jakim, makanan yang terdapat unsur syubhah seperti arak dan khinzir. Kita patut menyokong usaha semua pihak dan menghargai sumbangan suci murni mereka yang bertujuan membawa kebaikan kepada seluruh umat. Walau bagaimanapun, isu bahaya riba kurang kita menguaruarkan dalam masyarakat hari ini. Ini menyebabkan terlalu ramai dalam kalangan kita yang terlibat dengan riba tanpa menyedari yang kita juga bersalah. Padahal, dosa riba adalah lebih berat jika dibandingkan dengan isu yang disebutkan tadi. Dalam topik ini, kita akan membincangkan konsep riba menurut syariat Islam serta mengkaji sama ada amalan perlaksanaannya wujud dalam sistem muamalat dan perbankan di Malaysia. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

7.1

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



117

PENGERTIAN RIBA

Kita akan memulakan Topik 7 ini dengan membicarakan pengertian riba. Dalam subtopik ini, takrif riba yang paling lengkap menurut pendapat alim ulama akan dibincangkan. Riba ialah:

‫ﺍﻟﺰﹺﻳﺎ َﺩﺓﹸ ﰱ ﺃﺷﻴﺎ ِﺀ ﺧﺎﺻﺔ ﻭﺍﻟﺰﻳﺎﺩﺓ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺪﱠﻳﻦ ﻣُﻘﺎﺑﹺﻞ ﺍﻷﺟ ﹺﻞ ﻣُﻄﹾﻠﹶﻘﺎ‬ Maksudnya:

„Sebarang tambahan harga dalam barangan tertentu (ribawi) dan tambahan bayaran di atas hutang akibat penangguhan tempoh.‰ Ia merangkumi riba yang terhasil daripada jual beli barangan ribawi (riba al-Buyu) dan juga merangkumi riba yang terhasil daripada hutang (riba ad-Duyun). Penerangan asas berkenaan riba dan barangannya boleh dirujuk daripada nas berikut:

‫ ﻭﺍﻟﺘﻤﺮ‬,‫ ﻭﺍﻟﺸﻌ ُﲑ ﺑﺎﻟﺸﻌ ﹺﲑ‬,‫ ﻭﺍﻟﺒﹺﺮﱡﺑﺎﻟﱪﹺ‬,‫ ﻭﺍﻟ ِﻔﻀﱠ ﹸﺔ ﺑﺎﻟﻔﻀ ِﺔ‬,‫ﺐ‬ ‫ﺍﻟﺬﱠ َﻫﺐُ ﺑﺎﻟﺬﱠ َﻫ ﹺ‬ ‫ ﻓﺈﺫﺍ ﺍﺧﺘﻠﻔﺖ‬,‫ ﻳﺪﺍ ﺑﻴﺪ‬,‫ ﺳﻮﺍﺀ ﺑﺴﻮﺍﺀ‬,‫ ﻣﺜﻼ ﲟﺜﻞ‬,‫ ﻭﺍﳌِﻠ ُﺢ ﺑﺎﳌِﻠﺢ‬,‫ﺑﺎﻟﺘﻤﺮ‬ .‫ﻫﺬﻩ ﺍﻷﺻﻨﺎﻑ ﻓﺒﻴﻌﻮﺍ ﻛﻴﻒ ﺷﺌﺘﻢ‬ Maksudnya:

„Apabila ditukar emas dengan emas (ditukar atau diniagakan), perak dengan perak, gandum dengan gandum, tamar dengan tamar, garam dengan garam mestilah sama timbangan dan sukatannya dan ditukar secara terus (pada satu masa) dan sekiranya berlainan jenis, maka jual belilah kamu sebagaimana yang disukai.‰ (Kitab Sahih Muslim: 4039)

AKTIVITI 7.1 „Sebarang tambahan harga (bunga) dalam barangan tertentu (ribawi) dan tambahan bayaran terhadap hutang akibat penangguhan tempoh.‰ Bincangkan pengertian riba ini berserta contohnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

118  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

SEMAK KENDIRI 7.1 1.

Terangkan makna riba.

2.

Apakah barangan ribawi?

3.

Kenapakah riba dilarang oleh agama Islam?

4.

Kenapakah riba masih berlaku dalam masyarakat Islam?

7.2

JENIS RIBA

Mari kita lihat pula jenis riba menurut syariat Islam. Menurut pendapat jumhur ulama, jenis riba dapat dikategorikan seperti dalam Rajah 7.1. Riba dibahagikan kepada dua kategori utama, iaitu riba ad-Duyun dan riba al-Buyu. Riba al-Duyun pula terbahagi kepada dua iaitu riba al-Qardh dan riba al-Jahiliyyah. Begitu juga dengan riba al-Buyu yang di bawahnya terdapat lagi dua jenis, iaitu riba an-Nasa dan al-Fadhl. Ayuh kita lihat penerangan lanjut bagi setiap jenis riba yang telah disebutkan.

Rajah 7.1: Jenis riba

7.2.1

Riba ad-Duyun (Muncul daripada Hutang)

Apakah riba ad-Duyun? Ia ialah kadar lebihan faedah (riba) yang terhasil disebabkan tempoh. Ia pula terbahagi kepada dua jenis. Lihat Jadual 7.1 untuk keterangan lanjut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



119

Jadual 7.1: Dua Jenis Riba ad-Duyun Jenis Riba ad-Duyun

Deskripsi

Riba al-Qardh

Kadar bunga atau sebarang manfaat tambahan yang disyaratkan atas pemberian jumlah pinjaman pokok. Syarat ini dibuat pada awal kontrak pinjaman, dikenakan oleh pemberi pinjaman kepada peminjam.

Riba al-Jahiliyah

Kadar bunga atau sebarang manfaat tambahan. Lebih daripada jumlah pinjaman pokok yang dikenakan akibat si peminjam gagal membayar jumlah pinjaman yang ditetapkan pada tempoh yang dipersetujui. Akibatnya, pemberi pinjam akan mengenakan kadar denda ke atas si peminjam kerana meminta penangguhan pembayaran hutang atau gagal membayar hutang dalam waktu yang ditetapkan.

7.2.2

Riba al-Buyu (Muncul daripada Jual Beli Barangan Ribawi)

Riba al-Buyu merujuk kepada ketidaksamaan pada berat atau kuantiti pertukaran dua barangan ribawi, atau pertukarannya dibuat secara bertangguh. Ia pula terbahagi kepada dua jenis, iaitu: (a)

Riba an-Nasa Riba an-Nasa bererti berjual beli atau bertukar antara dua barangan ribawi yang sama jenis secara bertangguh (tidak disempurnakan dalam satu masa). Contoh: (i)

5g emas dijual dengan harga RM2,000 secara tangguh; dan

(ii)

10kg beras ditukar dengan 15kg gandum secara tangguh.

Riba akan muncul apabila transaksi tadi berlaku secara bertangguh. Dalam konteks semasa, riba akan berlaku apabila wanita membeli emas secara tangguh pembayarannya. Ia termasuk dalam riba an-Nasa. (b)

Riba al-Fadhl Riba al-Fadhl bermaksud berjual beli atau bertukar antara dua barangan ribawi yang sama jenis dengan berbeza kadar berat (jika dijual secara timbang) atau kuantitinya (jika dijual secara bilangan kuantiti).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

120  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

Contoh: (i)

Menukar 5g emas (jenis 916) dengan 6g emas (jenis kualiti 750). Ia adalah haram kerana sepatutnya kedua-duanya 5g. Jenis kualiti tidak memberikan kesan kepada hukum; dan

(ii)

Menukar atau menjual 10kg beras Basmati dengan bayarannya 15kg beras jenis A1. Ia juga haram kerana kedua-duanya sepatutnya 10kg; apabila terdapat perbezaan, ia jatuh ke dalam kategori riba al-Fadhl.

Dalam kedua-dua contoh tersebut, terdapat dua syarat yang wajib dipenuhi agar terhindar daripada riba al-Fadl dan an-Nasa, iaitu (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009): (i)

Mestilah sama beratnya (walaupun berbeza kualiti dan nilainya); dan

(ii)

Transaksi pertukaran itu mestilah dilakukan dalam satu masa atau satu majlis (ertinya, kedua-dua pihak, penjual dan pembeli tidak boleh berpisah sebelum menyerahkan barangan masing-masing).

AKTIVITI 7.2 Berdasarkan lakaran rajah, huraikan satu persatu jenis-jenis riba berserta contoh-contoh pelaksanaannya.

SEMAK KENDIRI 7.2 Terangkan maksud bagi perkara berikut: (a)

Riba al-Duyun.

(b)

Riba al- Qardh.

(c)

Riba al-Jahiliyyah.

(d)

Riba an-Nasa.

(e)

Riba al-Fadhl.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

7.3

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



121

HUKUM LARANGAN RIBA DAN DALILNYA DALAM ISLAM

Kita telah pun mempelajari maksud riba serta jenis riba. Jadi sekarang kita akan menyentuh pula hukum haramnya riba serta dalilnya menurut syariat Islam. Imam an-Nawawi berkata, „Ijmak seluruh ulama Islam tentang pengharaman riba dan ia termasuk dalam kategori dosa besar dan riba juga diharamkan oleh semua agama.‰ Antara yang berpendapat sedemikian ialah Imam al-Mawardi. Sekarang mari kita rujuk kepada nas al-Quran dan hadis yang menerangkan betapa besarnya larangan serta dosa riba (Abdul Halim el-Muhammady, 2001). (a)

Pemakan dan Pemberi Riba Diperangi Allah SWT dan Rasulullah SAW Allah SWT memberi ingatan:

ΟçFΖä. βÎ) (##θt/Ìh9$# z⎯ÏΒ u’Å+t/ $tΒ (#ρâ‘sŒuρ ©!$# (#θà)®?$# (#θãΖtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©!$# $y㕃r'¯≈tƒ βÎ)uρ ( ⎯Ï&Î!θß™u‘uρ «!$# z⎯ÏiΒ 5>öysÎ/ (#θçΡsŒù'sù (#θè=yèøs? öΝ©9 βÎ*sù ∩⊄∠∇∪ t⎦⎫ÏΖÏΒ÷σ•Β ∩⊄∠®∪ šχθßϑn=ôàè? Ÿωuρ šχθßϑÎ=ôàs? Ÿω öΝà6Ï9≡uθøΒr& â¨ρâ™â‘ öΝà6n=sù óΟçFö6è? Maksudnya:

„Wahai orang-orang yang beriman, bertakwalah kamu kepada Allah SWT dan tinggalkanlah saki-baki riba sekiranya kamu benar-benar beriman; sekiranya kamu tidak meninggalkannya, maka isytiharkanlah perang dengan Allah dan Rasul-Nya. Dan jika kamu bertaubat (daripada pengambilan riba), maka bagimu pokok hartamu; kamu tidak menganiaya dan tidak (pula) dianiaya.‰ (Surah al-Baqarah: 278-279) Ayat ini menunjukkan bahawa sesiapa yang enggan dan masih berdegil serta tidak mahu meninggalkan „saki-baki‰ riba dalam kehidupannya dengan sengaja, maka dia akan berada dalam posisi berperang dengan Allah SWT dan Rasulullah SAW. Ayat ini menyebut saki-baki, menunjukkan bahawa barang siapa yang ingin benar-benar menurut sunnah dan menjadi mukmin sejati, perlu memiliki pengetahuan yang jelas tentang riba serta menjauhkan diri daripadanya secara 100%. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

122  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

Selain itu, ayat ini secara tidak langsung membuktikan mukmin mampu menjauhi riba dalam hidupnya, tidak sebagaimana dakwaan segelintir masyarakat kononnya kita tidak dapat lari daripada riba pada akhir zaman ini. Zahir daripada ayat ini juga menunjukkan „peperangan‰ berlaku sejak di alam dunia lagi. Malang bagi seseorang dan pemimpin yang tidak mempedulikan dosa ini. Ibnu Abbas r.a. mentafsirkan:

‫ ﺧُﺬ ﺳِﻼﺣﻚ ﻟﻠﺤﺮﺏ‬:‫ﻳُﻘﺎﻝ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ ﻷﻛﻞ ﺍﻟﺮﺑﺎ‬ Maksudnya:

„Akan dikatakan kepada pemakan riba pada hari kiamat, ÂAmbillah senjata kamu untuk berperang dengan Allah SWT.ʉ Imam Abu Hanifah berkata, „Inilah ayat dalam al-Quran yang paling menakutkan.‰ Imam Malik Anas pula berkata:

,‫ﺏ ﺍﷲ ﻭﺳُﻨﱠ ﹶﺔ َﻧﹺﺒﱢﻴ ِﻪ ﻓﹶﻠﹶﻢ ﺃﺭَﻯ ﺷَﻴﺌﹰﺎ ﺃ َﺷ ّﺪ ﻣﻦ ﺍﻟﺮﺑﺎ‬ َ ‫ﺼﻔﱠﺤْﺖُ ﻛﺘﺎ‬ َ ‫ﺇﱏ َﺗ‬ ‫ﳊﺮْﺏ‬ ‫ﻷﻥ ﺍﷲ ﺁ ﹶﺫ ﹶﻥ ﻓﻴﻪ ﺑﺎ ﹶ‬ Maksudnya:

„Telahku membuka lembaran-lembaran kitab Allah dan sunnah Nabi SAW dan tidakku dapati (dosa) yang lebih buruk daripada riba kerana Allah SWT dalam mengisytiharkan atau mengizinkan perang ke atasnya.‰ Berkata Imam Qatadah, „Allah SWT menjanjikan ahli riba dengan hukuman bunuh dan akan mendapatkannya di mana sahaja mereka berada.‰ (b)

Kehilangan Berkat Harta dan Kehidupan Manusia yang mengamalkan riba akan kehilangan berkat dari segi harta dan juga kehidupan. Ini tercatat dalam al-Quran:

∩⊄∠∉∪ ?Λ⎧ÏOr& A‘$¤x. ¨≅ä. =ÅsムŸω ª!$#uρ 3 ÏM≈s%y‰¢Á9$# ‘Î/öãƒuρ (#4θt/Ìh9$# ª!$# ß,ysôϑtƒ Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



123

Maksudnya:

„Allah menghancurkan keberkatan kerana riba dan menambahkan keberkatan daripada sedekah.‰ (Surah al-Baqarah: 276) Kehilangan berkat itu akan berlaku di dunia dan akhirat. (i)

Hukuman di Dunia Bentuk kehilangan berkat harta bagi orang yang terlibat dengan riba ialah hartanya akan mudah hilang atau habis tanpa dirasai. Selain itu, harta itu mendorongnya melakukan pelbagai bentuk aktiviti tidak berfaedah dan dosa. Ia juga akan merasa terlalu miskin dan fakir (walaupun dia mempunyai wang yang banyak). Harta haram seperti ini akan mendorong pemiliknya untuk melakukan maksiat, perkara fasik dan hina. Tatkala itu akan hilang sifat amanah dan kebaikan daripada dirinya. Dia juga bakal ditimpa ujian harta yang banyak seperti dirompak, dicuri, khianat dan doa orang yang terkena perbuatan zalimnya juga lebih makbul. Sabda Nabi SAW daripada Ibn MasÊud r.a.:

‫ﺇﻥ ﺍﻟﺮﺑﺎ ﻭﺇﻥ ﹶﻛﺜﹸ َﺮ ﻓﻌﺎِﻗَﺒَﺘﻪُ ﺇﱃ ﻗﹶﻞ‬ Maksudnya:

„Sesungguhnya riba walaupun lumayan (dari sudut kuantiti) tetapi hasilnya akan membawa kepada sedikit dan papa.‰ (Riwayat Ahmad dan al-Hakim) (ii)

Hukuman di Akhirat Ibnu Abbas berkata:

‫ﺻﹶﻠ ﹰﺔ‬ ِ ‫ﺎ ﻭﻻ ﺟﹺﻬﺎﺩًﺍ ﻭﻻ‬‫ﻻ ﻳُ ﹾﻘَﺒﻞﹸ ﻣِﻨ ُﻪ ﺻﺪﻗ ﹰﺔ ﻭﻻ ﺣَﺠ‬ Maksudnya:

„Tidak diterima daripada pemakan riba (yang menggunakan harta riba tadi) sedekahnya, hajinya, jihadnya dan persaudaraannya.‰

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

124  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

(c)

Seperti Berzina dengan Ibu/Bapa Sendiri Hukum larangan riba adalah sama seperti berzina dengan ibu atau bapa sendiri. Nabi SAW mengingatkan dalam satu hadis yang cukup mendalam maksudnya:

‫ ﺃﺩﻧﺎﻫﺎ ﻣﺜﻞ ﺇﺗﻴﺎﻥ ﺍﻟﺮﺟﻞ ﹸﺃﻣﱠ ُﻪ‬,‫ﺍﻟﺮﺑﺎ ﺍﺛﻨﺎﻥ ﻭﺳﺒﻌﻮﻥ ﺑﺎﺑﺎ‬ Maksudnya:

„Riba mempunyai 72 pintu. Riba yang paling ringan (dosanya) seperti seorang lelaki berzina dengan ibunya.‰ (Riwayat at-Tabrani dan al-Hakim) (d)

Lebih Berat daripada 36 Kali Zina Dosa riba adalah lebih berat daripada 36 kali zina. Nabi SAW juga memberi amaran:

‫ﷲ ﻣِﻦ ِﺳﱠﺘ ِﺔ ﻭﺛﻼﺛﲔ‬ ِ ‫ﺩﺭﻫ ُﻢ ﺭﺑﺎ ﻳﺄ ﹸﻛﹸﻠ ُﻪ ﺍﻟﺮﱠ ُﺟ ﹸﻞ ﻭﻫﻮ ﻳَﻌﹶﻠﻢُ ﹶﺃ َﺷ ﱡﺪ ﻋِﻨﺪ ﺍ‬ ‫ﹺﺯْﻳَﻨ ﹰﺔ‬ Maksudnya:

„Satu dirham riba yang dimakan oleh seorang lelaki dalam keadaan dia mengetahuinya lebih buruk daripada berzina sebanyak 36 kali.‰ (Riwayat Ahmad dan ad-Dar Qutni) Hadis ini bukan untuk merendahkan dosa zina tetapi ia memberi fokus kepada bahaya dosa riba itu. Oleh itu, kita amat mengharapkan umat Islam membuka mata mereka kepada isu ini agar tidak terjebak serta menjauhi amalan riba. (e)

Salah Satu daripada Tujuh Dosa Besar Dosa riba juga merupakan salah satu daripada tujuh dosa besar. Ia berdasarkan hadis Nabi SAW:

‫ﷲ‬ ُ ‫ﺸﺮْﻙ ﺑﺎﷲ ﻭﺍﻟﺴِﺤﺮ ﻭﻗﹶﺘْﻞ ﺍﻟﻨﻔﺲ ﺍﻟﱴ ﺣﺮﱠﻡ ﺍ‬ ِ ‫ ﻭﻣﺎ ُﻫﻦﱠ؟ ﻗﺎﻝ ﺍﻟ‬.... ‫ﻒ ﻭﻗﺬﻑ‬ ِ ‫ﺇﻻ ﺑﺎﳊﻖ ﻭﺃﻛﻞ ﺍﻟﺮﺑﺎ ﻭﺃﻛﻞ ﻣﺎﻝ ﺍﻟﻴﺘﻴﻢ ﻭﺍﻟﺘﱠ َﻮﻟﱢﻰ ﻳﻮ َﻡ ﺍﻟ َﺰ ْﺣ‬ ‫ﺕ ﻣﻦ ﺍﳌﺆﻣﻨﺎﺕ ﺍﻟﻐﺎﻓﻼﺕ‬ ِ ‫ﺤﺼَﻨﺎ‬ ْ ‫ﺍﳌﹸ‬ Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



125

Maksudnya:

„Jauhilah tujuh dosa besar: syirik, sihir, membunuh tanpa hak, makan riba, makan harta anak yatim, lari daripada medan peperangan (kerana takut) dan menuduh perempuan yang suci dengan zina (tanpa empat orang saksi yang adil).‰ (Riwayat al-Bukhari dan Muslim)

AKTIVITI 7.3 Bincangkan hukum riba serta kesannya terhadap masyarakat menurut syariat Islam, Yahudi dan Kristian.

SEMAK KENDIRI 7.3 1.

Apakah faktor penyebab dan penggalak kepada amalan riba?

2.

Kenapakah masih ramai orang terlibat sebagai mangsa riba?

3.

Kenapakah bahaya amalan riba tidak sering dihebahkan?

4.

Apakah dalil daripada al-Quran dan hadis yang mengecam amalan riba?

5.

Apakah kaedah yang terbaik untuk mengelakkan diri daripada terlibat dengan gejala riba?

7.4

RIBA DAN BENTUKNYA DALAM SUASANA SEMASA

Adakah anda tahu bentuk riba yang wujud pada masa kini? Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan perbezaan utama antara bank Islam dan konvensional berkaitan dengan amalan, perlaksanaan dan aktiviti riba. Kewujudan riba di bank konvensional ini telah disepakati oleh Kesatuan Ulama berwibawa di seluruh dunia melalui Kesatuan Fiqh Antarabangsa, Majlis Fatwa Eropah dan banyak lagi. Dalam subtopik ini, kita juga akan mengkaji bentuk aplikasi riba dalam konteks semasa.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

126  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

7.4.1

Transaksi Riba dalam Bank Konvensional

Apakah transaksi riba dalam bank konvensional dan mengapakah Islam mengharamkannya? Sebenarnya, bukan hanya Islam sahaja mengharamkan dan mengutuk perbuatan riba, malah ia juga haram dalam kalangan kaum Yahudi. Larangan ini termaktub dalam kitab mereka sama ada dalam kitab undang-undang Talmud ataupun Ibrani, ada menyebut: „Janganlah engkau mengambil wang bunga atau riba daripadanya...‰ (Rujuk bab Exodus ayat 22: 35 hingga 37). Selain itu, riba juga dicela oleh ajaran Kristian sebagaimana yang terdapat dalam bab Luke 6: 34 hingga 35. Sekarang mari kita lihat bentuk riba pada hari ini. Riba dalam bentuk hari ini boleh berlaku beberapa keadaan. Mari kita baca maklumat selanjutnya.

7.4.2

Riba dalam Pinjaman

Bentuk riba yang pertama yang akan kita bincangkan ialah riba dalam pinjaman. Riba dalam pinjaman wujud apabila pelanggan datang ke bank konvensional atau institusi kewangan yang tidak menawarkan produk Islam dan ingin memohon pembiayaan seperti yang berikut: (a)

Pinjaman kereta;

(b)

Pinjaman perumahan;

(c)

Pinjaman modal; dan

(d)

Pinjaman peribadi.

Apakah transaksi yang berlaku? Sebagai contoh, mari kita lihat keadaan sebenar yang berlaku di bank konvensional hari ini. Pinjaman dibuat atas permintaan pelanggan A untuk membeli kereta serta rumah dengan memperoleh modal syarikat atau sebarang tujuan peribadi. Bank konvensional memberi pinjaman sebanyak RM100,000 kepada pelanggan A dan sebagai imbalan balik kepada bank, pihak bank menetapkan bunga atau kadar faedah sebanyak 4% (bersamaan RM4,000 sebagai contoh) daripada jumlah pinjaman itu sebagai balasan kerana memberikan pelanggan wang yang diperlukan. Amaun 8% itulah yang dinamakan riba ad-Duyun jenis al-Qard. Ulama bersepakat jenis pulangan seperti ini ialah riba.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



127

Jumlah faedah yang dicampurkan dengan jumlah pokok pinjaman akan dibahagi mengikut bulan. Menurut hukum Islam, jumlah RM4,000 yang diperoleh ini ialah hasil bank yang haram. Pelanggan yang menerima RM4,000 tadi juga dikira bersubahat dan terlibat secara langsung dengan riba. Nabi menyebut:

‫ﺍﻵ ِﺧﺬﹸ ﻭﺍﳌﹸﻌﻄﻰ ﺳَﻮﺍ ٌﺀ‬ Maksudnya:

„Individu yang memberi (riba) dan yang mengambilnya adalah sama.‰ (Riwayat Muslim) Persoalannya, mengapakah pula ia diharamkan? Adakah ia suatu kesalahan bagi mengenakan faedah kepada peminjam? Ia diharamkan kerana: (a)

Mengeksploitasi Kesusahan Pelanggan Hasil RM4,000 itu sebenarnya diterima hasil daripada mengeksploitasikan kesusahan pelanggan, iaitu hanya pelanggan yang mempunyai desakan kewangan akan pergi ke bank bagi mendapatkan pinjaman bagi mengatasi masalah kewangannya. Namun dalam keadaan kewangannya mendesak, pihak bank pula mengenakan bayaran faedah atas pinjaman yang diberikan. Inilah yang dinamakan riba menekan dan menindas. Tambahan pula apabila si pelanggan gagal membayar bayaran bulanan yang ditetapkan oleh pihak bank. Ketika itu, peminjam dikehendaki membayar penalti pula. Penalti ini bersifat mengkompaun (compounding) (iaitu akan dimasukkan dalam modal pinjaman dan berganda faedahnya). Ia riba yang amat menindas.

(b)

Meruntuhkan Moral dan Akhlak Bagaimanakah riba dikatakan meruntuhkan moral dan akhlak? Jika anda ingin tahu, selain menghakis sikap bantu-membantu dalam masyarakat, ia juga menggalakkan orang yang berduit untuk menekan individu yang memerlukan bantuan kewangan. Ini bakal menghancurkan sifat tolongmenolong antara satu sama lain. Selain itu, ia akan melahirkan masyarakat yang pemarah dan tertekan.

(c)

Menyuburkan Sikap Malas Bekerja dan Kurang Dinamik Selain eksploitasi dan juga meruntuhkan moral, riba juga akan menyemarakkan lagi sikap malas bekerja. Riba diharamkan menurut Islam kerana ia melahirkan sikap malas bekerja keras bagi mencari keuntungan secara jual beli yang memberi manfaat kepada ekonomi negara. Mereka hanya berfikir untuk mencari untung secara mudah, iaitu dengan memberi Copyright © Open University Malaysia (OUM)

128  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

pinjaman serta mengenakan faedah. Islam tidak menerima konsep untung tanpa bekerja keras.

‫ﺍﻟﻐﺮﻡ ﺑﺎﻟﻐﻨﻢ‬ Maksudnya:

„Mencari keuntungan adalah dengan menghadapi risiko.‰ Dalam satu hadis yang lain:

‫ﺍﳋﺮﺍﺝ ﺑﺎﻟﻀَﻤﺎﻥ‬ Maksudnya:

„(Bagi mendapatkan) keuntungan (hasil pelaburan) mesti menghadapi risiko (dan jaminan barang yang dijual adalah selamat ă bermakna tiada untung tetap dijanjikan).‰ (Riwayat as-Syafie, Ahmad, Ibn Hibban, Abu Daud: 3508; as-Suyuti dan Albani: Hasan) Menurut pandangan Dr Muhammad az-Zuhayli, individu yang menanggung kos dan risiko kerugian, maka mereka yang layak mendapat manfaat atau keuntungan apabila ada. Oleh itu, sebarang pelaburan dengan jaminan pulangan adalah bertentangan dengan kaedah tadi. Selain itu, sebarang pelaburan yang mempunyai elemen seperti ini sebenarnya pinjaman dengan riba. Jaminan pulangan ini menjadikan ia berteraskan konsep pinjaman wang dengan faedah (interest) yang dijamin. Ia adalah haram. Disiplin Islam memastikan setiap individu menyumbang kerja yang baik dan meningkatkan kualiti ekonomi. Hasilnya, peluang kerja semakin bertambah, manakala jumlah pengangguran berkurangan.

7.4.3

Pinjaman dalam Islam

Bagaimanakah pinjaman diberi menurut Islam? Adakah anda tahu? Islam membenarkan pinjaman tanpa sebarang faedah sebagaimana disebut dalam sebuah hadis:

‫ﺽ َﺟ ﱠﺮﻧَﻔﻌﺎ ﻓﻬﻮ ﺍﻟﺮﺑﺎ‬ ‫ﹸﻛﻞﱡ ﻗﹶﺮ ﹴ‬ Maksudnya:

„Setiap pinjaman yang membawa manfaat bagi pemberi pinjam, maka ia ialah riba.‰ Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



129

Imam Ibn Quddamah pula berkata:

.‫ﻛﻞ ﻗﺮﺽ ﺷﺮﻁ ﻓﻴﻪ ﺃﻥ ﻳﺰﻳﺪﻩ ﻓﻬﻮ ﺣﺮﺍﻡ ﺑﻐﲑ ﺧﻼﻑ‬ Maksudnya:

„Setiap pinjaman yang disyaratkan padanya memberi tambahan, maka ia adalah haram tanpa sebarang pertikaian.‰ Oleh itu, tiada sebarang keuntungan boleh dihasilkan melalui aktiviti pinjam meminjam ini. Ini kerana pinjaman ialah satu proses yang dibuat secara sukarela atas dasar bantu-membantu. Ia disebut dalam Islam sebagai qardh hasan (pinjaman tanpa sebarang faedah riba dikenakan kepada si peminjam). Nabi Muhammad SAW berkata:

‫ﻯ ﺑﹺﻰ ﻋﻠﻰ ﺑﺎﺏ ﺍﳉﻨﺔ ﻣﻜﺘﻮﺑﺎ ﺍﻟﺼﺪﻗﺔ ﺑﻌﺸﺮ ﺃﻣﺜﺎﳍﺎ‬ َ ‫ﺭﺃﻳﺖ ﻟﻴﻠﺔ ﺃﹸ ْﺳ ﹺﺮ‬ ‫ ﻣﺎ ﺑﺎﻝ ﺍﻟﻘﺮﺽ ﺃﻓﻀﻞ ﻣﻦ‬,‫ ﻓﻘﻠﺖ ﻳﺎ ﺟﱪﻳﻞ‬,‫ﻭﺍﻟﻘﺮﺽ ﺑﺜﻤﺎﻧﻴﺔ ﻋﺸﺮ‬ ‫ ﻗﺎﻝ ﻷﻥ ﺍﻟﺴﺎﺋﻞ ﻳﺴﺄﻝ ﻭﻋﻨﺪﻩ ﻭﺍﳌﹸﺴَْﺘﻘﹾ ﹺﺮﺽُ ﻻ َﻳﺴَْﺘﻘﹾ ﹺﺮﺽُ ﺇﻻ ﻣﻦ‬,‫ﺍﻟﺼﺪﻗﺔ‬ ‫ﺣﺎﺟ ﹰﺔ‬ Maksudnya:

„Pada malam aku pergi ke syurga (semasa Israk Mikraj), aku melihat tertulis di pintu syurga, ÂSetiap sumbangan sedekah digandakan pahalanya kepada 10 kali, dan setiap pinjaman tanpa faedah digandakan sebanyak 18 kali...‰ (Riwayat Ibn Majah)

7.4.4

Riba dalam Akaun Simpanan dan Pelaburan

Subtopik ini menjelaskan bagaimana riba berlaku dalam simpanan dan pelaburan. Ia berlaku apabila pelanggan meletakkan wang dalam akaun: (a)

Akaun pelaburan dengan pulangan tetap (fixed deposit account); dan

(b)

Akaun simpanan biasa (ordinary savings account).

Mari kita lihat penjelasannya dengan lebih lanjut.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

130  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

(a)

Akaun Pelaburan dengan Pulangan Tetap Dalam akaun ini, individu A meletakkan wangnya dalam akaun tabungan tetap konvensional (conventional fixed deposit account). Menurut kontrak dan perjanjian yang ditandatangani, pihak pengendali/bank akan mengumpulkan wang individu A tadi bersama dengan wang pendeposit atau penyimpan yang lain. Kemudian kumpulan wang itu digunakan bagi melabur ke syarikat yang kukuh bagi mendapatkan pulangan yang baik ataupun digunakan untuk memberi pinjaman secara riba kepada syarikat yang datang kepada bank bagi membantu perniagaan mereka. Sebagai imbalan kepada pelabur atau penyimpan, pihak bank akan menetapkan kadar faedah tertentu (faedah tetap atau pulangan tetap). Sebagai contoh, 3% diberikan kepada penyimpan atau pelabur (tambahan ke atas wang modalnya) bagi suatu tempoh yang matang antara 1 hingga 11 bulan. Penentuan jumlah faedah menurut budi bicara pihak pengurusan bank. Pada kebiasaannya, bank membuat kira-kira bagi menentukan kadar faedah yang ingin diberinya. Menurut hukum Islam, kadar 3% daripada akaun pelaburan dengan pulangan tetap tadi ialah riba ad-Duyun daripada jenis al-Qard. Ini kerana seperti yang ditegaskan sebelum ini, disiplin pelaburan Islam (iaitu mudarabah atau musyarakah) tidak boleh menentukan pulangan keuntungan awal kontrak sama sekali. Hanya nisbah membahagikan keuntungan yang dibenarkan seperti nisbah 70:30 (bank:pelanggan).

(b)

Akaun Simpanan Biasa Manakala dalam akaun simpanan biasa pula, sekali lagi terdapat riba secara pasti. Ini kerana bank akan memberikan kadar faedah tetap sekitar 0.1% dan 0.2%. Dalam keadaan ini, bank pula akan dikira meminjam wang daripada pelanggan untuk digunakan bagi tujuan pelaburan kecil-kecilan, dan pelanggan dianggap seolah-olah telah menawarkan pulangan tetap atas pinjaman (simpanan) yang diberikan oleh pelanggan kepada bank itu. Hasilnya, bank mesti membuat pembayaran tambahan (faedah) menurut kadar yang telah ditetapkan tadi walau dalam apa keadaan sekalipun. Sekiranya bank mendapat untung yang amat lumayan hasil penggunaan wang simpanan tadi, bank tetap hanya perlu membayar kadar kecil tadi dan pelanggan pastinya dikira rugi. Sebaliknya, sekiranya bank menghadapi kerugian, bank tetap perlu membayar kadar faedah itu tanpa mengira sama ada ia akan menambah beban kerugiannya atau tidak. Maka kerugian bank pasti bertambah dan membebankan. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7

KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



131

Oleh itu, penindasan berlaku dalam kedua-dua bentuk simpanan dan pelaburan konvensional tadi sama ada kepada bank (apabila rugi tetapi perlu membayar faedah riba) atau pelanggan (apabila untung tetapi hanya mendapat nisbah kecil).

7.4.5

Konsep Akaun Simpanan di Perbankan Islam

Selanjutnya kita akan mengkaji mengenai konsep akaun simpanan di perbankan Islam. Pengurusan akaun simpanan secara Islam adalah berbeza dengan apa yang dilaksanakan di bank konvensional. Melalui konsep ini, pihak bank memastikan semua jumlah wang simpanan pelanggan adalah sentiasa selamat dan boleh dikeluarkan pada bila-bila masa oleh pelanggan. Bagi memanfaatkan dan menganggung kos pengurusan simpanan ini, pihak pengurusan bank Islam pada kebiasaannya akan menggunakan wang tersebut bagi tujuan perniagaan mereka yang halal. Pihak bank juga menjamin pelanggan boleh mengeluarkan wang mereka pada bila-bila masa serta menanggung segala kerugian ke atas wang yang digunakan jika berlaku. Sebagai menghargai pelanggan yang menyimpan wang ini, kebiasaannya pihak bank akan memberikan hibah (hadiah sejumlah wang) kepada penyimpan sebagai tanda penghargaan. Walau bagaimanapun, sebahagian bank Islam tidak membenarkan sebarang hibah diberi kepada pelanggan bagi mengelakkan syubhah riba. Ia adalah pendapat yang dipegang oleh kebanyakan bank Islam di Timur Tengah termasuklah Asian Finance Bank Berhad, Kuwait Finance House (Malaysia) Berhad dan Al-Rajhi Banking and Investment Corporation (Malaysia) Berhad. Jumlah dan kadar pulangan dalam bentuk hibah atau hadiah adalah terpulang kepada budi bicara bank sepenuhnya, malah mungkin tiada sebarang hibah dalam keadaan tertentu. Jika ada pulangan, ia akan berubah-ubah menurut prestasi perniagaan yang dibuat oleh bank Islam itu. Sekiranya hasil pelaburan menggalakkan, maka kebiasaannya penyimpan akan diberi hibah yang agak baik sebagai galakan dan ucapan terima kasih kepada pelanggannya. Walau bagaimanapun, hibah itu sama sekali tidak boleh dijanjikan oleh bank dan tidak boleh pula dituntut oleh pelanggan. Oleh sebab itu, jika pelaburan mengalami kerugian, pihak penyimpan mungkin tidak akan diberi sebarang hibah, manakala wang simpanan mereka juga tidak akan berkurangan. Ini lebih adil kerana (Adi Warman, 2004):

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

132  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

(a)

Pelanggan berpeluang mendapat hibah dalam keadaan wang simpanannya terjamin/tanpa risiko hasil pelaburan. Jumlah dan kadar hiba terpulang sepenuhnya kepada budi bicara bank. Pihak bank akan memberikan kadar hibah yang baik jika keuntungan diperolehnya baik. Ini adalah untuk menggalakkan pelanggan menyimpan wang di bank tersebut;

(b)

Bank tidak membayar apa-apa kepada pelanggan jika tiada keuntungan. Oleh itu, bank tidak teraniaya sama sekali berbanding bank konvensional yang sentiasa berkewajipan membayar kepada pelanggannya walaupun ketika rugi; dan

(c)

Tiada sebarang riba terbabit dalam akaun ini dan semua pelaburan yang dibuat adalah setelah dipastikan memenuhi kehendak syariah.

AKTIVITI 7.4 Bincangkan perbezaan utama antara bank Islam dan konvensional berkaitan dengan amalan, pelaksanaan dan aktiviti riba.

SEMAK KENDIRI 7.4 1.

Adakah wujud transaksi riba dalam bank konvensional dan mengapakah Islam mengharamkannya? Berikan contohnya.

2.

Adakah terdapat unsur-unsur riba dalam pinjaman di bank konvensional?

3.

Bagaimanakah syariat Islam menangani riba? Jelaskan.

4.

Bolehkah sistem muamalat beroperasi tanpa melibatkan riba?

5.

Bagaimanakah untuk memahamkan sesetengah golongan masyarakat bahawa riba dan jual beli ialah dua perkara yang berbeza? Huraikan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 7





KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM



133

Riba ditakrifkan sebagai sebarang tambahan harga (bunga) dalam barangan tertentu (ribawi) dan tambahan bayaran terhadap hutang akibat penangguhan tempoh. Jumhur ulama telah mengkategorikan riba kepada enam jenis, iaitu riba

al-Duyun, riba al-Buyu, riba al-Qardh, riba al-Jahiliyyah, riba an-Nasa dan riba al-Fadhl. 

Terdapat pelbagai dalil yang bersumberkan dari al-Quran dan hadis yang mengharamkan kegiatan riba serta menghalalkan urusan jual beli.



Riba bukanlah dikategorikan sebagai jual beli sebagaimana yang difahami oleh sesetengah golongan masyarakat Islam.



Berlandaskan kepada pengajaran ayat al-Quran, hadis serta pendapat jumhur ulama, hukum pada setiap jenis riba itu dapat ditentukan dengan jelas.



Setelah mengetahui asas dan hikmah pengharaman riba oleh syariat Islam, maka penerapan serta kaedah mengaplikasikan larangan riba dalam setiap urusan kehidupan seharian yang melibatkannya sama ada secara langsung atau tidak langsung wajib kita meninggalkannya.

Riba ad-Duyun

Riba al-Qardh

Riba al-Buyu

Riba an-Nasa

Riba al-Fadhl

Ribawi

Riba al-Jahiliyyah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

134  TOPIK 7 KONSEP RIBA MENURUT SYARIAT ISLAM

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



8

Khiyar (Pilihan)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian khiyar (pilihan);

2.

Membincangkan tujuan dan matlamat khiyar dalam akad;

3.

Menyatakan dalil yang membuktikan khiyar sebagai satu tuntutan dalam syarak;

4.

Menerangkan hukum serta kesan khiyar pada akad; dan

5.

Menyenaraikan keadaan yang menggugurkan khiyar.

 PENGENALAN Pernahkah anda membeli dan memilih barang dalam keadaan tergesa-gesa? Mungkin ya dan mungkin juga tidak. Baiklah, dalam topik ini kita akan membincangkan konsep khiyar (pilihan) yang berkaitan rapat dengan kesahihan sesuatu akad itu. Sebagai contoh, ada kalanya kita membeli sesuatu benda yang ada kecacatan padanya secara tidak kita sedari. Adalah tidak adil jika kita tidak diberi peluang untuk memilih sama ada hendak meneruskan pembelian itu atau membatalkannya. Ini ialah satu pilihan yang dibenarkan oleh syarak. Hak untuk membuat pilihan ini boleh dilakukan sama ada secara mutlak atau bersyarat.

8.1

PENGERTIAN KHIYAR

Mari kita mulakan pembelajaran kita dengan mengetahui dengan lebih mendalam tentang pengertian khiyar. Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan bagaimana fuqaha mendefinisikan pilihan sebagai satu hak yang diberi kepada pihak yang berakad sama ada hendak meluluskan akad yang dibuat atau tidak. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

136  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

Tujuan diwujudkan hak memilih kepada pihak yang berakad adalah untuk memastikan adanya kerelaan hati mereka untuk meneruskan akad itu atau membatalkannya. Di samping itu juga hak memilih bertujuan untuk menjaga kepentingan pihak yang berakad. (Abdullah, 2004)

8.1.1

Pilihan Bersyarat

Dalam akad pilihan bersyarat, satu pihak atau kedua-dua belah pihak yang berakad mempunyai hak, iaitu sama ada hendak meneruskan akad yang dibuat atau memfasakhkannya jika pilihan itu disyaratkan dalam akad. Mari kita lihat contoh berikut: Contoh: Seorang penjual berkata kepada pembeli, „Saya jual objek ini kepada awak, dan awak boleh membuat pilihan dalam masa tiga hari.‰ Berdasarkan contoh tadi, pilihan tersebut dinamakan pilihan bersyarat kerana penjual telah membuat syarat, iaitu pembeli boleh membuat pilihan sama ada hendak meneruskan akad tersebut atau memfasakhkannya dalam tempoh tiga hari. Sebenarnya terdapat perselisihan pendapat antara fuqaha dalam menentukan tempoh yang boleh diberi kepada pihak yang berakad untuk membuat pilihan. Mari kita lihat pendapat tersebut dalam Jadual 8.1. Jadual 8.1: Pendapat Berkaitan Tempoh yang Boleh Diberi kepada Pihak yang Berakad untuk Membuat Pilihan Pendapat Fuqaha Mazhab Syafie dan Hanafi

Pendapat Fuqaha Hambali

Fuqaha mazhab Syafie dan Hanafi berkata tempoh membuat pilihan tidak melebihi tiga hari. Ini berdasarkan hadis yang menyebut tiga hari sebagai tempoh untuk membuat pilihan.

Fuqaha Hambali pula mengatakan tempoh untuk membuat pilihan boleh lebih daripada tiga hari asalkan satu tempoh yang ditentukan tanpa mengira lama atau sekejap masanya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 137

Pilihan secara bersyarat itu diharuskan dengan tujuan untuk menjaga kepentingan pihak yang berakad. Dalam keadaan ini, mereka lebih mengetahui tentang tempoh yang sesuai untuk membuat pilihan dan dapat menjamin kepentingan mereka.

8.1.2

Akad yang Boleh Dibuat Pilihan Bersyarat

Adakah semua akad boleh dibuat pilihan bersyarat? Adakah pilihan bersyarat boleh dibuat semasa akad dalam sebuah perkahwinan? Anda kurang pasti? Mari lihat penerangan berikut. Pelajar sekalian, hanya akad lazim atau mengikat yang menerima fasakh boleh dibuat pilihan bersyarat seperti akad jual beli dan sewaan. Akad lazim yang tidak menerima fasakh adalah seperti perkahwinan dan khalif. Syarat pilihan tidak boleh dibuat dalamnya. Begitu juga akad tidak lazim atau akad harus seperti akad wadiah dan `ariyah.

8.1.3

Hukum dan Kesan Syarat Pilihan kepada Akad

Bagaimanakah pula dengan hukum dan kesan syarat pilihan kepada akad? Fuqaha sependapat mengatakan bahawa akad yang masih terikat dengan syarat pilihan ini dianggap sebagai akad tidak mengikat. Dalam tempoh memilih, pihak berkenaan boleh meneruskan akad tersebut atau memfasakhkannya. Dia boleh membuat pilihan selagi tempoh tersebut belum tamat. Apabila tempoh itu telah tamat, akad tersebut tidak lagi menjadi akad harus tetapi sebaliknya menjadi akad yang mengikat kepada kedua-dua belah pihak. (Abdul Halim el-Muhammady, 2001; Faizah Ismail, 2006)

AKTIVITI 8.1 Terangkan tujuan diwujudkan hak memilih kepada pihak-pihak yang berakad. Jelaskan penerangan anda berdasarkan beberapa ilustrasi.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

138  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

SEMAK KENDIRI 8.1 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan khiyar dalam akad?

2.

Kenapakah khiyar dianggap penting dalam menentu kesahihan sesuatu akad?

3.

Apakah akad khiyar bersyarat?

4.

Bolehkah khiyar bersyarat diguna pakai untuk semua jenis akad?

5.

Apakah hukum dan kesan akad khiyar bersyarat?

8.2

KHIYAR (PILIHAN) SECARA MENENTUKAN

Seterusnya kita akan menyambung pembelajaran kita dalam subtopik ini dengan membincangkan keadaan yang salah satu pihak yang berakad diberi peluang untuk membuat pilihan dengan menentukan objek akad itu. Biasanya pilihan secara menentukan, berlaku pada akad yang ada balasan dan berbentuk objek seperti dalam akad jual beli. Jika penjual menjual salah satu daripada dua helai baju dengan harga yang telah dinyatakan kepada pembeli, maka pembeli boleh memilih baju yang hendak dibelinya dalam tempoh yang tertentu. Baju yang ditentukan itulah yang menjadi objek akad. Walau bagaimanapun, tidak kesemua fuqaha menerima dan membolehkan pilihan secara menentukan ini dilakukan dalam akad. Sebahagian besar daripada mereka tidak membolehkannya kerana yang akan menjadi objek akad itu tidak jelas. Sebahagian yang lain pula seperti Abu Hanifah serta muridnya Abu Yusuf dan Muhammad mengharuskannya.

8.2.1

Syarat bagi Khiyar (Pilihan) secara Menentukan

Seterusnya mari kita perhatikan pula syarat bagi pilihan secara menentukan. Merujuk kepada Rajah 8.1, syarat khiyar secara menentukan terbahagi kepada empat.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 139

Rajah 8.1: Empat syarat bagi khiyar secara menentukan

Empat syarat tersebut dijelaskan lagi seperti yang berikut: (a)

Objek yang hendak dipilih atau ditentukan itu tidak lebih daripada tiga perkara;

(b)

Objek yang hendak dipilih itu tidak sama antara satu sama lain;

(c)

Setiap objek yang hendak dipilih itu dinyatakan harganya; dan

(d)

Tempoh untuk membuat pilihan hendaklah ditentukan. Mengikut pendapat Abu Hanifah, pemilihan tidak boleh melebihi tiga hari. Abu Yusuf dan Muhammad pula berpendapat boleh lebih daripada tiga hari asalkan ditentukan dan dipersetujui oleh kedua-dua belah pihak.

Hak untuk memilih secara menentukan ini akan gugur jika pihak berkenaan telah menentukan objek yang hendak dijadikan objek akad itu sama ada secara langsung atau secara tidak langsung. Contohnya, dia melakukan sesuatu perkara ke atas salah satu objek yang dicadangkan itu sehingga dapat difahami bahawa dia telah memilih objek itu. Hak untuk membuat pilihan secara menentukan ini juga akan gugur apabila objek yang dipilih itu telah rosak di tangan orang yang berhak memilih atau berlaku sesuatu perkara yang menyebabkan objek tersebut tidak dapat dihantar balik kepada tuannya. Dalam keadaan ini, objek yang rosak itulah dianggap sebagai objek akad.

8.2.2

Pilihan Setelah Melihat Objek Akad

Hak ini diberikan kepada salah satu pihak yang berakad sama ada hendak meluluskan akad yang dibuat atau memfasakhkannya setelah dia melihat objek akad itu.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

140  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

Pilihan ini boleh dibuat sekiranya dia belum lagi melihat objek yang dijadikan objek akad semasa atau sebelum akad itu dibuat. Walau bagaimanapun, jarak masa antara melihat dan membuat akad itu harus pendek sehingga tidak mungkin berlaku sebarang perubahan pada objek tersebut dalam tempoh itu. Sekiranya X membeli kereta dan dia tidak melihat keadaan kereta tersebut semasa akad itu dibuat atau sebelumnya, iaitu tempoh yang dekat dengan waktu akad itu dibuat, dia boleh sama ada hendak meluluskan akad tersebut atau memfasakhkannya selepas dia melihat kereta itu. Pihak berkenaan juga boleh membuat pilihan tersebut sekiranya dia hanya menerima gambaran sahaja tentang objek yang hendak dijadikan objek akad itu tanpa melihatnya. Gambaran tentang sesuatu objek walau terperinci sekalipun tidak boleh menyamai maklumat yang didapati daripada penglihatan.

8.2.3

Akad yang Boleh Menerima Syarat Pilihan Setelah Melihat Objek Akad

Hak memilih setelah objek akad boleh dijadikan syarat dalam akad yang objek akadnya suatu objek yang tertentu dan akad itu pula berupa akad yang boleh difasakhkan. Hal ini boleh berlaku pada akad yang berikut (rujuk Rajah 8.2).

Rajah 8.2: Khiyar setelah melihat objek akad

Sekarang lihat Jadual 8.2 untuk maklumat lanjut. Jadual 8.2: Akad yang Boleh Menerima Syarat Pilihan Setelah Melihat Objek Akad Jenis Akad

Deskripsi

Akad jual beli

Akad jual beli, iaitu objek jualannya ialah objek yang tertentu.

Akad sewaan

Sekiranya penyewa tidak melihat terlebih dahulu objek yang hendak disewanya, dia boleh memilih sama ada hendak meluluskan akad tersebut atau tidak.

Akad perjanjian damai

Perjanjian perdamaian ke atas sesuatu objek tertentu yang belum dilihat oleh pihak yang berkenaan. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

8.2.4

KHIYAR (PILIHAN)

 141

Syarat Pilihan Setelah Melihat Objek Akad

Rajah 8.3 menunjukkan kepada anda syarat khiyar (pilihan) setelah melihat objek akad.

Rajah 8.3: Syarat khiyar setelah melihat objek

Seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 8.3, antara syaratnya ialah: (a)

Pihak yang berakad belum melihat objek akad semasa atau sebelum akad itu dibuat;

(b)

Objek akad ialah suatu objek yang tertentu;

(c)

Akad atau akad yang dibuat itu boleh menerima fasakh. Akad yang tidak boleh difasakhkan seperti perkahwinan tidak diharuskan membuat pilihan ini; dan

(d)

Pilihan hanya boleh dibuat sesudah pihak yang berkenaan melihat objek tersebut. Sebelum itu, pilihan tidak boleh dibuat.

8.2.5

Waktu untuk Membuat Pilihan dan Tempohnya

Pihak yang berakad berhak untuk membuat pilihan setelah dia melihat objek akad itu. Sebarang tindakan sama ada hendak meluluskan atau memfasakhkan akad yang sudah dibuat tidak boleh dilakukan sebelum dia melihat objek tersebut. Setelah dia melihat objek tersebut, dia boleh melakukan tindakan itu walaupun tidak dinyatakan dalam perjanjian semasa akad dilakukan. Hak ini sememangnya diperuntukkan oleh syarak secara mutlak dan tidak boleh dinafikan oleh sesiapa pun. Tempoh untuk membuat pilihan ini bermula apabila pihak yang berkenaan melihat objek akad dan boleh menjelaskan kehendaknya sama ada setuju dengan akad tersebut atau pun ingin membatalkannya. Tidak ada tempoh masa tertentu untuk tamat. Walau bagaimanapun, ada sebahagian fuqaha berpendapat pilihan Copyright © Open University Malaysia (OUM)

142  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

mesti terhad dalam tempoh tertentu yang membolehkan pihak berkenaan menerus atau memfasakhkan akad tersebut.

8.2.6

Hukum dan Kesannya

Mari kita lihat pula dari segi hukum dan kesannya. Seperti yang dijelaskan tadi, hak membuat penentuan setelah melihat objek akad ialah hak yang sabit secara mutlak. Tidak ada orang yang boleh menafikan hak ini walaupun pihak yang berhak sendiri. Pihak yang terlibat jika dia menafikan haknya sebelum dia melihat objek yang diakadkan, dia seolah-olahnya menafikan sesuatu yang belum wujud dan belum lagi menjadi miliknya. Sebagaimana yang telah dijelaskan, hak memilih ini hanya akan sabit dan wujud setelah dilihat oleh pihak yang berkenaan. Sekiranya dia belum lagi melihat objek akad itu, maka hak ini belum wujud lagi. Sesuatu yang belum ada tidak boleh dinafikan, sebaliknya penafian boleh dibuat terhadap sesuatu yang sudah ada atau wujud. Oleh sebab itu, pihak yang berkenaan boleh menafikan haknya selepas dia melihat objek akad. Walau bagaimanapun, harus diingat pihak yang berkenaan tidak boleh menafikan haknya sebelum dia melihat objek akad itu dan seterusnya tidak boleh bertindak memfasakhkan akad tersebut. Ini tidak bererti pihak yang berakad tidak boleh sama sekali memfasakhkan akad yang dilakukan oleh mereka. Pihak yang berkenaan boleh bertindak demikian tetapi bukan atas dasar membuat pilihan setelah melihat objek tersebut tetapi atas asas akad yang dilakukan oleh mereka bukannya akad lazim bagi mereka tetapi akad harus. Berdasarkan penjelasan ini, akad yang tertakluk kepada syarat pemilihan itu menjadi akad harus bagi pihak yang memperoleh hak tersebut dan boleh difasakhkan pada bila-bila masa. Akad tersebut akan menjadi lazim setelah dia menentukan untuk menerima seperti katanya, "Saya menerima atau rela dengan akad ini." Dia juga boleh memfasakhkan akad tersebut walaupun pihak yang satu lagi tidak bersetuju dengan tindakannya itu. Apa yang penting ialah pembatalan itu berlaku dengan pengetahuan pihak kedua untuk mengelakkan daripada berlakunya perkara yang tidak diingini (Adi Warman, 2004).

AKTIVITI 8.2 Terangkan perbezaan pendapat para ulama mengenai objek dalam sesuatu akad itu. Pada hemat anda, pendapat manakah yang sesuai untuk diguna pakai dalam sistem muamalat di Malaysia. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 143

SEMAK KENDIRI 8.2 1.

Apakah syarat khiyar sebelum melihat objek dan setelah melihat objek?

2.

Apakah kesan pada akad yang tidak diberi khiyar melihat objek?

3.

Apakah kesan pada akad yang diberi khiyar melihat objek?

4.

Adakah khiyar masa selama tiga hari itu merupakan suatu tuntutan syarak?

8.3

PERKARA YANG MENGHILANGKAN HAK MEMILIH SETELAH MELIHAT OBJEK AKAD

Pelajar sekalian, apakah perkara yang anda tahu yang menghilangkan hak memilih setelah melihat objek akad? Hak khiyar untuk menentu atau memilih akan hilang dengan adanya perkara yang ditunjukkan dalam Rajah 8.4.

Rajah 8.4: Empat perkara yang menghilangkan hak khiyar

Empat perkara tersebut diterangkan dengan lebih lanjut seperti yang dapat anda lihat dalam Jadual 8.3.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

144  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

Jadual 8.3: Deskripsi bagi Perkara yang Menyebabkan Hilangnya Hak Khiyar Perkara

Deskripsi

Kerelaan

Pihak yang berhak membuat pilihan tersebut rela dengan akad itu. Apabila ada perkara yang boleh menunjukkan kerelaannya sama ada dengan perkataan atau dengan perbuatan seperti dia tidak menghantar balik objek akad setelah dia melihatnya. Oleh sebab itu, hak untuk dia memfasakhkan akad tersebut sudah hilang.

Fasakh

Pihak yang membuat pilihan tersebut telah melakukan sesuatu ke atas objek akad berkenaan seperti menjual dan menghadiahkan atau memberi sewa kepada orang lain. Perbuatan ini akan dengan sendirinya membubarkan hak untuk membuat pilihan.

(pembubaran hak untuk membuat pilihan) Rosak

Objek akad itu rosak di tangannya atau sebahagian daripada objek tersebut telah rosak dan tidak sesuai lagi untuk dikembalikan kepada tuannya yang asal.

Meninggal dunia

Pihak yang berkenaan meninggal dunia sebelum melakukan sesuatu tindakan. Dengan kematiannya, akad itu menjadi akad lazim yang tidak boleh dibatalkan. Mengikut pendapat mazhab Maliki pula, hak tersebut akan berpindah kepada waris si mati.

8.3.1

Pilihan kerana Kecacatan (Aib)

Khiyar al-Âaib (pilihan kerana kecacatan) ialah hak memilih untuk membatalkan akad atas sebab kecacatan pada objek akad berkenaan. Hak ini boleh digunakan jika objek akad itu suatu yang ditentukan zatnya. Sekiranya objek tersebut ditentukan dengan sifatnya seperti yang berlaku dalam akad salam atau tempahan, maka hak ini tidak boleh digunakan. Akad salam menjadi sah apabila semua yang diperlukan ditepati. Jika sifat ini tidak ditepati, akad tersebut tidak sah kerana ketiadaan objek akad yang tepat. Oleh itu, kemungkinan untuk berlaku kecacatan agak kurang. Dalam akad lain seperti akad jual beli dan sewaan yang ada kemungkinan berlaku kecacatan pada barang yang diakadkan, hak ini boleh digunakan jika kecacatan itu ada selepas barang itu dilihat.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

8.3.2

KHIYAR (PILIHAN)

 145

Kecacatan yang Mengharuskan Hak Memilih Digunakan

Kecacatan yang membolehkan hak memilih digunakan ialah kecacatan yang mengurangkan nilai harga barang tersebut. Segala bentuk kecacatan ini membolehkan pihak yang terlibat memilih sama ada hendak menerima atau menolak akad tersebut.

8.3.3

Syarat Pilihan kerana Kecacatan

Antara syaratnya ialah terdapat kecacatan pada barang yang dijadikan objek akad itu sebelum diterima oleh pihak yang berakad. Apa yang penting dalam masalah ini ialah ada kecacatan pada barang tersebut sebelum diterima oleh pihak yang berkenaan sama ada kecacatan itu sudah ada sebelum akad itu dibuat atau selepasnya. Sekiranya kecacatan itu berlaku selepas pihak berkenaan menerimanya, maka pembatalan akad tidak boleh dilakukan. Pihak berkenaan tidak mengetahui adanya kecacatan tersebut sewaktu akad dilakukan dan dia tidak bersedia menerimanya. Kecacatan itu juga hendaklah masih ada sebelum pemilihan dibuat. Sekiranya pihak berkenaan sudah mengetahui tentang kecacatan tersebut dari awal lagi atau dia rela menerima kecacatan itu atau kecacatan itu hilang sebelum pemilihan dibuat, maka hak untuk membuat pilihan tidak boleh digunakan. Semasa akad dibuat, tidak disyaratkan supaya pihak yang berkenaan melihat terlebih dahulu objek akad berkenaan. Sekiranya syarat itu ada dan dibuat dengan persetujuan pihak berkenaan maka hak untuk membuat pilihan kerana kecacatan tidak boleh digunakan.

8.3.4

Kesan Pilihan kerana Kecacatan pada Akad

Kecacatan pada barang yang diakadkan tidak memberi kesan kepada hukum akad. Akad tetap wujud dan sah. Namun akad ini boleh difasakhkan oleh pihak yang menerima kerugian disebabkan kecacatan tersebut kerana akad itu merupakan akad harus yang boleh difasakhkan. Pihak yang berkenaan boleh memfasakhkan akad tersebut walaupun tidak dipersetujui oleh pihak yang satu lagi dengan syarat fasakh itu dibuat di hadapannya atau dengan pengetahuannya jika dia tidak berada di situ (Ala-Eddin Khafofa, 2007).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

146  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

AKTIVITI 8.3 Terangkan keadaan-keadaan yang akan menyebabkan hak khiyar untuk menentu atau memilih akan lenyap. Berikan penjelasan anda berserta contoh-contoh yang berkaitan.

SEMAK KENDIRI 8.3 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan khiyar aib?

2.

Kenapakah khiyar aib berlaku?

3.

Apakah hukum dan kesan khiyar aib pada akad?

4.

Bagaimanakah untuk mencegah khiyar aib daripada berlaku?

5.

Apakah definisi aibÊ menurut syarak?

8.4

PERKARA YANG MENGGUGURKAN HAK MEMILIH KERANA KECACATAN (AIB)

Terdapat beberapa perkara yang boleh menggugurkan hak dalam memilih kerana kecacatan. Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan hak memilih kerana kecacatan akan gugur dengan sebab yang berikut (rujuk Rajah 8.5).

Rajah 8.5: Kehilangan hak memilih kerana kecacatan objek

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 147

Jadual 8.4 menghuraikan dengan lebih lanjut tentang setiap perkara ini. Jadual 8.4: Penerangan tentang Perkara yang Menyebabkan Kehilangan Hak Memilih kerana Kecacatan Objek Perkara

Penerangan

Bersetuju dengan kecacatan

Pihak yang berkenaan bersetuju dengan kecacatan tersebut secara jelas atau secara pernyataan. Contohnya, secara jelas seperti katanya, „Saya bersetuju atau suka dengan barang tersebut.‰ Contoh persetujuan secara pernyataan ialah pihak berkenaan bertindak dengan melakukan sesuatu pada objek tersebut seperti menjualnya atau memberikannya kepada orang lain.

Kecacatan baharu pada objek

Berlaku kecacatan baharu pada objek yang dijadikan objek akad itu semasa berada di tangan pihak yang membuat pilihan tersebut. Dengan berlakunya kecacatan baharu itu sama ada boleh mengurangkan zat atau sifat objek itu sendiri atau mengurangkan nilai harganya, maka hak memilih itu gugur.

Pertambahan atau perubahan kepada objek

Berlaku pertambahan atau perubahan pada objek akad setelah diterima oleh pihak berkenaan sama ada pertambahan itu secara terpisah seperti melahirkan anak jika objek akad itu binatang atau secara tidak terpisah seperti baju yang dibeli sudah dicelup dengan warna lain.

Hukum dan Kesannya: Meminta Bayaran Ganti Rugi Sekiranya hak memilih tidak boleh digunakan dan pihak berkenaan tidak boleh memfasakhkan akad yang dilakukannya, maka dia boleh meminta bayaran ganti rugi daripada pihak yang satu lagi (Faizah Ismail, 2006).

AKTIVITI 8.4 Bincangkan sebab-sebab kenapa hak memilih kerana kecacatan akan gugur. Berikan contoh-contoh yang berkaitan pada jawapan anda.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

148  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

SEMAK KENDIRI 8.4 1.

Apakah maksud kecacatan pada objek?

2.

Apakah dalil kecacatan merosakkan akad?

3.

Adakah meninggal dunia dianggap sebagai suatu kecacatan?

4.

Apakah hukum, kesan dan pemulihan terhadap akad yang berasaskan khiyar aib?

8.5

PENGARUH NIAT DAN KEHENDAK DALAM MELAHIRKAN AKAD DAN SYARATNYA

Mari kita menyambung kembali dalam subtopik selanjutnya, iaitu pengaruh dan kesan niat dalam sesuatu akad. Akad akan wujud sekiranya pihak yang terlibat mempunyai niat dan kehendak untuk melakukannya. Akad yang dibuat berasaskan niat dan kehendak pihak yang berakad akan mewujudkan kesan dan hukumnya di sisi syarak. Segala hukum yang lahir daripada akad tersebut adalah dengan ketentuan syarak. Hakikat ini telah dipersetujui oleh fuqaha seluruhnya. Namun para fuqaha masih mempertikaikan kebebasan manusia dalam melakukan akad dan membuat syarat akad. Pertikaian ini wujud kerana segala kesan atau hukum yang berkaitan dengan akad mengikut ketentuan syarak. Dalam hal ini, seperti yang kita tahu, syarak telah menentukan beberapa jenis akad yang boleh dilakukan oleh manusia dan yang dapat melahirkan kesannya. Persoalannya adalah dengan penentuan ini bererti manusia tidak boleh melakukan akad yang tidak disenaraikan oleh syarak dan mengubah segala kesan atau hukum yang sudah ditetapkan oleh syarak itu dengan membuat syarat tertentu. Persoalan inilah yang menjadi pertikaian pendapat dalam kalangan fuqaha. Dalam masalah ini, terdapat tiga pendapat yang bertentangan. Pendapat yang terlalu ketat berpegang pada adanya nas secara terang yang menunjukkan keharusan membuat akad atau syarat tertentu. Satu pendapat lain yang agak longgar tidak mensyaratkan perlu ada nas secara terang yang menunjukkan keharusannya tetapi memadai dengan tiada nas yang mengharamkannya. Manakala pendapat ketiga pula merupakan pendapat yang sederhana berbanding dua pendapat tadi. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

8.5.1

KHIYAR (PILIHAN)

 149

Pendapat Pertama

Mari kita ketahui dengan lebih lanjut tentang pendapat pertama yang telah dinyatakan tadi. Pendapat ini berasaskan mazhab Zahiri. Mazhab ini membataskan kehendak manusia dalam melakukan akad. Manusia hanya boleh melakukan akad atau membuat syarat mengikut apa yang sudah dinaskan oleh syarak. Segala akad atau syarat yang dibuat dianggap batal dan tidak sah sekiranya tidak berasaskan nas atau ijmak yang secara jelas mengharuskannya. Berdasarkan pandangan inilah, pendapat tersebut dianggap sebagai terlalu ketat dan sempit kerana tidak membuka ruang yang luas kepada manusia untuk melakukan akad atau membuat syarat yang lain daripada apa yang dinaskan. Dalil Alasan yang diberikan oleh mereka dalam masalah ini adalah: (a)

Melakukan akad atau membuat syarat yang tidak disebut oleh syarak merupakan satu pertentangan kepada perintah Tuhan dan menambah sesuatu yang tidak ada dalam agama. Allah SWT telah berfirman:

∩⊄⊄®∪ tβθãΚÎ=≈©à9$# ãΝèδ y7Íׯ≈s9'ρé'sù «!$# yŠρ߉ãn £‰yèGt tƒ ⎯tΒuρ . . . Maksudnya:

„....dan sesiapa yang melanggar aluran-aluran hukum Allah, maka mereka itulah orang yang zalim.‰ (Surah al-Baqarah: 229) (b)

Sunnah juga menunjukkan bahawa tidak harus membuat akad atau syarat yang tidak berasaskan nas atau ijmak yang secara jelas mengharuskannya. Antaranya sabda Nabi Muhammad SAW:

‫ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻼ ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻴﻪ ﺃﻣﺮُﻧﺎ ﻓﹶﻬﻮ ﺭَﺩﱞ‬ Maksudnya:

„Sesiapa yang melakukan sesuatu perbuatan yang tidak pernah berlaku dalam kalangan kami, maka ia ditolak.‰ (Riwayat Muslim daripada SaÊid Ibrahim)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

150  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

Dalam hadis lain, Nabi Muhammad SAW bersabda:

‫ ﻣﻦ‬,‫ﻣﺎﺑﺎ ﹸﻝ ﺍﻟﻨﺎﺱ َﻳﺸَْﺘ ﹺﺮﻃﹸﻮﻥ ﺷﺮﻃﺎ ﹶﻟﻴْﺴﺖ ﰱ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﷲ ﺗﻌﺎﱃ‬ ,‫ﻁ‬ ٍ ‫ﺃﺷﺮﺍﻁ ﺷﺮﻃﺎ ﻟﻴﺲ ﰱ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﷲ ﻓﻠﻴﺲ ﻟﻪ ﻭﺇﻥ ﺍﺷﺮﻁ ﻣِﺎﹶﺋ ﹶﺔ ﺷﺮ‬ .‫ﻁ ﺍﷲ ﺃﺣﻖ ﻭﺃﻭﺛﻖ‬ ‫ﺷﺮ ﹸ‬ Maksudnya:

„Mengapakah manusia ini suka membuat syarat yang tidak ada dalam kitab Allah? Sesiapa yang membuat syarat yang tidak ada dalam kitab Allah, maka syarat itu tidak sah walau 100 syarat sekalipun. Syarat-syarat yang dibuat oleh Allah SWT benar dan lebih teguh.‰ (Riwayat al-Bukhari) Hadis ini menunjukkan bahawa manusia tidak boleh melakukan akad atau syarat sekiranya tidak ada nas secara jelas atau ijmak yang mengharuskannya. Kehendak mereka dalam melakukan akad adalah terbatas dalam hal yang ada nas atau ijmak sahaja.

8.5.2

Pendapat Kedua

Pendapat ini merupakan pendapat fuqaha mazhab Hambali. Penyokong utama kepada pendapat ini ialah Imam Ibn Taimiyyah dan muridnya Ibn al-Qayyim. Penyokong pendapat ini mengatakan bahawa manusia mempunyai kebebasan penuh untuk melakukan akad dan membuat syarat serta tidak terhad kepada beberapa akad tertentu sahaja. Bagi mereka, hukum sesuatu akad atau syarat itu pada dasarnya harus dan akan berkuat kuasa selagi tidak ada nas lain yang mengharamkan atau membatalkannya. Sebenarnya perbezaan pendapat antara mazhab ini dengan mazhab Zahiri merupakan perbezaan prinsip atau dasar. Dasar mazhab ini ialah sesuatu akad itu boleh dibuat dan dianggap sah selagi tidak ada nas, ijmak atau qiyas secara jelas yang mengharamkannya. Atas dasar inilah seseorang itu boleh melakukan sebarang akad atau syarat dan mempunyai kebebasan yang penuh untuk melakukannya selagi tidak bertentangan atau dibatalkan oleh nas yang jelas menunjukkan pengharamannya. Oleh sebab itu, bagi mazhab ini tidak boleh ada dua perjanjian dalam satu akad kerana terdapat nas secara jelas yang mengharamkannya. Sebaliknya pula seorang perempuan boleh membuat syarat dalam akad perkahwinan agar dia Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 151

tidak dibawa keluar negeri bersama suaminya atau tidak dimadukan. Sekiranya syarat ini tidak dilaksanakan, dia boleh menuntut fasakh daripada suaminya. Penjual juga boleh membuat syarat atau perjanjian dalam akad jual beli agar dia dibenarkan menggunakan barang yang dijualnya dalam tempoh tertentu seperti tinggal di dalam rumah yang sudah dijualnya untuk tempoh tertentu. Syarat seperti ini dianggap sah kerana tidak bertentangan dengan nas dan tidak ada nas lain secara jelas yang mengharamkannya. Dalil Antara dalil yang diberikan oleh mazhab ini ialah: (a)

Dalil Pertama Firman Allah SWT:

. . . 4 ÏŠθà)ãèø9$$Î/ (#θèù÷ρr& (#þθãΨtΒ#u™ š⎥⎪Ï%©!$# $y㕃r'¯≈tƒ Maksudnya:

„Wahai orang yang beriman, penuhi serta sempurnakanlah akad-akad itu...‰ (Surah al-MaÊidah: 1) (b)

Dalil Kedua Firman Allah SWT lagi:

∩⊂⊆∪ Zωθä↔ó¡tΒ šχ%x. y‰ôγyèø9$# ¨βÎ) ( ωôγyèø9$$Î/ (#θèù÷ρr&uρ . . . Maksudnya:

„...dan sempurnakanlah perjanjian (dengan Allah dan dengan manusia), sesungguhnya janji itu pasti diminta pertanggungan jawabnya.‰ (Surah al-IsraÊ: 34)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

152  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

(c)

Dalil Ketiga Firman Allah SWT lagi:

... y$yδω‹Å2öθ?s ‰÷èt/ z⎯≈yϑ÷ƒF{$# (#θàÒà)Ζs? Ÿωuρ óΟ›?‰yγ≈tã #sŒÎ) «!$# ωôγyèÎ/ (#θèù÷ρr&uρ Maksudnya:

„Dan sempurnakanlah pesanan-pesanan dan perintah-perintah Allah apabila kamu berjanji dan janganlah kamu merombak (mencabuli) sumpah kamu sesudah kamu menguatkannya (dengan nama Allah)...‰ (Surah al-Nahl: 91) Kesemua dalil ini menunjukkan bahawa Allah SWT memerintahkan supaya segala janji dan perjanjian hendaklah ditunaikan sesama manusia sendiri atau terhadap Allah SWT seperti nazar. Terdapat juga hadis yang melarang seseorang itu daripada menipu dan memungkiri janji. (d)

Hadis Pertama Antara hadis yang melarang seseorang itu daripada menipu dan mungkir janji ialah hadis Nabi Muhammad SAW yang berbunyi:

‫ﺃﺣﻖ ﺍﻟﺸﺮﻭﻁ ﺃﻥ ﺗﻮﻓﻮﺍ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺍﺳﺘﺤﻠﻠﺘﻢ ﺑﻪ ﺍﻟﻔﺮﻭﺝ‬ Maksudnya:

„Antara syarat yang lebih berhak ditunaikan ialah syarat-syarat mengenai perkahwinan.‰ (Riwayat al-JamaÊah daripada Atiyyah ÂAmir) (e)

Hadis Kedua Dalam hadis lain, Nabi Muhammad SAW bersabda:

‫ ﺑﺎﻉ‬-‫ ﺭﺟﻞ ﺍﻋﺼﻰ ﺑﻪ ﰒ ﻏﺪﺭ ﻭﺭﺟﻞ‬,‫ﺛﻼﺛﺔ ﺃﻧﺎ ﺧﺼﻤﻬﻢ ﻳﻮﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‬ ‫ﺣﺮﺍ ﰒ ﺃﻛﻞ ﲦﻨﻪ ﻭﺭﺟﻞ ﺍﺳﺘﺄﺟﺮ ﺃﺟﲑﺍ ﻓﺎﺳﺘﻮﰱ ﻣﻨﻪ ﻭﱂ ﻳﻌﻄﻪ ﺃﺟﺮﻩ‬ Maksudnya:

„Tiga golongan yang aku akan memusuhi mereka pada hari kiamat. Golongan yang membuat janji setia kepadamu kemudian mengkhianatinya; golongan yang menipu saudaranya yang merdeka kemudian mengambil harta mereka secara tidak sah dan golongan yang tidak memberi upah kepada orang upahan atau pekerjanya.‰ (Riwayat al-Bukhari) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 153

Dalam hadis ini, Nabi Muhammad SAW mencela orang yang mengkhianati janji dan menganggap mereka sebagai musuhnya pada hari kiamat nanti. Termasuk dalam pengertian mengkhianati janji ini ialah tidak menepati janji atau syarat yang dibuat oleh mereka. Secara umumnya bolehlah difahami bahawa al-Quran dan sunnah menyeru setiap orang agar bersikap lebih menunjukkan komitmen dengan apa yang dilakukan sama ada dalam bentuk perjanjian, syarat akad dan lain-lain lagi. Al-Quran dan hadis melarang sama sekali mengkhianati atau melepaskan diri daripada apa yang telah dilakukan. Perintah syarak. secara mutlak supaya setiap orang menepati segala syarat yang dilakukan oleh mereka menunjukkan bahawa hukum syarat itu pada dasarnya adalah harus. Jika perkara yang harus dibenarkan oleh syarak, maka sudah tentu suruhan itu tidak dibuat secara mutlak. (f)

Hadis Ketiga Dalam hadis lain, Nabi Muhammad SAW bersabda:

‫ﺍﻟﺼﻠﺢ ﺟﺎﺋﺰ ﺑﲔ ﺍﳌﺴﻠﻤﲔ ﺇﻻ ﺻﻠﺤﺎ ﺣﺮﻡ ﺣﻼﻻ ﺃﻭﺃﺣﻞ ﺣﺮﺍﻣﺎ‬ Maksudnya:

„Perdamaian sesama Islam adalah harus kecuali perdamaian untuk mengharamkan sesuatu yang halal atau menghalalkan sesuatu yang haram. Setiap Muslimin bertanggungjawab dengan syarat-syarat yang mereka buat kecuali syarat yang mengharamkan sesuatu yang halal atau menghalalkan sesuatu yang haram‰. (Hadis riwayat Ibn Hibban daripada Umar) Hadis ini menjelaskan bahawa setiap orang boleh membuat syarat kecuali syarat yang bertujuan menghalalkan sesuatu yang haram atau mengharamkan sesuatu yang halal. Selagi tidak ada nas secara jelas yang mengharamkan atau mewajibkan sesuatu perkara, maka perkara itu boleh disyaratkan sebagai sesuatu yang wajib mengikut perjanjian. Ini tidak bererti syarat itu merupakan satu pembatalan atau bertentangan dengan hukum syarak kerana dengan ketiadaan nas yang mewajibkan sesuatu perkara tidak bererti perkara itu tidak boleh diwajibkan atau disyaratkan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

154  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

‫ﻁ ﺷﺮﻃﺎ ﹶﻟْﻴﺲ ﰱ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﷲ ﻓﻬﻮ ﺑﺎﻃِﻞ‬ ‫ﻣﻦ ﺃﺷ َﺮ ﹶ‬ Maksudnya:

‰Sesiapa yang membuat satu syarat yang tidak ada dalam al-Quran, maka ia batal.‰ (Riwayat al-Bukhari) Maksud batal dalam hadis ini ialah syarat itu bertentangan dengan hukum al-Quran, iaitu menghalalkan yang haram atau mengharamkan yang halal. Sebaliknya, jika tidak bertentangan dengan hukum al-Quran, maka syarat tersebut adalah harus dan tepat dengan kenyataan bahawa kitab Allah itu lebih benar dan syarat Allah itu lebih kukuh.

8.5.3

Pendapat Ketiga

Pendapat yang ketiga ialah pendapat fuqaha mazhab Hanafi. Pendapat ini lebih sederhana antara dua pendapat yang dikemukakan sebelum ini. Fuqaha mazhab ini tidak pula mensyaratkan perlu ada nas yang khusus untuk membolehkan sesuatu akad itu dilakukan seperti yang disyaratkan oleh fuqaha mazhab pertama dan tidak juga menganggap semua akad atau syarat harus dilakukan. Bahkan pendapat ini lebih cenderung kepada asal sesuatu perkara itu adalah haram kecuali sesetengah perkara. Namun mereka menerima secara yang agak luas perkara yang dikecualikan itu. Bagi mazhab ini, syarat terbahagi kepada tiga bahagian, iaitu syarat yang sah, fasid dan batal (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009; Sabri Salamon, 1992): (a)

Syarat yang Sah Syarat ini ialah segala syarat yang menepati kehendak akad. Contohnya, syarat supaya pembeli membayar harga terlebih dahulu kepada penjual atau syarat yang dibuat bagi menguatkan lagi kontrak seperti syarat pembeli perlu mengadakan penjamin bagi harga barangan yang dibelinya. Syarat yang dibuat itu memang dibenarkan oleh syarak seperti syarat boleh membuat pilihan atau syarat itu tidak bertentangan dengan `uruf seperti syarat penjual harus membaiki terlebih dahulu barang yang dijualnya sebelum diserah kepada pembeli kerana syarat ini memang biasa berlaku.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

(b)

KHIYAR (PILIHAN)

 155

Syarat yang Fasid Syarat yang fasid ialah syarat yang tidak termasuk dalam syarat sah yang telah dinyatakan. Syarat ini lebih menguntungkan satu pihak sahaja. Contohnya, penjual mensyaratkan supaya dia terus tinggal di dalam rumah yang dijualnya untuk tempoh setahun. Jika syarat ini dibuat dalam akad yang ada balasan seperti jual beli atau sewa, maka syarat ini ialah syarat fasid. Akad yang ada biasanya bertujuan supaya setiap pihak yang berkontrak menerima balasan yang diperlukan secara adil. Sekiranya satu pihak dihalang daripada menerima balasan yang menjadi tujuan utama kontrak yang dilakukan oleh mereka, maka kontrak itu ialah kontrak yang berat sebelah dan tidak adil. Sekiranya syarat fasid ini berlaku dalam akad tanpa balasan seperti hibah dan sedekah, akad ini tidak terjejas. Sebaliknya syarat itu dianggap sia-sia dan tidak diambil kira. Alasannya ialah akad ini tidak ada balasan dan berlaku daripada satu pihak sahaja. Oleh itu, segala kebimbangan seperti ketidakadilan akan berlaku tidak akan wujud jika syarat seperti itu tidak diambil kira.

(c)

Syarat yang Batal Syarat ini ialah syarat yang tidak menepati kehendak akad sama sekali dan tidak memberi kebaikan kepada mana-mana pihak sekalipun. Contohnya, syarat yang dibuat oleh penjual supaya pembeli tidak boleh tinggal di dalam rumah yang dibelinya atau tidak boleh memanfaatkan tanah yang dibelinya itu. Syarat seperti ini adalah sia-sia dan tidak diambil kira. Walau bagaimanapun, akad yang dibuat itu tetap sah.

AKTIVITI 8.5 Akad akan wujud sekiranya pihak yang terlibat mempunyai niat dan khiyar untuk melakukannya. Terangkan hubungan antara niat dan khiyar dalam menjayakan sesuatu akad berdasarkan pendapat para ulama.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

156  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)

SEMAK KENDIRI 8.5 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan niat?

2.

Sejauh manakah peranan niat dalam akad? Jelaskan.

3.

Apakah dalil niat diperlukan dalam akad?

4.

Apakah kesannya pada akad yang tidak diberi kebebasan pada niat? Berikan contohnya.

5.

Apakah yang menjadi pokok kekhilafan alim ulama dalam membahaskan isu ini?

8.6

BERAKHIRNYA SESUATU SYARAT PILIHAN

Kita telah pun sampai ke penghujung Topik 8. Apa yang akan kita bincangkan dalam subtopik ini akan berkisarkan tamatnya syarat pilihan. Syarat pilihan ini akan tamat dengan beberapa perkara (rujuk Rajah 8.6):

Rajah 8.6: Tamatnya sesuatu syarat pilihan

Secara jelasnya, empat perkara yang menyebabkan berakhirnya sesuatu syarat pilihan adalah seperti yang dapat anda baca berikut (Mohd Ali Hassan, 2004): (a)

Apabila pihak yang diberi pilihan itu telah meluluskan memfasakhkan akad yang dibuat semasa tempoh pilihan masih ada;

(b)

Tamatnya tempoh pilihan tanpa sebarang tindakan daripada pihak yang berkenaan;

(c)

Berlaku kerosakan pada barang tersebut sewaktu berada di tangan orang yang sedang membuat pilihan; dan

(d)

Apabila orang yang diberi hak memilih itu meninggal dunia. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

atau

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 157

Ini ialah pendapat sebahagian daripada fuqaha seperti fuqaha mazhab Hanafi dan Hambali. Manakala fuqaha lain seperti Syafriyah dan Malikiyah berpendapat sekiranya orang yang membuat pilihan itu telah meninggal dunia, hak membuat pilihan itu dimiliki pula oleh warisnya kerana hak itu ialah hak yang berkaitan dengan harta. Ini berdasarkan hadis Nabi Muhammad SAW:

‫ﻣﻦ َﺗ َﺮ َﻙ ﻣﺎﻻ ﻓﻠِﻮﺍ ﹺﺭﹶﺛِﺘ ِﻪ‬ Maksudnya:

„Sesiapa yang meninggalkan harta atau hak, maka ia untuk pewarisnya.‰ (Riwayat Ahmad, Abu Daud dan Ibn Majah daripada al-Miqdam ibn MaÊdikariba)

AKTIVITI 8.6 „Sesiapa yang meninggalkan harta atau hak, maka ia untuk pewarisnya.‰ Huraikan maksud hadis ini dengan memberikan beberapa contoh yang berkaitan.

SEMAK KENDIRI 8.6 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan tamatnya tempoh khiyar dalam akad?

2.

Kenapakah khiyar harus ditamatkan?

3.

Apakah dalil penamatan khiyar?

4.

Apakah hukum dan kesan penamatan khiyar?

5.

Kepada siapakah harta si mati harus diagih-agihkan?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

158  TOPIK 8 KHIYAR (PILIHAN)



Khiyar (pilihan) adalah sebagai satu hak yang diberi kepada pihak yang berakad sama ada hendak meluluskan akad yang dibuat atau tidak.



Tujuan diwujudkan hak memilih kepada pihak yang berakad adalah untuk memastikan adanya kerelaan hati mereka untuk meneruskan akad itu atau membatalkannya.



Hak memilih juga bertujuan untuk menjaga kepentingan pihak yang berakad.



Segala perjanjian atau syarat merupakan salah satu daripada perbuatan manusia yang harus mengikut hukum asalnya selagi tidak ada dalil yang menunjukkan sebaliknya.



Tidak ada dalil syarak yang menunjukkan pengharaman akad yang lain daripada yang dinaskan oleh syarak. Sebaliknya, terdapat dalil yang mengharuskannya.



Melakukan akad merupakan satu amalan yang diperlukan oleh setiap orang sama ada Muslim atau bukan Muslim. Oleh sebab itu, akad tidak memerlukan hukum yang khusus seperti yang diperlukan oleh ibadat yang khusus.



Syarat khiyar akan tamat dalam beberapa keadaan. Sebagai contoh, elemen yang perlu ada dalam melakukan khiyar dalam akad ialah kerelaan atau persetujuan untuk melakukannya seperti yang disebut dalam al-Quran. Ketidakwujudan elemen ini akan dengan sendirinya menamatkan khiyar tersebut.

Khiyar

Khiyar cacat

Khiyar bersyarat

Ganti rugi

Khiyar aib

Pengaruh niat

Tempoh khiyar

Batal khiyar

Gugur khiyar

Tamat khiyar Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 8

KHIYAR (PILIHAN)

 159

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



9

Ar-Rahn (Gadaian)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian gadaian dan cagaran;

2.

Mengenal pasti dalil daripada al-Quran dan membenarkan amalan akad ar-rahn dipraktikkan;

3.

Menghuraikan pendapat serta pandangan ulama yang berkaitan dengan syarat gadaian dan cagaran;

4.

Membincangkan makna serta skop manfaat yang dibenarkan syarak; dan

5.

Membincangkan keadaan yang boleh membatalkan sesuatu gadaian dan cagaran.

hadis

yang

 PENGENALAN Apakah ar-rahn? Dalam topik ini, kita akan membincangkan konsep gadaian menurut syariat Islam. Kita sedia maklum bahawa dalam kehidupan ini, ada kalanya kita mengalami kesulitan serta kesesakan dari segi kewangan. Bagi mengatasi kesulitan ini, kita terpaksa meminjam wang daripada pihak lain. Sekiranya kita memiliki barangan berharga, bolehkah kita menggadaikannya kepada pihak lain ă sama ada dipajak gadai atau kepada individu perseorangan? Dalam topik ini, kita akan menumpukan perbincangan kita kepada dalil yang menghalalkan amalan gadaian ini serta melihat apakah syarat yang telah ditetapkan oleh syarak dalam membenarkan amalan gadaian ini dipraktikkan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

9.1

AR-RAHN (GADAIAN)



161

PENGERTIAN AR-RAHN (GADAIAN)

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan pengertian ar-rahn serta mengkaji dalil daripada al-Quran dan hadis serta pendapat dan pandangan ulama yang membenarkan akad jenis ini dipraktikkan. Ar-rahn dalam bahasa Arab bermaksud memegang atau menahan. Perkataan ini digunakan dalam beberapa ayat al-Quran. Contohnya, firman Allah SWT:

ô⎯ÏiΒ Νßγ≈oΨ÷Gs9r& !$tΒuρ öΝåκtJ−ƒÍh‘èŒ öΝÍκÍ5 $uΖø)ptø:r& ?⎯≈yϑƒÎ*Î/ ΝåκçJ−ƒÍh‘èŒ öΝåκ÷Jyèt7¨?$#uρ (#θãΖtΒ#u™ t⎦⎪Ï%©!$#uρ ∩⊄⊇∪ ×⎦⎫Ïδu‘ |=|¡x. $oÿÏ3 ¤›ÍöΔ$# ‘≅ä. 4 &™ó©x« ⎯ÏiΒ ΟÎγÎ=uΗxå Maksudnya:

„Dan orang-orang yang beriman yang diturut oleh zuriat keturunannya dengan keadaan beriman, Kami hubungkan (himpunkan) zuriat keturunannya itu dengan mereka (di dalam syurga); dan Kami (dengan itu) tidak mengurangi sedikit pun daripada pahala amal-amal mereka; tiap-tiap seorang manusia terikat dengan amal yang dikerjakannya.‰ (Surah at-Thur: 21) Firman Allah SWT:

∩⊂∇∪ îπoΨ‹Ïδu‘ ôMt6|¡x. $yϑÎ/ ¤§øtΡ ‘≅ä. Maksudnya:

„Tiap-tiap diri terikat, tidak terlepas daripada (balasan buruk bagi amal jahat) yang dikerjakannya.‰ (Surah al-Muddaththir: 38) Sekarang mari kita lihat pengertian ar-rahn dari sudut perundangan Islam. „Perkataan ar-rahn (gadaian atau cagaran) dalam terminologi perundangan Islam bermaksud pegangan yang diberikan sebagai sekuriti (jaminan) terhadap hutang dan sekuriti tersebut boleh diambil sekiranya penghutang gagal untuk membuat pembayaran semula wang yang dipinjamkan.‰

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

162  TOPIK 9 AR-RAHN (GADAIAN)

Akad gadaian sedemikian adalah sah di sisi Islam kerana alasan berikut: Dalam al-Quran terdapat penetapan ke atas orang yang bermusafir yang mengendalikan transaksi perdagangan, hendaklah syarat yang berkaitan dengannya ditulis oleh jurutulis. Jika (jurutulis) sukar diperoleh, maka jaminan dengan pemilikan boleh digunakan untuk cagaran. Hal ini dijelaskan menerusi firman Allah SWT:

z⎯ÏΒr& ÷βÎ*sù ( ×π|Êθç7ø)¨Β Ö⎯≈yδÌsù $Y6Ï?%x. (#ρ߉Éfs? öΝs9uρ 9xy™ 4’n?tã óΟçFΖä. βÎ)uρ * (#θßϑçGõ3s? Ÿωuρ 3 …çμ−/u‘ ©!$# È,−Gu‹ø9uρ …çμtFuΖ≈tΒr& z⎯Ïϑè?øτ$# “Ï%©!$# ÏjŠxσã‹ù=sù $VÒ÷è/t Νä3àÒ÷èt/ ∩⊄∇⊂∪ ÒΟŠÎ=tæ tβθè=yϑ÷ès? $yϑÎ/ ª!$#uρ 3 …çμç6ù=s% ÖΝÏO#u™ ÿ…çμ¯ΡÎ*sù $yγôϑçGò6tƒ ⎯tΒuρ 4 nοy‰≈y㤱9$# Maksudnya:

„Dan jika kamu berada dalam musafir (lalu kamu berhutang atau memberi hutang yang bertempoh) sedang kamu tidak mendapati jurutulis, maka hendaklah diadakan barang gadaian untuk dipegang (oleh orang yang memberi hutang). Kemudian kalau yang memberi hutang percaya kepada yang berhutang (dengan tidak payah bersurat, saksi dan barang gadaian), maka hendaklah orang (yang berhutang) yang dipercayai itu menyempurnakan bayaran hutang yang diamanahkan kepadanya dan hendaklah dia bertakwa kepada Allah Tuhannya. Dan janganlah kamu (wahai orang-orang yang menjadi saksi) menyembunyikan perkara yang dipersaksikan itu dan sesiapa yang menyembunyikannya, maka sesungguhnya dia adalah orang yang berdosa hatinya. Dan (ingatlah), Allah sentiasa mengetahui akan apa yang kamu kerjakan.‰ (Surah al-Baqarah: 283) Ada diriwayatkan dalam sunnah dan biografi Rasulullah SAW bahawa baginda meminjam makanan daripada seorang Yahudi di Madinah dan baginda menawarkan perisai sebagai cagaran.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

AR-RAHN (GADAIAN)



163

‫ َﺭ َﻫ َﻦ ﺭﺳﻮ ﹸﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ِﺩ ْﺭﻋًﺎ ﻋِﻨﺪ ﻳﻬﻮﺩﻱﱢ‬:‫ﻋﻦ ﺃﻧﺲ ﻗﺎﻝ‬ .‫ﺑﺎﳌﺪﻳﻨﺔ ﻭﺃ َﺧ ﹶﺬ َﺷﻌِﲑﺍ ﻷﻫﻠﻪ‬ Maksudnya:

„Daripada Anas, katanya, ÂRasulullah telah mencagarkan baju besi beliau kepada seorang Yahudi di Madinah, sewaktu beliau menghutangkan syair (gandum) daripada orang Yahudi itu untuk keluarga beliau.ʉ (Riwayat Ahmad, Bukhari, Nasai dan Ibnu Majah) Menurut riwayat lain, gandum yang dipinjam Rasulullah dan jaminannya ialah baju perang beliau. Berdasarkan hadis tadi, dapat difahami bahawa bermuamalah dibenarkan juga dengan bukan Islam dan harus ada jaminan sebagai cagaran atau pegangan sehingga tidak ada kebimbangan kepada yang memberi hutang. Abu Hurairah meriwayatkan bahawa Rasulullah SAW bersabda yang bermaksud:

„Binatang tunggangan digunakan sebagai balasan terhadap kos peliharaannya jika tunggangan tersebut ialah cagaran dan susu diminum sebagai balasan terhadap kos peliharaannya jika ia dicagarkan.‰ Nabi Muhammad SAW seterusnya bersabda bahawa:

„Cagaran bukanlah menjadi harta seseorang yang menerima cagaran tersebut; hak miliknya masih berada di pihak tuan punya harta cagaran tersebut. Dia masih berhak untuk manfaatnya dan juga bertanggungjawab untuk pembiayaannya.‰ Jenis akad cagaran sedemikian mengikut pandangan kebanyakan ulama adalah sah sama ada dalam perjalanan ataupun tidak. Terdapat pandangan yang berbeza daripada mujahid yang menyatakan bahawa cagaran cuma sah dalam perjalanan seperti yang dinyatakan dalam al-Quran sebelum ini. Walau bagaimanapun, pandangan jumhur lebih tepat dan perjalanan disebut dalam ayat tersebut kerana jurutulis sukar ditemui dalam perjalanan. Cagaran tidak mengikat melainkan dengan penerimaan barang tersebut. Cagaran tidak boleh dilakukan melainkan oleh seseorang yang merdeka, bertanggungjawab, dewasa dan tidak disabitkan dengan ketidaksiuman. Tambahan lagi, cagaran mestilah dipersetujui oleh orang yang mencagarkan Copyright © Open University Malaysia (OUM)

164  TOPIK 9 AR-RAHN (GADAIAN)

hartanya. Sekiranya cagaran itu boleh dihantar, maka penerimaannya dibuat dengan mengosongkannya bagi pihak yang menggadaikannya dan mengambilnya bebas daripada sebarang halangan penerima gadaian. Sebagai peraturan asas, sebarang objek yang boleh dijual beli boleh dicagarkan. Ini kerana tujuan gadaian adalah untuk mendapatkan jaminan terhadap hutang dan barang tersebut boleh digunakan sekiranya hutang tersebut tidak dapat dibayar. Apa yang tidak boleh dijual beli tidak boleh dicagarkan, melainkan buah-buahan sebelum masak. Walau bagaimanapun, sebahagian ulama tidak memberikan hukum dan peraturan yang jelas tentang perkara ini. Ia adalah sah dari segi perundangan bagi seseorang untuk meminjam sesuatu dan mencagarkannya kepada seseorang yang akan diberitahu siapa dirinya kepada pemberi pinjam. Ini diperakui oleh kebanyakan ulama. Pihak penggadai dikehendaki menyatakan nama pemegang gadaian, tempoh cagaran dan jumlah yang dicagarkan. Ini untuk menjaga kepentingan tuan punya gadaian tersebut. Sekiranya penggadai melanggar salah satu daripada syarat ini, gadaian tersebut dikira tidak sah dan tuan punya gadaian akan dianggap seperti tidak pernah membenarkan gadaian itu berlaku. Sekiranya penggadai dan pemegang gadaian bersetuju membenarkan cagaran diletakkan pada pihak ketiga, mereka tidak dibenarkan menukar perjanjian tersebut selama pihak ketiga tersebut masih jujur dan bertanggungjawab dalam tugas yang diamanahkan. Mereka tidak boleh membatalkan cagaran tersebut tanpa sebab yang munasabah. Sekiranya penggadai dan pemegang gadaian bersetuju membenarkan pihak ketiga menjual barang tersebut untuk sejumlah wang, pihak ketiga tersebut tidak dibenarkan menjual barang tersebut dengan jumlah yang kurang daripada yang dinyatakan. Walau bagaimanapun, beliau dibenarkan menjualnya dengan harga yang lebih tinggi kerana ini adalah untuk kepentingan kedua-dua pihak. Sekiranya penggadai membayar semula sebahagian hutangnya, gadaian tersebut belum tamat tetapi dikira masih berfungsi sehinggalah kesemua hutang itu dijelaskan. Ini kerana hutang tersebut mengikat keseluruhan cagaran yang diberikan. Oleh yang demikian, cagaran masih berkuat kuasa sehingga keseluruhan hutang dibayar. Pengarang kitab al-Mughni menukilkan daripada Ibn al-Munzir bahawa, „Kesemua ulama yang sempat saya ambil pandangan mereka bersetuju bahawa sekiranya seseorang mencagarkan sesuatu untuk mendapatkan wang dan kemudian membayar sebahagian wang tersebut dan menghendaki kembali sebahagian cagaran mereka, mereka tidak berhak untuk berbuat demikian.‰ Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

AR-RAHN (GADAIAN)



165

Mereka tidak dibenarkan untuk mengambil mana-mana bahagian daripada cagaran mereka hinggalah kesemua bayaran hutang dibuat atau mereka diberi pengecualian oleh pemberi hutang. Ini ialah pandangan Imam Malik, al-Thauri, al-Shafie, Ishak, Abu Thaur dan kebanyakan yang lain. Ini kerana cagaran merupakan hak untuk jaminan dan tidak boleh diambil kembali melainkan setelah pembayaran semula dibuat sepenuhnya seperti dinyatakan dalam jaminan dan surat akuan. Penggadai tidak dibenarkan menggunakan cagaran sama ada dengan menjual, menyewa atau mendermakannya melalui apa cara sekalipun. Perbuatan tersebut menyalahi dan boleh menyebabkan kepentingan pemegang gadai terabai. Oleh itu, perbuatan sedemikian tidak patut dibenarkan melainkan setelah mendapat kebenaran. Cagaran ialah satu amanah yang diletakkan pada pemegang gadaian. Oleh itu, sekiranya berlaku sebarang kerosakan atau kemusnahan bukan kerana kecuaian atau penyalahgunaan di pihaknya, pemegang gadai tidak boleh dipersalahkan. Ini ialah pandangan Imam Ali yang diambil oleh AtaÊ, al Zuhri, al-Auzaie, al-Shafie, Abu ÂMaur dan Ibn al-Munzir. Sementara Shuraih, al-Nakhle dan al-Hasan menyatakan bahawa cagaran meliputi hutang keseluruhan walaupun cagaran itu melebihi nilai hutang seperti yang dilaporkan bahawa Rasulullah SAW bersabda:

„Cagaran adalah untuk sesuatu yang diambil kerananya.‰ Imam Malik menyatakan bahawa sekiranya kerosakan disebabkan alasan yang jelas seperti kematian atau kebakaran, ini ditanggung oleh penggadai; dan sebarang dakwaannya tidak boleh diterima. Mengikut Abu Hanifah (dan ini juga ialah pendapat al-Thauri), pemegang gadaian bertanggungjawab bagi nilai cagaran atau nilai hutang, mengikut yang lebih kurang nilainya. Imam AtaÊ meriwayatkan daripada Umar bahawa seorang lelaki mencagarkan seekor kuda betina yang kemudiannya mati semasa dalam cagaran. Lelaki tersebut datang berjumpa Rasulullah SAW dan menceritakan perkara tersebut, lalu baginda menyatakan bahawa dia bertanggungjawab. Sesetengah pendapat yang menerima pandangan pertama menggunakan sabda Rasulullah SAW sebagai hujah, iaitu:

„Cagaran tidak menjadi harta milik pemegang gadaian; pemiliknya berhak terhadap manfaatnya dan bertanggungjawab untuk kos (penjagaan)nya.‰ (Abdullah, 2004; Abdul Halim el-Muhammady, 2001) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

166  TOPIK 9 AR-RAHN (GADAIAN)

AKTIVITI 9.1 Setujukah anda dengan pendapat yang menyatakan gadaian dan cagaran hanya sah semasa dalam perjalanan sahaja seperti yang termaktub dalam surah al-Baqarah, ayat 283? Mengapa? Bincangkan.

SEMAK KENDIRI 9.1 1.

Apakah pengertian gadaian?

2.

Apakah dalil daripada al-Quran dan hadis yang membenarkan gadaian? Terangkan berserta contoh.

3.

Apakah itu cagaran?

4.

Kenapakah perlu kepada cagaran?

5.

Terangkan hukum dan kesan berkaitan cagaran.

9.2

SYARAT BERKAITAN GADAIAN

Seterusnya dalam subtopik ini kita akan membincangkan tentang bila dan apakah barangan yang dianggap sah dalam akad gadaian. Menurut Sayyid Sabiq, sesuatu gadaian itu dianggap sah apabila memenuhi empat syarat seperti dalam Rajah 9.1 berikut.

Rajah 9.1: Syarat sah gadaian menurut Sayyid Sabiq Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

AR-RAHN (GADAIAN)



167

Manakala syarat barang atau benda yang dijadikan jaminan itu merupakan emas, berlian dan benda bergerak yang bernilai serta berupa surat berharga (surat tanah, kereta, rumah dan sebagainya). Syarat tersebut terbahagi kepada dua jenis (lihat Rajah 9.2).

Rajah 9.2: Syarat gadaian

9.2.1

Gadaian yang Sah

Syarat gadaian yang sah iaitu syarat yang tidak bertentangan dengan kehendak akad. Sebagai contoh, penggadai mensyaratkan supaya cagaran tersebut disimpan bersama orang yang boleh dipercayai dan orang tersebut akan menjual cagaran tersebut sekiranya penggadai gagal membayar semula hutangnya. Imam Abu Hanifah dan Malik berpendapat bahawa adalah sah untuk penggadai mensyaratkan pemegang gadaian menjual cagaran tersebut dalam kes sedemikian. Walau bagaimanapun, Imam Shafie tidak menganggap perkara ini sebagai syarat yang sah kerana perkara ini menyalahi matlamat asal kedua-dua pihak.

9.2.2

Gadaian yang Tidak Sah

Syarat yang tidak sah atau merosakkan. Sebagai contoh, penggadai mensyaratkan cagaran tidak perlu dijual sekiranya berlaku kegagalan membayar semula hutang dalam jangka masa tertentu, hutang tersebut tidak boleh diambil daripada cagaran atau cagaran boleh dijual dengan apa harga pun. Syarat ini menyebabkan kontrak gadaian rosak. Syarat lain yang dapat menjadikan kontrak tidak sah ialah pernyataan bahawa pemegang gadai boleh mendapat manfaat daripada cagaran yang dibuat. (Adi Warman, 2004; Ala-Eddin Kharofa, 2007; Faizah Ismail, 2006)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

168  TOPIK 9 AR-RAHN (GADAIAN)

AKTIVITI 9.2 Gadaian dianggap sah apabila memenuhi empat syarat, iaitu penggadai sudah dewasa, berfikiran sihat, barang yang digadaikan wujud pada saat terjadi akad gadaian dan barang gadaian dapat diserahkan/dipegang oleh pemberi pinjaman. Bincangkan tentang syarat yang dinyatakan tadi.

SEMAK KENDIRI 9.2 1.

Senaraikan syarat-syarat gadaian.

2.

Apakah yang dimaksudkan dengan:

3.

9.3

(a)

Gadaian yang sah.

(b)

Gadaian yang tidak sah.

(c)

Gadaian rosak.

Terangkan hukum serta kesan kepada gadaian yang rosak?

MANFAAT YANG DIPEROLEH DARIPADA BARANG CAGARAN

Dalam subtopik ini, kita akan menjawab satu persoalan, iaitu adakah pemegang gadaian berhak terhadap manfaat cagaran? Contohnya, sekiranya barang cagaran ialah sebuah rumah, bolehkah pemegang gadaian tinggal di situ atau menyewakannya? Persoalan ini perlu diperjelaskan dengan nyata. Sekiranya pemegang gadai mendapatkan persetujuan pihak penggadai untuk tinggal di rumah tersebut dan sekiranya penggadai memberi kebenaran sekalipun (dalam kes cagaran terhadap hutang), pihak pemegang gadai sebenarnya tidak berhak untuk tinggal di rumah itu. Ini kerana menggunakan rumah tersebut sebenarnya ialah sejenis manfaat daripada pemberian hutang. Oleh itu, perkara ini ialah tidak sah berdasarkan dalil Rasulullah SAW berikut:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

AR-RAHN (GADAIAN)



169

‫ﻻَﻳ ْﻐِﻠﻖُ ﺍﻟﺮﱠ ْﻫ ُﻦ ﻣِﻦ ﺻﺎ ِﺣﹺﺒ ِﻪ ﺍﻟﺬﻯ َﺭ ِﻫَﻨﻪُ ﹶﻟﻪُ ﹸﻏْﻨ ُﻤ ُﻪ ﻭ َﻋﻠﹶﻴ ِﻪ ﹸﻏ ْﺮ ُﻣ ُﻪ‬ Maksudnya:

„Jaminan itu tidak menghalang pemiliknya daripada manfaat barang (yang digadaikan) itu, faedahnya kepunyaan dia, dan dia (juga) wajib memikul beban (pemeliharaan).‰ (Riwayat Syafie dan Daru-Quthni) Rasulullah SAW juga bersabda:

‫ﻀ ﹶﻞ ِﻣ َﻦ‬ َ ‫ﺏ ﺍﳌﹸﺮَْﺗ ﹺﻬﻦُ ﹶﻟَﺒَﻨﻬَﺎ ﹺﺑ ﹶﻘ ْﺪ ﹺﺭ َﻋ ﹾﻠ ِﻔ ِﻪ ﻓﺈ ِﻥ ﺍ ْﺳَﺘ ﹾﻔ‬ َ ‫ ﺇﺫﺍ ﺍﺭَﺗ َﻬ َﻦ ﺷﺎ ﹰﺓ َﺷ ﹺﺮ‬‫ﻒ ﹶﻓﻬُ َﻮ ﹺﺭﺑَﺎ‬ ِ ‫ﺍﻟﹶﻠَﺒ ْﻦ ﺷﻲ ٌﺀ ﺑَﻌ َﺪ ﹶﺛ َﻤ ﹺﻦ ﺍﹾﻟ ِﻌ ﹾﻠ‬ Maksudnya:

„Apabila seekor kambing dijadikan jaminan, maka yang memegang jaminan itu boleh meminum susunya sekadar sebanyak makanan yang diberikannya pada kambing itu, jika dilebihinya daripada sebanyak (pengeluaran) itu, maka lebihnya itu menjadi riba.‰ (Riwayat Hammar Salamah) Sabda Rasulullah SAW:

‫ﺽ َﺟ ﱠﺮ ﻣَﻨ ﹶﻔ َﻌ ﹰﺔ ﹶﻓﻬُ َﻮ ﹺﺭﺑَﺎ‬ ‫ﹸﻛﻞﱡ ﻗﹶﺮ ﹴ‬ Maksudnya:

„Semua pinjaman yang menarik manfaat ialah riba.‰ (Riwayat al-Haris) Oleh itu, sekiranya cagaran tersebut ialah rumah dan kemudiannya pemegang barang gadaian menyewanya daripada penggadai untuk jumlah yang sepatutnya tanpa sebarang keistimewaan, sewaan tersebut sah dan betul. Perbuatan ini tiada kena-mengena dengan kontrak gadaian dan dianggap sebagai kontrak sewaan. Ini ialah pandangan Imam Ahmad. Apabila tamat tempoh sewaan, gadaian tersebut kembali dalam keadaan asal dan penggadai tidak berhak untuk menggunakan rumah tersebut sama ada dengan menjual, menyewa atau menggadaikannya untuk gadaian lain melainkan setelah mendapat persetujuan pihak pemegang gadaian.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

170  TOPIK 9 AR-RAHN (GADAIAN)

Pihak penggadai tidak berhak mendapatkan sebarang manfaat daripada barang cagaran melainkan dengan kebenaran pemegang gadai. Oleh yang demikian, beliau tidak dibenarkan menyewa, meminjam atau mencagarkan rumah tersebut bagi cagaran lain, melainkan dengan kebenaran dan persetujuan pemegang gadaian terlebih dahulu. Walau bagaimanapun, dalam kes rumah yang dicagarkan yang bernilai jauh lebih tinggi daripada hutang yang dipinjam (katakan, hutang cuma bernilai RM1,000 dan rumah bernilai RM20,000) dan dalam kes penggadai memerlukan pinjaman lain, keadaan sebegini membolehkan penggadai mencagarkan rumah berkenaan untuk cagaran yang lain; ini tidak memerlukan kepada kebenaran dan persetujuan pemegang gadai. Namun sekiranya hutang tersebut melebihi jumlah cagaran, penggadai tidak boleh mencagarkannya untuk akad gadaian yang lain. Sekiranya penggadai berhasrat untuk membaiki barang cagarannya, dia berhak untuk berbuat demikian dan pemegang gadai tidak berhak untuk menghalangnya. Sekiranya cagaran tersebut memerlukan perbelanjaan untuk menguruskannya, ini menjadi tanggungjawab penggadai seperti sabda Rasulullah SAW yang bermaksud:

„Cagaran adalah harta penggadai; dan dia berhak ke atas manfaatnya, dan oleh itu dia juga berhak ke atas perbelanjaannya.‰ Setelah tiba masanya, adalah sah bagi pemegang gadaian memberi kebenaran kepada penggadai untuk menjual cagaran tersebut; dan dia mendapat wang semula daripada cagaran yang dijual. Pemegang gadaian mempunyai hak yang besar dan tinggi untuk mendapatkan semula hutang yang dipinjamkan daripada harga jualan cagaran tersebut (Sabri Salamon, 1992; Zaharuddin Abdul Rahman, 2009).

AKTIVITI 9.3 „Cagaran tidak menghalang pemiliknya daripada manfaat barang (yang digadaikan) itu, faedahnya kepunyaan dia dan dia (juga) wajib memikul beban (pemeliharaan).‰ Huraikan pengertian hadis ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 9

AR-RAHN (GADAIAN)



171

SEMAK KENDIRI 9.3 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan cagaran sebagai jaminan pinjaman?

2.

Adakah setiap pinjaman memerlukan cagaran?

3.

Apakah maksud „semua pinjaman yang menarik manfaat ialah riba‰?

4.

Dalam keadaan bagaimanakah cagaran boleh dikembalikan kepada pemilik asal?

5.

Dalam keadaan bagaimanakah cagaran boleh dilelapkan oleh pemberi pinjaman?



Perkataan ar-rahn (gadaian atau cagaran) dalam terminologi perundangan Islam bermaksud pegangan yang diberikan sebagai sekuriti (jaminan) terhadap hutang dan sekuriti tersebut boleh diambil sekiranya penghutang gagal untuk membuat pembayaran semula wang yang dipinjamkan.



Dalam al-Quran terdapat penetapan ke atas orang yang bermusafir yang mengendalikan transaksi perdagangan, hendaklah syarat yang berkaitan dengannya ditulis oleh jurutulis. Jika (jurutulis) sukar diperoleh, maka jaminan dengan pemilikan boleh digunakan untuk cagaran.



Cagaran ialah satu amanah yang diletakkan pada pemegang gadaian.



Sesuatu gadaian itu dianggap sah apabila memenuhi empat syarat, iaitu penggadai sudah dewasa, berfikiran waras, barang yang digadaikan wujud pada saat terjadi akad gadaian dan barang gadaian itu dapat diserahkan/ dipegang oleh pemberi pinjaman.



Cagaran tidak menghalang pemiliknya daripada manfaat barang (yang digadaikan) itu, faedahnya kepunyaan dia dan dia (juga) wajib memikul beban (pemeliharaan).



Semua bentuk pinjaman yang menarik manfaat ialah riba dan hukumnya haram. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

172  TOPIK 9 AR-RAHN (GADAIAN)

Gadaian (ar-rahn)

Manfaat

Cagaran

Riba

Jaminan

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



10

As-Syarikah (Perkongsian)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian as-syarikah;

2.

Menerangkan dalil-dalil dari al-Quran dan sunnah serta pendapat ulama yang membenarkan akad as-syarikah dipraktikkan;

3.

Mengenal pasti rukun dan syarat as-syarikah;

4.

Menghuraikan jenis-jenis akad as-syarikah; dan

5.

Mengaplikasikan konsep akad as-syarikah dalam sistem mualamat.

 PENGENALAN Topik 10 ini akan membincangkan akad perkongsian menurut syariat Islam. Kita mungkin terlibat dengan akad perkongsian. Oleh itu, undang-undang Islam akan menerangkan kepada kita kesemua perkara berkenaan perkongsian dan persyarikatan agar akad kita selari dengan kehendak syarak seterusnya diterima sebagai suatu ibadah.

10.1

PENGERTIAN AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

Subtopik ini akan membincangkan mengenai pengertian as-syarikah. Perkataan as-syarikah (perkongsian atau persyarikatan) dalam bahasa Arab bermaksud mencampurkan dua bahagian untuk menjadikannya tidak boleh dibezakan lagi. Bahagian itu mungkin berbentuk wang, tenaga kerja atau sebagainya. Oleh itu,

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

174  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

marilah kita lihat makna perkataan shuraka (rakan kongsi) dalam hadis Nabi Muhammad SAW:

„Manusia ialah rakan kongsi dalam tiga (perkara): air, rumput dan api.‰ (Abdullah, 2004) Beberapa definisi boleh didapati dalam penulisan berkenaan perundangan Islam. Yang berikut ialah sebahagian daripadanya (rujuk Jadual 10.1) (Abdul Halim, 2001). Jadual 10.1: Definisi Perkongsian dalam Penulisan Berkenaan Perundangan Islam Sumber

Definisi

Ulama mazhab Hanafi

Satu akad antara dua rakan (atau lebih) dalam modal dan keuntungan.

Ulama mazhab Shafie

Satu akad yang memberikan hak terhadap sesuatu kepada dua orang atau lebih membuatnya bersama.

Ulama mazhab Hambali

Perbuatan dua orang atau lebih bersama-sama dalam mengurus dan membelanjakan modal.

AKTIVITI 10.1 „Manusia ialah rakan kongsi dalam tiga (perkara): air, rumput dan api.‰ Bincangkan maksud hadis ini.

SEMAK KENDIRI 10.1 1.

Jelaskan pengertian as-syarikah dari segi istilah.

2.

Apakah pengertian as-syarikah dari sudut bahasa? Nyatakan.

3.

Nyatakan definisi syarikah menurut Imam Hanafi, Imam Shafie dan Imam Hambali.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

10.2

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



175

DALIL KESAHIHAN AS-SYARIKAH

Kesahihan akad perkongsian terbukti dalam al-Quran, sunnah dan ijmak (kesepakatan pendapat ulama). Dalam al-Quran, konsep perkongsian disebutkan dalam ayat berkaitan pembahagian warisan. Firman Allah SWT:

tβ$Ÿ2 βÎ*sù 4 Ó$s!uρ £⎯ßγ©9 ⎯ä3tƒ óΟ©9 βÎ) öΝà6ã_≡uρø—r& x8ts? $tΒ ß#óÁÏΡ öΝà6s9uρ * ÷ρr& !$yγÎ/ š⎥⎫Ϲθム7π§‹Ï¹uρ ω÷èt/ .⎯ÏΒ 4 z⎯ò2ts? $£ϑÏΒ ßìç/”9$# ãΝà6n=sù Ó$s!uρ  ∅ßγs9 tβ$Ÿ2 βÎ*sù 4 Ó‰s9uρ öΝä3©9 ⎯à6tƒ öΝ©9 βÎ) óΟçFø.ts? $£ϑÏΒ ßìç/”9$#  ∅ßγs9uρ 4 &⎥ø⎪yŠ ÷ρr& !$yγÎ/ šχθß¹θè? 7π§‹Ï¹uρ ω÷èt/ .⎯ÏiΒ 4 Λä⎢ò2ts? $£ϑÏΒ ß⎯ßϑ›V9$# £⎯ßγn=sù Ó$s!uρ öΝà6s9 Èe≅ä3Î=sù ×M÷zé& ÷ρr& îˆr& ÿ…ã&s!uρ ×οr&tøΒ$# Íρr& »'s#≈n=Ÿ2 ß^u‘θム×≅ã_u‘ šχ%x. βÎ)uρ 3 &⎦ø⎪yŠ ’Îû â™!%Ÿ2uà° ôΜßγsù y7Ï9≡sŒ ⎯ÏΒ usYò2r& (#þθçΡ%Ÿ2 βÎ*sù 4 â¨ß‰¡9$# $yϑßγ÷ΨÏiΒ 7‰Ïn≡uρ ª!$#uρ 3 «!$# z⎯ÏiΒ Zπ§‹Ï¹uρ 4 9h‘!$ŸÒãΒ uöxî A⎦ø⎪yŠ ÷ρr& !$pκÍ5 4©|»θム7π§‹Ï¹uρ ω÷è/t .⎯ÏΒ 4 Ï]è=›W9$# ∩⊇⊄∪ ÒΟŠÎ=ym íΟŠÎ=tæ Maksudnya:

„Dan bagi kamu satu perdua daripada harta yang ditinggalkan oleh isteri-isteri kamu jika mereka tidak mempunyai anak. Tetapi jika mereka mempunyai anak maka kamu beroleh satu perempat daripada harta yang mereka tinggalkan, sesudah ditunaikan wasiat yang mereka wasiatkan dan sesudah dibayarkan hutangnya. Dan bagi mereka (isteri-isteri) pula satu perempat daripada harta yang kamu tinggalkan, jika kamu tidak mempunyai anak. Tetapi kalau kamu mempunyai anak, maka bahagian mereka (isteri-isteri kamu) ialah satu perlapan daripada harta yang kamu tinggalkan, sesudah ditunaikan wasiat yang kamu wasiatkan, dan sesudah dibayarkan hutang kamu. Dan jika si mati yang diwarisi Copyright © Open University Malaysia (OUM)

176  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

itu, lelaki atau perempuan, yang tidak meninggalkan anak atau bapa, dan ada meninggalkan seorang saudara lelaki (seibu) atau saudara perempuan (seibu) maka bagi tiap-tiap seorang daripada kedua-duanya ialah satu perenam. Kalau pula mereka (saudara-saudara yang seibu itu) lebih daripada seorang, maka mereka bersekutu pada satu pertiga (dengan mendapat sama banyak lelaki dengan perempuan), sesudah ditunaikan wasiat yang diwasiatkan oleh si mati dan sesudah dibayarkan hutangnya; wasiat-wasiat yang tersebut hendaknya tidak mendatangkan mudarat (kepada waris-waris). (Tiap-tiap satu hukum itu) ialah ketetapan dari Allah. Dan (ingatlah) Allah Maha Mengetahui, lagi Maha Penyabar.‰ (Surah an-NisaÊ: 12) Dalam satu ayat lain, dijelaskan bagaimana seharusnya mereka berkelakuan terhadap satu sama lain. Firman Allah SWT:

$pκÏΨù=Ïø.r& tΑ$s)sù ×οy‰Ïn≡uρ ×πyf÷ètΡ u’Í$sÜσø:$# ’Îû ’ÎΤ¨“tãuρ Maksudnya:

„Sebenarnya orang ini ialah (seorang sahabat sebagai) saudaraku; dia mempunyai 99 ekor kambing betina dan aku mempunyai seekor sahaja; dalam pada itu dia (mendesakku dengan) berkata, ÂSerahkanlah yang seekor itu kepadaku, Âdan dia telah mengalahkan daku dalam merundingkan perkara itu.‰ (Surah Sad: 23) Menurut sunnah pula, Nabi Muhammad SAW bersabda:

„Allah yang Maha Agung berfirman, ÂAku adalah (rakan) ketiga kepada dua orang rakan selama mana salah satu pihak daripada mereka tidak mengkhianati pihak yang lain; jika mereka mengkhianati (sesama mereka), Aku tinggalkan mereka.ʉ (Riwayat Abu Daud dalam kitabnya) Mujahid melaporkan daripada SaÊeb bahawa sebelum kedatangan Islam, beliau (SaÊeb) menyertai perkongsian bersama-sama Nabi Muhammad SAW. Pada hari Mekah ditawan (oleh orang Islam), SaÊeb datang kepada Nabi Muhammad SAW dan baginda mengalu-alukan beliau sambil berkata, „Selamat datang wahai saudara dan rakanku yang tidak pernah menyembunyikan apa-apa atau bertelagah denganku. Wahai SaÊeb, kamu selalu berbuat sesuatu pada masa Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



177

lampau sebelum Islam, yang tidak diterima Allah tetapi sekarang Dia menerimanya.‰ Selain daripada itu, ulama juga pada dasarnya bersepakat dalam soal kesahihan perkongsian dalam Islam. Walau bagaimanapun, mereka berbeza pendapat dalam sesetengah perkara. Hal ini disebutkan dalam penulisan mereka. Konsep perkongsian ditemui sejak zaman purba undang-undang Rom setelah penerangan yang terperinci ditemui berkenaannya. Undang-undang Rom menyebut bahawa perkongsian ialah suatu akad penerimaan sukarela atau saling menerima dan mewujudkan komitmen eksklusif antara pihak terlibat sama seperti akad jualan, perwakilan dan sewaan. Syarikah pada zaman Rom tidak mempunyai kewujudan luaran yang bebas daripada rakannya. Walau bagaimanapun, perkongsian tersebut bermakna rakan kongsi mempunyai kewajipan terhadap satu sama lain lebih daripada kewajipan mereka terhadap orang lain. Undang-undang Perancis mendefinisikan sharikah sebagai suatu akad antara dua orang atau lebih yang bersetuju untuk meletakkan sesuatu antara mereka dengan tujuan membahagikan keuntungan yang diperoleh antara mereka (Adi Warman, 2004; Ala-Eddin Khafofa, 2007).

AKTIVITI 10.2 Undang-undang Perancis mendefinisikan syarikah sebagai suatu akad antara dua orang atau lebih yang bersetuju untuk meletakkan sesuatu antara mereka dengan tujuan membahagikan keuntungan yang diperoleh antara mereka. Jelaskan sama ada definisi ini menepati kehendak syariat Islam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

178  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

SEMAK KENDIRI 10.2 1.

Adakah konsep akad syarikat diiktiraf oleh syariat Islam?

2.

Apakah dalil daripada al-Quran yang membenarkan akad jenis ini untuk diamalkan?

3.

Apakah dalil daripada sunnah yang membolehkan akad perkongsian dipraktikkan?

4.

Apakah pandangan ulama mengenainya?

5.

Apakah pandangan masyarakat bukan Islam mengenainya?

10.3

JENIS PERKONGSIAN

Subtopik ini akan membincangkan jenis perkongsian yang diterima pakai dalam syariat Islam. Pada umumnya, terdapat dua jenis perkongsian, iaitu syarikat hak milik dan syarikat yang berakad (rujuk Rajah 10.1).

Rajah 10.1: Dua jenis perkongsian

Jenis perkongsian ini akan dibincangkan dengan lanjut dalam subtopik berikutnya.

10.3.1

Syarikat Hak Milik

Perkongsian dalam syarikat hak milik berlaku apabila dua orang berkongsi hak milik sesuatu harta sama ada dengan pilihan sendiri (dengan bersetuju untuk membeli harta tersebut bersama) atau tanpa pilihan (contohnya, daripada pewarisan harta). Oleh itu, mereka menjadi rakan kongsi bersama. Setelah itu, kesemua rakan kongsi tidak dibenarkan mentasarufkan harta tersebut tanpa mendapatkan kebenaran rakan kongsi lain. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

10.3.2

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



179

Syarikat yang Berakad

Akad perkongsian ialah sebuah akad antara dua orang atau lebih untuk membuat perkongsian dalam modal dan keuntungan. Perkongsian seperti ini terbahagi kepada empat jenis seperti yang dinyatakan dalam Rajah 10.2.

Rajah 10.2: Empat jenis akad perkongsian

Sekarang mari kita membincangkan jenis akad perkongsian dengan lebih lanjut. (a)

Syarikat Amwal Syarikat amwal atau syarikat kewangan terbahagi kepada dua jenis seperti dilakarkan dalam Rajah 10.3 (Faizah Ismail, 2006).

Rajah 10.3: Jenis syarikat kewangan

Mari kita lihat jenis syarikat amwal tersebut sekarang. (i)

Syarikat Inan Syarikat perkongsian modal perkongsian tidak sama dikira sah oleh fuqaha dan dipanggil inan. Syarikat perkongsian jenis ini dibentuk melalui suatu akad apabila dua orang atau lebih bersetuju untuk membayar bahagian tertentu sebagai modal yang akan digunakan dalam perdagangan. Keuntungannya pula akan dibahagikan sesama mereka berdasarkan kadar tertentu yang dipersetujui.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

180  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

(ii)

Syarikat Mufawadah Keduanya dipanggil mufawadah (modal perkongsian sama banyak). Syarikat jenis ini tidak dipersetujui oleh semua ulama. Dalam persyarikatan jenis ini, setiap seorang rakan mempunyai bahagian yang sama dengan rakan yang lain dalam modal, keuntungan dan kebebasan dalam pengurusan. Ini bermakna setiap rakan kongsi dalam syarikat ini adalah sama dalam nisbah bahagian modal, keuntungan dan kebebasan pengurusan yang berkaitan syarikat.

(b)

Syarikat SanaÊi (Syarikat Kemahiran) Syarikat sanaÊi atau juga dikenali sebagai syarikat kemahiran. Syarikat perkongsian ini berlaku apabila dua orang yang mempunyai kepakaran masing-masing bersetuju untuk menghabiskan sesuatu kerja seperti menjahit, mewarna, pertukangan besi dan pertukangan kayu.

(c)

Syarikat Wujuh (Perkongsian dengan Orang Terkenal) Syarikat wujuh juga disebut perkongsian dengan orang terkenal. Syarikat perkongsian wujuh berlaku apabila dua orang yang tidak mempunyai modal untuk digunakan dalam perniagaan tetapi mereka terkenal dan mempunyai reputasi yang baik dalam masyarakat, bersetuju untuk bersama-sama menubuhkan perkongsian perniagaan untuk membeli barang secara hutang dan menjualnya secara tunai. Manakala keuntungan yang diperoleh dibahagikan sesama mereka berdasarkan syarat yang dipersetujui bersama.

(d)

Syarikat Mudarabah atau Qirad (Syarikat Modal dan Buruh) Syarikat mudarabah atau qirad (syarikat modal dan buruh). Mudarabah berlaku dengan satu pihak menyediakan kerja dalam perdagangan dan satu pihak lagi menyediakan modalnya. Kedua-dua belah pihak bersetuju menerima untung dan menanggung rugi. Perkara penting di sebalik perkongsian jenis ini ialah ada orang yang mempunyai modal tetapi tidak ada kemahiran berdagang dan ada juga yang mempunyai pengalaman yang luas dalam perdagangan tetapi tidak mempunyai modal. Keempat-empat syarikat ini merupakan jenis syarikat secara umum. Walau bagaimanapun, ulama berbeza pendapat dalam peraturan pentadbiran dan pengurusan syarikat ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



181

AKTIVITI 10.3 Terangkan kenapa terdapat pelbagai jenis akad dalam konsep as-syarikah. Berikan contoh-contoh perbezaannya.

SEMAK KENDIRI 10.3 1.

Senaraikan jenis-jenis akad perkongsian.

2.

Jelaskan maksud syarikat Âinan dan syarikat mufawadah.

10.4

RUKUN DAN SYARAT DALAM AKAD PERKONGSIAN

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan rukun dan syarat akad secara umum. Perlu diingat bahawa rukun dan syarat yang sama juga diguna pakai dalam akad perkongsian seperti akad yang lain kerana akad ini tidak berbeza daripada segala peraturan yang ada dalam akad kewangan lain. Oleh itu, semua peraturan mengenai akad kewangan yang berkenaan dengan sighah, bentuk, kedudukan pihak berakad, syarat subjek akad mesti selamat daripada kecacatan yang boleh mempengaruhi itu dan membawa kepada pembatalannya seperti gurauan dan paksaan juga diguna pakai dalam akad perkongsian. Oleh itu, tatar atau kedudukan akad mestilah wujud secara sebenarnya atau secara kemungkinan dan mestilah jelas dan boleh dinyatakan. Objek dan tujuan sesuatu akad mestilah sah mengikut hukum. Objek dalam akad perkongsian ialah modal dan bahagian keuntungan yang dipersetujui bersama untuk dibahagikan. Tujuan akad pula ialah komitmen setiap rakan kongsi untuk membekalkan bahagian modalnya. Rukun sesuatu akad perkongsian atau syarikat ialah penawaran dan penerimaan yang positif. Ini boleh dilakukan, contohnya, apabila salah seorang rakan kongsi berkata kepada yang lain, „Saya masuk ke dalam perkongsian dengan kamu dalam syarikat dengan modal (mesti dijelaskan) dengan syarat setiap seorang daripada kita membayar sebahagian jumlah (ia juga mesti dijelaskan) dan keuntungan yang diperoleh mesti dibahagikan sesama kita dalam kadar tertentu (mesti dijelaskan juga).‰ Kenyataan sebegini dipanggil penawaran positif. Jika orang yang dituju oleh kenyataan itu menyambutnya dengan apa juga cara atau menandatanganinya, maka akad perkongsian itu dikira sah dengan penawaran Copyright © Open University Malaysia (OUM)

182  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

dan penerimaan positif sedemikian (Hailani Muji Tahir, 2009; Mohd Ali Hassan, 2004).

AKTIVITI 10.4 Rukun sesuatu akad perkongsian atau syarikat ialah penawaran dan penerimaan yang positif. Terangkan kenyataan ini dengan memberikan beberapa contoh.

SEMAK KENDIRI 10.4 1.

Jelaskan rukun akad perkongsian.

2.

Kenapakah rukun akad perkongsian sama dengan rukun akad lain?

3.

Apakah tujuan akad perkongsian?

4.

Nyatakan maksud penawaran positif.

5.

Apakah tatar?

10.5

SYARAT AKAD PERKONGSIAN

Subtopik ini akan membincangkan syarat akad perkongsian. Terdapat dua jenis syarat bagi akad perkongsian, iaitu syarat khusus dan syarat umum. Jenis syarat ini akan dijelaskan dalam subtopik berikutnya.

10.5.1

Syarat Khusus

Syarat khusus hanya diguna pakai oleh syarikat tertentu sahaja. Syarat yang khusus juga diguna pakai dalam akad perkongsian seperti akad lain kerana syarat ini tidak banyak berbeza daripada segala syarat umum yang terdapat dalam akad kewangan yang lain.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

10.5.2

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



183

Syarat Umum

Syarat umum adalah untuk semua jenis perkongsian atau persyarikatan. Terdapat dua syarat umum, iaitu: (a)

Setiap rakan kongsi mestilah memenuhi semua ciri kelayakan untuk menjadi pewakil dan wakil. Ini kerana setiap rakan kongsi bertindak mewakili dirinya sendiri dan rakannya yang lain. Oleh itu, dia mesti memenuhi semua ciri kelayakan sebagai pelantik dan wakil supaya tindakannya sah dan betul dari segi undang-undang. Walau bagaimanapun, jika akad itu memasukkan satu syarat khas atau batasan tertentu, ini juga harus dilaksanakan; dan

(b)

Semua rakan kongsi mestilah mendapat bahagian keuntungan yang ditentukan mengikut kadar dan peratus yang dipersetujui. Jika kadar tidak dinyatakan, akad syarikat itu dianggap rosak kerana tidak menyatakan kadar tersebut. Ia dianggap sebagai satu bentuk gharar (ketidaktentuan) yang boleh membawa kepada pertikaian dan ini sebenarnya bertentangan dengan ajaran Islam.

Rajah 10.4 menyatakan syarat umum bagi jenis perkongsian.

Rajah 10.4: Enam syarat umum bagi jenis perkongsian

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

184  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

Marilah kita membincangkan syarat tersebut satu persatu. (a)

Perkongsian Kewangan Perkongsian ini berlaku apabila dua orang individu, lebih atau kumpulan bersetuju untuk bersama-sama memberikan modal untuk digunakan dalam perdagangan dan keuntungannya akan dibahagikan antara mereka mengikut kadar tertentu. Jika sesuatu tawaran positif sebelah pihak bersesuaian dengan penerimaan pihak kedua, syarikat itu dikira sah.

(b)

Perkongsian dengan Modal yang Tidak Sama (Inan) Perkongsian ini dibentuk melalui suatu akad apabila dua orang atau lebih bersetuju untuk membayar bahagian tertentu sebagai modal yang akan digunakan dalam perdagangan. Keuntungannya pula akan dibahagikan sesama mereka berdasarkan kadar tertentu yang dipersetujui. Kata asal perkataan inan dalam bahasa Arab ialah anna (berlaku). Jadi perkataan inan bermaksud setiap rakan kongsi akan bertindak mengikut perkara terbaik yang sepatutnya berlaku ke atasnya dalam transaksi perdagangan. Selain itu perkataan ini mungkin juga berasal daripada perkataan inan (tali kekang) seekor kuda. Ini bermaksud rakan kongsi mempunyai kebebasan bertindak dalam apa juga urusan. Jenis persyarikatan ini sah di sisi semua fuqaha berdasarkan konsep perwakilan dan kepercayaan. Setiap rakan kongsi dikira sebagai wakil rakan kongsi lain untuk bertindak dalam perkara yang berkaitan modal persyarikatan dan juga transaksi perdagangan. Perkara ini hendaklah dilakukan dalam batas dan syarat yang dipersetujui oleh pihak yang berakad. Walau bagaimanapun, syarat ini tidak termasuk jaminan salah seorang rakan terhadap rakannya yang lain. Akad persyarikatan ini walaupun sah tetapi sebenarnya tidak mengikat. Ini bermakna sebarang rakan kongsi berhak membatalkan akad tersebut pada bila-bila masa yang dia kehendaki. Ini kerana akad ini dibuat berdasarkan pada setiap rakan kongsi menjadi wakil rakannya yang lain. Oleh itu, akad perwakilan seperti ini tidak mengikat dan pelantik boleh menarik balik kuasa perwakilan daripada wakilnya pada bila-bila masa yang dia kehendaki. Persamaan dalam bahagian modal dalam syarikat jenis ini bukan menjadi syarat wajib. Sebab itulah syarikat jenis ini biasa disertai oleh orang ramai. Oleh itu, salah seorang rakan kongsi mungkin mempunyai bahagian modal yang lebih besar daripada yang lainnya. Walau bagaimanapun, tanggungjawab atau kuasa rakan kongsi ini mungkin lebih atau kurang Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



185

daripada rakannya yang lain mengikut apa yang disebut dalam akad. Begitu juga, mungkin rakan kongsi ini akan mendapat bahagian yang sama atau tidak sama daripada keuntungan dan ini juga mengikut apa yang disebut dalam akad. Selain itu, sebarang kerugian mestilah ditanggung bersama oleh setiap orang berdasarkan nisbah bahagian modal mereka. Kesemua ulama bersepakat dalam perkara tersebut. Sebarang syarat yang diletakkan sebaliknya dikira batal dan tidak boleh dilaksanakan. Walau bagaimanapun, syarat yang tidak sah ini tidak membatalkan akad persyarikatan tersebut. Syarat seperti itu mestilah dimansuhkan dan akad yang asal akan terus kekal. (c)

Perkongsian dengan Nisbah Modal yang Sama (Mufawadah) Dalam persyarikatan jenis ini, setiap seorang rakan mempunyai bahagian yang sama dengan rakan yang lain dari segi modal, keuntungan dan kebebasan dalam pengurusan. Ini bermakna setiap rakan kongsi dalam syarikat ini adalah sama dalam nisbah bahagian modal, keuntungan dan kebebasan pengurusan yang berkaitan syarikat. Nama mufawadah diambil daripada perkataan bahasa Arab tafawud yang bermaksud kesamaan. Perkataan ini juga diambil daripada perkataan tafwid (kuasa wakil) kerana setiap seorang daripada mereka masingmasing memberi rakan mereka kebebasan untuk bertindak dalam apa jua urusan. Ulama mempunyai pandangan berbeza mengenai kesahihan syarikat jenis ini. Ulama mazhab Hanafi dan Zaidi berpendapat bahawa syarikat sebegini sah berdasarkan dalil daripada perintah Nabi Muhammad SAW yang menyatakan bahawa:

„ÂJika kamu melakukan mufawadah, buatlah dengan cara yang betul,Ê dan perintah baginda lagi, ÂJalankanlah mufawadah kerana mufawadah membawa banyak keberkatan.ʉ Sebaliknya, ulama Shafie dan Hanbali menyatakan bahawa jenis persyarikatan seperti ini sebagaimana yang difahami oleh mazhab Hanafi sebagai batal dan tidak mempunyai asas yang kukuh. Ini kerana persyarikatan seperti ini melibatkan pengetahuan yang tidak lengkap dan tidak diketahui. Ini boleh membawa kepada kejahilan dan penipuan kerana setiap rakan kongsi mempunyai komitmen yang sama dengan rakan kongsi lain. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

186  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

Dalam kes sebegini, dia mungkin terikat dengan sesuatu yang berada di luar kemampuannya. Ini menyebabkan. Imam Shafie berkata, „Jika akad mufawadah bukan jenis akad yang batil, maka aku tidak pernah jumpa satu akad pun yang batil di dalam dunia ini.‰ Akad perkongsian seperti yang dijelaskan oleh ulama Hanafi dan Zaidi adalah bertentangan dengan pendapat sebahagian besar ulama yang lain dan bukannya mudah (jika bukan mustahil) untuk dilaksanakan. (d)

Perkongsian Wujuh (Perkongsian dengan Orang Terkenal) Perkongsian wujuh berlaku apabila dua orang yang tidak mempunyai modal untuk digunakan dalam perniagaan tetapi mereka terkenal dan mempunyai reputasi yang baik dalam masyarakat, bersetuju untuk bersama-sama menubuhkan perkongsian perniagaan untuk membeli barang secara hutang dan menjualnya secara tunai. Manakala keuntungan yang diperoleh dibahagikan sesama mereka berdasarkan syarat yang dipersetujui bersama. Syarikat seperti ini dipanggil perkongsian orang terkenal kerana mungkin lebih mudah bagi mereka untuk membeli barang secara kredit. Mungkin juga perkataan ini digunakan apabila setiap rakan kongsi yuwajeh (bersemuka) dengan yang lainnya dan menunggu transaksi kredit. Syarikat jenis ini dipanggil juga perkongsian kesedaran bersama tanpa modal atau usaha. Ulama berbeza pendapat mengenai syarikat jenis ini. Ulama Hanafi, Hambali dan Zaidi menyatakan syarikat jenis ini sah pada dasarnya kerana setiap seorang daripada rakannya melantik antara satu sama lain sebagai wakil dalam soal pembelian dan penjualan barang. Pelantikan wakil seperti ini sah dari segi Islam. Tambahan pula, orang ramai mengamalkan perkongsian jenis ini sejak berkurun lamanya dan tiada siapa yang menolaknya. Dalam hal ini, Nabi Muhammad SAW pernah bersabda:

„Allah tidak akan membuat umatku bersepakat membuat kesalahan.‰ Ulama Maliki, Shafie, Zahiri, Imami, Laith dan Abu Thaur kesemuanya menolak jenis perkongsian ini. Mereka menganggapnya batal dan tidak sah kerana mereka berpendapat bahawa syarikat perkongsian mestilah melibatkan modal dan usaha, sedangkan kedua-duanya tidak didapati dalam jenis persyarikatan ini.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

(e)

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)



187

Perkongsian Kepakaran (Sharikah SanaÊi) Perkongsian ini berlaku apabila dua orang yang mempunyai kepakaran masing-masing bersetuju untuk menghabiskan sesuatu kerja seperti menjahit, mewarna, pertukangan besi dan pertukangan kayu. Mereka bersetuju untuk membahagikan kerja sesama mereka mengikut syarat tertentu yang mereka persetujui. Perkongsian jenis ini sah mengikut ulama mazhab Maliki, Hanafi, Hambali dan Zaidi. Ini kerana perkongsian dibenarkan dalam modal atau usaha sama seperti akad mudarabah (perkongsian modal-usaha). Oleh sebab perkongsian kepakaran melibatkan usaha, maka perkongsian ini dikira sah. Ulama Maliki mensyaratkan orang yang terlibat dalam perkongsian jenis ini mestilah mempunyai kepakaran yang sama. Mereka berpandapat bahawa perkongsian jenis ini adalah tidak sah dengan orang yang mempunyai kepakaran yang berlainan atau mereka bekerja di tempat berlainan. Ulama Shafie, Imami (Syiah) dan pengikut Hanafi, iaitu Zufar berpendapat bahawa persyarikatan jenis ini batal kerana perkongsian mengikut pendapat mereka, melibatkan wang atau usaha. Jika usaha dalam kes ini tidak diketahui secara tepat atau tetap, ini membawa kepada pengetahuan yang tidak sempurna dan melibatkan unsur penipuan (Sabri Salamon, 1992; Zaharuddin Abdul Rahman, 2009).

(f)

Perkongsian Modal-Usaha (Mudarabah) Perkongsian mudarabah berlaku dengan satu pihak menyediakan kerja dalam perdagangan dan satu pihak lagi menyediakan modalnya. Keduadua belah pihak bersetuju menerima untung dan menanggung rugi. Perkara penting di sebalik perkongsian jenis ini ialah ada orang yang mempunyai modal tetapi tidak ada kemahiran berdagang. Sebaliknya, ada juga yang mempunyai pengalaman yang luas dalam perdagangan, namun tidak mempunyai modal. Perkongsian modal-usaha akan dijelaskan dengan lebih lanjut lagi dalam Topik 11 nanti.

AKTIVITI 10.5 Dengan bantuan lakaran rajah, terangkan jenis-jenis akad perkongsian serta berikan contoh-contohnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

188  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

SEMAK KENDIRI 10.5 1.

Nyatakan apakah yang dimaksudkan dengan perkongsian kewangan.

2.

Apakah yang dimaksudkan dengan perkongsian kepakaran?

3.

Apakah yang dimaksudkan dengan perkongsian dengan orang yang terkenal?

4.

Nyatakan perbezaan antara perkongsian dengan modal yang sama dengan perkongsian dengan modal yang tak sama.



bermaksud mencampurkan dua bahagian untuk menjadikannya tidak boleh dibezakan lagi. Bahagian itu mungkin berbentuk wang, tenaga, kepakaran kerja atau sebagainya.



Tujuan akad perkongsian adalah supaya modal dan bahagian keuntungan yang dipersetujui bersama dibahagi-bahagikan mengikut persetujuan.



Kesahihan akad perkongsian terbukti dalam al-Quran, sunnah dan ijmak (kesepakatan pendapat ulama) yang membenarkan agar akad as-syarikah dipraktikkan.



Rukun sesuatu akad perkongsian atau syarikat ialah penawaran dan penerimaan yang positif. Jika pihak yang menawar dan yang menerima menyambutnya dengan apa juga cara atau menandatanganinya, maka akad perkongsian itu dikira sah sebagai penawaran dan penerimaan yang positif.



Terdapat pelbagai jenis akad perkongsian yang boleh diterima pakai dalam syariat Islam. Pada umumnya, terdapat dua jenis perkongsian, iaitu syarikat hak milik dan syarikat yang berakad.



Di Malaysia, jenis akad perkongsian yang tidak bercanggah dengan prinsip syariat Islam diterima pakai serta dipraktikkan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam.

As-syarikah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 10

AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

As-syarikah

Syarikat mudarabah

Syarikat amwal

Syarikat mufawadah

Syarikat berkontrak

Syarikat sanaiÊ

Syarikat hak milik

Syarikat wujuh

Syarikat inan

Tatar



189

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

190  TOPIK 10 AS-SYARIKAH (PERKONGSIAN)

Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



11

Mudarabah (Perkongsian Modal)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian mudarabah;

2.

Menerangkan dalil daripada al-Quran, sunnah dan ijmak yang membenarkan perlaksanaan akad mudarabah;

3.

Menyenaraikan rukun akad mudarabah;

4.

Menjelaskan jenis akad mudarabah yang boleh diguna pakai; dan

5.

Membincangkan sama ada konsep mudharabah dipraktikkan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

 PENGENALAN Topik 11 ini kita akan membincangkan konsep mudarabah yang merupakan suatu akad yang telah dikenal oleh umat Islam sejak zaman Nabi SAW bahkan telah dipraktikkan oleh bangsa Arab sebelum kedatangan Islam. Ketika Nabi Muhammad SAW berperanan sebagai pedagang, baginda telah melakukan akad mudarabah dengan Siti Khadijah r.a. Dengan demikian, sekiranya ditinjau dari segi hukum Islam, maka praktik mudarabah ini dibolehkan dengan berdalilkan al-Quran, sunnah dan ijmal Ulama.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

192  TOPIK 11 MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)

11.1

PENGERTIAN MUDARABAH

Subtopik ini akan membincangkan takrif dan pengertian mudarabah. Dari segi takrif perkataan, mudarabah datang daripada perkataan bahasa Arab (dharaba fi al-ard) yang bermaksud berjalan dan bekerja untuk memperoleh pendapatan. Mudarabah merupakan perkongsian dalam keuntungan. Mudarabah berlaku dengan satu pihak menyediakan kerja dalam perdagangan dan satu pihak lagi menyediakan modalnya. Kedua-dua belah pihak bersetuju menerima untung dan menanggung rugi. Perkara penting di sebalik perkongsian jenis ini ialah ada orang yang mempunyai modal tetapi tidak ada kemahiran berdagang dan ada juga yang mempunyai pengalaman yang luas dalam perdagangan tetapi tidak mempunyai modal. Jadi, dengan penyertaan bersama iaitu satu pihak membawa bersama modal dan pihak kedua menyumbang kerja, maka akan lahirlah faedah yang besar kepada kedua-dua pihak dan juga kepada masyarakat. Lebih-lebih lagi, jenis perkongsian seperti ini ialah pilihan yang terbaik berbanding menyimpan wang dalam akaun simpanan bank dan mengambil faedah riba yang terdapat daripadanya. Ulama memberikan pelbagai dalil untuk menunjukkan kesahihan jenis persyarikatan ini daripada al-Quran, sunnah dan ijmak ulama. Al-Quran menyebut tentang manusia yang mengembara di darat dan bekerja mencari kehidupan daripada kurniaan Allah (Abdullah, 2004; Abdul Halim, 2001).

z⎯ÏiΒ ×πxÍ←!$sÛuρ …çμsWè=èOuρ …çμxóÁÏΡuρ È≅ø‹©9$# Ä©s\è=èO ⎯ÏΒ 4’oΤ÷Šr& ãΠθà)s? y7¯Ρr& ÞΟn=÷ètƒ y7−/u‘ ¨βÎ) * ( ö/ä3ø‹n=tæ z>$tGsù çνθÝÁøtéB ⎯©9 βr& zΟÎ=tæ 4 u‘$pκ¨]9$#uρ Ÿ≅ø‹©9$# â‘Ïd‰s)ムª!$#uρ 4 y7yètΒ t⎦⎪Ï%©!$# tβρãyz#u™uρ   4©yÌó£Δ Οä3ΖÏΒ ãβθä3u‹™ y βr& zΝÎ=tæ 4 Èβ#u™öà)ø9$# z⎯ÏΒ uœ£uŠs? $tΒ (#ρâ™tø%$$sù È≅‹Î6y™ ’Îû tβθè=ÏG≈s)ムtβρãyz#u™uρ   «!$# È≅ôÒsù ⎯ÏΒ tβθäótGö6tƒ ÇÚö‘F{$# ’Îû tβθç/ÎôØtƒ ©!$# (#θàÊÌø%r&uρ nο4θx.¨“9$# (#θè?#u™uρ nο4θn=¢Á9$# (#θãΚŠÏ%r&uρ 4 çμ÷ΖÏΒ uœ£uŠs? $tΒ (#ρâ™tø%$$sù ( «!$#

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 11

MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)



193

#Zöyz uθèδ «!$# y‰ΖÏã çνρ߉ÅgrB 9öyz ô⎯ÏiΒ /ä3Å¡àΡL{ (#θãΒÏd‰s)è? $tΒuρ 4 $YΖ|¡ym $·Êös% ∩⊄⊃∪ 7Λ⎧Ïm§‘ Ö‘θàxî ©!$# ¨βÎ) ( ©!$# (#ρãÏøótGó™$#uρ 4 #\ô_r& zΝsàôãr&uρ Maksudnya:

„Sesungguhnya Tuhanmu (wahai Muhammad) mengetahui bahawasanya engkau bangun (solat Tahajud) selama kurang daripada dua pertiga malam, dan selama satu perduanya, dan selama satu pertiganya; dan (demikian juga dilakukan oleh) segolongan daripada orang-orang yang bersama-samamu (kerana hendak menepati perintah yang terdahulu); padahal Allah jualah yang menentukan dengan tepat kadar masa malam dan siang. Ia mengetahui bahawa kamu tidak sekali-kali akan dapat mengira dengan tepat kadar masa itu, lalu Ia menarik balik perintah-Nya yang terdahulu (dengan memberi kemudahan) kepada kamu; oleh itu bacalah mana-mana yang mudah kamu dapat membacanya dari al-Quran (dalam solat). Ia juga mengetahui bahawa akan ada antara kamu orang-orang yang sakit; dan yang lainnya orang-orang yang musafir di muka bumi untuk mencari rezeki daripada limpah kurnia Allah; dan yang lainnya lagi orang-orang yang berjuang pada jalan Allah (membela agamaNya). Maka bacalah mana-mana yang sudah kamu dapat membacanya daripada al-Quran; dan dirikanlah solat serta berikanlah zakat; dan berilah pinjaman kepada Allah sebagai pinjaman yang baik (ikhlas). Dan (ingatlah), apa jua kebaikan yang kamu kerjakan sebagai bekalan untuk diri kamu, tentulah kamu akan mendapat balasannya pada sisi Allah, sebagai balasan yang sebaik-baiknya dan yang amat besar pahalanya. Dan mintalah ampun kepada Allah; sesungguhnya Allah Maha Pengampun, lagi Maha Mengasihani.‰ (Surah al-Muzzammil: 20) Allah juga mengarahkan Mukmin supaya pergi mencari kurniaan rezeki dengan limpahan rahmat-Nya selepas mendirikan solat dan pada masa yang sama hendaklah mengingati-Nya. Ini dijelaskan dalam firman-Nya:

(#ρãä.øŒ$#uρ «!$# È≅ôÒsù ⎯ÏΒ (#θäótGö/$#uρ ÇÚö‘F{$# ’Îû (#ρãϱtFΡ$$sù äο4θn=¢Á9$# ÏMuŠÅÒè% #sŒÎ*sù ∩⊇⊃∪ tβθßsÎ=øè? ö/ä3¯=yè©9 #ZÏWx. ©!$#

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

194  TOPIK 11 MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)

Maksudnya:

„Kemudian setelah selesai solat, maka bertebaranlah kamu di muka bumi (untuk menjalankan urusan masing-masing) dan carilah apa yang kamu hajati daripada limpah kurnia Allah serta ingatlah akan Allah banyak-banyak (dalam segala keadaan) supaya kamu berjaya (di dunia dan di akhirat).‰ (Surah al-JumuÊah: 10) Allah juga berfirman bahawa manusia tidak boleh disalahkan jika mereka mencari untuk mendapatkan kurniaan Allah. Ini disebut dalam firman Allah SWT:

ï∅ÏiΒ ΟçFôÒsùr& !#sŒÎ*sù 4 öΝà6În/§‘ ⎯ÏiΒ WξôÒsù (#θäóGt ö;s? βr& îy$oΨã_ öΝà6ø‹n=tã }§øŠs9 öΝà61y‰yδ $yϑx. çνρãà2øŒ$#uρ ( ÏΘ#tysø9$# Ìyèô±yϑø9$# y‰ΨÏã ©!$# (#ρãà2øŒ$$sù ;M≈sùttã ∩⊇®∇∪ t⎦,Îk!!$Ò9$# z⎯Ïϑs9 ⎯Ï&Î#ö7s% ⎯ÏiΒ ΟçFΖà2 βÎ)uρ Maksudnya:

„Tidaklah menjadi salah, kamu mencari limpah kurnia daripada Tuhan kamu (dengan meneruskan perniagaan ketika mengerjakan haji). Kemudian apabila kamu bertolak turun dari padang Arafah (menuju ke Muzdalifah), maka sebutlah nama Allah (dengan doa, talbiah dan tasbih) di tempat MasyÊar al-Haraam (di Muzdalifah) dan ingatlah kepada Allah dengan menyebutnya sebagaimana Dia telah memberikan petunjuk hidayah kepadamu; dan sesungguhnya kamu sebelum itu adalah daripada golongan orang-orang yang salah jalan ibadatnya.‰ (Surah al-Baqarah: 198) Ayat tadi memberikan prinsip asas mengenai perkongsian mudarabah seperti yang difahami oleh ulama pelbagai mazhab. Walau bagaimanapun, ayat ini seperti yang dapat dilihat, tidak memberikan hujah yang cukup tentang kesahihan perkongsian mudarabah. Namun demikian, kesahihan ini dibuktikan dalam sunnah Nabi Muhammad SAW. Tiada keraguan lagi bahawa sunnah mempunyai hak untuk membuat keputusan dan peraturan baharu dalam perkara yang tidak diterangkan dalam al-Quran. Oleh sebab itulah ada yang tidak bersetuju dengan kenyataan Ibn Hazm dalam kitabnya Marateb al-Ijma. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 11

MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)



195

Semua bahagian dalam perundangan mempunyai hukum asal dalam kitab suci al-Quran atau sunnah termasuk qirad (nama lain untuk mudarabah) yang berasal daripada hanya persepakatan yang betul. Perkara yang memberi kesahihan kepadanya ialah mudarabah yang dipraktikkan pada zaman Nabi Muhammad SAW dan baginda mengetahuinya dan mengiktiraf kesahihannya. Jika bukan kerana ini, kontrak mudarabah tentunya tidak sah. Tidak syak lagi bahawa Nabi Muhammad SAW mengamalkan perkongsian ini sebelum kedatangan Islam dan baginda membenarkannya selepas kedatangan Islam. Sepertimana yang diketahui, sunnah Nabi Muhammad SAW terdiri daripada kata-kata, tindakan dan pengakuan (taqrir) baginda. Walaupun kesahihan jenis perkongsian ini tidak terdapat dalam ayat suci al-Quran, amalan mudarabah terdapat dalam sunnah Nabi Muhammad SAW. Ia merupakan tugas dan kebanggaan setiap orang Islam untuk mematuhi segala ajaran sunnah dan juga al-Quran (Faizah Ismail, 2006; Adi Warman, 2004).

AKTIVITI 11.1 Terangkan dalil-dalil yang bersumberkan al-Quran, sunnah dan ijmak yang mengiktiraf syarikah mudharabah dipraktikkan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam.

SEMAK KENDIRI 11.1 1.

Nyatakan pengertian syarikah mudharabah.

2.

Jelaskan tujuan syarikah mudharabah.

3.

Apakah asas kesahihan mudarabah dalam sistem muamalat? Jelaskan.

4.

Nyatakan persamaan dan perbezaan mudharabah dengan lainlain syarikah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

196  TOPIK 11 MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)

11.2

DALIL YANG MENGHARUSKAN AMALAN MUDARABAH MENURUT SUNNAH

Subtopik ini akan membincangkan dalil yang berasaskan sunnah yang dari sudut sejarah Islam terbukti bahawa Nabi Muhammad SAW pernah mempraktikkan mudarabah dengan Khadijah sebelum kedatangan Islam lagi. Baginda juga memaklumkan dan membenarkan perkongsian jenis ini selepas kedatangan Islam. Kebenaran atau hakikat ini ialah dalil yang jelas terhadap kesahihannya. Dilaporkan juga bahawa Nabi Muhammad SAW pernah bersabda: „Tiga jenis transaksi yang dirahmati Allah SWT ialah al-baiÊ ila ajal (jualan dengan bayaran tangguh), muqaradhah (nama lain untuk mudarabah) dan mencampurkan gandum dan barli untuk rumah (kegunaan sendiri) bukan untuk dijual.‰ Hadis ini diriwayatkan oleh Ibn Majah. Muqaradhah (juga nama bagi qirad) ialah nama lain yang digunakan oleh orang Hijaz. Orang Iraq memanggilnya mudarabah dan muamalah. Ibn ÂAbbas meriwayatkan bahawa bapanya al-Abbas biasa melakukan transaksi mudarabah dan apabila beliau memberi modal kepada rakannya untuk mudarabah, dia menyatakan syaratnya. Antaranya ialah rakan kongsinya itu tidak berdagang menyeberangi lautan atau turun ke lembah dan tidak membeli barang keperluan. Jika dia membuat salah satu daripada perkara ini, maka dia akan bertanggungjawab. Al-Abbas memberitahu Nabi Muhammad SAW tentang syarat tersebut dan baginda membenarkannya. Diriwayatkan bahawa Umar memberi duit anak yatim kepada seseorang dalam perkongsian mudarabah. Juga pernah diriwayatkan bahawa dua orang anak Umar, Abdullah dan Ubaidullah berjumpa Abu Musa al-AshÊari di pekan Basrah dalam perjalanan pulang dari peperangan Nahawand di Parsi. Beliau (Abu Musa) menyerahkan wang itu kepada mereka untuk disampaikan kepada ayah mereka iaitu Umar di Madinah untuk dimasukkan dalam perbendaharaan negara. Dalam perjalanan pulang ke Madinah, mereka membeli barangan dengan wang tersebut dan menjualnya di Madinah dengan mendapat sedikit keuntungan. Mereka mahu memberi Umar modalnya sahaja. Umar enggan menerima modal itu, sebaliknya berkeras supaya mereka menyerahkan keuntungan itu kepadanya. Mereka (anak-anak Umar) membantah, memprotes dan menyatakan bahawa jika wang

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 11

MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)



197

itu rugi, mereka berkewajipan menggantinya; jadi mereka sepatutnya diberi hak ke atas keuntungan itu. Ada seorang datang dan memberikan pendapatnya supaya Umar menggunakan prinsip mudarabah dalam pelaburan modal, lalu Umar menerima pendapatnya dan bersetuju untuk mengambil modal asal dan separuh daripada keuntungan itu (Ala-Eddin Khafofa, 2007; Faizah Hj. Ismail, 2006).

AKTIVITI 11.2 Terangkan apakah tiga jenis transaksi yang dirahmati Allah SWT berdasarkan hadis yang diriwayatkan oleh Ibnu Majah.

SEMAK KENDIRI 11.2 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan muqaradhah? Nyatakan.

2.

Jelaskan maksud al-baiÊ ila ajal.

3.

Jelaskan maksud qirad.

4.

Apakah dalil sunnah yang membenarkan syarikah mudarabah? Nyatakan.

5.

Jelaskan jenis syarikah mudarabah yang pernah dilakukan oleh Nabi Muhammad SAW.

11.3

RUKUN SYARIKAH MUDARABAH

Subtopik ini akan membincangkan rukun akad perkongsian mudarabah yang sama prinsipnya dengan akad yang lain, iaitu berasaskan kepada elemen penawaran (ijab) dan penerimaan (kabul). Penawaran dibuat dengan menggunakan terma mudarabah, muqaradhah atau muamalah atau sebarang terma yang membawa maksud yang sama. Sebagai contoh, apabila seorang lelaki yang mempunyai modal berkata kepada seorang lelaki lain, „Ambillah duit ini dan lakukanlah mudarabah dan apa sahaja yang Allah beri dalam bentuk keuntungan akan dibahagikan antara kita (dan dia menyatakan kadar tertentu, misalnya setengah, seperempat atau sepertiga)‰. Jika rakannya tersebut menerima tawaran itu serta mengambil wang itu, maka Copyright © Open University Malaysia (OUM)

198  TOPIK 11 MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)

kontrak perkongsian tersebut dikira sah dan keuntungan dibahagi mengikut persetujuan. Dua orang (atau lebih) rakan dalam kontrak mudarabah seharusnya memenuhi ciri atau syarat umum pihak berkontrak seperti yang diterangkan. Rukun syarikah mudarabah ini terbahagi kepada tiga seperti yang dinyatakan dalam Rajah 11.1 berikut.

Rajah 11.1: Rukun syarikah mudarabah

Dua pihak yang berkontrak (iaitu pemilik wang dan pekerja), sighah (ijab dan kabul) dan subjek kontrak tersebut (iaitu modal, usaha dan keuntungan). Manakala ulama Shafie menyebut lima rukun, iaitu modal, usaha, keuntungan, sighah dan dua pihak yang berkontrak. Apabila kontrak mudarabah itu sah, maka mudharib (pengusaha) menjadi wakil kepada pemilik modal dan dia mestilah berlaku amanah ke atas modal yang diberikan kepadanya. Jika wang yang diniagakan itu rugi atau hilang tanpa kecuaiannya (pengusaha), maka itu tanggungjawab pemilik modal. Rakan kedua (pengusaha) hanya berkewajipan untuk bekerja dan usahanya sahaja. Walau bagaimanapun, jika pengusaha melanggar syarat pemilik modal, maka dia bertanggungjawab ke atas kerugian tersebut. Umpamanya, jika pemilik modal menentukan syarat yang mudharib tidak sepatutnya berurusan dengan beberapa jenis barang dagangan tertentu dan mudharib cuai dalam memenuhi syarat itu serta menyebabkan modal atau wang itu rugi atau hilang, maka mudharib bertanggungjawab. Beban pembuktian dalam kes ini terletak pada pemilik modal juga, seandainya pemilik modal meletakkan syarat mudharib tidak mengimport barangan dari Amerika dan sebaliknya mengimport barangan dari Turki. Jika mudharib melanggar syarat itu dan menyebabkan kerugian, maka mudharib haruslah bertanggungjawab. Dalam kes mudharib meninggal dunia tanpa memberitahu jumlah barang dagangan yang diimport, jumlah jualannya dan sama ada perniagaan memberi keuntungan atau rugi; dalam hal ini, ganti rugi akan diambil daripada peninggalannya. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 11

MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)



199

Dalam perkongsian jenis ini, modal disyaratkan dalam bentuk syiling emas atau perak atau sebarang mata wang yang diakui sah. Modal ini mestilah ditentukan, kemudian diserahkan kepada mudharib untuk menjalankan perdagangannya (Mohd Ali Hassan, 2004; Sabri Salamon, 1992; Zaharuddin Abdul Rahman, 2009). Jika kontrak mudarabah berlaku tanpa salah satu pihak yang berkontrak menjelaskan berapa banyak keuntungan yang patut dibahagikan, kontrak itu dikira sah dan keuntungan hendaklah dibahagi sama rata, bersesuaian dengan terma „perkongsian‰ yang memberi maksud persamaan seperti yang difahami daripada firman Allah SWT:

tβ$Ÿ2 βÎ*sù 4 Ó$s!uρ £⎯ßγ©9 ⎯ä3tƒ óΟ©9 βÎ) öΝà6ã_≡uρø—r& x8ts? $tΒ ß#óÁÏΡ öΝà6s9uρ * ÷ρr& !$yγÎ/ š⎥⎫Ϲθム7π§‹Ï¹ρu ω÷èt/ .⎯ÏΒ 4 z⎯ò2ts? $£ϑÏΒ ßìç/”9$# ãΝà6n=sù Ó$s!uρ  ∅ßγs9 tβ$Ÿ2 βÎ*sù 4 Ó‰s9uρ öΝä3©9 ⎯à6tƒ öΝ©9 βÎ) óΟçFø.ts? $£ϑÏΒ ßìç/”9$#  ∅ßγs9uρ 4 &⎥ø⎪yŠ ÷ρr& !$yγÎ/ šχθß¹θè? 7π§‹Ï¹uρ ω÷èt/ .⎯ÏiΒ 4 Λä⎢ò2ts? $£ϑÏΒ ß⎯ßϑ›V9$# £⎯ßγn=sù Ó$s!uρ öΝà6s9 Èe≅ä3Î=sù ×M÷zé& ÷ρr& îˆr& ÿ…ã&s!uρ ×οr&tøΒ$# Íρr& »'s#≈n=Ÿ2 ß^u‘θム×≅ã_u‘ šχ%x. βÎ)uρ 3 &⎦ø⎪yŠ ’Îû â™!%Ÿ2uà° ôΜßγsù y7Ï9≡sŒ ⎯ÏΒ usYò2r& (#þθçΡ%Ÿ2 βÎ*sù 4 â¨ß‰¡9$# $yϑßγ÷ΨÏiΒ 7‰Ïn≡uρ ª!$#uρ 3 «!$# z⎯ÏiΒ Zπ§‹Ï¹uρ 4 9h‘!$ŸÒãΒ uöxî A⎦ø⎪yŠ ÷ρr& !$pκÍ5 4©|»θム7π§‹Ï¹uρ ω÷è/t .⎯ÏΒ 4 Ï]è=›W9$# ∩⊇⊄∪ ÒΟŠÎ=ym íΟŠÎ=tæ Maksudnya:

„Dan bagi kamu satu perdua daripada harta yang ditinggalkan oleh isteri-isteri kamu jika mereka tidak mempunyai anak. Tetapi jika mereka mempunyai anak, maka kamu beroleh satu perempat daripada harta yang mereka tinggalkan, sesudah ditunaikan wasiat yang mereka wasiatkan dan sesudah dibayarkan hutangnya. Dan bagi mereka (isteri-isteri) pula, satu perempat daripada harta yang kamu tinggalkan, jika kamu tidak mempunyai anak. Namun kalau kamu Copyright © Open University Malaysia (OUM)

200  TOPIK 11 MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)

mempunyai anak, maka bahagian mereka (isteri-isteri kamu) ialah satu perlapan daripada harta yang kamu tinggalkan, sesudah ditunaikan wasiat yang kamu wasiatkan, dan sesudah dibayarkan hutang kamu. Dan jika si mati yang diwarisi itu, lelaki atau perempuan yang tidak meninggalkan anak atau bapa, dan ada meninggalkan seorang saudara lelaki (seibu) atau saudara perempuan (seibu) maka bagi tiap-tiap seorang daripada keduanya ialah satu perenam. Kalau pula mereka (saudara-saudara yang seibu itu) lebih daripada seorang, maka mereka bersekutu pada satu pertiga (dengan mendapat sama banyak lelaki dengan perempuan), sesudah ditunaikan wasiat yang diwasiatkan oleh si mati, dan sesudah dibayarkan hutangnya; wasiat-wasiat yang tersebut hendaknya tidak mendatangkan mudarat (kepada waris-waris). (Tiap-tiap satu hukum itu) ialah ketetapan daripada Allah. Dan (ingatlah) Allah Maha Mengetahui, lagi Maha Penyabar.‰ (Surah an-NisaÊ: 12)

AKTIVITI 11.3 Ulama Shafie menyebut lima rukun akad syarikah mudarabah. Terangkan berserta contoh lima rukun yang dimaksudkan itu.

SEMAK KENDIRI 11.3 1.

Siapakah mudharib?

2.

Nyatakan rukun sighah dalam sharikah mudharabah.

3.

Apakah rukun objek dalam mudarabah hanya tertumpu kepada modal berbentuk wang sahaja? Jelaskan.

4.

Terangkan bagaimana pembahagian sekiranya tidak ditetapkan nisbahnya.

5.

Bagaimanakah pembahagiannya sekiranya mudharib meninggal dunia?

sepatutnya

dijalankan

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 11



MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)



201

Syarikah mudarabah berlaku dengan satu pihak menyediakan kerja dalam perdagangan dan satu pihak lagi menyediakan modalnya.



Kedua-dua belah pihak bersetuju menerima untung dan menanggung rugi.



Perkara penting di sebalik perkongsian jenis ini ialah ada orang yang mempunyai modal tetapi tidak ada kemahiran berdagang dan ada juga yang mempunyai pengalaman yang luas dalam perdagangan, namun tidak mempunyai modal.



Terdapat dalil yang jelas daripada al-Quran, sunnah dan ijmak yang membenarkan perlaksanaan akad mudarabah.



Terdapat tiga rukun syarikah mudarabah, iaitu dua pihak yang berkontrak (iaitu pemilik wang dan pekerja), sighah (ijab dan kabul) dan subjek kontrak tersebut.



Terdapat tiga jenis akad sharikah, iaitu mudarabah modal, usaha dan keuntungan.



Konsep mudarabah dipraktikkan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

Al-baiÊ ila ajal (jualan dengan

Muqaradhah (nama lain untuk

bayaran tangguh)

mudarabah)

Mudarabah (perkongsian modal)

Qirad (nama lain untuk mudarabah)

Mudharib (pengusaha)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

202  TOPIK 11 MUDARABAH (PERKONGSIAN MODAL)

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



12

Aqad Ijarah (Akad Sewaan)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian akad ijarah;

2.

Menghuraikan dalil daripada al-Quran, sunnah dan ijmak yang membenarkan perlaksanaan akad ijarah;

3.

Mengenal pasti rukun dan syarat akad ijarah berbanding dengan akad lain;

4.

Menyenaraikan alasan yang dibolehkan untuk membatalkan akad ijarah dan

5.

Menerangkan hukum dan kesan pembatalan akad ijarah.

 PENGENALAN Topik 12 ini akan membincangkan akad sewaan yang melibatkan penggunaan sesuatu objek, ia tidaklah seperti akad jual beli yang memindahkan hak milik sesuatu objek daripada penjual kepada pembeli. Dalam akad sewaan, hak untuk menggunakan objek sahaja yang dipindahkan untuk suatu jangka masa yang tertentu.

12.1

PENGERTIAN IJARAH (SEWAAN)

Subtopik ini akan mengkaji serta membincangkan pendapat fuqaha daripada keempat-empat mazhab dalam mengungkapkan pelbagai definisi terhadap akad sewaan. Ringkasnya, definisi ini membawa makna suatu akad ke atas penggunaan manfaat atau perkhidmatan untuk mendapatkan balasan atau bayaran. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

204  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)

Ini bererti manfaat tersebut hendaklah ditentukan, diharuskan dan dimaksudkan. Akad ini sememangnya berlainan daripada akad jual beli. Apabila sesuatu akad melibatkan sesuatu objek keseluruhannya, maka akad tersebut merupakan akad jual beli atau akad pemberian. Jika penggunaan manfaat tidak dimaksudkan dalam akad, perkara tersebut tidak perlu diambil perhatian dan tidak menjadi subjek sesuatu akad (Abdullah, 2004). Syarat akad jual beli yang dibincangkan dalam Topik 6 sebelum ini diterima pakai ke atas akad sewaan. Oleh itu, pihak berakad hendaklah berakal, baligh dan mempunyai hak (atau mempunyai kuasa) untuk menyewa objek tersebut. Tambahan lagi, akad tersebut hendaklah dibuat secara kerelaan bersama. Ini merujuk kepada perintah al-Quran terhadap mereka yang beriman agar melaksanakan transaksi perniagaan dengan kerelaan bersama. Lihat surah an-NisaÊ, ayat 29 yang dinyatakan sebelum ini. Manfaat daripada akad serta tempoh penggunaan manfaat hendaklah ditentukan dengan jelas. Tempoh penggunaan manfaat itu pula tidak boleh dihadkan pada waktu tertentu, malahan tempoh tersebut boleh jadi singkat atau panjang. Sesetengah fuqaha mensyaratkan supaya masa permulaan sewaan ditetapkan. Bagi mereka yang tidak mensyaratkan sebegini, sewaan dikira bermula sertamerta setelah akad dibuat. Keadaan ini hanya diterima pakai apabila tiada tarikh spesifik diberitahu dalam akad. Permulaan bulan atau tahun menyewa dalam akad sewaan dianggap bermula pada permulaan bulan atau tahun hijrah. Sekiranya objek yang disewa itu sebuah rumah, penyewa boleh menggunakan rumah itu untuk manfaat dirinya atau membawa masuk penghuni lain, melainkan jika akad mensyaratkan sebaliknya. Jika akad itu menyebut nama penyewa, penyewa tidak boleh menyewakan semula atau membawa masuk penghuni lain sepertimana yang dilakukan oleh masyarakat sekarang di serata dunia. Lebih-lebih lagi, jika objek yang disewa ialah rumah, penyewa tidak boleh menukar rumah itu. Contohnya, menjadi bengkel dan tidak boleh juga menggunakannya dengan cara yang membahayakan. Adat dan kebiasaan masyarakat setempat hendaklah diterima pakai dalam cara penggunaan objek ini. Dalam kes mengupah pekerja, jangka masanya hendaklah ditentukan dengan spesifik. Jika seseorang diupah untuk bekerja, tidaklah perlu untuk menentukan bentuk kerjanya secara spesifik. Majikan boleh memintanya melakukan apa sahaja kerja yang berupaya dilaksanakannya. Sekali lagi, adat diterima pakai Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



205

dalam kes ini. Majikan juga dilarang meminta pekerja upahan melakukan kerja yang terlampau sukar kerana ini salah di sisi Islam. Selain itu, ia adalah salah untuk mengupah seseorang melakukan perkara yang tidak dibenarkan seperti sihir, pembuatan arak, membunuh atau membahayakan orang lain. Lebih-lebih lagi, ia salah untuk mengupah seseorang melakukan kerja yang diwajibkan ke atas orang Islam seperti solat dan amalan ibadah seperti azan dan iqamat (panggilan untuk solat), menjadi imam dan mengajar al-Quran serta pelbagai cabang ilmu Islam yang lain. Uthman Ibn Abi al-As meriwayatkan bahawa perkara terakhir yang diamanahkan Rasulullah SAW kepadanya merupakan mencari seorang bilal (muazin) yang tidak meminta upah atas kerjanya. Inilah merupakan pendapat ulama mazhab Hanafi dan Hanbali. Menjadi satu ketetapan dalam usul al-fiqh bahawa seseorang yang diminta untuk melakukan amalan ibadah tidak layak untuk dibayar upah dan adalah salah untuk mengupah seseorang melakukan kerja yang wajib ditunaikannya. Contohnya, salah seorang suami mengupah isterinya melakukan kerja rumah selama sebulan. Ini kerana isteri wajib melakukan kerja rumah tersebut. Bagi ulama mazhab Maliki dan Shafie, seseorang itu boleh diupah untuk mengajar al-Quran disebabkan dalam kes ini, bentuk kerja dan bayaran ditentukan dengan spesifik. Diriwayatkan bahawa Rasulullah SAW bersabda:

„Bayaran yang paling layak diterima oleh kamu ialah (mengajar atau kerja yang bersangkutan) dengan kitab Allah.‰ Diriwayatkan juga bahawa Abu SaÊid al-Khudri merawat seorang pesakit lelaki dengan membaca surah al-Fatihah (pembukaan al-Quran) sebagai jampi bagi mendapatkan bayaran upah. Pesakit itu sembuh. Lalu sahabat Abu SaÊid mengambil upah itu dan datang kepada Rasulullah SAW lantas memberitahu baginda apa yang berlaku dan bertanya baginda perkara tersebut. Rasulullah SAW bersabda:

„Aku bersumpah bahawa ramai yang mencari makan dengan jampi yang salah tetapi kamu mencari makan dengan bacaan (doa) yang betul. Makan dan berilah aku berkongsi sebahagian daripadanya.‰

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

206  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)

Dalam riwayat lain, Rasulullah SAW pernah membenarkan seorang lelaki berkahwin dengan menjadikan mas kahwinnya ayat al-Quran yang dipelajarinya. Ulama mutakhir bersepakat bahawa adalah dibenarkan seorang guru al-Quran menerima upah bagi kerjanya. Objek yang disewa hendaklah diserahkan kepada penyewa berdasarkan kepada pertimbangan tertentu. Oleh yang demikian, sekiranya objek itu adalah daripada jenis pengangkutan, penyewa mestilah menerimanya. Sebaliknya, jika objek tersebut sebuah rumah, rumah tersebut mestilah dikosongkan dan kuncinya mestilah diserahkan kepada penyewa (Hailani Muji Tahir, 2009; Islamic Banking Fatwa Board Members, 2007).

AKTIVITI 12.1 „Manfaat daripada akad sewaan serta tempoh penggunaan manfaat hendaklah ditentukan dengan jelas.‰ Bincangkan kenyataan ini berserta contoh-contohnya.

SEMAK KENDIRI 12.1 1.

Nyatakan definisi akad ijarah.

2.

Apakah yang dimaksudkan dengan manfaat dalam ijarah? Jelaskan.

3.

Jelaskan mengapa upah dan jangka masa kerja harus ditentukan dengan jelas.

4.

Patutkah muazzin dibayar upah? Terangkan.

5.

Patutkah orang yang solat jenazah dibayar upah? Jelaskan.

12.2

DALIL KESAHIHAN AKAD IJARAH (SEWAAN)

Subtopik ini akan mengkaji dan membincangkan konsep akad sewaan yang dibenarkan dengan merujuk kepada nas al-Quran, sunnah dan ijmak ulama. Berdasarkan ayat al-Quran yang menyebut tentang sewaan, terdapat ayat yang menyebut berkenaan pemberian upah bagi ibu susuan. Firman Allah SWT: Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



207

4 £⎯Íκön=tã (#θà)ÍhŠŸÒçGÏ9 £⎯èδρ•‘!$ŸÒè? Ÿωuρ öΝä.ω÷`ãρ ⎯ÏiΒ ΟçGΨs3y™ ß]ø‹ym ô⎯ÏΒ £⎯èδθãΖÅ3ó™r& ö/ä3s9 z⎯÷è|Êö‘r& ÷βÎ*sù 4 £⎯ßγ=n ÷Ηxq z⎯÷èŸÒtƒ 4©®Lym £⎯Íκön=tã (#θà)ÏΡr'sù 9≅÷Ηxq ÏM≈s9'ρé& £⎯ä. βÎ)uρ ÿ…ã&s! ßìÅÊ÷äI¡ | sù ÷Λän÷| $yès? βÎ)uρ ( 7∃ρã÷èoÿÏ3 /ä3uΖ÷t/ (#ρãÏϑs?ù&uρ ( £⎯èδu‘θã_é& £⎯èδθè?$t↔sù ∩∉∪ 3“t ÷zé& Maksudnya:

„Tempatkanlah isteri-isteri (yang menjalani idahnya) itu di tempat kediaman kamu sesuai dengan kemampuan kamu; dan janganlah kamu adakan sesuatu yang menyakiti mereka (di tempat tinggal itu) dengan tujuan hendak menyusahkan kedudukan mereka (supaya mereka keluar meninggalkan tempat itu). Dan jika mereka berkeadaan sedang mengandung, maka berikanlah kepada mereka nafkahnya sehingga mereka melahirkan anak yang dikandungnya; kemudian jika mereka menyusukan anak untuk kamu, maka berikanlah kepada mereka upahnya; dan berundinglah antara kamu (dalam hal menyusunya) dengan cara yang baik. Dan (sebaliknya) jika kamu (suami dan isteri) mengalami kesulitan, maka bolehlah perempuan lain menyusukannya.‰ (Surah at-Talaq: 6) Terdapat juga ayat yang memberitahu kisah Nabi Musa a.s. ketika diupah oleh bapa mertuanya selama jangka masa tertentu. Firman Allah SWT:

‘“Èθs)ø9$# |Nöyfø↔Gt ó™$# Ç⎯tΒ uöyz χÎ) ( çνöÉfø↔tGó™$# ÏMt/r'¯≈tƒ $yϑßγ1y‰÷nÎ) ôMs9$s% ∩⊄∉∪ ß⎦⎫ÏΒF{$# Maksudnya:

„Salah seorang antara perempuan yang berdua itu berkata, ÂWahai ayah, ambillah dia menjadi orang upahan (menggembala kambing kita), sesungguhnya sebaik-baik orang yang ayah ambil bekerja ialah orang yang kuat, lagi amanah.Ê" (Surah al-Qasas: 26)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

208  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)

z©Í_≈yϑrO ’ÎΤtã_ù's? βr& #’n?tã È⎦÷⎫tG≈yδ ¢©tLuΖö/$# “y‰÷nÎ) y7ysÅ3Ρé& ÷βr& ߉ƒÍ‘é& þ’ÎoΤÎ) tΑ$s% 4 šø‹n=tã ¨,ä©r& ÷βr& ߉ƒÍ‘é& !$tΒuρ ( x8ωΖÏã ô⎯Ïϑsù #\ô±tã |Môϑyϑø?r& ÷βÎ*sù ( 8kyfÏm ∩⊄∠∪ t⎦⎫ÅsÎ=≈¢Á9$# š∅ÏΒ ª!$# u™!$x© βÎ) þ’ÎΤ߉ÉftFy™ Maksudnya:

„Bapa perempuan itu berkata (kepada Musa), ÂAku hendak mengahwinkanmu dengan salah seorang daripada dua anak perempuanku ini, dengan syarat bahawa engkau bekerja denganku selama 8 tahun; dalam pada itu, jika engkau genapkan menjadi 10 tahun, maka yang demikian itu adalah daripada kerelaanmu sendiri. Dan (ingatlah) aku tidak bertujuan hendak menyusahkanmu; engkau akan dapati aku insya-Allah, daripada orang-orang yang baik layanannya.ʉ (Surah al-Qasas: 27) Dalam sebuah hadis yang diriwayatkan oleh Ibn Majah dalam Sunannya, ÂUtbah ibn Mundhir meriwayatkan bahawa Rasulullah SAW mentafsirkan kedua-dua ayat tersebut, sabdanya:

„Musa a.s. mengizinkan dirinya diupah selama 8 atau 10 tahun untuk mendapatkan ganjaran perkahwinan yang suci dan makanan.‰ Al-Quran juga menceritakan kisah Nabi Musa dan seorang hamba Allah yang membaiki tembok yang hendak runtuh. Nabi Musa berkata bahawa hamba Allah itu sepatutnya meminta upah atas usahanya itu. Ini menunjukkan bahawa dibenarkan melakukan sesuatu usaha dengan tujuan mendapatkan upah. Firman Allah SWT:

$yϑèδθàÍh‹ŸÒムβr& (#öθt/r'sù $yγn=÷δr& !$yϑyèôÜtGó™$# >πtƒös% Ÿ≅÷δr& !$u‹s?r& !#sŒÎ) #©¨Lym $s)n=sÜΡ$$sù Ïμø‹n=tã |Nõ‹y‚−Gs9 |Mø⁄Ï© öθs9 tΑ$s% ( …çμtΒ$s%r'sù Ùs)Ζtƒ βr& ߉ƒÌム#Y‘#y‰É` $pκÏù #y‰y`uθsù ∩∠∠∪ #\ô_r& Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



209

Maksudnya:

„Kemudian keduanya berjalan lagi, sehingga apabila mereka sampai kepada penduduk sebuah bandar, mereka meminta makan kepada orang-orang di situ, lalu orang-orang itu enggan menjamu mereka. Kemudian mereka dapati di situ sebuah tembok yang hendak runtuh, lalu dia membinanya. Nabi Musa berkata, ÂJika engkau mahu, tentulah engkau berhak mengambil upah mengenainya!ʉ (Surah al-Kahfi: 77) Dalam sunnah, kita membaca sabda Rasulullah SAW yang bermaksud:

„Berilah upah kepada hamba kamu sebelum peluhnya kering.‰ Tambahan pula, diriwayatkan bahawa Rasulullah SAW dan Abu Bakar r.a. pernah mengupah seorang penunjuk jalan. Al-Bukhari meriwayatkan hadis daripada Abu Hurairah r.a. Menurut beliau, Rasulullah SAW bersabda:

„Tiga orang yang akan menjadi musuhku pada hari pembalasan: seseorang yang berjanji untuk memberikan sesuatu dengan namaku dan kemudian memungkirinya, seseorang yang menjual seorang yang merdeka dan mengambil bayarannya, dan seseorang yang mengupah orang lain, menggunakan perkhidmatannya tetapi tidak membayar upahnya.‰ Rasulullah SAW juga bersabda:

„Mereka yang mengupah seseorang hendaklah memberitahu upahnya.‰ Ibn ÂAbbas meriwayatkan bahawa Rasulullah SAW pernah berbekam dan membayar upah kepada pembekam tersebut. Said ibn al-Musayyab melaporkan bahawa SaÊad berkata, „Dahulu kami sering menyewakan tanah dengan mendapat tanaman pada terusan air. Rasulullah SAW menegahnya dan mengarahkan kami menyewakan tanah itu dengan dibayar emas dan perak.‰ Berdasarkan pendapat jumhur fuqaha, ayat dan hadis tadi membuktikan keharusan akad sewaan. Sebilangan daripada mereka seperti al-Hasan al-Basri, al-Asam, Ismail ibn `Ulayyah, al-Hawazani, al-Qashani dan Ibn Kaysan tidak bersetuju dengan menyatakan bahawa akad sewaan tidak dibenarkan kerana akad tersebut merupakan akad ke atas sesuatu yang tidak wujud. Manfaat barangan tidak wujud semasa akad dibuat; malahan manfaat itu bertambah sedikit demi sedikit dan adalah tidak dibenarkan berakad ke atas sesuatu yang tidak wujud.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

210  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)

Tidak diragukan bahawa pendapat sebilangan fuqaha tadi tidak berasas memandangkan manusia amat perlu menyewa barang atau mengupah seseorang. Tambahan pula, orang Islam mengamalkan akad ini semenjak zaman Rasulullah SAW hinggalah sekarang (Mohd Ali Hassan, 2004; Sabri Salamon, 1992).

AKTIVITI 12.2 „Berilah upah kepada hamba kamu sebelum peluhnya kering.‰ Bincangkan mengenai pengajaran daripada hadis ini.

SEMAK KENDIRI 12.2 1.

Apakah nas daripada al-Quran yang membenarkan akad ijarah?

2.

Apakah dalil daripada sunnah yang membenarkan akad ijarah?

3.

Nyatakan pendapat ijmak ulama mengenai akad ijarah.

4.

Kenapakah bayaran upah sewaan harus disegerakan? Jelaskan.

5.

Perlukah manfaat sewaan dinyatakan dalam akad? Terangkan.

12.3

RUKUN DAN SYARAT AKAD SEWAAN: BAYARAN UPAH SEWAAN

Dalam subtopik ini, kita akan mengkaji serta membincangkan rukun dan syarat sewaan, iaitu bayaran upah. Bayaran upah sewaan hendaklah ditentukan dengan spesifik dan jelas serta dibenarkan oleh syariat Islam. Oleh itu, tidak dibenarkan untuk membayar upah dengan benda yang tidak dibenarkan dalam Islam seperti arak dan babi. Bayaran upah juga mestilah ditentukan dengan spesifik bagi mengelakkan sebarang penipuan dan pertelingkahan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



211

Rasulullah SAW mengarahkan:

„Sesiapa yang mengupah seseorang hendaklah memberitahu upahnya.‰ Jika seseorang mengupah orang lain untuk melakukan sesuatu kerja tanpa memberitahu upahnya, maka amalan kebiasaan hendaklah dirujuk untuk mengadili situasi ini. Memang menjadi amalan kebiasaan dalam kalangan kebanyakan masyarakat hari ini untuk meminta jumlah wang tertentu sebagai bayaran kerana mengosongkan rumah sewa. Ini disebut sebagai khuluÊ (jualan terhadap sewaan). Persoalan timbul berdasarkan realiti amalan ini dan sama ada perkara ini dibenarkan di sisi Islam atau sebaliknya (Zaharuddin Abdul Rahman, 2009).

AKTIVITI 12.3 „Bayaran upah sewaan hendaklah ditentukan dengan spesifik dan jelas serta dibenarkan oleh syariat Islam.‰ Jelaskan kenyataan ini serta beri contoh-contoh yang berkaitan.

SEMAK KENDIRI 12.3 1.

Apakah bayaran upah?

2.

Bagaimanakah kita menentukan kadar bayaran upah sesuatu sewaan?

3.

Apakah khuluÊ ?

4.

Adakah khuluÊ dibenarkan dalam Islam? Jelaskan.

5.

Bagaimanakah kita sepatutnya melakukan khuluÊ ? Terangkan.

12.4

JUALAN KE ATAS SEWAAN

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan persoalan menjual barang sewaan dan bayaran yang diperoleh daripadanya. Isu ini telah dibincangkan dengan panjang lebar oleh fuqaha. Dalam isu jualan ke atas sewaan, ahli fikah membuktikan bahawa perkara tersebut dibenarkan dalam Islam.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

212  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)

Berdasarkan pendapat mazhab Shafie, dibenarkan untuk mengambil bayaran wang sebagai pampasan mengosongkan rumah sewa sama seperti melepaskan pekerjaan. Walau bagaimanapun, mengambil bayaran kerana melepaskan jawatan awam seperti imam, khatib dan bilal adalah tidak dibenarkan. Ulama mazhab Hanafi, Ibn Abidin berkata bahawa adalah tidak dibenarkan untuk mengambil bayaran kerana melepaskan jawatan awam. Oleh itu, disebabkan masyarakat di negara tertentu melampau dalam menuntut pampasan kerana mengosongkan rumah dan kediaman, amalan ini dijadikan kesalahan yang boleh dijatuhkan hukuman. Walau bagaimanapun, isu keharusan atau tidak harus melepaskan pekerjaan awam untuk memperoleh bayaran pampasan hendaklah tertakluk kepada amalan kebiasaan. Pada masa dahulu, jawatan awam ini agak janggal kerana dianggap sebagai urusan peribadi. Berbeza dengan keadaan sekarang yang berada di bawah kuasa kerajaan melalui organisasi dan pelbagai institusi. Malahan, jawatan tersebut memerlukan syarat kelayakan tertentu yang perlu dipenuhi oleh pemohon. Oleh itu, melepaskan jawatan awam boleh membebaskan penjawat daripada jawatannya tetapi tidak memberikan sebarang hak kepada penggantinya. Pihak berkuasa juga mempunyai kewajipan terhadap Allah untuk mengamanahkan jawatan awam kepada orang yang berkelayakan. Terbukti bahawa objek yang disewa mestilah diserahkan dalam bentuk yang tersedia untuk digunakan. Oleh itu, rumah hendaklah bebas daripada sebarang kecacatan yang boleh menghalang penggunaannya. Sekiranya terdapat sebarang kecacatan pada rumah tersebut, akad sewaan akan terbatal (Abdul Halim, 2001; Adi Warman, 2004).

AKTIVITI 12.4 Menurut pendapat mazhab Shafie, dibenarkan untuk mengambil bayaran wang sebagai pampasan mengosongkan rumah sewa. Setujukah anda dengan pendapat tersebut? Bolehkah prinsip ini diguna pakai sekarang di Malaysia?

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



213

SEMAK KENDIRI 12.4 1.

Apakah jualan terhadap sewaan?

2.

Adakah amalan ini dibenarkan dalam syariat Islam? Terangkan.

3.

Apakah pandangan para ahli fikah mengenainya?

4.

Bagaimanakah dengan akad sewaan yang terdapat kecacatan pada objek semasa ia dipulangkan kepada pemilik? Nyatakan.

5.

Bagaimanakah keadaan ini dipraktikkan di Malaysia? Jelaskan.

12.5

ALASAN YANG MEMBENARKAN PEMBATALAN AKAD SEWAAN

Subtopik ini akan membincangkan beberapa syarat berkenaan objek yang disewa serta beberapa syarat berkenaan penyewa dan juga pemilik objek itu. Syarat yang dikenakan ke atas objek telah pun dibincangkan sebelum ini dalam subtopik 12.4. Syarat tersebut mementingkan kesediaan objek tersebut untuk digunakan. Jika seseorang menyewakan rumahnya kepada orang lain dan telah menerima bayaran sewa, kemudian rumahnya disambar kilat dan musnah sebelum bakal penyewa mendudukinya, maka akad sewaan terbatal dan tuan punya rumah hendaklah memulangkan bayaran sewa tersebut. Syarat terpenting yang dikenakan ke atas tuan punya rumah ialah jika dia berhutang dan menjualkan rumah yang disewa, akad tersebut akan terbatal. Syarat yang dikenakan ke atas penyewa ialah jika dia gagal membayar sewa, akad akan terbatal dan penyewa mestilah mengosongkan rumah tersebut. Jika dia seorang kakitangan kerajaan dan dipindahkan ke jawatan lain di tempat lain, dia layak untuk memohon pembatalan akad sewaan. Bayaran sewa hendaklah dijelaskan pada permulaan atau akhir tempoh sewaan, atau bergantung pada persetujuan antara dua pihak yang berakad. Menurut pendapat ulama tertentu, jika tidak terdapat perjanjian yang jelas, bayaran sewa hendaklah dibayar pada akhir tempoh sewaan. Ulama lain pula berpendapat sewa mestilah dibayar pada waktu bayaran biasa. Namun sekali lagi, urusan pembayaran ini bergantung pada amalan kebiasaan (Ala-Eddin Khafofa, 2007).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

214  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)

AKTIVITI 12.5 Bincangkan alasan yang dibenarkan oleh syarak untuk membatalkan sesuatu akad sewaan.

SEMAK KENDIRI 12.5 1.

Jelaskan maksud pembatalan sesuatu akad.

2.

Mengapakah pembatalan akad itu berlaku? Nyatakan.

3.

Jelaskan hukum dan kesan pembatalan.

4.

Terangkan perbezaan akad yang batal dengan akad yang boleh batal.

5.

Bolehkah akad ijarah yang batal dirujuk semula? Jelaskan.

12.6

HUKUM DAN KESAN PEMBATALAN SEWAAN

Subtopik ini akan membincangkan hukum dan kesan pembatalan sesuatu akad sewaan. Menurut Faizah Ismail (2006), terdapat perbezaan pendapat dalam kalangan fuqaha terhadap isu penamatan sewaan seperti yang dinyatakan dalam Rajah 12.1.

Rajah 12.1: Hukum pembatalan akad ijarah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



215

Mari kita lihat hukum tersebut satu persatu. (a)

Disebabkan Kematian Ulama mazhab Hanafi berpendapat bahawa sewaan akan terbatal dengan kematian salah seorang daripada pihak yang berakad kerana akad sewaan melibatkan manfaat yang tidak boleh diwariskan. Manakala jumhur ulama berpendapat bahawa sewaan tidak terbatal dengan kematian salah seorang daripada pihak yang berakad. Mereka menyatakan bahawa bentuk hak yang sebegini seperti juga dalam akad jual beli boleh diwariskan.

(b)

Disebabkan Kerosakan Objek Sesuatu akad sewaan juga terbatal dengan kemusnahan objek yang disewa seperti kes rumah yang roboh. Akad sewaan juga terbatal dengan penarikan diri daripada akad tersebut. Ulama juga bersetuju bahawa akad juga terbatal dengan berlalunya masa sewaan yang ditetapkan. Jadi, jika sesebuah rumah disewa untuk tempoh setahun, akadnya terbatal pada akhir tahun yang ditetapkan.

AKTIVITI 12.6 Bincangkan hukum dan kesan terhadap akad ijarah sekiranya salah satu pihak yang berakad meninggal dunia atau objek itu musnah sebelum tamat tempoh sewaannya.

SEMAK KENDIRI 12.6 1.

Apakah pendapat ulama Hanafi mengenai akad yang kematian salah satu pihak?

2.

Apakah pendapat jumhur ulama mengenai perkara tadi?

3.

Apakah yang dimaksudkan dengan kemusnahan objek akad? Berikan beberapa contoh.

4.

Apakah hukum dan kesan kemusnahan objek sebelum akad sewaan tamat?

5.

Apakah peranan waris dalam menentukan hukum dan kesan pada akad ijarah yang terbatal? Jelaskan. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

216  TOPIK 12 AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



Definisi ijarah membawa makna suatu akad ke atas penggunaan manfaat atau perkhidmatan untuk mendapatkan balasan atau bayaran.



Terdapat dalil daripada al-Quran, sunnah dan ijmak yang membenarkan perlaksanaan akad ijarah.



Syarat sewaan, iaitu tentang bayaran upah. Bayaran upah sewaan hendaklah ditentukan dengan spesifik dan jelas serta dibenarkan oleh syariat Islam.



Tidak dibenarkan untuk membayar upah dengan benda yang tidak dibenarkan dalam Islam seperti arak dan babi.



Bayaran upah juga mestilah ditentukan dengan spesifik bagi mengelakkan sebarang penipuan dan pertelingkahan.



Objek yang disewa mestilah diserahkan dalam bentuk yang tersedia untuk digunakan.



Objek hendaklah bebas daripada menghalang penggunaannya.



Sekiranya terdapat sebarang kecacatan pada objek tersebut, akad sewaan akan terbatal.



Bayaran sewa hendaklah dijelaskan pada permulaan atau akhir tempoh sewaan atau bergantung pada persetujuan antara dua pihak yang berakad.



Jika tidak terdapat perjanjian yang jelas, bayaran sewa hendaklah dibayar pada akhir tempoh sewaan.

sebarang

kecacatan

Akad ijarah

Pembatalan sewaan

Jualan sewaan

Syarat ijarah

yang

Manfaat ijarah

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

boleh

TOPIK 12

AQAD IJARAH (AKAD SEWAAN)



217

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Khafofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Hj. Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



13

Al-Wadiah (Simpanan)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1. 2.

Mentakrifkan pengertian akad al-wadiah; Menjelaskan

dalil

yang

membenarkan

perlaksanaan

akad

al-wadiah; 3.

Menghuraikan rukun dan syarat akad al-wadiah;

4.

Membincangkan beberapa keadaan yang akan mengubah al-wadiah kepada dhamaan; dan

5.

Membuat kesimpulan sama ada akad al-wadiah diaplikasikan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

 PENGENALAN Topik 13 ini akan membincangkan konsep akad al-wadiah atau kontrak simpanan. Kita akan mentakrifkan pengertian akad al-wadiah serta menunjukkan dalil yang bersumberkan daripada al-Quran, sunnah dan ijmak dalam membenarkan perlaksanaan akad al-wadiah. Seterusnya, kita akan menghuraikan rukun dan syarat akad al-wadiah serta membincangkan keadaan yang akan mengubah al-wadiah kepada dhamaan (ganti rugi) dan akhir sekali, kita akan membuat kesimpulan sama ada akad al-wadiah diaplikasikan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 13

13.1

AL-WADIAH (SIMPANAN)

 219

PENGERTIAN AL-WADIAH

Subtopik ini akan membincangkan pengertian al-wadiah. Al-wadiah bermaksud memanfaatkan sesuatu di tempat yang bukan pada pemiliknya untuk dipelihara. Dalam bahasa Melayu, ia dikenali sebagai „simpanan‰. Akad al-wadiah merupakan suatu akad yang bersifat tolong-menolong antara sesama manusia. Menurut Ala-Eddin Kharofa (2007) dan Abdullah (2004), ada dua definisi al-wadiah yang dikemukakan ulama fikah. Ulama mazhab Hanafi mendefinisikannya sebagai: „Mengikut sertakan orang lain dalam memelihara harta, baik dengan ungkapan yang jelas atau pun melalui isyarat.‰

Umpamanya, seseorang mengatakan, „Saya serahkan beg saya ini untuk anda menyimpannya.‰ Lalu dijawab, „Saya terima.‰ Dengan demikian, sempurnalah akad al-wadiah. Mungkin juga dengan cara, „Saya simpankan beg saya ini kepada anda‰ tetapi orang yang menyimpan diam saja (tanda setuju). Mazhab Syafie, Maliki dan Hambali (jumhur ulama) mendefinisikannya sebagai: „Mewakilkan orang lain untuk memelihara harta tertentu dengan cara tertentu.‰

AKTIVITI 13.1 Al-wadiah ialah memanfaatkan sesuatu yang disimpan bukan pada pemiliknya

untuk

dipelihara.

Bincangkan

sama

ada

definisi

al-wadiah ini menepati definisi yang dikeluarkan oleh Imam Hanafi, Shafie, Hambali dan Maliki.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

220  TOPIK 13 AL-WADIAH (SIMPANAN)

SEMAK KENDIRI 13.1 1.

Apakah al-wadiah?

2.

Nyatakan perbezaan akad al-wadiah dengan akad lain.

3.

Jelaskan tujuan akad al-wadiah.

4.

Bolehkah akad al-wadiah diwakilkan? Terangkan.

5.

Bagaimanakah untuk menentukan upah simpanan? Jelaskan.

13.2

DALIL HUKUM AL-WADIAH

Kita akan membincangkan mengenai dalil hukum al-wadiah dalam subtopik ini. Ulama fikah sependapat bahawa al-wadiah adalah sebagai salah satu akad dalam rangka tolong-menolong antara sesama manusia. Sebagai landasannya ialah firman Allah:

βr& Ĩ$¨Ζ9$# t⎦÷⎫t/ ΟçFôϑs3ym #sŒÎ)uρ $yγÎ=÷δr& #’n<Î) ÏM≈uΖ≈tΒF{$# (#ρ–Šxσè? βr& öΝä.ããΒù'tƒ ©!$# ¨βÎ) * ∩∈∇∪ #ZÅÁt/ $Jè‹Ïÿxœ tβ%x. ©!$# ¨βÎ) 3 ÿ⎯ÏμÎ/ /ä3ÝàÏètƒ $−ΚÏèÏΡ ©!$# ¨βÎ) 4 ÉΑô‰yèø9$$Î/ (#θßϑä3øtrB Maksudnya:

„Sesungguhnya Allah menyuruh kamu supaya menyerahkan segala jenis amanah kepada ahlinya (yang berhak menerimanya), dan apabila kamu menjalankan hukum antara manusia, (Allah menyuruh) kamu menghukum dengan adil. Sesungguhnya Allah dengan (suruhan-Nya) itu memberi pengajaran yang sebaik-baiknya kepada kamu. Sesungguhnya Allah sentiasa Mendengar, lagi sentiasa Melihat.‰ (Surah an-NisaÊ: 58)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 13

AL-WADIAH (SIMPANAN)

 221

Menurut mufasir, ayat ini berkaitan dengan simpanan kunci Kaabah kepada Usman Talhah (seorang sahabat Nabi) sebagai amanat daripada Allah SWT:

z⎯ÏΒr& ÷βÎ*sù ( ×π|Êθç7ø)¨Β Ö⎯≈yδÌsù $Y6Ï?%x. (#ρ߉Éfs? öΝs9uρ 9xy™ 4’n?tã óΟçFΖä. βÎ)uρ * (#θßϑçGõ3s? Ÿωuρ 3 …çμ−/u‘ ©!$# È,−Gu‹ø9uρ …çμtFuΖ≈tΒr& z⎯Ïϑè?øτ$# “Ï%©!$# ÏjŠxσã‹ù=sù $VÒ÷è/t Νä3àÒ÷èt/ ∩⊄∇⊂∪ ÒΟŠÎ=tæ tβθè=yϑ÷ès? $yϑÎ/ ª!$#uρ 3 …çμç6ù=s% ÖΝÏO#u™ ÿ…çμ¯ΡÎ*sù $yγôϑçGò6tƒ ⎯tΒuρ 4 nοy‰≈y㤱9$# Maksudnya:

„Dan jika kamu berada dalam musafir (lalu kamu berhutang atau memberi hutang yang bertempoh), sedang kamu tidak mendapati jurutulis, maka hendaklah diadakan barang gadaian untuk dipegang (oleh orang yang memberi hutang). Kemudian kalau yang memberi hutang percaya kepada yang berhutang (dengan tidak payah bersurat, saksi dan barang gadaian), maka hendaklah orang (yang berhutang) yang dipercayai itu menyempurnakan bayaran hutang yang diamanahkan kepadanya dan hendaklah dia bertakwa kepada Allah Tuhannya. Dan janganlah kamu (wahai orang-orang yang menjadi saksi) menyembunyikan perkara yang dipersaksikan itu. Dan sesiapa yang menyembunyikannya, maka sesungguhnya dia ialah orang yang berdosa hatinya. Dan (ingatlah), Allah sentiasa Mengetahui akan apa yang kamu kerjakan.‰ (Surah al-Baqarah: 283) Dalam sebuah hadis Rasulullah SAW disebutkan:

‫ﻚ‬ َ ‫ﺨ ْﻦ َﻣ ْﻦ ﺧَﺎَﻧ‬ ُ ‫ﻚ ﻭﻻ َﺗ‬ َ ‫ﹶﺃ ﱢﺩ ﺍﻷﻣﺎَﻧ ﹶﺔ ﺇﱃ َﻣ ﹺﻦ ﺍﹾﺋَﺘ َﻤَﻨ‬ Maksudnya:

„Serahkanlah amanat kepada orang yang mempercayai anda dan janganlah anda mengkhianati orang yang mengkhianati anda.‰ (Riwayat Abu Daud, Tirmidzi dan Hakim) Berdasarkan ayat dan hadis tadi, ulama sepakat mengatakan bahawa akad al-wadiah (simpanan) hukumnya mandub (disunatkan), dalam rangka tolongmenolong sesama manusia. Oleh sebab itu, Ibnu Qudamah (ahli fikah mazhab Hanafi) menyatakan bahawa sejak zaman Rasulullah sampai generasi berikutnya, al-wadiah telah menjadi ijmak amali, iaitu sepakat dalam Copyright © Open University Malaysia (OUM)

222  TOPIK 13 AL-WADIAH (SIMPANAN)

membenarkannya amalan ini dalam kehidupan umat Islam dan tidak ada orang yang mengingkarinya (Abdul Halim, 2001; Adi Warman, 2004).

AKTIVITI 13.2 „Serahkanlah amanat kepada orang yang mempercayai anda dan janganlah anda mengkhianati orang yang mengkhianati anda.‰ Terangkan maksud hadis tersebut.

SEMAK KENDIRI 13.2 1.

Nyatakan dalil al-Quran manakah yang membenarkan akad al-wadiah dipraktikkan.

2.

Apakah dalil sunnah yang menyokong amalan ini?

3.

Apakah pandangan para fuqaha kontemporari mengenainya? Jelaskan.

4.

Terangkan maksud ijmak amali oleh Imam Ibn Qudamah.

5.

Apakah hala tuju kaedah ini di Malaysia? Jelaskan.

13.3

RUKUN DAN SYARAT AL-WADIAH

Dalam subtopik ini, kita akan mengkaji dan membincangkan rukun dan syarat al-wadiah. Menurut ulama mazhab Hanafi, rukun al-wadiah hanya satu saja, iaitu ijab dan kabul. Jumhur ulama pula mengatakan bahawa terdapat tiga rukun al-wadiah, iaitu seperti yang dinyatakan dalam Rajah 13.1.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 13

AL-WADIAH (SIMPANAN)

 223

Rajah 13.1: Rukun al-wadiah

Mari kita membincangkan rukun tersebut dengan lebih lanjut dalam subtopik berikutnya.

13.3.1

Orang yang Berakad

Menurut mazhab Hanafi, orang yang berakad harus berakal. Anak kecil yang tidak berakal (mumaiyiz) yang telah diizinkan oleh walinya boleh melakukan akad al-wadiah. Mereka tidak mensyaratkan baligh dalam soal al-wadiah. Orang gila tidak dibenarkan melakukan akad al-wadiah. Menurut jumhur ulama, orang yang melakukan akad al-wadiah disyaratkan baligh, berakal dan cerdas (dapat bertindak secara hukum) kerana akad al-wadiah, merupakan akad yang banyak mengandung risiko penipuan. Oleh sebab itu, kanak-kanak yang sudah berakal, tidak dapat melakukan akad al-wadiah baik sebagai orang yang memberi simpanan atau sebagai orang yang menerima simpanan. Di samping itu, jumhur ulama juga mensyaratkan bahawa orang yang berakad itu harus waras walaupun dia sudah baligh dan berakal. Ini kerana orang baligh dan berakal belum tentu dapat bertindak secara hukum terutamanya apabila terjadi pertelingkahan.

13.3.2

Barang Simpanan

Barang simpanan itu harus jelas dan dapat dipegang dan dimiliki. Maksudnya, barang simpanan itu dapat diketahui jenisnya atau fungsinya dan dikuasai untuk dipelihara atau dijaga.

13.3.3

Sighah (Ijab dan Kabul)

Ulama fikah sepakat mengatakan bahawa akad al-wadiah bersifat mengikat kedua-dua belah pihak. Namun apakah tanggungjawab memelihara barang itu bersifat amanat atau bersifat ganti rugi (dhamaan)? Rata-rata ulama fikah bersetuju bahawa status al-wadiah bersifat amanat, bukan dhamaan, sehingga semua kerosakan penyimpanan tidak menjadi tanggungjawab pihak yang Copyright © Open University Malaysia (OUM)

224  TOPIK 13 AL-WADIAH (SIMPANAN)

menyimpan; berbeza sekiranya kerosakan itu disengajakan oleh orang yang menyimpannya. Sebagai alasannya, sabda Rasulullah SAW:

‫ﺿﻤَﺎ ﹲﻥ‬ َ ‫ﻉ ﹶﻏْﻴ ﹺﺮ ﺍﹾﻟ ُﻤ ِﻐﻞﱢ‬ ‫ﺴﻮْ َﺩ ﹺ‬ َ ‫ﺲ ﻋَﻠﻰ ﺍﳌﹸ‬ َ ‫ﹶﻟْﻴ‬ Maksudnya:

„Orang yang disimpani barang, apabila tidak melakukan pengkhianatan tidak dikenakan ganti rugi.‰ (Riwayat Baihaqi dan Daruquthni) Dalam riwayat lain dikatakan:

‫ﻻ ﺿَﻤﺎ ﹶﻥ َﻋﻠﹶﻰ ُﻣ ْﺆَﺗ ِﻤ ٌﻦ‬ Maksudnya:

„Tidak ada ganti rugi terhadap orang yang dipercayai memegang amanat.‰ (Riwayat Daruquthni) Dengan demikian, apabila dalam akad al-wadiah disyaratkan ganti rugi atas orang yang disimpani, maka akad itu tidak sah. Kemudian orang yang disimpani juga harus menjaga amanat dengan baik dan tidak boleh menuntut upah (ganjaran) daripada orang yang menyimpan (Hailani Muji Tahir, 2009; Faizah Ismail, 2006).

AKTIVITI 13.3 Menurut jumhur ulama, rukun akad al-wadiah ada tiga. Bincangkan rukun-rukun tersebut berserta contoh-contohnya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 13

AL-WADIAH (SIMPANAN)

 225

SEMAK KENDIRI 13.3 1.

Bolehkah kanak-kanak yang mendapat izin walinya melakukan akad al-wadiah? Jelaskan.

2.

Kenapakah orang gila dilarang melaksanakan akad al-wadiah? Nyatakan.

3.

Jelaskan hukum dan kesan akad yang melanggar rukunrukunnya.

4.

Kenapakah barang simpanan harus jelas identitinya?

5.

Adakah perlu penyimpan membayar ganti rugi sekiranya simpanan itu rosak atau hilang? Terangkan.

13.4

PERUBAHAN AL-WADIAH DARIPADA AMANAT MENJADI GANTI RUGI (DHAMAAN)

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan akad al-wadiah yang bersifat amanat dan balasannya hanya mengharapkan keredaan Allah SWT semata-mata. Namun ulama fikah memikirkan juga kemungkinan lain, iaitu al-wadiah yang bersifat sebagai suatu amanat boleh berubah menjadi al-wadiah yang bersifat dhamaan (ganti rugi). Menurut Mohd Ali Hassan (2004) dan Sabri Salamon (1992), terdapat enam faktor perubahan al-wadiah yang menjadi dhamaan (rujuk Rajah 13.2).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

226  TOPIK 13 AL-WADIAH (SIMPANAN)

Rajah 13.2: Faktor perubahan al-wadiah menjadi dhamaan

Sekarang mari kita membincangkan faktor tersebut dengan lanjut. (a)

Tidak Dipelihara atau Dijaga dengan Baik Barang itu tidak dapat dipelihara oleh orang yang menyimpan. Demikian juga halnya apabila ada orang lain yang akan merosakkannya tetapi dia tidak dapat mempertahankannya, sedangkan dia mampu mencegahnya.

(b)

Tidak Disimpan oleh Ahlinya Barang simpanan itu disimpankan lagi kepada orang lain yang bukan keluarga dekat atau orang yang bukan di bawah tanggungjawabnya.

(c)

Tidak Diizinkan Manfaat Daripadanya Barang simpanan itu dimanfaatkan oleh orang yang menyimpan, kemudian barang itu rosak atau hilang. Sedangkan barang simpanan seharusnya dipelihara bukan dimanfaatkan.

(d)

Tidak Mengakui ia dalam Simpanan Penyimpan menafikan ada barang simpanan dengannya. Oleh sebab itu, sebaiknya dalam akad al-wadiah disebutkan jenis barangnya dan jumlahnya ataupun sifat lain sehingga apabila terjadi keingkaran dapat ditunjukkan buktinya.

(e)

Tidak Menyimpan Secara Berasingan Orang yang menerima simpanan barang itu, mencampuradukkan dengan barang peribadinya sehingga sekiranya ada yang rosak atau hilang, maka sukar untuk menentukannya, apakah barangnya sendiri yang rosak (hilang) atau barang simpanan itu. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 13

(f)

AL-WADIAH (SIMPANAN)

 227

Tidak Menepati Syarat Simpanan Orang yang menerima simpanan itu tidak menepati syarat yang dikemukakan oleh pemilik barang itu seperti tempat penyimpanannya dan syarat lainnya.

AKTIVITI 13.4 Bincangkan keadaan-keadaan yang akad al-wadiah boleh bertukar menjadi akad dhamaan. Berikan ilustrasi yang berkaitan bagi setiap keadaan yang dinyatakan itu.

SEMAK KENDIRI 13.4



1.

Nyatakan maksud dhamaan.

2.

Kenapakah ganti rugi perlu dikenakan kepada pihak yang menyimpan barangan?

3.

Apakah dalil dalam perkara ini? Jelaskan.

4.

Terangkan perbezaan antara amanah dan amanat.

5.

Kenapakah amanat perlu dijaga dengan baik oleh pihak yang menyimpannya? Jelaskan.

Al-wadiah ialah memanfaatkan sesuatu simpanan di tempat yang bukan pada pemiliknya untuk dipelihara atau dijaga.



Berdasarkan ayat al-Quran, hadis serta pendapat jumhur ulama, maka akad al-wadiah (simpanan) hukumnya mandub (disunatkan), dalam rangka tolong-menolong sesama manusia.



Ibnu Qudamah (ahli fikah mazhab Hanafi) menyatakan bahawa sejak zaman Rasulullah sampai generasi berikutnya, al-wadiah telah menjadi ijmak amali, iaitu sepakat dalam membenarkannya.



Jumhur ulama mengatakan bahawa terdapat tiga rukun al-wadiah, iaitu dua pihak yang berakad, barang simpanan dan sighah. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

228  TOPIK 13 AL-WADIAH (SIMPANAN)



Ulama fikah menentukan juga kemungkinan lain, iaitu al-wadiah yang bersifat sebagai suatu amanat boleh berubah menjadi al-wadiah yang bersifat dhamaan (ganti rugi).



Akad al-wadiah telah diaplikasikan dalam sistem muamalat dan perbankan Islam di Malaysia. Sebagai contoh, akaun simpanan (al-wadiah) di Bank Islam dan Bank Muamalat, konsep ar-Rahnu di pajak gadai Islam Bank Rakyat dan Yayasan Pembangunan Ekonomi Islam Malaysia (YAPEIM).

Al-wadiah (simpanan)

Sighah (ijab dan kabul)

Dhamaan (ganti rugi)

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Kharofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Hj. Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 13

AL-WADIAH (SIMPANAN)

 229

Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



14

Al-Qardh Al-Hasan (Pinjaman)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian al-qardh;

2.

Menjelaskan asas pensyariatan al-qardh;

3.

Menerangkan hikmah pensyariatan al-qardh;

4.

Menyatakan hukum dan kesan perlaksanaan sesuatu akad al-qardh;

5.

Menyenaraikan rukun dan syarat akad al-qardh; dan

6.

Membincangkan permasalahan dalam al-qardh.

 PENGENALAN Topik 14 ini akan membincangkan akad al-qardh al-Hasan. Topik ini akan mengupas pengertian al-qardh serta menunjukkan dalil pensyariatan al-qardh yang bersumberkan al-Quran, sunnah dan ijmak ulama. Seterusnya topik ini akan menerangkan hikmah pensyariatan al-qardh serta menyatakan hukum dan kesan perlaksanaan sesuatu akad al-qardh dan selanjutnya menyenaraikan rukun dan syarat akad al-qardh yang sepatutnya dipenuhi oleh peminjam, pemberi pinjaman serta harta yang menjadi pinjaman.

14.1

PENGERTIAN AL-QARDH

Subtopik ini akan membincangkan definisi serta pengertian al-qardh. Dari segi bahasa, al-qardh bererti memutuskan. Sebagai contoh, qaradhtu asy-syaiÊ a bil-miqradh bererti saya memutuskan sesuatu dengan gunting. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



231

Al-qardh dari segi terminologi muamalat pula bermaksud memberikan harta kepada seseorang yang akan memanfaatkannya dan mengembalikan gantinya di kemudian hari (Abdullah, 2004; Adi Warman, 2004).

AKTIVITI 14.1 Bincangkan pengertian akad al-qardh al-hasan menurut perspektif muamalat.

SEMAK KENDIRI 14.1 1.

Apakah maksud al-qardh menurut bahasa? Nyatakan.

2.

Apakah makna Nyatakan.

3.

Jelaskan manfaat yang terdapat dalam al-qardh.

4.

Bolehkah manfaat tersebut dikenakan faedah? Jelaskan.

5.

Jelaskan bagaimanakah sesuatu al-qardh itu dikatakan bebas riba.

ASAS PENSYARIATAN AL-QARDH

14.2 Dalam

al-qardh menurut terminologi muamalat?

subtopik

ini,

kita

akan

membincangkan

asas

disyariatkan

al-qardh menurut keterangan al-Quran, hadis dan ijmak. Dalam al-Quran, Allah SWT berfirman:

4 ZοuÏWŸ2 $]ù$yèôÊr& ÿ…ã&s! …çμxÏè≈ŸÒãŠsù $YΖ|¡ym $·Êös% ©!$# ÞÚÌø)ム“Ï%©!$# #sŒ ⎯¨Β ∩⊄⊆∈∪ šχθãèy_öè? ÏμøŠs9Î)uρ äÝ+Áö6tƒuρ âÙÎ6ø)tƒ ª!$#uρ Maksudnya:

„Siapakah orangnya yang (mahu) memberikan pinjaman kepada Allah sebagai pinjaman yang baik (yang ikhlas) supaya Allah melipatgandakan balasannya dengan berganda-ganda banyaknya? Dan (ingatlah), Allah jualah yang menyempit dan yang meluaskan (pemberian rezeki) dan kepada-Nyalah kamu semua dikembalikan.‰ (Surah al-Baqarah: 245) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

232  TOPIK 14 AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)

Pengajaran daripada ayat itu adalah bahawa Allah SWT menyamakan perbuatan memberi hutang itu sebagai amal soleh dan sebagai memberi infaq fi sabilillah dengan harta yang dipinjamkan, dan menyerupakan pembalasannya yang berlipat ganda. Daripada hadis riwayat Imam Muslim yang bersumber daripada Abu Raft r.a.:

‫ﺖ‬ ْ ‫ ﹶﻓ ﹶﻘ ِﺪ َﻣ‬,‫ﻒ ﻣِﻦ ﺭﺟُ ﹴﻞ ﺑَﻜﺮًﺍ‬ َ ‫ﺴﹶﻠ‬ ْ ‫ﺃﻥ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺍ ْﺳَﺘ‬ ‫ﻀ َﻰ ﺍﻟﺮﱠ ُﺟ ﹸﻞ َﺑ ﹾﻜ َﺮﻩُ ﻓ َﺮ َﺟ َﻊ‬ ِ ‫ﺼ َﺪﹶﻗ ِﺔ ﻓﺄ َﻣ َﺮ ﺃﺑﺎ ﺭﺍﻓ ﹴﻊ ﺃﹶﻥ َﻳ ﹾﻘ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﹺﺇﹺﺑ ﹲﻞ ﻣِﻦ ﺇﹺﺑ ﹺﻞ ﺍﻟ ﱠ‬ ‫ ﹶﺃ ْﻋ ِﻄ ِﻪ ﺇﻳﱠﺎﹸﻩ ﹺﺇﻥﱠ‬:‫ ﻓﻘﺎﻝ‬,‫ ﱂ ﹶﺃ ﹺﺟ ْﺪ ﻓِﻴﻬﺎ ﺇﻻ ِﺧﻴَﺎﺭًﺍ َﺭﺑَﺎ ِﻋّﻴﹰﺎ‬:‫ﺇﻟﻴ َﻪ ﺃﺑﻮ ﺭَﺍﻓ ﹴﻊ ﻓﻘﺎﻝ‬ ‫ﺴﻨُﻬُﻢ ﹶﻗﻀَﺎ ًﺀ‬ َ ْ‫ﺱ ﹶﺃﺣ‬ ‫ِﺧﻴَﺎ َﺭ ﺍﻟﻨﱠﺎ ﹺ‬ Maksudnya:

„Sesungguhnya Rasulullah SAW berhutang seekor unta muda kepada seorang laki-laki. Kemudian diberikan kepada beliau seekor unta sebagai hadiah. Beliau memerintahkan Abu Raft untuk membayarkan unta muda lelaki itu. Abu Raft kembali kepada beliau dan berkata, ÂSaya tidak menemukan antara unta tersebut kecuali unta yang usianya menjangkau tujuh tahun.Ê Beliau menjawab, ÂBerikan unta itu kepadanya kerana sebaik-baik orang adalah orang yang paling baik dalam membayar hutang.ʉ (Riwayat Muslim) Ibnu Majah meriwayatkan hadis yang bersumber daripada Ibnu MasÊud r.a. daripada Nabi SAW beliau bersabda:

‫ﺼ َﺪﹶﻗِﺘﻬَﺎ َﻣ ﱠﺮ ﹰﺓ‬ َ ‫ﺴِﻠ ﹴﻢ ﻳُ ﹾﻘ ﹺﺮﺽُ ﻣُﺴﻠِﻤًﺎ ﹶﻗ ْﺮﺿًﺎ َﻣ ﱠﺮَﺗْﻴ ﹺﻦ ﹺﺇﻻﱠ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﹶﻛ‬ ْ ُ‫ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻣ‬ Maksudnya:

„Tidaklah seorang Muslim memberi pinjaman kepada orang Muslim yang lain dua kali melainkan pinjaman itu (berkedudukan) seperti memberi satu sedekah.‰ (Riwayat Ibnu Majah) Dari sudut ijmak ulama pula, kesemua fuqaha telah bersepakat membolehkan hutang piutang (Ala-Eddin Kharofa, 2007; Faizah Ismail, 2006).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



233

AKTIVITI 14.2 Bincangkan dalil-dalil daripada al-Quran, hadis dan ijmak yang membenarkan pengamalan memberi dan membayar hutang sebagai suatu amal soleh.

SEMAK KENDIRI 14.2 1.

Jelaskan tujuan syariat Islam membenarkan akad al-qardh.

2.

Terangkan tanggungjawab pemberi dan penerima pinjaman dalam al-qardh.

3.

Siapakah yang harus menulis akad al-qardh?

4.

Berapa orang saksikah yang diperlukan dalam akad al-qardh?

14.3

HIKMAH DISYARIATKAN AL-QARDH

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan syariat Islam yang penuh dengan hikmah dan falsafah Ilahi. Tidak ada satu hukum syarie pun kecuali mempunyai hikmahnya yang tersendiri, termasuklah al-qardh (hutang piutang). Sesungguhnya kedudukan manusia tidak sama antara satu dengan yang lain. Ada yang mengalami kesulitan kewangan dan ada yang kaya-raya. Allah SWT menganjurkan orang yang kaya memberi hutang kepada orang yang mengalami kesulitan ekonomi sebagai satu bentuk ibadah kepada-Nya. Dengan memberi hutang bererti memberi manfaat kepada orang yang berhutang untuk memenuhi keperluan serta mengatasi kesulitannya. Rasulullah SAW bersabda:

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

234  TOPIK 14 AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)

‫ﷲ ﻋَﻨ ُﻪ ﻛﹸ ْﺮَﺑ ﹰﺔ ِﻣ ْﻦ‬ ُ‫ﺲﺍ‬ َ ‫ﺏ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ َﻧﻔﱠ‬ ‫ﺲ ﻋَﻦ ﻣُﺆ ِﻣ ﹴﻦ ﻛﹸ ْﺮَﺑ ﹰﺔ ﻣِﻦ ﻛﹸﺮُ ﹺ‬ َ ‫ﻣﻦ َﻧ ّﹼﻔ‬ ‫ﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻓِﻰ ﺍﻟﺪﱡﻧﻴﺎ‬ ُ ‫ﺴ َﺮ ﺍ‬ ‫ﺴ ﹴﺮ َﻳ ﱠ‬ ِ ‫ﺴ َﺮ َﻋﻠﹶﻰ ﻣُ ْﻌ‬ ‫ ﻭﻣَﻦ َﻳ ﱠ‬,‫ﺏ ﻳَﻮ ﹺﻡ ﺍﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‬ ‫ﻛﹸﺮُ ﹺ‬ ‫ﷲ ﻓِﻰ ﻋَﻮ ِﻥ‬ ُ ‫ ﻭﺍ‬,‫ﷲ ﻓِﻰ ﺍﻟ ﱡﺪْﻧﻴَﺎ ﻭﺍ َﻷﺧِﺮﺓ‬ َ ‫ ﻭﻣَﻦ َﺳَﺘ َﺮ ﻣُﺴﻠﻤًﺎ َﺳَﺘ َﺮﻩُ ﺍ‬,‫ﻭﺍ َﻷ ِﺧﺮَﺓ‬ . ‫ﺍﻟ َﻌْﺒ ِﺪ ﻣَﺎ ﻛﹶﺎﻥ ﺍﻟ َﻌﺒْﺪُ ﻓِﻰ ﻋَﻮ ِﻥ ﹶﺃ ِﺧْﻴ ِﻪ‬ Maksudnya:

„Barang siapa menghilangkan satu kedukaan (kesulitan) daripada kedukaankedukaan dunia daripada seorang Mukmin, maka Allah akan menghilangkan satu kedukaan (kesulitan) daripada kedukaan-kedukaan akhirat daripadanya pada hari kiamat. Barang siapa memberi kemudahan kepada orang yang kesulitan, maka Allah akan memberikan kemudahan kepadanya di dunia dan akhirat. Barang siapa menutup (aib) seorang Muslim, maka Allah akan menutup (aib)nya di dunia dan akhirat. Allah sentiasa menolong seorang hamba selama dia menolong saudaranya.‰ (Riwayat Muslim) Memberi hutang termasuk kebaikan dalam agama kerana sangat diperlukan oleh orang yang dalam kesulitan, susah dan mempunyai keperluan yang sangat mendesak (Hailani Muji Tahir, 2009).

AKTIVITI 14.3 Bincangkan hikmah Islam mensyariatkan akad al-qardh. Berikan contoh-contoh yang relevan dalam penerangan anda.

SEMAK KENDIRI 14.3 1.

Kenapakah keadaan manusia tidak sama, ada yang kaya dan ada yang miskin? Jelaskan.

2.

Terangkan hikmahnya dijadikan seseorang itu kaya ataupun miskin.

3.

Jelaskan tanggungjawab orang kaya terhadap orang miskin dan sebaliknya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

14.4

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



235

HUKUM DAN KESANNYA PADA AKAD

AL-QARDH

Subtopik ini akan membincangkan tentang hukum dan kesan akad al-Qardh (hutang piutang) mengikuti hukum taklifi; terkadang wajib, terkadang haram, terkadang makruh dan terkadang boleh. Semua itu sesuai dengan cara mempraktikkannya kerana hukum keadaan itu mengikuti hukum tujuan. Menurut Mohd Ali Hassan (2004), jika orang yang berhutang ialah orang yang mempunyai keperluan sangat mendesak, sedangkan orang yang dihutangkan orang yang kaya, maka orang yang kaya itu wajib memberinya hutang. Jika pemberi hutang mengetahui bahawa penghutang akan menggunakan wangnya untuk berbuat maksiat atau melakukan sesuatu yang makruh, maka hukum memberi hutang juga haram atau makruh sesuai dengan keadaannya. Jika seorang yang berhutang bukan kerana adanya keperluan yang mendesak tetapi untuk menambah modal perdagangannya kerana berharap agar mendapat keuntungan yang besar, maka hukum memberi hutang kepadanya adalah harus. Seseorang boleh berhutang jika dirinya yakin dapat membayar seperti jika dia mempunyai harta yang dapat diharapkan dan mempunyai niat menggunakannya untuk membayar hutangnya. Jika hal ini tidak ada pada diri penghutang, maka dia tidak boleh berhutang. Seseorang wajib berhutang jika dalam keadaan terpaksa dalam menghindarkan diri daripada bahaya seperti untuk membeli makanan agar dirinya tidak mati kelaparan.

AKTIVITI 14.4 Bincangkan keadaan-keadaan yang hukum sesuatu akad al-qardh itu menjadi wajib, haram, makruh, sunat dan harus. Berikan contoh-contoh yang sesuai untuk menjelaskan jawapan anda.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

236  TOPIK 14 AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)

SEMAK KENDIRI 14.4 1.

Apakah yang dimaksudkan dengan hutang?

2.

Kenapakah hutang dihalalkan dalam Islam?

3.

Kenapakah hutang wajib dibayar?

4.

Jelaskan hukumnya sekiranya membayar hutangnya.

5.

Jelaskan hukum sekiranya penghutang berkemampuan membayar hutangnya tetapi tidak mahu berbuat demikian.

14.5

penghutang

tidak

mampu

RUKUN DAN SYARAT TRANSAKSI

AL-QARDH

Dalam bahagian ini, kita akan membincangkan tentang rukun qardh (hutang piutang) seperti yang dinyatakan di dalam Rajah 14.1.

Rajah 14.1: Rukun dan syarat transaksi al-qardh

Penjelasan rukun tersebut berserta syaratnya akan dijelaskan dalam subtopik berikutnya.

14.5.1

Sighah

Sighah bermaksud ijab dan kabul. Tidak ada perbezaan dalam kalangan fuqaha bahawa ijab itu sah dengan lafaz hutang dan dengan semua lafaz yang menunjukkan maknanya. Contohnya, „Saya memberimu hutang‰ atau „Saya menghutangimu.‰ Demikian juga kabul, sah dengan semua lafaz yang menunjukkan kerelaan seperti „Saya berhutang‰, „Saya menerima„ atau „Saya reda.‰ Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

14.5.2

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



237

’Aqidain

Yang dimaksudkan dengan Âaqidain (dua pihak yang melaksanakan transaksi) ialah pemberi hutang dan penghutang. Kedua-duanya mempunyai beberapa syarat seperti yang berikut: (a)

Syarat bagi Pemberi Hutang Fuqaha sepakat bahawa syarat bagi pemberi hutang adalah termasuk ahli tabarruÊ (orang yang boleh memberikan derma), iaitu merdeka, baligh, berakal sihat dan pandai (rasyid; dapat membezakan yang baik dan yang buruk). Mereka berpendapat bahawa hutang piutang ialah transaksi irfaÊ (memberi manfaat). Oleh sebab itu, ia tidak sah kecuali dilaksanakan oleh orang yang sah amal kebaikannya seperti sedekah. SyafiÊiyyah berpendapat bahawa al-qardh (hutang piutang) mengandungi tabarruÊ dan bukan merupakan transaksi irfaÊ dan tabarruÊ. SyafiÊiyyah menyebutkan bahawa ahliyyah (kelayakan) memberi derma harus dengan kerelaan, bukan dengan paksaan. Tidak sah berhutang kepada orang yang dipaksa tanpa alasan yang benar. Jika paksaan itu ada alasan yang benar, misalnya, apabila seorang harus berhutang dalam keadaan terpaksa, maka sah berhutang dengan memaksa. Hanafiyyah berpendapat syarat ahliyyah at-tabarruÊ (kelayakan memberi derma) bagi pemberi hutang bahawa tidak sah seorang ayah atau pemberi wasiat menghutangkan harta anak kecil. Hanabilah berpendapat syarat ahliyyah at-tabarruÊ bagi pemberi hutang bahawa seorang wali anak yatim tidak boleh menghutangkan harta anak yatim itu dan nazhir (pengelola) wakaf tidak boleh menghutangkan harta wakaf. Syafi'iyyah berpendapat bahawa seorang wali tidak boleh menghutangkan harta orang di bawah perwaliannya kecuali dalam keadaan darurat jika tidak ada hakim. Ada pun bagi hakim boleh menghutangkannya meskipun bukan dalam keadaan darurat.

(b)

Syarat bagi Penghutang Syafi'iyyah mensyaratkan penghutang termasuk kategori orang yang mempunyai ahliyyah muamalah (kelayakan melayakkan transaksi muamalat) dan bukan ahliyyah at-tabarruÊ (kelayakan memberi derma). Ada pun kalangan ahnaf mensyaratkan penghutang mempunyai ahliyyah at-tasharrufat (kelayakan membelanjakan harta) secara lisan, iaitu merdeka, baligh dan berakal serta sihat. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

238  TOPIK 14 AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)

Hanabilah mensyaratkan penghutang mampu menanggung hutang tersebut kerana hutang tidak ada kecuali dalam tanggungan. Misalnya, tidak sah memberi hutang kepada masjid, sekolah atau ribath (berjaga di perbatasan dengan musuh) kerana semua ini tidak mempunyai potensi untuk menanggung hutang.

14.5.3

Harta yang Dihutangkan

Rukun yang ketiga ini mempunyai beberapa syarat, iaitu: (a)

Harta yang Dihutangkan Berupa Harta yang Padan Nilainya Maksudnya harta yang satu sama lain dalam jenis yang sama dan tidak banyak bezanya dari segi perbezaan nilai seperti wang, barang yang dapat ditukar, ditimbang, ditanam dan dihitung. Tidak boleh menghutangkan harta yang nilainya antara satu sama lain dalam satu jenis berbeza-beza, yang perbezaan itu mempengaruhi harga seperti haiwan dan perkarangan. Hal ini kerana tidak ada cara untuk mengembalikan barang dan tidak ada cara mengembalikan harga sehingga dapat menyebabkan perselisihan kerana perbezaan harga dan taksiran nilainya. Demikian pendapat kalangan Hanafiyyah. Malikiyyah dan SyafiÊiyyah, menurut pendapat yang paling benar dalam kalangan mereka, menyatakan bahawa boleh menghutangkan harta yang ada padanannya. Malah, semua barang yang boleh ditransaksikan dengan cara bay al-salam, baik berupa haiwan mahupun lainnya, iaitu semua yang boleh diperjualbelikan dan dapat dijelaskan sifatnya meskipun harta itu berupa sesuatu yang berubah-ubah harganya. Mereka berpendapat bahawa Nabi SAW pernah berhutang unta muda sehingga masalah ini dikiaskan dengannya. Tidak boleh menghutangkan sesuatu yang tidak boleh diperjualbelikan dengan cara bay al-salam, iaitu sesuatu yang tidak dapat dijelaskan dengan sifat seperti permata. Hanya SyafiÊiyyah mengecualikan sesuatu yang tidak boleh dijual secara salam, iaitu hutang roti dengan timbangan kerana adanya keperluan dan toleransi. Hanabilah berpendapat bahawa boleh menghutangkan semua benda yang boleh dijual, baik yang ada padanannya mahupun yang berubah-ubah harganya, baik yang dapat dijelaskan dengan sifat mahupun tidak.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

(b)

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



239

Harta yang Dihutangkan Disyaratkan Berupa Benda, Tidak Sah Menghutangkan Manfaat (Jasa) Ini menurut pendapat kalangan Hanafiyyah dan Hanabilah. Berbeza dengan kalangan Syafi'iyyah dan Malikiyyah, mereka tidak mensyaratkan harta yang dihutangkan berupa benda sehingga boleh sahaja menghutangkan manfaat (jasa) yang dapat dijelaskan dengan sifat. Hal ini kerana bagi mereka semua yang boleh diperjualbelikan dengan cara bay al-salam boleh dihutangkan, sedangkan bagi mereka bay al-salam boleh dibuat pada manfaat (jasa) seperti halnya benda pada umumnya. Pendapat yang dipilih oleh Ibnu Taimiyyah dan ahli ilmu lainnya membolehkannya menghutangkan manfaat (kebaikan).

(c)

Harta yang Dihutangkan Diketahui Menurut Zaharuddin Abdul Rahman (2009), syarat ini tidak ditentang oleh fuqaha kerana dengan demikian penghutang dapat membayar hutangnya dengan harta yang sama nilainya. Syarat ketiga ini mencakupi dua perkara, iaitu: (i)

Diketahui kadarnya; dan

(ii)

Diketahui sifatnya.

Perkara ini penting agar mudah membayarnya. Jika hutang piutang tidak mempunyai syarat ketiga ini, maka ia tidak sah.

AKTIVITI 14.5 1.

Jelaskan rukun-rukun akad al-qardh berserta syarat-syaratnya.

2.

Berikan contoh-contoh yang berkaitan sebagai menyokong penjelasan anda.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

240  TOPIK 14 AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)

SEMAK KENDIRI 14.5 1.

Nyatakan perbezaan rukun dan syarat akad al-qardh.

2.

Jelaskan maksud sighah.

3.

Nyatakan makna Âaqidain.

4.

Terangkan hukum dan kesan pada akad sekiranya rukun dilanggar.

5.

Terangkan hukum dan kesan pada akad sekiranya syarat-syarat tidak dipatuhi.

14.6

PERMASALAHAN DALAM AL-QARDH

Dalam subtopik ini, kita akan membincangkan dua perkara utama mengenai permasalahan dalam al-qardh.

14.6.1

Memberi Tangguh Waktu kepada Orang yang Kesulitan Membayar Hutang

Memberi tempoh waktu kepada orang yang kesulitan membayar hutang merupakan suatu keharusan yang dianjurkan oleh syariat Islam. Allah SWT berfirman:

βÎ) ( óΟà6©9 ×öyz (#θè%£‰|Ás? βr&uρ 4 ;οuy£÷tΒ 4’n<Î) îοtÏàoΨsù ;οuô£ãã ρèŒ šχ%x. βÎ)uρ ∩⊄∇⊃∪ šχθßϑn=÷ès? óΟçFΖä. Maksudnya:

„Dan jika orang yang berhutang itu sedang mengalami kesempitan hidup, maka berilah tempoh sehingga lapang hidupnya dan (sebaliknya) bahawa kamu sedekahkan hutang itu (kepadanya) adalah lebih baik untuk kamu, kalau kamu mengetahui (pahalanya yang besar yang kamu akan dapati kelak).‰ (Surah al-Baqarah: 280)

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



241

Oleh sebab itu, seorang yang memberi hutang kepada orang lain seharusnya memberinya tangguh waktu jika dia masih dalam kesulitan kerana al-qardh (hutang piutang) termasuk transaksi irfaÊ dan meringankan kesusahan kaum Muslimin.

14.6.2

Kewajiban Membayar Hutang

Menurut Zaharuddin Abdul Rahman (2009), bagi pemberi hutang sebaiknya memberi tangguh waktu kepada orang yang kesulitan membayar hutangnya. Sebaliknya, penghutang wajib segera membayar hutangnya sebelum meninggal dunia agar tidak dalam keadaan masih menanggung beban hutang.

AKTIVITI 14.6 Bincangkan pengajaran yang dapat disimpulkan daripada surah al-Baqarah, ayat 280 yang berkaitan dengan kesukaran seseorang untuk membayar hutang.

SEMAK KENDIRI 14.6



1.

Jelaskan maksud kesukaran membayar hutang.

2.

Terangkan kaedah penyelesaian yang dianjurkan al-Quran.

3.

Kenapakah hutang harus disegerakan bayarannya? Jelaskan.

4.

Kenapakah semua hutang harus kita lunaskan sebelum meninggal dunia? Jelaskan.

Al-qardh membawa pengertian sebagai akad yang memberikan harta kepada seseorang yang akan memanfaatkannya dan mengembalikan gantinya pada kemudian hari.



Terdapat asas disyariatkan al-qardh menurut keterangan daripada al-Quran dan hadis.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

242  TOPIK 14 AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



Dari sudut ijmak ulama membenarkan al-qardh.



Syariat Islam penuh dengan hikmah dan falsafah Ilahi. Tidak ada satu pun hukum syarie kecuali mempunyai hikmahnya yang tersendiri, termasuklah al-qardh.



Kedudukan kewangan manusia tidak sama antara satu dengan yang lain. Ada yang mengalami kesulitan kewangan dan ada yang kaya-raya.



Allah SWT menganjurkan orang yang kaya memberi hutang kepada orang yang mengalami kesulitan kewangan sebagai satu bentuk ibadah kepadaNya.



Dengan memberi hutang bererti memberi manfaat kepada orang yang berhutang untuk memenuhi keperluan serta mengatasi semua kesulitannya.



Hukum dan kesan akad al-qardh mengikuti hukum taklifi; terkadang boleh, terkadang makruh, terkadang wajib dan terkadang haram. Semua itu sesuai dengan cara mempraktikkannya kerana hukum keadaan itu berubah mengikuti hukum keadaan, tempat, masa dan tujuan.



Rukun serta syarat-syarat akad al-qardh terdiri daripada sighah, `aqidain dan harta yang dihutangkan.

ÂAqidain (dua pihak yang melaksanakan transaksi)

Al-qardh At-tabarruÊ (kelayakan memberi derma)

pula,

kesemua

fuqaha

telah

bersepakat

Hutang

IrfaÊ (memberi manfaat) Peminjam Pemiutang

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 14

AL-QARDH AL-HASAN (PINJAMAN)



243

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Kharofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia. Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

Topik



15

Takaful (Insurans)

HASIL PEMBELAJARAN Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat: 1.

Mentakrifkan pengertian takaful;

2.

Menerangkan sistem takaful di Malaysia;

3.

Menjelaskan konsep urus niaga takaful di Malaysia;

4.

Menyenaraikan prinsip takaful; dan

5.

Membezakan jenis perlindungan takaful.

 PENGENALAN Topik 15 ini akan membincangkan konsep takaful yang merupakan satu jaminan yang diharuskan oleh Islam. Takaful boleh berperanan sebagai satu institusi yang dapat memberi jaminan kepada masyarakat di atas segala kerugian yang tidak dijangka. Selain itu, konsep takaful dapat menimbulkan semangat kerjasama antara individu dalam menghadapi segala kesusahan. Ternyata beberapa konsep fiqh dapat diaplikasikan dalam melaksanakan proses saling bantu-membantu seperti al-kafalah, tabarruÊ (derma) dan mudarabah. Di Malaysia, kesesuaian aplikasinya konsep fiqh dapat ditunjukkan sama ada dalam takaful am ataupun takaful keluarga.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

15.1

TAKAFUL (INSURANS)

 245

PENGERTIAN TAKAFUL

Subtopik ini akan membincangkan pengertian takaful menurut syarak. Takaful bermaksud jaminan, iaitu satu proses saling jamin-menjamin dan peliharamemelihara antara satu sama lain. Setiap individu akan menjadi penjamin kepada individu lain yang memerlukan bantuan akibat bencana yang dialami. Dalam proses saling jamin menjamin ini, peserta akan berkongsi risiko kerugian yang kemungkinan kerugian akibat bencana bagi setiap individu akan ditanggung bersama oleh semua individu dalam kumpulan. Konsep takaful menggambarkan satu rancangan insurans berasaskan perpaduan, rasa bertanggungjawab dan hubungan persaudaraan antara peserta (Abdullah, 2004). Konsep insurans Islam ini adalah berdasarkan suruhan dan galakan agama yang menyuruh supaya setiap manusia yang mengaku dirinya beriman perlu sentiasa tolong-menolong dan lindung-melindungi sesama mereka. Manusia tidak mengetahui akan bencana yang mungkin menimpa tetapi yakin bahawa sesuatu bencana mungkin akan berlaku pada bila-bila masa tanpa dijangka. Sebagai manusia biasa, tentunya ingin kepada perlindungan bagi menghadapi kemungkinan malapetaka dan bencana tersebut. Oleh yang demikian, seseorang itu perlu pertamanya memohon perlindungan Allah SWT. Lebih daripada itu, mereka dituntut untuk berikhtiar sama ada secara individu atau kumpulan untuk mengusahakan manfaat yang halal supaya dapat menanggung beban risiko yang dihadapi secara berkesan (Ala-Eddin Kharofa, 2007; Hailani Muji Tahir, 2009).

AKTIVITI 15.1 Konsep insurans Islam adalah berdasarkan suruhan dan galakan agama yang menyuruh supaya setiap manusia yang mengaku dirinya beriman, perlu sentiasa tolong-menolong dan lindung-melindungi sesama mereka. Bincangkan kenyataan ini bersandarkan contoh-contoh yang relevan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

246  TOPIK 15 TAKAFUL (INSURANS)

SEMAK KENDIRI 15.1 1.

Nyatakan maksud takaful.

2.

Adakah sistem takaful telah wujud sejak zaman Nabi SAW lagi? Jelaskan.

3.

Terangkan kebaikan sistem ini.

4.

Ada yang berpendapat sistem takaful bercanggahan dengan konsep qada dan qadar. Setujukah anda? Jelaskan pendapat anda sama ada anda bersetuju ataupun tidak serta berikan contohnya.

5.

Bagaimanakah sistem ini dapat membantu umat Islam? Jelaskan.

15.2

SISTEM TAKAFUL DI MALAYSIA

Dalam subtopik ini, kita membincangkan sistem takaful di Malaysia. Kita juga akan membincangkan peranan Bank Negara Malaysia dan Syarikat Takaful Malaysia Berhad (STMB) sebagai perintis di Malaysia dan benua Asia dalam membangunkan Sistem Insurans Islam. Tujuan penubuhannya oleh kerajaan Malaysia adalah untuk menyediakan perkhidmatan insurans Islam atau takaful atas dasar komersial selaras dengan prinsip Islam. Bagi membolehkan orang Islam mendapatkan perlindungan insurans dengan memenuhi kehendak syariah, ulama fikah telah bersepakat mewujudkan satu bentuk perlindungan yang dikenali sebagai takaful. Takaful ialah satu kaedah yang tepat untuk mencapai maksud tersebut (Islamic Banking Fatwa Board Members, 2007; Faizah Ismail, 2006). Kaedah tolong-menolong ini bertepatan dengan firman Allah SWT:

4 Èβ≡uρô‰ãèø9$#uρ ÉΟøOM}$# ’n?tã (#θçΡuρ$yè?s Ÿωuρ ( 3“uθø)−G9$#uρ ÎhÉ9ø9$# ’n?tã (#θçΡuρ$yès?uρ ... Maksudnya:

„...Dan bertolong-tolonglah sesama kamu dalam kebaikan dan bertakwa, dan jangan bertolong-tolongan dalam kejahatan dan permusuhan.‰ (Surah al-Maidah: 2) Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

TAKAFUL (INSURANS)

 247

AKTIVITI 15.2 „...Dan bertolong-tolonglah sesama kamu dalam kebaikan dan jangan tolong-menolong dalam kejahatan dan permusuhan‰ (surah al-Maidah, ayat 2). Terangkan pengajaran daripada ayat al-Quran ini.

SEMAK KENDIRI 15.2 1.

Jelaskan analisa Bank Negara Malaysia mengenai sistem takaful di Malaysia.

2.

Nyatakan peranan dan sumbangan Syarikat Takaful Malaysia untuk umat Islam di Malaysia.

3.

Apakah asas dalam pensyariatan Islam mengenai takaful? Jelaskan.

4.

Bolehkan orang bukan Islam terlibat dengan sistem takaful Islam?

5.

Nyatakan perbezaan antara insurans konvensional dengan takaful Islam.

15.3

KONSEP URUS NIAGA TAKAFUL

Syarikat takaful menjalankan operasi niaganya berdasarkan beberapa konsep, kontrak dan prinsip Islam yang menyebabkan ia berbeza dengan konsep yang digunakan oleh syarikat insurans konvensional. Pengaplikasian prinsip tersebut adalah bagi memastikan amalan takaful diterima di sisi syarak dengan cara menghilangkan unsur riba, gharar, kejahilan dan penindasan. Prinsip tersebut ialah takaful, tabarruÊ, akad dan mudarabah seperti yang dinyatakan dalam Rajah 15.1.

Rajah 15.1: Empat konsep urus niaga takaful

Penerangan lanjut konsep ini akan dijelaskan di dalam subtopik berikutnya. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

248  TOPIK 15 TAKAFUL (INSURANS)

15.3.1

Takaful

Konsep pertama ialah konsep takaful. Berasal daripada perkataan bahasa Arab al-kafalah yang membawa maksud jaminan. Oleh itu, konsep takaful membawa maksud jamin menjamin. Takaful merupakan nilai mulia dalam Islam yang setiap individu akan mempunyai rasa tanggungjawab menjamin keselamatan dan kesejahteraan individu yang lain. Jika dinilai dalam bidang sosial dan kemanusiaan, langkah ini sangat mulia yang dilakukan dengan niat yang baik semata-mata kerana ibadah kepada Allah SWT. Prinsip ini membawa implikasi bahawa setiap individu saling bantu-membantu, saling jamin-menjamin dan saling lindung-melindungi antara satu dengan lain. Ini bermakna setiap individu akan berkongsi risiko kerugian dan bencana yang mungkin menimpa mereka.

15.3.2

Tabarru’

Konsep kedua ialah konsep tabarruÊ yang membawa erti derma berunsurkan pelaksanaan kebajikan dengan rela hati tanpa niat jual beli. Derma dimaksudkan menyamai konsep tabungan khairat kematian yang disertai niat, prinsip dan urus niaga Islam. Konsep ini diterima pakai dalam kes di mana peserta menarik diri daripada skim dan bersetuju mendermakan 3% simpanan kepada syarikat sebagai bantuan kewangan kepada mereka yang ditimpa bencana. Sumbangan tabarruÊ akan digunakan bagi tujuan membayar ganti rugi kepada individu yang mengalami musibah. Setiap peserta bersetuju memberikan sumbangan kewangan melalui persetujuan berkongsi untung dan rugi antara syarikat dan peserta secara ikhlas. Hadis Rasulullah SAW yang diriwayatkan oleh al-Bukhari memperkatakan tentang konsep takaful yang bermaksud:

„Seseorang Muslim dengan Muslim yang lain umpama satu bangunan. Oleh itu, mereka saling memperkukuhkan antara satu sama lain.‰

15.3.3

Akad

Konsep ketiga ialah konsep akad dan gharar. Gharar wujud apabila tiada penjelasan dibuat dalam perjanjian insurans mengenai bagaimana pampasan ditentukan dan juga bagaimana pembahagian keuntungan dan kerugian dilakukan. Bagi menghindarkan berlakunya gharar, maka perjanjian yang ditandatangani antara STMB dan peserta menerangkan secara terperinci mengenai pengendalian syarikat ke atas wang caruman yang dibayar oleh peserta.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

TAKAFUL (INSURANS)

 249

Sementara itu peserta akan dimaklumkan mengenai hak dan perlindungan yang diberikan serta manfaat yang bakal diterima di bawah perlindungan yang dipilihnya. Akad pula membawa maksud perjanjian yang melibatkan tiga pihak. Dalam perjanjian takaful dengan jelasnya dinyatakan tentang pihak yang terlibat, iaitu syarikat (pihak yang melakukan akad), barang atau perkhidmatan atau bayaran (sesuatu yang diakadkan) dan pemodal sebagai pihak yang melafazkan akad.

15.3.4

Mudarabah

Konsep keempat ialah konsep mudarabah yang turut diterima pakai dan digabungkan dengan ketiga-tiga konsep tadi. Ia membawa pengertian berkaitan dengan langkah mengusahakan perniagaan ke atas dana takaful yang terkumpul. Setiap individu akan berkongsi untung rugi dengan syarikat yang menguruskan dana tersebut iaitu syarikat takaful. Melalui mudarabah, peserta skim dan syarikat takaful mengikuti perjanjian yang menyatakan dengan jelas tanggungjawab dan hak setiap pihak. Tanggungjawab syarikat ialah menguruskan skim dan membuat pembayaran ganti rugi kepada peserta yang ditimpa bencana serta menguruskan perniagaan dana yang terkumpul. Manakala tanggungjawab peserta ialah membayar caruman dan memenuhi syarat perjanjian (Mohd Ali Hassan, 2004).

AKTIVITI 15.3 „Seseorang Muslim dengan Muslim yang lain umpama satu bangunan. Oleh itu mereka saling memperkukuhkan antara satu sama lain‰. Bincangkan mengenai pengajaran hadis ini yang berkaitan dengan konsep takaful.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

250  TOPIK 15 TAKAFUL (INSURANS)

SEMAK KENDIRI 15.3 1.

Adakah konsep takaful bebas daripada unsur riba dan gharar? Nyatakan.

2.

Adakah konsep urus niaga takaful menepati kehendak syarak? Jelaskan.

3.

Jelaskan prinsip tabarruÊ dalam takaful.

4.

Terangkan prinsip akad dalam takaful.

5.

Nyatakan prinsip mudarabah dalam takaful.

15.4

JENIS PERLINDUNGAN TAKAFUL

Subtopik ini akan membincangkan jenis takaful. Terdapat dua jenis perlindungan yang ditawarkan oleh syarikat takaful, iaitu Skim Takaful Am dan Pelan Takaful Keluarga (rujuk Rajah 15.2).

Rajah 15.2: Dua jenis perlindungan takaful

Penerangan lanjut jenis takaful ini akan dijelaskan dalam subtopik berikutnya.

15.4.1

Skim Takaful Am

Skim Takaful Am ialah satu ikhtiar menyediakan sejumlah wang tertentu sebagai persediaan menghadapi bencana. Sebagai contoh, bencana kemalangan, kemusnahan atau kebakaran ke atas harta benda seseorang. Kebanyakan skim takaful am mempunyai tempoh satu tahun. Apabila tempoh telah tamat, peserta biasanya boleh memohon untuk memperbaharui perlindungan terhadap harta yang diinsuranskan sekiranya syarikat bersetuju untuk terus menawarkan perlindungan ke atas peserta tersebut. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

TAKAFUL (INSURANS)

 251

Amaun caruman Skim Takaful Am ditetapkan oleh syarikat dan bergantung pada skim yang disertai. Perjalanan skim ini adalah sebagaimana ditunjukkan dalam Rajah 15.3. Kesemua caruman yang dibayar oleh peserta diniatkan sebagai tabarruÊ. Caruman ini akan dikumpulkan dalam satu kumpulan wang dan dilaburkan secara yang dibenarkan oleh syariah. Keuntungan pelaburan itu akan dimasukkan semula ke dalam kumpulan wang berkenaan. Dana keseluruhan akan digunakan untuk mengendalikan skim takaful dan bayaran tuntutan ganti rugi. Sekiranya terdapat lebihan pada hujung tahun, maka lebihan tersebut akan dibahagikan antara peserta dan bank sebagai pengendali berdasarkan kontrak mudarabah.

Rajah 15.3: Skim Takaful Am

Jika berlaku bencana ke atas mana-mana peserta, ganti rugi akan dibayar kepada peserta daripada kumpulan wang ini. Syarikat juga akan menggunakan kumpulan wang ini bagi membiayai kos kendalian Skim Takaful Am. Apabila terdapat lebihan setelah ditolak bayaran ganti rugi dan kos kendalian, maka lebihan akan ditetapkan dan dipersetujui bersama dalam perjanjian. Copyright © Open University Malaysia (OUM)

252  TOPIK 15 TAKAFUL (INSURANS)

Bayaran ganti rugi ke atas kerosakan atau kemusnahan harta yang diinsuranskan mengikut prinsip indemniti, iaitu peserta tidak akan dibayar lebih daripada nilai kerosakan. Syarikat takaful boleh membayar ganti rugi dalam bentuk tunai, pembaikan harta, penggantian atau pemulihan kepada keadaan asal. Antara perlindungan yang ditawarkan di bawah Skim Takaful Am ialah takaful kebakaran, takaful kenderaan berenjin, takaful kemalangan diri, takaful tanggungan awam, takaful pampasan pekerja, takaful pemilik rumah, takaful marin kargo, takaful gangguan perniagaan, takaful liabiliti majikan, takaful wang tak pecah amanah, takaful semua kos, takaful kerosakan jentera dan takaful komputer. Syarikat takaful menawarkan pelbagai perlindungan insurans seperti yang ditawarkan oleh syarikat insurans konvensional bagi mereka yang mahukan perlindungan yang memenuhi kehendak syariah Islam. Walaupun ia nampak sama tetapi sebenarnya berbeza dari segi kontrak yang diguna pakai.

15.4.2

Pelan Takaful Keluarga

Pelan Takaful Keluarga ialah satu bentuk perlindungan yang bertujuan untuk mengumpul sejumlah wang untuk ditinggalkan kepada waris peserta sekiranya ditakdirkan dia meninggal dunia. Selain itu, pelan ini juga menyediakan manfaat sampingan yang boleh disertai oleh peserta. Manfaat sampingan ini memberi perlindungan terhadap hilang upaya kekal sepenuhnya, kemalangan diri dan manfaat hospital. Di bawah manfaat sampingan hilang upaya kekal sepenuhnya, peserta akan dibayar pampasan jika berlaku hilang upaya yang sedemikian. Manfaat sampingan kemalangan diri menyediakan bayaran pampasan jika peserta meninggal dunia akibat kemalangan. Manakala manfaat sampingan hospital pula menyediakan bayaran pampasan kepada peserta jika dia dimasukkan ke hospital. Peserta Pelan Takaful Keluarga boleh memilih untuk mendapat perlindungan takaful atas sebab kematian sahaja atau sebab kematian dan hilang upaya kekal sepenuhnya. Dengan bayaran tambahan seperti yang ditetapkan oleh syarikat, peserta boleh menambah manfaat sampingan kemalangan diri dan/atau manfaat hospital kepada pelan takaful keluarganya.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

TAKAFUL (INSURANS)

 253

Pelan takaful tersebut hanya boleh disertai oleh orang perseorangan sahaja dan hanya diletakkan dan diuruskan di bawah satu akaun yang sama. Bagi Pelan Takaful Keluarga dengan tempoh matang dan Pelan Takaful Keluarga untuk pelajaran, peserta boleh memilih untuk memperoleh manfaat sampingan melalui perlindungan tambahan kepada Pelan Takaful Keluarganya seperti yang berikut: (a)

Keilatan kekal sepenuhnya;

(b)

Kemalangan diri; dan

(c)

Manfaat hospital.

Pembayaran caruman boleh dibuat melalui potongan gaji, arahan tetap bank, giro atau secara langsung kepada syarikat. Orang perseorangan yang boleh menyertai pelan tersebut ialah mereka yang berumur antara 18 hingga 55 tahun dan perlu matang sebelum peserta berusia 65 tahun. Kaedah Pengendalian Ansuran Caruman Segala ansuran caruman yang dibayar oleh peserta kecuali ansuran untuk manfaat sampingan kemalangan diri dan manfaat hospital akan dimasukkan ke dalam kumpulan wang Takaful Keluarga yang terbahagi kepada dua akaun, iaitu akaun peserta dan akaun khas peserta. Sebahagian besar caruman akan dikreditkan ke dalam akaun peserta dan bakinya akan dikreditkan ke dalam akaun khas peserta sebagai tabarruÊ (derma) bagi tujuan saling jamin-menjamin dan bekerjasama antara peserta. Kadar pembahagian adalah berdasarkan kumpulan umur peserta, tempoh matang dan jumlah perlindungan yang disertai. Dana yang terkumpul akan diperniagakan ke dalam pelaburan bagi tujuan menjana pendapatan. Keuntungan yang diperoleh akan dimasukkan ke dalam akaun peserta dan juga akaun khas peserta. Peserta akan mendapat pulangan tetap daripada akaun khas peserta dan sebahagian daripada akaun peserta sekiranya terdapat lebihan. Rajah 15.4 menunjukkan perjalanan urus niaga daripada dana yang terkumpul daripada skim takaful keluarga. Peserta boleh menyertai takaful keluarga bersama dengan lindungan lain seperti manfaat hospital atau kemalangan diri. Bagi takaful keluarga, wang caruman akan dibahagikan kepada dua akaun, iaitu akaun khas peserta dan akaun peserta. Akaun peserta merupakan akaun yang bertujuan untuk pelaburan, manakala akaun khas peserta adalah untuk tabarruÊ kemalangan.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

254  TOPIK 15 TAKAFUL (INSURANS)

Rajah 15.4: Skim takaful keluarga

Keseluruhan caruman akan dilaburkan dan keuntungan yang diperoleh akan dibahagikan antara peserta dan syarikat pengendali takaful berdasarkan kontrak Mudarabah. Keuntungan yang menjadi milik peserta akan diasingkan bahagiannya mengikut peratusan kepada akaun peserta dan akaun khas peserta. Sekiranya berlaku kematian, maka waris peserta akan mendapat sejumlah wang takaful yang disertai, manakala sebaliknya jika sampai pada tempoh matang peserta akan mendapat keseluruhan wang dalam akaun peserta bersama lebihan daripada akaun khas peserta (Sabri Salamon, 1992; Zaharuddin Abdul Rahman, 2009).

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

TAKAFUL (INSURANS)

 255

AKTIVITI 15.4 Bincangkan ciri-ciri kedua-dua jenis perlindungan yang ditawarkan oleh Syarikat Takaful Malaysia, iaitu Skim Takaful Am dan Pelan Takaful Keluarga.

SEMAK KENDIRI 15.4 1.

Apakah Syarikat Takaful Malaysia? Nyatakan.

2.

Jelaskan peranan Syarikat Takaful Malaysia.

3.

Terangkan pandangan Bank Negara Malaysia terhadap Syarikat Takaful Malaysia.

4.

Bincangkan hala tuju Syarikat Takaful Malaysia.

5.

Bagaimanakah pengendalian ansuran caruman dijalankan oleh Syarikat Takaful Malaysia? Terangkan.



Konsep insurans dalam Islam adalah berdasarkan suruhan dan galakan agama yang menyuruh supaya setiap manusia yang mengaku dirinya beriman, perlu sentiasa tolong-menolong dan lindung-melindungi sesama mereka.



Takaful ialah satu jaminan yang diharuskan dalam Islam.



Takaful boleh berperanan sebagai satu institusi yang dapat memberi jaminan kepada masyarakat di atas segala kerugian yang tidak dijangka.



Konsep takaful dapat menimbulkan semangat kerjasama antara individu dalam menghadapi segala kesusahan.



Beberapa konsep fiqh dapat diaplikasikan dalam melaksanakan proses saling bantu-membantu seperti al-kafalah, tabarruÊ dan mudarabah.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

256  TOPIK 15 TAKAFUL (INSURANS)



Skim Takaful Am ialah satu ikhtiar menyediakan sejumlah wang tertentu sebagai persediaan menghadapi bencana.



Pelan Takaful Keluarga ialah satu bentuk perlindungan yang bertujuan untuk mengumpul sejumlah wang untuk ditinggalkan kepada waris peserta sekiranya ditakdirkan dia meninggal dunia.



Syarikat Takaful Malaysia berperanan sebagai perantara ataupun pengurus dana takaful bagi pihak peserta.



Syarikat Takaful Malaysia akan mengumpulkan kesemua caruman atau sumbangan dan kemudiannya mengurus dana tersebut untuk tujuan pelaburan dan keperluan tuntutan kemalangan.

Akad

Pelan Takaful Keluarga

Al-kafalah

Riba

Ansuran caruman

Skim Takaful Am

Gharar Mudarabah

TabarruÊ (derma) Takaful

Abdul Halim el-Muhammady. (2001). Undang-undang muamalat dan aplikasinya kepada produk-produk perbankan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Jawatankuasa Penerbitan Fakulti Undang-undang, Universiti Kebangsaan Malaysia. Abdullah. (2004). Ensiklopedia fiqh muamalat. Yogyakarta, Indonesia: Maktabah Al-Hanif. Adi Warman. (2004). Bank Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Ala-Eddin Kharofa. (2007). Transaksi dalam perundangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Institut Terjemahan Negara Malaysia.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

TOPIK 15

TAKAFUL (INSURANS)

 257

Faizah Ismail. (2006). Asas-asas muamalat dalam Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka. Hailani Muji Tahir. (2009). Aplikasi fiqh muamalat dalam sistem kewangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Ampang Press. Islamic Banking Fatwa Board Members. (2007). Shariah resolutions in Islamic finance. Kuala Lumpur, Malaysia: Bank Negara Malaysia. Mohd Ali Hassan. (2004). Berbagai jenis transaksi dalam Islam. Jakarta, Indonesia: PT Raja Grafindo Persada. Sabri Salamon. (1992). Perniagaan menurut pandangan Islam. Kuala Lumpur, Malaysia: Bahagian Jabatan Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri. Zaharuddin Abdul Rahman. (2009). Wang, anda dan Islam. Selangor, Malaysia: True Wealth.

Copyright © Open University Malaysia (OUM)

MODULE FEEDBACK MAKLUM BALAS MODUL

If you have any comment or feedback, you are welcome to: 1.

E-mail your comment or feedback to [email protected]

OR 2.

Fill in the Print Module online evaluation form available on myVLE.

Thank you. Centre for Instructional Design and Technology (Pusat Reka Bentuk Pengajaran dan Teknologi) Tel No.:

03-27732578

Fax No.:

03-26978702

Copyright © Open University Malaysia (OUM)