Titov Pokret I Rezim U Jugoslaviji 1941-1946 Branko Lazic

BR AN KO L A Z I Ć

TITOV POKRET I REŽIM U JUGOSLAVIJI (1941- 1946)

1 9

4 6

This licence includes printing of The H i s t o r y of War in Yugoslavia.

Od dana obaranja Trojnog pakta, 27 marta 1941 godine, Jugoslavija je ne samo bila bogata u dogadjajima, nego su oni kao celina bez primera ma u kojoj drugoj državi. Ma koliko da je sve to sačinjavalo predmet pažnje u svetu, ipak nedostaje ma i jedna publikacija, koja bi obuhvatila celokupni period od ulaska Jugoslavije u rat 1941 godine, do proglašenja Republike krajem 1945 godine. Pojava prve gerilske akcije i ustanka u Evropi, podela na dva antiokupatorska tabora, izbijanje i vodjenje gradjanskog rata pod okupacijom, uspostavljanje sadašnjeg poretka sa potpuno promenjenom državnom i društ­ venom strukturom u poredjenju sa onom predratnom, koliko god su kao zbivanja vezani za Jugoslaviju, toliko kao problemi imaju opštu važnost. Dogadjaji za proteklih pet godina u Jugoslaviji nisu lokalni i izolovani, u to­ liko što se ne samo mogu objašnjavati u vezi sa medjunarodnim odnosima, nego što se i mnoga savremena zbivanja u svetu mogu dobrim delom objašnjavati kroz prizmu Jugoslavije. Izvesne glavne crte u proteklom periodu u Jugoslaviji imaju internacionalni karakter i koliko god da znače teško iskustvo za narod u Jugoslaviji, one pretstavljaju bogat materijal za proučavanje mnogih aktuelnih političkih pojava u svetu. One mogu da budu za zapadni svet ■eksperimentalno polje proučavanja, kako pitanja saradnje sa Sovjetskim Savezom, tako i načina i cilja delovanja Komunističke partije u jednoj zemlji. Partizanska akcija u Jugoslaviji, zauzimanje vlasti, a naročito način održavanja na vlasti, sprovodjenje svih mera i organizovanje novog sistema, obrazac su i cilj svih komunističkih partija ostalih zemalja. Titova Jugoslavija je novi tip države kako po spoljno-političkoj orijentaciji, tako i po unutrašnje-političkom sistemu; tip koji je u Jugoslaviji postignut, a kome podjednako teže i ostali komunistički pokreti u svim evropskim zemljama, nalazeći se u raznim fazama i na raznim stupnjevima borbe za postignuće istog cilja. Režim koji je uspostavljen u Jugoslaviji nije po nju specifičan; ono što je u njemu sporedno to je državni okvir, a ono što je opšte i karakteristično, to je Komunistička partija koja u njoj neograničeno vlada. U raspravljanju o sadašnjoj Jugoslaviji, umesto dosadašnjeg čestog zatvaranja očiju kod mnogih koji su bežali od- istine, treba uvek polaziti od jednog faktora, koji je bio do sad mnogo prenebregavan, ma da je presudan — a to je Komunistička partija. Objašnjenje o njoj i iskustva sa njom ne samo da su bitna po Jugoslaviju, nego mogu biti poučna i za ostali svet.

K O M U N ISTIČ K A PARTIJA JUGOSLAVIJE Od svih evropskih komunističkih partija, istorija jugoslovenske je s jedne strane najzanimljivija i najpoučnija, a s druge, najnepoznatija širokoj jugoslovenskoj, a još više stranoj javnosti. Koumnistička partija Jugoslavije nema ni svoje objavljene zvanične istorije, kao ruska, niti za sobom javnog političkog rada kao evropske. U bivšoj državi ona je dvadeset godina bila upućena na ilegalnost, pa se zato malo o njoj znalo; u sadašnjoj kada je na vlasti, ona je u Jedinstvenom narodnom frontu, i opet ne istupa posebno. Za dvadeset godina posebne akcije o Komunističkoj partiji se skoro nikad u štampi nije raspravljalo, niti se o komunističkom pokretu mnogo govorilo, pa se zato nije znalo ni o ljudima koji ga vode, ni o tezama koje zastupa, ni strukturi koju ima. Trebalo je da dodje do rata 1941 godine, da nastane partizan&ka akcija, pa da padne bar delimično zastor neobaveštenosti, da javnost upozna i ljude koji su na čelu partije, je r su oni prvi organizovali partizanske odrede i štabove i imali -u njima glavne položaje, i teze koje zastupaju, jer su na teritorijama kojima su vladali imali svoju, potpuno u duhu komunističke demokratije jedino dozvoljenu partisku štampu. Medjutim, javnost nije mogla ni dalje skoro ništa da sazna ni o prošlosti partije, ni 0 njenom sistemu organizacije, je r je to ostalo isključivo pravo članova. Prvi period aktivnosti Prvi, legalni period aktivnosti Komunističke partije Jugoslavije je vrlo kratak i obeležen naglim usponom, ali potom i brzim nazadovanjem. Ona je osnovana na kongresu u Vukovaru 1919 godine, od dotadašnjih socijalističkih stranaka Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, i bila potom jedna od prvih koje su pristupile novoosnovanoj Trećoj Internacionali, primivši sve obaveze koje odatle proističu. Na izborima za Konstituantu iduće gdoine, ona je imala znatan uspeh, tako da je sa 56 poslanika bila treća po jačini od stranaka u Parlamentu. Najviše glasova je procentualno dobila u Južnoj Srbiji 1 Crnoj Gori, dvema najzabačenijim, prosvetno i privredno najzaostalijim pokrajinama, bez industriskog proletarijata, što je već tada pokazivalo sposobnost komunističkog vodjstva da iskoristi pogodnu situaciju, makar ne bila u saglasnosti sa marksističkim formulama. Revolucionarni tok na završet­ ku prošlog rata imao je odjeka u mladoj inesredjenoj državi. Ali mase su prila­ zile stranci ne toliko zbog komunističkog programa, koliko zbog nezadovljstva, kao što su i njeni vodji bili dobri opozicionari i teoretičari, ali ne i revo­ 7

lucionari. Vlasti su počele da ometaju partisku aktivnost: s jedne strane su se pojačavali izgredi, s druge dolazila sve oštrija reakcija. Neuspeli ko­ munistički atentat na regenta Aleksandra, na sam dan obnarodovanja Vidovdanskog ustava 1921 godine, dolazi kao povod da ondašnja vlada prvo traži predavanje komunističkih poslanika sudu a potom da ukine partiju, zabrani štampu, zatvori partiske domove, oduzme opšdnske uprave i sindikate. Partija je bila paralisana, onemogućena u dotadašnjoj aktivnosti i upućena na nove oblike rada. U prelazu na čistu ilegalnost, partija se nije umela snaći, ni ustanoviti novi sistem rada, ni zaobići kontrolu policije, je r usled dotadašnjeg slobodnog i ' javnog delanja bile su poznate sve vodeće ličnosti, a novih, još pred vlastima nekompromitovanih nije bilo. Uzima se drugi naziv “Nezavisna radnička partija Jugoslavije11, pokušava se sa izdavanjem legalne i ilegalne literature, jedan deo prvaka se povlači, drugi odlazi u emigraciju. Postepeno se rukovodstvo Komunističke partije prebacuje na inostranstvo, centralu u Moskvi i filijale u Beču, Parizu, Pragu. Kongresi se drže po stranim državama, kao 1928 godine u Drezdenu, ubacuje se literatura u zemlju, šalju se prvi izgradjeni ilegalci, ali je uspeh minimalan. Na izborima se ne dobija ni po nekoliko hiljada glasova, vodeća reč u radništvu ne može da se stekne, uticaj na univerzitetsku omladinu je slab, o nekom prodiranju u seljaštvo nema ni govora. Izgleda da je Komunistička partija Jugoslavije osudjena na životarenje. Šestojanuarska diktatura pogadja zabranom sve stranke, koje za razliku od komunističke ne prelaze na planski ilegalan rad. Komunisti pokušavaju da iskoriste ukidanje starih stranaka radi pridobijanja opozicionih elemenata, što im uspeva postepeno samo na Univerzitetu. Ma da je stigao kadar prvih partijaca obučen na kursevima i u školama, ipak se nikako ne postiže vidan uspeh. U takvom stanju ih zatiče 1934 godina, kada vodjstvo Treće internacionale prelazi na Georgi Dimitrova, kada se stvara partija novog tipa, uvodi kurs ka radničkom rukovodstvu i sledeće godine održava V II i poslednji kongres Kominterne. To vreme je bilo najpresudnije za Komunističku partiju Jugo­ slavije. Od Staljina i Dimitrova ona je osudjena kao najgora od svih, i po neuspehu u radu i po unutrašnjem stanju u njoj. Nekolicina vodećih partijaca, medju njima i Tito, uzeli su tada na sebe odgovornost za reorganizovanje i novi put partije. To je bila prekretnica u njenoj istoriji. Čišćenja u partiji

Pre svega trebalo je prečistiti situaciju u samoj partiji. Ne može se • voditi uspešna politička borba, ako postoji i interna; borba na spoljnjem frontu bez izgleda je na uspeh dokle god traje i na unutrašnjem. Dok su u okviru partije nerešena pitanja i stalne nesuglasice u vodjstvu oko taktike rada i programa, naročito nacionalnog, dotle nema boljitka. To se mora što pre i radikalno rešiti. Komunisti dobro uvidjaju da je osnovni problem pre pridobijanja masa, formiranje partiskog vodjstva i elite, koje oni, da bi se razlikovali od buržoaske terminologije, zovu rukovodstvom i kadrovima. “Kadrovi rešavaju sve“, kao što kaže Dimitrov, ni malo deterministički, u svom referatu “O

kadrovima". U reorganizovanju partije uporedo sa formiranjem novog vodjstva, pristupa se kao najneophodni]em zadatku: izbacivanju i likvidiranju svih antipartiskih elemenata. Jugoslovenska komunistička partija izvodi čišćenje bez skrupula sve do 1939 godine. Od svih evropskih partija, sem možda poljske, ni u jednoj nije pobijen toliki broj prvaka. Iz partije se izbacaju: Sima Marković, profesor i generalni sekretar Komunističke partije Jugoslavije, član Političkog biroa i bivši narodni poslanik. Glavni govornik u Parlamentu, ideolog partije, pisac političkih brošura, knjige “ Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma" i naučnih studija o teoriji relativiteta. Po ukidanju partije bio je uhapšen, proveo nekoliko godina u zatvoru i u inter­ naciji, izbegao potom u Rusiju, jedno vreme predavao kao profesor na radničkim Univerzitetima i docnije mu se izgubio svaki trag. Motivacija za izbacivanje i likvidiranje je glasila: neispravan stav po nacionalnom pitanju u Jugoslaviji i sumnja da je bio u kontaktu sa desnom opozicijom u Rusiji. Djuka Cvijić, jedan od vodja predratne hrvatske nacionalističke om­ ladine-! jedan od najboljih komunističkih novinara. Bio je član centralnog komiteta partije, a docnije takodje na najvećem položaju kao njen generalni sekretar. Posle izbacivanja iz partije i on je iščezao. Voja Vujović, sekretar Saveza komunističke omladine Jugoslavije i potoni sekretar Omladinske komunističke internacionale (to je najveći položaj u komunističkoj hijerarhiji koji je jedan Srbin imao). Pošto je bio vezan prijateljstvom sa Zinovjevom, nekada sekretarom Kominterne, osumnjičen je kao zinovjevist i streljan. Filip Filipović, profesor, komunistički narodni poslanik, izabrani pretsednik beogradske opštine 2920 godine, član Centralnog komiteta partije, pisac knjige “ Razvitak društva u ogledalu istoriskog materijalizma", takodje je izbačen iz partije. Milan Gorkić, po rodjenju Čeh, sa pravim imenom Josip Cižnjički, član Centralnog komiteta i generalni sekretar partije pre Tita, godinama je rukovodio komunističkim pokretom iz Pariza. Pozvan na savetovanje u Moskvu, otišao je i streljan tamo zajedno sa svojom ženom Beti Glan, s obrazloženjem da je njegova brošura “ Novim putevima", izašla 1935 godine, pogrešna, da je sabotirao liniju Narodnog fronta i da je prijatelj Buharina. Petko Miletić, radnik, član Centralnog komiteta partije, kao takav zatvaran od policije i u partiskim udžbenicima, zbog svog držanja pred klasnim neprijateljem, slavljen kao heroj proletarijata uporedo sa Dimitrovom i Rakošijem. Docnije je izbačen iz partije kao "saboter i špijun", po recima Sretena Žujovića i iščezao. Grgur Vujović, sekretar Centralnog komiteta Saveza komunističke om­ ladine Jugoslavije, streljan je zajedno sa bratom Vojom. Stjepan Cvijić, sekretar Centralnog komiteta Saveza komunističke om­ ladine Jugoslavije, takodje je streljan, kao i Stanko Dragić član Centralnog komiteta partije. Sima Miljuš, Košta Novaković, komunistički narodni poslanici, I. Marić član Centralnog komiteta partije, I. Baljkaš, Pavle Bastajić takodje su

9

izbačeni iz partije, a neki od njih nestali, kao i mnoštvo drugih sitnih partiskih funkcionera. Ne treba se kao pravni formalista pitati na osnovu Sega gradjani jedne države, mogu da se lišavaju slobode i života u drugoj, niti biti politički naivan pa pitati po kojim se propisima nove demokratije ubijaju drugovi zbog taktičkih neslaganja, kao što treba preći preko likvidiranja desetina ljudi, koji su izgubili život od partije, i to u zemlji, koju su kao svoj i opšte ljudski ideal smatrali, već treba samo prosto i računski konstatovati, da je čišćenjem omogućeno stvaranje iznutra jake partije, sposobne da primi političke zadatke u staroj državi i da organizuje partizansku akciju pod okupacijom. Partija novog tipa Sta su karakteristike partije novog tipa, kakva je njenu struktura i kakvi organizacioni principi? Organizacioni oblici ostali su isti kao što su i bili, samo su, prema uslovima morali postati strogo ilegalni. Osi'ovna jedinica je ćelija, koja se stvara od tri pa zaključno do deset članova partije. Ćelijom rukovodi sekretar i on je u kontaktu sa višim partiskim telom. Prema mestu i sredini stvara se seoska, opštinska, ulična, preduzetna, fabrička, školska ćelija. Sledeći forum je reonski, ili, ako je manje naselje, mesni komitet. On drži pod nadzorom celokupnu akciju u jednom mestu. Zatim dolazi okružni, pa oblasni, pa pokrajinski komitet za Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Dalmaciju, dok Hrvtaska, Slovenija, i Makedonija, u znak priznanja njihovih nacionalnih individualiteta, imaju Centralne komitete. Za celu državu najviše je telo Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije, sa političkim i organizacionim sekretarom, koji su faktički šefovi partije. Svi funkcioneri, od sekretara ćelije do članova Centralnog komiteta, nazivaju se rukovodio­ cima i sačinjavaju kadrove partije koje, po Staljinovim rečima, “treba čuvati kao ženicu oka svog“. Primanje članova ide na osnovu naročitog postupka, je r u Komunističku partiju niti se učlanjuje, niti se u njoj ostaje ili istupa na isti način kao u gradjanskim partijama. Primanje ne ide prostim upisom, već dolazi kao rezultat kandidacije pred nadležnim forumom, posle izvesnog vremena pošto je kandidat već proveren na mnogim manjim akcijama, što ne znači da i pored toga ne može biti odbijen. Ulaskom u partiju ne ostaje se običan pristalica već postaje aktivan borac, sa odredjenim dužnostima, obavezama, sektorom rada i odgovornošću. Celokupno članstvo obavezno je na poštovanje svih odluka vodjstva, sprovodjenje direktiva i čuvanje organizacionih principa. U partiji mora da se drži apsolutna disciplina, da se čuva njeno jedinstvo i organizaciona čvrstina, da se sprovodi najstriktniji centralizam i da se uvek kombinuju legalne forme borbe sa ilegalnim. Borba proletarijata iluzorna je i unapred osudjena na propast, bez jake komunističke partije. Pobedu neće doneti nikakva klasa kao takva, po nekom Marksovom dijalek­ tičkom zakonu, niti ćudljiva masa, već partija; ona je ta koja ima da bude ubojno oružje u rukama radničke klase. U njihovoj partiskoj literaturi ide se čak toliko daleko, pa se tvrdi, da je neuspeh Pariške komune i Madjarske revolucije Bele Kuna došao kao posledica nedostatka organizaciono čvrste partije. Dok se stara partija bavila ra^radjivanjem marksističkih teorija, dotle 10

nova primenjuje zakone organizacije i akcije. Ono prvo vodi beskrajnom diskutovanju i koči borbenost, ovo drugo služi kao potstrek i putokaz. Mnogo široke i složene teorije ško d e praktičnoj akciji, smanjuju prodornu snagu. Za revolucionarnu borbu nije toliko potrebno detaljno poznavanje doktrine, koliko utvrdjivanje i primenjivanje zakona orga.nizacuje i osnovnih principa strategije i taktike. Ne traži se sprema koju poseduje u materijali­ stičkoj filozofiji Sima Marković, u istoriskom materijalizmu Filip Filipović; potrebni su rukovodioci, radnici, metalski kao Tito, abadžiski kao Aleksandar Ranković, tipografski kao Dimitrov ili tekstilni kao La Pasionaria. Novi rukovodioci ne treba da se odlikuju ni jednim individualnim izuzetnim kvalitetom, veo da imaju skup osobina potrebnih za političkog radnika. Tito ne briljira ni perom ni rečju — sem u negativnom smisli — nije ni teoretičar ni filozof, ali on i bez toga, čak možda tim bolje, može da bude na čelu komunističke partije. Problem vodjstva ima da se rešava seriskom fabrikacijom kadrova, spremanih kroz kurseve, isprobanih kroz akcije. Prošlo je doba uspeha spontanih revolucija i pokreta, njih više ne vode narodni tribuni i talentovani intelektualci, već partiski ilegalni rukovodioci. Od abadžije i metalca ne može se stvoriti dobar pisac — to nije ni potrebno — ali može spreman rukovodilac, da organizuje i vodi ljude, a to rešava. U ličnom kontaktu sa njima, neće se sresti ni prosečna inteligencija, u politici oni neće imati ni jedne originalne ideje, u oblasti znanja od njih se mogu očeki­ vati samo neprijatna iznenadjenja, u onome što pokušaju sami da napišu, neće biti ni logike ni gramatike, ali će oni ipak umeti da prenesu i sprovedu direktivu odozgo, da rukovode jednim sektorom, da organizuju štrajk, de­ monstracije, ilegalnu aktivnost ili partizanski odred. Za vodjstvo su potrebni profesionalni revolucionari, a za ljudstvo fanatici. Članovi partije ne treba da se mnogo upućuju u stvari i ubedjuju, već vode i vezuju. Svaki partijac ima ne samo da bude uključen u organizacionu dinamiku rada, nego i totalno apsorbovan kroz partiju. Ako je do ideologije — partija mu daje svoju partisku literaturu, ako je do beletristike — opet ga ona snabdeva delima književnika komunista, ako je do društva — opet se kreće u krugu njenih članova i simpatizera, ako je do razonode, izleta, letovanja — opet su tu organizacije zavisne od nje; intelektualni, emotivni, seksualni život — sve se izražava u okviru nje. Propaganda pak, ne deluje svojim kvalitetom, već ponavljanjem i jednostavnošću. Najbolje je sabiti svu političku, ideološku, duhovnu, nacionalnu, medjunarodnu problematiku u nekoliko formula: narod — to su oni, klika i manjina — to su oni koji nisu s njima, ili vladajuća, u slučaju da su oni u opoziciji kao u bivšoj Jugoslaviji, ili nenarodna, u slučaju da su oni na vlasti kao sada; progres — to su oni, reakcija — to su svi oni koji se sa njima ne saglašavaju; nova demokratija — to je ono što oni rade, fašizam i njegovi ostaci — to je sve ono što njima ne konvenira; oslobodilačke sile — to su njihove, imperijalističke — one koje nisu sa njim a; socijalizam — to je krajnje njihovo idealno rešenje, kapita­ lizam i buržoazija — to su nosioci svega rdjavog. I onda, naravno, ko­ munistima je sve jasno i sve lako objašnjivo; sve ono što je pre bilo ne valja, sve što oni rade pozitivno je : sve ono što drugi veruju je lažno, sve što oni zastupaju jedino je ispravno i neprikosnoveno. Ko god tvrdi nešto 11

što se ne poklapa sa ozakonjenim komunističkim mišljenjem, taj se oglašava za pokvarenjaka koji svesno izvrće istinu, glupaka koji ne razume, ili, najčešće, plaćenika u službi fašizma i medjunarodne reakcije. Da ima neko pravo u bilo čemu van njih — to je nemoguće; da je neko protiv njih iz poštenili pobuda — to je isključeno. Da se bude uz to izgradjen i sposoban za rukovodioca, prolazi se kroz kurs, gde sve gradivo, sem Istorije svesavezne komunističke partije (boljševika), i Staljinovog spisa, “ Iz pitanja lenjinizma“ , može da se pročita za jedan dan. Tu je zbirka Titovih članaka, jedan-dva broja “ Proletera14, organa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugo­ slavije, referat “ O partiji" i Đimitrovljev “ O kadrovima", brošure ” 12 uslova za boljševizaciju partije" i „Držanje pred klasnim neprijateljem". Pored formiranja novog vodjstva i fanatizovanja članova, nova stranka je prevazišla staru i u poslušnosti prema doslovnom ispunjavanju direktiva, šlepom sledovanju generalne linije i svesrdnom sprovodjenju svih taktika. Kako je koja redom dolazila, tako su je oni odmah bez odlaganja sprovodili, ma koliko da nije odgovarala onoj prethodnoj. Svako skretanje sa generalne linije, bilo desni oportunizam, kako oni nazivaju krnjenje organizacione čvrstine i pokušaj slabljenja čistoće stranke njenim utapanjem u novu taktiku, bilo levo sektaštvo, kako se kvalifikuje protivljenje novim taktikama, nesaglasnim sa ortodoksnim marksističkim učenjima, i uperenim na saradnju sa nekomunističkim grupama, najbržim se putem uklanjaju iz partiskih re­ dova. Iz ortodoksnog revolucionarstva po kome su delovali pre V II kongresa Kominterne, kada su odbacivali sva.ku saradnju sa gradjanskim strankama i vodili beskompromisnu borbu protiv kapitalističkog sistema i buržoaske države, prešli su na taktiku narodno-frontovske demokratije i saveza sa gradjanskim demokratskim pokretima. U vreme čehoslovačke krize 1938/39 godine, vatreno su istupali za ođbranu zemlje, ne samo svoje, veo i češke, da bi po sovjetskonemačkom paktu uskočili preko noći u defetističku politiku, kad su se umesto dotadašnjeg zalaganja za otpor, dok još nije počeo rat, odjednom počeli zalagati za mir, kada je rat već izbio. Komunisti su vidno dokazali da se po jednom istom pitanju može imati, prema potrebi, i pozitivno i negativno mišljenje, da se jedna ista stvar može i napadati i veličati. Jugoslavija može da bude u taktici nacionalizma “ naša zajednička otadžbina", a u taktici defetizma, posle nekoliko meseci, “ ugnjetačka i veštačka tvorevina"; za jednu istu zemlju može da se napiše “ da ćemo je krvlju i životima braniti", a uskoro potom “ da nećemo ni kapi krvi za nju dati". Komunisti su još tada dokazali da su im shvatanja vrlo promenljiva a me rila potpuno relativna. Kad oni vrše nasilje nad drugim — to je jedinstvo teorije i prakse i borba naroda protiv nenarodne manjine; kad pak neko pokuša da im se suprotstavi — to je zločin protiv naroda, progresa i kulture. Kad oni usvajaju taktiku narodno-frontovske demokratije, onda su svi oni koji su protiv nje, ali ne i protiv demokratije, za njih reakcionari i profašisti. Kad se oni pre izbijanja rata iščaure u branioce zemlje i nezavisnosti, onda su svi oni koji neće da odobre novi manevar, za njih kapitulantski i izdajnički elementi; kad uskoče u taktiku defetizma i zalažu se za odbranu mira, upravo onda kad se postavi pitanje odbrane granica, onda su svi oni koji se izjasne za beskompromisnu odbranu granica oglašeni za ratne huškače, kao što će docnije pri novom

12

koraku generalne cik-cak linije u narodno-oslobodilačkoj borbi svi oni koji su protiv njih biti izdajnici i ratni zločinci, makar da su se borili protiv pkupatora i pre njih. Politički rad partije

Sa učvršćenom partijom, sa novini vodjstvom, novim mentalitetom i po­ litičkim moralom, Komunistička partija Jugoslavije stupa u borbu. V II kongres Kominterne jasno je utvrdio za sve partije opštu liniju antifašističke borbe u političkoj formi narodnih frontova i odredio posebne zadatke partije: jedinstvo radničke klase, savez radništva i seljaštva, pridobijanje omladine i neutralizovanje buržoazije. Od tih direktiva u Jugoslaviji je jedino u potpunosti ostvarena ona o rukovodstvu u' omladini, prvenstveno na beo­ gradskom Univerzitetu. Tu se komunistički pokret prvi put otkriva kakvom se metodom služi do zavladjivanja, a kakvom potom u očuvanju zadobijene vlasti. Način rada koji su oni primenjivali i sistem vlasti koje su uspostavljali na beogradskom Univerzitetu bio je obrazac, koji se posle ponavljao i u njihovoj partizanskoj akciji, zaposednutim teritorijama i sadašnjoj državi. Dok je trajao normalan politički život, komunistička stranka je na beogradskom Univerzitetu bila slabija (kao na izborima 1928 godine) od svih gradjanskih, a po zabrani delatnosti političkih partija, ona za nekoliko godina postaje najjača. Pred zajedničkom opasnošću i zbog borbe protiv diktature, komunistička partija na beogradskom Univerzitetu predlaže jedinstven anti­ fašistički blok, sa- obavezom da se sve partije odreknu" posebne partiske aktivnosti. Komunisti to iskorišćavaju.i stiču gospodareći položaj. Oni stvaraju sa ostalim grupama zajedničke forume, koji figuriraju pred javnošću i vlastima i imaju sopstvene ilegalne, koji ustvari vode glavnu reč, kao što će docnije u narodno-oslobodilačkoj borbi stvarati javna politička tela koja su za narod i inostranstvo, i imati svoja posebna partiska, koja su dominantna. U Ujedinjenoj studentskoj omladini, kako se zvala ta formacija, oni će ubacivati svoje ljude u omladinske klubove demokratskih stranaka i ovi će u ime tih stranaka pregovarati sa delegatima komunističke partije. Kad ih demokratske stranke najzad iz svojih redova izbace, oni će stvarati svoj novi demokratski, zemljoradnički klub, protiv zvaničnog, kao što će u narodno-oslobodilačkoj borbi i Federativnoj Jugoslaviji potom obrazovati preko svojih ljudi nove zemljoradničke i demokratske stranke. Na Uni­ verzitetu čuće se prvi put teza o deset naroda Jugoslavije, koja će se ponavljati docnije u partizanskoj borbi i ozvaničiti u Titovoj državi, tu će se prvi put primeniti formula po kojoj nema demokratije za protivnike autonomije Univerziteta iza koje se oni kriju, kao što će docnije pokazati da nema slobode za neprijatelje njihove narodno-oslobodilačke borbe i fe­ derativne Jugsolavije, kojom oni vladaji. Tu će se prvi put videti njihov monopol na štampu i zborove i isključivo pravo na slobodu i demokratiju, ikao i svuda docnije. Tu će se iskustvom dokazati da jedna manjina može da vlada bez pristanka većine, kao što se i utvrdilo, kada je na jednim izborima u januaru 1941 godine na Pravnom fakultetu glasalo samo 12o/o od upisanih studenata, a komunistička lista dobila od toga nekih 7 o/o- Univerzitet postaje za komuniste politička škola, kroz koju se obučav aju studenti, koji će docnije 13

primiti najodgovornije položaje u partiji, biti nosioci partiske delatnosti u selu i unutrašnjosti, prvi terenski radnici i organizatori partizanske akcije. Većina funkcionera partije, članova mesnih, okružnih i pokrajinskih komiteta i docnijih partizanskih rukovodilaca, sastavljena je uglavnom od studenata a manjim delom radnika, koji su ušli u partiju izmedju 1933—1935 godine. U preuzimanju vodeće reći kod radništva, Komunistička partija Jugo­ slavije, takodje postiže uspeha, a u pridobijanju seljaka mnogo manje. Komunisti ne uspevaju da ostvare Narodni front ni zajedno sa gradjanskim strankama, ni mimo njihovog vodjstva u narodnim masama. Jedino im on uspeva na kulturno-političkom planu, okupljajući pojedine demokratske i levičarsfcc' kulturne radnike na saradnju u listovima. Na decembarskim izborima 1938 godine, komunistička partija nije istakla svoje kandidate, sem nekolicine, koji nisu uspeli da dobiju ni po 100 do 200 glasova. To je opet potvrdilo uverenje da nije parlamentarna već oružana borba ta, koja komunistima ima da prokrči put ka vlasti, da 100 do 200 glasova u odnosu na 3000 do 4000 za druge stranke ne znači ništa, ali da zato u ustanku istih 100 do 200 naoružanih ljudi mogu da drže u šahu ostale, pasivne, neorganizovane ili nenaoružane. Škola gde jugoslovenski komunisti imaju da se prekale posle ilegalne aktivnosti u zemlji jeste jedna još teža — gradjanski rat u Spaniji. Oko 2—3000 Srba, Hrvata i Slovenaca idu u Medjunarodne brigade, obrazuje se nekoliko njihovih bataljona i baterija, vrbuju se dobrovoljci iz raznih krajeva države i medju komunistima u inostranstvu. Nije nikakva slučajnost da su organizatori ustanka u svima po­ krajinama u Jugoslaviji, glavne političke ličnosti i komandanti najvećih jedinica bili borci ili oficiri u medjunarodnim brigadama u španskom gradjanskom ratu. Komandant Vrhovnog štaba postao je Tito, učesnik u španskom gradjanskom ratu, kao i organizatori u Lici Marko Orešković, u Srbiji Branko Krsmanović, u Bosni Todor Vujašinović, u Sloveniji Aleš Bebler, u Hrvatskoj Ivo Rukavina. Komandanti štabova, komandanti prvih brigada, divizija, korpusa, armija, bili su isto tako uvek oficiri iz medjunarodnih brigada, Koča Popović, Peko Dapčević, Košta Nadj, Iva:n Gošnjak, Petar Drapšin, a i komandanti najpoznatijih jedinica, kao Milan Blagoj ević u Srbiji, Stanko Semić — Daki u Sloveniji, Savo Kovačević u Crnoj Gori. Jedanaest generala u današnjoj Titovoj armiji su učesnici u španskom gradjanskom ratu. Kroz ilegalnu delatnost u partiji, kroz borbu u radničkim organizaci­ jama, kroz beogradski Univerzitet, ušpanskom gradjanskom ratu, stvoriće se kadar od nekoliko hiljada profesionalnih revolucionara koji će povesti partiju u partizansku akciju, i zagaziti potom u gradjanski rat.

14

B O R B A P OD O K U P A C I J O M

POČETAK A K C I J E PROTIV OKUPATORA I ISTO* RIJAT S A R A D N JE Č E T N IK A I PA RTIZA N A Sutra dan po puču od 27 marta 1941 godine, kada je oborena vlada koja je dva dana pre toga u Beču potpisala Trojni pakt, Hitler je izdao naredjenje za pripreme napada na Jugoslaviju. Tumačeći državni udar kao šamar njemu lično, Hitler je naredio napad sa Sto jačim vojnim efektivama i na što brutalniji način. Rat i okupacija Od 27 marta je ratna istorija Jugoslavije u poredjenju sa svim drugim državama imala uvek svoj specifični vid. Ujutru 6 aprila 1941 godine, bez objave rata, bombardovan je Beograd, i 33 nemačke divizije prešle su u napad na Jugoslaviju, potpomognute dobrim delom od madjarske i italijanske vojske. Pored ogromne nadmoći dotle u toj meri u ratu neupotrebljene i dužine fronta koja je išla na ruku osvajaču, nastupila je izdaja takodje kao ni u jednoj drugoj državi. Hrvatske jedinice i oficiri su otvoreno prešli na stranu Nemaca. Revizionističke države skočile su da otmu što više od pobedjene Jugoslavije, anti-srpske struje da se za­ dovolje na račun srpskog naroda. Od svih zemalja u nacističkom novom poretku nijedna nije na toliko delova rasparčana, toliki broj okupatora dobila i na više posebnih teritorija podeljena, nego li Jugoslavija. Bugarska je dokopala Južnu Srbiju, Madjarska Bačku, Italija Dalmaciju i jedan deo Slovenije, •dok je Nemačka uzela drugi deo i preduzela raseljavanje slovenačkog življa, Albaniji je dat znatan deo Kosova i Metohije, Crna Gora je postala vazalna talijanska teritorija, Hrvatska sa mnogim srpskim zem­ ljama proglašena za nezavisnu državu, a Srbija svedena na granice Beogradskog pašaluka od pre 150 godina pod Turcima. Početak akcije pukovnika Mihailovića U srpskom narodu postojalo je od početka Drugog svetskog rata čvrsto uverenje, nevezano ni za kakve političke taktike ili trenutne šanse: Nemac je neprijatelj, državni, jer ide za razaranjem Jugoslavije, nacionalni, jer je od prošlog rata uvek protiv Srba, istoriski, jer je preuzeo na sebe ulogu osvajača Balkana, a njima su se Srbi uvek odupirali, politički, jer je nosilac fašističke ideologije i poretka suprotnog demokratskim raspoloženjima 17

srpskog naroda, i spoljno-politički, jer je stvorio blok protiv Srba i Jugo­ slavije, ugrožavajući njihov opstanak. To je bilo i ostalo za celokupno vreme rata osnovno merilo, uprkos razlogu presudnom za mnoge nacije i njihove tadašnje državne šefove, da se Nemcima kao premoćnoj i pobedonosnoj sili ne vredi opirati i da opredeljenje ne sme da zavisi od sopstvenog ubedjenja već samo od realne situacije. Odbrana sopstvene slobode nije se uslovljavala prethodnim obavezama da će je još neko drugi braniti, stav srpskog naroda prema osvajaču zavisio je pre svega od odluke da se sam odupre, da veruje u krajnju pobedu i da neće da bude protiv svojih Saveznika. I kao što se država nije legalno predala u ruke Hitleru, nego je, ma da čak formalno njemu prepuštena, ona od njega preoteta, tako se odmah zatim narod nije pomirio ni sa slomom države, ni sa mnogostrukom i svirepom okupacijom. Nagli slom države aprila 1941 godine,, izdaja Hrvata u aprilskom ratu, koje je svaki Srbin bio svestan, rasparčanost narodnog organizma na nekoliko delova, u kojima su hrvatski, madjarski, bugarski, albanski ili italijanski okupatori pod nemačkim vrhovnim pokroviteljstvom, raznim metodama, sprovodili sistematsku kampanju zatiranja Srba i gušenja srpske misli, uz to rdjave uspomene na bivšu državu, sve je to bilo materijal koji je u dušama skoro svih srpskih seljaka i svih Srba uopšte^ rad jao istovetna osećanja, raspoloženja i težnje. Takva psihološka atmosfera morala je da dobije svoju konkretnu realizaciju u jednom pokretu bez obzira ko bi ga vodio, samo ako bi istupao sa osnovnim programom koji je odgovarao tom narodnom raspoloženju. Pojava jednog pukovnika, Draže Mihailovića, koji nije hteo da se preda opšte omrznutom neprijatelju, veo se sa grupom vernih podoficira i vojnika povukao u planine Zapadne Srbije —■najslobodarskijeg i najbuntovnijeg dela Srbije — došla je u pravo vreme da ta spontana narodna raspoloženja dobiju i jedan organizovan okvir koji bi omogućio veću efikasnost. Najbolji dokaz da je pokret Draže Mihailovića ustvari bio pokret odozdo, koji nije morao da se pravi i nameće, već samo da odredjeni vid nečem što je već postojalo, je činjenica da je širom i Srbije i ostalih srpskih zemalja, istovremeno i nezavisno od Draže Mihailovića počelo aktivno okupljanje naroda u četničke odrede, pod komandom pojedinih oficira jugoslovenske vojske, koji se nisu hteli predati okupatoru. Kapitulacija jugoslovenske vojske zatekla je pukovnika Mihailovića na položaju načelnika štaba motorizovanih odeljenja IV armije u malom bo­ sanskom mestu Doboju. U času objave kapitulacije, pukovnik Mihailović je doneo odluku da se probija sa jednom izabranom grupom u pravcu Istočne Bosne i Srbije, jer se nadao da tamo još postoji organizovan front, kako bi se priključio regularnim trupama. U putu su se sukobili sa jakim nemačkim jedinicama koje su posle žestoke borbe razbile grupu i zarobile komandanta malog tenkovskog odreda kapetana Ljubišu Terzića, dok su pukovnik Mi­ hailović i major Miodrag Palošević, komandant Prvog bataljona jurišne divizije, koji mu se prvi stavio na raspoloženje, bili prinudjeni da se povuku u brda. Ovaj sukob je očito stavio na znanje, da se ne može više računati na puteve, već samo na planine i da se ne može opstati kao vojska, veo samo kao gerila. Pošto u Bosni nije bilo nikakvog fronta, odlučili su da predju 18

u Srbiju i da se utabore na Ravnoj Gori, obronku planine Suvobora, koja ima težak prilaz, a nalazi se na sredokraći izmedju Zapadne Srbije išumadije. Pri prelazu Drine, u selu Zaovine, na planini Tari, Nemci presreću Mihailovićevu grupu i ona se razdvaja na dva dela. Pukovnik Mihailović stigao je 8 maja 1941 godine na Ravnu Goru, mesto gde je formirana prva gerilska jedinica, ne samo u Jugoslaviji nego i u Evropi, gde se prvi put usred porobljene Evrope ukazao novi oblik borbe protiv osvajača, gde se prvi put slobodno zalepršala zastava jedne pobedjene zemlje., i to one koja u tom času ne samo da nije postojala kao tvorevina, već retko kod koga i kao misao. Niko ne može poreći činjenicu da je formiranje prvih gerilskih odreda bilo u taj čas upereno samo protiv nemačkog osvajača, jer tada niti su vršeni masovni pokolji u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, niti se uopšte postavljalo pitanje oružane aktivnosti Ko­ munističke partije Jugoslavije. Kakva je bila tada zamisao pukovnika Mihailovića? Svakako da on nije ■ imao za cilj da odmah, sa svojih prvih stotinu-đvc boraca na najbližoj komunikaciji udari na nemačke kolone i pozove seljake da isteraju okupatora koji je tek pobedio. Od pukovnika Mihailovića, o kome se u narodu tek čulo, nije se moglo očekivati da za nekoliko nedelja okupi desetine hiljada Četnika i da sa njima digne ustanak. Trebalo je početi iz osnova. Kao preko ' noći je nestala Jugoslavija a nastala mnogostruka okupacija, srpske pokrajine okupatori su izolovali jednu od druge, vojska je bila razoružana i dobrim delom oterana u zarobljeništvo, a političke stranke ostale su bez kontakta sa ; pristalicama. Trebalo je povezati oficire, doći u dodir sa vidjenim ljudima, dobiti na raspolaganje skriveno oružje i municiju, postići potrebnu gerilsku snagu i potom preći u akciju. Sve je to bio složen i opsežan posao, koji je zahtevao i ljude i vreme i sredstva. Krajem meseca maja .1941 godine, formiraju se prvi stalni četnički odredi, od po 20 do 30 naoružanih ljudi, kao Takovski pod komandom ma­ jora Miodraga Paloševića, crnogorsko-požeški pod komandom kapetana Momčila Petrovića, kolubarski majora Aleksandra Mišica, sina vojvode Zivojina Mišića, proslavljenog komandant^ srpske vojske iz Prvog svetskog rata, jelički pod komandom poručnika Jovana Bojovića. Oni ubrzo narastaju sve više, dok se po seoskim opštinama stvaraju lokalne jedinice od seljaka koji su raspolagali oružjem. Uspostavlja se kontakt sa Beogradom, stvara se prva ilegalna organizacija i šalju prvi oficiri na teren. Vrši se povezivanje sa oficirima koji su osnovali ranije i potpuno nezavisno svoje gerilske odrede, kao major Dragutin Keserović na planini Kopaoniku ili major VelimirPiletić u Istočnoj Srbiji. Dolazi do prvih sukoba sa Nemcima kao i do prvih okupatorskih nasilja. Na putu izmedju Milanovca i Kragujevca, u selu Ljuljacima, 28 maja 1941 godine, jedna nemačka motorizovana kolona sukobljava se sa delom takovskog četničkog odreda. Iznenadjeni oružanim otporom, Nemci se zadovoljavaju da prokrče sebi put dalje i ne pokušavaju da gone gerilce. Okupator pojačava kontrolu, beogradski Gestapo hapsi prvi put pripadnike četničke organizacije u Beogradu, a u Uzičkoj Požezi na trgu se javno vešaju četiri podoficira i mladića, članovi pokreta, koje su nemačke patrole uhvatile sa revolverima i bombama. 19

Naravno da u današnjoj zvaničnoj jugoslovenskoj istoriji ustanka o tome svemu nema ni pomena; sve ono što komunistima ne ide u prilog ima da se falsifikuje ilf'prebriše, a žrtve koje nisu njihove, u koliko ne mogu da 6e oklevetaju ili prisvoje, moraju da se zaborave. Zato su oni proglasili za datum narodnog ustanka u Srbiji, 7 ju li 1941 godine, kada su ispalili prve metke, i to ne na Nemce vec na žandarme, kao što su potom proglasili pet ©bešenih komunista u Beogradu, za prve javno obešene. Pokretu Draže Mihailovića, poniklom kao otpor okupatoru u Srbiji, dogadjaji su odmah nametnuli novi zadatak odbrane srpskog življa u Bosni. Juna 1941 godine^ počeli su na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske da se vrše masovni pokolji koji su srpski živalj naterali ili na sklanjanje u Srbiju ili na zbegove u planine. Krajevi Istočne Bosne i Hercegovine, kao periferiski u hrvatskoj državi, i najbliži dvema srpskim pokrajinama, Srbiji i Crnoj Gori, pristupili su u samom početku organizovanju zaštite od pokolja. Često je stvarana lokalna odbrana, ne obuhvatajući više od jednog sreza, kojoj su na čelu bili vidjeni i odlučni seljaci toga kraja, kao Aćim Babić iz Han Pijeska, ili Pero Djukanović iz Srebrnice. U toku juna prelaze prvi oficiri iz Srbije, da bi povezali dotadašnji otpor i postavili ga više na vojničku osnovu, kao major Boško Todorović, kapetan Miloš Momčilović, kapetan Sergije Mihailović, poručnik Dobrica Djukić, nešto docnije major Jezdimir Dangić i drugi. Radu pojedinih oficira ima se zahvaliti što su mnogi srezovi još bolje organizovani i što su onemogućeni još veći pokolji. Stvaranje odreda i odbrana od nemačkih napada u Srbiji, organizovanje naroda i sprečavanje pokolja u Bosni bile su dve osnovne linije rada pu­ kovnika Mihailovića, u trenutku izbijanja nemačko-sovjetskog rata. Politika Komunističke partije Jugoslavije pre 22 juna 1941 godine Teško da ima u političkoj aktivnosti Komunističke partije perioda koji zaslužuje težu osudu od onog izmedju sovjetsko-nemačkog pakta 23 avgusta ,1939 i sovjetsko-nemačkog rata 22 juna 1941 godine, kao što je sigurno da nema većeg i naglijeg obrta. To se čak indirektno vidi iz sopstvenih ko­ munističkih izlaganje o tom periodu, preko koga oni ili brzo prelaze ili najgrublje izvrću činjenice. Ništa nije čudnovato da komunisti u toku svake pojedine posebne taktike imaju i posebne neprijatelje i da se pri promeni taktike automatski promene i neprijatelji. Nije čak čudnovato ni to, što će profesionalni revolucionari i fanatici u pokornosti i odanosti, TI svakoj pojedinoj taktici terati do krajnjih konselcvenca i time učiniti jos upadljivijim nagli prelaz ka novoj. Kada se U vreme jedne taktike oglase kao neprijatelji Nemci i fašizam, komunisti će ići da se bore protiv njih, čak i u Spaniju; kad u toku druge taktike Nemci i fašizira to više nisu, komunisti se neće protiv njih boriti, makar da im ugroze i rodjeno ognjište. Kad oni vodi; kampanju protiv fašizma, onda tvrde da je glavna opasnost u tome, što ćemo biti “idućom žrtvom napada sila osovine Rim — Berlin" (govoreno u proleće 1939 godine); kad se predje na taktiku saradnje sa Berlinom i Rimom, onda je “glavna opasnost u tome da budemo uvučeni u rat na strani zapadnog bloka London—Pariz“ (govoreno u jesen — zimu 1939/40 godine, oboje preko letaka, novina i listova 20

beogradske komunističke omladine). Kad fašizam osvaja teren po Spaniji i Kini, onda je to “smrtna opasnost po sve slobodne narode sveta“ — jer komunisti imaju taktiku borbe protiv fašizma, a kad fašizam počinje da ugrožava Jugoslaviju i guta njene susede, onda komunistička partija — jer je već nastupila taktika borbe protiv “zapadnog imperijalizma" — u svom ilegalnom spisu “12 uslova za boljševizaciju partije11 izašlom u novembru 1939 godine u Zagrebu jiiid ik u je ; “Desna opasnost se pojavljuje u obliku “teorije11 bezuslovne potrebe odbrane granica." I ne samo da oni u to vreme oglašavaju za opasnost odbranu granica i podrugljivo to nazivaju teorijom, nego i nekoliko meseci potom, kad je Hitler već okupirao Poljsku, nasrnuo na Norvešku i Dansku, komunistička studentska omladina u aprilu 1940 godine, povodom smrti ranjenog studenta Živana Sedlana, cinično kaže: . Hitler ne pretstavlja nikakvu opasnost no nezavisnost Jugoslavije11, i protestvujući tvrdi, da “Uredbe o mobilizaciji, evakuaciji stanovništva* itd. imaju karakter otvorenih priprema za uvlačenje zemlje u rat.“ Ne samo da je Komunistička partija pisala i govorila u duhu otvorenog defetizma, nego je davala i svojim članovima takve instrukcije. Članovi partije se ne odazivaju na vojnu vežbu, organizuju se štrajkovi u aero­ nautičkoj industriji i nekoliko nedelja sve četiri fabrike aviona obustavljaju rad, primećuju se slučajevi sabotaže u fabrici oružja u Kragujevcu. Ne propušta se ni jedna prilika za ispoljavanje antisavezničkog raspoloženja. U novembru 1939 godine, komunistička studentska omladina rastura kome­ moraciju francuskom admiralu Gepratu, je r je to, po njoj, provokacija za rat na strani engleskih lordova i pariških bankara. Na dva zbora Ujedinjene studentske omladine, čije ime oni još uvek samovlasno prisvajaju, m a da su sve demokratske grupe iz nje istupile, u oktobru 1939 i februaru 1940 godine odjekuju salama povici protiv Engleske i Francuske, naročito protiv “izdajnika radničke klase Bluma, Žuoa, Atlia, Sitrina11, (što objavljuje njihov organ “Naš student11 broj 3). 14 decembra 1939 godine organizuju se demonstracije za mir, a protiv anglo-francuskih ratnih huškača, docnije demonstracije žena pred Ministarstvom vojske i mornarice protiv pozivanja na vojnu vežbu, sa povicima “Vratite nam muževe11. Kad Francuska doživljava najtragičnije dane, u maju — junu 1940 godine, onda ona ista partija i njena omladina, koja se upisivala u dobrovoljce za vreme češke krize i koja je povodom ulaska nemačkih trupa u Prag organizovala demonstracije, sada ne daju ni reći protesta protiv nacističke agresije, ni reči solidarnosti sa francuskom nacijom, dok njihovi listovi hladno kažu, “da su vladajuća reakcija i bankarske klike upropastile svoju zemlju, pošto su prethodno ugušile slobodni radnički pokret.11 U danima potpisivanja Trojnog pakta, marta 1941 godine, ona ista partija i njena studentska omladina, koji su svaki politički dogadjaj komentarisali, nekada demonstrirali samo protiv posete fon Nojrata, sad, kada je u pitanju da se ostvari nemačka okupacija, na koju su tri-četiri godine ranije ukazivali, ne objavljuju ni jedan letak, ni jedno saopštenje protiv Trojnog pakta i ne puštaju ni jednog demonstranta na ulicu. Sta više vodjstvo komunističke studentske omladine, zvanično, preko Rifata Burdževića, docnijeg organizatora ustanka u Sandžaku, odbija da se priključi organizovanju štrajka na Univerzitetu. 21

U trenutku nemačkog napada na Jugoslaviju, usled toga što komunis­ tičko članstvo nije bilo u celini upoznato sa novom instrukcijom da se javlja u vojsku, koja je došla kao posledica potpisivanje sovjetsko-jugoslovenskog ugovora, objavljenog na sam dan nemačke agresije, dešavalo se da su se komunisti u nekim mestima odazivali mobilizacionim pozivima, a u drugim da su se pridržavali direktiva o sabotiranju narodne odbrane. Dok su oni prvi, držeći se jedne instrukcije pošli u vojsku, ne toliko da se tuku protiv Nemaca koliko da se dokopaju oružja, dotle su ovi drugi, mnogobrojniji, stali na stranu Hitlera a protiv odbrane zemlje, kao u Kragujevcu, gde su otvorili vatru na jugoslovensku vojsku, ili u Kolašinu i Nikšiću, gde su pokušali da prigrabe vlast za vreme kapitulacije. Kad je Jugoslavija okupirana, Ko­ munistička partija nije ni jednim svojim potezom pokazala nikakvog znaka protesta, kao i kad je od stranih osvajača bila raskomadana. Kad se nemačka vojska već ugnjezdila u celoj. zemlji, Komunistička partija jo j je uputila krajem maja jedan proglas na nemačkom jeziku, u kome ne osudjuje toliko nju kao zavojevača, koliko vladu od 27 marta kao engleske agente. Kada su nemački okupatori po svom dolasku odmah započeli hapšenja ili preduzeli traganja za istaknutim nacionalistima antifašistima, onda su svi komunistički prvaci sedeli neuznemiravani po gradovima. Kada je po Neza­ visnoj Državi Hrvatskoj počelo proganjanje i ubijanje srpskog življa,komu­ nisti ne samo da nisu izrazili protest, već su mnogi od njih u to vreme polagali zakletvu Poglavniku Paveliću. 22 juni 1941 — prelom u stavu i radu Komunističke partije Jugoslavije Do dana nemačkog napada na Sovjetski Savez, Komunistička partija Jugoslavije, nije pretstavljala nikakvog unutrašnjeg ni vojnog ni političkog činioca, van redova svojih pristalica, ni u odnosu prema okupatoru, koji je dotle nije uopšte uznemiravao, kao ni ona njega, ni u narodu, koji još nikakvu komunističku aktivnost nije video, ni kod četničkih gerilskih odreda, koji još o budućim partizanima nisu ni slutili. Dan objave rata Sovjetskom savezu bio je znak za otpočinjanje aktivnosti komunista i za preduzimanje prvih mera protiv njih po gradovima od strane policiskog aparata. Okupatori su bili drugostepeni faktor, je r nisu mogli poznavati ilegalnu komunističku organizaciju; policija je bila ta, koja je pristupila hapšenjima komunista, kao što su partizani takodje potom prvo napadali na žandarmeriju a ne na Nemce. Kod svih komunističkih šefova u njihovim govorima ili člancima, naći će se potvrda da je ustanak odlučen posle 22 juna. Milovan Djilas na proslavi godišnjice Ruske revolucije, u nonvembru 1943 godine, je rekao: “Da, mi smo pozvali narod na ustanak, tek kad je Hitler napao Sovjetski savez1." Rodoljub Čolaković isto tako kaze: “Kada je Netnaeka napala na Sovjetski savez, Komunistička partija je resila, da bez odlaganja treba početi oružanu borbu protiv okupatora2." Eduard *“26-godišnjica oktobarske revolucije" — govor održan u Jajcu, 7 no­ vembra 1943 godine. 2 Rodoljub Čolaković: “Početak oružane borbe protiv okupatora u Ju ­ goslaviji i Draža Mihailović." 22

Kardelj piše: “Tačno je, jprvi narodni ustanak počeo je posle 22 juna 1941 godine 1 prirodno je što je bilo tako. Baciti narod na ustanak dok Hitlerove osnovne snage nisu bile angažovane ni na jednom frontu, značilo bi voditi avanturističku politiku1." Kada je posle nemačke agresije Moskva uputila apel potlačenim naro­ dima na oružani otpo'r i kada je Staljin pozvao u aktivnu borbu sve, Komu­ nistička j5artija Jugoslavije resila je da predje u akciju. Odluka o dizanju ustanka bila je samo konsekvenca krajnje poslušnosti prema Moskvi. Najbolje zvanično priznanje su reči Aleksandra Rankovića, koji je napisao da je dizanjem naroda na ustanak “naša partija opravdala primljene obaveze na V II kongresu Komunističke Internacionale2.“ U tom času to je bio, ali ne i ostao jedini zadatak ustanka. Po sopstvenom kazivanju, 4 jula 1941 godine, na sastanku Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, posle referata Tita, jednoglasno je rešeno da se predje na oružanu akciju. Za partiske šefove nije bilo diskusije o umešnosti direktive za ustanak, već samo o načinu njenog sprovodjenja. Na sastanku su članovima Centralnog komiteta podeljene dužnosti po pokrajinama3. U Crnu Goru otputovao je Milovan Djilas, da sa Mošom Pijade rukovodi partizanskom akcijom. Za Bosnu i Hercegovinu odredjen je Svetozar Vukmanović —•Tempo, uz koga su kao organizatori btti, u Istočnoj Bosni Slaviša Vajner, a u Bosanskoj Krajini Košta Nadj. U Hrvatsku je otputovao Vlado Popović, koji je zajedno sa Radom Končarom imao da bude na čelu akcije. Uz njih je odredjen da formira partizanske odrede Marko Oreškovic u Lici, a Paul Pap u Dalmaciji. Sloveniju je dobio Eduard Kardelj, vodjstvo u Srbiji Sreten Zujović, a u Beogradu su ostali, Tito, Aleksandar Rankovič, IvanMilutinović i Ivo Ribar da rukovode pokretom u celoj zemlji*. Kada je već Komunistička partija odlučila da započne akciju, onda je prirodno što su najglavnije uloge dobili njeni najglavniji funkcioneri, što oni zovu imati rukovodeću ulogu, koja je primenjena prvo u partizanskom pokretu, a potom u sadašnjoj državi. Isto je tako razumljivo, što su šefovi Komunističke partije, otišli da dižu ustanak u srpskim pokrajinama, jer su one bile najpripravnije za otpor protiv okupatora, kako po raspoloženju naroda, tako i po njegovom teškom položaju. Komunistička partija znala je za mržnju srpskog naroda prema nemačkom okupatoru u Srbiji i italijanskom u Crnoj Gori, za nužnost odbrane golog života Srba na teritoriji Pavelićeve države, pa je zato pravilno procenila da su tu najpogodniji uslovi za njeno delovanje. Komunistička partija bila je svesna da nte bi pridobila ni nekoliko hiljada srpskih boraca medju seljacima ma za kakvu akciju, kad bi izišla sa pravim partiskim vodjama, koji su dobrim delom bili ne-Srbi, i sa svojim pravim nacionalnim koncepcijama, koje su po Srbe ubistverie. 1 Eduard Kardelj: “Put Nove Jugoslavije." 2 Aleksandar. Ranković: “Organizaciono pitanje partije u narodnooslobodilačkoj borbi," “Proleter", broj 16, decembar 1942 godine. 8 Svetozar Vukmanović-Tempo, “Politika", 4 jula 1945 godine. 4 Proglas Centralnog komiteta Komunističke partije narodima Jugoslavije na oružanu borbu, izašao je 12 jula 1941 godine. 23

Zato se od početka drukčije pretstavljao kako motiv akcije — umesto obaveza sa nekog kongresa Internacionale, govorilo se o borbi protiv Švaba, o oslobodjenju zemlje, itd, tako i prikrivala prava imena vodja partije. Zato je Tito ostao nepoznat i nepristupačan spoljnom svetu u toku posedovanja prve partizanske teritorije, a kao Josip Broz istupio tek u novembru 1943 godine, zato se Moša Pijade pojavljivao kao Pejić ili Marković, Vajner kao Ciča. Nadj, sve do kraja 1942 godine kao Nadić, zato je trebalo po svaku cenu sakriti da u Dalmaciji organizator ustanka treba da bude Madžar, a u Lici, gde je samo srpski elemenat već ustao na oružje, da je delegiran Hrvat. » Prvi pripadnici oružanih odreda bili su članovi partije, koji su počev od 22 juna izbegli iz gradova u sela, kao na primer na Kosmajn njih oko -40 iz Beograda, u čačanskom ili užičkom kraju po 20 do 30 studenata i radnika. Kao što je po svom posebnom formiranju Komunistička partija pokazala da neće da bude zavisna od postojećih vojno-četničkih formacija, tako je i po svom ustrojstvu. Umesto naziva četnik uzela je naziv partizan, koji je kao narodu nepoznat, dobio, prema potrebi, sva moguća tumačenja; umesto jugoslovenskih kokardi uvedene su petrokrake zvezde i amblemi srp i čekić; proglašeni su za nove i jedine praznike 1 maj i 7 novembar, primane su žene u partizanske jedinice i ustanovljeni položaji političkih komesara. Docnije su uzeti vojni činovi, ne po ugledu na bivšu jugoslovensku, već sovjetsku vojsku; po uzoru iz španskog gradjanskog rata uveden je pozdrav stisnutom pesnicom i propisano nošenje kapa “roga“ kao nekada u Medjunarodnim brigadama u Španiji. Formirani odredi su imali biti mali i lako pokretljivi, da bi mogli napadati neprijatelja u najosetljivije i najslabije incsto i lako se prebacivati na drugi teren. Sem sabotaže, napada na komunikacije i magacine, što je izvodjeno mestimično i povremeno, glavna, stalna i sistematska aktivnost bila je razoružavanje žandarmeriskih posada po selima i spaljivanje opštinskih arhiva. Uklanjanjem postojećih civilnih i vojnih vlasti, sa mo­ tivacijo tn da su u službi neprijatelja i uvodjenjem svojih novih narodnooslobodilačkih odbora, udarene su prve linije karakteristične za ceo docniji politički rad partizana. Ustanak Srba u pet pokrajina Partizani su ubrzali akciju protiv okupatora, što nikako ne znači da su je oni sami poveli, niti da su imali u ustanku rukovodeću ulogu. Ustanci su izbili jedan za drugim u Srbiji, Crnoj Gori, Istočnoj Bosni, Hercegovini, Krajini zajedno sa Likom, bez naročite medjusobne veze i bez ugovorenog zajedničkog plana. U Srbiji je ustanak planuo u njenim zapadnim oblastima, gde je tada bio najjači oslonac u četnicima Draže Mihailovića i partizanskim odredima. Borbe su zahvatale jedan okrug za drugim: užički, podrinjski, čačanski, rudnički, i širile se na celu Srbiju. Ustanak je dobio svoj puni zamah u septembru 1941 godine, kada se sa diverzionih akcija prešlo na skupne napade na nemačke posade. Na dan 19 septembra 1941 godine, Nemci u paničnom bekstvu napuštaju Užice, ,u koje ulaze četnici, predajući uskoro, po dogovoru, upravu varoši partizanima; padaju Užička Požega, čačak, a 30 septembra, takovski četnički i takovski partizanski odred zauzimaju Gornji Milanovac. U 24

Podrinju, komandant vojno-čctničkog odreda, potpukovnik Veselin Misita napada na Loznicu i pri oslobodjenju grada gine, kapetan Dragoslav Račić zauzima Koviljaču, zarobljava nekoliko stotina Nemaca u Mačvi i približuje se Šapcu. Kraj meseca septembra i početak oktobra, znače kulminaciju ustanka. Četnički i partizanski odredi napadaju Valjevo, Kraljevo, ugrožavaju Kragujevac, kapetan Račić upada u Sabac, a major Keserović u Kruševac be^ učešća ma kakvog partizanskog odreda. U Istočnoj Srbiji, četničke jedinice majora Piletića i homoljski partizanski odred zauzimaju mnogobrojna mesta. Cela Srbija gori, skoro polovina je oslobodjena od Nemaca, ustaničke snage bivaju sve brojnije i naoružanije. U Istočnoj Bosni ustanak je uperen prvenstveno protiv ustaških zlikovaca i ima čisto srpski karakter. Kap i u Srbiji, tako je i ovde od manjih lokalnih četničkih jedinica, narasla čitava ustanička vojska. Partizani, uglavnom izbegli komunisti iz varoši, imaju u to vreme samo svoj romaniski partizanski odred a mnogi komunistički prvaci iz Istočne Bosne delaju u Srbiji, kao Rodoljub Čolaković, u svojstvu člana Glavnog Štaba i Dušan Jerković, kao komandant užičkog partizanskog odreda, što dokazuje partizansku slabost u krajevima preko Drine. U toku septembra meseca, četničke jedinice osvajaju uglavnom od ustaša, manje od Italijana, Foču, Vlasenicu, Srebrnicu, Rogaticu, Pale, Han Pijesak, Cajniče, Goražde, Rudo, Praču, Ustipraču, Kalinovlk i opsedaju jako utvrdjena uporišta Zvornik: i Višegrad. Za sve ovo vreme partizani se skoro i ne primećuju ni u narodu ni u akciji protiv neprijatelja. U Crnoj Gori ustanak je izbio 13 jula, neposredno pred proglašenje tobož nezavisne Crne Gore od strane italijanskih okupatora. Ustanak je imao opšte narodni karakter. Učestvovali su i mnogi oficiri, kao pukovnik Bajo Stanišić, koji je tada bio u kontaktu sa partizanskim Glavnim štabom, major Djordje Lašić, kapetan Pavle Djurišić, koji je organizujući pleme Vasojevića, ko~ mandovaoForljom protiv Italijana kod Berana, ali je ipak Komunistička partija, kao jedina organizovana grupacija, imala glavnu ulogu. Ustanici napadaju italijanske garnizone, zauzimaju gradove i posle nekoliko dana okupator drži samo još Cetinje, Pođgoricu i Nikšić. Više hiljada Italijana je zarobljeno i plcu u ratnom materijalu je znatan. U Hercegovini je ustanak izbio krajem jula. Komunisti u njemu ne^ samo da nisu imali, glavnu reč već se nisu tada ni primećivali. Znak za ustanak bio je ubistvo ustaškog furikcionera Mija Babića, učesnika u atentatu na K ralja Aleksandra. Vodjstvo su imali ugledni ljudi iz naroda, kao Petar Samardžić, bez većeg učešća oficira za prvo vreme. Ubrzo je palo više mesta u Hercegovini, tako da su ustanici bili gospodari njenog dobrog dela, U Bosanskoj Krajini ustanak je izbio u okolini Drvara, a u Lici u mestu Srb, 29 jula. Dok je narod u Srbiji i Crnoj Gori ustao na oružje iz mržnje i gnjeva na okupatora, koje nije mogao da iskali u kratkotrajnom ratu, d o k je u Istočnoj Bosni i Hercegovini ustanak bio prouzrokovan ustaškim nasiljima, dotle su se Krajina i Lika prihvatile oružja da bi sprečile proces brzog istrebljenja srpskog življa od strane ustaša, koji je bio u punom jeku. Po­ kretači ustanka, pop Ilija Rodić, radnik Ilija Desnica, učitelj Uroš Drenović i drugi, zauzimali su redom Drvar, Mrkonjić Grad, Grahovo i druga mesta Zapadne Bosne. Komunistička partija koja je ovde imala uzak krug pristalica, 25

nije se isticala ni posebnim formiranjem većih odreda, niti vodjstvom u samoniklim narodnim jedinicama. Fakat je da su u toku ovog nevidjenog narodnog napora u sred evropske tamnice, u toku velikih podviga oslobodjenja čitavih pokrajina, četnici i partizani, ako ne svuda saradjivali, ono se bar nisu sukobljavali. Saradnja je bila neizbežna u prvo vreme i zbog naroda, koji je hteo zajedničku borbu prbtiv neprijatelja, sve dok na delu nije iskusio partizansku vladavinu, i zbog oficira, koji su, nedorasli kadru profesionalnih revolucionara i u politici a potom i u gradjanskom ratu, bili gotovi na svaku saradnju u borbi protiv okupatora i ustaša. Odnosi Mihailovićevih četnika i Titovih partizana

Izmedju Draže Mihailovića i Tita održana su dva sastanka, jedan 19 septembra 1941 godine u selu Struganiku, drugi, 26 oktobra u Brajićima, mestima u blizini Ravne Gore. Na prvom, koji je održan u toku zajedničke akcije za isterivanje okupatora, došlo je do sporazuma o saradnji u borbi protiv Nemaca, podeli ratnog plena, poštovanju slobodnog opredeljivanja ljudi za četnike ili partizane itd., a na drugom sastanku, koji je bio posle isterivanja Nemaca iz velikih delova Srbije i u toku organizovanja vlasti na oslobodjenoj teritoriji, i jedna i druga strana su iznosile obostrani prigovore. Sem posebnosti vojnog ustrojstva partizana, koje je bivalo sve vidnije i sem nepovoljnog prijema njihove ideologije, koja se gde-gde suviše netaktično ispovedala, glavne sporne tačke bile su oko organizovanja nove vlasti, načina borbe protiv okupatora i odgovornosti za prekršaje u saradnji. Komunističko voćstvo se pokazalo sasvim u drugoj svetlosti i narodnim masama i četničkim odredima, kada se posle privremenog isterivanja oku­ patora, postavilo pitanje uredjenja slobodnih teritorija. Dok su četničke starešine stajale na stanovištu da treba poštovati sistem opštinskih vlasti, dotle su partizani stvarali sasvim nove organe koje su nazivali narodnooslobodilački odbori, dajući im ne administrativne već političke funkcije i postavljajući na njihovo čelo, ako ne članove partije, ono bar njima odane ljude. U pitanju borbe protiv okupatora svaka strana je optuživala drugu da je ne vodi sa punim elanom. Četnici su isticali da partizani vojnom nestručnošću daju još jače povoda okupatoru za represalije i prouzrokuju nepotrebne narodne žrtve. U to vreme Nemci su vršili najbrutalnije masovne represalije putem svojih kaznenih ekspedicija. U Gornjem Milanovcu od 444 kuće ostalo je posle paljevine čitavih samo 72. U Kragujevcu gradu od oko 20 000 stanovnika, Nemci su streljali oko 60Q(T”gradjana, izmedju ostalih i djake VI, V II i V III razreda gimnazije, koje su iz škole zajedno sa pro­ fesorima oterali pravo na streljanje; u Kraljevu mestu od oko 12000 sta­ novnika oko 4600, u nekoliko srezova oblasti Mačve, oko 15000 ljudi itd. U pogledu saradnje, partizani su po oslobodjenju teritorija pokazivali da pridaju mnogo više interesa očuvanju vlasti nego li produženju borbi. Užice su čelnici predali partizanima, ali ovi nisu potom hteli ravnomerno rasporedjivati proizvode fabrike oružja i od više hiljada pušaka poslali su četnicima na Ravnu Goru sam6 500, medju njima oko 70 neupotrebljivih, bez igala. Partizani su na svojim teritorij ama, kao u Užicu, trpeli samo jednu jedinu 26

vlast — svoju i samo jednu jedinu vojnu snagu — opet svoju, dok je u četničkim reonima postojala ravnopravnost dveju vlasti i dveju vojnih snaga, kao u Gornjem Milanovcu. Partizani su na svojoj teritoriji sprečavali svako prilaženje ljudi četnicima, ali su zato na četničkim tražili da se svako izjasni za koju je stranu. Četnici su ih isto tako optuživali da se u- borbama povlače sa svojih položaja, da bi Nemci mogli s ledja napasti četnike i prinuditi ih na trošenje municije, da su vršili razoružavanje četničkih je ­ dinica u toku trajanja sporazuma, kao u Ljuboviji i u okolini Kragujevca. Partizani su pak protestvovali zbog incidenata sa pojedinim četničkim starešinama, pa je Tito čak tražio da se Draža Mihajlović odrekne nekolicine svojih komandanata. Odnosi su bivali sve zaoštreniji a situacija sve neizdržljivija. Eksplozija je nastala sukobom požeškog četničkog odreda i uzičkog partizanskog odreda. 0 tom sukobu Tito kaže: “Znajući tačno pokrete četničkih jedinica ka Užicu, naše trupe su primile nalog da preduzmu protivnapad u 4 časa ujutru 2 novembra1.“ Toga dana došlo je do prve velike oružane borbe izmedju četnika i partizana. Prva vojno-politička saradnje u Evropi dva anti-nemačka gerilska tabora bila je time završena. Taj datum obeležava početak gradjanskog rata, koji otvara novo poglavlje prvo srpske, zatim jugoslovenske istorije.

R A Z V O J G R A D J A N S K O G RATA Kratkotrajna saradnja četnika i partizana prvi put je pokazala da ko­ munističko voćstvo bolje poznaje drugu stranu no ova njih, kao što će se docnije u sledećim dogadjajim a to op et potvrditi. Ni politički ljudi iz demokratskih stranaka, ni javnost, a kamo li oficiri, nisu dotle imali iskustva 0 tome šta je Komunistička partija, kao ni o tome na kojoj je bazi sa njom moguća saradnja. Čak su komunisti pre rata uživali delimične simpatije, pripisivan im je omladinski idealizam, govoreno je da je to mladićska faza kroz koju su prolazile sve ranije generacije , mnogi politički šefovi, da je Nikola Pašić bio učenik Bakunjina, a zatim znamenit srpski državnik, 3a je Dimitrije Tucović vodio pre Prvog svetskog rata socijalistički pokret, a zatim se borio i poginuo kao oficir u srpskoj vojsci. Još kad su komunisti imali protiv sebe pre rata policiju, a svet je bio protiv nje i na strani onih koje gone, i kad su ih u štampi napadali prvenstveno i nekoliko godina skoro jedino ljudi iz fašističke stranke “ Zbor“, koja je bila nepopularna, onda je razumljivo da komunisti nisu bili rdjavo primljeni kad su se pojavili kao pobornici otpora protiv okupatora i da su Draža Mihailović i ostali oficiri želeli da nadju platformu za saradnju s njima. Na suprot mladim oficirima, koji su u borbu pošli u prvom redu što su smatrali da im je to vojnička i patriotska dužnost, koji nisu ni imali ni stvorili preciznu političku ideologiju 1 taktiku, već pre svega želeli da se zemlja oslobodi a nova država bude 1 Tito: “La lutte des peuples de la Yougoslavie asservie“ , Pariš 1945, str. 13. 27

bolja, stajala je partija sa nekoliko hiljada oprobanih revolucionara, sa obilnom i konkretnom partiskom praksom, sa potpuno prečišćenim shvatanjima i do krajnosti uprošćenom, ali baš zato opasnom ideologijom. Komunistička partija Jugoslavije onoga časa kada je počela da sprovodi direktivu o akciji protiv okupatora, počela je da stvara odrede pod isključivo svojim rukovodstvom, uprkos činjenici da je već postojala jedna antiokupatorska organizacija, kojoj oni nisu hteli da se priključe, da je ona bila vodjena od oficira koji su u svakom slučaju tada bili pozvaniji da rukovode gerilom nego članovi Komunističke partije i da je pukovnik Mihailović ubrzo bio priznat kao komandant svih gerilskih snaga, kako od jugoslovenske vlade u izgnanstvu, tako i od savezničke komande na Bliskom Istoku, što partizani ni jednog časa nisu poštovali. Ali komunisti ne samo da nisu hteli da se stave pod komandu priznatog šefa Draže Mihailovića, čime bi otpor protiv oku­ patora bio efikasniji, nego čak nisu hteli da poštuju ni saradnju, ma da su oni njome iako nelegalni bili priznati za ravnopravne sa četnicima, tada jedino legalnim. Komunistička partija Jugoslavije htela je da primeni u saradnji sa Dražom Mihailovićem istu politiku, kao prethodno na beo­ gradskom Univerzitetu ili potom u Jedinstvenom narodnom frontu u De­ mokratskoj Federativnoj Jugoslaviji — nametanje sopstvene dominacije. Za drugu stranu u takvim. saradnjama ostajala su kao jedina rešenja: ili da u potpunosti pristane na komunističku prevlast, i u tom slučaju da bude svedena na minimum do potpunog nestajanja, sa jedinim zadatkom da fi­ gurira, ili da se toj dominaciji usprotivi, u kom slučaju ima automatski protiv sebe Komunističku partiju, koja će je optužiti da čepa jedinstvo i objaviti rat do istrebljenja. Kao što Komunistička partija, da bi imala čisto svoje odrede, nije prezala ni od podvajanja antiokupatorskih snaga, tako se potom, da bi uspostavila svoju dominaciju, nije ustezala ni od ulaženja u gra­ djanski rat. Proširenje sukoba Prvi oružani sukob četnika i partizana, komunističko vodjstvo, kud i kamo rutiniranije -za vodjenje gradjanskog rata nego partizanske akcije, dočekalo je kao signal za medjusobni obračun dva tabora, ko ja su dotle bila u položaju saradnje ili bar nenapadanja. Kao što je Centralni komitet partije po izbijanju sovjetsko-nemačkog sukoba izdao direktivu partiskim organizacijama u celoj zemlji za otpočinjanje aktivnosti, tako je sada naredio borbu protiv četnika. Ovo je bilo olakšano, je r se vodjstvo partije za protekla dva-tri meseca povezalo sa svima po­ krajinskim partizanskim štabovima, dok su četnički odredi van Srbije i Istočne Bosne bili u to vreme još bez uzajamnog kontakta. Od tada počinje borba protivu okupatora kod partizana da ustupa sve više mesta borbi za vlast, a oslobodilački rat da biva potiskivan od gradjanskog. Vodjstvo Ko­ munističke partije i partizanskog pokreta, što su u stvari bile iste ličnosti, bilo je svesno toga, da narodno-oslobodilačka borba, sem ispunjavanja obaveza prema Moskvi, može dobro da posluži da se nekoliko desetina hiljada seljaka gurnu u akciju, to jest da se revolucionišu, da se stvarni politički ciljevi prikriju, da se put ka sopstvenoj vlasti priugotovi, a protivnici već sada 28

unište. Zato je Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije, na svome zaseđanju januara 1942 godine, u manastiru, Vranoču u Crnoj Gori, dao uputstva svima rukovodiocima :~“Pre sudbonosnog trenutka moramo staviti ceo narod, potpuno i bez obzira na sredstva pod svoju vlast. . pa zatim: “Mi se moramo u danom času, uspešno poslužiti i odredbama Atlanske povelje, koristeći se njome u cilju vaspostavljanja diktature proletarijata u zemlji. To će biti moguće, kad narode Jugoslavije bude pretstavljala naša partija u vidu partizanske vojske i narodno-oslobodilačkog pokreta." Da bi ruko­ vodstvo u narodnom ustanku postalo isključivo njeno, kao što kaže Moša Pijade (“Proleter11, broj 16, strana 21) moralo se prvenstveno obračunavati sa pokretom koji je takodje bio u ustanku. Da bi se pripravio put ka vlasti u trenutku nemačkog sloma, moralo se od tog časa svim silama raditi na likvidaciji pokreta Draže Mihailovića, jer su partizani znali da im nikada ne mogu biti rivali oni koji su stajući uz Nemce od njih dobili vlast. Kao što je sam Tito rekao na završnom zaseđanju Jedinstvenog narodnog fronta Jugoslavije, u avgustu 1945 godine: “Mi smo tukli sluge okupatora ustaše, Ijotićevce, četnike, slovenske domobrane a u glavnom Dražu Mihailovića. . Zato komunisti od početka izbijanja sukoba usredsredjuju glavnu pažnju na ubijanje vo,dećih četničkih ljudi, da bi obezglavili ceo pokret. Tako na prevaru ubijaju kapetana Jovana Deroka, jednog od glavnih četničkih ko- ’ mandanata u Zapadnoj Srbiji, majora Boška Todorovića, komandanta četnič­ kih jedinica Istočne Bosne i Hercegovine, ili organizatore ustanka u Zapadnoj Bosni (Krajini) Iliju Desnicu sa ćelom porodicom i popa Iliju Rodića, kome su zabili živom kolac kroz usta i streljali mu tri brata. Četnici u istom periodu puštaju na slobodu pojedine zarobljene partizanske rukovodioce, kao Rodoljuba Čolakovića, tek postavljenog politkoma glavnog štaba za Bosnu i Hercegovinu i sadašnjeg pretsednika bosansko-hercegovačke vlade, ili ostav­ ljaju u životu učesnike u partizanskom pokretu, kao Marka Vujačića docnijeg potpretsednika Antifašističkog vijeća i Privremene narodne skupštine. Od gubitka prve slobodne teritorije do Bihaćske republike Prva posledica sukoba četnika i partizana u Zapadnoj Srbiji bilo je slabljenje fronta prema okupatoru. Partizani su nasrnuli svom silom na jedinice Draže Mihailovića, zagospodarili većim brojem oslobodjenih gradova, dok su se četnici morali povlačiti u planine, uglavnom zbog nedostatka mu­ nicije, kojom su partizani nesrazmerno više raspolagali, držeći u svojim rukama fabriku u Užicu. Koncentrišući jače snage Nemci su uskoro potom zauzeli sve gradove; 29 novembra 1941 godine ušli u središte partizanskog Vrhovnog štaba Užice a 6 decembra, zauzeli sedište štaba Draže Mi­ hailovića, Ravnu Goru. Za Dražu Mihailovića to je bio poraz, ali za partizane vojnička i po­ litička katastrofa. Vojnička, je r je nastupilo rasulo njihovih jedinica, slično onom u aprilskom ratu jugoslovenske vojske, i jer je iz Srbije izbeglo samo nešto više od 2000 boraca; politička, je r je doživljen potpuni krah u seljaš­ tvu, koje je u prvim danima ustanka, pre partizanske vladavine u oslobodjenim oblastima, i pre sukoba sa četnicima, ako ne masovno prilazilo ono ih bar pomagalo. Medjutim, u času pada slobodne teritorije u Zapadnoj Srbiji, 29

partizani su doživeli ono, što je po njihovom sopstvenom učenju najveća opasnost za svaki pokret, oni su se izolovali od narodnih masa. Njihova aktivnost i narodno raspoloženje pošli su u raskorak, od avangarde oni su postali sekta. To je uvidelo i vrhovno partizansko vodjstvo, pa je naredilo povlačenje iz Srbije, svesno toga da bi ostajanje odreda po svaku cenu na tadašnjim terenima značilo njihovo totalno uništenje. Tako je prva ofanziva Nemaca nagnala ostatak partizana iz Srbije, gde su izgubili političku bitku u narodu, ka Sandžaku i Istočnoj Bosni, gde je već svaka organizovana vlast bila rastrojena. Tada se otkrivaju dve karakteristike, svojstvene celokupnoj partizanskoj borbi za više od tri godine: njihove ofanzivei i njihove slobodne teritorije, na kojima će oni docnije zidati svu svoju slavu u inostranstvu. Njihova prva ofanziva je bila napuštanje jednog terena gde ih napadaju Nemci i prelazak na drugi gde ovih još nema. Njihova nova slobodna teritorija, to je zasni­ vanje vlasti gde nema nemačkih garnizona. Od decembra 1941 godine pa do jeseni 1944 godine, partizanska aktivnost u Srbiji, naročito protiv Nemaca biće nepoznata. Za sve tri godine partizani će dizati graju o svojoj borbi protiv okupatora tamo, gde nema jakih nemačkih jedinica, već se samo pokatkad pojave da ih gone, što ove prinudi da traže drugi teren, i uz to na teritorijama koje su najneprobodnije i najzabačenije, dakle po gerilu najpo­ godnije a za regularnu vojsku najteže. Partizanska glavnina provodi najgore zimske mesece na tromedji Istočne Bosne, Sandžaka i Crne Gore, da bi se pri prvoj ukazanoj prilici ustremila ponovo na četnike. Prvog marta 1942 godine obrazuje se u čajniču I I Proleterska brigada (Prva je obrazovana u januaru i u glavnom je bila stalno u sastavu Vrhovnog štaba) koja, kako je rečeno povodom proslave njene trogodišnjice: “Dva sata posle formiranja dobija od Vrhovnog štaba zadatak marš na Istočnu Bosnu radi likvidacije izdajničkih grupa i odreda Dangića i Todorovića. . ,1£t Pravac pokreta bila su mesta Srebrnica i Vlasenica, koja su četnici sa malim prekidima držali mesecima. četničke formacije u prostoru Istočne Bosne baš tada su vodile borbu sa najozloglašenijom ustaškom je ­ dinicom, Crnom legijom Jure Francetića, koja je, pomognuta od Nemaca, nadirala od Zavidovića ka Han Pijesku i od Sarajeva preko Romanije ka Rogatici i Vlasenici. U tom času, kad su istureni ustaški delovi bili u opasnosti da ih četnici otseku od glavnine i unište, pojavljuje se u svom maršu II Proleterska brigada, koja na Borikama udara na četnike. To je bio završni deo takozvane druge ofanzive, koja je kao i sledeće imala za zadatak da napadne četnike, bez obzira što su se ovi nalazili u borbi sa Nemcima i jistašama. Tu je zasnovana nova partizanska teritorija, koja je, kao i ostale bila preoteta od četnika, zahvaljujući tome što su ovi bili napadnuti isto­ vremeno i od ustašia i od partizana. Pred takozvanu treću ofanzivu u maju 1942 godine, partizani su vladali delovima Crne Gore i tromedjom Istočne Bosne, Crne Gore i Hercegovine, a Vrhovni štab bio im je u Foči. U Hercegovini, Crnoj Gori i Istočnoj Bosni 1 “Trogodišnjica I I broj 58, strana 2—3. 30

Proleterske brigade“

— “Vesti iz Jugoslavije ",

četničke snage bivale su sve jače, četnici Srbije su došli do planine Durmitora i nova partizanska teritorija bila je ugrožena. Opet je uradjeno po istom obrascu: t e r i t o r i j a k o j o m se v l a d a i m a d a s e n a p u s t i , a o f a n z i v a o p e t da b u d e t a m o g d e n e p r i j a t e l j a n e m a . Kao što kaže Djilas: “Leta 1942 godine u junu, u takozvanoj trećoj ofanzivi, mi smo se morali odlučiti za pravac prodora. Mišljenja su bila različita. Tito nam je ukazao pravilan put, pravilan smer. Docnije smo se uverili da bi svaka druga odluka i svaki drugi smer za nas značio poraz ili uništenje1." Titova genijalnost sastojala se u tome, što je uvideo da se ne sme ostati na dotadašnjoj teritoriji, niti se vraćati nazad, već se ima probijati napred. Ta odluka je proizilazila iz uvidjanja sopstvenog vojničkog i političkog neuspeha. Vojničkog, jer se, isto kao i na prethodnoj teritoriji nije smelo uzdati u odbranu, već se morala ona napuštati, političkog, jer partizanski odredi, isto Jcao i u Zapadnoj Srbiji, koji su od gerilaca postali vlast u jednoj oblasti, ne samo da je nisu smeli vojnički da brane, nego se nisu smeli ponova ni u brda da povuku, je r ne bi mogli u narodu opstati. Nadjeno je spasonosno rešenje, time što je Vrhovni štab naredio pravac ofanzive ka Zapadnoj Bosni, u naredbi izdatoj 6 maja 1942 godine, to jest istog dana kad su Italijani ispraznili tu okupacionu zonu i prepustili je hrvatskoj vojsci. Dve proleterske, dve crnogorske i jedna sandžačka brigada kreću se na dugi put ka Zapadnoj Bosni, imajući mestimično borbe, a uglavnom izbegavajući angažovanje svih svojih snaga u njim a, pošto im je cilj bio samo prolazak kroz te krajeve do dolaska u Krajinu. Najzad stižu na odredjenu teritoriju koja biva potpuno zaposednuta padom Bihaća, 7 novembra 1942 godine. Time je bio završen prvi period gradjanskog rata, i tutanj borbi četnika i partizana prošao je kroz većinu srpskih pokrajina. Jedna i druga strana mogle su da naprave prvi bilans. Glavna partizanska snaga prošla je srpske teritorije od Sumadije i Zapadne Srbije preko Istočne Bosne, Sandžaka, Crne Gore, Hercegovine, Centralne Bosne i svuda doživela isti proces: gde god bi se prvi put pojavili, privukli bi jedan deo lakovernog sveta, vlast prigrabili, ali automatski izazvali narodnu reakciju, okrenuli seljaštvo protiv sebe i ' bitku gubili ne samo vojnički već i politički. Na kraju 1942 godine, partizani su bili najslabiji tamo gde su najpre počeli i najduže vladali, u Zapadnoj Srbiji i Crnoj Gori. Ujedno 1942 godina je jedini period kada se najpreciznije znala podela medjuscjbnih teritorija i kad nije bilo na istom terenu po dve jake protivničke vojske, kao što će docnije biti. Partizani su vladali teritori­ jalna od 12 do 15 srezova Krajine, delovima Korduna i Banije. Svim ostalim pokrajinama iz dotadašnjeg poprišta gradjanskog rata vladale su jedinice Draže Mihailovića i bili suvereni gospodari terena, sem gradova, ne samo po tome što su imale vojnu snagu, već što partizana uopšte nije bilo. U Srbiji nije ostao nijedan partizanski odred, čak i Suvoborski, koji je iz Sandžaka vraćen u Srbiju, morao je sam da se rasturi. U Sandžaku i Crnoj Gori nije postojala nijedna partizanska desetina. Tada se moglo ići od Homoljskih planina i doći do Jadranske obale, sa četničkom objavom jcdinica Draže t 1 Milovan Djilas: “Maršal Jugoslavije Josip Broz — Tito“ — članak objavljen u časopisu “Rat i radnička klasa", 1. VI. 1944 godine. 31

Mihailovića, sam, bez ikakvog naoružanja, putujući planinskim terenima, od jednog odreda do drugog. U tim krajevima ne samo da nije bilo partizanskih jedinica, nego ni najmanje partiske organizacije. Svi partiski funkcioneri u predelima bivše partizanske vladavine, napustivši konspirativnost, bili su prinudjeni na povlačenje zajedno sa partizanima. U reonima nekadašnje njihove teritorije u Zapadnoj Srbiji, kao u Čačku, nije bilo ni pet članova partije, a u Užicu ni jedan. Od Bihaćskc republike do {talijanske kapitulacije

Nova teritorija je bila vrlo povoljno tle za obradjivanje, jer se oku­ patorske snage na njoj nisu nalazile, jer su četničke snage bile svedene ha minimum, pošto su ponikle iz otpora prema ustašama i pod italijanskom okupacijom se ljudstvo vratilo kućama, a 5000 srbijanskih i crnogorskih partizana značili su snagu koja je mogla lako da postane dominantan faktor, tim pre što se partisko vodjstvo iz mnogih delova zemlje prvi put našlo na okupu na jednoj teritoriji. Onde gde se četnici nisu blagovremeno poja­ vili, gde su partizanske glavnine dolazile prve, a potom i ostajale, tu su partizani imali vremena da se ukopaju, da steknu politička uporišta, kao u Zapadnoj Bosni, a potom u Sremu. Na teritoriji, poznatoj pod nazivom Bihaćska rpeublika, razvija se politička propaganda do maksimuma, obrazuju se svuda narodno-oslobodilački odbori: mesni, sreski i okružni, drži se 27 novembra 1942 godine prvo zasedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije (AVNOJ), potom se stvaraju organizacije: Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) i Antifašistički front žena (AFŽ). Obrazuju se, sem dotadašnjih partizanskih odreda, vezanih za odredjeni teren i nove vojne formacije nevezane za odredjenu teritoriju i pokretljive za celu državu. Formiraju se partizanske divizije: prva i druga proleterska, treća crnogorska udarna, četvrta i peta krajiške, šesta lička, sedma banijska. Nekoliko meseci nesmetanog rada omogućava partizanskom vodjstvu da se oporavi od poraza za proteklu godinu dana i da poveća svoju snagu, stva­ ranjem dvanaest krajiških brigada. Pred takozvanu četvrtu ofanzivu broj partizana se ceni na blizu '23000 boraca. U januaru 1943 godine, Italijani pokušavaju sa primorske strane prodor ka Krajini, a odmah zatim Nemci sa divizijom “Princ Eugen“, koja je dotle žarila i palila u Srbiji progoneći četnike Draže Mihailovića i vršeći re­ presalije protiv stanovništva, napadaju od Banja Luke na partizansku teri­ toriju. Do Bihaćske republike i četvrte ofanzive, partizanska glavnina se uvek kretala napred, ali to sada više nije mogla. Umesto dotadašnjih odluka o probijanju napred, u slučaju opasnosti ili ugrožavanja teritorije, sada se nametala, druga za povratak nazad. Radi vezivanja nemačkih snaga ostaju .krajiške divizije na dotadašnjoj teritoriji, povukavši se u planine, dok se glavnina snaga, prva, druga i treća divizija sa Vrhovnim štabom, koncentrišu u cilju prebacivanja na drugu teritoriju. I ovog puta partizani su ostali verni svom glavnom strategiskom principu: da sa terena koji napadaju Nemci, predju tamo gde Nemaca nema i gde su četnici i da njih napadnu. Vrši se prodor preko Hercegovine ka Crnoj Gori. Sam Tito kaže: “. . . Vrhovni štab je doneo rešenje: uništiti brzim nastupanjem prema Crnoj Gori četničke 32

bande Draže Mihailovića i na taj način likvidirati ih i politički j vojnički kao neku značajniju snagu1.44 U strahu da im Nemci ne preseku otstupnicu i p r in u d e ih na frontalnu borbu, partizani se u divljem trku prebacuju preko Neretve, zatim Drine i napadaju na,četnike. Proteklo vreme i stalna pokret­ ljivost, učinili su partizane rijtiniranijim nego ranije. Oni probijaju četnički obruč i postaju gospodari prostora izmedju reka Tare i Pive. I ovu teritoriju su stekli na isti način kao i ranije, kao što su uostalom poveli i ofanzivu. Nemci ostaju partizanima za ledjima u Hercegovini, a s druge strane posedaju granicu Sandžaka, tako da štab djenerala Mihailovića i tri srbijanska četnička korpusa .bivaju krajem aprila i početkom maja 1943 godine ugroženi od partizanskih snaga koje napadaju na Crnu Goru i nemačkih koje zatvaraju put za Srbiju. Peta neprijateljska ofanziva desila se u maju 1943 godine. Po Titovim rečima: “Neprijatelj je izvršio sve svoje glavne pripreme, dok su bile u toku naše borbe sa četnicima Draže Mihailovića1." U toj ofanzivi učestvovale su tri nemačke divizije, a glavnine partizanskih snaga su bile zatvorene u obruč, na malom prostoru, jedini put u toku njihovog celokupnog ratovanja. Brzim prodorom u Crnu Goru, Nemci su razbili četničke snage majora Pavla Djurišića i od Niksića, Kolašina, Berana, počeli da zatvaraju krug oko partizana. Partizani su sa svoje strane imali kao i uvek isti cilj da se izvuku iz oblasti ugrožene od Nemaca, samo što je sada trebalo probijati obruč a ne jednostavno se odvajati od neprijatelja. Pošto se radilo o opstanku elitnih jedinica, Vrhovnog štaba, članova AVNOJ-a, dakle o sudbini celog pokreta, morale su se uložiti sve snage i pošto nije postojalo drugo rešenje sem probijanja, to su partizani pribegli u celokupnoj istoriji svog ratovanja jedino ozbiljnom angažovanju protiv Nemaca. Radi uspešnijeg proboja ka severo-istoku, partizanske brigade zaposedale su prvo planinske visove Vučevo,Maglić iVolujak, izvršile prodor u dolinu reke Sutjeske, preko Zelengore u pravcu glavnog druma Foča—Kalinovik. Kao što kaže Tito: “T e su jedinice (prva i druga divizija) stvarale u teškim borbama jedan koridor kroz dubinski neprijateljski raspored, kroz koji se povlačila naša glavnina2.44 U tim bor­ bama, od 20 000 angažovanih partizana iz stroja je izbačeno nekoliko hiljada, treća i sedma divizija teško osakaćene, komandanti im Sava Kovačević i Nino Marakovio poginuli, dok se deveta dalmatinska divizija još pre toga raspala i morala se zvanično rasformirati. Ostatak partizanskih snaga dospeva do severo-istočne Bosne i u prostoru Vlasenice, Srebrnice, Zvornika, provodi ju li i avgust, oporavljajući se od pretrpljenih udaraca. Tu ih) i zatiče 8 septembar 1943 godine, dan italijanske kapitulacije, koja postaje sudbonosna vojnička prekretnica u borbi dvaju gerilskih tabora u gradjanskom ratu u Jugoslaviji.

1 Tito: “Peta neprijateljska ofanziva41, bilten Vrhovnog štaba NOV' i POJ, broj 29/30, 1943 godine. 1 i 2 Tito: “Peta neprijateljska ofanziva“, bilten Vrhovnog štaba NOV i POJ, broj 29/30, 1945 godina.

Uloga italijanske kapitulacije u razvoju gradjanskog rata Stab Draže Mihailovića nalazio se na granici Srbije i Sandžaka, kada je objavljena kapitulacija Italije. Odmah je naredjena puna akcija za Istočnu Bosnu, Sandžak, Crnu Goru i Hercegovinu. Komandant Sandžaka major Vojislav Lukačević, koji se zatekao u štabu Vrhovne komande, već sutra dan kreće sa šefom engleske misije pri štabu Draže Mihailovića, pukovnikom Bailey-em, na svoj teren da preduzme operacije. U roku od nekoliko dana padaju jedan za drugim gradovi Nova Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje, Berane, Andrijevica, Kolašin i počinje veliki napad na Plevlje. U tim borbama Lukačević zarobljava oko 1500 Nemaca i stavlja pod svoju kontrolu skoro celokupnu italijansku diviziju “Venecija*1. U Istočnoj Bosni stupaju u akciju dva bosanska četnička korpusa,, drinski i romanijski i jedan srbijanski — cerski, svaki sa po dve hiljade boraca. Padaju mesta Rudo, Goražde, Prača, Rogatica, Ustiprača i 5-og oktobra jako utvrdjeni Višegrad, gde operacijama prisustvuje novodošli šef britanske misije kod Draže Mihailovića, brigadir Armstrong. Nemački garnizoni se uspešno likvidiraju, hrvatske formacije bivaju u naletima zbrisane, vlast Nezavisne Države Hrvatske u tim oblastima je u punom raspadu, sve komunikacije su razorene, naročito važni mostovi na Drini, koje Nemci do kraja okupacije nisu ni pokušavali da obnove. Komandant operacija potpukovnik Zaharije Ostojić dolazi do Sokolca, u nameri da organizuje napad na najveći bosanski grad Serajevo, što bi pretstavljalo krunu operacija. U Hercegovini, komandant Petar Baćević razoružava garnizone italijanske divizije “Taurinese11 i oslobodjava skoro sva mesta sem Mostara. Šta za to vreme radi narodno-oslobodilačka vojska i njeni partizanski odredi? U metežu koji nastaje u svim krajevima gde je okupacionu silu činila italijanska vojska, partizani sasvim drukčije postupaju. Dok četnici započinju oslobodjenje teritorija, dotle partizani gledaju da likvidiraju svoje rivale. Oni znaju da rešavajuća stvar ima da bude, ne ko je više teritorija oslobodio, već ko je jači iz meteža izašao, kako po tome što je protivnika uništio, jtako , po tome što bi oružje i municiju — odlučujući faktor u gradjanskom ratu za sebe prigrabio. Dok četnici na svojim teritorijama stavljaju pod kon­ trolu italijanske jedinice, dotle ih partizani razoružavaju, rasporedjuju po manjim grupama u svoje formacije i prisvajaju sebi ostalo oružje, koje, jednom uzeto, ostaje u njihovom posecTu, dok kontrola, ugovorena sporazumom Italijana sa četnicima, traje samo dok su ovi tu. Dok partizanske brigade maršuju desetine kilometara da bi se dokopale oružja i odmah ga sklanjale iz grada, kao u Splitu, dotle četnici ostavljaju magacine nedirnute, kao u Sandžaku, i pri povlačenju ih gube. Dok četnici upućuju glavne snage za oslobodjavanje novih teritorija, dotle partizani dolaze da ih potisnu iz već oslobodjenih mesta. Partizanske brigade razoružavaju italijanske divizije u Sloveniji i postaju tri puta jače. U Dalmaciji divizija “Bergamo11 polaže partizanima oružje i oni stiču više od 10 000 novih boraca, dobrovoljno ili mobilisanjem. Glavni potez partizani ipak prave u Istočnoj Bosni, Sandžaku i Crnoj Gori. Druga divizija Peka Dapčevića, koja se u času kapitulacije 34

zatekla na planini Ozrenu (sarajevskom) kreće prema Sandžaku. Dok su četničke snage zauzete borbom oko utvrdjenih Plevalja, dotle partizanske jedinice preotimaju krajem septembra i početkom oktobra 1943 godine, Novu Varoš, Prijepolje, Bijelo Polje, Berane, a druge jedinice s boka na­ padaju na Lukačevića kod Plevalja. Ali partizani ne ostavljaju Italijanima oružje, kao što su čelnici činili, veo ih razoružavaju i mobilišu nove borce. Isto tako ne stavljaju Italijane pod svoju kontrolu kao posebne jedinice, kao prethodno četnici, veo pod svoju komandu. Za to vreme partizanske brigade udaraju četnicima u ledja kod Sokolca, onemogućavaju napad na Sarajevo i stvaranjem zajedničke linije sa partizanima iz Crne Gore, dovode u opasnost presecanje svake otstupnice četnicima i ugrožavaju Srbiju. Štab Draže Mihailovića sa bosanskim, sandžačkim i nekim srbijanskim jedinicama se povlači na granice Srbije i sprečava upad u nju. Partizani su izišli kao glavni dobitnici iz italijanske kapitulacije. Oružje njom stečeno, počelo im je obezbedjivati prevagu nad četnicima. Pošto su kao nadmoćniji zagospodarili u mnogim krajevima, oni su kao prvi zadatak postavili da i fizički unište četnike, pa u tom cilju organizuju hajku >na prvake pokreta Draže Mihailovića, improvizujući preke narodne sudove i streljajući stotine, počev od Slovenije, preko Severnog Primorja i Like, sve do Crne Gore. \ Borbe do ulaska Crvene armije u Jugoslaviju Pošto su izašli osnaženi po italijanskoj kapitulaciji, partizani su za Nemce značili od tada jačeg protivnika, nego li dotle. Početkom decembra 1943 godine, Nemci preduzimaju nove napade, što se kod partizana naziva VI ofanziva. Za razliku od prethodnih ova nije uperena samo na jednu pokrajinu, jer partizani sad imaju ostrva svojih teritorija u Sandžaku i Crnoj Gori, Istočnoj Bosni, Krajini, Dalmaciji i Liki, kao i Sloveniji. U borbama Nemci uspevaju da ih istisnu iz Dalmacije, iz gradova u Sandžaku i Istočnoj Bosni, i pred proleće 1944 godine, partizani imaju dve svoje teritorije, jednu u Zapadnoj Bosni, drugu u Crnoj Gori. U aprilu i maju 1944 godine, druga proleterska i peta krajiška divizija mesec i po dana pokušavaju u više mahova i na raznim mestima da napadnu na četnike u Srbiji i da izvrše upad, ali u tome ne uspevaju. Krajem m aja 1944 godine, Nemci bacaju padobrance na Titovu prestonicu Drvar, osvajaju je, kao i nekoliko dana potom dobar deo gradova Bosanske Krajine. Tito se sklanja na ostrvo Vis i jedan deo partizanskih snaga se ponovo kreće u pravcu Hercegovine i Crne Gore ka teritorijama manje ugroženim od Nemaca. To partizani nazivaju sedmom ofanzivom. Potom se vrši njihova sve veća koncentracija na granicama Srbije, od Srema, preko Istočne Bosne, do Sandžaka i Crne Gore. Radi efikasnije borbe, stvara se u junu 1944 godine, prva pokretna četnička formacija u Srbiji, IV grupa jurišnih korpusa, pod komandom potpukovnika Dragoslava Račića. Ta nova jedinica u julu preduzima ofanzivne operacije prema partizanima u Toplici i Jablanici, koji su u toj oblasti narasli zahvaljujući veoma izdašnoj pomoći Saveznika. U toku borbi od mesec dana, partizani bivaju potučeni, veći broj zarobljen, ali kao prinudno mobilisan pušten na slobodu kućama. 35

Početkom septembra 1944 godine, partizani započinju svoju generalnu ofanzivu na Srbiju, svesni da je ona višestruko presudna: vojnički, je r se ne može držati Jugoslavija dok se ne zauzme Srbija, niti se sme reći da je potučen Draža Mihailović, dok se ne zavlada njom, politički, je r je ona centar države i strategiski, jer je najbliža spojna tačka sa Crvenom armijom. Tokom septembra razvijaju se dramatične borbe: četnici ne uspevaju da odbace partizane preko granice, a njima ne polazi za rukom da prodru u centar Srbije, već se borbe vode po periferiji. Crvena armija čeka nekoliko nedelja na Dunavu, najzad prelazi granicu Jugoslavijie i uz sadejstvo Titovih srfaga, 20 oktobra zauzima Beograd. Partizani se iz Sandžaka i Bosne pre­ bacuju u Srbiju, a četnici Draže Mihailovića iz Srbije u Sandžak i Bosnu. Nikada ni četnici ni partizani nisu mogli da vladaju jednovremeno svima oblastima. Pojačavanje snaga u jednoj, značilo je slabljenje u drugoj. Da bi zavladali Srbijom, u kojoj su sopstvene partizanske snage bile minimalne, oni su morali d,a prebace dobar deo svojih jedinica u nju. Uzimanjem državne vlasti, nastupila je nova faza gradjanskog rata. Jedna strana postala je legalna, a druga i dalje ostala protivzakonita. Jedna je postala regularna vojska a druga i dalje gerila. Udeo Titove armije u borbama do sloma Nemačke Tek po dolasku na vlast Tito i njegovi partizani se razotkrivaju pred svetom. Počinje da se stiče drukčije mišljenje o njihovoj borbi protiv Nemaca, a docnije, mnogo poraznije, o njihovoj demokratiji. Sta je bilo prirodnije, nego da dobronamerna strana javnost vidi novu stihiju u licu Jugoslovenske armije, koja će oslonjena na Sovjetski savez, moći da zbriše i onako male nemačke snage, koje su štitile povlačenje svoje glavnine iz Grčke i kretale se put Austrije u strahu da im se ne odseče otstupnica. Zar nije Milovan Djilas, general-lajtnant i zamenik Tita na položaju komandanta Vrhovnog štaba, još 1943 godine govorio: “Naša vojska, uz pomoć oslobodilačkog po­ kreta susednih naroda, dovoljno je jaka ne samo da prikuje na Balkanu po­ stojeće nemačke i satelitske jedinice, ne samo da im ne dozvoli da kud bilo odu, nego ni da pobegnu! Ovde kod nas, pod pretpostavkom pomenutog fronta na Zapadu, dovoljni smo mi sam(i, i nam ft i opštoj stvari Saveznika1." Zar nije londonski radio uveravao da u narddno-oslobodilačkoj vojski samo Srba ima više nego što ih je bilo na Kajmakčalanu i u onim divizijama, koje su Srbiji i Jugoslaviji donele oslobodjenje 1918 godine? Zar nije rečeno na Sveslovenskoj konferenciji u Moskvi, oktobra 1943 godine, da je narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije u toku dve godine desetkovala više od trideset nemačkih divizija? Nije li general-lajtnant Koča Popović tvrdio u leto 1944 godine: “Naša vojska izbacuje iz stroja 10 do 12 000 fašističkih vojnika mesečno, dakle približno po jednu Hitlerovu diziviju“ 2, a Eduard Kardelj: “Danas na početku četvrte godine oslobodilačkog rata naših naroda, protiv narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije, bori se 580 000 neprijatc1 M. Djilas: “26rgođišnjica Oktobarske revolucije", strana 36. 2 Koča Popović: “Udeo i značaj NOV u ratu protiv fašizma." 36

Jjskih rojnika1’1 dakle skoro kao protiv Anglo-Amerikanaoa u Francuskoj. 1 Nije li se u organu komunističke partije još polovinom januara 1945 godine, uzvikivalo: “Mi ćemo zajedno sa našim Saveznicima učestvovati ne samo u oslobodjenju naše velike domovine, nego i « uništenju fašista u Berlinu?2" Pa šta se od svega toga pričanja u stvarnosti ispunilo? Da li su partizani, kao što su obećavali prikovali, zatvorili i potukli nemačke snage, ili su se delovi armije fon Vajhsa puna dva meseca krajem 1944 godine provlačili i izvukli kroz Jugoslaviju? Da li se Srbija oslobodila partizanskim snagama ili je Crvena armija zauzela Istočnu Srbiju, Bugari prodirali ka Nišu, makedonska vojska (što je u stvari stara bugarska) posela Skoplje, Bitolj, Prilep? Zar ne dodjoše albanske jedinice da zauzmu Peć, Kosovo, Metohiju, mnoga naselja Sandžaka i Crne Gore, sve do u Bosnu, a njihov šef general­ štaba potom počastvova Srbe izjavom: “Ne samo što smo oslobdili našu zemlju, već su naše hrabre divizije gonile neprijatelja preko naših granica, dukoko na jugoslavenskoj teritoriji?"3 Šta je radila Jugoslovcnska armija od novmebra 1944 godine, do maja 1945 godine, kako to da za čitavih šest meseci nije mogla zauzeti više nego kratak prostor od Višegrada do Sarajeva? Koliko se meseci batrgala po Sremu i Slavoniji i šta bi tu učinila bez Prve bugarske armije, koja je prešla put od Južne i Istočne Srbije, preko Srema, Baranje i Medjumurja sve do Slovenije? Kako to da skoro deset meseca posle otvaranja Zapadnog fronta, kada su Anglosaksonske trupe ulazile u Centralnu Nemačku, Titova armija da ne bude dovoljna ni samoj sebi, a kamo li Saveznicima i umesto da učestvuje u uništavanju Berlina, da sačekuje kraj rata kod Zagreba? Ali zato kada su neprijateljstva u Evropi obustavljena, onda su Titovi ratni izveštaji bili najbogatiji, pa su mogli pet dana po završetku rata da se pohvale brojem od preko 40 000 nemačkih zarobljenika, čak i divizijom “Princ Eugen“ sa njenom zastavom, ma da su tu diviziju u svojim kominikeima redom uništavali u IV, V i VI ofanzivi? U stvari podbacivanje Titove armije moglo je biti iznenadjenje za neobaveštenu javnost, ali za poznavaoce gradjanskog rata samo potvrda stava i mišljenja. Za tri godine akcije partizani su se uvek držali svog osnovnog pravila, da se ima inicijativa u gerili, da se neprijatelj napada na najslabijoj tački i da se pristupa povlačenju čim se približi opasnost. Kad partizani napadaju neprijatelja to je obično prepad, a kad neprijatelj na­ padne njih, onda oni pribegavaju odvajanju od njega i prebacivanju na drugi teren. Oni preduzimaju napad na neprijatelja jedino kad je on slab, a brane se od napada jedino kad nemaju kud. Zato komande jasno naredjuju, kao štab X V II istočno-bosanske divizije, od 17 novembra 1943 godine: “Naša odbrana treba da je elastična i treba izbjegavati frontalnu borbu prsimice sa nepritateljem, već delovati gerilski11, ili još jasnije Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Slovenije 12 septembra 1943 godine: “Svi podredjeni moraju imati u vidu našu direktivu, da Nemce ne izazivamo na borbu mi, dokle god oni ne preduzmu neprijateljske napade 1 E. Kardelj: “Put Nove Jugoslavije.11 2 “Borba11, od 15 januara 1945 godine. 3 “Borba11, od 12 jula 1945 godine. 37

protiv nas, to jest dokle god oni nas ne budu napali. . Sa tom taktikom mogla se voditi gerila protivu okupatora, ali ne i docnije organizovati stvarni front protivu Nemaca. Kao partizani oni su mogli birati m om enat i mesto napada na Nemce, a kad ih ovi ugroze onda odlaziti u sasvim druge oblasti, ali kao regularna vojska, na frontu u Sremu, to nije moglo. Stoga im je ostajalo ili se frontalno tući sa neprijateljem, angažovanjem svih svojih snaga i potući ga, što nisu ni pokušavali, ili se i sada po proglašenju za regularnu vojsku, držati partizanskog pravila da se Nemci stalno ne napadaju, utoliko pre ovde gde se nije radilo o prepadu na usamljene garnizone, već napadu na borbene jedinice i najzad, što više nije postojao glavni politički razlog da preko vojničke borbe treba doći do političke vlasti, je r im je ona tada već bila predata. Na završetku rata, oni koji su dobili državnu upravu, uzeli su monopol ne samo na vlast, nego i na istinu. Epopeja antinacističke borbe u Jugo­ slaviji zamračena je monopolom jedne strane — Titove, koja ne samo da u pogledu svoje akcije protiv Nemaca prikriva motive i preuveličava opseg, nego i drugi tabor u potpunosti isključuje. Sve borbe ona je sebi pripisala, u koliko pak nije mogla, ona ih je ignorisala; sve milionske žrtve ona je za sebe prisvojila, kao da su one sve zbog nje i u njoj pale, uprkos činjenici, koja proizilazi iz njihovih sopstvenih podataka, za koje je verovatno da su preuveličani u istoj srazmeri kao i oni o od njih pobijenim Nemcima, da od ukupnih žrtava u toku rata na članove Komunističke partije i SKOJ-a otpada do 75 0001, (od ukupnog broja 1685 000 ljudskih žrtava). Partizanski tabor ima, kao i svi totalitarci apsolutna i apodiktična tvrdjenja: sve zasluge pripadaju njima, sve krivice leže na drugom. Ako je reč o borbi protiv okupatora, samo su je oni vodi ii, ako pak o krivici za gradjanski rat, odgovoran je Draža Mihailović; ako o zaštićavanju naroda od uništenja, to su oni radili, ako o ubijanju i zverstvima, to su četnici Draže Mihailovića; ako je reč o borbi za demokratiju, oni su jedini koji se za nju zalažu, a ako diktatorskim namerama, one se pripisuju Draži Mihailoviću. Od narodno-oslobodiličke borbe, u čijem pokretu su se vodjstvo i prosti borci iz raznih motiva angažovali, Tito i njegovi saradnici napravili su trgovinu. U koliko se god učine oštriji prigovori na režim u državi, to partizani u toliko više preuveličavaju svoje zasluge u gerilskoj borbi. Brojke o uspesima rastu im u geometriskoj progresiji sa odmicanjem od završetka rata. Koča Popović u izjavi stranim noviranima (25 oktobra 1945 godine) rekao je da su Titovi vojnici ubili od 1941 do 1945 godine 450000 neprija­ teljskih vojnika, a Milovan Djilas četiri dana potom, na zboru u Podgorici, da se posle Sovjetskog saveza, Titova vojska najdoslednije tukla od svih na svetu, proliv nemačkog fašizma. Kao što je nemačka propaganda potopila više savezničkog brodovlja, nego što je u stvarnosti ukupno postojalo, tako je i Titova komanda u svojim izveštajima, izbacila iz stroja više Nemaca nego što ih je bilo u Jugoslaviji, više nego što ih je palo i na Zapadnom 1 Milovan Djilas (7. V III. 1945): “U toku ovog rata poginulo je oko 25 000 članova K PJ, medju njima 11 članova Centralnog komiteta i oko 50000 članova SKO J-a.“ 38

frontu. Zaslugu za kapitulaciju Italije partizani su već odavno za sebe prisvojili, sad su i onu za pobedu nad Nemcima na Balkanu, pa će na kraju ispasti da su na Zelengori i Sutjesci i u Drvaru potukli i naterali na ka­ pitulaciju i samu Nemačku. Narodno-oslobodilačka borba dobila je partizansku interpretaciju, drukči­ ju od stvarnih dogadjaja u Jugoslaviji i pojam sasvim različit od značenja tog termina i od njegove upotrebe u drugim zemljama. Njome danas oni žele da pokriju sve, svaku kritiku da uguše, svaki argumenat da obesnaže. Ako se spomenu prigovori iz inostranstva na režim u Jugoslaviji, onda eeo Titov aparat u horu odgovara: Mi smo se borili, Jugoslavija je saveznička država, niko nema prava da se u pitanje njenog režima mesa, kao da su oni država i kao da im partizanska borba daje doživotno pravo na isključivo njihovu vlast. Ako se pomene ma sa koje strane potreba makar i delimične promene sadašnjeg stanja u Jugoslaviji, onda opet Titov zvanični aparat odgovara: To su tekovine narodno-oslobodilačke borbe, kada su one neneprikosnovene i neizmenljive ni od Konstituante, ni od Saveznika, a tek ponajmanje od opozicije. Ako se začuje od ma koje političke ličnosti kritika sadašnjeg stanja, onda je uvek isti odgovor: mi smo se borili, vi niste, kao da samo oni im aju prava na vlast a druga strana čak ni na kritiku. Tito­ va partizanska borba, u kojoj je bilo mnogo pucnjave po zemlji, a još više reklame u inostranstvu, trebalo bi po njima da im da legitimaciju ea večitu vladu u Jugoslaviji, uprkos tome što je 'u toj borbi pouzdano više Srba nego Nemaca poslato u smrt, uprkos tome što je većina i Srba i Hrvata i Slovenaca protiv sadašnjeg Titovog režima, da im da pravo da izigraju princip narodnog samoopredeljenja, da prejudiciraju pitanje državnog preuredjenja i da naprave monstrum od nekakve nove narodne demokratije višeg tipa.

K A R A K T E R I S T I K E G R A D J A N S K O G RATA Dok su skoro svi evropski narodi u toku svoje istorije imali gradjanske ratove, ili seljaštva protiv feudalizma, ili socijalne revolucije u tqjcu poslednjeg stoleća, dotle ga kod Srba nije bilo. Dok ga nisu imali u epohama, kada su se kod drugih naroda dešavali, on je kod njih nastao u situaciji i pod okolnostima kada ga niko drugi nije vodio. To je bio najneobičniji i najizuzetniji gradjanski rat, koji se ma kad dogadjao. Njegova je osobenost i u uslovima pod kojima se razvijao i u podeli koju je učinio. Umesto u slobodnoj zemlji, gradjanski rat se vodio pod mnogostrukom okupacijom. Umesto borbe samo dva tabora, postojala su tri: dva gerilska, četnički i partizanski, i treći sastavljen od jedinica legalizovanih kod Nemaca, for­ miranih pomoću njih i od njih opremanih. Njih su sačinjavali u Srbiji oko 6—8000 pripadnika pokreta “Zbor“ i žandarmerija, u Sloveniji “Bela garda" pod komandom Rupnika, dok je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, postojala regularna vojska — domobrani i partiska vojska — ustaši. Hrvati su gra­ djanskim ratom bili manje pogodjeni, je r su imali kakvu takvu formalnu 39

državu, jer nije bilo podvojenosti na tri tabora, budući da uz pokret Draže Mihailovića, sem jednog malog kruga intelektualaca, drugih Hrvata nije bilo i da je prilaženje Hrvata partizanima počelo tek posle italijanske kapitulacije. Gradjanski rat četnika i partizana imao je i u vojničkom pogledu svoj specifični vid. Nisu ga vodile regularne trupe veo gerilske jedinice, na različite načine, negde u frontalnim borbama, negde u gerilskim, a negde kroz terorističke akcije. U toku njegovog trajanja oblasti su naizmenično menjale gospodare i mnogi gradovi svaki čas prelazili iz ruke u ruku Nemaca, Italijana, ustaša, četnika i partizana, kao Foča 27 puta, Nova Varoš 36 puta do kraja 1944 godine. Svireposti gradjanskog rataStrast za fizičkim uništenjem protivnika, tako karakteristična za grajanski rat, pojačana komplikovanošću odnosa, mnogostrukošću tabora i rasnim osobinama učesnika, dostizala je svoj vrhunac. Rečenica „ustao je brat na brata“ nije zvučala više kao fraza, već je postala stvarnost. Rodoljub Čolaković kaže: “Činjenica je međjutim, da je u bratoubilačkoj borbi. . . palo sa obe strane više boraca nego u borbi protiv okupatora i ustaša1." Ideologija mržnje razvijana je sistematski. Kao što je Pavelić nekad govorio : “Nije dobar ustaša onaj, koji nije u stanju da ubije dete u utrobi materinoj", tako je Tito, 7 januara 1943 godine, na pravoslavni Božić, pri smotri četvrte krajiške divizije uzviknuo: “Ruka nije zadrhtala, ni kada je trebalo obračuna­ ti i sa rodjenim ocem, ako je on prišao izdajnicima-ri-tniciina." Onda je shvatljivo da partizani nisu prezali ni od kazni koje su Nemci i ustaše primenjivali, kao kad su umesto lične i pojedinačne odgovornosti, pribegavali kolektivnoj i kažnjavali čitave porodice. Direktive prvog bosanskog partizanskog korpusa od 1943 godine, tačka 5, govore: “Često puta kon­ fiskacije imovine i pojedinačna streljanja nedovoljne su kazne u pojedinim zagriženim četničkim krajevima. Ima slučajeva gde će se morati pristupiti paljevini i uništavanju čitavih zaseoka i sela i raseljavanju stanovništva." U gradjanskom ratu sigurno da ni jedna strana ne primenjuje principe demokratije prema protivniku. Ali je isto tako sigurno da će jedna revo­ lucionarna partija, sa totalitarnom ideologijom uvek biti spremna da upotreb­ ljava teror, koji leži u suštini njene prakse. Kod nje je stupanj terora morao da zavisi od nivoa narodnog raspoloženja; što god je ono manje ili otpor snažniji, to je i teror bivao jači. A to je baš bio slučaj sa partizanima, koji su u prvobitno zaposedanim teritorijama u toku 1941/42 godine izazvali reakciju naroda i gubili oblasti, a ne kod pokreta Draže Mihailovića, koji je posle partizana ostajao i bivao u tim krajevima još jači, kao što je i od kraja 1943/44 godine, opet morao biti veći teror partizana, kada su ponovo dolazili u pokrajine u kojima su već dugo* bili otsutni i u kojima je Draža Mihailović godinam a im ao svoje uporište. Tome treba dodati da kad totalitarci dodju na vlast, onda svoja nedela prećutkuju a protivnu stranu za sve okrivljuju, i da se o nedelima govori tek kad jedan pokret propadne, 1 Rodoljub Čolaković: “Početak oružane borbe protiv okupatora u Jugo­ slaviji i Draža Mihailović.11 • ( 40

kao ELAS u Grčkoj, pa da se bude načisto da je Titov teror danas samo nastavak onog u gradjanskom ratu, kada se vodila bitka o glavnu stvar; sticanje vlasti i kada nisu postojali niti kakva kontrola, niti kakvi pravni propisi. Masovna ubijanja, pljačke, uništavanja narodne imovine, zatiranje bi­ oloških osnova naroda od strane partizana, tako eklatantni u gradjanskom ratu, po sadašnjem stanju stvari, pod Titovim režimom, su ne samo bivši, nego bi oni hteli da ih prikažu kao i da su nepostojeći. Neće se pod sadašnjim uslovima znati u svetu, a još m anje govoriti, i pisati u zemlji da je za prvih nekoliko meseci partizanske aktivnosti u Crnoj Gori pobijeno toliko stanovniš­ tva da celokupni spisak nije mogao stati u šest izdatih knjiga. Neće se saopštavati podatci o selu Ozrinići kod Nikšića, gde je od 300 kuća ostalo samo 10 nezapaljeno, niti fotografije o pasjim grobljima, kao onom kod Kolašina, gde je samo iz jedne jame izvađjeno 240 ljudi i žena pobijenih od partizana, niti o uništavanju čitavih porodica i bratstava, kao Džakovića, gde su desetine članova pobijeni. Kad jugoslovenska komisija za zločine okupatora i njihovih pomagača danas objavljuje podatke o Bosni i Herce­ govini, onda se nigde neće naći da su u srezu Gacko ubijeni od partizana do kraja 3943 godine, 931 čovek, žena i dete, dok je za isto vreme palo od ustaša 855, žrtava, da je u opštini Pridvorice 180 duša ubijeno, da je u srezu Foča, početkom 1942 godine, ubijeno 305 Srba, da se oko 500 žena i dece, nateranih od partizana na povlačenje, smrzlo u februaru 1943 godine, izmedju Drvara i Glamoča. Dokle god je Tito na vlasti neće se moći skupiti precizni i potpuni podatci koji će pokazati koliko je partizanska akcija povećala žrtve srpskog naroda. Problem opređeljivanja ljudi u gradjanskom ratu

U gradjanskom ra tif' angažovanje nekoliko desetina hiljada ljudi u oružanoj akciji, pretstavljalo je kudikamo značajniji faktor, nego li samo raspoloženje naroda. Kao revolucionarni pokret, partizani su se bili usredsredili na to neuporedivo više nego li četnici. Mržnju na okupatore, razvijeno nacionalno osećanje kod Srba, opšti metež u zemlji, oni su iskoristili na početku svoje akcije, a nacionalne, političke i klasne suprotnosti za njeno dalje razvijanje. Pošto su država i vojska već pali, bez čega se ne bi dao zamisliti uspeh u gradjanskom ratu, imao je da nastupi rascep svih ostalih društvenih i političkih snaga. U gradjanskom ratu nastaju podvojenosti na celoj liniji, počev od porodice pa do najvećih političkih grupacija; pokrajine, klase, omladina, stranke, svi dobijaju posebna obelezja u njemu. Ništa nije pogrešnije nego li posmatrati i odredjivati opredeljenja ljudi u gradjanskom ratu po iz^esnim ideološkim šablonima. Teza da egzistencija odredjuje svest, odnosno da se ljudi politički opredeljuju na osnovu svoje klasne pripadnosti, pokazala se u gradjanskom ratu u Jugoslaviji kao apsolutan apsurd. Ako danas u Jugoslaviji vlada neograničeno Komunistička partija, ništa pogrešnije ne da se zamisliti od mišljenja da je njenu glavnu snagu u gradjanskom ratu sačinjavalo radništvo kao takvo. Komunistička partija je pre rata delala mnogo više medju intelektualcima i po školama a manje medju radništvom. Najtipičniji primer jednog pokreta odozgo bila je -41

Komunistička partija Jugoslavije, jer je pošavši sa nekoliko hiljada boraca, najvećim delom studenata i djaka, a manjim delom radnika, trebalo da se afirmiše u narodu, da se aktivno' angažuje u borbi i tek tada ostvari svoj masovni pokret. Zato je potpuno razumljivo da partizani, kao što bi se moglo, šablonski gledano, očekivati, gro svojih boraca nisu crpli iz redova radništva, kao takvog, već ako je jedan deo rukovodećih ličnosti partizanskog pokreta pripadao radničkoj klasi, vojska je bila sastavljena najvećim delom od seljaka, studenata i djaka, pa tek onda radnika, isto kao što je i u četničkim redovima, sa možda nešto manjim brojem nego kod partizana bilo radnika, uglavnom onih koji su neposredno vodili poreklo sa sela i koji su se fanatično borili i ginuli u borbi i protiv Nemaca i protiv komunista. Gde god se radilo o postojanju dva tabora i opređeljivanju izmedju njih, u periodu od 1941—42—43 godine, kao u Srbiji, Sandžaku, Crnoj Gori, Istočnoj i Centralnoj Bosni i Hercegovini, srpski narod, a naročito seljaštvo kao najmnogobrojnije, opredeljivali su se uz četnike. Seljak je , kao i ostali Srbi, u pokretima četnika i partizana gledao razlike u glavnim i osnovnim stvarima i prema njima činio izbor. Srbi su po slomu Jugoslavije kao jedan čovek bili jednodušni: u protestu na dotadašnju državnu praksu, u nepokoravanju nemačkom okupatoru, u osudi ustaških pokolja, u odbrani sopstvenog opstanka, zahtevu za odgovornošću krivaca i u svesti da je osnovni nacionalni zadatak pre svega drugog, stvaranje srpskog duhovnog jedinstva i srpske etničke jedinice na završetku rata, bez čega nema života u budućnosti. Zato su i prihvatali pokret Draže Mihailovića, koji je u sebi oličavao ta opšta shvatanja. Srpski seljak s druge strane, nije imao pojma o revolucionar­ nom komunizmu, o njegovoj političkoj i ekonomskoj praksi. Još manje mu je bilo poznato šta znače brižljivo izradjene metode taktike komunističke partije, potpuno suprotne svem političkom iskustvu koje je narod Tmao, sa kojim se bio srodio i nije mogao da se odvikne i shvati odmah da se iza reči i pojmova, koji su mu bili prisni, a koje su i partizani upotrebljavali, pa čak ih isticali i za sopstvene ciljeve, krije sasvim druga sadržina. Moralo je naravno da prodje izvesno vreme, dok je seljak uvideo ko su partizani, sta hoće i kakva je njihova vladavina. Kada se postavilo pitanje da svi Srbi treba da se stave pod isključivu komandu Komunističke partije, da pristanu na guranje u akciju, na način i u obimu za koje nisu postojali ni nacionalni, ni vojnički razlozi, već samo usko politički, da se saglase se diktatorskom vladavinom na partizanskim teritorijama, da im vojnički komanduju ne oficiri već delegati Komunističke partije, a da političku vlast u pojedinim gradovima ili celim pokrajinama dobiju ljudi koji su se tu prvi put pojavili, kada je potom trebalo da usvoje komadanje srpstva, da saučestvuju u po­ maganju od izbegavanja odgovornosti nemačkih satelita, a srpskih neprijatelja, onda su se Srbi opredelili protiv Titovog pokreta. Pomirenja izmedju jednog i drugog nije bilo, jer se radilo ne o ličnostima iii pojedinim postupcima, već o osnovnom stavu, u potpunosti različitom, dvaju pokreta, stavu od čijeg je ostvarenja zavisila sudbina i život srpskog naroda. Zato su politički ljudi iz opozicije prilazili u ogromnoj većini pokretu Draže Mihailovića, zato su i oni koji su ukazivali ria nedostatke ili negativne pojave u pokretu, do kraja istrajavali i ginuli, svesni da izbora izmedju Tita i Draže Mihailovića nema, 42

svesni činjenice da u opštem metežu okupacije i gradjanskog rata, ne mogu biti svi postupci bez kritike ili ljudi bez zamerke, ali da može biti stav, kako nacionalni, protiv ubijanja i komadanja jednog naroda, tako i politički, protiv uvodjenja diktature jedne partije. Jedino je drukčiji slučaj bio u pokrajinama gde nije bilo uopšte mo­ gućnosti za opredeljivanje izmedju jednog i drugog tabora, kao u Bosanskoj K r a j i n i od 1942 godine n a dalje, i l i u Sremu, gde je od početka postojao samo jedan tabor-partizanski. Nijedna srpska pokrajina nije dala više, i to odličnih partizanskih boraca od Bosanske Krajine, ma da je retko koja toliko zbog svog srpskog obeležja stradala kao ona. Pa ipak, ti ljudi, zdravi gorštaci, sa patrijarhalnim shvatanjima i jako izraženom notom urodjenog srpskog nacionalnog osećanja, još pojačanog opasnošću ustaških progona, bili su glavna udarna snaga partizanskog pokreta. Seljak iz Krajine, ostavljen sam sebi, bez svoje prave inteligencije, delom pobijene od ustaša, ili izbegle u Srbiju, delom likvidirane od partizana, bez vodjstva koje bi osećalo isto što i on i vodilo ga putem koji bi mu odgovarao, pao je šaka jednom stranom, iskusnom, fanatizovanom, kosmopolitskom vodjstvu, koje je do krajnosti praktično umelo da iskoristi njegovu rasnu i borbenu vrednost i da ga, pazeći u prvi mah na njegova shvatanja i slabosti, stavi sebi u službu, a vremenom dobar deo i prevaspita. Partizanski komesari su počinjali da vrše propagandu, apelujući u početku uvek na osećanja, koja su znali da odgovaraju srpskom seljaku, ali stežući ih polako svojom disciplinom, odvajajući ih od rodnog kraja i kuće, razdvajajući braću, prijatelje i poznanike po raznim jedinicama, šaljući Sremce u Bosnu, Crnogorce u Krajinu, Srbijance u Sandžak, Krajišnike na Srbiju, prekidajući na taj način svaku vezu sa kućom i svojima, izolujući svakog pojedinca iz sredine koja mu je bila prisna, uvlačili ga u borbu protivu četnika, dano-noćno kljukali antičetniokom propagandom, i na kraju postizali da stvore ono što im je trebalo, raskorenjenog seljaka, lutajućeg očajnika, nemoćnog da se odupre okviru u koji je zapao, bez mogućnosti da pobegne, je r ne poznaje ni novi kraj ni tudje ljude. Okružen stalno tom atmosferom, naviknuvši se postepeno na takav način života, videći i obimnu pomoć Saveznika, najveći deo bi se konačno priklonio partizanima i išao napred slepo slušajući sva naredjenja. Bilo je mnogo primera medju K raji­ šnicima, a još više leta 1944 godine, prilikom borbi četnika i partizana u Toplici i Jablanici, gde se saslušavanjem stotina zarobljenih partizana, delom prinudno mobilisanih, a delom i starih boraca, moglo ustanoviti do koje mere ti ljudi, uglavnom bez škole i bez odredjenog političkog opredeljenja, pojma nemaju o ciljevima vodjstva za koje se biju i koliko im je komunizam potpuno stran. Pa ipak ti partizanski borci tukli su se protiv četnika verujući u tvrdjenja o ovima koja im je političko vodjstvo kroz propagandu nametalo iako se i kod njih, čim bi se malo zašlo u razgovor, odmah pojavljivao duh i shvatanja potpuno nesaobrazna komunističkim planovima. Komunisti su isto tako mogli u Sremu za sebe da iskoriste i one snage, koje bi im inače svojim normalnim socijalnim pozicijama, trebalo da budu nepomirljivi protivnici. I bogatstvom tla i mentalitetom naroda i ropstvom pod Austro-Ugarskom i pokoljima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Srem je, 43

bar što se tiče Srba koji su u njemu bili u većini, imao izrazito nacionalni karakter i bio predodredjen da bude jedno od žarišta srpskog otpora. Medjutim, partizani su bili prvi koji su započeli sa radom u narodu, služili se skoro isključivo antiokupatorskim, i patriotskim parolama, privukli jeđandeo omladine sebi, stekli dominaciju u toj pokrajini, potom vršili masovna prisilna mobilisanja u narodu koji je bio stavljen izmedju partizanske vla­ davine i ustaškog terora. Medju sremskim partizanima nalazili su se vrlq često imućni seljaci, vlasnici većih zemljišnih poseda, koji sem opštih parola 0 narodno-oslobodilačkoj borbi, nisu bili upućeni u stvarne ciljeve parti­ zanskog vodjstva i borili se i ginuli za ono čemu bi bili sigurno protivni' kada bi ga znali. Nasuprot svemu tome stajale su četničke jedinice, koje bi komunistički posmatrano, trebalo da budu sastavljene u prvom redu od ljudi koji brane svoje klasne pozicije i postojeći socijalni poredak. Medjutim u pokretu Draže Mihailovića, kao izrazito narodnom, kao pokretu malog i siromašnog čoveka u prvom redu, gro boraca u stalnim četničkim jedinicama sačinjavali su u glavnom siromašni seljaci, zatim dobrim delom sitne zanatlije i radnici, dok su baš oni koji su imali najviše materijalnog interesa da partizani ne zavla­ daju, stajali često u pozadini, da se ni na kojoj strani aktivno ne angažuju, da pomažu Milana Nedića, da održavaju kontakt sa četnicima Draže Mi­ hailovića, i da u isto vreme prema partizanima ne zatvore potpuno vrata, mereći sve svojim ličnim i oportunističkim merilom. -U gradjanskom ratu mogla bi se istaći dva merila po kojima se narod u pojedinim pokrajinama opredeljivo za četnike ili partizane. U onim krajevima u kojima je narod bio obezglavljen gubitkom svoje inteligencije 1 izložen strahovitom teroru neprijatelja, on je prilazio onome ko je došao prvi da ga povede i organizuje. Zato je prilazio u Istočnoj Bosni i Herce­ govini u prvom redu četnicima koji su ga prvi organizovali, a u Sremu i Krajini partizanima, koji su od 1942 godine jedini i svim silama radili da ga privuku sebi. Pri svemu tome, a to je drugo bitno obeležje, socijalni i eko­ nomski razlozi koji bi odredjivali opredeljenje ljudi u jedan ili drugi tabor, apsolutno nisu igrali presudnu ulogu. Deca iz najbogatijih kuća odlazila su u partizane ili po gradovim a vršila propagandu za njih, a radnici su ponegde sačinjavali najborbenije udarne četničke jedinice. Imućni zemljoposednici Srema u partizanskim jedinicama tukli su se protivu krajnje siromašnih seljaka Hercegovine u četničkim odredima. I ovde kao i svuda, ljude su rukovodili u pogledu njihovog opredeljenja za jedan ili drugi pokret, niz elemenata ili okolnosti, koje je teško i sve navesti a kamo li objasniti. Pa ipak da je sam narod svojom slobodnom voljom imao da odluči o ishodu gradjanskog rata, da je sve zavisilo od onoga što je čovek, ma kom dru­ štvenom redu pripadao, hteo i želeo, da nije medjunarodna situacija odnosno razlozi izvan domašaja samoga naroda, zatim oružje koje su partizani dobili prvo po italijanskoj kapitulaciji, onda svestrana Saveznička pomoć samo njima, i na kraju ogromna sila Sovjetskog Saveza angažovana da ostvari njihovu pobedu, gradjanski rat u Jugoslaviji bio bi samo Kratka epizoda, pobeda četnika prirodni rezultat onoga što je ogromna većina naroda želela, a Jugoslavija zaista oslobodjena zemlja u kojoj bi sam narod izabrao pravu 44

p r e t s t a v n i č k u vladu, koja svakako ne bi obezbedila demokratiju “ v i š e g tipa“ kakva postoji danas, ali bi bar narod imao punu slobodu a Saveznici garantiju, da je pobeda nad Nemačkom i u Jugoslaviji-zaista značila i pobedu ideja A tlanske povelje.

Političke stranke pod okupacijom i u gradjanskom ratu Političke stranke Jugoslavije stvorene i odredjene za aktivnost u nor­ malnom političkom životu, posle desetogodišnjeg perioda ličnih režima bez prave parlamentarnosti, upadaju u još težu situaciju okupacijom i gra­ djanskim ratom. T ri nedemokratske jedino su ostale po državnom slomu kompaktne i obrazovale jezgro za svoje vojne organizacije: hrvatski ustaši, koji su postali vodjstvo Nezavisne Države Hrvatske i tvorci njene vojske, pokret “Zbor“ u Srbiji koji je organizovao svoje oružane formacije i Ko­ munistička partija Jugoslavije koja je stvorila partizanske odrede. U Sloveniji su postojale pred rat četiri stranke: Slovenska ljudska (formalno uključena u Jugoslovensku radikalnu zajednicu), Socijalistička, Šamostalno-demokratska i Samostalno-kmetijska, od kojih su dve poslednje pristupile u glavnom Jugoslovenskoj nacionalnoj stranci. Slovenska ljudska stranka, klerikalna po svom programu i vodjstvu, dobijala je u Sloveniji na svima izborima, održavanim za dvadeset godina, ogromnu većinu. Pod oku­ pacijom, od vodjstva je prišao Italijanima Marko Natlačen i u atentatu ubijen od partizana, dok se nstrodno-oslobodilačkom pokretu nije priključio ni jedan. Osvobodilna fronta, za koju su još u toku gradjanskog rata Tito i Kardelj tvrdili, da je okupila sve slovenačke stranke, nije imala ni jednog delegata, niti člana vodjstva iz sve četiri stranke. Ona je sem Komunističke partije, imala jedino još pretstavnika Hrišćansko-socijalističke stranke, koja je po­ stojala samo na hartiji i udruženja “Soko“. Jedine dve političke ličnosti, koje su prišle Titovom pokretu, niti su igrale glavnu ulogu u političkom životu Slovenije, niti bi još manje mogli biti označeni kao -demokratski i progresivni prvaci. To su Dušan Sernec, koji je ispao iz Slovenske ljudske stranke još 10 godina pre sloma Jugoslavije i koji je u šestojanuarskom režimu bio ban Dravske banovine i ministar gradjevina i Drago Marušić, takodje ban i ministar u šestoj anuarskom režimu, jedino poznat kao or­ ganizator neuspelog Patriotskog omladinskog fronta, polufašističkog pokreta koji je pozdravljao dizanjem ruke, dakle obojica koji bi po novom izbornom zakonu sadašnje Jugoslavije, izgubili kao bivši ministri aktivno i pasivno pravo glasa, da nisu prišli Titu. U Hrvatskoj najjača stranka koja je na svima izborima dobijala pre­ težnu većinu hrvatskih glasova, jeste Hrvatska seljačka stranka, iz koje se desno krilo priključilo Paveliću 1941 godjpe, a nekolicina manje poznatih partiskih funkcionera prišla Titu 1943/44 godine. Pretsedništvo stranke, Maček, Košutić, Torbar, Pernar, Andres, Smoljan, Reberski; nisu prilazili ni ustaškom ni partizanskom pokretu. Tito je obrazovao novu Hrvatsku seljačku stranku sa disidentima, medju kojima tada nije bio ni jedan poslanik stranke sa poslednjih izbora, pokušavajući i hrvatske mase i stranu javnost da ubedi da je njegov narodno-oslobodilački pokret pravi sledbenik ideja Antona i Stjepana Radića.

45

Dok su Slovenci bili većinom grupisani u Slovenskoj ljudskoj stranci, Hrvati u Hrvatskoj Seljačkoj, dotle su Srbi bili podeljeni na nekoliko raznih, od kojih ni jedna nije imala apsolutnu većinu. Od Samostalno demokratske stranke, koja je imala u glavnom orga­ nizaciju medju Srbima na teritoriji Hrvatske, prišao je izvestan broj funkcionera pokretu Draže Mihailovića, na čelu sa njenim počasnim pretsednikom Adamom Pribićevićem, koji je postao potpretsednik Jugoslovenske demokratske narodne zajednice, političke grupacije obrazovane od pretstavnika svih srpskih i slovenačkih stranaka i članova pokreta Draže Mi­ hailovića. Nekolicina partiskih prvaka priključili su se Titu, u vreme ita­ lijanske kapitulacije, kada u glavnom nastaje prvi prilaz političara partiznima. Sreten Vukosavljević, koji je nekad u Ustavotvornoj skupštiti glasao za ukidanje Komunističke partije, zajedno sa Ivanom Ribarom, Titovim pretsednikom Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije i Nurijom Pozdercem, njegovim prvim potpretsednikom, i koji je sedto kao državni potskeretar u izbornoj vladi 1925 godine, kada su hapšeni Stjepan Radić i pretsedništvo Hrvatske seljačke stranke, delegiran je po prilasku Titu, u Subašićevu vladu u Londonu. U to vreme Titu je prišao i Ljuba Leontić iz Splita, u političkom životu poznat kao pretsednik direktorijuma organizacuje “Orjuna", stvorene po uzoru na Musolinijev fašistički pokret, od koga je pozajmila ne samo ustrojstvo i naziv za vodjstvo, nego i nasilničke metode. U Titov pokret ušao je i Rade Pribićević iz Petrinje, isključen iz stranke 1940 godine, i uziman u Titove vlade u Jajcu, Beogradu u Zagrebu, prven­ stveno zbog svoga prezimena (ma da nije nikakvo srodstvo sa porodicom Svetozara i Adama Pribićevića). Docnije je Titu pristupio iz inostranstva i Sava Kosanović, sekretar stranke. Na poslednjim izborima 1938 godine, vršenim pod pritiskom vlade Mi­ lana Slojadinovića, najviše srpskih glasova, oko 180000 dobila je Demo­ kratska stranka. Pod okupacijom, sem pet prvaka koji su otišli u inostranstvo, ostalo vodjstvo u koliko nije bilo po strani, angažovalo se u pokretu Draže Mihailovića. Od članova Glavnog odbora, učestvovali su u pokretu: Miliailo Kujundžić, pretsednik partiske organizacije za Južnu Srbiju, koji je umro na položaju pretsednika Jugoslovenske demokratske narodne za­ jednice, Dragoljub Lazić, koji je zbog rada u pokretu Draže Mihailovića, osudjen od Titovih vlasti, na osam godina robije, Branislav Ivković, koji je osudjen iz istog razloga na deset godina robije, Dr. Vlada Popović, sestrić osnivača i šefa stranke Ljubomira Davidovića, koji je ubijen od partizana, Radule Cogurić, koji je oteran u logor Mauthausen, prota Dušan Argirović, takodje deportovan u Nemačku, Miodrag Živanović, koji je neko­ liko puta hapšen od Gestapoa, Milorad Kostić, koji je bio u Majevičkom četničkom korpusu i mnogi seljaci članovi Glavnog odbora, kao Micko Paradjanin, Spasoje Negić, Mileta Prodanović, i drugi. Od 27 članova Izvr­ šnog ođbofa stranke, ni jedan nije učestvovao u partizanskom pokretu, od preko 150 članova Glavnog odbora, kod Tita se nalazio samo Mile Peruničić, ne računajući Vladu Zečevića, koji nije bio nikakav funkcioner, već samo jedared partiski kandidat na izborima. Zemljoradnička stranka, ma da je dobila na poslednjim izborima oko 46

130 000 glasova, pretstavljala je najorganizovaniju srpsku stranku, i jedina od svili pod okupacijom održavala partiski kontakt sa svojim funkcionerima iz raznih pokrajina zemlje. Dok su jo j 5—6 članova Glavnog odbora iz Crne Gore i Bosne pristupili partizanskom pokretu, kao Jovan Četković, Marko Vujačić i Jevto Pavić, dotle su se većina ostalih angažovali u pokretu Draže Mihailovića. Sekretar Glavnog o3Eora Lazar T rklja medju prvima je organizovao četničku akciju u Istočnoj Srbiji, Istočnoj Bosni i Hercegovini, dok je jedan od najvidjenijih članova stranke Jovo Popović imao inicijativu pri osnivanju Centralnog nacionalnog komiteta u pokretu Draže Mihailovića. Od osnovaca stranke, kao Dr. Riste Jeremića i senatora Sredoja Brkića, koji su se nalazili kao delegati stranke u štabu djenerala Mihailovića, preko mnogo­ brojnih članova Glavnog odbora, kao Radomira Jankovića, Živote Todorovića, Vidaka Kovačevića i drugih, koji su vršili ne samo političke nego i vojne funkcije u pokretu, pa do celokupnog omladinskog vodjstva, svi su uzimali učešća u akciji djenerala Mihailovića. Svoju aktivnost platili su dva puta velikim hapšenjima od strane Gestapoa, kada su streljani članovi Glavnog odbora Jovo Popović, Gojko Terić, Obrad Mastilović, Branko Delić, inžinjer Tomašević, pretsednik zemljoradničke omladine Bogoljub Zečević, a posle njih i narodni poslanik Vojislav Lazić. Jugoslovenska nacionalna stranka, uglavnom sastavljena od Srba, dobila je na poslednjim izborima oko 120 000 glasova. Imala je svoje delegate u Centralnom nacionalnom komitetu djenerala Mihailovića, Aleksu Jovanovića i Ljubišu ^.Trifuno vica. Partizanskom pokretu jedino je pristupio, tek 1944 godine, Miloš Rašović. Radikalna stranka je najstarija postojeća partija u Jugoslaviji. Na poslednjim izborima dobila je grupa starih članova Glavnog odbora stranke oko 80000 glasova. Njeni prvaci u koliko su se angažovali u gradjanskom ratu, to je bilo u pokretu djenerala Mihailovića. Stranka je imala svoje delegate u Centralnom Nacionalnom komitetu, njen šef Aca Stanojević slao je pismene poruke Draži Mihailoviću, a pretsednik odbora stranke za Južnu Srbiju, Stevan Trivunac, zbog svoje aktivnosti, oteran je od Nemaca u Mauthausen. Socijalistička stranka, koja je slabije stajala u Srbiji nego u Sloveniji, pristupila je kolektivno pokretu Draže Mihailovića. Njen pretsednik Dr. Zivko Topalović, pretsedavao je Svetosavskom narodnom kongresu ,u selu Ba, kada je osnovana Jugoslovenska demokratska narodna zajednica od članova pokreta Draže Mihailovića! i pretstavnika političkih stranaka kao i raznih nacionalnih i kulturnih organizacija. Njen drugi delegat u Centralnom nacionalnom komitetu, Aleksandar Pavlović, od strane Titovih vlasti osudjen je na 10 godina zatvora. Ostale stranke, kao znatno slabije, nisu isticale na poslednjim izborima ni po nekolicinu kandidata, u koliko su uopšte na njima i istupale, kao što ne bi dobile slabodnim izborima u celoj zemlji zajedno onoliko glasova, koliko bi Demokratska ili Zemljoradnička samo u dva ili tri okruga. One su mogle da figuriraju na spisku mnogobrojnih stranaka, ali u stvarnosti nisu pretstavljale značajnu političku snagu. Takva je bila Demokratska levica, četiri disidenta Demokratske stranke, od kojih su dvojica pristupili par­ 47

tizanima, Ivan Ribar i Čedomir Plećević, a Dragoslav Smiljanić pokretu Draže Mihailovića. Zatim Socijal-demokratska stranka na čelu sa Nedeljkom Divcem, čija se aktivnost prostirala samo na nekoliko srezova. Republikanska stranka postojala je kao politička organizacija pre 6-og januara 1929 godine, a docnije kao ,!krug intelektualaca, bez pretenzija na praktičnu političku akciju. Od njenog Užeg odbora, većina je vrlo rano ušla i aktivno radila u pokretu djenerala Draže Mihailovića. Kao što je gradjanski rat u Jugo­ slaviji deneo jedan paradoks, da režimski i oportunistički političari prilaze šefu komunista Titu, istina tek onda kada je njegova pobeda postala verovatnija, tako su i republikanska intelektualna elita i socijalističko vodjstvo prišli monarhističkom pokretu Draže Mihailovića,, i lo u početnoj i najneizvesnijoj fazi. Od poznatih republicanaca prišli su mu Dragiša Vasio, najbolji posleratni srpski pripovedač i član Srpske akademije nauka, koji je jula 1941 godine pristupio pokretu Draže Mihailovića i od tada, pa sve do svoje pogibije od ustaša, aprila 1945 godine, bio jedan od prvih saradnika Draže Mihailo­ vića. Dva člana pretsedništva stranke, Dr. Mladen Žujović, član Izvršnog odbora Centralnog nacionalnog komitetaCi Dr. Vojislav Vujanac, privremeni pretsednik Centralnog nacionalnog komiteta 1942/43 godine, docnije ubijen u Gestapou, dok je jedini nekadašnji republikanski narodni poslanik, Jovan Djonović, od osnivanja Centralnog nacionalnog komiteta postao njegov član i delegat u inostranstvu. Od partiskih grupacija jedina koja nije imala nikakvog učešća u gradjanskom ratu, a njeni prvaci sudelovali u kolaboracionističkom režimu Nedića, bila je Narodna seljačka stranka, do rata na glasu kao najlevičarskija. Njen faktički šef Dragoljub Jovanović, kao ni njen nominalni Radomir Todorovio, nisu se eksponirali ni za jednu stranu u toku gradjanskog rata, a od malobrojnih prvaka ubijen je od Nemaca Dušan Bogdanović, zbog sumnje da je saradjivao sa partizanima. Počasni pretsednik stranke, Mihailo Avramović, imenovan je pod okupacijom od strane Milana Nedića za pretsednika nove uprave Saveza zemljoradničkih zadruga, urednik partiskog organa pre rata Miloš M. Milošević, postao je uvodničar pro­ gramskog kolaboracionističkog lista pod okupacijom “Srpski narod“, i po­ moćnik šefa propagande, zloglasnog nem ačkog agenta Djordja Perića. Isto tako nekolicina lokalnih prvaka učestvovali su u okupacionom režimu, kao Jovan Jovanović u Leskovcu, dobivši položaj pretsednika opštine ili Života Djermanović u Valjevu, držeći govore na vladinim zborovima, zajedno sa okružnim načelnikom iz Valjeva, docnije ubijenim od četnika, Dragomirom Lukićem, što mu nije smetalo da pod Titom postane ministar u federalnoj vladi Srbije. Odnos Komunističke partije Jugoslavije prema ostalim političkim strankama u toku gradjanskog rata

Odnos Komunističke partije kao jedinog organizatora partizanskog pokreta i kao učesnika u gradjanskom ratu, prema ostalim strankama, obeležen je sa dve glavne karakteristike: s jedne strane primanjem političkih ljudi u partizanski pokret, bez obzira na njihovfi prošlost, dotadašnji stav i aktivnost, i s druge planskim razaranjem postojećih stranaka i eliminisanjem njihovog pravog vodjstva. Da bi kamuflirali čisto komunističku dominaciju u 48

partizanskom pokretu, da bi izbili oružje iz ruku protivnika koji su tvrdili da pokret ima komunistički karakter, oni su oberučke primali svakog po­ litičkog čoveka, iz ma koje stranke, koji bi im prišao, ne zbog njegove v r e d n o s ti i uloge, još manje radi uspostavljanja neke političke koalicije, već prvenstveno zbog njihove titule. Partizanima je bilo mnogo lakše i spro­ vodi jivije da se pokažu kao tvorci opšte stranačkog jedinstva i zatočnici demokratije, ne davanjem odredjenih političkih sloboda i stvaranjem plat­ forme za ravnopravnu saradnju raznih grupacija, već okupljanjem svih po­ litičkih ostataka i partiskih disidenata. Zato su članovi glavnih odbora neko­ munističkih stranaka, koji bi im pristupili, odmah dobijali titule ministara u Titovoj vladi u Jajcu i odmah bivali imenovani za članove Prezidiuma Anti­ fašističkih vijeća bilo za Jugoslaviju, bilo za pojedine pokrajine. Zato su dva jedina slovenačka političara kod partizana ubacivani u sve političke kombinacije, počev od vlade u Jajcu, preko Subašićeve u Londonu, pa do Titove u Beogradu i Namesništva. Zato su jedina dva člana Demokratske stranke, uvodjeni i u Bihaćsku vladu i potom u onu u Jajcu, zato su prvaci Samostalno-đemokratske i Zemljoradničke stranke, koji bi im prišli, odmah dobijali položaje u pojedinim privremenim vladama. S druge strane komunistički šefovi su uvek jasno stavljali do znanja da se mora raditi na rušenju starih partija i njihovih vodja, što su sprovodili u fazi gradjanskog rata, pomoću disidenata koji bi im prilazili. Još udžbenik za partijce “12 uslova za boljševizaciju partije'1 kaže: “Danas ne može biti više govora o stvaranju jedinstvene radničke i pučke fronte odozgo, s po­ kvarenim vodjama socijal-dcmokratima, Samostalne-demokratske stranke i ostalih partija, već jedino stvaranjem toga fronta odozdo, s masama, a protiv tih vodja.“ Eduard Kardelj govoreći o početcima narodno-oslobodilačke borbe, sa zadovoljstvom konstatuje: “Počelo je raspadanje starih partija i njihovih vrhova. Pošteni ljudi iz tih vrhova počeli su da napuštaju izdajnike.1*1 Najviši partiski funkcioneri ne propuštaju ni jednu priliku za sve tri godine gradjanskog rata a da ne osude šefove gradjanskih partija, kao Djilas kad kaže: “Maček spada u onu grupu starih, bivših partiskih vodja, koji tako žalosno, sramno i glupo završavaju svoju karijeru u emigraciji (Milan Gavrilović, Grol, Trifunović i đr.)“2 Dok Mitar Bakić, onda politički komesar Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku, a potom šef kabineta pretsednika vlade, maršala Tita, u referatu od avgusta 1943 godine “O političkim partijama u zemlji11, koji je služio za partiske kurseve, kaže o vodjstvu svake pojedine stranke sledeće: Radikalna partija: “Danas ova partija i njeno vodjstvo stoji na liniji otvorene izdaje narodnih i državnih interesa (Miša Trifunović). . Demokratska partija: “Vodjstvo te stranke (Milan Grol i drugi) vodi otvoreni rat protiv oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije.“ Zemljoradnička partija: ‘‘Vodjstvo te partije (Milan Gavrilović i Branko

1 E. Kardelj: “Put Nove Jugoslavije.11 2 Članak Milovana Djilasa u časopisu “Nova Jugoslavija", 1 april 1944, strana 5. 49

Cubrilovič) slizali su se s okupatorom i vode otvoreni rat protiv interesa svojih naroda . . Samostalno demokratska partija: “Vodji te stranke odvraćali su narodne mase od aktivne borbe protiv okupatora.44 Hrvatska seljačka stranka: “Dr. Maček u poslednje vreme organizuje svoju vojsku (Mačekova garda) za borbu protiv narodno-oslobodilačke vjske.“ Slovenska ljudska stranka: “Danas vodjstvo SL JS stoji na istoj liniji sa izbegličkom vladom u Londonu.“ Tako su prvaci dveju stranaka, koje nisu učestvovali ni u jednoj vladi za vreme bivše Jugoslavije — Republikanske i Socijalističke i drugih dveju, koje su bile najmanje na vlasti — Demokratske i Zemljoradničke, zbog učešća u pokretu Draže Mihailovića, žigosani kao narodni neprijatelji i to od partizana medju kojima se nalaze mnogi od onih koji su te iste opozicionare gonili i pod šestojanuarskim režimom kao antidržavne elemente, i epitet reakcionara dobili ljudi koji su decenije proveli u opoziciji u borbi protiv nedemokratskih režima. S druge strane, politički špekulanti koji su se vrlo dobro snalazili pod ličnim režimima, stekli su priliku za povoljno plasiranje i kod Tita. Kao što su nekada od Jevtića prelazili uz novu vladu Stojadinovića, da bi kad ovaj padne preko noći prišli Dragiši Cvetkoviću kad na vlast dodje, kao što su se zalagali naizmeniono i za centralizam i za federaciju, osudjivali Mačeka kao državnog neprijatelja, pa mu potom davali sem hrvatskih i srpske srezove pod upravu, kao što su se izjašnjavali redom za orijentaciju prema Francuskoj, pa Nemačkoj, pa Sovjetskom Savezu, tako su sada osetivši dolazak na vlast Tita, počeli njemu prilaziti. Tu će se naći oni koji su nekada javno u Narodnoj skupštini oglašavali Komunističku partiju kao skup zliko­ vaca, kao Ivan Ribar, zatim potpretsednik Jugoslovenske radikalne zajednice i senator Milana Stojadinovića i Dragiš:; Cvetkovića Nurija Pozderac, di­ rektor kolaboracionističkog lista pod okupacijom “Obnova1Vladislav Ilibnikar, šestojanuarski prvaci Sernec i Marušić, oni koji su služili svim vladama koje su dolazile: Bogdan Radić, Kamenko Božić, Karatijevio, Smiljanić, Mihailo Djurović, Glišić, ili oni koji su menjali stranke i ubedjenja od integralnog jugoslovenstva, preko Samostalno-Demokratske stranke Svetozara Pribićevića i Hrvatske seljačke Mačeka do Tita, kao Rudolf Bićanić. Pomoću narodnooslobodilačkog pokreta ugurali su se u politički život ljudi koji bi u procesu političkog ozdravljenja, koji bi neminovno nastupio, da nije Tito nametnut, bili za uvek eliminisani, kao i oni koji su već davno bili vremenom pre­ gaženi i zaboravljeni, a'od Tita nasilno'politički vaskrsnuti, kao Jambrišek, Mandić, Smodlaka, Jaša Prodanović. Nisu samo najborbeniji opozicionari pristupali Draži Mihailoviću, nego je i njegov pokret bio najjači u najopozicionarskijim srezovima. Glavna uporišta Demokratske i Zemljoradničke stranke u Srbiji, Jugoslovenske nacionalne u- Istočnoj i Centralnoj Bosni i Zemljoradničke u Hercegovini, od pre rata, pretstavljala su najjača žarjšta pokreta Draže Mihilović, a naslabija mesta Titova. Cak je i partizansko vodjstvo izmedju sebe priznavalo, pišući: “Jedinstvo naroda u Srbiji ostvaruje se odozdo,, jer ni jedna bivša stranka ili njeni ostatci ili aktivne pristalice ne učestvuju u narodno-oslobodilačkoj 50

borbi1/' Kao primer neka posluži samo jedan okrug užički. U srezu crnogor­ skom, dok se zemljoradnički šef Radomir Janković nalazio na čelu četničke organizacije, dotle je poslanik svih šestojanuarskih vlada Jakša Tomić prišao partizanskim odredima. U požeškom srezu, jedinom u Zapadnoj Srbiji gde je opozicija na izborima 1938 godine dobila većinu i imala svoga poslanika, dok su opozicioni poslanici i Demokratske i Zemljoradničke stranke učestvovali u pokretu Draže Mihailovića, dotle je poslanik šestojanuarskog režima Vitomir Viđaković postao kod Tita član Izvršnog odbora Narodnog fronta za Srbiju. U zlatiborskom srezu, dok je prvim četničkim odredom, potom i brigadom komandovao bivši demokratski narodni poslanik Andrija Jevremović, dotle je banovinski većnik šestojanuarskog režima Milan Smiljanić postao u fe­ deralnoj vladi kod Tita ministar poljoprivrede i potpretsednik Narodnog fronta za Srbiju. Angažovanje tolikog broja opozicionara u pokretu Draže Mihailovića je najbolji dokaz da on nije reakcionaran, jer oni koji su se godinama borili protiv svih ličnih režima sigurno se ne bi potom nalazili u jednom nazadnom pokretu; da nije profašistički, je r u njemu ne bi učestvovali ljudi i prvaci iz stranaka, koje su se izjasnile protiv Trojnog pakta još dok je Dragiša Cvetković bio na njegovom potpisivanju u Beču; da nije izdajnički, je r ti politički ljudi očigledno ne bi zamenili svoju borbu protiv Nemaca onda kad su ovi pretstavljali najjaču silu u Evropi, službom njima, kad su Hitlera počeli napuštati i oni koji su ga do tada verno služili. Ne bi bilo ništa novo i čudno u politici da su i ovoga puta Titovim dolaskom na vlast oportunisti uzeli prevagu nad doslednima, nevaljalci nad ispravnima, da' su režimlije došle uz Komunističku partiju na vlast, makar samo kao privremena fasada, a demokratski prvaci ostali u opoziciji. Tragično je to što je njima uskraćeno ne samo pravo opozicije u Titovom režimu, nego i pravo na život, što su prvi nosioci borbe, protiv Nemaca od Titovih partizana ubijani kao izdajnici, a najopozieionarskiji političari i porodice osudjivanj kao reakcionari. Omladina u Titovom pokretu Nezdrave prilike u staroj Jugoslaviji išle su na ruku ekstremističkim pokretima za rad u omladini, koju je, nemajući oslonca u sopstvenoj sredini neodoljivo privlačilo kolektivno pijanstvo mladih i dinamičnih totalitarnih ideologija. Jedan od najvećih paradoksa šestojanuarske diktature bio je taj, što se ona trudila da rastroji sve gradjanske političke partije, dok je do­ puštala širenje komunističke propagande kroz časopise, listove i biblioteke. Za tadašnje nosioce režima značili su izgleda veću opasnost ljudi kao Ljuliomir Davidović ili Aca Stanojević, stranke koje su oni vodili i ideje koji su oni zastupali, nego li komunistička ideologija, izražavana kroz tadašnju štampu, koja je umela tokom šestojanuarskog režima da duhovno pripremi nekoliko omladinskih godišta prvo za borbu na Univerzitetu, a zatim u par­ tizanskim odredima. Baš u to vreme, 1929 godine i docnije, izlazili su u Beogradu i Zagrebu komunistički časopisi, “Nova literatura", “Stožer", ”Kultura“, “Literatura", “Književnik”, “Danas", "Savremena stvarnost", “Izraz", 1 Zaključi partiskog savetovanja u Srbiji, od 9—13. V III. 1943, tačka 3. 51

“Umetnost i kritika11, bibilioteka “Nolit“, izđajući skoro samo dela stranih pisaca komunista, i biblioteke “Svetlost11 i “Epoha" koje su izdavale isključivo dela marksističkih klasika. Srednjoškolska i studentska omladina bila je upravo preplavljena tom literaturom, je r se na drugoj strani niko nije zala­ gao za njeno sistematsko vaspitanje u drugom duhu. Komunisti su glavnu pažnju posvećivali političkom radu na Univerzitetu, u srednjoškolskoj muškoj i ženskoj omladini u Beogradu i unutrašnjosti, a isto tako i zanatskoj i radničkoj omladini..,Kroz beogradski Univerzitet, kroz literarne družine i ostala kulturno-sportska udruženja u svim muškim i ženskim gimnazijama, kroz učiteljsku, srednjo-tehničku i razne zanatske škole oni su protkali mrežu svojih ćelija i organizacija, držali u svojim rukama uprave većine tih društava, onemogućavali svaku opoziciju, oslanja­ jući se u prvom redu na neupućenost, dezinteresovanost i ravnodušnost ve­ ćine djaka i studenata. Godine neometanog rada stvorile su čitave kadrove manje ili više izgradjenih i što je glavno fanatizovanih komunista, naročito u unutrašnjosti, gde su pojedine gimnazije i učiteljske škole u manjim mestima služile kao pravi seminari za teorisku spremu i revolucionarnu delatnost. Na taj način svake godine Univerziteti cele Jugoslavije, dobijali su iz srednjih škola idejno već opredeljene komuniste, novi učitelji su odlazili u svoje seoske škole isto tako vaspitani marksističkom literaturom u prvom redu. Ti gimnazisti, studenti i mladi učitelji uključivani su u Savez ko­ munističke omladine Jugoslavije (SKOJ), koji je, u vreme opšteg reorganizovanja Partije 1935/36 godine, postavljen na nove osnove i dobio novo vodjstvo. Za sledećih nekoliko godina njegove aktivnosti, znatno mu je povećan broj članova. Kada je Komunistička partija po 22 junu 1941 godine, dala direktivu za partizansku akciju, postojao je spreman kadar mladih komunista koji je samo imao da se sa mirnodopske ilegalne aktivnosti, prebaci na novu gerilsku. Prve partizanske borce kao i komandno osoblje na početku akcije sačinjavali su članovi SKOJ-a. Učitelji i studenti po svojim selima su prvipridobijali po nekolicinu mladića da im se pridruže. Kada su narastanjem partizanske akcije kroz nekoliko meseca docnije, zaposedana pojedina mesta u njima je vršeno u prvom redu mobilisanje omladine i stvarane potom nove omladinske antifašističke organizacije pod kontrolom i rukovodstvom SKOJ-a, za pojedine pokrajine posebno, kao u Srbiji, Savez mlade generacije, u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini ista tela sa sličnim nazivima. Krajem decembra 1942 godine, osnovana je jedinstvena organizacija Ujedinjeni savez anti­ fašističke omladine Jugoslavije (USAOJ), koji je držao do završetka rata dva svoja kongresa, oba na teritoriji Bosanske Krajine, prvi osnivački u ■Bihaću i drugi, u maju 1944 godine u Drvaru. Kao što je pre rata na beograd­ skom Univerzitetu Ujedinjena studentska omladina služila kao opšte om­ ladinska formacija, kroz koju je SKOJ vršio presudan utieaj, tako je u USAOJ-u ostvarena potpuna dominacija komunista uz isključenje, makar i formalnog učešća pretstavnika drugih omladinskih političkih grupacija. USAOJ je postao organizaciona forma za okupljanje omladine čak i oba­ vezno, na zaposednutim teritorijama, a preko toga za uključivanje u SKOJ. 52

Omladina u pokretu Draže Mihailovića Na beogradskom Univerzitetu, nasuprot komunistima i ljotićevcima po­ čela je pred rat da jača jedna nova, slobodoumna i antitotalitarna struja. Počev od 1939 godine, u ćelom omladinskom životu osećaju se novi pokreti, možda više kao tendencije jednog budućeg razvoja nego li već organizovana snaga, ali noseći u sebi u svakom slučaju klicu opšteg omladinskog duhovnog preporoda, kome su rat i okupacija presekli dotadašnji način aktivnosti i prinudili ga na sasvim novi. Raspad države i okupacija onemogućili su da te nove omladinske snage dobiju i neminovan širok organizacioni okvir, da se sliju u jedan snažan omladinski pokret i tako dobiju pored idejne i duhovne, još i praktičnu vrednost. U kratkom aprilskom ratu stotine omladinaca, ma da nisu bili vojni obveznici, dobrovoljno su se javljali u jedinice jugoslovenske vojske. Posle poraza i po nastanku okupacije, vodjstvo glavnih omladinskih organizacija složilo se odmah u tome da treba sve preduzeti da se stvori tajni omladinski antiokupatorski pokret i već u junu 1941 godine stupa se u vezu sa pu­ kovnikom Mihailovićem. Za razliku od starijih političara koji su u raznim periodima i ne tako kompaktno pristupili pokretu Draže Mihailovića, srpska omladina iz nacionalnih i političkih organizacija je to uradila odmah, celokupna i jedinstveno. Ideološka borba sa Univerziteta, pretvara se u toku okupacije u oružanu borbu na terenu. Krajem 1942 godine, Ravnogorska omladina, kako počinju da se zovu omladinci koji pristupaju pokretu Draže Mihailovića, obrazuje prve omladinske štabove i manje gerilske jedinice sa borbenom i propagandnom dužnošću. Da bi se uskladio i centralizovao rad omladine u mnogim krajevima, dotle medjusobno nepovezan, održava pe polovinom januara 1944 godine prvi omladinski kongres, u blizini Bavne Gore, na kome je učestvovalo preko 200 delegata iz cele zemlje. Od ravnogorske omladine i omladine političkih stranaka i nacionalnih i kulturnih udruženja, obrazuje se nova, jedinstvena organizacija Ujedinjena demokratska omladina Jugoslavije (UDOJ), kao prethodnik Jugoslovenske demokratske narodne zajednice kod starijih, koja je osnovana desetak dana docnije. Kao što je narod, naročito u Srbiji, bio uz i za Dražu Mihailovića, tako je i omladina. Oni koji su se pre rata opredelili za Komunističku partiju ili Ljotićev “Zbor“, za vreme okupacije su otišli u partizanske ili ljotićevske odrede. Ostali, većina, bili su za četnike. Proces omladinskog otrežnjenja, započet pre rata, tokom okupacije postao je jos intenzivniji. Masovni pokolji Srba od strane ustaša, planska hajka na sve što je srpsko u svim delovima Jugoslavije, komunistička borba sa glavnim ciljem prigrabljivanja vlasti, iz.đajnička uloga pokreta “Zbor“, iskustvo Hitlerovog novog poretka i par­ tizanskih slobodnih teritorija, sve je to presudno delovalo na slobodarska i antitotalitaristička opredeljenja srpske omladine. Nikada beogradska om­ ladina, na primer, nije bila više protiv Nemaca i komunista nego pod okupacijom, i to naročito 1944 godine. Najbolji dokaz za to je što tada, uprkos tome što je Tito iz dana u dan jačao i vojnički u zemlji i politički u inostranstvu, skoro niko od beogradskih omladinaca, kao uostalom i onih lz gradova u unutrašnjosti nije prilazio partizanima, ma da je to lični 53

oportunizam nalagao, dok improvizovana Vojna akademija na teritoriji kojom su vladale trupe djenerala Mihailovića, nije mogla da primi ogroman broj srednjoškolaca i studenata, koji su se dobrovoljno javljali da svrše kurs i postanu niže komandno osoblje u četničkim jedinicama. U toku te trogodišnje borbe, omladina u jedinicama Draže Mihailovića dala je mnogobrojne žrtve, izgubivši izmedju ostalih i pretsednike svojih predratnih organizacija: pretsednika omladine Jugoslovenske nacionalne stranke Mihaila Radovića, koji je poginuo u borbi protiv partizana kao običan borac u jednom omladinskom četničkom odredu, Zemljoradničke stranke Bogoljuba Zečevića, koga su Nemci streljali 1942 godine zbog pripadništva organizaciji Draže Mihailovića, Omladinske sekcije Srpskog kulturnog kluba za Južnu Srbiju, Bogoljuba Dičića, koga su Nemci uhvatili i streljali 1943 godine, Radikalne stranke R. Radovanovica, koji je godinama učestvovao kao aktivan borac u Javorskom četničkom korpusu i docnije streljan od partizana, Demokratske stranke Andru Poletija, gonjenog od Gestapoa, a streljanog od partizana i pretstavnika omladine levičarskog pokreta “Napred“ Miliju Janićijevića,' koji je kao jedan od najpoznatijih omladinskih prvaka pre rata, vodio ne­ prekidno borbu protiv ličnih režima, prilikom jednih demonstracija ranjen od policije, a 1945 godine streljan od novih komunističkih vlasti kao izdajnik neprijatelj. Zavladjivanje komunista zemljom dalo im je priliku da svim silama guše razvijanje novih omladinskih demokratskih snaga. Ono što Gestapo, streljanja, koncentracioni logori, nisu mogli da unište, ona srpska mladost koja se patila i borila pod okupacijom, koja je ostala verna svome narodu, koja je do poslednjog časa verovala u Zapadne Saveznike, ostala je sa celim narodom ostavljena na milost i nemilost Titu. Nemogući da pobiju sve te mlade ljude, koji su bili protiv njih, ili makar samo nepouzdani, komunisti su našli mnogo rafiniraniji način da ih likvidiraju. Na front protiv Nemaca u Sremu, 1945 godine, slata su čitava godišta srpskih dečaka, bez ikakve vojničke obuke, bez opreme, odela i obuće, sa nedovoljnom ishranom i bacana na nemačke bunkere. Tu je ginuo cvet srpske omladine, deca iz najboljih seljačkih i građjanskih kuća, prepušteni i zaboravljeni od celog sveta, osudjeni da svojim dragocenim mladim životima, plate i svoja slobodarska uverenja i svoju vernost idealima i borbi svoga naroda.

54

POLITIČKA BITKA OKO JUGOSLAVIJE

O D VLADE 26 M A R T A 1941 G O D IN E D O TITOVE V L A D E 7 M A R T A 1945 Sem vojničkog sukoba u zemlji, vodjena je i politička borba u inostranstvu, gde su se nalazili kralj i jugoslovenska vlada, koji su pred Savezni­ cima pretstavljali legalnost i državni kontinuitet Jugoslavije. Sporovi koji su nastajali u zemlji, odražavali su se potom i medju političkim faktorima u inostranstvu, prvo, nacionalni problem Srba i Hrvata, zatim oružana borba izmedju Draže Mihailovića i Tita. Situacija u jugoslovenskoj emigraciji do izbijanja spora Mihailović— Tito pred inostranstvom Kao što su u zemlji nastale podvojenosti izmedju Hrvata i Srba, a potom i sukob u najstrašnijem vidu — pokašaj istrebljenja srpskog naroda, tako su se pojavljivale u odgovarajućim fazama i razlike izmedju hrvatskih i srpskih političara. Na dan prevrata 27-og marta vlada je sastavljena od srpskih političkih šefova, koji su se svi izjasnili protiv Trojnog pakta i vodjstva Hrvatske seljačke stranke, dotadašnjih ministara u vladi Dragiše Cvetkovića, koja je potpisala Trojni pakt. Na listi vlade, objavljenoj u jutro 27-og marta, nalazio se kao potpretsednik Dr. Vladimir Maček, koji je stavljen bez prethodne saglasnosti i tek posle višednevnih pregovora došao u Beograd. Dok su se po pitanju Trojnog pakta, zatim još više rata, Srb; i Hrvati našli kao dva sveta jedan prema drugom, i dok su se sve formalne državno-pravne veze koje su postojale, padom Jugoslavije prekinule, dotle se kod srpskih i hrvatskih po­ litičkih šefova do te krajnosti nije išlo i oni su se na dan nemačkog napada 6-og aprila, nalazili u okviru zajedničke vlade i kada je ova bila prinudjena da napusti zemlju, od pet Hrvata njenih članova, dvojica su sa njom pošla. Otpočinjanjem pokolja nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, još više se pojačala podvojenost izmedju dva hrvatska i ostalih srpskih ministara u vladi. I dok su stizale vesti iz zemlje, još u toku leta 1941 godine, o masovnim ustaškim pokoljima, dotle su se s druge strane pojavljivali prvi glasovi o otporu Srba okupatorima. Početkom septembra 1941 godine, štab pukovnika Mihailovića uspeva da uspostavi radio vezu sa Maltom, britanskom komandom, a preko nje i jugoslovenskom vladom. Odmah zatim preko londonskog radia, a uskoro širom savezničke štampe u Engleskoj i Americi,

57

objavljuju se vesti o borbama protiv Nemaca u Srbiji i o oslobodjavanju mnogobrojnih mesta. Sem tog odjeka u inostranstvu, pojava srpskog otpora pod pukovnikom Mihailovićem izaziva i političko dejstvo u jugoslovenskoj vladi, opet različito. Kod Srba jedno, jer je taj podvig podizao ugled srpskog naroda u očima Saveznika, i brisao uspomenu na kratkotrajni rat i kapitulaciju, kod Hrvata, dvojice ministara u vladi i još tri prvka iz Hrvatske seljačke stranke drugo, jer je četnički pokret po sastavu bio čisto srpski i mogao da reagira na ustaške pokolje. Na stare sporne tačke, koje su se vukle još iz zemlje, na pitanje teritorijalnog razgraničenja Srba i Hrvata, na pitanje njihove različite uloge u ratu, a zatim pokolja u Hrvatskoj, nadovezalo se još jedno, gde se opet srpski i hvatski političari nisu našli na istoj liniji. Kao što je hrvatskim političarima išlo u račun da se što manje osudjuju pokolji u Nazavisnoj Državi Hrvatskoj, tako im je isto bilo u interesu da se što manje hvali otpor Srba, tim više kada je data legalnost Draži Mihailoviću kao jedinom zvaničnom pretstavniku otpora i jedinom savezničkom faktoru u zemlji, njegovim imenovanjem za komandanta vojno-četničkih odreda u Jugoslaviji, a u novoj vladi Slobodana Jovanovića, u januaru 1942 godine, za ministra vojske. U jugoslovenskoj vladi su se tada nalazili srpski političari koji svi nisu odo­ brili u svoje vreme sporazum od 26 avgusta 1939 godine i dva hvratska, koji ga nisu smatrali kao maksimum svojih ostvarenja; jedni kao pretstavniči naroda koji je imao 27-mi mart i narodni otpor protiv okupatora pod Dražom Mihailovićem i drugi, koji su, umesto 27-og marta učestvovali u vladi potpisnici Trojnog pakta i imali kao glavnu stvarnost u Hrvatskoj pokolje nad Srbima. U takvoj situaciji medju jugoslovenskim faktorima u inostranstvu, pojavio se jedan novi činilac iz zemlje, koji se upleo, zapleo stare sporove i potegao nove. To je bio Titov partizanski pokret. Početak kampanje protiv Draže Mihailovića pred inostranstvom Manje od godinu dana posle pokretanja vojničke akcije u zemlji, komu­ nističko vodjstvo je započelo političku bitku u inostranstvu. Kao što je pukovnik Mihailović pretstavljao za Tita glavnog vojnog protivnika u zemlji, tako je on postao prvo težište napada u inostranstvu. Od toga časa Titov pokret, iskorišćavajući situaciju u jugoslovenskoj emigracili i razvoj medjusavezničkih odnosa uopšte, započeo je bitku sa sukcesivnim ciljevima: prvo, potući Dražu Mihailovića politički u inostranstvu, zatim eliminisati ostale faktore, to jest vladu, pa onda Kralja, i najzad dobiti legalnost i steći priznanje kod Saveznika. Bitka protiv djenerala Mihailovića u inostranstvu započela je uspos­ tavljanjem radio stanice “ Slobodna Jugoslavija11, koja je, instalirana uTiflisu februara 1942 godine, otvorila kampanju. Od tada pa sve do februara 1945 godine, kada je završila rad, sve njene emisije iz dana u dan, svodile su se na iznošenje, dokazivanje i ponavljanje dveju osnovnih postavki: prve, da se Titovi partizani istrajno i neprekidno bore protiv okupatora za oslobodjenje svoje zemlje i da stalno daju doprinos pobedi Saveznika, druge, da jedinice Draže Mihailovića saradjuju sa okupatorima, da se nalaze u njihovoj službi, da zajedno sa njima operišu, izazivaju gradjanski rat i ometaju antifašističku

58

borbu, nanoseći štetu ne samo narodno-oslobodilačkoj vojsci, nego i sa­ v e z n ič k im armijama. Kao stari poznavaoci najuspešnijeg sistema propagande, uz to rukovođjeni spolja, oni su znali da primene njeno najefikasnije pravilo: da se u kampanji treba usredsrediti na jednu ili dve osnovne teze, stalno na njima insistirati, neprekidno ih potkrepljivati, svesti protivnika samo na to, prikazati svoja tvrdjenja ne- samo kao istinu, ne samo kao deo jednog pro­ blema, veo kao njegovu celinu, da je protivnik samo to, jedino i apsolutno ništa više. Aparat njihove propagande, koja ne samo da nije funkcionisala nego ni poticala jedino iz zemlje, mesecima sa služio uvek istim argumentima, bombardovao svet stalnim izveštajima, imenima, brojkama, datumima, da bi dokazao tačnost iznetili tvrdjenja. Pošto je u toku nekoliko prethodnih mese­ ci u svetskoj javnosti ličnost Draže Mihailovića, kao nosioca otpora protiv okupatora uzdizana na stepen legendarnog junaka, sada počinje iz dana u dan radio stanica „Slobodna Jugoslavija'1 da iznosi sasvim drugu tezu, da on saradjuje sa okupatorom, da je njegov sluga, a što je prikriven tim j e . opasniji, da ne samo nije nosilac otpora nego čak ni učesnik u njemu, pa ni začetnik. Partizanska propaganda nije polazila od postavke da u zemlji vlada gradjanski rat dva tabora, i pred inostranstvom zastupala svoje stanovište u njemu, već je uzela efikasniju tezu da se Titove jedinice biju protiv okupatora a da Draža Mihailović izaziva gradjanski rat, da to nisu dva saveznička tabora u zemlji, već da je od njih samo jedan — Titov čisto saveznički. Iz prve zemlje u Evropi iz koje je došao glas o gerili i ustanku, došla je i prva zabuna. Sta je od toga bilo istina, da li su Draža Mihailović i njegova akcija bili ono što je tvrdila Titova propaganda? Problemi i dogadjaji, naročito onako komplikovani kao u Jugoslaviji, gledani sa raznih uglova daju različite aspekte. Moglo bi se za mnogu od pojedinih tema dati dve, često sasvim suprotne obrade, obe na prvi pogled dokumentovane, ma da ne podjednako istinite. Mogu da se iznesu tvrdjenja, na oko najlogičnija, da se čak potkrepe činjenicama, ali ipak da ne odgovara­ ju materijalnoj istini, proteklim dogadjajima i jugoslovenskoj stvarnosti, da često ne samo ne daju celinu problema, nego ni njen najhitniji deo. Tako i partizanska propaganda protiv Draže Mihailovića nije pružala opštu sliku o situaciji u Jugoslaviji, vep je istrzala iz nje pojedine delove, tumačila ih ' na svoj način insistirala na njima i zaklanjala njima celinu stvari. Borba protiv okupatora u Jugoslaviji, posle izbijanja gradjanskog rata, imala je dva svoja vida; jedan, zavisan samo od okupatora, kad su ovi nalazili za potrebno da gone Mihailovićeve četnike, ili Titove partizane dakle imali inicijativu, a gerilski tabor bio u" defanzivi, drugi, kad su gerilci prelazili u ofanzivu i imali inicijativu, što je zavisilo od sjtuacjje i odnosa snaga izmedju dva gerilska tabora na datom terenu. Anomalija gra­ djanskog rata pod okupacijom u antinemačkoj borbi, imala je u tim sluča­ jevima odlučujući uticaj. U svakoj pojedinoj oblasti i pojedinom periodu borbe, gde bi jedan od gerilskih tabora bio gospodareći, tu bi se sopstvena teritorija branila i vodile ofanzivne i defanzivne borbe sa okupatorima i njihovim najamničkim trupama. Kada je partizanski pokret, krajem 1942 godine, uspeo dolaskom jedinica iz ostalih krajeva države, i njihovom kon­ centracijom na malom prostoru, da zavlada teritorij om Bosanske Krajine,

59

koja je obuhvatala neuporedivo manji prostor nego što je Srbija, po kon­ figuraciji terena i slabini saobraćajnim vezama bila mnogo povoljnija za gerilu, a kao periferna oblast od mnogo manje strategiske važnosti za Nemce nego Srbija, zbog čega ovi nisu ni imali svoje stalne posade u njoj, onda je bio prinudjen, ako ne da po svaku cenu brani teritoriju pri napadima ne­ prijatelja, onda bar da se održi kao vojna snaga u njoj. Zato je s druge strane pokret djenerala Mihailovića, posle isterivanja partizana iz Srbije, za tri godine svoje dominacije u njoj imao česte sukobe sa nemačkim, bugarskim i ljotićevskim trupama, napadao ih i bivao napadan i od njih proganjan. Zato nema sreza! u Srbiji u kome nije vodjena bar nekoliko puta borba protiv okupatora i njegorih najamnika, u kome nisu kuće od okupatora paljene, nema- funkcionera u pokretu Draže Mihailovića, koji nije bio izložen progonu okupatora i u čitavim krajevima nema skoro porodice u kojoj nije neki član zbog učešća u akciji djenerala Mihailovića bio izložen svakovrsnim represalijama. Pojedini četnički odredi, kao Rasinski korpus potpukovnika Keserovića, uništili su sami više ljotićevaca i imali više sukoba sa njima, nego li sve partizanske grupe za tri godine. Jedinice Draže Mihailovića su zarobile i ubile mnoge ljojieevske komandante, kao i komandanta četničkih odreda u službi Nemaca,TKostu Pcćanca Y njegove najglavnije saradnike. Neosporna je činjenica d a s u učesnici u organizaciji Draže Mihailovića po gradovima najviše h^pšeni 'od Nemaca, da je u Beogradu za dve godine Gestapo izvršio hapšenja uzastopno devet štabova i njihovih organizacija1, da su u logoru na Dedinju, i Banjici uvek nalazio pretežan broj ljudi osumnji­ čenih zbog rada u pokretu Draže Mihailovića. Ovi su takodje bili prvenstveno terani u koncentracione logore u Nemačku, pa su od blizu 8 000 Srba de­ portiranih samo u Mauthausen, izuzev dve poslednje grupe, svi ostali pri­ padali pokretu Draže Mihailovića. Za borbe i žrtve pokreta Draže Mi­ hailovića postoje vidljivi tragovi u zemlji i preživeli učesnici kao svedoci u inostranstvu, na koje su savezničke armije svuda nailazile, oslobodjavajući zarobljenike iz vojničkih, ili političke internirce iz koncentracionih logora. Današnja partizanska propaganda ako može da zabrani da se o svemu tome govori u zemlji, ne može da ukloni notornu istinu i da natera hiljade ljudi da veruju njenim recima, suprotnim od stvarnosti koja ih okružuje. Optužbe protiv Draže Mihailovića Sasvim je drukčije stanje stvari bilo za tri godine borbe u onim po­ krajinama, gde su se naizmenično menjale dve gerilske strane, gde su se sem nemačkih okupatora nalazili i italijanski i gde je jedan narod, kao Srbi u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, bio potpuno stavljen van zakona i podvrgnut istrebljivanju. Tu je četnički pokret nastao na drukčiji način nego li u Srbiji, imao drukčiji karakter i drukčije uslove opstanka, što partizanska propaganda namerno nije uzimala u obzir. Od 1942 godine, u celokupnoj svo­ joj antičetničkoj propagandi, kao i u prvoj noti od januara 1943 godine, upućenoj Saveznicima, potpisanoj od strane Ivana Ribara ti ime AVNOJ-a 1 U Gestapou je postojao specijalni otsek za borbu protiv organizacije Draže Mihailovića, na čelu sa majorom Brandt-om.

60

i Tita u ime Vrhovnog štaba NOV i POJ (Narodno oslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije) uvek su optužbe protiv četnika podizane za rad u dve-tri pokrajine i protiv četiri-pet uvek istih komandanata, Uroša Drenovića u Bosanskoj Krajini, popa Djujića i Jevdjevića u Dalmaciji, Djukanovioa, Stanišića i Djurišića u Crnoj Gori. S druge strane, nisu podizane optužbe iste vrste za komandanta Hercegovine Petra Baćevića, za ko­ mandanta Istočne Bosne potpukovnika Zahariju Ostojića, komandanta San­ džaka majora Voju Lukačevića i sve poznate komandante u Srbiji, Keserovića, Račića, Piletića, Smiljanića, Neška Nedića, Tufegdžića, Pazarca, Vučkovića, Topalovića, Cvetića i druge. Usled neprekidne bujice partizanske propagande u inostranstvu 1 usled nepostojanja ni u približnoj meri iznošenja činjenica i teza s druge strane, počelo je da preovladjuje uverenje ne samo da je partizansko objašnjenje dogadjaja u Jugoslaviji u potpunosti tačno, nego da je to ustvari sve što ima da se kaže. Kao što je iz činjenice da su se par­ tizani tukli po teritoriji Nezavisne Države Hvratske, upošteno od njih su­ gerirano mišljenje, da su oni ti koji se biju u svima pokrajinama protiv' okupatora i da su jedini koji se bore, tako su iz optužbi na četničke ko­ mandante u pojedinim oblastima, hteli da stvore uverenje, da to što su govorili protiv njih, treba uopštiti na sve. Pri stalnoj poplavi njihove jedno­ obrazne propaganda, kojoj je po partizane povoljan razvoj medjusavezničkih odnosa, naročito SSSR i Velike Britanije, omogućavao sve veći razmah, a drugoj strani uskraćivao skoro u, potpunosti publicitet i kako se ti podatci nisu mogli naprosto ignorisati ili jednostavno proglasiti za neistinu, par­ tizanska propaganda u jednom delu strane javnosti postigla je željeni cilj. Kao što su u toku 1942/43 godine partizani stvarali utisak u inostranstvu da vode neprekidnu borbu protivu okupatora, pretvarajući u svojoj pro­ pagandi čarke i okršaje sa italijanskim garnizonima u ofanzivne operacije najvišeg stila, tako su i uglavnom podigli optužbu protiv Draže Mihailovića, uzimajući za dokazni materijal opet prvenstveno odnos pojedinih četničkih komandanata u Crnoj Gori i Dalmaciji, prema Italijanima. Početkom 1942 godine Draža Mihailović je primio pod svoju komandu pojedine četničke komandante Crne Gore i Dalmacije, koji su započeli akciju nezavisno od njega i samostalno je vodili, sa kojima on nije mogao da ima neposredan kontakt, pa prema tome ni kontrolu njihovih postupaka, jer je od proleća 1943 godine, napustivši Crnu Goru, bio udaljen od njih. Primanjem pod njegovu komandu, odlikovanjima i proizvodstvima, koja su im data u prvoj fazi njihove borbe, oni sami nisu time mnogo dobili na terenu, a Draža ■Mihailović, stavljajući ih pod okrilje svoje legalnosti, dao je oružje u ruke. partizanima da ga preko njih napadaju, preko njega kao ministra celu vladu u Londonu, pa potom i Kralja Petra. I dok su ti komandanti na terenu pružali zaštitu srpskom življu, koji se ili branio od ustaša ili odbijao da pod je sa partizanima, i to na teritorijalna najudaljenijim od Srbije, gde nisu mogli dobijali pomoć od nje kao Istočna Bosna i Sandžak, dotle je u partizanskoj kampanji u inostranstvu protiv Draže Mihailovića .1 njegovog pokreta, odgovornost za njihov rad, bacana na samog Dražu Mihailovića kao komandanta i ministra vojnog u egzilskoj vladi. Partizani sasvim prirodno u svojoj propagandi nisu ni pominjali stvarne motive akcije ovih ko-

61

manđanata, želeći da ih obeleže ne kao ljude koji su se stavili na čelo srpskog življa, prepuštenog samom sebi, istrebljenju od strane ustaša ili isključivoj vlasti partizana, već kao svesne i dobrovoljne saradnike i sluge Italijana. Malo je kome u inostranstvu bilo poznato da se pred pitanjem biološkog opstanka Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, i materijalnog u Crnoj Gori, našao dobar deo tamošnjeg življa, po-gotovu onaj koji nije mogao da učestvuje u borbi ili da bude stalno u zbegovima, stavljen pred alternativu; ili imati poredak makar samo da obezbedjuje goli život, ili ići u haos, gde je najverovatniji kraj bila smrt. Srpski živalj se u tim krajevima nalazio u vojnički skoro nemogućoj situaciji. Moralo se ići protiv ustaša, jer su oni hteli totalno istrebljenje. Nemci su u svojoj diplomatskoj f vojnoj politici smatrali Srbe za glavne neprijatelje; oglašavali su ih kao krivce u Prvom svetskom ratu za njegovo izbijanje, u Drugom za prevrat od 27-og marta; za njih je pod okupacijom u Hitlerovom novom poretku bilo rezervisano poslednje mesto i oni bi poslednji došli na red za zaštitu kod Nemaca. Najzad partizani, koji su 1941/42 godine prikupili iz ovih pokrajina pod svoju zastavu 10— 15000 Srba, nisu mogli steći podršku većine stanovništva, nisu mogli pružiti efikasnu zaštitu narodu i na kraju su se morali iz tih krajeva, kao Crne Gore, povući, ostavljajući na milost i nemilost okupatoru narod bez krova nad glavom, bez hrane, izložen teškim represalijama. Stoga su pojedini komandanti nalazeći se u bezizlaznom položaju, pribegli jedinom rešenju, koje je kakvo takvo ipak bilo rešenje, tražeći kontakt sa Italijanima, iz čega su proistekle kao prve posledice, da su masovne represalije bile obustavljene i da su hiljade izbeglica iz zbegova po planinama mogle da se vrate svojim kućama. To dolaženje u kontakt imalo je i politički karakter, jer pojedini od tih komandanata nisu služili Italijanima već su se njima poslužili. Pre sultalijani, odnosno oficiri Druge armije, preko tih komandanata želeli da se približe savezničkoj liniji i njenom zvaničnom faktoru u Jugo­ slaviji, svesni toga da će Nemačka izgubiti rat, nego li što su ti četnički komandanti hteli da pridju osovinskoj politici. Takav je slučaj bio u Crnoj Gori gde su se medju nosiocima četničkog pokreta nalazili djeneral Djukanović, ban Crne Gore posle 27-og- marta i pukovnik Bajo Stanišić, koji su posle kapitulacije Italije sa svojim jedinicama potpuno postali ilegalni, ili pak Uroš Drenović u Zapadnoj Bosni, jedan od organizatora ustanka u julu 1941 godine, koji je sa partizanima zajedno operisao sve do februara 1942. Mnogi četnički komandanti koristili su italijansku vojsku, zadržavajući pot­ puno ne samo posebnost svoga sastava i slobodu delovanja, nego i sva svoja shvatanja uperena protivu Musolinija i fašističke Italije. Medjutim Titovi partizani su u septembru 1943 godine, upotrebili naoružanje deset italijanskih divizija za postizanje svojih ciljeva u gradjanskom ratu, ne samo saradjujući, nego i primajući u svoj sastav hiljade dotadašnjih okupatora, kao i mnoge Pavelićeve jedinice. Pred neprekidnom i sistematski vodjenom partizanskom propagandom, nije se čak više ni postavilo pitanje: otkuda da se traži baš taj i takav puritanizam, kao sa nekim apsolutnim pravom od pokreta djenerala Draže Mihailovića i srpskog naroda sa njim, i zašto se ta čistunska merila ne protegnu na celoj liniji i na sve ostale narode i ličnosti, koji su išli pra-

62

u tom smislu što nisu imali ni 27-mi mart, ni ustanak, već gu državu, vojsku, sve stavili na raspoloženje osvajaču koji dolazi i išli linijom najmanjeg otpora? Tu nije vredelo ni drugo pitanje: zašto bi se onaj čovek koji je ustao protiv osvajača, kada niko drugi to nije činio, sad njemu priključivao kad je ovaj počeo propadati? Najzad na završetku ratne kampanje u Jugoslaviji, sa Crvenom armijom i bugarskim divizijama, dolazili su na vlast Tito i njegovi partizani. Draža Mihailović nije prišao Crvenoj armiji, jer mu je ona razoružavala jedinice u Srbiji i ubijala komandante. On se nije probijao ni na Zapad prema savez­ ničkim armijama, već je ostao u planinama sa narodom, kao što je i počeo, ma da je to pretstavljalo od svih mogućih rešenja najtežu neizvesnost. Da Ii bi Tito u sličnoj situaciji po sebe, ostao do kraja da deli sudbinu sa narodom, ili bi kao svaki profesionalni revolucionar pri izgubljenoj bitci, kao što je nekad napustio Spaniju, sada ostavio i Jugoslaviju, da bi se potom ko zna ti kojoj zemlji ponovo angažovao u borbi koju odredi Kmunistička partija? Tako je prvi čovek koji se sa oružjem u ruci i sa gerilskim formacijama pojavio u borbi protiv Nemaca u proleće 1941, ostao poslednji i jedini u šumi 1945 godine. Kao što je bio nekada prvi živi protest nemačke okupacije u Evropi, tako je postao po završetku rata takodje prvi u protestu protiv nasilnog rešenja koje ne odgovara ni interesu i raspoloženju naroda ni cilje­ vima borbe Ujedinjenih nacija. Prvi čovek koji se u porobljenoj Evropi su­ kobio sa Nemeima došao je prvi u sukob i to oružani sa komunistima i bio prvi koga su komunisti obasuli paljbom svoje propagande, oglašujući ga za reakcionara, fašistu, kolaboracionistu, izazivača gradjanskog rata, izdajnika i ratnog zločinca. To je jedan od razloga što pokret djenerala Mihailovića, naročito od Teheranske konferencije na dalje biva pogrešno shvatan u delu svetske javnosti, sve dok partizani nisu počeli da upotrebljavaju isti sistem optužbi i protiv drugih. Etiketa reakcionarstva lepi se potom i uz savezničke političare, za nelojalnost se optužuju ne četnici u Jugoslaviji, veo i Saveznici zbog svoje politike, a od Britanaca dobiveno oružje upotrebljava se u ime narodno-oslobodilačke borbe ne samo protiv četnika Draže Mihailovića, nego se liferuje i ELAS-u protiv britanskih trupa u Grčkoj. v o lin is k i

le g a ln o s t,

Eiiminisanje Draže Mihailovića Medjunarodni dogadjaji su više uticali na promenu savezničkog stava prema Draži Mihailoviću, nego li optužbe Titove propagande. Teze i tvrdjenja se podešavaju prema medjunarodnoj politici. Kad neko treba da se osudjuje i ruši, one se potržu, kad nije oportuno da se iznose, one se preinače ili prećute. Tako su i u rešavanju spora Mihailović — Tito, odlučujuću ulogu igrale velike sile i njihovi medjusobni odnosi, dok je partizanski pokret tu bio statista ili u najboljem slučaju imao sporednu ulogu. Sledeći dogadjaji koji su nastupali, priznavanje Titovog pokreta za jedinu savezničku vojsku u Jugoslaviji, obrazovanje nove Kraljevske vlade bez Draže Mihailovića, ulaženje Titovih pretstavnika u šubašićev kabinet, priznavanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije i njegovih organa za privremenu

63

vlast u zemlji, dobijanje legalnosti, sve sa to bile uzastopne etape, koje imaju svoj istorijat u političkom životu Jugoslavije tokom rata a svoj koren u rasporedu snaga i posebnosti planova Anglo-Amerikanaca i Sovjeta. Prvi koji je imao da bude napadnut i rušen od partizana medju zvanićniin faktorima Jugoslavije bio je ministar Draža Mihailović, kao jedini rival u zemlji, kao jedini k oji je imao vojnu snagu, i mogao da smeta pri uvodjenju faktičnog stanja i sprovodjenja politike svršenog čina u zemlji, što Kralj i vlada bez značajne vojne snage spolja nisu mogli da urade. Prvo je protiv njega primenjeno, kombinovanim sadejstvom partizanske propagande i sov­ jetske politike, strategisko pravilo da protivnike treba tući ponaosob, izolovati ih od svojih prirodnih saveznika, potom ih eliminisati kao činioce iz političke igre i time ih potući. Draža Mihailović bio je 1941 godine, jedini pretstavnik legalnosti i imao savezničkog delegata u svom štabu. Partizani niti su priznavani za legalne, niti su imali koga od savezničkih pretstavnika. Dok su oni vodili vojničku i političku borbu protiv Draže Mihailovića, nisu priznavali ni njega kao ministra vojnog ni londonsku vladu, a ova nije priznavala njih. To je značilo raskid, ali to nije pretstavljalo konačno rešenje, pogotovu od onog časa kada su se Sovjeti krenuli u ofanzivu i počeli pribli­ žavati Balkanu. Jedan od aksioma savezničke politike u Evropi postao je, da se ne samo Sovjetski savez kao velika sila, koja nosi glavni teret rata i prelazi u ofanzivu ne može zaobilaziti i ostati bez glasa u rešavanju evropskih pitanja, već da se ne mogu u politici Saveznika prema pojedinim evropskim zemljama izbeći ili iz političke računice eliminisati kao faktori komunističke partije i njihovi partizanski pokreti, a još manje da se sa njima može biti u otvorenom ratu. Od tada antinemačka, a jednovremeno i antikomunistička orijentacija, a još više praksa, okretale bi protiv sebe i Nemjce i Sovjete i Engleze. To je prvo pogodilo pokret Draže Mihailovića koji je prepušten vojnički samom sebi i kome su oduzeti svi atributi legalnosti. On sa partizanima posle iskustva 0 nemogućnosti korektne i ravnopravne saradnje i posle dugovremenih borbi, nije mogao biti više partner, niti bi partizani, naročito od druge polovine 1943 godine, to hteli. Sigurno je, da je Draža Mihailović ostao do kraja da paktira sa partizanima, pošto su već neke njegove jedinice potpuno neza­ visno od njega došle u sukob sa njima, da bi doživeo odmah potpun politički slom u narodu, izgubio svu vojničku snagu i utopio se u partizanskom pokretu. Da to nije nikakva proizvoljna pretpostavka, dokazuje slučaj jednog generala, Ljube Novakovića, koji se nešto docnije od Draže Mihailovića pojavio kao organizator gerile u Srbiji, koji se posle izbijanja sukoba sa partizanima izjasnio za saradnju sa njima i spao odmah na grupu od nekoliko desetina ljudi. Komunističko vodjstvo, kako ono često ume, poslužilo se njime trenut­ no kao sredstvom, iskorišćavajuci ga početkom 1942 godine, u Istočnoj Bosni 1 Hercegovini u propagandi za prilaženje ili saradnju sa partizanima, a protiv Mihailovićevih četnika, da bi ga zatim za*uvek progutala pomrčina. Dok se radilo o sukobu Mihailović— Tito, u zemlji i inostranstvu, mogli su da postoje prigovori protiv Mihailovića da se svojim stavom isključio iz koloseka savezničke politike i prestao biti politički faktor, dokle nisu došli dogadjaji od kraja 1944 i početka 1945 godine, kada su izgubili udeo pri donošenju odluka o Jugoslaviji i Kralj, koji je pokušao da nadje bazu za

64

saradnju sa Titom i šubašić, koji je sa njim napravio dva sporazuma i London, koji ga je više od godinu dana svesrdno pomagao. > Nova vlada Subašića Mnogo je teže bilo i duže vremena trebalo, dok se uspelo sa obaranjem Draže Mihailovića kao zvaničnog faktora i najopasnijeg protivnika, nego li docnije kad se nastavilo sa eliminisanjem ostalih zvaničnih činilaca u emigraciji. U maju mesecu 1944 godine, podnosi ostavku Purićev kabinet, u kome se Draža Mihailović nalazio kao ministar vojske, a u kome srpski politički šefovi nisu uzimali učešća, Sto je samo još vise dalo povoda za kampanju protiv Mihailovića. Posle govora premijera Čereila, u maju 1944 godine, kada je saopštio da Draža Mihailović više neće biti ministar, očigledno je bilo da i u sastavu novog kabineta ima da dodju do izražaja promena kursa i nove savezničke odluke o Jugoslaviji. Mandat za sastav vlade dobio je ban Hrvatske banovine Ivan Subašić, koji se odmah potom stavio u kontakt sa pretstavnicima Tita. Ma da je u prvobitnim saopštenjima napominjano da treba da budu zastupljene sve grupe otpora, ma da je Kralj Petar u svojoj izjavi od 1 juna 1944 godine, isto izjavio, došlo je do sporazuma sa Titom, 16 juna 1944 godine, po kome je Tito priznat ne samo kao jedini vojnički faktor u zemlji, već njegovo Anti­ fašističko vijeće i narodni odbori za vršioce privremene vlasti. U tekstu sporazuma se kaže da zadatak nove Kraljevske vlade ima da bude organizacija pomoći za nar&dno-oslobodilačku vojsku, da Kraljevska vlada i Nacionalni komitet oslobodjenja Jugoslavije imaju da obrazuju zajedničku vladu, da Nacionalni komitet smatra sada bespredmetnim postavljanje pitanja Kralja i monarhije, da ono ne sprečava njega da saradjuje sa Subašićevom vladom i da su oba potpisnika saglasna da definitivna odluka po pitanju državnog uredjenja treba da bude donesena od samog naroda posle oslobodjenja zemlje. Vlada Subašića će sa svoje strane dati izjavu da priznaje tekovine naroda Jugoslavije za poslednje tri godine i da priznaje za provizornu vlast Anti­ fašističko vijeće i Nacionalni komitet oslobodjenja Jugoslavije, kao njegov izvršni organ. Maršal Tito kao pretsednik Nacionalnog komiteta oslobodjenja Jugoslavije daće sa svoje strane izjavu o saradnji sa Subašićevom vladom i pri tome podvući da njegov komitet neće pokretati za vreme rata pitanje konačnog uredjenja države. Kao i svaki taktički potez, i obrazovanje Subašićeve vlade, mesec i po dana posle dobijanja mandata, sa svega šest ministara, od kojih dva T i­ tova pretstavnika iz zemlje, moglo je da se tumači dvostruko: ili kao Titov korak napred, ka postizanju svoga konačnog cilja — pune vlasti u državi, ili kao uzmak, ulaženjem u pregovore sa Kraljevskim mandatorom, pošto je šest meseci pre toga Prezidium AVNOJ-a Kralju zabranio povratak u zemlju i Tito se prvi put izjasnio za republikanski oblik vladavine. Ono prvo docnije se pokazalo kao tačno, jer je Titov ulazak u pregovore značio samo taktiziranje, koje ga nije nagnalo ni-na popuštanje, a kamo li kapituliranje, već samo po katkad na usporavanje. Sve odluke koje su Tito i AVNOJ proklamovali na jedait mah u Jajcu, krajem novembra 1943 godine, nisu 5

65

mogle biti na prečac ostvarene i od Saveznika priznate, ali zato na kraju svih pregovaranja, na kraju rata 1945 godine, sve su one ipak sprovedene. Kada je Titu posle Teherana priznato od Saveznika da je on jedini vojnički faktor u zemlji i uskraćena svaka pomoć Mihailoviću i kada je doneta odluka da se Saveznici neće iskrcavati na Balkanu, onda je on mogao da vodi po­ litičke razgovore sa pretstavnicima legalnosti u inostranstvu, jer mu je već bilo obezbedjeno da postane faktički gospodar u zemlji. Prvim sporazumom sa Subašićem, partizanski pokret je napravio prve korake i za političku dominaciju, jer je priznat i za privremenu legalnu vlast u zemlji, jer je dobio svoje pretstavnike i u vladi u inostranstvu i konačno isključio uticaj ma kakvih antititovskih elemenata u n joj. Primenjivanjem toga sporazuma se potvrdilo da kada je Titu priznato da će postati gospodar vojničke si­ tuacije u zemlji, onda svi pojedinci, bilo 'čiji pretstavnici, koji dolaze spolja na pregovore, ne mogu pismenim odredbama izmeniti faktičko stanje unutra. Zato je partizanskom pokretu bilo mogućno da, dok u zemlji sprovodi po­ litiku svršenog čina, dijametralno suprotnu politici Ujedinjenih nacija, dotle s druge strane u inostranstvu govori jezikom saveznika i koristi greške i neslaganja prethodnika. Kod saveznika ozakonjene postavke: Jugoslavija, federacija, demokratija, on je uzeo za svoje glavne programske tačke i pro­ pagandne krilatice, dajući im u zem lji sadržinu koja je njemu odgovarala, jali ne i shvatanjima Zapada. Subašićeva vlada u kojoj se nije nalazio ni jedan od šefova srpskih političkih stranaka i koja je bila prva u istoriji Jugoslavije bez i jednog ministra iz Srbije, dala je i svoj doprinos da kao kraljevska vlada uništava svoju sopstvenu legalnost ili je predaje Titovom pokretu. Ona se nije zado­ voljila samo time, što je partizansku vojsku u zemlji proglasila za zvaničnu jugoslovensku, već je sa svoje strane radila da kao kraljevska vlada likvidira dva poslednja preostala činioca, kraljevsku vojsku i kraljevsku diplomatiju. Ona je opozvala sve diplomatske pretstavnike sem jednog, postavljajući za nove poslanike ili otpravnike poslova ljude naklonjene Titovom pokretu. Prvo je smenila ambasadora u Vašingtonu Konstantina Fotića, koji je na dan potpisivanja Trojnog pakta, 25 marta 1941 godine, u znak protesta dao ostavku na svoj položaj, po puču od 27 marta ostao i dalje na istoj dužnosti, i od početka akcije Draže Mihailovića pokazao se kao najpredaniji branilac srpske stvari u inostranstvu. Kraljevski ministar vojske naredio je 11 i 16 oktobra 1944 godine, preostalom delu jugoslovenske vojske u inostranstvu, vernom Kralju, da se protivno postojećim vojnim propisima i ustrojstvu, priključi narodno-oslobodilačkoj vojsci, da skine stare uniforme i kraljevske ambleme, a uzme nove partizanske. Oni koji su to odbili, stavljani su u logore u Severnoj Africi i Italiji, pa je čak ista zapovest imala da se primenjuje i na sve oslobodjene ratne jugoslovenske zarobljenike, ustvari samo Srbe. Oni su imali da biraju: ili da se izjasne za Titov pokret, ili uprotivnom da iz neprijateljskih zarobljeničkih logora, predju u kažnjeničke logore jugo­ slovenske vlade. Sporazum Tito— Subašić Kada je Tito ušao sa Crvenom armijom u Beograd, kada je stekao apso-

66

lutuu vlast i dobio oslonac u sovjetskoj sili, onda je Subašić krenuo u Beograd da traži neka rešenja, koja su mogla u taj čas značiti u stvarnosti samo do­ brovoljnu ili prinudnu kapitulaciju. Zatim je sa Titovim pretstavnicima otišao u Moskvu i od nje dobio pristanak za novopotpisani sporazum sa Titom. U tom sporazumu se nalaze napisani svi najlepši termini iz rečnika z a p a d n ih demokratija. U njemu se pored ostalog kaže: “ Stojeći na principu držanja kontinuiteta Jugoslavije sa medjunarodnopravnog gledišta i na jasno izraženoj volji svih naroda Jugoslavije u njihovoj četvorogodiinjoj borbi za za jednu novu, na principima demokratije izgradjenu federativnu zajednicu, želimo i nastojimo, da narodna volja bude na svakom koraku i od svake strane poštovana, koliko u pitanju unutrašnje državne organizacijo, toliko i u pitanju vladavine. Stoga nastojimo i stojimo na stanovištu da se ima pri­ državati temeljnih i opštih načela one uštavnosti, koja je svojstvena svim istinskim demokratskim državama.“ Na kraju se kaže: “ Nova vlada objaviće deklaraciju, koja će sadržavati osnovna načela demokratskih sloboda i garantije za njihovo sprovodjenje: lična sloboda, sloboda od straha, sloboda veroispovesti i savesti, sloboda govora, štampe, zborova i udruživanja naro­ čito će biti naglašene i garantirane, kao i pravo vlasništva i privatne inicijative.44 Pošto je ostavljen Draža Mihailović, pošto je već funkcionisala kraljevska vlada u pravcu likvidacije svih kraljevskih prerogativa, ostalo je još da se okonča pitanje Kralja. Krajem 1943 godine, Tito i AVNOJ su izjavili da ne priznaju Kralja i da ma zabranjuju potvratak u zemlju pre narodne odluke, a sad je ostalo, da Kralj njih prizna i da se tiadje bilo kakva formula, kojom bi se privremena vlast po oslobodjenju do konačnog uredjenja zemlje predala njima. Pošto je britanska vlada pristala na jedan pardoks, da po­ lovinom 1944 godine pomaže jednovremeno i Kralja i komunistu, ona je šest meseci potom stvorila nenormalnu situaciju da Kralja podredi ko­ munisti. Trebalo je kao prva etapa da se Kralj izjasni za Tita i kao druga, da prenese svoje prerogative na regente. Kralj je održao dva govora, prvi 12 septembra 1944 godine, kada je pozvao sve narode Jugoslavije da se stave pod komandu maršala Tita i drugi, 20 oktobra povodom oslobodjenja Beograda. Dok je Tito hteo da iskoristi Kraljevo izjašnjavanje kao etapu za dobijanje legalnosti za sebe, dotle je Kralj pokušao da ostane faktor u političkoj igri. Posle objavljivanja sporazuma Tito—Subašić, kancelarija Kraljevskog dvora, izdala je 11 januara 1945 godine saopštenje, u kome se pored naglašavanja da Kralj u načelu odobrava predloge koji su izneti u nacrtu sporazuma kaže: “ ...K r a l j Petar postavio je dva bitna prigovora sporazumu u njegovoj današnjoj formi. Prvi prigovor odnosi se na predloženi oblik namesništva, a drugi na član II aranžmana, po kome bi AVNOJ preuzeo zakonodavnu vlast, dok se ne obrazuje" Ustavotvorna skupština. To bi značilo davanje vlasti jednoj jedinoj političkoj grupi. Kralj Petar naprotiv veruje, da bi obrazovanje vlade u kojoj bi bile pretstavljene sve političke stranke, bila jedina sigurna politička garancija nove i bolje budućnosti Jugoslavije.” Potom je u sledećem saopštenju kancelarije kraljevskog dvora od 22 januara 1945 godine, povodom odgovara maršala Tita, koji je izjavio da samo usta­ vnim putem može da stupi u dodir sa suverenom što se tiče problema vlade

67

rečeno. ‘ ‘Kralj razume i pristaje na želju maršala Tita, ali žali što ne može da nastavi pregovore uz posredništvo g. Subašića. Kralj je izgubio poverenje u g. Subašića, s kojim nije više u mogućnosti da saradjuje." Još povodom prve izjave Kralja Petra, skoro celokupna britanska štampa osudila je ovaj potez, dok je pretsednik vlade Cerčil, u Donjem Domu 18 januara 1945 godine rekao: “ Ako budemo tako nesrećni pa ne uspemo da dobijemo pristanak Kralja Petra, stvari će se razvijati tako kao da je on dao svoj pristanak.“ Pošto je time Kralju stavljeno do znanja da ne može napraviti širu bazu za razgovore sa Titom, gde bi se pregovaralo a ne postepeno pred njim kapituliralo, i da on ne može da izmeni odluke sporazuma Tito— Subašić, ovaj sukob je rešen formulom, što je Subašić podneo ostavku, ali ponovo dobio mandat za sastav vlade i sastavio skoro isti kabinet. Natnesništvo i Titova vlada Još je preostajalo da se nadje forma, i dobije saglasnost za naimenovanje regenata, koji bi potom dali mandat za sastav vlade Titu i time sem faktičke vlasti, preneli i legalnost na njega. Regentstvo je imalo da bude za Tita poslednja etapa do detroniziranja Kralja i proglašenja republike, pa je zato on hteo i tu da ostvari svoje načelo rukovodeće uloge, ako ne Komunističke partije, ono bar partizana i od prvog časa usredsredio se na to da dva njegova člana, to jest većina budu iz redova partizanskog pokreta. Po završetku kon­ ferencije u Jalti, došlo se na rešavanje pitanja namesništva u Jugoslaviji. Prvo su se Subašić i Tito sporazumeli za jedan sastav koji je u Londonu odbijen. Potom je došao Titov drugi predlog i Kraljevi protivpredlozi, koji su se medjusobno razlikovali. Najzad je Kralju dostavljena lista predloženih namesnika iz Beograda. On je izmedju četiri predložena Srbina imao da bira jednoga, i odredio je Srdjana Budisavljevića, dok mu nije ostavljen nikakav izbor za Hrvata, jer je predložen samo jedan, Ante Mandić, član Prezidiuma AVNOJ-a i Slovenca Dušana Serneca, koji je imao položaj poverenika za finansije u Titovom Nacionalnom komitetu oslobodjenja. Posle potpisivanja ukaza o namesništvu, podnela je ostavku i Titova i Subišićeva vlada. Mandat od namesništva za sastav nove vlade dobio je Tito, koji je sastavio novi kabinet, fuzijom oba prethodna, izvesnim novim proširenjima i uvodjenjem samo jednog političara koji se nije nalazio u Titovom frontu, Milana Grola. Tako se i u političkoj bitci oko Jugoslavije došlo krajem rata do rešenja bez primera u ma kojoj drugoj zemlji. U svim uzastopnim fazama te bitke, u kojoj je Tito u odnosu na druge spoljne faktore pretstavljao samo pomoćnu snagu, nije se uspelo ni preko Subašićevih sporazuma, ni angažovanjem Kraljeve ličnosti da Tito dobije jednog partnera za deobu vlasti i da se postigne da je on sam ne prigrabi. U tom času rezultat je bio da je on postigao sve političke ciljeve i zagospodario državom, da je Draža Mi­ hailović bio već odavno bez ikakve legalnosti, bez ranije vojne snage, politički šefovi u inostranstvu ili zemlji bez svojih nekadašnjih partiskih organizacija i ma kakve aktivne uloge u vlasti, Kralj sa prerogativama pređatim namesnicima i Velika Britanija sa skoro nepostojećim uticajem. Dok su po oslobodjenju evropskih zemalja, dobili priznanje legalnosti od

68

šefovi država, koji je u toku rata nisu imali, dotle su je u Jugo­ izgubili i oni koji su je punopravno posedovali, što je neosporno kao činjenica, bez obzira na pozadinu, razloge, odgovornost i greške bilo čije koje su do takvog ishoda dovele. Ispalo je tako da ponegde imaju vlast jedni i s t i i pod Hitlerom i pod Saveznicima, a u Jugoslaviji da je nemaju ni pod jednim ni pod drugim; da Kralj čiji je kratak period vladavine u zemlji obeležen sa jedina dva politička poteza: obaranjem Trojnog pakta i pot­ pisivanjem ugovora sa Sovjetskom Rusijom, bude sprečen da se vrati u zemlju, a učesnici u prevratu od 27-og marta i ministri u ratnoj vladi da budu od novih vlasti u Beogradu oglašeni za izdajnike i predloženi za oduzi­ manje državljanstva. Kao poenta za njih je rečeno u zvaničnom saopštenju agencije “ Tanjug“ od 25 septembra 1945 godine, povodom memoranduma jugoslovenskih političkih šefova konferenciji savezničkih ministara spoljnih poslova u Londonu: “ I) duhu odluka velikih Saveznika, pomenuta lica spadaju na listu ratnih zločinaca, zbog saradnje s okupatorom i kao organizatori i inspiratori bezbrojnih zloeina.“ S a v e zn ik a , i

s la v iji

BRITANSKA

P O L IT IK A

U JUGOSLAVIJI

Kada je 27-og mavta 1941 godine, Jugoslavija odbila da se prikloni diktatu Hitlera i odlučila da veže sudbinu uz Saveznike, to je konkretno u tim časovima značilo samo uz Veliku Britaniju, kao jedinu zaraćenu silu protivu Hitlera, jer se Amerika još nije nalazila ,u ratu, a Sovjetska Rusija je imala pakt o nenapadanju sa Nemačkom. Kralj i vlada, pred nemačkom agresijom, sklonili su se u Veliku Britaniju, kao što će se nekoliko meseci docnije prve poruke o otporu u zemlji, upućivati britanskoj vladi i njenoj.vojnoj komandi, jer je sa njima jedino mogao biti uspostavljen kontakt. Od tada će britanska vlada za dugo vremena imati političku inicijativu u Jugo­ slaviji, kao i britanska komanda vojnu, i jedina biti pretstavljena preko svojih misija kod gerilaca u zemlji. Tokom toga vremena britanska politika će se izražavati dvojako, kroz učešće vojnih misija u zemlji i kroz političku aktivnost u inostranstvu. ' Britanske misije kod Mihailovića i Tita Prvi glasovi o otporu u Srbiji, koji su stizali na Bliski Istok, izazvali su interesovanje i kod britanske vojne komande i kod jugoslovenskih oficira, uglavnom Srba, koji su uspeli da se prebace u Egipat. Britanska vojna ko­ manda smatrala je za potrebno da ima na licu mesta svoje delegate, koji će posmatrati razvoj dogadjaja u zemlji i slati izveštaje, a srpski oficiri do­ brovoljno su se javljali da budu prebačeni u zemlju i uzmu učešća u gerili. Tako je početkom jeseni 1941 godine, jedna britanska podmornica iskrcala u južnom Jadranskom primorju britanskog kapetana Bill-a Hudson-a, koji je znao srpski i dva jugoslovenska djeneralštabna oficira učesnike u mar­ tovskom puču, majore Zahariju Ostojića i Mirka Lalatovića. Posle putovanja kroz Crnu Goru, pri čemu su posetili Glavni partizanski štab, stigli su meseca

69

oktobra u štab Draže Mihailovića na Ravnoj Gori, gde se već nalazilo nekoliko engleskih oficira i vojnika, zarobljenika sa Krita, koji su pobegli iz nemačkih transporta i prihvaćeni od četnika. Od prvih dana dolaska, dva glavna zahteva britanskog delegata su bila: razvijanje ustanka protiv Nemaca u što većem obimu i održavanje po svaku cenu saradnje sa partizanima. Pukovnik Mihailović sa svoje strane tražio je od britanske komande dostavljanje materijalne pom oći vazdušnim putem i omogućavanje direktne veze sa jugoslovenskom vladom u Londonu i Kraljem Petrom II. Potnoć se sastojala u dolasku jednog jedinog aviona, koji je doneo nekoliko automatskih oružja i malo municije, proizvodeći mnogo više moralni no materijalni efekat. Medjutim uskoro je došlo do sukoba četnika i partizana s čime se nije slagao britanski oficir za vez u. U toku sledećih nekoliko meseca nisu dolazili britanski oficiri i nije slata materijalna pomoć, izuzev dva do tri transporta na planini Goliji. U decembru 1942 godine, dolaze novi članpvi britanske misije i novi šef pukovnik Bailev’, koji je sa sobom doneo pismo ministra Idna djeneralu Mihailoviću i jedan dogled kao lični poklon djenerala Aleksandera. Za sve to vreme kod partizana se* nije nalazio niko, ko bi pretstavljao ma u kom svojstvu Saveznike. Jedini kontakt koji su oni imali u zemlji sa njima, bio je incident sa britanskim novinarom Atherton-om, koga su partizani ubili u aprilu 1942 godine, zbog čega je u ime Vrhovnog štaba sam Tito u januaru 1943 godine, dao saopštenje, koje nije bilo izvinjenje veo odbrana i opravdanje za ubistvo. Medjutim i pored povećanja članova britanske misije kod djenerala Mihailovića i pored mnogih obećanja, materijalna pomoć i dalje nije do­ stavljana, jer su od dolaska pukovnika Bailey-a pa do aprila 1943 godine primljena u štabu svega četiri transporta. Pojavljivala su se međjusobno objašnjenja članova štaba djenerala Mihailovića i članova britnske misije po pitanjima vojnih transporta, po pitanju vodjenja akcija većeg stila koja je tražena jedino u Jugoslaviji, dok se svim evropskim narodima savetovala opreznost, pripreme i čekanje iskrcavanja, povodom emisija londonskog radia, u kojima su počeli da se prvi put pominju Titovi partizani, kao i gra­ djanskog rata, odnosa sa partizanima i eventualnom razgraničavnju medjusobnih teritorija. Politički odnosi delovali su i na lične, umesto potpune saglasnosti dolazi do neslaganja izmedju britanskih oficira i pretstavnika pokreta Draže Mihailovića, koji je po svojoj osnovi i po svojim raspo­ loženjima odgovarah načelima Zapadnih Saveznika u potpunosti, ali ne i njihovoj taktici. Povodom govora koji je Draža Mihailović održao u prisustvu šefa britanske misije, na krštenju deteta jednog seljaka u selu Lipovu u Crnoj Gori, 28 februara 1943 godine, pitanje koje se do sada postavljalo izmedju jednih i drugih u štabu, preneto je na medjunarodni plan i dobilo zvaničan karakter. U tom govoru Mihailović je izrazio žaljenje što nema medju velikim silama onakvog osećanja savezništva kao kod Francuske prošloga rata, da se sa izvesnih strana nema poverenja u njegove izveštaje o akcijama, o stradanjima i o broju pobijenih Srba, da mu se prebacuje da ima dikta­ torske namere, da nije za Jugoslaviju i izjavio je da će se u nedostatku sa­ vezničke pom oći u oružju dočepati italijanskog oružja kad za to dodje

70

pogodan momenat. U izveštaju koji je britanski pukovnik poslao svojoj vladi o Mihailovićevom govoru, pridajući mu veću važnost no što je trebalo, pogrešno je interpretirano njegovo izlaganje o Saveznicima, o borbi sa ustašama i partizanima, kaio i o odnosu prema Italijanima. Britansko Mi­ nistarstvo spoljnih poslova predalo je povodom toga notu jugoslovenskoj vladi u Londonu, britanski premijer Čerčil uputio je pismo pretsedniku vlade Slobodanu Jovanoviću, i zatraženo je objašnjenje od djenerala Mihailovića. To se vremenski poklopilo sa završetkom Staljingradske bitke i otpočinjanjem ruske ofanzive, sa pojačanim interesovanjem Sovjetskog Saveza za Jugo­ slaviju i prvim istupima protiv Mihailovića, kao i sa sve češćim vestima o vodjenju borbe partizana protiv Nemaca. Već krajem maja meseca 1943 godine, dostavlja se djeneralu Mihailoviću zvaničan predlog britanske ko­ mande o razgraničenju teritorija sa partizanima, po kome su za njega pvedvidjeni samo planina Kopaonik, Istočna Srbija, oblast na desnoj obali Ibra i na jug do Skoplja, tako da su i krajevi u kojima je on godinu dana dominirao i gde se nije nalazio ni jedan partizanski odred, trebalo sada da budu prepušteni drugoj strani. U to vreme desilo se i povlačenje Draže Mihailovića iz Crne Gore i upad partizana u nju, pa su se tako, sem po­ litičkih, pojavili i vojnički razlozi za drukčije posmatranje situacije u Jugo­ slaviji i za odnos prema djeneralu Mihailoviću. I dok su se početnih meseca 1943 godine, sve novi britanski oficiri-padobvanci spuštali u Istočnu Srbiju, kod jedinica Draže Mihailovića, rešeno je da se pošalju prvi britanski Vojni delegati i u Titov Vrhovni štab. Krajem maja 1943 godine, dolazi kod parti­ zana britanska misija na čelu sa majorom, docnije potpukovnikom, Bill-om Deakin-om. Ona se nije mogla pojaviti u pogodnijem času za partizane, jer je tada otpočela takozvana Peta ofanziva, kada su partizani bili u najvećoj opasnosti u toku cele svoje borbe, jer su bili opkoljeni, i kada su se nalazili pred jedina dva rešenja: ili probijanje i izvlačenje iz obruča po svaku cenu, ili potpuno uništenje. Članovi britanske misije odjedared su se našli u žarištu borbi i morali da steknu utisak da se partizani bore protiv Nemaca. S druge strane partizani su u tim kritičnim časovima dobili prvi zvaničan kontakt sa Saveznicima i dostavljene su im prve pošiljke oružja i municije, što je nesumnjivo delovalo na njihov moral. Partizansko vodjstvo staralo se u to doba, da stvori dobar lični odnos i dobru atmosferu sa članovima misije i da uvek pazi na dobru režiju. U toku avgusta 1943 godine, spušta se padobranom u štab djenerala Draže Mihailovića, prvi američki oficir major Mansfield, a krajem septembra, dolaze novi šef britanske misije brigadir Armstrong, i američke pukovnik Seitz. U Titov Vrhovni štab stižu britanski narodni poslanik, general Mac Lean, a zatim sin premijera Čerčila, Randolph. U času italijanske kapitu­ lacije, članovi savezničkih misija kod Tita i Mihailovića, prisustvuju vodjenjima operacija. U Sandžaku, pukovnik Bailey je lično svedok operacija i zauzimanja mesta. Očekuje se da će se odnosi ponovo popraviti. Medjutim, britanska komanda Bliskog Istoka izdaje zvanično naredjenje svojim misijama u Jugoslaviji i preko njih italijanskim jedinicama, da se oružje preda Titu. Na intervenciju pukovnika Bailey-a, vojnici italijanske divizije “ Venecija" koji su se izjasnili za Badolja, u mestima oslobodjenim od četnika, ne ra-

71

zoružavaju se, iako je to bilo lako, već se ostavljaju pod oružjem u ka­ sarnama, pod malom četničkom prismotrom. Dok Mihailovićevi četnici na­ padaju nemačke garnizone, partizanska divizija Peka Dapčevića upada u četničku pozadinu, savladjuje njihove male posade i l azovu/ava Italijane, koji se tome ne odupiru. To je pogoršalo ponovo atmosferu izmedju članova britanske misije i članova štaba djenerala MihSilovića. Brigadir Atmstrong je od svoga dolaska tražio što veću oružanu akciju protiv Nemaca. Mihailović je postavljao sa svoje strane kao uslov dobijanje oružja i municije, našta brigadir nije pristajao iz bojazni da će se ono upotrebiti, ne toliko u svrhe za koje je namenjeno, to jest za borbu protiv Nemaca, već za borbu na unutrašnjem frontu, protiv ustaša ili partizana. Krajem novembra i početkom decembra 1943 godine, izmenjuju Armstrong i Mihailović zvaničnu prepisku, pri čemu mu onaj prvi zamera oskudicu interesovanja za vodjenje borbi u sklopu opšte savezničkih operacija, p oklanjanje prvenstveno pažnje borbama protiv ustaša ili partizana i ukazuje , na nedovoljnost akcije i sabotaža u Srbiju U odgovoru Mihailović navodi kao dva svoja glavna argumenta da su za vodjenje uspešnih operacija neophodni uslovi, prvo, obezbedjenje pozadine, jer udar sa ledja od strane unutrašnjih neprijatelja može da onemogući svaku aktivnost protiv Nemaca, pozivajući se na kratkotrajni rat Jugoslavije 1941 godine i na napad partizana s ledja u jesen 1943 godine na Četnike, navodeći niz mesta koja su zbog toga izgub­ ljena i drugo, nedovoljnost oružjia i municije i nedostatak savezničkih trans­ porta, navodeći kao primer poslednje savezničke pošiljke koje nisu zado­ voljavale ni po broju ni po sadržini. Odluka o Jugoslaviji na Teheranskoj konferenciji U to vreme održavala se i konferencija Velike Trojice u Teheranu, gde je donesena odluka da se narod u Jugoslaviji oslobodjava sam sopstvenom snagom i da jedini pokret koji će se pomagati ima da bude Titov. Svakako da inicijativu za ovu odluku nisu imali Cerčil ili Ruzvelt, da je ova, u toku rata prva radikalna promena kursa, bila diktovana dubokim razlozima po Veliku Britaniju, kao i da je Staljin imao jake adute u svojim rukama. Kao što je sama odluka Velike Trojice bila zajednička, ali ne i njeni motivi, tako nije bilo istovetno ni tumačenje novog kursa. Za Moskvu je to značilo etapu u sprovodjenju planova i eliminisanju ostalih faktora, za London nova situacija je bila imperativ za preduzimanje nove inicijative a nikako njeno ispuštanje. Ako britanska politika po pitanju dva zavadjena tabora u Jugoslaviji, nije mogla više da bude vodjena u dosadašnjem duhu, onda je bar trebalo da bude u buduće u opšte savezničkom. Iskjučivo vojničko pomaganje Tita nije trebalo da znači i isključivo predavanje Jugoslavije njemu. Ako je toga časa žrtvovan Mihailović, nije se želela žrtvovati i Jugoslavija. Kad je Tito ostao kao jedini vojni faktor u zemlji, onda je svakako najbolje vezati ga uz sebe i dovesti ga na liniju politike Saveznika uopšte. Od Teherana trebalo je partizanski pokret uključiti u kolosek savez­ ničke politike. Ako je on ideološki okrenut ka Moskvi, onda neka bar vojnički i politički bude prema Londonu; vojnički, jer britanska komanda šalje vojne misije i jedina je u mogućnosti da dostavlja transporte, politički,

72

jer se vlada i Kralj nalaze u Britaniji, pa ako je Titov pokret ostao jedini p r iz n a t i vojnički faktor u zemlji, on to nije politički u inostranstvu, gde će britanska spoljna politika morati da ima udela. Sa jednim pokretom koji je uzeo za princip netoleranciju i primenio je na unutrašnje-poliidčkom planu, trebalo je sada pokušati saradnju na medjunarodnom; sa jednim pokretom koji nije poštovao ugovq'rq i partnere u zemlji, trebalo je sada sklapati nove ugovore u inostranstvu. Budući dogadjaji imali su da dadu potvrdu ili demanti ovih planova. Jedno što je neosporno i sigurno proisteklo od Teherana, bilo je žrtvvanje Draže Mihailovića. Transporti i onako retki i neznatni, sasvim su obustavljeni. U decembru mesecu 1943 godine, članovi britanske misije, pukovnik Bailey i potpukovnik Hudson i američke, pukovnik Seitz odlaze iz štaba djenerala Mihailovića na referisanja u svoje komande. Ostali članovi misije provode zimske mesece u štabovima Draže Mihailovića. Početkom aprila 1944 godine, skupljaju se iz svih krajeva Zapadne, Istočne i Južne Srbije, članovi britanskih misija, k oji 29 i 30 maja napuštaju Dražu Mi­ hailovića. I dok su prvi britanski delegati kod Draže Mihailovića bili sigurno prvi i jedini medju gerilcima u tada porobljenoj Evropi, sada na nekoliko dana pred početak savezničke invazije na Zapadu oni ga ostavljaju. Otpočinje se sa politikom pomaganja Titovog pokreta u punom obimu i na celoj liniji, prvo kroz propagandu radio Londona, zatim kroz sve mnogobrojnije i opremljenije pošiljke oružja, najzad kroz: političko podržavanje i traženje nekih kompromisnih rešenja, prvo sa jugoslovenskom vladom, a potom i sa Kraljem Petrom II. Propaganda radio Londona Još pre Teheranske konferencije objavljivani su preko emisija radio, Londona na srpskom jeziku delovi svakodnevnih kominikea Vrhovnog štaba NOV i POJ i reportaže i članci o partizanima, štampani u britanskim lis­ tovima. Sada, po održanoj konferenciji, to je postalo još upadljivije, dok se najzad polovinom 1944 godine, nije počelo sa objavljivanjem i onih delova komunikea u kojima se govori o borbama partizana sa četnicima i u kojima se ovi napadaju. Time je propaganda radio Londona došla do svoje kulminacione tačke: počelo se sa isključivim pohvalama Draži Mihailoviću, potom su pominjani i partizani, najzad samo oni, a Mihailović preoutkivan, dok najzad nije i napadan. .Poklonjeno je puno poverenje izveštajima Titovog Vrhovnog štaba u kojima su se, iskorišćavajući mnogostruku rasparčanost jugoslovenske teritorije i nemogućnost istovremenog proveravanja svih njihovih podataka o borbama nalazili navodi koji su bili ne samo preuveli­ čavanje, nego često i izmišljotina. Retko su kad bivala tačna saopštenja o toku borbi koje se vode, o udarcima koji su zadati neprijatelju, o uspesima koji su postignuti, o mestima koja su zauzeta i brojnoj snazi jedinica koje su angažovane. I članovi britanske misije kod djenerala Mihailovića imali su često prilike da se uvere u netačnosti partizanskih kominikea, kao kada je radio London preneo vest Titove radio stanice o zauzimanju Višegrada, ma da je sam šef britanske misije brigadir Armstrong prisustvovao četničkim borbama oko zauzimanja grada iz ruku Nemaca i ustaša. Naročito je od pro-

73

leća 1944 godine, težište kampanje prebačeno na Srbiju, kao jedinu pokrajinu u kojoj Tito nije imao vojnih jedinica i gde je narodno raspoloženje bilo izrazito protiv njega. Preko radio Londona držana su predavanja o ustaničkoj tradiciji Srba, o partizanskim borbama kao istoriskom nastavku nekadašnjih oslobodilačkih ratova, dokazivalo se da taj pokret nije protiv srpski, da ima mnogo Srba u njegovom vodjstvu, da su svi njegovi protivnici pobornici onog starog što nije valjalo i neprijatelji oslobodjenja zemlje od oku­ patora, traženi su i najmanji navodi iz partizanskih kominikea o borbama u Srbiji, da bi se dokazalo da je partizanski pokret tamo jak i ubedio narod koji je živeo na licu mesta i samim tim znao pravo stanje stvari. Saopštavani su svi izvestaji o partizanskom pokušaju upada u Srbiju aprila i maja 1944 godine, za koje je narod sam mogao da proveri koliko su netačni i po na­ vodima o razbijenim četničkim jedinicama i po tobože zauzetim mestima i po tvrdjenjima da Srbi u velikom broju pristupaju partizanskoj vojsci, ma da im niko nije prišao ni kada su nadirali u Srbiju, a nekmoli kada su se razbijeni povlačili iz nje. Isto tako kada je prenet Titov poziv za partizanski Ustanak u samoj Srbiji, u vezi sa ovom ofanzivom, to je ostalo bez ma kakvog primetnog dejstva u narodu i nikakva njihova veća aktivnost sije se mogla opaziti. Oružana pom oć Saveznika partizanima Kao propaganda radio Londona, kao politička potpora ukazivana Titu spolja, tako je i vojnička pom oć njemu rasla, dok nije došla do maksimuma tokom leta 1944 godine. U zimu 1943/44 godine, transporti koje su partizani primali od Sa­ veznika nisu pokazivali znatno'povećanje. Sam Tito se u ime Vrhovnog štaba NOV i POJ u zvaničnom saopštenju, januara 1944 godine, žalio da su mu trupe u toku Šeste neprijateljske ofanzive bile ostavljene same sebi, slabo naoružane i opremljene, bez ikakve stvarne pom oći Saveznika. U prvim prolećnim mesecima transporti se sve više pojačavaju. Upravo onda kada je počelo da nestaje municije i oružja dobivenih prilikom italijanske kapitulacije, došli su britanski transporti. Oni su se tačno nadovezali onde gde su prvi prestali i pretstavljali su za nekoliko sledećih meseca odlučujući faktor za vodjenje gradjanskog rata protiv■četnika, kao pre toga italijansko oružje. Odelo, obuća, hrana, lekovi, oružje, poglavito automatsko, municija stizali su partizanima u izobilju. Kao preko noći, odjedared bi se partizanske jedinice pojavljivale u novim britanskim uniformama, opremljene britanskim automat­ skim oružjem, sa neiscrpnim količinama municije koja im je dotle pretstavljala glavni problem; dobijan je celokupni sanitetski materijal, pa su čak i britanski lekari slati. Kolikog je obima bila ta pomoć, najbolje pokazuje primer partizana u Jablanici, prostoru od dva sreza, gde je u toku dva meseca partizanima došlo toliko transporta da su mogli opremiti dve re­ gularne divizije. Partizanske komande su neuporedivo više imale oružja i municije nego li ljudstva, tako da su uvek izvestan deo oružja, municije i svakovrsne opreme sklanjali u tajna podzemna slagališta. Samo u jednom pronadjenom magacinu u Jablanici četnici su našli više od 50 engleskih

74

puškomitraljeza, više stotina hiljada metaka i uniforme za nekoliko sto­ tina ljudi. Medjutim, nije se ostalo samo na masovnom slanju pošiljki oružja i municije, već je saveznička avijacija počela da bombarduje gradove i ko­ munikacije u saglasnosti i na zahtev Titovog Vrhovnog štaba. Isto tako delovi britanske mornarice potpomagali su partizane a u Bariu u Južnoj Italiji stvorena je baza za snabdevanje partizanskih jedinica, prebacivanje ljudi u zemlju ili prihvatanje onih koji iz zemlje dolaze. Partizanska vojska dobila je po svojoj form i i po svestranoj pom oći zapadnih Saveznika, u pot­ punosti spoljni vid jedne od vojska Ujedinjenih nacija. Uniforme su bile samo engleske, oružje i municija takodje. U svim većim štabovima nalazili su se britanski oficiri, pojedine britanske baze, pored onih u Italiji i u Egiptu, stavljene su partizanima na raspoloženje. Ranjenici i bolesnici partizanske vojske prebacivani su iz Jugoslavije transportnim avionima Saveznika u Italiju radi oporavka i lečenja. Slati su projekcioni aparati i filmovi na partizansku teritoriju i dostavljane savezničke publikacije na srpskom jeziku (povremeni list “ Pobeda“ i druge). Postojala je Titova vojna misija u Glavnom štabu djenerala Vilsona, u Londonu~se_rialazio Titov lični vojni pretstavnik. Sam Tito je neprosredno posle napada nemačkih padobranaca n a'D rvar, spašen britanskim avionom i prebačen na ostrvo Vis, potom otišao u posetu britanskoj komandi u Italiju, sastao se sa premijerom Čerčilom i glavnokomandujućim maršalom Aleksanderom. Na oko je izgledalo kao da je bri­ tanska politika uspela u svojoj težnji da partizanski pokret vojnički i po- ■ litički približi sebi, da ga pretvori po njegovom duhu i orijentaciji u opšte- i saveznički, isto toliko proengleski, koliko i prosovjetski. Novi kurs savezničke politike i pokret Draže Mihailovića Dok su partizani stavljeni u red jedne od vojski Ujedinjenih nacija i dok je Draža Mihailović otpao iz zvanične britanske vojne i političke ra­ čunice, dotle je njegov pokret postojao kao živa snaga u zemlji, imao desetine hiljada boraca pod sobom, go podario skoro suvereno terenima Srbije, imao jake formacije u svim srpskim pokrajinama, ma da je ostajao više jak po raspoloženju naroda prema njemu, nego li po vojnoj snazi, jer je oskudica municije kod" četnika bivala sve veća a partizanska premoć o oružju svakim danom sve izrazitija. Onaj isti srpski seljak i varošanin, koji je 27-og marta klicao Engleskoj, i koji je malo potom, uporedo s pesmama o Draži Mi­ hailoviću, pevao o Englezima onda kada su komunisti napadali britanski imperijalizam, doživeo je 1944 godine da bude napadan i desetkovan od par­ tizana, koje je naoružala, opremila i stalno snabdevala britanska komanda. Dešavalo se u borbama da su se i s jedne i s druge strane nalazili borci koji su nosili iste britanske uniforme, bili naoružani istim britanskim oružjem, samo u raznim periodima i u nesrazmerno različitim količinama, i sada jedni sa crvenim petokrakim zvezdama, a drugi sa kokardama Kralja Petra, vodili borbu na život i smrt. Ko zna koliko je demokrata i ubedjenih anglofila, koji su por.ed ostalog, baš i zbog svojih simpatija za Veliku Britaniju ušli u pokret Draže Mihailovića, izgubilo živote od pripadnika jedne vojske, kojom je dominirala Komunistička partija, po svome stavu i osećanjima ni

75

malo anglofilska, i koja je, da bi paradoks bio potpun, nosila oružje do­ biveno od Britanaca. Srpski narod uopšte, a narod u Srbiji specijalno, kada su četničkopartizanski odnosi, izašavši iz lokalnog kruga domaćih problema i dobivši medjunarođni značaj, sa svim uvijenim motivacijama i formulama, bio je duboko zbunjen. Srbijansko selo u svojoj većini, a Zapadna Srbija kolevka nacionalnog bunta protiv okupatora, skoro u potpunosti, identifikovalo se pod okupacijom sa pojmom četništva. Nije tako reći postojala seoska kuća, ~ čiji muški članovi nisu bili u četnicima, mnogi kao niže vojne starešine, inače redovno komandanti mesta, četovodje, članovi ravnogorskih odbora, dok zaista i doslovno nije bilo kuće u kojoj stalni četnici nisu provodili duže ili kraće vreme, ili nisu dobijali hranu, odeću i tako dalje. I baš zato što se znalo, da četnik to je otac, brat, sin, muž, verenik, da biti četnik znači ne nešto nametnuto, već najčistiju spontanu samopomoć i kolektivni izraz istih shvatanja i osećanja, bez prinude, propagande ili čvrsto centralizovane or­ ganizacije, srbijanskom seljaku bilo je apsolutno neobjašnjivo, kako to da odjednom Saveznici, na čijoj se strani ušlo u rat, napuštaju četnike Srbe i pomažu partizane, koje narod neće i za koje se zna da ne vole ni Engleze ni Amerikance. Srbe je bolelo ne samo što su Zapadni Saveznici usvojili politiku potpunog i isključivog pomaganja Tita, već i što su najodgovornije savezničke ličnosti, skoro celokupna štampa i radio propaganda prihvatali i ponavljali sve teze koje je o samom sebi Titov pokret širio i sve optužbe, koje je na protivničku stranu bacao. Ma da su Dražu Mihailovića već bili napustili svi saveznički oficiri i vojnici, ipak su se u njegovim štabovima opet našli desetine i stotine drugih, koji nisu došli kao ma kakva misija, već su iskačući padobranima iz svojih zapaljenih ili oštećenih aviona posle bombardovanja u Srbiji, Bugarskoj i Rumuniji, spasavani od nemačkog zarobljavanja, blagodareći četničkim jedinicima. Oni su se na licu mesta uveravali o stvarnom raspoloženju naroda, o velikim simpatijama za Zapadne Saveznike i bili očevidci mnogih borbi, koje su četnici vodili protiv Nemaca ili Bugara, često baš da bi spasli pojedine padobrance, koji bi padali u blizini komunikacija ili većih naselja sa nemačko-bugarskim garnizonima. U avgustu 1944 godine, svi avijatičari, njih oko 400 na broju, odleteli su savezničkim« transportnim avionima, koji su se praćeni sa više eskadrila lovačkih aparata, spustili u sred dana na primi­ tivnom aerodoromu, izgradjenom i čuvanom od četnika, kod sela Pranjana u Zapadnoj Srbiji. Fotografije izvesnog broja tih avijatičara, kao i prizori ateriranja i odletanja aviona, objavljeni su u pojedinim američkim listovima, kao i izjave pilota u prilog četnika Draže Mihailovića. Početkom avgusta 1944 godine, dolazi u štab djenerala Mihailovića delegacija američkih oficira, na čelu sa pukovnikom, Mac Dcvvell-om, ne toliko kao zvanična saveznička misija, kao one prethodne, koliko u svojstvu posmatrača i ;sa zadatkom prikupljanjai i odašiljanja svih savezničkih pilota, koji su morali da se prinudno spuste na četničku teritoriju. Još od ranije primećivalo se drukčije raspoloženje američkih nego li britanskih faktora i štampe. Američka štampa nije u onoj meri prihvatala i vodila kampanju protiv Draže Mihailovića a za Tita, kao što je to činila britanska. Radio

76

Boston, u emisijama na srpskom jeziku davao je dugo vremena izveštaje agencije „Demokratska Jugoslavija11, koja je stvorena na teritoriji djenerala Mihailovića, imala direktnu radio vezu sa Amerikom i emitovala ratne izveštaje Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini (kako se zvanično zvao štab djenerala Mihailovića). Takvom stavu doprinelo je i držanje Srba — iseljenika u Americi, koji su se u ogromnoj većini deklarisali za pokret djenerala Mihailovića i preko svojih organizacija, predvodjeni am­ basadorom Konstantinom Fotićem, mnogo učinili za obaveštavanje američke javnosti o dogadjajima u Jugoslaviji. Gak i docnije dolazila su do izražaja u Americi shvatanja drukčija od britanskih, kao povodom sporazuma TitoSubašić i Kraljevih prigovora na njih u januaru 1945 godine, ili u inter­ pelacijama u američkom Senatu i Kongresu. Dolazak pukovnika Mac Dowell-a i njegova izlaganja dala su povoda optimizmu, svakako preteranom u redovima Draže Mihailovića, jer je Mac Dowell savefovao da se po svaku cenu istraje. Pobudjena je isto tako neodredjena nada, da bi eventualno prelaženje Dunava i ulazak Crvene armije u Jugoslaviju^ što nije bilo izrično predvidjeno Teheranskom konferencijom, doveli i do iskrcavanja Anglo-Amerikanaca u Dalmaciji. Pukovnik Mac DoweII je imao prilike i lično da se uveri da su partizani prilikom svog upadanja u Srbiju, septembra 1944 godine, prvenstveno napadali četnike. Krajem istog meseca, on je prešao zajedno sa Dražom Mihailovićem, njegovim štabom i jednim delom srbijanskih četničkih jedinica u Bosnu, gde je boravio još jedno izvesno vreme. Novembra 1944 godine, djieneral Mihailović upućuje formalni apel dje­ neralu Vilsonu, savezničkom komandantu na Srednjem Istoku, u kome se kaže, pored izlaganja o situaciji u Jugoslaviji i izjave da Sovjeti prihvataju samo saradnju Titovih partizana, da je on gotov da se sa ćelom svojom Jugoslovenskom vojskom u otadžbini stavi pod britansku komandu, u cilju uključenja u opštu savezničku ofanzivu u Jugoslaviji, moli da mu se pošalju oficiri u štab, da bude snabdeven oružjem i municijom i da se utiče na komuniste da prekinu sa napadanjem na njegove jedinice. Ma da se front prema Nemcima tek približio granici Bosne, ma da je general Mihailović raspolagao na prostoru Sandžaka i Bosne tada daleko većom snagom nego li partizani i ma da je prema tome mogao da zada Nemcima efikasniji udar pri njihovom povlačenju, nego li što su to partizani učinili u Sremu, ipak je taj apel ostao bez dejstva. Politički preokret u Jugoslaviji Kada je u septembru mesecu 1944 godine, Tito bez dogovora sa bri­ tanskom komandom i vladom napustio Vis i otišao u susret nastupajućoj Crvenoj armiji, to je imalo i svoj simbolički značaj, jer je time završen jedan period, period taktiziranja Titovog pokreta sa Britancima, a otpočet drugi, zajedničke politike sa Sovjetima. Politička i vojna inicijativa iz britanskih ruku prešle su u sovjetske. Umesto britanskih misija, glavnu vojnu ulogu dobijaju komandanti Crvene armije, umesto prvog sporazuma Tito— Subašić, koji se zakljućuje u prisustvu Britanaca, dolazi se do drugog, koji se sklapa u saglosnosti sa Moskvom. Iz faze isključivo britanske politike u Jugo­

slaviji, kakva je bila u prvim godinama rata, 1941/42 godine, prešlo se od Teherana u kombinovanu englesko-sovjetsku i sad Se dospelo u isključivio sovjetsku. Kao što je britanska inicijativa u toku leta 1944 godine, po Titovom shvatanju bila privremena, tako je sada novostečena sovjetska smatrana konačnom. Još pri p ibiižavanju Crvene armije granici Jugoslavije, par­ tizansko vodjstvo počelo je da zaoštrava odnose sa Velikom Britanijom. Prvo je Tito protestvovao kod Saveznika, što oni tobože još uvek pomažu Dražu Mihailovića. Zatim su povodom isticanja londonskog radia o velikom značaju svakovrsne pomoći koju su Zapadni saveznici ukazali partizanskom pokretu, radio stanica „Slobodna Jugoslavija'4 i zvanični organ NOV, i POJ “ Nova Jugoslavija“ (broj 13/14) napali londonski radio da neverno prikazuje stvari, rekavši: “ Treba medjutim, istaći činjenicu da je baš u pogledu naoružanja naše vojske pomoć Saveznika bila mala — prema tome naoružanje naše vojske samo vrlo malim delom potiče iz savezničkih izvora." Kada je radio London u jednoj svojoj emisiji pomenuo da u borbama u Jugoslaviji učestvuju i neke britanske jedinice, “ Slobodna Jugoslavija11 je odgovorila da ta vest ne odgovara istini. Kada je ponovo na londonskom radiu pomenuta britanska teška artiljerija, koja je iskrcana u Dalmaciji, „Slobodna Jugoslavija11 je dala jedno saopštenje u kome je rečeno: “ Maršal Tito nije dao odobrenje da se engleske trupe iskrcaju u našoj zemlji, niti je ovo odobrenje traženo.11 Kada je Crvena armija ušla u Beograd i kada je organizovana prva Titova vlast, došlo je nekoliko savezničkih novinara, koji su zbog svojih izveštaja 0 stanju u Jugoslaviji uskoro proterani. Isto tako, prilikom prvih koraka UNRE za pomoć opustošenim krajevima Jugoslavije, partizanska vlast je i sa njom došla u sukob, jer je odbila kontrolu njenih organa pri podeli pomoći, da bi režim ta sretstva mogao koristiti za svoje ciljeve, što ni jedna druga vlada u oslobodjenoj Evropi nije zahtevala od UNRE. Kao što je britanska politika iz jednog rešenja po nuždi napravljenog u Teheranu, pokušala da vodi novu politiku, tako je početkom 1945 godine, pred novostvorenom situacijom u Jugoslaviji imala u taj mah da se prilagodi dalom stanju stvari. Povodom prigovora Kralja Petra na sporazum Tito— Šubašie. britanski premijer čerčil je još jedared, valjda poslednji put, u potpunosti / stao na stranu Tita. Tada se izjasnio za sprovodjenje sklopljenog sporazuma 1 rekao.* “ Moja je iskrena nada da će se maršal Tito pokazati kao spasilac i ujedinitelj zemlje, kao što je on uostalom danas i njen neosporni gospodar.11 Na sastanku Velike Trojice u Jalti, polovinom februara 1945 godine, sem odluka koje se tiču isključivo Jugoslavije, zaključci i zajednička deklara­ cija govore o uspostavljanju demokratskog poretka u zemljama oslobodjene Evrope, što se odnosi i na Jugoslaviju. Oni predvidjaju da će povratak redu u Evropi, morati da bude ostvaren metodama koje će pomoći oslobodjenim narodima da zrbrišu i poslednje tragove nacizma i fašizma, da bi sebi dali demokratske institucije po sopstvenom izboru. Tu rečenicu o uništenju posleđnjih ostataka fašizma, Tito, njegova okolina i njihova propaganda su __vrlo rado i vrlo često citirali za dokaz da ispunjavaju odluke Krimske kon­ ferencije, ali su vrlo retko, docnije_skoro nikad, citirali sledeoe delove u kojima se isticalo načelo da treba uspostavili privremene vlade koje bi na

78

širokim osnovama pretstavljale sve demokratske elemente, sa garantijom da 'ć e se što je moguće brže vaspostaviti putem slobodnih izbora vlade u saglasnosti sa narodnom voljom i da će sve tri velike sile olakšati svuda gde je .-to moguće izvodjenje ovakvih izbora. O Jugoslaviji posebno je rečeno: ‘ ‘Sto sc tiče Jugoslavije, složili smo se da maršalu Titu i Subašiću izložimo potrebu da što pre dodje do jednog sporazuma medju njima i da što pre obraduju jednu vladu na bazi tog sporazuma. Preporučujemo dalje da nova vlada čim bude obrazovana objavi sledeću deklaraciju: 1. Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije moraće da obuhvati i članove poslednjeg jugoslovenskog parlamenta koji nisu kompromitovani saradnjom sa neprija­ teljem, i ove dve grupe imaju biti priznate kao Privremeni parlamenat. 2. Zakomodavni akti AVNOJ-a moraće biti podvrgnuti docnijoj ratifikaciji od strane Ustavotvorne skupštine.“ To je bio prvi pokušaj da se i načelno, u skladu opštih savezničkih principa i konkretno, po pitanju privremene vlasti u Jugoslaviji, stave izvesne obaveze partizanskom pokretu, ali se tada po­ stavljalo kao najhitnije pitanje da se nadje rešenje i izvrši fuzija takozvane kraljevske vlade van zemlje, koju su formalno priznavali Saveznici i Titovog nacionalnog komiteta oslobodjenja u zemlji, koji je bio faktički gospodar, da bi Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države mogle priznati novu zajedničku privremenu vladu i vaspostaviti svoje ambasade u zemlji. Bilans britanske politike na kraju rata Kakav je bilans na kraju rata u pogledu Jugoslavije mogla da učini britanska politika? Ona je pre svega upoznala Titov jpofcret i režim tek po njihovom zavladjivanju državom, jer je bilo nesumnjivo da su komunisti mnogo bolje poznavali Zapad, nego što su javno mnjenje i politički ljudi Zapada znali šta stvarno žele i čemu teže jugoslovenski komunisti. Titovom praksom kroz nekoliko sledećih meseca brzo se moglo uvideti ono što se pre možda nije htelo verovati: da je Komunistička partija Jugoslavije gospo­ dar u državi, kao prethodno u partizanskom pokretu i da je sovjetski uticaj u Jugoslaviji dominantan i to ne samo ideološki već i konkretno politički. Na novoj praksi se dokazalo, kakva je anomalija da Komunistička partija vaspostavlja demokratski poredak onakav kakav je on na Zapadu shvaćen. Moglo se takodje uvideti kako Tito poštuje obaveze date na hartiji i kako izgleda u stvarnosti lojalna saradnja koju je on obećavao u sporazumima. Dok su partizani bili u položaju da bacaju krivicu samo na Dražu Mihailovića, zbog prekinute saradnje, moglo im se u stranom svetu verova.i, ali im se više vera nije mogla poklanjati kada su počeli iste formule primenjivati i na sve ostale redom. Retko je koga saveznika Velika Britanija tako svesrdno pomagala u ovome ratu kao partizanski pokret. Čak je išla dotle da je svoje prirodne prijatelje prepuštala na milost i nemilost, eliminisala one koje je nekada sama uzdizala, prepustila svojoj sudbini saveznika — srpski narod, koji joj je prišao u najtežem trenutku, a naoružavala i utirala put ka vlasti pokretu rukovodjenom od Komunističke partije. Na završetku rata došlo se dotle, da je Komunistička partija Jugoslavije ne samo postala presudni i jedini faktor

79

u državi, nego da i Velika Britanija nema ni u jednoj od oslobodjenih savez­ ničkih zemalja tako težak pristup i tako slab uticaj kao u Titovoj Jugo­ slaviji, da je u njoj ostvareno unutrašnje političko uredjenje koje je u dijemetralnoj suprotnosti sa britanskim shvatanjima i poretkom i da je po­ vedena spoljna politika koja ne želi ni jednom čvrstom niti da bude vezana za Zapad. Kao što je vojnička korist Saveznicima u toku rata od strane Tita nesrazmerna sa vojničkom pom oći koju su mu ukazali, tako je još više nesrazmeran njihov politički uticaj na kraju rata, sa političkom podrškom koju su mu pružali. Saveznici su žrtvovali u Jugoslaviji svoje principe proklamovane uAltanskoj povelji, prenebregli ugovore koje su prethodno proglasili medjunarodno važećim, skučavali suverenitet jedne savezničke države i nametali svoju volju njenim legitimnim pretstavnicima, napustili princip slobodnog opredeljenja naroda po završetku rata i dali apsolutnu vlast jedino u Jugoslaviji malobrojnom partizanskom pokretu, predvodjenom od Komunističke partije, a Jugoslaviju ostavili sa manje slobode, nego što su je dobile pobedjene i okupirane zemlje. Od Teherana, decembra 1943 godine, pa do priznavanja Republike decembra 1945, Saveznici su pomagali da se jedan narod protiv svoje volje stavi pod jaram Tita. Kada se to ostvarilo, oni su hteli prividno da se dezinteresuju za njegovu sudbinu, i to ne samo što bi to bilo van granica m oći njihovog uticaj a, već kao da bi se unutrašnji poredak države, koji su oni doprineli da se ostvari, ticao samo toga naroda, kao da ga je sam narod svojom slobodnom voljom izabrao i kao da je on njegov interni problem. Jugoslavija je po prostoj logici stvari trebalo da bude ili saveznička zemlja, u čemu je, i bio smisao 27-og marta, pa onda da bude oslobodjena od savezničkih armija, kao i sve ostale zemlje sem Poljske, ili neprijateljska zemlja, što bi bila posledica 25-og marta, pa da na kraju rata ima zjedničku savezničku okupaciju, kontrolne komisije i privremene vlade. Ovako je ispalo da niti su Anglo-Američke trupe kročile u zemlju kao oslobodioci, niti kao okupatori, da nema ni kontrolnih komisija, da je vlada priznata, da Jugoslavija nije, kao sve ostale zemlje ni saveznička ni neprijateljska, već pre svega i više svega samo Titova.

SO VJETSK A P O L IT IK A PREM A J U G O S L A V IJ I Staljin je darovao za pobedu sovjetske stvari sasvim novu tehniku vladanja i taktiku političkog rada. To je elementarna oznaka njegove p o­ litike, koju prenebregavaju kako komunistički prijatelji, tako i neprijatelji; jedni tražeći u svakom aktu dokaz za demokratizaciju sovjetskog režima, drugi, kvalifikujući ih unapred kao manevar. Osnovi Staljinove politike Ključ svih taktika i promena u sovjetskoj politici, leži u rasporedu i odnosu snaga na medjunarodnom polju. Taktika je ogledalo snage; od odnosa

80

snaga zavisilo je uvek pravo učesnika i slovo ugovora. U koliko jedan pokret ili država imaju veću snagu u odnosu na ostale partnere, u toliko mogu samostalnije da istupe i otvorenije da postave zali te vc; što god im snaga u poredjenju sa ostalima biva slabija, to će u zahtevima biti ublaženiji a u saradnji popustljiviji. U svesti da se svi, ciljevi ne mogu postići odjedared i svi neprijatelji potući u jedan mah, da se mora raditi u etapama, i da svakoj pojedinoj etapi odgovara posebna taktika, leži objašnjenje Staljinove i unutrašnje i spoljne politike. Dok je pod Lenjinom mnogo više polagano na sprovodjenje političkog programa, nego li na homogenost vladajuće manjine koja je držala vlast u svojim rukama, dotle je Staljin napustio mnogo što šta od ortodoksnog komunističkog programa, ali je zato daleko uspešnije učvrstio jedinstvo u partiji i njenu vlast u državi. Dok je u prvim godinama sovjetskog režima bila usredsredjena tolika pažnja na uništenje privatne svojine, braka, crkvene organizacije, dotle je Staljin stavivši ih u svoju službu, postigao da mu one ne samo nisu opasne, nego da mogu postati i korisne. Staljin je dobro uvideo da ga sa vlasti ne mogu srušiti ni porodica, ni crkva, ni delimična privatna svojina, pa je zato za njih postao liberalniji, ali da ga mogu oboriti pofitička i vojna opozicija iz redova sopstvene partije, pa je prema njima bio daleko brutalniji. Zato u njegovom poretku ima mesta i vladikama ako su na liniji vlasti, ali ne i onim komunistima koji bi u krilu partije izazivali podvajanja. Traži se dogmatska vernost i javno ponavljanje teza Marksa i Englesa, u vladajućoj zvaničnoj interpretaciji, ali pre svega apsolutna poslušnost ge­ neralnoj liniji i ostvaruje) se puna zavisnOst ođ režima. Odanost se ne stvara toliko na kultu ideje, koliko na kultu vodje. U unutrašnjoj politici svi Staljinovi ustupci i reforme, nikada nisu dirali u jednu osnovnu i najpresudniju tekovinu-vlast. Staljin je čak u toku rata pokazao tendenciju da je još više učvrsti. Pre rata bio je faktički gospodar države, a za vreme rata postao je i nominalni; do rata je imao položaj generalnog sekretara Komunističke partije, dakle njenog šefa, a zatim je postao i šef vlade, kao njen pretsednik. i šef vojske kao njen vrhovni komandant (ovaj pelcer trojstva uzeo je i Tito). Na planu spoljne politike vidi se takodje razlika na celoj liniji. Dok je nekada, naročito po shvatanjima Trockog, interes svetske revolucije trebalo da ide ispred interesa Sovjetskog Saveza, dotle je pod Stalinom Sovjetski Savez došao u prvi plan. Ne služi više Sovjetski Savez svetskoj revoluciji kao baza, već revolucionarni komunistički pokreti sveta počinju da služe Sovjet­ skom Savezu. Ne samo da su Sovjetski Savez i svetska revolucija izmenjali mesta, nego su to takodje i Crvena armija i svetski proletarijat. Lenjin se pouzdavao u pobedu svoje misli revolucijom medjunarodnog proletarijata iz­ nutra, dok je Staljin više nade polagao u okupaciju Crvene armije spolja. Rešenje sudbine Sovjetske Rusije u prvim godinama rata zavisilo je isključi­ vo od snage Crvene armije; njoj medjunarodni proletarijat potlačene Evrope nije pomogao skoro ništa kada se radilo da ona opstane, ali je ona sa Crvenom armijom pomogla mnogim evropskim komunističkim partijama presudno, kada je trebalo da ove dodju do vlasti, makar i delimične. Ne radi se u ime radničke klase, kao na kraju Prvog svetskog rata, već u ime radnog naroda svake pojedine države Evrope. Ne želi više Komunistička

81

partija da ide u borbu sama, bez socijalističkih, seljačkih i gradjanskih stra­ naka, već svuda istupa i zalaže se za jedinstven front, ako ne sa pravim onda i sa fiktivnim strankaflta, radi dolaska a još više održanja na vlasti. Nije vise cilj revolucija po svaku cenu, već vlast po svaku cenu, i to ne samo apsolutna, kao što je već u Sovjetskom savezu, nego i presudna kao u Ti­ tovoj Jugoslaviji, pa i delimična, sa pretežnim uticajem kroz jedinstvene frontove kao u ostalim zemljama jugo-istočne Evrope, pa najzad čak i m i­ nimalna kao u zemljama na Zapadu. Ne izvodi se više nigde revolucija, već jedino gde može, sovjetizacija i to kao niz_ etapa. Jedna je sovjetska penetra­ cija, druga uzimanje pretežne vlasti Komunističke partije, a treća uvodjenje sovjetskog ekonomskog uredjenja. Dok je to u slučaju baltičkih država išlo brzo, od penetracije, preko inkorporacije do sovjetiziranja, zato što onda nije bilo ma čijeg udela sa strane, dotle je kod država jugo-istočne Evrope, to išlo sporije, zbog opštesavezničkih obaveza, zato se moralo zadovoljiti sa do sada postignutim rezultatima i iz ofanzive preći u defanzivu. ^ Moskva I dogadjaji u Jugoslaviji Odnosi sovjetskog saveza sa Jugoslavijom do 22 juna 1941 godine, obeleženi su najparadoksalnijim skokovima i obrtima. Predratna Jugoslavija je bila skoro poslednja zemlja u Evropi, koja je tek 1940 godine vaspostavila diplomatske odnose sa Moskvom, dok je pak 27-mo martovska vlada od prvog dana insistirala i zalagala se za savez sa njom. U maju 1941 godine, sovjetska vlada je otkazala gostoprimstvo jugoslovenskom poslanstvu u Moskvi i pozvala ga da napusti zemlju, jer, navodno, Jugoslavija više ne postoji, a nešto više od mesec dana posle toga, Moskva je pozvala narode Jugoslavije na ustanak i opet primila isto poslanstvo. Dva tri dana posle izbijanja sukoba četnika i partizana, Draža Mihailo­ vić, već počev od petog novembra 1941 godine, slao je telegrame jugo­ slovenskoj vladi u Londonu da preduzme korake kod britanske vlade, i preko nje kod sovjetskog pretstavmka, u cilju ujedinjenja svih snaga otpora. U toku meseca novembra razvijena je živa aktivnost u tom smislu. Tadašnji pretsednik jugoslovenske vlade djeneral Simović, stavio se u kontakt sa ministrom Idnom, jugoslovenski poslanik u Rusiji dobio je nalog da dodje u dodir sa sovjetskom vladom da bi ona poslala instrukcije komunistima u Jugoslaviji da saradjuju sa pukovnikom Mihailovićem i da rade pod njegovom komandom u borbi protiv osvajača. Činjen je pokušaj preko sovjetskog am­ basadora u Londonu Majskog, zatim preko Višinskog da se sav otpor stavi pod komandu Draže Mihailovića, kao žvanično priznatog komandanta i najpozvanije ličnosti. U aprilu 1942 godine, predata je nota u istom smislu šefu sovjetske vojne misije u Britaniji pukovniku Sizovu a novi pretsednik jugoslovenske vlade u Londonu Slobodan Jovanović imao je sastanak sa poslanikom Bogomolovom. Prilikom posete Molotova Londonu 1942 godine, učinjen je novi pokušaj da se direktno sa Sovjetima stvori ugovor o jedinstvu svih gerilskih snaga u Jugoslaviji. To je sve ostalo bez uspeha, za razliku od Francuske, gde je tamošnjim komunistima data instrukcija za saradanju sa ostalim grupama otpora, koja je odmah sprovedena u delo. Od onoga časa kada je Komunistička partija Jugoslavije počela stvarati

82

sv o ju posebnu vojsku, Moskva nije mogla biti ni za kog drugog, nego li za

partizane, a od kako je počeo gradjanski rat, samim tim je opet morala biti na njihovoj strani. Pitanje njenih simpatija i interesa nije se moglo uopšte postavljati, jedino je dolazilo u obzir pitanje njene taktike, odnosno snage. Dok je Komunistička partija Jugoslavije vodila borbu protiv ministra Draže Mihailovića, prijateljstvo Sovjetske Rusije sa egzilskom jugoslovenskom vladom spolja, i prepuštanje partizana svojoj sudbini od strane Moskve nije mogla doći u mogućnost nikada u sovjetskoj politici, jer od početka ako nisu mogli zvanično da budu za partizanski pokret, još manje su morali da se izjasne protiv njega, ili da mu narede da se stavi pod drugu komandu. Kada je osposobljena radio stanica “ Slobodna Jugoslavija1 u Tiflisu, onda je uspostavljen i stalan kontakt partizanskog Vrhovnog štaba sa Moskvom i dobijane su povremene instrukcije od Kominterne. U to vreme zvanični pretstavnici Sovjetskog saveza nisu istupali javno za partizanski pokret, niti su napadali drugu stranu, što je odgovaralo ondašnjoj vojnoj i političkoj situaciji, kako u Jugoslaviji po snazi partizana, tako i u savezničkom bloku, po uticaju Sovjeta na politiku malih zemalja. U govoru od 1-og maja 1942 godine, Staljin je prvi put rekao: “ Plamen partizanskog rata obuhvatio je čitavu Jugoslaviju” , što je ondašnja partizanska propaganda u zemlji u to vreme vrlo često ponavljala, kao prvi glas iz Rusije o njima, kao što je inače potoni kroz sve tri godine uvek izdavala Staljinove govore i proglase po­ vodom proslava 1-og maja i 7-og novembra, kao “ naredbe Vrhovnog komandanta". Kada su Sovjeti iz vojničke ofanzive na Istočnom frontu prešli i u političku u savezničkoj koaliciji, onda su u tom času od svih evropskih zemalja imali jedino u Jugoslaviji kakav — takav izgradjen partizanski pokret, pod rukovodstvom Komunističke partijci, i automatski su se prvo za njega založili, kao što su i na njegovog protivnika Dražu Mihailovića udarili. Prvi zvaničan korak sovjetske politike protiv Draže Mihailovića bilo je predavanje memoranduma od strane Splomona Lozovskog, 3-ćeg avgusta 1942 godine, jugoslovenskom ambasadoru, u kome partizani optužuju djenerala Mihailovića da saradjuje ne samo sa Nedićem i sa Italijanima nego i sa ustašama. Kao i partizanima, tako je i Moskvi legalnost i učešće Draže Mihailovića u vladi dobro došlo da stvori lanac povezanosti i odgovornosti redom: zbog pojedinih komandanata, optuživan je i Draža Mihailović kao njihov vrhovniJcomandant, preko njega kao ministra potom, i cela vlada, kao što je najzad Tito i Kralja stavio u isti red. Kao što je Tito u zemlji krajem 1943 godine, ne samo odbio da priznaje kraljevsku vladu, veo stvorio svoju novu, tako je Moskva docnije odbila traženje jugoslovenske vlade za skla­ panje medjusobnog saveza, sličnog onome izmedju Cehoslovafike i Sovjetske Rusije. Odbijanje toga saveza, od strane Sovjetske Rusije bilo je u napred sigurno, s obzirom na postignutu pobedu u Teheranu i dobijenu bitku na Istočnom frontu. Tako su i ovoga puta odnosi Jugoslavije sa Sovjetskim savezom dobili svoj specifični vid različit od onih koje su sa njim imale ostale evropske zemlje. Dok je jugoslovenska vlada od 27-og marta 1941 godine, bila svakako jedina u ono vreme u Evropi koja je nastojala da dodje do što čvršćeg saveza sa Moskvom, dotle je početkom 1944 godine, kraljevska

83

vlada u egzilu svakako bila poslednja od svih savezničkih s kojom bi Staljin tada pravio ma kakav savez. Od tada istorijat sovjetske politike u Jugoslaviji nije pun po svojoj aktivnosti, i nema peripetija i metamorfoza; on se sastoji samo iz dve odlu k e,'koje su resile sudbinu Jugoslavije na završetku rata, prva — T eheranska konferencija i druga — ulazak Crvene armije u Jugoslaviju. U Teheranu Jugoslavija je bila prva saveznička zemlja za koju je unapred rešeno kome pripada, ako ne politički u inostranstvu, ono sigurno vojnički u zemlji. Izmedju dva tabora, prvo je u Jugoslaviji odneo pobedu onaj koji je imao apsolutnu podršku jedne velike sile, koja se spremala na svoj pobed$nosni pohod na Jugo-istok. Partizanski j>okret je imao ne samo njenu potporu, nego je i po prethodnoj saglasnosti radio, što se videlo u donošenju odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a i postavljanja osnova takozvane Demokratske Federativne Jugoslavije, koje se vremenski tačno poklapalo sa periodom izmedju Moskovske i Teheranske konferencije. Teheransko rešenje išlo je u prilog Sovjeta, a njegovo sprovodjenje pripalo je drugim Saveznicima. Procedura i aktivnost pali su potpuno na britansku politiku i njenu vojnu komandu, ali su linija i smer odgovarali Sovjetima. Moskva nije imala u Jugoslaviji svoju zvaničnu misiju sve do marta 1944 godine, kada je ova došla na čelu sa djeneralom Kornejevom, a tek tim pre nije bilo ni govora o slanju sovjetske materijalne pom oći vazdušnim putem, o sadejstvu crvene avijacije, vojnim misijama pri partizanskim štabovima, što je sve ostavljeno britanskoj komandi. Prva Titova zvanična delegacija, na čelu sa Milovaiiom Djilasom stigla je u Rusiju tek u maju 1944 godine. Ulazak Crvene armije u Jugoslaviju Ma da su Titov pokret već davno priznavali -za jedinog savezničkog vojnog i političkog faktora u zemlji, ma da su se nemačke trupe sa Bal­ kana u veliko povlačile, ipak partizani nisu bili u stanju da faktički za­ gospodare celokupnom državom, a naročito ne Srbijom. Trebalo je da dodje u pomoć dojučerašnja okupaciona bugarska vojska i da prekorači granicu Crvena armija. Kao što su se uz italijansko oružje i municiju, koje je posle pet šest meseci već nestajalo, nadovezali britanski transporti, od kojih su partizani za sledećih nekoliko meseci živeli, tako je sada došla Crvena armija da dovrši delo koje su ovi započeli. Staljin, koji je još formalno priznavao kraljevsku vladu u Londonu, tražio je i dobio odobrenje od Tita, kao pretsednika Nacionalnog komiteta oslobodjenja i Vrhovnog komandanta NOV i POJ za ulazak sovjetskih trupa u Jugoslaviju. Kao što je Iako voditi dobru politiku u ratu, kad se kao jači partner ima za sobom tri do četiri stotine pobedničkih divizija, tako se isto lako nadje formula za ekspanziju kad se ima dovoljna snaga i sigurnost u uspeh. Ideološki imperijalizam svake boje odavno je već usvojio da svoju ekspan­ ziju stavlja pod formulu oslobodjenja naroda. Dok se radilo o jednostranim aktima i o ulaženju u nezavisne i slobodne zemlje, ta formula je usvajana kao tačna isključivo od izvršilaca. Medjutim, ona je postala mnogo prijem ljivija kad se u završnoj fazi ovoga rata radilo o proganjanju fašističkih osvajača iz porobljenih zemalja i kad je postojao savez sa drugim velikim

84

kilama. Za Bugarsku je morala da bude malo komplikovanija formula; morao se objavljivati rat da bi se posle nekoliko dana sklopilo primirje, jer se bez njegove objave ne bi imala motivacija za ulazak sovjetskih trupa u zemlju, koja nije ni saveznička ni neprijateljska, ne bi se automatski stekla odlučuju­ ća reč u pregovorima za primirje, i ne bi se mogla obezbediti bez toga onako po sebe povoljna nova vlada. U Jugoslaviji se tako komplikovana pro­ cedura nije upotrebljavala. Crvena armija, po izjavama sovjetskih šefova kao pobednička saveznička vojska imala je da tuče nemačke osvajače gde god ih nadje i prema tome došla je da ih istera iz jednog dela Jugoslavije. Ulazak Crvene armije u pojedine zemlje ne znači automatski usposta­ vljanje sovjetskog poretka u njima na celoj liniji. Novi režim čak nije istovetan u svim tim zemljama; nije isti u Finskoj i Poljskoj, Kao što nije isti na Jugoistoku u Jugoslaviji ili Bugarskoj i Rumuniji. Sem stepena interesovanja Zapadnih saveznika, on još zavisi, prvo, od snage partizanskog pokreta rukovodjenog od Komunističke partije u svakoj pojedinoj zemlji i drugo, od kompaktnosti naroda i njegovog političkog vodstva. Jedno se stanje stvara po isterivanju nemačkih okupatora, gde u celoj državi ima uopšte 30 do 40 partizanskih divizija i gde je Komunistička partija jedina gospodareoa kao u Jugoslaviji, a drukčije gde ima svega 5— 6 partizanskih brigada kao u Bugarskoj, ili tamo gde ih Uopšte nema. Jedna situacija nastaje u zemlji gde su narod i voćstvo povezani, i gde vlada politička i duhovna kompaktnost, a druga u zem lji gde postoje mnogobrojni antagonizmi i gde se vodi gradjanski rat. U takvim slučajevima podvojenosti, ne samo da jedna strana, makar nesrazmerno malobrojnija ima jedina pravo na reč, već i druga, ma koliko u narodu jača i za savezničku stvar zaslužnija gubi sva prava. Optužbe tu imaju različitu motivaciju a uvek istu suštinu: pr imiti i apsorbovati sve one koji se povinuju, a eliminisati one koji se sa tim diktatom ne saglašavaju. Čas će se napadati Draža Mihailović sa optužbom da ne vodi stalno borbu protiv okupatora, onda kad se savezničke armije' ne nalaze uopšte još u Evropi, a čas će se sa potpuno obratnom motivacijom optuživati djeneral Bor što je borbu vodio, onda kad su se crvene trupe nalazile na nekoliko kilo­ metara pred Varšavom. Čas će se odbacivati kao skroz neosnovani razlozi Dr&že Mihailovića, koji se u odbranu svog stava protiv opšteg ustanka pre vremena, poziva na nesrazmerne narodne žrtve i strahovite okupatorske re­ presalije, a čas će se tim istim argumentom optuživati djeneral Bor, da je izazvao tolike žrtve. Po skupu svih okolnosti vojničkih i političkih, unutrašnjih i spoljnih, u Jugoslaviji je od svih evropskih zemalja na kraju rata postignuto po Sovjete najpovoljnije rešenje. Ono je sa sovjetske strane model i obrazac za ostale zemlje. Zato je Staljin u odgovoru dopisniku Tajmsa, (18 maja 1945 godine), povodom stvaranja nove poljske vlade nacionalnog jedinstva rekao: “ Ja mislim da se poljsko pitanje može resiti normalnom procedurom u saglasnosti izmedju saveznika, a pod uslovom da se oni pridržavaju sledećih glavnih načela: a) prilikom rekonstrukcije poljske vlade, ova ima da se smatra kao glavno jezgro buduće poljske vlade nacionalnog jedinstva, analo­ gno onome kako je bilo u Jugoslaviji, gde je Nacionalni komitet oslobodjenja priznat kao jezgro ujedinjene jugoslovenske vlade . . .“

85

Realno gledano, sigurno je, kad je već sovjetska armija ušla u Jugo­ slaviju da se nije mogla praviti ni jedna politička kombinacija za vladu, bez učešća Komunističke partije Jugoslavije, kao i u ostalim jugoistočnim zemlja­ ma, u toliko pre što je ovde imala i svoju stvorenu vojsku. Ako je došlo do razlaza, na jednoj strani Komunistička partija Jugoslavije i od nje stvoreni Narodni front bez ijedne od glavnih stranaka, a na drugoj pokret Draže Mi­ hailovića, potom sve velike demokratske stranke, srpske, hrvatske i slovenačke i sam Kralj Petar, to nije zato što je odbijana pomisao da se isključi Komunistička partija iz političke računice, već zato što je ona odbacivala svaku ravnopravnu koaliciju i tražila da se priznaju kao stvari van diskusije: njen gospodareći položaj u partizanskom pokretu i u državi, od nje stvorena politička vojska, državni aparat, federativna pođela, kao i prva i presudna reč u svima političkim pitanjima. Srpski narod kao celiua, nikada nije hteo da pruži ni najmanjeg znaka neprijateljstva prema ruskom narodu, ni prema njegovom političkom vodjstvu, ali s druge strane ni po koju cenu n ije'h teo da pristupi pokretu Josipa Broza — Tita i potom da pristane na njegovu komunističku diktaturu. Sovjetskom političkom pa zatim i vojnom inicijativom na Balkanu to dvoje bilo je nespojivo. Sovjetska po­ litika htela je kao po sebe najpogodnije rešenje da apsolutnu vlast u Jugo­ slaviji ima generalni sekretar Komunističke partije, makar da to većina srpskog naroda ne želi; srpski narod nije hteo Titov režim, makar da ga i Crvena armija podupire.

86

OSNOVI TITOVE JUGOSLAVIJE

GOSPODAREĆI POLOŽAJ KOMUNISTIČKE PARTIJE U PARTIZANSKOM POKRETU I SADASNJOJ DR ŽAVI Kad se govori o partizanskoj akciji saglasni su skoro svi samo u jednoj tački, kako pripadnici jednog tako i drugog od zavadjenih tabora u gra­ djanskom ratu i antiokupatorskoj gerili, kako ljudi u zemlji, tako i posmatrači iz inostranstva, naime da je njen začetnik i organizator Komunistička par­ tija Jugoslavije. Kad Eduard Kardelj kaže da je najvidniju ulogu inicijatora i organizatora njihove narodno-oslobodilačke borbe igrala Komunistička par­ tija Jugoslavije, onda on ne samo da ne govori ništa novo i nepoznato, ne samo da ponavlja tezu koja se za tri godine rata mogla čuti od njihovog Vrliovnog komandanta pa do politkoma poslednje čete i mogla čitati počev od zvaničnog partiskog organa pa do najopskurnijeg bataljonskog džepnog listića, već on ponavlja jednu od glavnih istina o partizanskom pokretu, koje su svi svesni. Rukovodeća uloga Komunističke partije u njemu se višestruko pokazuje: u liniji narodno-oslobodilačke borbe, u nametanju sopstvenog na­ cionalnog programa, u stvaranju sopstvene vojske, u apsolutnoj premoći u svim političkim telima i najzad, u organizovanju celokupnog novog državnog poretka Jugoslavije. Linija narodno-oslobodilačke borbe Kao što su Lenjin i njegova sovjetska revolucija uspeli potpuno neza­ visno od Marksove dogme i teorije, tako su Tito i Komunistička partija Jugo­ slavije, u narodno-oslobodilačkoj borbi vodili sasvim različitu akciju od one koju su evropske komunističke partije razvijale u cilju socijalne revolucije na kraju Prvog svetskog rata. Da se Lenjin slepo držao Marksovih teorija o socijalnoj revoluciji i čekao ispunjavanje zakona o akumulaciji i koncentraciji kapitala, svakako ne bi ni došao na vlast u Rusiji. Kroz njegovo učenje i aktivnost komunizam je od determinističkog postao voluntaristički. Od njega socijalna revolucija i socijalistički poredak nisu više istoriska zakonitost i posledica najvišeg stupnja razvoja kapitalizma, već proizvod realnih, često kao u Rusiji i specifičnih okolnosti: rata, meteža i raspadanja postojeće vladajuće državne i društvene strukture i delo Komunističke partije sa profesionalnim revolucionarima, koja je “ avangarda ne samo proleterskih već i seljačkih masa i ugnjetenih naroda“ . Diktatura proletarijata ne mora više da bude delo ogromne većine u korist ogromne većine, za njeno posti-.

89

žanje dovoljna je manjina, čak i ne proleterska, kao što je i za njeno održa­ vanje dovoljna diktatura partije. Docnije, sa iskustvom poraza socijalnih revolucija i komunističkih pokreta u Evropi, i pobeđom fašizma u mnogim državama, steklo se neoborivo uverenje da će u buduće u političkoj borbi teško pobedjivati ideologije koje se obraćaju samo jednom društvenom redu, gradjanskom, seljačkom ili radničkom, ili zastupaju samo jedan program, na­ cionalni, politički ili socijalno-ekonomski, već one koje pozivaju na okup < razne klase, naravno pod rukovodstvom odredjene partiske elite i ističu opšte programe, sa primarnošću jednog, momentalno najvažnijeg. To je komu­ nistički pokret dobro uvideo i zato je uvek od tada isticao kao glavne p o­ litičke zadatke: jedinstvo radničke klase, savez sa seljaštvom, privlačenje inteligencije i celokupne omladine. Zato je i Dimitrov, sekretar Komunističke internacionale na njenom V II Kongresu u referatu “ Radnička klasa i fašizam“ , kao glavne političke razloge pobede fašizma u Nemačkoj i Italiji označavao političku pocepanost radničke klase, nepovezanost sa seljaštvom i potpuno okretanje buržoazije protiv radničkih pokreta. Dok je u Prvom svetskom ratu Lenjinova direktiva bila dolazak na vlast, pretvaranje imperijalističkog rata u gradjanski i socijalnu revoluciju, dotle je u Drugom, Staljinova deviza postala dolazak na vlast kroz anti­ fašističku borbu, bilo isterivanjem Nemaca iz okupiranih zemalja pomoću Crvene armije, bilo partizanskom borbom, kroz učešće ili što je još najbolje kroz rukovodjenje komunističkih partija u njoj. Umesto borbe za obaranjc kapitalizma došla je borba za uništenje fašizma, umesto borbe protiv neprija­ teljske klase — buržoazije, došla je borba protiv neprijatelja njihove na­ rodno-oslobodilačke linije, prvo protiv fašista, potom protiv svih drugih koji bi im se suprotstavili. Učešće komunističkih partija u antifašističkoj borbi, donelo im je afirmaciju, različitu u pojedinim zemljama Evrope i dalo im pravo gradjanstva i političku legalnost u sadašnjoj fazi svetske politike. Partizanska borba protiv okupatora dala je komunističkim partijama novu, za mase primamljiviju formulu aktivnosti i motivaciju mnogo pogodniju za obračunavanje sa protivnicima. U narodno-oslobodilačkoj borbi Komunistička partija Jugoslavije imala je pred sobom sem vojničkog zadatka i politički, da uskladi ili ma na koji način reši dvojstvo narodno-oslobodilačke propaganda, namenjene za mase i inostranstvo i zvaničnog komunističkog učenja, odredjenog za partijce. Ona je bila potpuno svesna neuspeha koji bi pretrpela, ako bi masama prišla sa onim učenjem koje je namenjeno za članove partije i obratno, svesna opasnosti organizacionog i idejnog razvodnjavanja, ako bi se novo članstvo partije vaspitavalo isključivo u duhu narodno-oslobodilačke linije, a ne i dogmi Komunističke partije. S jedne strane trebalo je davati masama ono što odgovara liniji opštenarodne protivokupatorske borbe, a s druge strane članovima partije gradivo koje je neophodno za partisko školovanje. Da su po istim pitanjima davane različite teze, prilično kontradiktorne, za jedne i druge, i to u isto vreme, dokazuje nekoliko uporednih primera: Linija narodno-oslobodilačke bor­ be za narod i inostranstvo:

Učenje za članove partije:

O društvenom uređjenju “ Nikakvih radikalnih promena u odnosu na društveni život idelatnost, osim zamene reakcionarnih opštinskih uprava i žandarma. . “ Narodno - oslobodilačkom po­ kretu, koji se bori za slobodu naroda jeste tud je svako nasilje i nezakoni­ t o s t i (Iz izjave Vrhovnog koman­ danta NOV i POJ Tita i Pretsednika AVNOJ-a Ribara, 8 februara 1943 godine, tačke 3 i 4.)

‘ •Krajnji cilj borbe proletarita jeste obaranje kapitalizma i uspos­ tavljanje besklasnog socijalističkog društva. Taj svoj cilj proletarijat može postići samo nasilnim obaranjem današnjeg buržoaskog poretkarcvolucijom.“ (Partiski referat “ Seljačko pita­ nje11, slično u “ Značaj partije“ .)

O privatnoj svojini “ Neprikosnovenost privatne svo­ jine i puna mogućnost samoinicijati­ ve ti industriji, trgovini' i poljopri­ vredi.“ (Ista izjava Tito—Ribar.)

“ Privatna svojina nad sredstvi­ ma proizvodnje uzrok je podjeli ljudskog društva na klase: prelaz u besklasno društvo moguć je samo pod uslovom da se zavede društvena svojina nad sredstvima proizvodnje.” (“ Značaj partije11, zaključak.)

O crkvi i sveštenstvu “ Narodno - oslobodila: ki pokret ne samo što nije protiv — verski, ni protiv — crkveni, ni protiv — sveštenički, nego šta više narodno-oslobodilački pokret poziva sve sveštenstvo da se svrsta u redove ovog po­ kreta.” (“ Vijesnik11, organ Narodno-oslobodilačkog fronta Hrvatske, broj 17, od 1942 godine.)

“ Diktatura proletarijata, sve gotovanske klase, kapitaliste, veleposednike, Seljačke gazde, popove itd. lišava svih političkih ili gradjanskih prava. . (Referat “ Značaj partije11.)

O Demokratiji “ Borimo se za slobodnu, na­ rodnu, demokratsku, federativnu, no­ vu Jugoslaviju.11 (Tito 29 novembra 1943 godine,

“ Pod rukovodstvom Komunistič­ ke partije, kroz revoluciju, dolazi na vlast radnička klasa i radno seljaštvo, ostvaruje se diktatura proletarijata.”

91

na Drugom zaseđanju AVNOJ-a.) “ Danas udaramo temelje novoj, demokratskoj, federativnoj, Jugosla­

(Referat “ 0

partiji11.)

v iji. (Pretsedništvo AVNOJ-a, 29 no­ vembra 1943 godine.) Nesumnjivo je da vodjstvo Komunističke partije Jugoslavije imalo priličnih teškoća da nadje izlaza i rešenja za ovako suprotna mišljenja po istim pitanjima, kako zbog akcije u narodu, jer je u prvoj fazi bilo teško svuda na terenu uspostaviti pravilnu liniju narodno-oslobodilačke borbe, (tako i zbog neprijatelja, jer je svrfka preteranost i skretanje sa linije ovima davala oružje i potvrdu da se partizanski pokret bori za boljševizaciju zemlje. Linija narodno-oslobodilačke borbe imala je da znači okupljanje svih elemena­ ta i grupa, bez obzira na nacionalnu, versku, klasnu pripadnost, pod ruko­ vodstvom Komunističke partije, pa je zato moralo da se izbegne svako isti­ canje posebnih socijalnih programa i drugostepenih političkih pitanja, jer su ona samo mogla da izazovu nepoverenje u masama ili podvajanja u pokretu. U prvom periodu partizanske akcije, vodjstvo Komunističke partije moralo je opominjati partiske iunkcionere i partizanske komandante na striktno držanje linije narodno-oslobodilačke borbe, ukazivati im na desnu opasnost koja se sastojala u usvajanju narodno-oslobodilačke borbe, bez osnovnog uvažavanja rukovodstva partije, i levu, koja je išla u drugu krajnost, tražeći ne samo ostvarivanje partiskog rukovodstva već i sprovodjenje političkog ili ekonomskog programa. Tako na primer u Okružnici broj 4 pokrajinskog ko­ miteta za Srbiju, od septembra 1942 godine, osudjivano je kako to oni kažu, forsiranje ultra leve frazeologije i zaoštravanje na pitanjima “ šta će biti sutra ?“ jer oni tada još nisu zbog nedovoljne vojne snage i opšte medjunarodne situacije istakli svoj politički program, što će uraditi za sledeću godinu dana. Isto tako, organizacioni sekretar Komunističke partije, Aleksan­ dar Ranković u decembru iste godine (“ Proleter11 broj 16) osudjivao je leva zastranjivanja, navodeći kao najtipičniji primer pogrešnu politiku u Herce­ govini, gde je bačena parola “ sovjetizirajmo cijelu Hercegovinu11. Radi pra­ vilnog sprovodjenja linije narodno-oslobodilačke borbe i vodjstvo Kominterne iz Moskve davalo je savete. U pismu Titovog delegata, sekretara Centralnog komiteta Saveza Komunističke omladine Jugoslavije i člana Vrhovnog štaba, Iva Ribara, sekretaru partije za Srbiju, Blagoju Neškoviću saopšteno je, sredinom 1942 godine, kako se doslovno kaže “ ne kao direktiva za članstvo, već kao informacija za tebe lično11, da im djedo, kako se u njihovoj kon­ spirativnoj terminologiji zove Kominterna, poručuje da ne daju više svojim brigadama naziv proleterske, kako su prve nazivali, jer time “ samo na­ vraćaju vodu na mlin neprijatelja11. I zaista novoformirane brigade nisu više dobij ale te nazive. Vodjstvo Komunističke partije ne samo da je ustanovilo liniju narodnooslobodilačke borbe, nego je odredjivalo i njene etape i ciljeve. Ono je tu uspelo da da obrazac komunističkog rada po etapama, napadajući protivnike ponaosob i „objavljujući postupno svoje nacionalne i političke ciljeve. Njihov

92

vojnički- porast i jačanje medjunarođnih pozicija Sovjetskog Saveza uslovljavali su uvek formiranje novih i viših političkih tela i postavljanje sve novih političkih ciljeva. Njihov nacionalni program za narod 1941 godine, sastojao se samo u borbi protiv okupatora, bez objavljivanja planova o budućem državnom uredjenju. Tada oni nisu zvanično ustajali.ni protiv monarhije, ni protiv jugoslovenske vlade u egzilu, jer im to nije dozvolja­ vala ni vojnička snaga unutra, ni politička, Sovjeta spolja. Od novembra 1941 godine, oni su svuda u štampi i potom pred inostranstvom vodili kam­ panju protiv Draže Mihailovića, ali ne i protiv Kralja i jugoslovenske vlade, od oktobra 1942 godine, člankom Sretena Žujovića “ Jedan neprijatelj više” zvanično su se okrenuli i protiv londonske vlade, ne deklarišući se još zvanično protiv Kralja, dok se najzad u novembru 1943 godine, nišu izjasnili i protivu njega. U prvoj godini partizanske akcije, oni stvaraju samo mesne, sreske i po negde okružne narodno-oslobodilačke odbore, koji ne priznaju sistem starih opštinskih vlasti, u drugoj godini obrazuju Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije, 27-og novembra 1942 godine, sa funkci­ jom parlamenta, koji ne priznaje postojeću vladu u Londonu, a u trećoj godini, 29 novembra 1943, i Nacionalni komitet oslobodjenja, kao vladu koja ne priznaje ni Kralja Petra II. Dominacija Komunističke partije u partizanskoj vojsci Prva i »ajglavnija tvorevina Komunističke partije je njena vojska koja se zvala u 1941 godini Narodno-oslobodilački partizanski odredi, od početka 1942 godine Narodno-oslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Ju­ goslavije (NOP i DVJ) od novembra 1942 godine Narodno-oslobodilačka vojska, i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ), od 1 marta 1945 godine Jugoslovenska armija i u kojoj su vojni činovi uvedeni od maja 1943 godine. Rukovodeća uloga partije ogleda se kako po ličnostima, koje su organizovale odrede i vojsku i njima komandovale, tako i po c elokupnom vojnom ustrojstvu, gde se partija provlači kao crvena nit kroz sve jedinice. Od svega što je najviše nepoznato u sadašnjoj Jugoslaviji, to su njeni vojni i politički šefovi ili, kako se to u.njihovoj terminologiji kaže, ruko­ vodioci. Tokom vremena saznaje i strana štampa, a da ne govorimo koliko sam svet u zemlji, šta je Titova demokratija, kakav je njegov novi poredak, koliko je neraspoloženje protiv sistema, ali se vrlo teško saznaje ko su te ličnosti koje se danas nalaze na vodećim položajima. Odakle odjedared iskrsavaju na najvišim mestima u vojsci neki Ljubodrag Djurić ili Petar Drapšin, u diplomatiji Vlado Povović ili Velimir Stojnić, u politici Blagoje Nešković ili Moma Marković, za koje 95<>/o ljudi u Jugoslaviji nisu nikad čuli ni da postoje. Nisu oni bili ni u bivšoj diplomatiji, ni u jugoslovenskoj vojsci, ni u političkom i javnom životu, već u Komunističkoj partiji. Ona ih je formirala, u njoj i za nju su radili i u njenoj borbi stekli revolucionarnu rutinu. Oni nisu zanimljivi kao pojedinci, po individualnim osobinama, već po njihovim partiskim i zvaničnim funkcijama, kojima se dokazuje do­ minantna uloga partije u celokupnom životu države. Kada je Komunistička partija svojim članovima Centralnog komiteta odredila uloge partizanskih rukovodilaca za pojedine pokrajine, onda su ovi

93

počeli formirati vojne štabove i postavljati vojne komandante, imenujući na ta mesta najviše partiske funkcionere. U Srbiji, komandant prvog štaba postao je Sreten Zujović, član Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, a članovi: Nikola Grulović, komunistički poslanik u Ustavot­ vornoj skupštini 1920 godine, jedan od malobrojnih preostalih nekadašnjih prvaka, Rodoljub Čolaković, član Pokrajinskog komiteta partije za Bosnu i Hercegovinu, docniji politkom Glavnog štaba za te oblasti, Branko Krsmanović, student, dobrovoljac u španskom gradjanskom ratu i Filip K ljajić, viši partiski funkcioner1. Posle partizanskog sloma u Srbiji, u toku 1942/43 go­ dine, sačinjavali su članove štaba, krijući se u dva-tri sreza ili u Beogradu: Radivoje Jovanović-Bradonja, i potom Petar Stambolić, Član Pokrajinskog komiteta, kao komandanti, dalje Moma Marković, član Pokrajinskog komiteta, kao politički komesar, a kao članovi Miloš Minić i Mirko Tomić, Članovi Pokrajinskog komiteta. U Crnoj Gori, položaj komandanta Glavnog štaba imao je Peko Dapčević, jedan od najistaknutijih crnogorskih komunista, politkoma Mitar Bakić, član Pokrajinskog komiteta za Crnu Goru i Boku Kotorsku, a članova Savo Kovačević, Blažo Jovanović, sekretar Pokrajin­ skog komiteta za Crnu Goru i Boku, Bajo Sekulić, jedan od komunističkih vodja na beogradskom Univerzitetu. U Hrvatskoj, komandant štaba od 1942 godine bio je Iv a n . Gošnjak, kapetan iz Medjunarodne brigade španskog gradjanskog rata, a politkom Vladimir Bakarić, član Centralnog komiteta Komunističke partije Hrvatske. U Sloveniji, uz Kardelja, vodjstvo su imali Boris Kidrič, Franc Leskovšek, Aleš Bebler, članovi Centralnog komiteta Komunističke partije Slovenije. U Vrhovnom štabu partizanskih odreda for­ miranom u Užicu, u jesen 1941 godine, članstvo su sačinjavali samo Članovi Centralnog komiteta partije: Tito, Aleksandar Ranković, Sreten Zujović, Ivan Milutinović, Ivo I. Ribar. U sastavu Vrhovnog štaba partizanskih odreda, kakav je objavljen sredinom 1942 godine, povodom protesta zbog lišavanja čina od strane londonske vlade aktivnih jugoslovenskih oficira u partizanskoj akciji, sem pet oficira, sve ostale članove-eivile, sačinjavali su najviši par­ tiski funkcioneri: Tito, Djilas, A. Ranković, I. Milutinović, S. Vukmanović, S. Zujović, VI. Popović, E. Kardelj, F. Leskovšek, P. Dapčević, S. Kovače­ vić, I. Rukavina. U formiranju vojnih jedinica, poSev od brigada, preko divizija i kor­ pusa do armija, uvek se postupalo po istom principu. Kada su obrazovane prve brigade, potom divizije, a od oktobra 1943 godine, korpusi, uvek su položaje komandanata dobijali istaknuti komunisti, Koča Popović, Peko Dap­ čević, Košta Nadj, Petar Drapšin, a da ne pominjemo da su politički komesari bili sve stari partiski funkcioneri, Mijalko Todorović, Mitar Bakić, Vlado Popović, Velimir Stojnić, Ilija Došen. Kada su obrazovane armije, opet su im isti komunistički prvaci postali komandanti i politički komesari, a za načelnika političkog odeljenja Ministarstva Narodne odbrane imenovan je član Centralnog komiteta Komunističke partije, Svetozar Vukmanović — Tempo. Ali gospodarenje partije se vidi ne samo u postavljanju najviših ko1 “ Politika", 6 jula 1945.

94

manđanata, nego i u držanju, svih važnih položaja u vojsci. Statut narodnooslobodilačkih proleterskih brigada od 1942 godine, u prvoj tački kaže: ‘ ‘Pro­ leterske narodno-oslobodilačke udarne brigade jesu vojne udarne formacije naroda Jugoslavije pod rukovodstvom Komunističke p a rtije. . .t-1 Instrukcije Pokrajinskog komiteta za Srbiju “ Zadatci partiskih organizacija u partizan­ skim odredima" od septembra 1942 godine (tačka 2) govore: “ Komandiri i komandanti, kao i politkomi, nikad ne smeju zaboraviti da su članovi par­ tije” , što znači da samo partijci mogu doci na te položaje. Kad Boris Kidrič, politkom Glavnog Štaba Slovenije i sekretar Osvobođilne fronte, na partiskoj konferenciji jula 1942 godine, izjavljuje: ‘ ‘Partija ima u rukama sve pozicije", onda se može pojmiti kakva izgleda njena vlast u vojsci. Kao primer potpunog gospodarenja partije u vojsci, neka posluži statistika o X V -oj Majevičkoj brigadi u sastavu 17-te istočno bosanske divizije, krajem 1943 godine. Od 84 člana komandnog osoblja brigade, njenih pet bataljona i svih četa, članova saniteta i svih politkoma, njih 75 su članovi partije, a svega 9 su nepartijci. Svi komandanti i politički komesari, kao i njihovi zamenici svih pet bataljona brigade su članovi partije. Svi komandiri četa, sem jednog, takodje su članovi partije. Svi politkomi četa su članovi partije. Primer presudnog uticaja partije u vojsci potvrdjuje i činjenica da su pri izboru delegata iz vojske za veća, u X V diviziji (Slovenija) krajem 1943 godine, od 32 odredjena delegata, njih 28 pripadali partiji. Zar ne govori i suviše jasno taj razmer 75 prema1 9 i 28 prema 4? Iz prethodnih podataka ne treba steći pogrešan utisak da u Jugoslaviji postoji gigantska Komunistička partija sa nekoliko stotina hiljada šlanova. U času sovjetsko-nemačkog rata, Beograd je imao oko 850 članova partije, prema ukupnom broju Beogradjana, koji iznosi preko 350 000, i to je bila, posle Zagreba najbrojnija partiska organizacija u zemlji. Posle 22 juna 1941 godine, sigurno je da je medju prvim partizanima, njih najmanje 70o/0 pri­ padalo partiji, što docnije nije moglo ostati i zbog čega se moralo usredsrediti, ne da svi borci budu partijci, ali zato da to budu svi komandanti i politkomi. Komunistička partija je imala naročito u prvoj godini partizanske borbe velikih gubitaka medju funkcionerima. Sam Tito se u jednom članku, počet­ kom 1942 godine žalio na gubitak preko 90 najviših partiskih funkcionera, članova Okružnih, Pokrajinskih i Centralnih komiteta. Partija je izgubila izmedju ostalih u toku borbe, i mnoge članove svoga najvišeg foruma, kao: P. Papa, M. Oreškovića, R. Končara, 2. Zrenjanina, I. Ribara, V. Maslešu, O. Keršovanija, O. Priču, B. Adžiju, I. Milutinovioa. Zbog osetnih gubitaka u starim kadrovima i zbog sve širih, složenijih i -mnogobrojnijih zadataka rukovodstva u partizanskoj borbi, Komunistička partija je morala poveća­ vati u toku poslednje tri godine, broj svojih članova. Sledstveno Lenjinovom učenju da treba “ širom otvoriti vrata partije onima koji su položili ispit odanosti u surovoj školi rata‘ \ primani su novi članovi, koji su vršili manje funkcije u partizanskom pokretu. Da bi partija vladala partizanskom vojskom i potom, da bi gospodarila državnim aparatom, bilo je nužno da ima dovoljan broj članova. U jednoj partizanskoj brigadi koja je po form aciji trebalo da 1 Bilten Vrhovnog štaba, februar — mart 1942 godine, strana 2.

95

ima 70C do 1000 boraca, a često stvarno brojala samo polovinu od toga, broj članova partije se kretao od 60— 80, prosečno na svakih 7— 10 boraca po jedan partijac ili bar SKOJ-evac. Divizije, kojih je polovinom 1944 godine bilo oko 30, imale su po redovnom sastavu oko 2500 boraca. Zavladjivanjem u zemlji i proširivanjem vojske opštom mobilizacijom, povećan je broj vojnika, ali se i dalje strogo pazilo da oficirske položaje drže u rukama članovi partije. Tako politički komesar 39-te divizije kaže u raspisu od 3-ćeg decembra 1944 godine, upućenom pomoćniku politkoma X III brigade: “ Za vojnu akademiju Vrhovnog štaba u Beogradu traženo je da i tvoj štab uputi četiri druga. Pored onih uslova koji su navedeni u aktu štaba divizije potrebno je, zapravo obavezno je da drugovi koji se upućuju budu članovi SKOJ-a ili KPJ.“ Kada su mnoge države na završetku rata, započele sa demobilizacijom, Tito i njegovi saradnici ne samo da nisu otpuštali kućama stare borce, koji su imi trebali i dalje za bezbednost režima, nego su vršili i nova mobilisanja da bi hiljade režimu nedovoljno pouzdanih ljudi držali u kasarnama pod kontrolom i da bi ih nagnali da na izborima glasaju za vladu. Zbog neodržanog obećanja o demobilizaciji, dešavali su se mnogobrojni slučajevi dezerterstva seljaka, a zbog novog povećanja vojske, režim je bio prinudjen da prvi put primi za oficire i one koji nisu učestvovali u partizan­ skom pokretu, da bi ih uskoro potom ipak izbacio iz vojske. U svom govoru pred oficirima, 16 oktobra 1945 godine Tito je rekao: £;Ja pred vama ovde, drugovi oficiri, moram otvoreno da kažem da mnogi od onih oficira koji su došli iz zarobljeništva na potpis Nedića i u njegovu službu, a mi smo ih kao pokajnike primili u vojsku, nisu ostali vjerni datoj rječi, i počeli su ponovo da rade protiv naše zemlje. Takve ljude ne smjerno trpiti u našoj sredini; oni moraju napolje iz vojskle i mi ćemo njih očistiti.“ Tako je Komunistička partija Jugoslavije, rukovodećom ulogom u partizanskom pokretu i apso­ lutnom dominacijom u novoj državi, od partizanske vojske stvorila političku vojsku. U instrukcijama “ Had partije u vojsci“ tačno su odredjene dužnosti koje ona ima i precizirana medjusobna nadležnost vojnih i političkih ruko­ vodilaca. Sem političkih komesara koji postoje od najmanje jedinice, čete, funkcioniše u svakom bataljonu partiski komitet ili biro, koji ima svog se­ kretara. U političkim pitanjima on vodi prvu reč, a komandant je tu samo običan partijac njemu podredjen, kao što je obratno u vojnim stvarima, komandant sa svojim štabom nadležniji. Svaki bataljon drži u odredjenim vremenskim razmacima političke sastanke, na kojima članovi partije čitaju razna politička predavanja. Radi primanja i Sprovodjenja direktiva, održa­ vaju se povremeno partiska savetovanja svih politkoma, od čete pa do divizije i svih partiskih funkcionera iz svih jedinica. Partija je ostala verna jednom od osnovnih taktičkih principa i u vojsci, da ona ne sme da se od nepartiskih masa izdvaja, već da u njih ulazi, prožima ih i njima rukovodi. Komunistička partija nije od svojih partijaca stvorila partisku vojsku, odvoje­ nu od regularne, kao što su Miisolini. Hitler i Pavelić učinili stvarajući Crne košulje, SS trupe i ustaše, veo je svoje članove rasporedila u regularnu vojsku, da njom vojnički komandu ju i politički rukovode. I dok su u po­ jedinim zemljama partizanski odredi raspušteni, kao u Grčkoj, ili delimično uključeni u regularnu vojsku kao u Francuskoj, a u zemljama pod sovjet-

96

ikom kontrolom skupno, kao u Bugarskoj, dotle su u Jugoslaviji partizani proglašeni za novu i jedinu regularnu vojsku. Vojska je postala sastavni deo političkih tvorevina Komunističke partije, ona spada u neprikosnovene te­ kovine narodno-oslobodilačke borbe, koje ne smeju da podlegnu nikakvom prigovoru. Dok na primer organ Demokratske partije u Bugarskoj, od početka oktobra 1945 godine, kritikuje isključivo partisku aktivnost političkih ko­ mesara u bugarskoj vojsci i kaže “ Vojska ne pripada jednoj strano!, već ćelom narođu“ , dotle je u Jugoslaviji šef Demokratske stranke, Milan Grol, oštro napadnut ne zato što je osudio Titovu armiju, već samo zato što je u svom partiskom programu nije pomenuo. Titova vojska ne samo ' da je uajneprikosnovenija, nego je i\ njegova država najmilitarističkija u celoj Evropi. U kojoj se još zemlji govori posle završetka rata, onako kao Tito u Jugoslaviji: „M i stvaramo, usavršavamo i još više ćemo usavršavati na­ šu novu Jugoslovensku armiju. Mi hoćemo da stvorimo armiju koja će biti sposobna da brani slobodu i tekovine koje je naš narod izvojevao u ovoj borbi, da brani granice naše Demokratske Federativne Jugoslavije, armiju koja će biti dostojan saveznik velike i slavne Crvene armije.*11 Nešto više od deset dana posle toga, na pitanje stranih novinara zašto drži toliku vojsku, Tito je odgovorio: “ Tako dugo dok postoji opasnost da se drugi mešaju u naše stvari, mi moramo budno paziti i biti spremni da se odupremo." Dominacija Komunističke partije u političkim telima T

Dok Komunistička partija Jugoslavije otvoreno ispoljava svoju ulogu inicijatora i rukovodioca u partizanskoj borbi, dotle planski prikriva podatke i demantuje tvrdjenja o apsolutnom gospodarenju u svima stvorenim poli­ tičkim telima. Tu joj s jedne strane dobro dolaze mnogi nekomunisti koji po nekad iz neznanja ili po porudžbini tvrde da nema njene dominacije u narodno-oslobodilačkom pokretu i novoj državi, a s druge strane sopstventj izbegavanje davanja'informacija i oprobana veština izvrtanja činjenica. Komunističkoj partiji je samo moglo konvenirati kad je britanski pre­ mijer čerčil u svome govoru, februara 1944 godine, rekao da su ustanak poveli komunisti, ali da su posle u partizanskom pokretu preovladali na­ cionalni elementi, jer je za komuniste od svih mogućih tumačenja bilo najidealnije to, da su oni ostali i dalje gospodari u pokretu, što je po njih neophodno, a da Čerčil izjavi da oni to nisu, što je isto toliko poželjno da se kaže. Za komunističko vodjstvo je najpovoljnije rešenje da njihova tvrdjenja ili teze brane i zastupaju pred javnošću baš nekomunisti. Za njih je vrlo dobro kad Hrvat i nekomunista Josip Smodlaka brani pred Srbima komunističku tezu o šest federativnih jedinica i komadanje Srba na četiri razna naroda. Isto tako za njih je vrlo korisno kad ondašnja kraljevska jugo­ slovenska vlada u Londonu (13 januara 1945) tvrdi: “ Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije nije delo neke političke grupe, nekog eoveka ili neke partije.“ Ili pak kad pretsednik, makar i samozvani tobožnje nove Hrvatske seljačke republikanske stranke, Franjo Gaži, u zvaničnom spopštenju kaže da pretstavlja potpunu neistinu Kraljev prigovor da je 1 Tito: Govor oficirima 16 oktobra 1945 godine.

97

narođno-oslobodilački pokret u stvari prevlast jedne partije3. Ili pak kad se iznese u centrumaškim i konzervativnim listovima u inostranstvu, radi opovrgavanja optužbi o premoći Komunističke partije, tvrdjenje da su od 64 člana P rezidiuma AVNOJ-a samo 18 komunisti i da Komitet nacionalnog oslobodjenja, koji je prvo figurirao, potom delao kao privremena vlada, od 17 članova broji samo 4 komuniste. i S druge strane tu je sama Komunistička partija sa oprobanim .aparatom kleveta i tehnikom izvrtanja da dovrši delo kamufliranja. Njena formula je vrlo prosta, i opšte primenljiva — vezati protivničko tvrdjenje uz fašizam i Gebelsovu propagandu, i tako ga skinuti s dnevnog reda. Sledeće reči Edvarda Kardelja su šablon, koji on upotrebljava kao i svi ostali: “ Jedni kažu da je narođno-oslobodilački pokret potpuno komunistički i da svoje revolucionarne komunističke ciljeve sakriva frazama o narodno-oslobodilačkoj borbi. "Zastupnici ove “ teorije" crpu svoje dokaze iz raznih Gebelsovskili kujni u našoj zem lji i cilj im je razbijanje opšteg narodnog jedinstva našeg pokreta. . . Ova “ teorija14 postala je znak za raspoznavanje otvorene i prikrivene Hitlerove agenture u našoj zemlji i u drugim zemljama. Ona se direktno svodi na izdajničku službu okupatorima — protiv sopstvenog na­ roda8.“ Sem tog starog i ni malo neobičnog načina obračunavanja komunista sa protivnicima, radi maskiranja rukovodeće uloge i pune dominacije partije, došlo se do jedne neobične i prilično paradoksalne pojave, naime, da isto kao nekada u ilegalnosti, Komunistička partija- Jugoslavije, i sada na vlasti ne objavljuje u svojoj štampi, kao ostale evropske partije, ma kakve podatke sa konferencija i kongresa i imena partiskih funkcionera. Dok se recimo u Francuskoj javno drži kongres Komunističke partije i saopštavaju partiske funkcije mnogih prvaka ili dok se u Bugarskoj u Otačastvenom frontu znaju komunistički pretstavnici, dotle u Titovoj Jugoslaviji, gde od svih evropskih zemalja, Komunistička partija ima najveći udeo u vlasti, teško da se mogu u štampi naći informacije o političkom i organizacionom radu partije, imena njenih funkcionera i spisak njenih pretstavnika u Narodnom frontu. U tom izbegavanju spominjanja partije ide se tako daleko da kad se daju biografije ličnosti postavljenih na vodeća mesta državnog aparata, onda se pored imena komunista ne stavljaju nikad njihove partiske funkcije, a vrlo često ni pripadništvo partiji, dok se uz imena građjanskih političara u frontu uvek imenuju i njihove partiske titule. Karakterističan je slučaj prilikom ratifikovanja ugovora o prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom u Privremenoj na­ rodnoj skupštini. Medju govornicima bili su i Marko Vujačić, u ime Zemljora­ dničke stranke, Franjo Gaži u ime Izvršnog odbora fISliS, kako je to na­ vedeno u beogradskoj štampi4, dok za govornika Komunističke partije Vicka Krstulovića nije uopšte rečeno da govori u ime nje. Dok je u toku 1941/42/43 godine, u partizanskim listovima i u svima govorima naglašavana rukovodeća uloga Komunističke partije u narodno-oslobodilačkom pokretu i na skupo­ vima uvek istupao samo njen delegat, dotle na prvoj skupštini Narodno* Izjava Pretsedništva HSRS, “ Slobodna Jugoslavija", 7 februara 1945. 3 Eduard Kardelj: “ Put Nove Jugoslavije." i “ Politika", 12 juni 1945.

98

oslobodilačkog fronta Jugoslavije, početkom avgusta 1945 godine, tri glavna govornika Zujović, Kardelj i Tito, tri člana Centralnog komiteta partije, nisu je ni pominjali, a kamo li da su kazali da je rukovodeća u Frontu. Kad se u referatu “ O partiji" od kraja 1941 godine, koji služi kao glavni udžbenik za kurseve partijaca i kandidata kaže: <;U današnjoj si­ tuaciji, kada se naš narod na poziv Komunističke partije diže na oružje, mi stvaramo narodno-oslobodilačke partizanske odrede, narodno-oslobodilačke odbore, narodno-oslobodilački fond, narođno-oslobodilački savez mlade ge­ neracije itd. i preko tih organizacija organizujemo narod“ , onda se može biti siguran da će oni u svim telima koja su stvarali uvek obezbediti sebi prevagu. Analiza sastava njihovih antifašističkih vijeća, Nacionalnog komiteta, jedne savezne i Šest federalnih vlada, narodno-oslobođilačkih frontova dokazuje ne samo osetnu prem oć Komunističke partije nad svima ostalima ukupno, nego i njenu apsolutnu dominaciju. Antifašističko vijeće narodnog oslobodjenja Jugoslavije (AVNOJ), osnova­ no 27 novembra 1942 godine, u bosanskom gradu Bihaću, imalo je 68 čla­ nova, sa 9 u Izvršnom odboru. Nepun mesec dana posle osnivanja, Moša l'ijade je napisao da je Komunistička partija odigrala rukovodeću ulogu u stvaranju AVNOJ-a, što je došlo do izražaja u javnim priznanjima partiji, učinjenim od članova skupštine5. Sem komunističkih funkcionera, i onih koji su ušli da bi popunili broj, u prvom AVNOJ-u nije se nalazilo ukupno ni 5 članova glavnih odbora iz svih demokratskih partija Jugoslavije. Od članova Izvršnog odbora AVNOJ-a njih petorica su bili visoki partiski funkcioneri: P. Savić, S. Milošević, V. Masleša, M. Iveković, I. Milutino­ vić. Dvojica nisu pripadali Komunističkoj partiji, Nurija Pozderac i Ivan Ribar, koji je bio blizak komunistima ne samo po svom političkom stavu, tnego i porodičnim vezama, jer su mu se oba sina nalazili u partiji, od kojih stariji na najvišem partiskom položaju šefa Komunistička omladine Jugo­ slavije. Još u prvom AVNOJ-u a tim više u drugom, nalazila su se neko­ licina javnih radnika ili bivših članova drugih stranaka, koji su ulazeći u partizanski pokret postajali docnije i članovi Komunističke partije, bez čega inače ne bi mogli dobiti visoke položaje. Nikada Vladimir Zečević ne bi postao član Vrhovnog štaba da nije postao član partije, niti bi još manje od početka mogao imati položaj ministra unutrašnjih dela, kad se zna da je u svih šest federalnih vlada u Jugoslaviji taj položaj rezervisan isklju­ čivo za partijce i kad je poznata činjenica da se komunisti u svim zemljama Jugo-istočne Evrope prvenstveno grabe za to ministarstvo. Nikada Mile Peruničić ne bi mogao postati još polovinom 1942 godine, zamenik ko­ mandanta treće brigade, niti bi na položaju sekretara AVNOJ-a mogao zameniti najvišeg komunističkog funkcionera Rodoljuba Colakovića, da isto tako nije postao član partije. Na drugom zaseđanju AVNOJ-a, 29 novembra 1943 godine u Jajcu, imenovano je 67 članova Prezidiuma, a umesto Izvršnog odbora obrazovan je Nacionalni komitet oslobodjenja kao vlada. U Nacionalnom komitetu od 17 poverenika, njih 8 su učestvovali u partizanskom pokretu od 1941 godine, 5 Članak Moše Pijada. “ Proleter11, broj 16. decembra 1942, str. 20—22. 99

ili u svojstvu članova Centralnog komiteta Komunističke partije, kao Tito, Kardelj, Zujović, Milutinović, ili kao članovi Pokrajinskih komiteta, kao Todor Vujašinović ili kao novodošli članovi partije M. Peruničić, V. Zečević, E. Kocbek, dok je docnije došao kao deveti, član Centralnog komiteta partije za Hrvatsku V. Bakarić. U prezidiumu AVNOJ-a od 11 članova za Srbiju, njih četvorica su pripadali Centralnom komitetu, M. Pijade, A. Ranković, S. Zujović i Cana Babović, trojica iz Pokrajinskog komiteta za Srbiju, P. Starribolić, B. Nešković, M. Marković, jedan član Vrhovnog štaba, jedan Komandant korpusa, jedan major, dakle sva trojica partijci, i samo VI. Ribnikar za koga je neizvesno da li je kakav partiski funkcioner. Kad su partizani pomoću Crvene armije ušli u Beograd, i onda nisu mogli sa svoje skupštine, 12 novembra 1944, da pošalju nikakvu drugu ekipu u ime Srbije za AVNOJ, nego li najviše partiske političke i vojne funkcionere: Canu Babović, Mitru Mitrović-Djilae, Blagoja Neškovića, Mošu Pijada, Aleksandra Rankovića, Sretena Zujovića, Koču Popovića, Ljubu Djurića, Petra Stambolića, sa još nekolicinom političkih i javnih radnika, koji nisu komunisti samo u koliko nisu članovi parkje. Pa čak kad su držali treće zasedanje AVNOJ-a, u avgustu 1945 godine, pored toga što su već imali kao nove pristalice izvesne političke ljude koji su im pristupili tek po uzimanju vlasti, ipak su konstituisali novo pretsedništvo, sastavljeno isključivo od visokih partijaca i starih partizana: I. Ribara, M. Vujačića, J. Rusa, M. Pijada, A. Huma, M. Peruničića, 0 . Gluhića, Tita, V. Bakarića, Cane Babo­ vić. Kad su 25 septembra 1945 godine, objavljena imena nosilaca okružnih lista u Srbiji, za izbore 11 novembra, onda je razmera u nosiocima izmedju partijaca i nekomunista bila 15: 2, a od toga njih deset oficiri. Dominacija Komunističke partije u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji Održavanje u potpunosti gospodarećeg položaja Komunističke partije u političkim telima, posle AVNOJ-a i Nacionalnog komiteta potvrdilo se ponova u sastavu Centralne vlade i šest federalnih vlada Jugoslavije. U Centralnoj vladi, obrazovanoj 7-og marta 1945 godine, od 28 čla­ nova, njih 22 su učestvovali u partizanskom pokretu pre dolaska u Beograd. Od toga njih 13 su članovi Komunističke partije: Tito, Kardelj, Zujović, Zečević, Vujašinović, Hebrang, Petrović, Andrejev, Gregorić, Čolaković, Djilas, Cučkov, Kocbek; od ostalih deset, dva su članovi Samostalno demo­ kratske stranke, Sreten Vukosavljević i Rade Pribićević, izbačen iz nje 1940, dva članovi Hrvatske seljačke stranke, Frol i Sremec, jedan Jugoslovenske nacionalne stranke Drago Marušič, jedan ustaša Sulejman Filipović, tri ne­ zavisna, od kojih je za Josipa Smodlaku sigurno da nije član Komunističke partije. Od preostalih šest, njih petorica su ušli u Narodni front: I. Subašić i J. Sutej iz Hrvatske seljačke stranke, S. Kosanović iz Samostalne demo­ kratske stranke, J. Prodanović iz Republikanske, V. Čubrilović iz Zemljora­ dničke, dok je potpretsednik vlade, šef Demokratske stranke, Milan Grol ostao van Fronta. U onim resorima gde ministri nisu članovi Komunističke partije, to su obavezno njihovi pomoćnici, kao Vladimir Velebit kod ministra spoljnih poslova. Vlade za šest federativnih jedinica, obrazovane tokom sledeća dva me-

100

§eca, koje ukupno imaju preko 80 ministara, sastavljene su sve po jednom istom kalupu komunističke dominacije. Pretsednik svake federalne vlade je najviši funkcioner Komunističke partije iz te pokrajine, kao sekretar Centralnog komiteta u Makedoniji Lazar Kuliševski, sekretari partije u Srbiji lilagojc Nešković, u Crnoj Gori Blažo Jovanović, ili politkomi Glavnih partizanskih štabova i jednovremeno članovi najviših partiskih foruma, kao Rodoljub Čolaković u Bosni i Hercegovini, Vladimir Bakarić u Hrvatskoj i Boris Kidrifi u Sloveniji. U svih šest federalnih vlada, ponaosob, pored po­ ložaja pretsednika vlade, dodeljuju se uvek dva najvažnija resora, unutrašnji poslovi i finansije, takodje najvišim partiskim funkcionerima iz tih pokrajina. U Sloveniji, te položaje imaju Zoran Polić i Aleš Bebler, u Hrvatskoj Vicko Krstulović i Anka Beruh, u Srbiji prvo Melentije Popović, a posle njega Moma Marković i Petar Stambolić, u Crnoj Gori Radonja Golubović i Gojko Garčević, u Bosni i Hercegovini Hasan Brkić i Ilija Došen. U svakoj pojedinoj federalnoj vladi, više od dve trećine njenih članova su učesnici u partizan­ skom pokretu, sem u srpskoj, zato što u Srbiji nije bilo partizana, i u svakoj pojedinoj vladi, bar polovina ministara su članovi Komunističke partije. Svoju rukovodeću ulogu Komunistička partija Jugoslavije, pored for­ miranja vlada, prenela je i na organizovanje celokupnog državnog života, što se vidi po novim vodećim ličnostima u diplomatiji, sudstvu i policiji. U diplomatskoj struci nema više ni dva tri poslanika po karijeri. Na položaj poslanika u Zapadnim zemljama postavljeni su ljudi koji su se deklarisali za partizanski pokret, uglavnom nediplomati, sem Stanoja Simića u Vašingtonu, koji je potom, januara 1946 godine, postao ministar Spoljnih poslova umesto Ivana Subašić, kao Ljuba Leontić, član Prezidiuma AVNOJ-a, Titov ambasador u Londonu, Marko Ristić u Parizu ili Rajko Djermanović u Stokholmu. Položaj poslanika u državama Jugo-istočne Evrope i zemljama gde Komunistička partija ima dominaciju u vladi, zadržava se kao isključivi monopol za članove Komunističke partije Jugoslavije. Popović Vlado, član Centralnog komiteta je ambasador u Moskvi, Nikola Kovačević, komunistički poslanik u Ustavotvornoj skupštini 1920 godine je poslanik u Sofiji, Velimir Stojnić, politkom drugog krajiškog korpusa je u Tirani ili Božo Ljumović, partiski funkcioner iz Crne Gore! i potpretsednik tamošnjeg Izvršnog odbora Antifašističkog vijeća iz 1943 godine, je u Varšavi. Radi obezbedjenja svoje pune kontrole u sudstvu, Komunistička partija je monopolisala za sebe pravo postavljanja svih javnih tužilaca, počev od vrhovnog preko federalnih do okružnih. Za javnog tužioca Demokratske Fe­ derativne Jugoslavije, postavljen je Josif Vilfan, funkcioner Komunističke partije i sekretar Pokrajinskog odbora Osvobodilne fronte. Javni tužilac za Srbiju je Miloš Minić, član Pokrajinskog komiteta i Gla­ vnog štaba za Srbiju, funkciju javnog tužioca za Crnu Gord ima Zivko Zižić, partiski rukovodilac i politkom brigade,; a u Hrvatskoj je na istom položaju Jakov Blažević, jedan od organizatora partizanske akcije u Lici. Okružni javni tužioci u Srbiji, većinom su članovi partije ili bar učesnici u partizan­ skom pokretu, ma da je retko ko medju njima bio sudija. Kako treba da funkcioniše taj aparat vidi se po jednom irveštaju o konferenciji okružhih javnih tužilaca za Srbiju, gde se kaže da je, sem vrhovnog javnog tužioca,

101

prisustvovao sastanku i' ministar unutrašnjih poslova, koji je govorio o “ aktuelnim problemima našeg javnog života1' 1, dok ministar pravde uopšte nije bio prisutan. A da je tek partija potpuno uništila stari policiski aparat, od koga je ometana u bivšoj Jugoslaviji i izgradila novi, prvenstveno od članova partije, a potom boraca u partizanskom pokretu, stvorivši zloglasno Odeljenje za zaštitu narode (OZNA), to čak ne poriču ni sami komunisti. Na njenom čelu se nalazi organizacioni sekretar Centralnog komiteta Komu­ nističke partije i Titov prvi saradnik Aleksandar Ranković. Gospodareći položaj Komunističke partije ogleda se ne samo u mno­ gobrojnim vladama i u organizovanju novog državnog aparata, nego i u voćstvu Narodnog fronta, kako u sastavu Izvršnog odbora za celu zemlju, tako i za pojedine federalne jedinice. Kad Tito kaže: “ Bez sumnje, da je Jedinstveni narodno-oslobodilački front Jugoslavije, kao borbeno političko objedinjenje po svojoj formaciji, tj. po svojoj formi i po svojoj sadržini posve različit ne samo od svih prošlih koalicija u Jugoslaviji, nego i od narodnih frontova koji su postojali u drugim zemljama811, onda on govori notornu istinu. Izvršni odbori Narodnog fronta za pojedine federalne jedinice sastav­ ljeni su prema jedinstvenom kalupu, kao i za federalne vlade. Pretsednik je obično neki politički ili javni radnik, koji je prišao partizanskom pokretu, kao J. Vidmar u Sloveniji ili kao što je bio Stanoje Simić u Srbiji, a sekretar je uvek šef partije iz te pokrajine, kao Blagoje Nešković u Srbiji, Boris Kidrič u Sloveniji ili Vladimir Bakarić u Hrvatskoj. Taj princip je primenjen u potpunosti, počev od federalnog Narodnog fronta, preko okružnog, sve do sreskog gde je uvek sekretar odbora ustvari sekretar partije za odgovara­ jući sektor. Dominacija Komunističke partije vidi se ne samo po vodećim ličnostima u frontu, nego i po sastavu tih odbora. U Izvršnom odboru Je­ dinstvenog narodnog fronta za Jugoslaviju, formiranom u avgustu 1945 godine, ima 29 poznatih članova Komunističke partije, dok od Zemljoradničke tri, Hrvatske seljačke stranke četiri, Samostalno demokratske stranke četiri, De­ mokratske levice jedan i republikanca dva. U Izvršnom odboru Jedin­ stvenog narodnog fronta za Srbiju, izuzimajući dobar deo potpuno nepoznatih ličnosti u političkom životu, za koje je samim tim verovatnije da su pri­ padali Komunističkoj partiji nego li ma kojoj drugoj, ima 28 njenih članova, 2 iz Socijalističke, 2 leva zemljoradnika, 1 socijaldemokrata, 1 zemljoradnik, i četiri učesnika u šestojanuarskom režimu. Sem toga ne treba izgubiti iz vida još dve formacije koje je Komu­ nistička partija stvorila, a u kojima su sve ostale stranke lišene svakog ma i formalnog udela. To su Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) i Antifašistički front žena (AFZ), obrazovani u decembru 1942 go­ dine u Bihaću. Treba samo pročitati članke, u organu Centralnog komiteta “ Proleter11 od decembra 1942 godine, Iva I. Ribara o rukovodećoj ulozi SKOJ-a u USAOJ-u i Mitre Mitrović-Djilas o rukovodstvu partije u AFZ i videti imena šefova tih dveju organizacija, pa biti načisto sa njihovim pravim 1 “ Politika11, od 3-ćeg maja 1945 godine. 2 Tito, govor na završnom zaseđanju Jedinstvenog narodnog 7-og avgusta 1945 godine.

102

fronta,

likom. Na prvom kongresu USAOJ-a referate su davali i pretsedavali tri elana Centralnog komiteta SKOJ-a: Ivo Ribar, sve do pogibije sekretar Centralnog komiteta SKOJ-a i pretsednik USAOJ-a, Rato Dugonjić, njegov naslednik u partiji, pretsednik drugog kongresa, kao i 1945 godine kongresa balkanske antifašističke omladine i Ljubinka Milosavljević. Prvi kongres AFŽ otvorila je Mitra Mitrović-Djilas, član Centralnog komiteta, za pretsednicu je izabrana Kata Pejinović, komunistički funkcioner od pre rata, dok je docnije imenovana za novu pretsednicu Spasenija-Cana Babović, član Cen­ tralnog komiteta partije. Pored toga Komunistička partija od kako je došla na vlast ostvarila je još dve masovne organizacije: pionire, gde je članstvo ograničeno na decu do 14 godina i Jedinstveni sindikalni savez za radništvo, kome je pretsednik za Jugoslaviju Djuro Salaj, koji je po zauzeću Beograda došao iz Moskve, a za Srbiju Dušan Petrović, zamenik politkoma prvog šumadiskog partizan­ skog odreda iz 1941 godine. Centralni komitet partije i njegov generalni sekretar Vodjstvo Komunističke partije i stvarni gospodar države jeste Centralni komitet, koji se, posle raznih promena sastoji od sledećih glavnih članova: Josip Broz — Tito, metalski radnik, politički sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, Aleksandar Ranković, abadžiski radnik, organizacioni sekretar Centralnog komiteta, Milovan Djilas, diplomirani stu­ dent filozofije, Titov zamenik u partizanskom Vrhovnom štabu, Moša Pijade, novinar, Sreten Zujović, bankarski činovnik, Svetozar Vukmanović, diplomira­ ni student prava, Mitra Mitrović-Djilas, diplomirani student filozofije, Spasenija Babović, tekstilna radnica, Rato Dugonjić, student prava, Vlado Po­ pović, Andrija Hebrang, privatni nameštenik, Pavao Gregorić, lekar, Vladimir Bakarić, advokatski pripravnik, Eduard Kardelj, učitelj, Boris Kidrič, Fratic Leskovšek, drvodeljski radnik. Uz njih još dolaze sekretari partije za Srbiju Blagoje Psešković, lekar, za Crnu Goru Blažo Jovanović, advokat, za Bosnu i Hercegovinu Rodoljub Čolaković i za Makedoniju Lazar Kuliševski radnik. Na čelu Centralnog komiteta, gde se stiču konci celokupnog državnog, društvenog, političkog života Jugoslavije i odakle potiču direktive za ceIokupni rad, nalazi se Josip Broz— Tito. Prošlost Josipa Broza— Tita znači život jednog pravog profesionalnog revolucionara koji radi za pobedu svoje ideje kako u Sovjetskom Savezu, tako i kao rukovodilac partije iz inostranstva, kako kao ilegalac u bivšoj Jugo­ slaviji, tako i kao Vrhovni komandant u partizanskoj borbi. Pošto je proveo dobar deo života u partiskoj aktivnosti po raznim zemljama, a pošto danas u državi mora da izigrava najvećeg rodoljuba, što je prilično teško jedno s drugim uskladiti, to je onda razumljivo zašto se u poplavi članaka, govora, pesama i (hvalospeva može naći vrlo malo podataka iz njegovog života. Kada bi se o njegovoj prošlosti pisalo bar deseti deo od onoga koliko se on hvali danas u zemlji, onda bi se znao i najsitniji detalj njegove biografije. Ali u nedostatku toga može se saznati iz članka njegovog zamenika Djilasa da je Tito kao svi veliki ljudi vrlo skroman, da je pun lakog humora, da je sjajan drug, pa da ima čak) i jasno modro-zelene oči. Jedan književnik će u svojoj

103

pesmi u prozi opet reći da reć Tito obuhvata sve: i ljubav za slobodom i mržnju na neprijatelja, i vedar osrneh i mračan izraz, da to ime jača slabe, diže poklekle, od smrtnih stvara heroje, od nepismenih prosvećene, od neukih svesne1. Drugi će reći u “ Pesma o biografiji druga Tita“ , koja treba da bude ne samo ideološki, već i versifikatorski pandan poeme Majakovskog o Lenjinu, da su Tita rodili u gnjevu Titan — narod i borba — mati, ali uprkos tome opet ništa neće novo biti kazano o njegovom životu. Iz oskudnih informacija razbacanih po partizanskoj literaturi može se saznati da je Tito rodjen 25 maja 1892 godine, kod mesta Klanjac u Hrvat­ skoj. Po izbijanju Prvog svetskog rata mobilisan je u austro-ugarsku vojsku i docnije zarobljen na ruskom frontu. Karakteristično je da je do kraja rata ostao zarobljenik i da nije prišao novoj dobrovoljačkoj jugoslovenskoj di­ viziji, formiranoj u Rusiji od zarobljenika, koja je otišla da se bori na strani Saveznika protiv Centralnih sila. U zarobljeništvu ga je zatekla Ruska re­ volucija, koja je nesumnjivo na njega presudno delovala, ma da nije poznato da je imao učešća u njoj. U Rusiji se potom oženio i sin mu se u ovom ratu kao sovjetski vojnik borio u Crvenoj armiji. Od tadašnjeg svog dugog boravka u Rusiji, a i docnije, Tito je stekao primese ruskog akcenta u izgovoru, što se primećuje i danas u njegovom govoru, zbog čega su Draža Mihailović i Dragiša Vasić na prvom sastanku sa njim smatrali da se pod tim imenom krije neki Rus, po gotovu, što nije hteo’ ništa da im saopšti o sebi. Izgleda da se Tito oko 1922 godine vratio u zemlju i angažovao aktivno u partiskom i sindikalnom radu, pa je kao što sam kaže, 1927 gddine bio sindikalni sekretar. Sledećih pet-šest godina njegovog života obvijeni su tajanstvenošću. Govori se da je hapšen zbog ilegalne aktivnosti, nemačka propaganda mu je čak podmetala da je osudjen na robiju zbog obijanja pravoslavne crkve u Zagrebu, ali se i po sopstvenim komunističkim člancima teško može reći da li je uopšte bio u to vreme u zemlji. Izgleda da je 1934 godine u Rusiji postao član Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, a da je od 1936 godine njen generalni sekretar. Potom je dolazio u zemlju radi organizovanja partiskog rada, onda u Spaniji, pa u Parizu. U novembru 1940 godine, ru­ kovodio je petom i poslednjom predratnom zemaljskom konferencijom par­ tije, održanom u Zagrebu. U času izbijanja sovjetsko-nemačkog rata, živeo je kao ilegalac u Beogradu, a u septembru 1941 godine otišao na teren. Razvojem medjunarodne situacije, Komunistička partija Jugoslavije postigla je uticaj vi vlasti, neuporedivo veći nego li što ga ima Komunistička partija ma u kojoj drugoj zem lji oslobodjene Evrope. Ni u Otačastvenofrontovskoj Bugarskoj, ni u Nacional-demokratskom frontu u Rumuniji, ni u Madjarskoj nije položaj ni pretsednika vlade, ni ministra vojske u rukama šefa Komunističke partije, kao u Jugoslaviji. U tim zemljama nije ni stara regularna vojska ukinuta, ma da je bila pod komandom Hitlera u Trojnom paktu, niti je razoren stari državni aparat i stvoren novi partiski, kao što je to oboje u Jugoslaviji. Komunističke partije u tim zemljama nemaju ni onoliki broj ministara u vladama, ni približnu prem oć u jedinstvenim frontovima i skupštinama, kao što je to u Jugoslaviji. Komunistička partija Jugo--------- 7-----------------

1 Eli Finci: “ Tito11. “ Borba", 1 maja 1945 godine.

104

slavije gospodari vojskom, policijom, državnim aparatom, štampom, prosve>tom, pravosudjem, i ima apsolutnu većinu u svima vladama, frontovima i skupštinama. Stoga ako se govori o stvarnoj demokratizaciji Jugoslavije, treba biti načisto da problem njene demokratizacije jeste ustvari problem uklanjanja rukovodeće uloge i nametnutog gospodarećeg položaja Komu­ nističke partije.

N A C IO N A L N O PITANJE U N A R O D N O OSLOBODI* LACKOJ BORBI I N J E G O V O REŠENJE U TITOVOJ JUGOSLAVIJI Složeni nacionalni odnosi u predratnoj Jugoslaviji, njenim raspadom, mnogostrukom okupacijom, antiokupatorskom borbom i gradjanskim ratom, još više su se komplikovali. Najzad, kada je posle četiri godine ona obnov­ ljena, ne samo da su jo j se na čelu našli novi ljudi, koji su se pojavili tek u partizanskoj borbi, nego je i dekretovano novo federativno uredjenje, koje je takodje bilo bez veze sa starim državnim poretkom. Postavlja se pitanje: odakle potiče današnja federativna podela Jugoslavije i ko su njeni inicijatori i .tvorci? Ključ za objašnjenje i O vde je Komunistička partija Jugoslavije, jer nacionalni program objavljen u partizanskom pokretu i nametnut u novoj državi, samo je produžetak i realizacija nacionalnog programa Komunističke partije Jugoslavije. Stav Komunističke partije Jugoslavije po nacionalnom pitanju U godinama previranja i raščišćavanja odnosa, Komunistička partija Jugoslavije, sem pitanja voćstva, političke taktike i bolje organizacije, imala je skoro najviše trvenja i podvojenosti po pitanju nacionalnog programa u državi. U prvim godinama posle prošlog Svetskog rata, voćstvo partije se javno zalagalo za rušenje postojeće društvene strukture i uvođjenje komunističkog poretka,-ali ne i za razbijanje Jugoslavije kao takve, još manje za raspavčavanje srpskog naroda, najmaogobrojnijeg u njoj. Njeno intelektualno vodjstvo sačinjavali su članovi nekadašnje srpske Socijalističke stranke, čiji su mnogi prvaci, ili kao vojnici i oficiri ili kao emigranti u nostranstvu, ak­ tivno učestvovali tokom Prvog svetskog rata u borbi za oslobodjenje svih Srba. Tako su na primer dvojica medju najeminentnijim partiskim pretstavnieima, Dušan Popović, jedan od najboljih novinara koje je srpska žurnalistika zapamtila i Triša Kaclerović, docniji pretsednik poslaničkog kluba Komu­ nističke partije, uputili socijalističkoj konferenciji u Stokholmu, 1916 godine, memorandum, povodom zverstava bugarske okupacione armije u Srbiji, započet rečima.- “ S one strane Morave počinje Azija.“ Sef komunista u Crnoj Gori i narodni poslanik, Jovan Tomašević, jedan od prvaka crno­ gorske omladine koja se borila za ujedinjenje svih Srba, povodom ankete savezničke komisije 1919 godine na čelu sa maršalom Franše d’Esperayom, koja je imala za zadatak da ispita raspoloženje naroda u Crnoj Gori, naj­

105

odlučnije je istupio u ime najradikalnijih elemenata protiv svih separa­ tističkih težnji i saglasio se sa odlukama Crnogorske narodne skupštine o Ujedinjenju sa Srbijom. Tadašnji stvarni šef partije, Sima Marković u svojim spisima “ Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma" i “ Ustavno p i­ tanje i radnička klasa Jugoslavije", pored načelnih razlaganja i najoštrije kritike postojećeg režima, zastupao je tezu o tri naroda, srpskom, hrvat­ skom i slovenačkom, pa je čak iznosio shvatanje docnije kritikovano kao kontrarevolucionarno i reformističko, da je nacionalno pitanje u Jugoslaviji ustvari ustavno -pitanje i da se može rešavati putem ustavne promene. Kada je voćstvo Kominterne uzelo u svoje ruke prečišćavanje odnosa u Komunističkoj partiji Jugoslavije i odstranjivanje svih opozicionih ele­ menata, ono je preduzelo i posao uklanjanja ideoloških nesuglasica koje su u glavnom postojale po nacionalnom pitanju. Čak se umešao i sam Staljin, koji je bio najkompetentnija ličnost, kako po tome što je važio kao markisistički ekspert u nacionalnim pitanjima, tako i po tome što je postao stvarni šef sovjetske države. Na sednici Izvršnog komiteta Komunističke internacionale* 1925 godine, on je napao gledište Sime Markovića, kritikujući ga zbog tvrdjenja da se nacionalno pitanje može rešavati ustavnim putem, zbog neshvatanja da je nacionalno pitanje u suštini seljačko i zbog posmatranja jugoslovenskog nacionalnog pitanja bez veze sa medjunarodnim političkim odnosima i perspektivama, postavljajući tezu da nema boljševičke pobede na Balkanu, dok se ne razbije versaljska Jugoslavija. “ Polazna tačka nacionlnog programa mora biti stav o sovjetskoj revoluciji u Jugoslaviji, stav da se bez obaranja buržoazije i pobede revolucije nacionalno pitanje ne može rešiti koliko toliko zadovoljavajuće” (“ Boljševik" broj 7 ,15-IV-1925). SimaMarković je pokušao da pruži izvesna objašnjenja, Staljin je još jedan put kratko i oštro istupio i time je svaka diskusija bila okončana. Staljinova izlaganja postala su Vjeruju jugoslovenskih komunista u pogledu nacionalnog pitanja. Od tada više nije imalo šta da se diskutuje, već samo Staljinove reči ponav­ ljaju, bezbroj puta kao članci preštampavaju, da se dodaje po nekad nova argumentacija, ali da se ne vrši više ma kakva korekcija. U budućoj Komu­ nističkoj partiji novog tipa, novi rukovodioci imali su da se razlikuju od starih ne samo po drukčijim metodama rada i moralu, već i po nacionalnom osećanju. Iznošenjem novog nacionalnog programa moralo se obraćunati sa nosiocima starog shvatanja. Zato nije nikakva slučajnost da je Sima Marković nestao, da je veteran Komunističke partije Jugoslavije Triša Kaclerović, van ma kakvog stvarnog udela u vlasti u Titovoj Jugoslaiji, ili da jedan od sadašnjih šefova crnogorskih komunista, Mitar Bakić, tvrdi za nekadašnjeg šefa Jovana Tomaševića i njegovu grupu, da nisu imali prečišćene pojmove i osudjuje njihovo držanje 1918/19 godine, koje su zauzeli “ kada su sa oružjem sprovodili u Crnoj Gori imperijalističku politiku velikosrpskih šovinista i njihovih spoljnih inspiratora i pomagača"1. Kada se tako postupilo sa sopstvenim bivšim vodjama, onda se tek može zamisliti šta se govorilo o jugoslovenskoj državi. U brošuri "23 godine ve­ likosrpske Jugoslavije*', rečeno je bez uvijanja: “ Versaljska Jugoslavija je 1 M. Bakić: “ 13 juli — dan narodnog ustanka11, “ Borba", 13 jula 1945.

106

bila razbojnička, imperijalistička, kontrarevolucionarna tvorevina, uperena protivu samih težnji naroda J u g o sla v ije ...” 2, dok je Tito pisao: “ Rodjena na Krfu, u Londonu i Pariiu, versaljska Jugoslavija je postala najtipičnija zemlja nacionalnog ugnjetavanja u Evropi. Hrvati, Slovenci, Crnogorci bili su podjarmljeni i smatrani kao gradjani drugog reda u Jugoslaviji. Makedon­ ci, Arnauti i drugi, bili su porobljeni i podvrgnuti istrebljcnju. Muslimani, madjarska i nemačka manjina, služili su kao moneta za podkusurivanje i kao instrumenat u borbi protiv Hrvata i drugih naroda Jugoslavije3.45 Udaljenjem od stava svojih prvobitnih šefova, sa počinjanjem borbe protivu velikosrpske buržoazije, koja je po komunistima tlačila sve narode Jugoslavije, oni su se našli na istoj liniji sa svima susednim revizionističkim državama, njihovim nacionalnim manjinama, ili političkim eksponentima u zemlji. Od tada su se mogla u njihovoj literaturi naći tvrdjenja, koja su u potpunosti odgovarala Koburzima u Sofiji, ostatcima Habzburga u Beču i Pešti, fašističkim im ­ perijalistima u Rimu i iredentistima iz Tirane. Kad komunisti napisu: “ Mladi ljudi, k oji su kao četnici išli u Makedoniju, bili su ustvari orudje u rukama velikosrpske buržoazije” 4, onda se oni time ne samo cinično rugaju na­ cionalnim tradicijama i žrtvama Srba, ne samo da svesno iznose neistinu i klevetu, nego se u potpunosti poklapaju sa makedonskim separatistima, koji su godinama bili u službi bugarskog dvora ili ma koga drugog u borbi protivu Srba. Kad oni tvrde: “ Srbija nije tako nevino napadnuta 1914 godine, kao što to nacionalisti ivrde“ 5, onda se oni potpuno stavljaju na stanovište Beča i Pešte i crno-žutih istoričara i političara, koji su se ubili dokazujući da je Srbija ta, koja je prouzrokovala Prvi svetski rat. Kad Pokrajinski komitet Komunističke partije za Crnu Goru, u zaključcima svoga savetovanja kaže: “ Dvadeset i dve godine crnogorski narod je živeo u nacionalnom ropstvu, u neravnopravnosti” , onda i ovde ne samo da komunisti tvrde najobičniju ne­ istinu, nego se i po pitanju posebnog naroda i u izmišljotini o ropstvu, u potpunosti slažu sa crnogorskim separatistima, koji su Musolinija godinama verno služili i po slomu jugoslovenske države pokušali da organizuju neku tobožnju crnogorsku. Kad organ Komunističke partije govori: “ Narodi Vojvodine, naročito Madjari, Nemci, Slovaci, bili su ekonomski eksploatisani, politički obespravljeni, nacionalno ugnjetavani od bivših jugoslovenskih režima116, onda komunisti tvrde ono što i same nemačko-madjarske manjine nisu govorile, u odbranu svojih interesa. Kada Arsa Jovanović, tadašnji načelnik Vrhovnog štaba NOV i POJ u brošuri “ Vojni slom Jugoslavije11 tvrdi da je “ centar izdaje bio velikosrpski Beograd11, i kad kaže “ bilo je više srpskih izdajnika u Beogradu, nego hrvatskih u Zagrebu” , onda on prevazilazi Poglavnika Nezavisne Države Hrvatske Pavelića i njegove mi­ nistre, oficire i novinare, koji su se sve do polovine 1942 godine, takmičili 2 “ 23 godine velikosrpske Jugoslavije11 — izdanje V Krajiške divizije. 3 Tito: “ Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svetlosti narodno-oslobodilač­ ke borbe11-— “ Proleter11, broj 16, decembra 1942. 4 Referat: “ Ko su četnici i zašta se bore.11 5 “ 23 godine velikosrpske Jugoslavije." 6 “ Borba11, 7 novembra 1941 godine.

107

u iznošenju dokaza o sopstvenoj izdaji, udaru u ledja Srbima i o pomoći koju su pružili Hitleru. Kada pokojni član Centralnog komiteta partije Veselin Maslcša, kaže da su ujedinjenjem “ narodi Jugoslavije izgubili svoju slobodu i nezavisnost“ 7, što znači da su je pre toga imali, jer se može izgubiti samo ono što se već posedovalo, onda se on nalazi na istoj liniji sa makedonskim separatistima iz Južne Srbije, madjarsko-švapskom manjinom iz Vojvodine, Musolinijevim eksponentima iz Crne Gore, muslimanima iz Bosne i Hercegovine, arnautskim iredentistima sa Kosova i Metohije, i klerikalno-ustaškim društvom iz Hrvatske. Razlike u istoriji i mentalitetu Srba i ostalih naroda Jugoslavije Zauzimajući centralan položaj na Balkanskom poluostrvu, na mostu koji spaja Istok sa Zapadom, Srbi su bili uvek izloženi udaru osvajača, kao u prošlim vekovima, prvo istočnog — Turske, koja je išla ka Zapadu, zatim zapadnog — Austrije, koja je težila da prodre ka Istoku. Ma koliko da su se osvajači u času nadiranja obično nalazili na vrhuncu svoje moći, Srbi su se teško povinovali i njihovom političkom pritisku i njihovim vojnim oku­ pacijama, pružajući im stalan, čas veći čas manji oružani otpor. Od svih naroda na Balkanu, Srbi su za poslednji vek i po, do 1918 godine, dizali najviše nacionalnih ustanaka. Srbi su se prvi na Balkanu, i jedini sopstvenim snagama oslobodili ‘ od turskog ropstva, ma da ne sve srpske pokrajine, stvorivši dve svoje države, Srbiju i Crnu Goru. Kroz vekovne horbe izgradio se jedan otporni duh, duh samoniklosti, koji je dobio svoj izraz u stvaranju sopstvene nacionalne crkve i sopstvene narodne dinastije, i koji je imao za konačan ideal ujedinjenje svih srpskih pokrajina. Na suprot Srbima, Hrvati su, svesni svoje slabosti u odnosu na susede, uvek tražili načina da nadju rešenja u sporazumima. Za razliku od Srba, umesto duha otpora, oni su vekovima vodili politiku sporazumevanja i pravili saveze, ugovore i nagodbe, sa Venecijom, Bečom, Peštom. Opet za razliku od Srba, umesto svoje crkve imali su tudjinsku, a isto tako jako plemtvo, prilično odnarodjeno, nasuprot Srbima kod kojih su Turci, uništivši srednjovekovni vladajući red, izveli neku vrstvu socijalne nivelacije. Dok se kod Srba iz borbe' za nacionalno jedinstvo formirala svest o državi, kao opštem i zajedničkom domu, dotle je kod Hrvata država shvaćena skao prinuda, gde oni kao slabiji, prvenstveno pomoću nagodbi, opozicije ili pasivne rezistencije treba da izvojuju za sebe kako tako povoljan položaj, prvo prema papstvu, potom prema Beču i Pešti i najzad Beogradu. Opet za razliku od Srba, isto kao i Bugari i Arbanasi, oni su nacionalnu slobodu sticali od drugih, nemajući nikad punu državnu samostalnost. Za razliku od Srba oni se nisu, isto kao ni Bugari, odupirali naročito uporno onom osvajaču koji nastupa, ali bi ga zato napuštali kad propada, bilo da je u pitanju Austro-Ugarska, Musolinijeva Italija ili Treći Rajh. Za razliku od Srba oni nisu u prošlim decenijama praktikovali u politici buntovnička sredstva, niti su imali režim ni približan demokratiji, kao što 7 “ Proleter“ broj 16.

108

su je Srbi imali u periodu od 1903—-1914 godine, pa su opšte pravo glasa dobili tek posle 1918 godine. Vekovima su Srbi i Hrvati u Hrvatskoj bivali podeljeni u dva tabora. Tom politikom medjusobnog razdora, raspirivanog od Beča i Pešte, bila je obuhvaćena celokupna teritorija gde žive Hrvati izmešani sa Srbima, ali ne i teritorija gde žive kompaktno Srbi, jer u Crnoj Gori, Srbiji, Južnoj Srbiji i većim delovima Vojvodine, nije bilo hrvatskog elementa. Otuda je u hrvat­ skom političkom životu postojala izgradjena anti-srpska ideologija, izražavana najoštrije od Ante Starčevića i frankovaca, još pre nego što su Hrvati i ušli u novu državu sa Srbima. Za zajedničku državu Srba i Hrvata, ondašnje hrvatsko političko voćstvo, po sopstvenom priznanju šefa hrvatske emigracije u prvom Svetskom ratu Ante Trumbića, jednom prilikom docnije u Narodnoj skupštini, počelo je da se zalaže kada je uvidelo da je stvaranje Jugoslavije neminovno rešenje pobedničkog rata, i uz to, jedini izlaz da Hrvati ne budu stavljeni u red pobedjenih naroda. Hrvati su imali, sa onom njima svojstve­ nom osobinom prilagodjavanja, da se povinuju rešenjima nezavisnim od njih samih, makar ih intimno i ne želeli i da gledaju da iz tog neizbežnog stanja stvari izvuku što je moguće više koristi. Od časa kada je Jugoslavija stvorena, Hrvati su otpočeli borbu koja se vodila iznutra, a za koju se tražilo oslonca i spolja, koja je bila čas za okvir Jugoslavije, a čas i protiv nje same. Od njenog postanka Hrvati su se uvek smatrali nezadovoljnim, i to kao sa pravom, a Srbi oglašavani krivim, opet kao sa pravom. Sve greške i nedostatke nove države koje su dolazile kao posledica rata, rdjave adiministracije koja je pogadjala i Hrvate, i Srbe, vršljanja male vladajuće klike, protiv koje su bili ne samo hrvatski vodji nego i srpski politički šefovi, sve je to pripisivano Srbima. Formula koja je objašnjavala sve, bila je krajnje jednostavna i prihvatljiva: za sve gu krivi Kralj, vlada, Beograd, Srbijanci i nova država, ili zato što je centra­ listička, ili zato što je srpska tvorevina. Hrvatski politički šefovi vodili su sopstvenu nacionalnu hrvatsku politiku, zalažući se za ujedinjenu, samostalnu i što veću Hrvatsku, kao glavnu stvar u prvom planu, a imajući Jugoslaviju, demokratiju, monarhiju, zajednicu sa Srbima, saradnju sa pravim srpskim pretstavnicima, kao taktička pitanja u drugom planu. Od delova inteligencije, službenika crkve i funkcionera hrvatskih stranaka, anti-srpska ideologija prelazila je na široke slojeve hrvatskog naroda, i dok ideja jugoslovenstva, propovedana od omladinskog pokreta u Hrvatskoj krajem X IX i početkom X X veka, nije uspela da prodre u narodne mase, dotle je srbofobija hvatala sve više korena. Uz te osnovne razlike nadovezali su se i teritorijalni sukobi. Tokom prethodna dva-tri stoleća vršile su se mnogobrojne seobe medju balkanskim narodima u kojima su prednjačili Srbi, a i naseljavanja stanovništva, koja su favorizirali Austrija ili Turska. Tako se u mnogim krajevima stanovništvo raznih narodnosti izmešalo, pomerile su se stare etničke granice i za pojedine teritorije, docnije uključene u Jugoslaviju, postavila su se sa izvesnih strana sporna pitanja o nacionalnoj pripadnosti. Za Južnu Srbiju Bugari su pokretali pitanje i tvrdili da ona ne pripada srpskoj, već bugarskoj ili nekoj posebnoj etničkoj grupi: Kosovo i Metohiju, koji pripadaju istoriski i etnički Srbima

109

p o č e li su zahtevati za sebe Arnauti, potpomagani od Turaka sistematskim istrebljivanjem Srba i naseljavanjem albanskog življa; Madjari k oji su od bečke i peštanske vlade potpomagani! i naseljavani u pojedine delove V ojvo­ dine, počeli su zahtevati njene delove kao etnički svoje; u Bosni i Herce­ govini, gde su Srbi, ukupno uzeto bili u relativnoj većini, hrvatski naciona­ lizam, potstican od Beča i Pešte, otvarao je takodje pitanje, pokušavajući da privuče sebi nacionalno neobeležene muslimane, pa najzad, po završetku Prvog svetskog rata, Musolinijev imperijalizam pokušavao je da stvori eksponente u Crnoj Gori i da je prigrabi za sebe. Iz takvih istoriskih razlika i tolikih teritorijalnih spornih pitanja proizilazilo je da su se u svim odlučujućim opredeljenjima Srbi nalazili s jedne strane, a susedi i njihove etničke grupe u drugom bloku. To se skoro sa zakonitošću ponavljalo u Prvom svetskom ratu, u Jugo slaviji, pri nemačkom napadu 6-og aprila 1941 godino i za vreme ustanka 1941 godine. U toku Prvog svefskog rata Srbi su se nalazili na strani Antante, a ostali na strani Centralnih sila. Iz pobedničkog ishoda rata proizašla je Jugo­ slavija, u kojoj ni njeni upravljači ni srpski narod, bez obzira na more komunističkih kleveta, a krajpju oskudicu stvarnih dokaza, nisu ni pomiš­ ljali da čine sa ne-Srbima ono što su ovi vekovima njima činili, kako pre stvaranja države 1918, tako i po njenom slomu 1941 godine. Sa slabostima versaljske Evrope, sa radjanjima revizionističkih snova, i sa pogreškama u organizovanju jugoslovenske države, nastalo je ponovno svrstavanje, čak i u okviru Jugoslavije, onih koji su bili protiv nje pre nego što je i stvorena. Bugarska, Madjarska, Albanija, Italija, povezale su se diplomatskim vezama, uperenim protiv Jugoslavije i uz to sa svojim eksponentima, koji su unutra rovarili. Po obaranju vlade Trojnog pakta, a u času nemačke agresije, opet se ocrtava potpuna podvojenost: Si'bi, i Slovenci s jedne strane, rešeni da se odupiru osvajaču, kao i do sada u istoriji; svi ostali u ogromnoj većini sa druge, spremni da pridju sili koja nailazi, i pomoću nje da preuzmu teritoriju od Srba. Tako su se našli makedonski separatisti zajedno sa Bugarskom, madjarska manjina povezana sa Peštom, Arbanasi sa Kosova i Metohije i crnogorski separatisti sa Italijom, muslimani Bosne i Hercegovine sa Nemcipia, kao i Hrvati na čelu sa Pavelićem. Svi su oni nagradjeni nekim neza­ visnim državama i obdareni novim oblastima, samo su Srbi vraćeni u granice pod Turcima od pre 150 godina i jedini u Jugoslaviji izgubili većinu svojih teritorija, jedini nisu imali nikakav državno-pravni status, već nazvani “ Teri­ torija nemačkog vojnog zapovednika u Srbiju“ i jedini od svih dospeli pod okupaciju isključivo nemačke vojske. Ratom, i okupacijom učinjen je korak više za omogućavanje gradjanskog rata. Ispunjeni su psihološki, politički i vojnički uslovi. Psihološki, jer je medjusobna nacionalna zaoštrenost izbila potpuno na videlo. Srbi i Slovenci su stali na stranu Saveznika, drugi na stranu Nemaca; oni prvi su sistemanski terorisani, ovi drugi odmah privilegisani. To više nisu bila dva sveta koja različito misle, već koja se i u dva suprotna tabora opredeljuju. Politički, jer je došlo do razbijanja dotadašnje državne strukture, do pada jednog utvrdjenog i normalizovanog reda, umesto koga nije uspostavljen

110

jedan opšti novi. Raspad postojećeg državnog poretka, ispadanje iz nor­ malnog toka i postojanje meteža, uvek dobro dolaze kao neophodni uslovi za izbijanje gradjanskog rata. Oni su sada bili ispunjeni. Vojnički, jer je došlo do raspadanja regularne jugoslovenske vojske i do naoružavanja svih nacionalnih i ideoloških neprijateljskih tabora. U dotadašnjoj Jugoslaviji regularna vojska je jedina pretstavljala oružanu snagu a centrifugalne sile bile su nenaoružane. Sada se izmenio položaj: vojske je nestalo, a one su se naoružale. Nacionalne manjine dokopale su oružje pri kapitulaciji a potom ga dobile i od svojih država. Naoružane su Pavelićeve ustaše i uspostavljena nova, regularna hrvatska vojska. Člano­ vi Komunističke partije Jugoslavije dobili su direktive da sakupljaju oružje i stvaraju tajna slagališta. Pošto su se vojnički već spremili, trebalo je preći u akciju. Nemački teror i ustaški pokolji dobro su došli za to. Pokolji Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj Hrvati su mogli biti nezadovoljni starom Jugoslavijom, kao što je ' njome uostalom malo ko i bio zadovoljan. Oni su mogli biti protiv 27 marta — zašto da se vežu uz slabijeg, okrenu protiv sebe jačeg, sa unapred sigurnim izgledom na poraz? Oni su čak mogli izdati i državu — neka se kaže da je nisu ni smatrali svojom. Oni su mogli pozdraviti razbijanje Jugoslavije — verovatno da su bili siti zajedničkog života sa Srbima, i dočekati proglašenje Nezavisne Države Hrvatske, kao ostvarenje vekovnih ideala. Mogla su se čak izvesti ubistva onih Srba sa kojima su, po njima, postojali raniji po­ litički računi, koje su sad hteli da prečiste. Sve to ne bi bilo toliko čudnovato i nemogućno; to bi bio težak udar ideji sporazuma Srba i Hrvata i veliko političko iskustvo za sutrašnjicu. Ali na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske počelo se dešavati nešto nezapamćeno i fnezabeleženo u istoriji — plansko i masovno biološko uniš­ tavanje srpskog naroda. “ Dok su Srbi 1918 godine stavili u službu jugoslovcnske misli i hrvatskog naroda svoju pobedu i svoj ugled, dotle su Hrvati, pošto su se posle 800 godina našli prvi put u jednoj slobodnoj državi, učinili svoj prvi gest prema Srbima, pobivši ih više od 700000; ovaj ko­ lektivni zločin bio je izvršen s čudovišnom namerom da se tako konačno učvrsti hrvatska premoć u oblastima nastanjenim Srbim a."1 Istorija sveta nema ravnog primera istrebljivanja jednog naroda, ni po upornosti kojom ga je neprijatelj uništavao, ni po dužini trajanja kojim ga je vršio, ni po svireposti kako ga je izvodio. Podatci koji su prikupljeni sa raznih strana poklapaju se u proceni broja pobijenih Srba i dostižu cifru oko 700 000. “ Sa hrvatske strane ti dogadjaji se ne posmatraju sa potrebnom ozbi­ ljnošću. Oni se pripisuju višoj sili, nekoj vrsti sudbine, žalosnim incidenti­ ma preko kojih treba preći sundjerom. Prosto se kaže: “ Krivi su Pavelić i njegovi Ustaši." Zaboravlja se da nisu Srbi ubijali sami sebe, da ih je neko ubijao, da je neko naredjivao te pokolje, da ih je neko izvršavao, da ih niko nije sprečavao, ili se bar bunio protiv njih. U svim selima i gradovima našlo 1 W . D. Isla: Commentaires sur les problemes yougoslaves, Geneve 1944. p . 47. 111

se stotinama čak i hiljadama Hrvata koji su učestvovali u ovim pokoljima nad Srbima. To su bili aktivni izvršioci. Ali pasivnost hrvatskog naroda jc isto toliko žalosna koliko i sam zločin2.'4 Ono što daje poseban karakter ovoj monstruoznosti jeste činjenica da je svuda drugde u carstvu Hitlerovog poretka, zločine i pokolje vršio sistem i njegovi organi, kao nacisti nad Poljacima i Jevrejima, dok je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj vršila masa i rulja uporedo sa sistemom. Veliki pokolji dešavali su se u prvim mesecima nove države, u krajevima gde nije bilo ni 5°/o stanovnika učlanjenih u ustaški pokret, ili kao u Bosni, gde je preovladjivao muslimanski živalj nad hrvatskim, gde je novi državni poredak bio tek u začetku, gde je prosto tehnički bilo nemoguće pobiti za nekoliko dana po nekoliko desetina hiljada ljudi, žena, staraca, dece, bez učestvovanja stanovništva iz tih krajeva. Srpski svet se, još neosvešćen od brzog državnog sloma, u čudu pitao: šta se to dešava u narodu koji se prsio samo svojom pravicom i mirotvorstvom, hiljadugodišnjom kulturom, tvrdio za sebe da je bedem hrišćanstva, medja Zapada i Istoka? Za pokolje je bio izabran najpogodniji momenat, kako iznutra tako i spolja. Iznutra: Srbi zbunjeni, ostavljeni sami sebi, a Hrvati u nacionalnom entuzijazmu, naoružani i od Nemaca ohrabrivani. Spolja: pažnja stranog sveta okrenuta na dogadjaje od veće važnosti, a pre svega tek prva faza rata, koju docnije prevazilaze sledeće, kad pripadaju prošlosti pokolji iz 1941— 42 godine i kad se izvršiocima i saučesnicima ukazju nove šanse 1943— 44 godine, ne samo za izvlačenje od odgovornosti, već i za povoljno plasiranje u Titovoj državi. Nezavisna Država Hrvatska bila je jedina u svetu koja je preduzela da fizičkim istrebljenjem rešava sva pitanja: na­ cionalno, da država bude etnički homogena sa što manje Srba, pa su zato vlasti omogućavale i forsirale pokolje naročito gde je srpski elemenat bio u većini: versko; da se ukloni srpska pravoslavna vera ubijanjem, pokatoličenjem i raseljavanjem Srba; ekonomsko, da se na brz način dodje do pokretne i nepokretne imovine na selu i u gradu. Svaka politika nasilja i svršenog čina može da bude oborena i status quo povraćen, za države, teri­ torije, vlade, izuzev jedne gde nema povratka na ono što je bilo — to je politika fizičkog istrebljena. Pavelić je nju sprovodio potpuno svetan onogašto je izgovorio: “ Sve ako i propadne moja država i ja, ostaje čist etnički teritorij koji sam zaveštao svome narodu.“ U početku Nezavisne Države Hrvatske nije bilo nikakve “ bratoubilačke'4 borbe, u smislu medjusobnog pokolja Hrvata i Srba, već samo jednih koji su 'nasrtali i ubijali i drugih koji su stradali ili se sklanjali, ali se još nisu opirali. Pokolji su naterali Srbe na svim teritorijalna na kojima su bili ugroženi od. Hrvata da organizuju lokalni otpor, kao što su se potom na­ cionalne suprotnosti Srba i Hrvata isprepletale sa sukobom četnika i par­ tizana, što je bio odlučujući činilac u toku gradjanskog rata za mnoge pokrajine. Zato je nemoguće dati potpun pregled i verodostojna tumačenja do2 W. D. Isla: Commentaires sur les problemes vougoslaves, 1944, p . 54.

112

Geneve,

o-adjaja u toku okupacije, ako se stalno nemaju na umu i izvršeni pokolji. Kad pojedinci, govoreći o predratnoj Jugoslaviji, kao prvo tvrdjenje iznose da su Hrvati u njoj bili ugnjetavani i kad to uzimaju kao objašnjenje i oprav­ danje njihovog celokupnog držanja, onda oni time pokazuju nepoznavanje ili prosto izvrtanje činjenica. Ali kad ti isti ljudi govoreći o dogadjajima u toku ovoga rata, prelaze preko pokolja izvršenih nad Srbima, onda se po­ kazuju, ne kao neupućeni, već kao nedopušteno pristrasni i zlonamerni. Kako se može objasniti to vreme, kada se izostave najsudbonosniji dogadjaji u njemu, i šta može bitnije da utiče na držanje jednog naroda od poduhvata neprijatelja da ga biološki istrcbe? Nacionalno pitanje u toku partizanske borbe Kao što su Srbi, zajedno sa Grčkom, sa oružjem ustali protiv nemačke agresije a ostali susedi stali na stranu Trojnog pakta, kao što su jedini oku­ pirani i rasparčani od Nemaca, a ostali dobili nove oblasti, tako su Srbi opet jedini 1941 godine, digli ustanak protivu Nemaca, Italijana i ustaša, dok su ostali regrutovali svoje vojske za Hitlera. Sam Eduard Kardelj kaže: •\\arodno-osIobodilaeki pokret razvio se do stepena opšte narodnog ustanka najpre u srpskim zemljama Crnoj Gori i Srbiji, i u srpskim krajevima Bosne Hercegovine i Hrvatske3." Isto tako Rodoljub Čolaković konstatuje, da je u toku 1941/42 godine, i:u partizanskim jedinicama, osim Crne Gore i Slo­ venije, tada bilo najmanje 9ž?o/o Srba"4. To je u odnosu na ondašnje par­ tizanske efektivne snage pretstavljalo broj koji se kretao od 20— 25 000 boraca, prema celokupnom broju stanovništva u tim pokrajinama koji iznosi oko 6 miliona. Partizani su započeli ustanak u isključivo srpskim zemljama i pune dve godine su ga vodili isključivo po srpskim krajevima, pa i docnije pretežno po tim oblastima. Prvu svoju republiku partizani su osnovali u Zapadnoj Srbiji, sa sedištem u Užicu, etnički potpuno homogenom kraju, gde živi lOOo/o Srba. Drugu republiku u Crnoj Gori, koja je takodje etnički čista pokrajina sa 100o/o Srba. Potom je partizanska teritorija proširena na Jelove Istočne Bosne i Istočnu Hercegovinu, do treće ofanzive maja-juna 1942 godine, gde je u tih deset srezova živelo prema statistikama na dan 31 marta 1941 godine (izuzimajući iz računa muslimane) 98,7o/o Srba pravoslavnih, prema 1,3o/o katolika. Sledeću svoju republiku Titov, Vrhovni štab je osnovao u srezovima Bosanske Krajine, dela Like i Korduna, gde je po istoj statistici bilo 90o/o pravoslavnih prema 10o/o Hrvata katolika. Najzad, kada je po­ stignuta nova teritorija, posle italijanske kapitulacije 1943 godine, u delovima Centralne i Zapadne Bosne, u tih trinaest srezova živelo je pred izbijanje rata 1941 godine, 91 o/o Srba pravoslavnih prema 9°/o Hrvata katolika. Srbi, koji su od početka okupacije oglašeni od Nemaca kao glavni ne­ prijatelji, a od ustaša podvrgnuti istrebljenju, pojavom oružanog otpora bivaju izloženi još težim represalijama. Okupatori stiču izgovor za nove progrone srpskog stanovništva, zbog borbi koje su vodjene u srpskim oblasti3 E. Kardelj: “ Put Nove Jugoslavije.'1 4 Rodoljub Čolaković: “ Početak Oružane borbe protiv okupatora i Draža Mihailović.11 113

ma, zbog boraca medju kojima preovladjuju Srbi, ma da u samom vodjstvu procenat Srba nije odgovarao njihovom učešću u vojsci, jer su mnogi ko­ munistički prvaci, svesni da ne mogu da podignu ustanke u svojim na­ cionalnim sredinama, došli da to urade kod Srba, koristeći njihov težak po­ ložaj, kao i spremnost i nužnost za oružan otpor okupatorima. U toku 1942/43 vršene su po srpskim oblastima kaznene ekspedicije u kojima su učestvovali Nemci, ustaši, Madjari, Vlasovljevi Kozaci i Italijani. Čak su po sopstvenom partizanskom priznanju, tek pri napadu na Bihaćsku republiku, u januaru 1943 godine, po recima u proglasu II krajiškog korpusa “ okupatorske i izrodske vlasti upotrebljavale jedan te isti siledžiski aršin za sve vjere i narodnosti"5, što ako je i tačno, zna'”i da je do tada siledžiski aršin p rimenjivan samo za jednu narodnost — srpsku, i jednu veru — pravoslavnu. Dok su se dešavali najstrahovitiji pokolji Srba u Bosni i Hercegovini, Liki, Kordunu i Baniji, centar ustanka Komunističke partije i glavno stecište njenog vodjstva bile su Srbija i Crna Gora, a kad se pojavio spontani otpor Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, onda se komunističko vodjstvo, izgnano iz prvobitnih pokrajina, prebacilo u krajeve Bosanske Krajine, i delove Like i Banije. Ustaški pokolji, zbegovi u planine, naterivali su narod na odbranu i dok je inteligencija u prvim mesecima okupacije bila pobijena ili izbegla u Srbiju, dotle je malobrojna komunistička otišla u šume. Ali ako ona sama nije imala ni sposobnosti ni snage da preotme vodjstvo ustanka, to je dolaskom Vrhovnog partizanskog štaba, mnogobrojnih partiskih funkcionera i nekoliko hiljada boraca postalo mnogo lakše. Kao što su u Srbiji i Crnoj Gori iskoristili želju naroda za borbu protiv okupatora, tako su 1942 godine, komunisti iskoristili nužnost Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, da se brane od ustaša. Vodjstvo je uvidelo da su Srbi jedina živa ustanička snaga i da se prvenstveno njima mora obraćati, pa je moralo pretstavljati svoje par­ tizane kao prvenstveno antiustaški pokret, ne pominjući mnogo, kao posle ita­ lijanske kapitulacije, bratstvo i borbeno jedinstvo sa Hrvatima, muslimanima, Bugarima, Arnautima, ni plan o rasparčavanju Srba kroz stvaranje četiri federativne jedinice i proglašavanje četiri posebna naroda. Sam Rodoljub Čolaković priznaje za taj period: “ Treba imati na umu, da je većina boraca u partizanskim odredima bila srpske narodnosti, da je bila politički prilično zaostala i u prvim mesecima dosta šovinistički raspoložena6." Komunističko vodjstvo, iskoristilo je skup svih povoljnih okolnosti po sebe, u narodu koji je bio po svojim osobinama otporan i buntovan, u svome nacionalnom opstan­ ku ugrožen, a nastanjen u oblastima koje su terenski najpogodnije za gerilu. U bivšoj Austro-Ugarskoj on je planski zapostavljan, u staroj Jugoslaviji nepodizan i nepođržavan od novih vlasti, a po slomu države, pod oku­ pacijom i pred opasnošću istrebljenja politički i vojnički prepušten samom sebi. Komunističko vodjstvo uspelo je prvo da nekoliko hiljada ljudi pro­ pagandom pridobije, a onda pomoću njih da zavlada tim krajevima i umesto dobrovoljnog vrbovanja, da pristupi prisilnom mobilisanju. Stanovništvo nije 5 “ Bosanski udarnik", juli— avgust 1943 godine. 6 Rodoljub Čolaković: "Početak oružane borbe protiv okupatora i Draža Mihailović." 114

imalo drugog izlaza nego da se prikloni njima kao jedinoj stalnoj sili, jer je svako eksponiranje protiv značilo smrt. Medjutim, ako je za stanovništvo bio jedini izlaz u toku okupacije da bude uz partizansku vojsku, to nikako ne znači da se ne bi, po eliminisanju Titovih vlasti, pri slobodnom opredeljenju, dobar deo sveta izjasnio protiv njih. Za politički uspeh Komunističke partije i partizanskog pokreta, karakteristična je pojava, da je postizan u najpcrifernijim, najzad,talijim i najprimitivnijim krajevima. Kao što je u Predratnoj Srbiji kolevka socijalizma bio tadašnji najperiferniji i najgorštačkiji kraj — užički, kao što je Komunistička partija na izborima za Konstituantu 1920 godine, dobila najviše, glasova u zabačenim pokrajinama Crnoj Gori i Južnoj Srbiji, tako je partizansko vodjstvo uspelo da okupi nekoliko hiljada srpskih boraca iz perifernih, samim sebi prepuštenih krajeva Bosanske Krajine i delova Like i Korduna. Kada je do maksimuma ispunjen broj Srba koji su se mogli angažovati u partizanskom pokretu iz tih pokrajina, kada je trebalo pridobijati hrvatske i muslimanske mase, kada je Komunistička partija svoje srpske partizane već dovoljno uvalila u gradjanski rat sa drugim srpskim gerilskim taborom, kad su partizani postali dominantna oružana sila u pojedinim krajevima, tako da je napuštanje njihovih jedinica značilo sugurnu smrt, onda su naravno počeli drukčije govoriti, ali je to već bilo dockan da bi se nekoliko hiljada Srba partizana moglo iz pokreta izdvojiti. Jedna od najvećih perfidnosti Komunistiške partije Jugoslavije, sastojala se baš u tome, što je ona stavila sebi u dužnost, iskorišćavajući srpske borce, da ostvari ono šfo je upereno protiv njih samih i protiv čega se srpski narod kroz-istoriju borio. Vekovima su se Srbi zalagali da im zemlje drugi ne rasparčaju a sada je komunističko vodjstvo guralo srpske borce u akciju da sami izvedu to rasparčavanje. Decenijama se srpski narod borio da Južnu Srbiju odvoji od Turske i Bu­ garske i pripoji matici Srbiji, a sada, komunističko vodjstvo je privuklo, a docnije mnogo više prinudno mobiiisalo jedan deo Srba, da bi po dolasku na vlast umesto ideala pripajanja, upravo izvelo odvajanje Južne Srbije u Makedoniju. Decenijama su se Srbi, kako ti Srbiji tako i oni u Bosni, borili za ujedinjenje, a sada je komunističko vodjstvo više stranom intervencijom nego li svojom oružanom silom, čiju je glavninu sačinjavalo u početku, za prve dve godine akcije, oko 20000 Srba, uspelo da dodje do vlasti i umesto prisajedinjavanja da izvrši njihovo odvajanje. Dok su se Srbi ranije kroz istoriju borili protiv nasilničkih režima, sada je komunističko vodjstvo htelo da uvuče same Srbe, prevarom ili prinudom, da izvojuju pobedu njihove partiske diktature. U prošlosti kroz istoriju,. Srbi su se borili da im država bude samostalna, da čovek bude slobodan, misao nesputavana, život bezbedan, a sada je komunistički pokret hteo po svaku cenu da prikaže da se ne samo nekoliko hiljada srpskih partizanskih boraca, nego i celokupni srpski narod, zalažu i žele upravo ono, protiv čega su se uvek borili: čovek da bude zarobljen, sloboda misli ugušena, život od terora uvek ugrožen, država u malo čemu samostalna. Kao što su u prvoj fazi svoje borbe, partizani na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, imali glavnu parolu da brane Srbe od ustaša k oji ih kolju, tako su od italijanske kapitulacije lansirali drugu, da brane Hrvate i musli­ 115

mane od četnika, koji hoće da im se svete. Masovnije prilalaženje Hrvata a potom i muslimana partiaanima, razlikuje se od prilaženja Srba o\ ima, kako po vremenu tako i po motivima. Po vremfenu, jer onda kad su Srbi prilazili, Hrvata i muslimana, sem članova Komunističke partije, u par­ tizanskim redovima bilo je minimalno, a kada su počeli pristupati, broj Srba koji su prišli partizanima, već je bio iscrpen. Po motivima, jer im je desetina dve hiljada Srba prišlo da bi se odbranilo od ustaša i borilo za stvar Saveznika, a Hrvati i muslimani da bi se spasli od odgovornosti i došli ponovo na stranu Saveznika. Svi koji su Paveliću prišli tek kada je došao na vlast, jasno je bilo da će ga napuštati činj je počne gubiti. Sto god Nemačka bude bliža propasti, redovi partizana bivaće brojniji a redovi ustaša, tim pre đomobranaca, sve manji, kao prethđono pri nemačkom dolasku, kada se velika većina izjašnjavala za Nezavisnu Državu Hrvatsku, a komunisti sc nisu ni primećivali. Da li se može navesti primer da je neki Hrvat, Bugarin ili Arnautin u aprilu i maju 1941 godine otišao u šumu i stvarao oružane jedinice protivu Nemaca? Kao što je srpskom mentalitetu odgovaralo da se podje 1941 godine u gerilu protiv Nemaca, kad su oni gospodari skoro cele Evrope, a u maju 1945 godine, da se vrše diverzije ili atentati u Beogradu, protiv Titovih organa, kad je ovaj dobio celu državu, tako i mentalitet suseda odgovara da prilaze partizanima tek kad Nemačka propada ili da svoj 27 mart 1941 godine, prave 9 septembra 1944 godine. Za četiri godine ovoga rata, od 25 marta pa do Titovog dolaska na vlast, hrvatske mase su u svakom pojedinom momentu konformistički postupale. Za ulaženje Hrvata u par­ tizanske redove, počev od druge polovine 1943 godine, postojalo je nekoliko odlučujućih razloga. Na prjpom mestu svest o nemačkom slomu i nužnost napuštanja fašističkog bloka, zatim strah od odgovornosti za ustaške po­ kolje i od osvete Srba, u glavnom preko pokreta Draže Mihailovića; naglo povećana oružana sila partizana po italijanskoj kapitulaciji, kada se sve više postavljalo pred svakog Hrvata pitanje: ili u Pavelićevu vojsku, ili što je sada postalo normalnije, u Titovu, i najzad pasivnost Dr. Mačeka, koji je mogao da ostane u stavu iščekivanja i rezervisanosti, pa čak i antititovskog raspoloženja u svojoj internaciji, ali to nisu mogle sve njegove pristalice na terenu, gde se moralo priključiti nekoj oružanoj formaciji. Kad Rudolf Bičanić preko londonskog rađia poručuj'e: ‘"Čini mi se da kod kuće mnogi još ne vide pravi razvoj dogadjaja u ovome ratu” 1, onda se on na klasično hrvatski način izražava, ne mogavši jasno i otvoreno da kaže: Saveznici pobedjuju u Evropi, Tito dobija vlast u zemlji, i stoga je jedini izlaz da prilazite njemu. Kad Rodoljub Čolaković izjavi "da se tek krajem 1943 godine, stvara prva bosanska hrvatska brigada” 2, onda on time tačno označava momenat prvog masovnog prilaženja Hrvata partizanima, kao što fakat o formiranju prve bugarske partizanske brigade, maja 1944 godine, na četiri meseca pred kapitulaciju, najbolje govori o pojavi i snazi partizanske akcije u toj zemlji. Tako je partizanski pokret, prošavši kroz dve uzastopne razvojne faze, 1 Rudolf Bičanić — govor na londonskom radiu. 7 aprila 1944 godine. 2 Rodoljub Čolaković: Izjava u “ Politici", 19 maja 1945 godine. 116

stekao pripadnike prvo medju Srbima, potom i medju Hrvatima i mu­ slimanima, što je poslužilo kako nemačko —• petokolonaškoj, tako i parti­ zanskoj štampi da tu Činjenicu tumače svaka ponaosob, na svoj način. Ne­ mačka propaganda, verna svom triku o bauku boljševizma, isto koliko je ponavljala netaono tvrdjenje da će Crvena armija u slučaju nemačkog po­ raza izvesti boljševizaciju Evrope, uzalud je pokušavala da lansira da par­ tizanski pokret u Jugoslaviji vode Jevreji, ma da se u vodjstvu nalazio samo jedan, a procenat u ljudstvu bio skoro neprimetan. Preko svojih slugu u Zagrebu govorila je da je partizanski pokret sastavljen od ne Hrvata i da je velikosrpski, da bi izazvala Hrvate protiv njega, dok je preko Nedića i Ljotića u Beogradu, neprekidno ponavljala da je Titov pokret sastavljen od Hrvata i tudjinaca. U svom jednostranom tumačenju ili još češće izvrtanju činjenica, oni prvi su se pozivali, čak 1944 godine, na sastav prvog AVNOJ-a 1942 godine i imena ondašnjih političkih i vojnih rukovodilaca, gde keu preovladjivali Srbi, što je odgovaralo prvom periodu partizanske akcije, dok su se oni drugi pozivali na sastav Prezidiuma AVNOJ-a od kraja 1943 godine, koji je tačno odražavao tadašnji veliki priliv Hrvata. Tu kontradikciju su partizani vrlo često iskorišćavali, u propagandi protiv jednih i drugih, kao kad je Tito rekao: “ Ovdje u Zagrebu lagali su kroz četiri godine kako vsu partizani prethodnica velikosrpskih tendencija, kao što su isto tako u Beogra­ du lagali da su partizani prethodnica velikohrvatstva, jer im je na čelu Hrvat3.'* Partizanski pokret je zaista okupio pod jednu zastavu, makar i manjinu, i Srba i Hrvata i Slovenaca i muslimana, ali ih nije okupio na programu jugoslovenstva ili ideje Jugoslavije, već na liniji Komunističke partije i njene narodno-oslobodilačke borbe, kao i na svesti o Titovoj pobedi, dakle na platformi na kojoj se mogu naći isto tako i Bugari i Italijani, Arbanasi ili Madjari. Njihovo jugoslovenstvo nije ni nacionalna ni državna ideja, već samo taktička potreba, isto kao i sveslovenstvo; oni su Jugo-' sloveni u toliko u koliko svaki od pojedinih naroda ima komunističku par­ tiju. Za usvajanje Jugoslavije od strane partizana postojao je kako unutrašnjo­ politički razlog, jer je voćstvo partije bilo svesno da se tek u okviru eele države imao neki izgled za pobedu nad srpskim narodom, okupljanjem svih antisrpskih elemenata i nacionalnih manjina, tako i spoljno-politički, jer je vodjstvo bilo načisto s tim da se pred Saveznicima mora izaći sa programom Jugoslavije, koju ovi ne samo da su u toku rata priznavali, već i po pobedi nad Nemačkom hteli da obnove. Za komunističko vodjstvo Jugoslavija je samo nužan državni okvir danas, kao što bi hteli da to sutra bude jugoslovensko-bugarska unija, prekosutra balkanska konfederacija ili ma kakva druga pogodna politička kombinacija. Partizanski pokret kao centar za okupljanje svih antisrpskih elemenata Kao što su se 1941 godine, pri slomu Jugoslavije i u času ustanka, Srbi našli s jedne strane — sav ezničke, a svi ostali susedi sa kojima su Srbi imali sporna pitanja, s druge strane — nacističke, tako se i na kraju rata svi antisrpski elementi grupišu oko Titovog pokreta, a većina srpskog naroda oko 3 Titov govor na Markovom trgu u Zagrebu, maja 1945 godine. 117

djenerala Mihailovića, ma da više po stavu i orijentaciji, nego li po faktičkoj oružanoj snazi. Kao što je borba dotle prolazila kroz razne faze, dobijala razne -vidove i naizmenično izbacivala na površinu razne protiv srpske centre, tako je partizanski pokret u poslednjoj godini rata postao stožer oko koga su se počele okupljati sve protiv srpske snage i struje. Vrhunac nepravde u očima Srba nastupio je pojedinačnim i grupnim primanjima ustaša i njihovih prvaka u pokret Josipa Broza — Tita, koje je on često podizao na najviše položaje. Frankovačko-ustaški srbožderi uvek nose u sebi kao ideju vodilju mržnju na Srbe i uvek će se nalaziti uz onog ko nasrće na Srbe. Kad su Beč i Pešta pošli 1914 godine na slobodnu Srbiju, oni su se kao prvi i najverniji svrstali u taj front, kada je pred Drugi svetski rat stvoren novi protiv srpski centar od Hitlera i Musolinija spolja, jedin­ stvenog pokreta ustaša, pokrajinskih separatista i nacionalnih manjina protiv Srba i Jugoslavije iznutra, oni su opet u njemu prednjačili, kad se *pred propast Nemačke stvara oko Tita novi protiv srpski blok, koji takodje ide za zbacivanjem srpske dinastije, oduzimanjem i rasparčavanjem srpskih zemalja, što j e od uvek sačinjavalo i Pavelićev program, onda se oni prirodno njemu priključuju. Komunističko vodjstvo i ustaški ološ našli su se na istoj liniji borbe protiv Draže Mihailovića. On je i jednima i drugima postao ne­ prijatelj broj 1, partizanima jer su bili svesni da jedino ako pobede pokret Draže Mihailovića i upadnu u Srbiju, mogu zagospodariti zemljom, ustašama jer im je isto tako bilo jasno da jedino ako nestane pokreta Draže Mi­ hailovića, mogu biti sigurni da neće snositi odgovornost zbog svojih zločina. Koliko god su ustaški raspoložene mase znale da se jedino mogu izvući preko partizanskog pokreta, u poslednjem času, toliko je i vrhovno komunističko vodjstvo bilo svesno kolika potencijalna, ljudska i oružana snaga leži u Pavelićevoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Još u instrukcijama Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, od januara 1942 godine, rečeno je : “ Svima poštenim ustašama, koji udju u partizanske odrede biće oproš­ teno što su pripadali ustaškom pokretu.44 Dok zvanični partizanski organ za Dalmaciju piše krajem iste godine: “ Istovremeno se uloga ustaša smanjuje na sporednu. Oni su u odnosu prema četnicima manje važan dio1.44 Istoga meseca u glavnom organu Komunističke partije, Milovan Djilas piše: “ Cctniei su se zločinima takmičili sa ustašama, a u izdaji ove prevazišli2.44 Odmah potoni u istom listu, Ivo I. Ribar kaže: “ Sve je veći broj onih, od ustaša zavedenih poštenih Hrvata, kojima sti zadnji dogadjaji otvorili oči3.44 Najzad organ bosanskih partizana, posle italijanske kapitulacije, radosno konstatuje: “ Mnoge ustaše traže izlaz da se oslobode iz tog razbojničkog društva4.44 Da su ustaški prvaci zaista napuštali svoje staro razbojničko gnezdo i prilazili partizanima, pokazuju mnogobrojni primeri. Ima mnogo slučajeva da su vidjeni Hrvati koji su 1941/42 godine oduševljeno klicali Paveliću i njegovoj državi, potom prilazili Titu. Vladimir Nazor, koji je 1941 godine 1 “ Dalmatinski partizan44, oktobra 1942 godine, strana 39. 2 “ Borba", b rof 21, oktobra 1942. 8 “ Borba“ , broj 23, oktobra 1942. * “ Vješti", 2 novembra 1943 godine. 118

objavio pesmu Poglavniku i ušao u novu ustašku akademiju znanosti i umetnosti, postao je docnije pretsednik Zemaljskog antifašističkog vijeća Hrvatske i posle ditiramba Poglavniku napisao marš Titu. Hrvatski vajar Antun Avgustinčić, koji je 1941 godine vajao bistu Paveliću, postao je 1943 godine potpre'tsednik Prezidiuma AVNOJ-a. Prelazeći preko takvih mnogobrojnih primei'a, treba ukazati na slučajeve gde se radi o Hrvatima; i muslimanima, najnotornijim ustaškim funkcionerima i njihovim dugogodišnjim simpati­ zerima još pre proglašenja Nezavisne Države Hrvatske. To su na primer: Marko Mesić, bivši jugoslovenski potpukovnik, zakleti ustaša još pre propasti države, koji je u septembru 1941 godine, postavljen za zapovednika artiljerije hrvatske dobrovoljačke legije na Istočnom frontu, u janufiru 1943 godine imenovan za komandanta svih hrvatskih trupa koje se bore kod Staljingrada i u tom svojstvu zarobljen od Rusa 2 februara 1943 godine. Kada je neposredno pred pad Staljingrada jedan broj ranjenih hrvatskih oficira i vojnika transportovan u pozadinu, ustaški pukovnik Mesić im je poručio “ da jave hrvatskom narodu da je hrvatska legija potpuno izvršila svoj zadatak prema Poglavniku, Fireru i Hrvatskoj” . Za svoju hrabrost “ u borbi protiv boljševizma11 postao je veliki oficir hrvatskog gvozdenog lista, a uz to je odlikovan nemačkim gvozdenim krstom. U martu 1944 godine, imenovan je za komandanta jugoslovenske jedinice maršala Tita u Rusiji, koja se docnije pretvara u prvu jugoslovensku narodno-oslobodilačku brigadu i učestvuje u “ oslobodjavanju11 Srbije. Franjo Pire, ustaški potpukovnik, zapovednik školske pukovnije u Petrovaradinu, prelazi blagovremeno, pre sloma Nemačke, od Pavelića Titu, i postaje docnije komandant vazduhoplostva Jugoslovenske armije. U glavnom organn Komunističke partije Jugoslavije, na istoj strani gde se može čitati kao i uvek kod njih, da je Draža Mihailović izdajnik i u istim novinama, gde se tako često tvrdi da je on saradjivao i sa ustašama, nalazi se sledeći ukaz: "Pretscđništvo AVNOJ-a na predlog Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije, maršala Jugoslavije Josipa Broza-Tita, odlučuje da se za umešnost u komandovanju, specijalne podvige, pokazanu hrabrost i naročite zasluge odlikuje Ordenom partizanske zvezde I reda general-majori Mandio Gligo i Pire Franjo].“ Husein Miljković, iz Kladuše u Zapadnoj Bosni, prvobitno je komandovao jednim ozloglašenim ustaškim odredom, potom se po kapitulaciji Italije odvojio od Pavelića i operisao samostalno, i kao takav žestoko napadan u proglasima bosanskih partizana. Mesec-dva dana zatim ipak je prišao Titu i u “ Biltenu Vrhovnog štaba NOV i POJ“ imenovan odmah za pukovnika. Docnije u toku 1944 godine, Nemci su ga zarobili, dok mu je ostatak odreda ponovo uključen u Zagrebu u ustašku legiju. Sulejman Filipović, koji je postao od aktivnog jugoslovenskog majora pukovnik kod Pavelića, pristupio je Titu u oktobru 1943 godine sa celokupnim garnizonom u Tuzli, kojim je komandovao. U nedostatku ma i jednog vidjenog muslimanskog prvaka u to vreme, on je ma da se nije uopšte bavio politikom dekretovan od Tita za muslimanskog glavnog pretstavnika i mesec

1 “ Borba11,

4 jula 1945 godine. 119

dana posle prilaska, postao ministar u vladi u Jajcu, a docnije u saveznoj u Beogradu. On je jedan od poznatih učesnika u pokolju Srba u Bosni 1941 godine, i njegovo ime se nalazi na listi ratnih zločinaca objavljenoj u Londonu 1942 godine, od jugoslovenske vlade. Muhamed Sudžuka, koji je još 1943 godine, imao položaj ustaškog velikog župana župe Pliva i Bana, prišavši Titu, u novembru iste godine, postaje član Prezidiuma AVNOJ-a. koji je za specijalne podvige i naročite zasluge odlikovao i Franju Pirea ordenom najvećeg stepena. Ibrahim Šator, ustaški natporuenik iz Mostara, bio je devet meseci na položaju ustaškog komandanta u srezu Konjic u Hercegovini i pobio lično oko 100 Srba, potom prešao u štab kod partizana i postao 1943 godine, član Antifašističkog vijeća Bosne i Hercegovine. On je nastavio i dalje ubi­ janje Srba, što se vidi iz pisma partizanskog komandanta Konjica, Joksima Mrkovića, koji se žali zbog ubistva dva vidjena Srbina od strane Šatora, konstatujući ‘ "zbog toga kod Srba sve više raste neraspoloženje prema NOV, te su počeli bježati51. Ibro Ibraković, koji je kao ustaša bio zamenik kotarskog pretstojnika u Bosanskom Petrovcu. Naredjivao je i učestvovao lično u pokoljima Srba, kao 16 jula 1941 godine, kada je ubijeno nekoliko stotina Srba taoca, ili drugom prilikom 80, iz koje je grupe samo jedan čovek, Rajko Čajkanović, izbegao u Beograd. Docnije je Ibraković prišao partizanima i postao koman­ dant u jednoj od krajiških brigada. To što su radili pojedinci pokazivalo se još više sa ustaškim jedinicama koje su često sarađjivale sa partizanima ili im docnije prilazile. Činjenice govore: da je celokupna ustaški raspoložena seljačka zaštita iz Podstrane, Gata i Omiša prišla partizanima; da su 1942 godine ustaši i partizani zajedno držali zbor u Plaškom, a Modruš ustaši predali partizanima, što je i organ Glavnog štaba Hrvatske priznavao2; da su partizani prilikom napada na Teslić, zarobili dve hiljade ustaša i da su ih ili primili u svoje redove, ili pustili kućama; da je partizanska radio stanica “ Slobodna Jugoslavija11 sredinom aprila 1944 godine javila da je 5000 ustaša prešlo na stranu NOV u X zagrebački korpus; da su partizani 1-og januara 1944 godine vi napadu na Banja Luku zarobili dotadašnjeg ministra saobraćaja Nezavisne Države Hrvatske Hilmiju ■Uešlagića i njegovog brata Hakiju, ustaškog pretsednika banjalučke opštine i pustili ih kugama, dok su istog dana zarobili srpskog studenta V. Vidovića, islednika srednje-bosanskog četničkog korpusa i ubili ga; da su partizani prilikom istog napadu zarobili dvadeset pet policajaca ustaškog redarstva, i posle saslušavanja ih pustili, dok su istog dana ubili deset četnika i jedanaest civila Srba u selu Vrbanji, medju njima i Dragu Djurića seljaka, komandanta bataljona župske četničke brigade, koga su 2 “ Partizan11, organ Glavnog »štaba Hrv atske, novembar 1942, str. 34. 120

izboli noževima, zaklati, srcc mu rasekli, pa su tako rasečeno srce usolili kao i ostale rane, a zatim su na mrtvom telu napisali “ vlaška pečenica11. Za ilustraciju ustaško-partizanskih odnosa, upravo su klasična dva primera. Prvi, kada je ustaški poglavnik Ante Pavelić, na dan petnaestogodišnjice osnivanja ustaškog pokreta u svom govoru rekao: “ Neka se iz partizana na na.šoj zemlji odstrane tudjiuci, hrvatske partizane sve ćemo smestiti na ovu pozornicu i pogostiti ih 1." Drugi pak, najlepše pokazuje smisao glavne krilatice i po recima samih partizana njihove najveće tekovine “ bratstva i jedinstva naših naroda“ . Organu X V II muslimanske brigade, osnovane krajem 1943 godine, promakla je greška da napiše u prvom broju: “ Oni isti koji su do juče, zavedeni i zatrovani fašističkom propagandom služili kao orudje za istrcbljenje našeg naroda, oni isti koji su pucali na borce narodnooslobodilačke v ojsk e. . . sada mnogo jače i smrtonosnije tuku nemačke dželate4.“ Kao divna dopuna toga, godinu dana docnije može da se čita: ••Pretscdništvo AVNOJ-a na prcdlog Vrhovnog komandanta NOV i POJ maršala Jugoslavije Josipa Broza— Tita odlučuje da se za zasluge na uč­ vršćenju bratstva i jedinstva naroda Bosne i Hercegovino odlikuje ordenom bratstva i jedinstva X V II Muslimanska brigada X X V II udarne divizije

\ O V VAli sem ustaško-muslimanskih bandita, primani su u odgovarajućoj srazmeri i ostali anti-srpski elementi i snage: italijanske okupatorske je ­ dinice, makedonski separatisti, bugarski okupatori, madjarska manjina i crnogorski federalisti u službi Musolinijeve Italije. Deset razoružanih italijanskih divizija i nekoliko hiljada italijanskih vojnika, koji su služili kao najstručnije osoblje u Titovoj vojsci za rukoovanje automatskim oružjem i bacačima mina, pomogli su partizanima da dobiju bitku u gradjanskom ratu i učestvovali u borbama sve do zauzimanja Beograda. Naravno da tada Tito u tim vojnicima nije video ostatke italijanskog fašizma, kao što će docnije znati da ih nadje i u najopozicionijim italijanskim antifašističkim grupacijama i nije grmeo na njih kao na oku­ patore koji su, po njemu, počinili iste zločine i prouzrokovali iste štete kao i Nemci, kao što će to tvrditi docnije. Oni su u njegovim redovima odjednom volšebno preokrenuti od okupatora u oslobodioce. Kod Tita su nalazili mesto ne samo italijanski okupatori nego i njihovi eksponenti, Arnauti sa Kosova i Metohije i federalisti iz Crne Gore, dugo­ godišnji najamnici fašizma. U zaključcima sa sastanka Pokrajinskog ko­ miteta Komunističke partije za Crnu Goru i Boku, od 17 avgusta 1943 go­ dine, kaže se: “ Jasno uočiti, još više zaoštriti i koristiti suprotnosti izmedju pretstavnika velikosrpske hegemonije, četničkih bandi i zlikovaca s jedne strane i federalističkih masa s druge strane. Te mase pravilnim radom p o­ stepeno vezivati za narodno-oslobodilačku borbu /’ A da bi po italijanskoj ka­ pitulaciji pokazao dobru volju prema tim crnogorskim separatistima, koji 3 “ Ustaškinja", zvanično glasilo žena u ustaškom pokretu, 10 januar 1944. Strana 12. 4 List X V II muslimanske brigade, 1 decembar 1943 godine, broj 1. s “ Borba", 14 januar 1945 godine. 121

su pretstavljali malu grupu, a ni u kom slučaju masovan pokret, Vrhovni komandant NOV i POJ Tito, posebnim ukazom unapredio je separatističkog prvaka Savu Celebića, od majora bivše crnogorske vojske, kako se kaže u ukazu, za general-majora NOV i POJ, a Vasu Dožića, takodje majora crno­ gorske vojske i prvog pretsednika kolašinske opštine pod okupacijom, za pukovnika, imenujući ga za člana crnogorskog antifašističkog vijeća. Od kraja 1943 godine, partizanima su počeli da pristižu novi saveznici -bugarski okupatori, prvo pojedinačno, pa grupno. Koliko god su pokazivali revliost u paljenju sela, pljačkanju imovine, specijalno zverskom ubijanju stanovništva, silovanju. žena, toliko su Bugari kao okupatori bili dosledni u izbegavanju borbi sa partizanima ili prilaženju njima u slučaju partizanske premoći. Najzad, ona ista vojska koja se od 28 avgusta do 6-og septembra 1944 godine kao okupatorska izvukla iz Srbije, pojavila se sa ćelom jednom armijom na kraju istog meseca, kao oslobodilačka. Ona dolazi u tudju zemlju, u kojoj je dotle pomagala u održavanju okupacionog poretka, da sada pomaže učvršćenje na vlasti Komunističke partije Jugoslavije i njene po­ litičke vojske, dok u svojoj zemlji, Bugarskoj, sama nije postala politička vojska, pod isključivom komandom komunista, već ostala pod komandom starih aktivnih o'ficira. Tako se na kraju rata potvrdilo iskustvo da se kod Tita ne oglašavaju za ratne zločince svi oni koji su kao okupatori narod ubijali, već oni koji se nisu komunistima priključili. Mogli su ustaši da pokolju stotine hiljada Srba i da godinama budu pod Hitlerovom komandom, mogle su italijanske i bugarske divizije godinama u tudjoj zemlji da gospodare, sve im je to kod Tita zaboravljano, samo ako su mu prišli. Svi koji su se Titu priključili, makar da su se borili u ustaškim, hitlerovskim ili fašističkim uniformama, automatski su postajali narodno-oslobodilački borci i čarobnom formulom bratstva i jedinstva stavljani u isti red sa ostalima, a oni koji su protiv njih dosledno ostali, kao Draža Mihailović bivaju oglašeni za ratne zločince, stavljeni van zakona i odredjeni za totalno uništenje. Kako onda zvuče u ušima srpskog naroda Titove reči: ‘ ‘ Tek sada su oni koji su zamenili borce što su ginuli u ratovima od 1915— 1918 godine, tek sada su njihovi novi ratni drugovi dovršili delo, za koje su se borili ratnici na Solunskom frontu, na Kajmakčalanu i gde god se vodila bitka za slobodu i bolju budućnost srpskog naroda i svih naroda Jugoslavije6.44 Ili kad prbčitaju izveštaj sa konferencije “ srpskih pretstavnika iz Hrvatske", gde se kaže: “ Na konferenciji je došla do izraza ljubav srpskog naroda u Hrvatskoj prema braći Hrvatima, koji su učestvujući u borbi zajedno sa Srbima, očuvali srpski narod u Hrvatskoj od uništenja7.44 Nova federativna podela Jugoslavije Kad se Komunistička partija Jugoslavije nalazila na istoj liniji sa antisrpskim elementima u borbi protiv predratne Jugoslavije, potom na kraju rata na zajedničkoj liniji sa njima u borbi protiv pokreta Draže Mihailovića, 6 Titov govor u Mladenovcu, juna 1945 godine. 1 “ Politika“ , 17 maja 1945 godir(e. 122

onda je ona preuzela i njihov posao oduzimanja pokrajina od Srba. Kao i svi osvajači — srpski neprijatelji, i komunisti su izvršili teritorijalno rasparčavanje Srba i odvojili pokrajine od srpske matice, vraćajući Srbe na granice pre 1912 godine, i time osudjujući svu istoriju od tada kao “ srpski imperijalizam“ . Odluke Pretsedništva AVNOJ-a od 29 novembra 1943 godine, prvi put su govorile da će se “ osigurati puna ravnopravnost naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine". Istoga dana Pretsedništvo AVNOJ-a potvrdilo je odluke Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Hrvatske, koje su govorile: "Narodno-oslobodilački pokret Hrvatske bori se za priključenje Hrvatskoj svih onih krajeva koje je Pavelić predao Italiji i Madjarskoj: tj. Hrvatskog Primorja, Severne Dalmacije i otoka, Gorskog Kotara i Medjumurja, kao i onih djelova koje su italijanski imperijalisti prisvojili nakon Prvog imperijalističkog rata, tj. Istre, Zadra, Lastova, i svih Kvarnerskih otoka." Dok je za Hrvatsku jasno naznačavano da će biti ujedinjena i obećavano joj teritorijalno proširenje, dotle je Srbiji obećano ne samo komadanje na četiri teritorije, nego se i prećutalo: "prvo, pitanje Vojvodine, koja se u odlukama AVNOJ-a nije pominjala ni kao srpska ni kao posebna, a u njoj samoj u to vreme se agitovalo sa parolom "Slobodne V ojvodine"; dalje pitanje Kosova i Metohije, gde se na terenu otvoreno obećavala ne samo autonomija, nego i pravo na otcepljenje; pitanje Sandžaka koji se takodje nije pominjao u odlukama, dok se i tamo osnivalo Zemaljsko antifašističko vijeće, koje u pozdravnom telegramu Titu i Prezidiumu AVNOJ-a kaže: “ Prvi put u svojoj istoriji, narod Sandžaka kao celina stoji uz bok ostalih naroda Jugoslavije.41 Kada su partizani došli na vlast, onda se moralo sem stvaranja šest federativnih jedinica, pristupiti i rešavanju statusa ovih pokrajina. Pošto bi bilo čak i od njih mnogo, da su stvorili još tri federativne đrzavre i pošto su se ove oblasti morale nekome priključiti, onda se nije postavljao drugi izbor, sem da uđju u sastav Srbije. Tako su Kosovo i Metohija kao i Vojvodina, kojima se do organizovanja T i­ tove države, radi privlačenja Arnauta i Madjara, stavljala u izgled posebnost, sada proglašeni za autonomne pokrajine u sastavu federativne Srbije. Mi­ lovan Djilas je odmah objasnio da se varaju hegemonisti što taj (akt “ smatra­ ju kao prvi korak ka prisajedinjenju hez autonomije'-, poručujući: “ Autono­ mija će ostati, a ti krajevi se ne prisajedinjavaju da bi se pojačala hege­ monija, nego se prisajedinjavaju, jer to odgovara i interesu srpskog naroda u Srbiji i stanovnika tih oblasti8.11 U pitanju Sandžaka, ono isto telo, koje je predočavalo mogućnost samostalne jedinice, uglavnom zbog privlačenja muslimana, koji nisu marili zajednicu ni sa Crnom Gorom ni sa Srbijom, donelo je u aprilu 1945 godine odluku o razdeobi Sandžaka izmedju Srbije i Crne Gore, tako da je od dva susedna sreza, Prijepolje pripalo Srbiji, ulazeći u sastav srpskoga naroda, a Plevlje Crnoj Gori i došlo u sastav crnogorskog naroda. Od proklamovanja ovog nacionalnog programa, još više od njegovog ostvarivanja, ukorenjena je u svesti srpskog naroda misao koja se uvek izražava u pitanju: zašto su Srbi baš jedini od Tita pocepani na četiri je* 8 “ Borba", 1 maj 1945 godine. 123

dinice. Za to nezadovoljstvo Srba sa sadašnjom nakaradnom federativnom podelom znaju dobro i šefovi Komunističke partije — zašto bi inače i godinu dana posle uzimanja vlasti u člancima i govorima skoro uvek napadali veli­ kosrpske hegemonističke pretenzije — ali se za njegovo suzbijanje više služe silom nego argumentacijom, više zabranom kritike federativnog ure­ djenja nego li iznošenjem fakata i argumenata u odbranu svoje teze. Ako pokatkad pokušavaju da odbrane sadašnju federativnu podelu, onda na silu izmišljenim dokazima i montiranjem činjenica, postižu samo još negativniji efekat. Tako naprimer kad Josip Smodlaka, ministar u Titovoj vladi ne­ prekidno od 1943 godine, u odbranu ovakve federacije piše: “ Ako se Srbija naših nacionalista smanjuje odvajanjem Bosne, Crne Gore i Makedonije, to isto se dogadja i nacionalističkoj Hrvatskoj, već samim otcepJjenjcm Bosne i Hercegovine, jer se time površina Velike Hrvatske svodi na polovinu449, što može biti da je stilski dobro formulisano, ali je činjenično potpuno neistinito.' U Crnoj Gori i Makedoniji nema Hrvata i Srbi pravoslavne vere su naspram malobrojnih muslimana u neuporedivoj većini, dok u Bosni i Hercegovini uoči rata 1941 godine, na skoro 1,150 000 Srba živelo je nešto više y
vođina đoživeo fantastičan progres, veći nego Ii onaj u Austro-Ugarskoj za decenije.' Kada je potom Bičanić od integralnog Jugoslovena postao istaknut protivnik jugoslovenstva. i centralizma i privredni stručnjak Hrv atske seljačke stranke, onda je 1939 godine, opet pomoću statistika dokazivao u jednoj čitavoj knjizi da je ne samo Zagreb, nego i ceo hrvatski narod planski u sv ima domenima zapostavljan u Jugoslaviji i sprečavan u svom form aln om razvoju. Krajem prošlog veka, ni pod Turskom carevinom nije se sporilo da Srbi čine većinu na Kosovu i Metohiji, kao što se ni pod Austro-Ugari-kom monarhijom nije poricalo da su Bosna i Hercegovina pretežno srpske zemlje. Ali, svesno prelazeći preko istoriskih fakata raseljavanja, pokršta­ vanja, isterivanja ili klanja Srba od strane mnogih neprijatelja, pod Tito­ vom vladom tvrdiće se komotno jednoga dana, ne samo da te pokrajine nisu srpske, nego da to nikad nisu ni bile. Kao sadašnji antisrpski centar, Titov režim nastavlja rad svojih pretho­ dnika na brisanju srpskog karaktera mnogih pokrajina, i trudi se da sankcioniše sve mere donete u tom cilju u toku okupacije od Hitlera, Pavelića, Pešte i Sofije. Zato je danas u federalnoj Makedoniji većina članova vlade došla iz Bugarske, gde im nije smetao lični režim bugarskog dvora i politika Trojnog pakta, zato je i pretstavnik Kosova i Metohije u vladi federalne Srbije Mehmed Hodža, od 1922 godine do 1942, živeo kao emigrant u A l­ baniji, gde mu je više konveniralo da bude činovnik čak i pod italijanskom okupacijom, nego li gradjanin u Jugoslaviji. Zato je ondašnji ministar unut­ rašnjih dela savezne vlade Vladimir Zečević, dekretom od 7-og' marta 1945 godine, zabranio povratak u Južnu Srbiju, Vojvodinu, na Kosovo i Metohiju, desetinama hiljada Srba naseljenika, koji su 1941 godine, po dolasku oku­ patora bili prinudjeni u roku od 24 čaša da napuste svoja ognjišta. Još većem broju Srba izbeglica od ustaškog terora, iz Hrvatske, Bosne i Herce­ govine, nekoliko meseci. po završetku rata, onemogućen je povratak iz Srbije kućama, jer nisu pouzdani Titovom režimu, pa bi prema tome m ogli negativno delovati u svojoj sredini, naročito što postoji opasnost da bi medju sadašnjim Titovim organima u tim krajevima, prepoznali mnoge Pavelićeve funkcionere, čiji su ih zločini i prinudili da napuste svoje domove. Sadašnja federativna podela, kada bi se samo o njoj radilo, mogla bi davati povod za kritiku, sa raznih strana i sa raznim obrazloženjima. Usled izmešanosti srpsko-hrvatskog stanovništva, nacionalne neobeleženosti musli­ mana, koji su se pojavljivali čas kao Srbi a čas kao Hrvati, teritorijalno pitanje je uvek u sebi nosilo teškoće za rešenje. S druge strane, od kako se u toku prošlog svetskog rata došlo od strane Hrvata u kontakt sa srpskom vladom, od tada su njihovi prvi ljudi uvek zastupali ideju federacije, još od Frana Šupila, pa zatim od šefova Hrvatske seljačke stranke. U njihovim planovima, predvidjano je najmanje pet do šest federalnih jedinica, i to tako da Srbi budu uvek rasparčani. To je objašnjavano strahom Hrvata da bi kompaktna srpska jedinica, teritorijalno i brojno jača nego li druge dve zajedno, dovela do hegemonije Srba. Medjutim Titov pokret i država su to sve prevazišli, zalažući se i ostvarajući ne samo teritorijalno rasparčavanje Srba na jedinice, nego i duhovno razdvajanje na posebne narode. Po njihovom učenju, sem srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda, “ postojale su u svesti 125

naroda Jugoslavije i u njihovom srcu, još tri južno-slovenske narodnosti: jedna zabranjena (makedonska}, jedna potajna (bosanska) i jedna u previranju (crnogorska)1412. Te teze su po postanku apsurdne, jer je i Komunistička partija Jugoslavije prvobitno stajala na stanovištu da su Srbi jedan narod a ne četiri i jer ni jedna nauka tu tezu nije ni dokazivala, a kamo li dokazala. One su nefačne, jer su Srbi duhovno i etnički jedno i nametnute, jer sam narod niti je glasao za takvu federaciju, niti ga je ko o tome pitao, kao što i Titova privremena vlada nije imala nikakvih ni demokratskih ni ustavnih prava da unapred nameće takvo uredjenje. Ustalom ni sami partizani se nisu mogli uveriti u tezu o četiri srpska naroda, jer Srbijanci nisu svakako otkrili da u Crnoj Gori živi neki poseban narod, Bosanci u Srbiji da tu živi neki. drugi, a Srbijanci i Crnogorci da u Bosni postoji neki treći narod. Pored svega ta teza je ozvaničena u današnjoj državi i nametnuta u njenom uređjenju. Ali nije najglavnije da je takvo shvatanje apsurdno, netačno, nametnuto i od same stvarnosti demantovano, već da je ono po srpski narod ubistveno. Istoriski je nepobitna činjenica da su nacionalno jedinstvo i nacionalna država prvi uslov života i uspona svakog naroda. U koliko se jedan narod ranije formirao kao jedinstvena nacija, stekao kompaktnu teritoriju i slobodnu državu, u toliko se pre ispoljio u istoriji slobodnih naroda sveta. Narodi Bal­ kana nalazili su se najduže pod jarmom dva osvajača, istočnog — Turske i za­ padnog — Austrije, i zato su poslednji došli na red u stvaranju nacionalnih država. I na završetku Drugog svetskog rata, kad je srpski narod imao konačno da se otrese zapadnog osvajača, i da živi u slobodnoj nacionalnoj celini i na svojoj ujedinjenoj teritoriji, javlja se Titov pokret koji to sve ■osporava i vraća Srbe na oblike života i oblasti iz doba ropstva pod Turskom i Austro-Ugarskom. Takav stav ne samo da je sa nacionalnog stanovišta gledan protivsrpski, nego je i sa političkog reakcionaran i sa prirodnoistoriskog nasilan, jer time hoće da se razbije srpsko nacionalno jedinstvo i da se Srbi sa sadašnjeg razvojnog stupnja bace u nazad. Kao što kaže Dr. Živko Topalović, šef Socijalističke stranke i pretsednik kongresa »Jugo­ slovenske demokratske narodne zajednice: ' Nikakvo opravdanje o potrebi revolucionarne taktike u nekom prostoru ne može skriti istinu, da ko god sprečava jednu živu naciju da se realizuje politički i duhovno u potpunosti i vodi je ka provincijalizmu, taj usporava normalni kulturni razvoj čovečanstva i on je stvarno pod maskom revolucionara slepi reakcionar13.11 Medjutim ovakav stav Komunističke partije Jugoslavije nije plod nikakve zabune ili zablude, već smišljen plan. koji mora u potpunosti da se primeni, po svaku' cenu. Još u staroj Jugoslaviji “ velikosrpstvo" je od komunista označeno za glavnu kontrarevolucionarnu silu i glavnu smetnju pobedi ko­ munizma. Dogadjaji u toku Drugog svetskog rata, pokret djenerala Mihailo­ vića, kao prvenstveno srpski i stav Srb^e za tri godine izrazito antipartizanski, samo su još više uverili vodjstvo Komunističke partije da taj anti12 J. Smodlaka: “ Srpstvo i hrvatstvo u federativnoj Jugoslaviji11 — “ Politika11, 9 — I — 1945. 13 Dr. Živko Topalović: Referat na Svetosavs”kom kongresu, 28 januara 1944 godine. 126

titovski bedem treba razoriti i srpsko nacionalno jedinstvo onemogućiti. Vodjstvo Komunističke partije dobro zna da je glavna snaga naroda, država i pokreta pre svega jedinstvo, pa je zato kod njih proklamovano i jedinstvo naroda, i jedinstvo seljaštva i radništva, i omladine i Jedinstveni narodni front, a isto tako je svesno da je glavna slabost svih naroda i pokreta raz­ dvajanje i cepanje. Zato Titove federalne jedinice ne znače samo ekonomsko ili administrativno razdvajanje Srba, već duhovno i zato ono mora ostati osnova i bitnost Titove države. To je jedinstvena i besprimerna tekovina Drugog svetskog rata da se srpskom narodu nameće siloin ovakva federacija, da mu se oduzima pravo da se smatra jedinstvenim i da se dekretom od jednog naroda prave četiri.

TITOV REŽIM

I DEMOKRATIJA

U toku ovoga rata Komunističke partije Jugoslavije, Bugarske, Grčke, Albanije, sem zajedničkog partiskog programaj i zajedničkih obaveza usvojile su i sprovodile liniju narodno-oslobodilačke borbe, formirale partizanske odrede, politička tela i antifašističke organizacije po istom kalupu, svuda nosile zastavu demokratije, ali nisu podjednako došle do ostvarenja svojih ciljeva. Komunistička partija Jugoslavije od svih njih najviše je uspela da sem antifašističke borbe, sricanjem vlasti, pruži primer ostvarenja svojih koncepcija demokratije. Titova demokratija je postala eksperimentalno polje gde se prvi put dešava dosad nepoznata politička pojava da Komunistička partija ima da stvara demokratsko uredjenje. Demokratija u partizanskom pokretu Partizansko sprovodjenje demokratije prišlo je do sad kroz dve faze, jednu u toku na njihovim teritorijama, drugu po sricanju vlasti u državi. Ona prva prethodila je ovoj drugoj i bila mnogo karakterističnija po Titova shvatanja demokratije, jer je sprovodjena bez ikakvog, makar i formalnog udela ma kojih stranaka sem Komunističke partije Jugoslavije, kao i bez mešanja u stvari čisto političke prirode samog pokreta od strane savezničkih misija. Ona je sprovodjena bez ikakvog zakonodavstva, jer je staro svuda ukidano a novo od njih samih neuspostavljeno. Postojala je samo izborna uredba od septembra 1942 godine, potpisana od Tita, za koju Moša Pijade kaže “ da je pretstavljala čitavo pisano zakonodavstvo u borbi za opstanak i slobodnu budućnost"14. Sam Tito, a za njim u horu svi partizanski funkcioneri i sva partizanska propaganda, tvrdili su da je to prvi demokratski izborni zakon, da su izbori po njemu sprovdojeni najslobodniji u narodnoj istoriji i da je iz njih na partizanskim teritorijama proizilazila prva i prava narodna vlast. Ta uredba zaista je bila njihov prvi izborni zakon, što su oni automatski proglasili za demokratski, a izbpri prvi u njihovoj istoriji, što su cmi samim tim proglasili i kao najslobodnije, pošto su to za njih zaista i bili i prva 14 “ Politika", 6 juli 1945 godine. 127

njihova vlast, Sto su oni nazvali da je i prva narodna, kao što će do danas sve što oni urade označavati za prvi put narodno, demokratsko i slobodno. Medjutim, već na hartiji a kamo li u stvarnosti, ta uredba nije obezbedjivala ni tajno glasanje, hi slobodno kandidovanje, ni slobodno, od vlasti neometano sprovodjenje glasanja. Umesto tajnog glasanja, demokratska uredba je go­ vorila: "Sreski i gradski narođno-oslobodilački odbori biraju se 11a zboru svih seljaka i gradjana, muških i ženskih, javnim glasanjem, dizanjem ruku4’ (tačka 5). Ma da su Tito i njegovi partizani ovom odredbom dostizali stupanj političkih prava i sloboda gde narod ima jedno pravo — pravo aklamacije, i to dizanjem ruke, ipak su na sva zvona udarali da je to vrhunac izborne demokratije, naročito zbog toga što je sem seljaka i njegova žena sticala pravo da zboru prisustvuje i kao potpuno ravnopravna da digne ruku u vis. Umesto od vlasti neometanog sprovodjenja izbora, uredba je propisivala: “ Sreske izborne komisije imenuje štab zone ili operativni štab dotičnog područja“ (tačka 3). Umesto slobode kandidovanja, Tito je uredbom odredio: “ Merilo po kojem će se birati članovi narodno-oslobodilačkih odbora, jeste da su poznati kao odani i verni narodno-oslobodilačkoj borbi” (tačka 7). Ma da je Pavelić iste godine takodje postavio uslov za članove svoga sabora da su odani Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ma da i u najreakcionarnijim ličnim režimima nije postavljan sličan uslov, po kome bi svaki uzurpator mogao da sebi izliferuje vernu skupštinu, ipak je ta uredba od partizana proglašena kao uzor nove narodne demokratije. Ta uredba, po kojoj vojska imenuje komisiju, komisija odabere i potvrdi kandidate a narod ima dužnost da dodje, digne ruku u vis i vrati se kući sa dubokim saznanjem da je time organizovao prvu demokratsku vlast, ostala je sve do avgusta 1945 godine jedini pisani politički zakon. Dok su u inostranstvu usled neobaveštenosti mnogi pobornici demokratije gledali u Titu njenog prvoborca i u toj iluziji tada ne bi ni verovali u istinitost ove uredbe, kada bi je ma ko pokazao, dotle je par­ tizansko vodjstvo bilo potpuno svesno celog tog šegačenja sa demokratijom i narodnom voljom i kroz usta Milovana Djilasa jasno reklo: “ Naši će ar­ gumenti vredeti sutra onoliko, koliko danas bude ojačala naša ubojna snaga1.£; Osim pisane uredbe i sva ostala praksa odgovarala je shvatanjima takve nove demokratije. Za sve tri godine partizanske akcije umesto delatnosti političkih stranaka u oslobodilačkom pokretu i na slobodnim teritorija­ ma, postojalo je potpuno i isključivo pravo rada samo Komunističke partije Jugoslavije. Umesto slobode zbora i dogovora, postojao je samo monopol držanja zborova sazivanih od vojnih komandi ili narodno-oslobodilačkih odbora, gde je istupao jedino delegat Komunističke partije. Umesto slobodne štampe postojao je monopol jedne iste propagande, kojoj je preko listova partije davana generalna linija, a preko organa narodno-oslobodilačkih frontova, ona prilagodjavana za svaki kraj posebno. Jedino se trpelo mišljenje odredjeno od partije, stav utvrdjen od nje, aktivnost opet odobrena jedino od nje. 1 “ Proleter" broj 16, decembra 1942 godine. 123

Koncepcija demokratije višeg tipa U današnjoj političkoj epohi svaka izdaja kao i svaki totalitarizam kriju svoje pravo obeležje. Desni totalitarizam uzeo je nekadašnju frazeologiju levog: socijalizam, antikapitalizam, osuda buržoazije, a levi je potom ukrao sve elementarne pojmove iz rečnika političkog liberalizma: demokratija, po­ litička sloboda, narodna volja. Komunistička partija Jugoslavije u toku naiodno-oslobodilačke borbe, naročito u propagandi namenjenoj za inostranstvo, nije ispuštala ni iz jednog članka, govora ili proglasa, da neprekidno ponavlja reči demokratija i narod, i kad bi se demokratizam pojedinih partija merio po broju i količini tih upotrebljenih reči, to bi svakako bila najdemokratskija partija Jugoslavije, kao što bi i Titova Jugoslavija bila najnarodnija i naj­ demokratskija država sveta, kad bi se i tu demokratizam merio prema broj u izgovorenih i ponovljenih demokratskih termina. Medjutim, kao što se pri govoru o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji i njegovom današnjem rešavanju, uvek mora poći od nacionalnog programa Komunističke partije, tako i pri raspravljanju o sadašnjoj jugoslovenskoj demokratiji treba opet poći od koncepcija vladajuće partije. Kao što nacionalni program Komunističke partije daje ključ za rešavanje nacionalnog pitanja sadašnje Jugoslavije, tako i njena tumačenja demokratije daju objašnjenja' celokupne Titove politike. Rukovodioci današnje Jugoslavije su sami ili preko svoje literature postavili razliku, naravno njihovu, izmedju dve vrste demokratije onako kako ih oni formulišu i jasno se opredelili za jednu. 0 zapadnoj demokratiji: “ U našoj novoj političkoj si­ tuaciji, koja je daleko bolja i pozitivnija od političke situacije naših drugova u zemljama Zapadno i Sre­ dnje Evrope — jer mi imamo svoju slobodnu, demokratsku narodnu drža­ vu, sa narodnom vlašću čega nemaju Francuzi, Belgijanci, Danci, Norve */ani i dru g i,. . (Pavle Pavlović. poslanik Komunistiške partije, — “ Rad“ organ jedinstvenih sindikata radnika i nameštenika Jugoslavije, broj 23, 7 ju ­ la 1945 godine, strana 5.) “ Izmedju fašizma i zapadne de­ mokratije nema principijelne razlike. To nisu dva tipa vladavime, već samo dva različita oblika vladavine buržoazije.“

O sovjetskoj demokratiji: “ Demokratija za većinu, prava narodna demokratija, jeste sovjetska demokratija." “ Mi smo borci za istinsku na­ rodnu demokratiju — sovjetsku demokratiju.“ (Partiska brošura “ 0 fašizmu11, iglave 2 i 3.) “ U ovoj zajednici je za 28 go­ dina izvršen besprimeran skok u is­ toriji čovecanstva, skok od polufeudalne, polukapitalističke, carističke autokratije u moderna tehnički i privredno naprednu, šUtfJalističku i sovjetsku demokratiju.44 (“ Politika*1, 4 - X I - 1945, članak Jovana Djordjevića, pomoćnika mi­ nistra za Konstituantu.) . . Postoji neodoljiva privlačnost 129

(“ O fašizmu11, glava 3.) “ U onim zemljama koje se danas nazivaju demokratskim (Engleska, Amerika) buržoazija u stvari ima diktaruru.14 (Referat “ Značaj partije".)

koju oseća nova Jugoslavija za režim sovjetske demokratije.44 (“ Courrier yougoslave“ , izdanje ju goslovenskog konzulata u 2enevi, 1 maja 1945 godine, strana 9.) . . Najsavršenija demokratija u istoriji — Sovjetski savez.“ (“ Borba" 26 juni 1945 godine.)

Nisu to nikakvi zlonamerno izabrani citati, u kojima se izražavaju neka pojedinačna mišljenja, već utvrdjeno gledište, koje usvajaju „svi partijci. U organu Komunističke partije Jugoslavije, postavljene su osnovne teze i objavljena nova magistralna učenja o demokratiji. U njima se kaže: “ Mi danas u svijetu imamo tri vrste demokratije i to: zapadnu gradjansku demokratiju, sovjetsku demokratiju i našu narodnu demokratiju, koja je u našoj zemlji i u nizu drugih ponikla i razvija se u borbi sa fašizmom i na njegovim ruševinama. Svaka od ovih demokratija ima svoju sadržinu i svoje oblike.“ , “ Zapadna-gradjanska demokratija je rezultat kapitalističkog poretka u tim zemljama. Ona istina propisuje ista prava za sve slojeve, no najvažnija materijalna sredstva proizvodnje su u rukama jednog tankog sloja ljudi.44 “ . . .Sovjetska pak demokratija ponikla je iz uslova socijalističkog ure­ djenja i stoga ona nosi bitna obilježja tog uredjenja. Ona je spojila demo­ kratske forme i demokratsku sadržinu i na taj način postigla najviši stupanj u razvoju demokratije.'4 ‘ 4. . .Naša narodna demokratija ponikla u uslovima teškog oslobodilačkog rata sa madjunarodnim i domaćim fašizmom, ima izvesne specifične crte Jioje je odlikuju i od prve i od druge demokratije.44 “ . . . Ta borba za likvidaciju ostataka fašizma u našoj zemlji s jedne strane i borba za davanje socijalnog sadržaja našoj demokratiji s druge strane, čine da je naša demokratija živa, puna dinamike i stvaralaštva. . . Naša demokratija i naša sloboda štampe su stvarna demokratija i stvarna sloboda. To je demokratija za narod, ali ne i za narodne neprijatelje i iz­ dajnike2.44 Dok je u narodno-oslobodilačkoj borbi postignuto sprovodjenje njene linije a ostavljeno samo za članove partije stvarno dogmatgko učenje, dotle je pri izgradjivanju novog političkog režima za partiju postojala veća teško­ ća, jer se nije radilo o dvema uzastopnim etapama, već o jednom protivurečju. Dok je narodno-oslobodilačka borba komunista protiv fašizma imala isto značenjg^ kako u Moskvi tako i na Zapadu, dotle je njihova teorija i praksa dem ^f'atije već morala da ima različito. Jedno je bilo zalagati se za demokratiju u opoziciji u nekadašnjoj Jugoslaviji, drugo obećavati je u narodno-oslobodilačkoj borbi i prsiti se njome pred inostranstvom, a sasvim treće sprovoditi je u delo po dolasku na vlast. Našavši se u dilemi: ili da pruže stvarnu političku demokratiju, što zbog svoje vlasti i situacije u zemlji 2 Članak “ Sloboda štampe i naša demokratija11, “ Borba", 29 avgustal945. 130

apsolutno ne smeju, ili da kažu otvoreno kakvu demokratiju žele, što zbog zapadnih saveznika i njihovog pojačanog interesovanja za dogadjaje isto. tako ne smeju, šefovi sadašnje Jugoslavije pribegli su najjednostavnijoj for­ muli, proglašavajući svoj režim za novu i višu demokratiju. Kad Tito kaže: ‘ 'Mi razumije se ne možemo se složiti sa takvim tipom demokratije, kao što je u nekim drugim zemljama, jer mi smatramo da ovakva demokratija, kao što je mi imamo, da je to demokratija višeg tipa, da je to demokratija radnih masa: radnika, seljaka i poštene inteligencije413, onda su potpuno jasne aluzije na koga se odnosi ono “ u nekim zemljama", kao i model na koji se misli, kad se govori o “ višem tipu“ . Po logici sadašnjih upravljača, kao što ne može da se traži od Zapada da svoja shvatanja o demokratiji prilagodjuje onima koja danas vladaju na evropskom Jugo-istoku, tako se obratno nema prava da traži ni da Tito menja svoje koncepcije prema uzoru onih na Za­ padu. Tifo i Kardelj hteli bi da uvere svet da ideje- prave demokratije ne pripadaju Zapadu, već Enver Hodžinoj Tirani i Titovom Beogradu, i po njenom sadašnjem izgradjivanju zaista i uspevaju da dokažu, da one nemaju veze ni sa Zapadom ni sa demokratijom. Ne mogu se spojiti dogme Komu­ nističke partije i principi prave demokratije; ili će da bude ostvareno demo­ kratsko uredjenje, u kom slučaju nema komunističke dominacije, ili će da se održava komunistička diktatura, pri čemu onda nema govora o de­ mokratiji. Mora se biti načisto sa jedino dva moguća rešenja: ili Tito kao vodja, a Komunistička partija kao gospodar države, vojske, policije, štampe, ili pak ostvarenje demokratije, u kom slučaju Tito i Komunistička partija moraju da gube vladajućc pozicije. Treće rešenje: da ostane gospodareći položaj Komunističke partije i da se preko nje sprovodi demokratija u za­ padnom smislu, čist su politički apsurd, jer ne treba gajiti iluzije da K o­ munistička partija kada se dokopala vlasti na nedemokratski način, ima za cilj da ostvaruje demokratski poredak. Formula Titove demokratije nosi u sebi svoju specifičnu karakteristiku. Kao što se p $ Ustavu u Sovjetskom Savezu u interesu izgradnje socijalizma daju političke slobode, tako se u Jugoslaviji one daju u interesu narodnooslobodilačke borbe. Sve što je na liniji narodno-oslobodilačke borbe i što je za njene tekovine uživa slobodu. Ako je reč o štampi, ona je slobodna da piše što god hoće u duhu linije narodno-oslobodilačke borbe. Ako je reč o ustavnosti onda, kako kaže Ivan Ribar: “ Linije ustavnog prava odgovaraju liniji narodno-oslobodilačke borbe4.“ Ako je reč o zakonodavstvu onda je ono po rečima Moše Pijada “ obeleženo principom da je zakonitost samo ono, što pomaže interes narodno-oslobodilačke borbe, da je nezakonitost sve ono što je tom interesu protivno i što je po njega štetno. . .5.“ Ako je reč o slobodi izbora, onda Tito isto govori: “ Ništa drugo ne tražim ni od koga, nego da spro­ vodi liniju Narodnog fronta, da sprovodi onaj program koji smo postavili još 1941 godine, koji smo ponosno pisali krvlju kroz ove četiri godine13.“ 3 Titov govor na Kosmaju, 7 jula 1945 godine. 4 Ivan Ribar: “ Ustavnost i zakonitost stare i nove Jugoslavije". 6 “ Politika", 6 jula 1945. 6 Titov govor u Novom Sadu, 14 jula 1945. 131

Kad je reč o činovnicima i političarima, onda Tito opet daje istu formulu: “ Ja znam da nama treba specijalista, iskusnih činovnika, pa i političara, koji su na našoj liniji, koji nisu protiv naših tekovina7." Da je to nova i besprimerna formula, koja ni iz daleka nije postojala za 20 godina predratne Jugo­ slavije, gde se nije postavljalo kao uslov posle 1918 godine da je svaka politička grupacija za novu državnu tvorevinu i tekovinu, kao što danas to čini Tito, gde se nije tražilo'od svakog političara da je na liniji centralističke Jugoslavije, kao što se danas traži da je na liniji Titove federacije, to ne mogu da poriču čak ni komunisti, kao što takodje svi mogu da vide, da se ta formula primenjuje na celoj liniji i u sadašnjem režimu. Kada su partizani dovedeni na vlast u Beogradu i potom po povlačenju Nemaca u celoj državi, oni su, naročito u prvim mesecima, smatrali da je ta teritorija ne. samo za uvek očišćena od Nemaca, što je bilo tačno, nego da je i data na upravu isključivo njima, bez ikakvog mešanja i uticanja u buduće, ma koga iznutra ili spolja. Srbija, a potom i ostale pokrajine postale su isključivi Titov monopol. Medjuvreme od više meseci pretstavljalo je za novu vlast, najpogodniji period za puno sprovodjenje svojih planova. Tada se vidljivo ocrtavaju osnovi političkog uredjenja od njih projektovanog. Tada se uočavaju glavne linije njihovog Narodnog fronta, parlamentarizma, delatnosti stranaka, ličnih i političkih sloboda, pokazuju se dakle glavne karak­ teristike njihove demokratije. Merilo za primanje i napadanje političkih ljudi Jedinstveni narodni front koji je služio kao baza za okupljanje u periodu narodno-oslobodilačke borbe, postao je jedino dozvoljena politička formacija u početnoj fazi izgradjivanja države. On postaje najpogodnija formula po Titovom dolasku na vlast i jedna od glavnih karakteristika Komunističke de­ mokratije višeg tipa, pošto se s jedne strane ne sme da ostvari sistem javno i zakonski priznate samo jedne partije, kao u totalitarizmu, a s druge još manje da dopusti sloboda delovanja svih partija. Da se obnaroduje ukidanje svih stranaka, sem Komunističke, to bi bilo sasvim prirodno kvalifikovano kao neprikrivena monopartiska diktatura, a da se dopusti njihovo slobodno organizovanje, još dok nije u potpunosti učvršćena vlast, to bi značilo izvor svih mogućih neprilika. Zato se po dolasku na vlast lansira Jedinstveni na­ rodni front, ustaje se protiv rasparčavanja narodnih snaga, dok se u isto vreme organizuje sopstvena vlast, uklanjaju protivnici i sistematski razaraju demokratske stranke. Tito u govoru pred Antifašističkom skupštinom u Beogradu,, novembra 1944 godine, poručuje: “ Nemamo vremena za politi­ ziranje i okupljanje oko partiskih zastava. Mi hoćemo jednu jedinstvenu organizaciju: Narodni front u kome ima mesta za sve.“ Na istoj skupštini Aleksandar Ranković, napadajući one koji hoće da “ demokratske rodoljubive snage rasparčaju“ , kaže da je “ Jedinstveni front tako širok po svojim fo r ­ mama i okvirima, da u njega mogu da stupe sve grupe i pojedinci, razume se koji nisu okaljani, bez obzira na ranija i sadašnja politička ubeđjenjas.“ Ustaje se ne samo protiv starih partija, nego i protiv partija uopšte i Tito 7 Titov govor u Novom Sadu, 14 jula 1945 g. s Govor održan u Velikoj antifašističkoj skupštini za Srbiju, 11 nov. 1944. 132

poručuje: “ U našoj vladi nema mesta za takve političare koji će diskusijama otežavati naš rad i raditi u interesu svojih partija0.44 U jednom članku Sretena Zujovića kaže se: “ JVema kod nas monopartiskog sistema, ali je potpuno jasno Ha je narodno-oslobodilacki front jedina politička organizacija naše zemlje10.44 Rad protiv stranaka započet njihovim razaranjem u toku gradjanskog rata, nastavlja se još sa više mogućnosti po dolasku na vlast, onemoguoa vanjem svake partiske delatnosti, privlačenjem pojedinih stranačkih ljudi u svoj front i dekretiranjem učesnika u partizanskoj akciji za nove šefove starih, godinama već postojećih stranaka, čiji su se pretsednici svi izjasnili protiv Titovog pokreta i režima. Svakog koji bi pristao da se povinuje do­ minacije Komunističke partije u frontu oni bi primali, makar da je dotle od njih samih optuživan kao trockist, profašist, reakcionar ili izdajnik, a svakog onog koji neće da se povinuje generalnoj liniji Komunističke partije, oni napadaju, osudjuju i eliminišu; makar da je od mnogih sadašnjih nosilaca režima progresivniji. U Titovoj Jugoslaviji biće primljeni kao politički fak­ tori ljudi koji su nekad od samih komunista napadani, jer postoji potreba za što većim brojem političkih imena, makar i polu kompromitovanih i u narodu slabo poznatih, koji ulaženjem u front mogu jedino da idu njegovom linijom a u slučaju skretanja kao najmanje da budu iz njega izbačeni. Dok je neko po strani od komunista, bnda je on reakcionar i izdajnik, kad im pridje onda je automatski demokrata i progresist, a sutra ako ih napusti, opet ono prvo. Pod vladavinom totalitaraca, kao i pod okupacijom, podela ne nastaje toliko po klasnim ili stranačkim, već moralnim obeležjima. Nekonformistima nema mesta, pa bili oni fabrički radnici ili sitni seljaci po klasnoj, a opo­ ziciona ri prema nekadašnjim režimima, po političkoj pripadnosti; oportunisti­ ma ima, makar da je u pitanju direktor banke ili industrijalac. U 1940 godini, vodjena je čitava hajka kroz ondašnju komunističku literaturu u Jugoslaviji, od strane Tođora Pavlova, sadašnjeg namesnika u Bugarskoj, Milovana Djilasa, Koče Popovioa, O. Keršovanija, O. Priče, protiv hrvatskog književnika Miroslava Krleže, i srpskog Marka Ristića, pri čemu je ovaj drugi optuživan za trockizam, što komunistima nije smetalo, po dolasku na vlast, da mu dadu položaj ambasadora u Parizu, samo kad im je prišao. Organ partije za Srbiju. “ Komunist11 napadao je još 1940 godine, bivšeg komunističkog poslanika Ljubu Radovanovića kao prijatelja Sime Markovića, pa ipak on figurira u Narodnom frontu za Srbiju stvorenom krajem 1944 godine, pošto im je prišao. Organ Komunističke partije Hrvatske “ Naprijed14 još početkom 1943 godine, govoreći o rovarenjima prvaka Hrvatske seljačke stranke protiv partizanskog pokreta, napao je izmedju ostalih i Antu Vrkljana, što nije smetalo da ga krajem iste godine prime u Prezidium AVNOJ-a a docnije i imenuju za ministra federalne vlade Hrvatske. Partizanska štampa Hrvatske, medju njima i organ partizana, bivših članova Hrvatske seljačke stranke, takodje je optuživao drugog prvaka Tomu Jančikovića, pa ipak je ovaj dobio 1945 godine, mesto u Skupštini i položaj viceguvernero Narodne banke, pošto se u času konjukture za njih deklarisao, da bi ih u oktobru 1945 9 Titov govor pred skupom AFŽ, 28 januara 1945 godine. 10 Emisija radio Beograda od 1 marta 1945. 133

godine napustio. U toku 1943 godine, partizani su preko ondašnjeg politkoma Glavnog štaba za Crnu Goru, docnijeg Titovog šefa kabineta, Mitra Bakica, optuživali Branka Cubrilovića, da se slizao s okupatorom, što je samo po sebi besmislica da se kaže za nekoga koji je ceo rat proveo u Engleskoj i Americi, pa su ga ipak godinu dana docnije, kad se za njih izjasnio, kod sebe primili. Jedna od stranaka koju je Komunistička partija Jugoslavije najviše napadala i čiji je pretsednik Dr. Zivko Topalović, pretsedavao Svetosavskom kongresu,., bila je Socijalistička, pa su ipak komunisti dva njena prvaka, Milorada Belića i Bogdana Krekića, koji su takodje na tom kongresu učestvovali, -pri­ m ili u Izvršni odbor fronta za Srbiju, kad su im se ponudili. Uostalom sam Tito je najbolje označio merila za primanje ljudi, rekavši u govoru na Kosmaju: "Nama nije važno kako se ko zvao i koje je partije bio. Nama je važno to kako ko radi danas, da li je na liniji narodno-oslobodilačke borbe, odnosno narodno-oslobodilačkog Fronta." Uskoro zatim na sindikalnom kongresu on je izjavio: “ Mi nismo kaznili one što su nas batinali. Mi smo šta više batinaše, koji su nas batinali i nama sudili, uzeli kod nas u službu, samo ako hoće da rade11." Koliko su god komunisti blagonakloni u primanju režimlija i batinaša, ako im se ponude, toliko su nemilosrdni u napadima na sve političare iz velikih stranaka koji to neće. U zvaničnom saopštenju agencije Tanjug po­ vodom memoranduma političkih šefova jugoslovenskih stranaka, londonskoj konferenciji savezničkih ministara spoljnih poslova, rečeno je: “ Tvrdnje o nedemokratskom režimu u Jugoslaviji su toliko neosnovanije i apsurdnije, što dolaze od lica poznatih zbog svog učešća u prošlosti u diktatorskim režimima i davanja podrške tim režimima12." Medjutim, od političara potpisnika tog me­ moranduma i :onih koji se u njemu još pominju kao saglasni, ne samo da se ni za jednog ne može reći da je učestvovao u šestojanuarskim vladama, nego su šta više oni' stajali u opoziciji prema tom režimu godinama. Poimenice to izgleda ovako: Slobodan Jvoanović nije učestvovao uopšte u partiskom ži­ votu i prvi put je ušao kao potpretsedmk u vladu od 27-og marta 1941 godine. Milan Gavrilović, pretsednik Zemljoradničke stranke, dve decenije je proveo u opoziciji i prvi put postao ministar u vladi 27-og marta. Radoje Knežević, potpisnik u ime Demokratske stranke, pod ličnim režimom Milana Stojadinovića, otpuštan je iz državne službe, i prvi put postao ministar po prevratu 27-og marta. Krsta Mlletić, potpisnik u ime Radikalne stranke, poslednji put je imao položaj ministra 1927 godine i od tada se nalazio stalno u opoziciji. Jovan Banjanin popretsednik Jugoslovenske nacionalne stranke, bio je senator i prvi put ministar takodje u vladi 27-og marta. Većeslav Vilder, pretsednik Izvršnog odbora Samostalno demokratske stranke, imao je položaj potsekretara u vladi 192-5 godine, od tada stalno u opoziciji, jedno vreme i u internaciji, i pred potpisivanje Trojnog pakta napustio zemlju. Adam Pribićević, počasni pretsednik Samostalno demokratske stranke, nikada nije bio ministar ni u jednoj vladi u Jugoslaviji, kao ni Dr. Živko Topalović, pretsednik Socijalističke stranke Jugoslavije, i obojica su stalno 11 Titov govor na kongresu, “ Rad“ , 7 juli 1945, broj 23. 12 Radio Beograd, 25 septembra 1945 godine. 134

bili u opoziciji. Vladimir Mačck, pretsednik Hrvatske seljačke stranke, prvi put je ušao u vlađiTiporazumom sa Cvetkovićem, 26-og avgusta 1939 godine, Jcao i pretsednik Slovenske ljudske stranke M iho'Krek, neposredno pre toga. U Jedinstvenom narodnom frontu, gde je rukovodstvo Komunističke partije van diskusije i koji je pod njenim tutorstvom stvaran, bezopasni su gradjanski političari koji u njega ulaze kao pojedinci. Ono što je onemogućilo ma kakav stvaran uticaj tih ljudi na politiku fronta i sprečilo ih da budu makar i slabiji partneri naspram komunista u njemu, već ih svelo na ulogu figuranata, jeste prosta činjenica, što su naspram izgradjenog kompaktnog pokreta i čvrste partije, sa nekoliko hiljada rukovodilaca i političkom voj­ skom, oni dolazili kao pojedinci bez grupe, bez zajedničkog programa i plana i u raznim fazama. Oni su automatski postajali samo saučesnici sa dekora­ tivnom ulogom, ili zarobljenici, jer su bivali sa svih strana spleteni mrežom Komunističke partije. Ako bi pristajali na sve teze Komunističke partije u nacionalnom pitanju, usvajali njenu dominaciju i ostavljali bez prigovora sve njene tekovine, drugim rečima ako bi se prilagodili postojećem stanju stvari, oni su mogli da dobijaju politički manje važne funkcije, što nije bilo teško da im se.nadje, s obzirom na činjenicu, da postoji preko 110 ministarskih mesta i pa stotine narodnih poslanika. Ako bi pak neko pokušao da uzrazi * i najmanje nezadovoljstvo sa situacijom u Jedinstvenom frontu i novim uredjenjem u zemlji, on bi imao protivu sebe okrenut ceo aparat Titove države. U forumu tu je glasanje, gde su svi protiv njega, tu je njihova skupština da ga isključi, njihova štampa da ga napadne, i njihova vlast da ga izoluje i kontroliše. To ide po kratkom i brzom postupku, koji je, po Kardeljevim rečima, jedno od bitnih obeležja njihove narodne demokratije, kao kad se u jednoj emisiji beogradskog radia saopšti: “ Na kraju je Skupština narodnog fronta okruga zaječarskog odlučila da se pretsednik okružnog fronta isključi iz. fronta, a na njegovo mesto izabere drugi pretsednik13.“ Naravno da nije ništa čudnovato što je odluka đoneta aklamacijom i što je skupštinom ru­ kovodio sekretar fronta, koji je jednovremeno i sekretar Komunističke par­ tije za taj okrug. Uostalom, i u svima demokratijama se dešava da pojedince isključuju iz pokreta, pa bi to mogla biti demokratska oznaka i Titovog . režima, tek kada bi se neki i od članova Komunističke partije smenio i izbacio iz.fronta. EKminisanje starih političkih šefova i imenovanje novih Ne bi bila još u potpunosti demokratija višeg tipa kada se posle siste­ matskog razaranja gradjanskih i seljačkih stranaka u toku narodno-oslobo­ dilačke borbe, posle pokušaja cepanja i privlačenja pojedinaca iz njih, Titov režim ne bi poslužio još jednim metodom — isključivanjem pomoću vlasti gradjanskih, seljačkih i radničkih šefova iz njihovih sopstvenih stranaka. Pod šestojanuarskim ličnim režimom pojedine vlade privlačile su prvake prvake demokratskih stranaka, da bi se stvorile nove političke formacije odozgo, uperene protiv starih stranaka iz naroda, ali ne pokušavajući da te pojedince, privučene položajima proglasi i imenuje za nove šefove tih starih 13 Emisija radio Beograda, od 19 avgusta 1945 godine. 135

stranaka. Titov režim medjutim, raskrstio je sa tom predrasudom, i mimo živih i godinama priznatih pretsednika opozicionih demokratskih stranaka, postavio je svoje partizane za nove šefove, a stare proglasio narodnim ne­ prijateljima i izdajnicima. Prvo su bile na udaru seljačke stranke, kao što su i na ćelom Jugo-istoku one izložene istom napadu od strane režima sličnih Titovom, zato što su kao organizovane i jake smetale politici novih vlada. Sledujući starim direktivama o savezu radništva i seljaštva, koje treba da se ostvari protivu dotadašnjih seljačkih šefova, komunisti, preko novih jedin­ stvenih frontova i obrazovanih vlada, kao što su isključili u Rumuniji iz sopstvene stranke Ju lij a. Maniu-a, vodju Nacional-carinista, u Bugarskoj Dr. Georgi Dimitrova — Gemeta, generalnog sekretara zemljoradničkog saveza, tako su i u Jugoslaviji pretsednike Srpske zemljoradničke stranke Dr. Milana Gavrilovića i Hrvatske seljačke stranke Dr. Vladimira Mačeka. Za sve njih upotrebljena je ista motivacija: reakcionar, profašista i izdajnik, ma da je rumunski lider godine proveo u opoziciji protiv ličnog režima Kralja Karola i imao jednu od vodećih uloga pri promeni državnog političkog kursa avgusta 1944 godine, ma da je Dimitrov, kao borac protiv režima Kralja Borisa, više od deset godina živeo u emigraciji, ma da je Maček bio van Pavelićevog režima a Milan Gavrilović prvi jugoslovenski poslanik u Moskvi. Svi ti po­ litički šefovi, sem Maniu-a, ne nalaze se u svojim zemljama, u nemogućnosti da imaju makar i onakvu ličnu bezbednost ili opozicionu delatnost kao što su je imali pod ličnim režimima protiv kojih su se borili. Isto tako u Jugo­ slaviji je isključen iz sopstvene stranke šef socijalista Dr. Živko Topalović, dok je za druge partije, usled nedostatka ma i jedne pogodne ličnosti medju partizanima, koja bi mogla da bude dekretirana za novog šefa, primenjen drugi postupak i one su proglašavane za bivše. Takav je slučaj sa Srpskom demokratskom strankom, koja u Titovom jedinstvenom frontu nije imala ni jednog .od istaknutih prvaka i kad nije postojala mogućnost da se proglasi za stranku u frontu, onda jo j za dug period nije dato čak ni formalno pravo da se smatra strankom van fronta. Povodom postavljanja za sekretara Pre­ zidiuma AVNOJ-a Mila Peruničića, rečeno je u partiskom organu “ Borba“ (od 5 januara 1945 godine) da je poslanik bivše Demokratske stranke, kao što je nekoliko meseci docnije, prilikom streljanja dva pretsednika demo­ kratske omladine, u novinama napisano da su bili prvaci bivše Demokratske stranke. Sa Jedinstvenim frontom, učvršćenim pomoću vlasti, sa neprikosno­ venom dominacijom Komunističke partije, sa privučenim pojedincima iz nekoliko raznih stranaka, sa eliminisanim pravim političkim šefovima, sa likvidiranim mnogobrojnim opozicionarima pripadnicima pokreta djenerala Mihailovića, došao je još jedan potez radi kompletiranja sadašnjeg zvaničnog shvatanja o strankama i njihovom radu u Titovoj državi. Koliko god su jugoslovenskim komunistima nepoželjni šefovi narodnih demokratskih strana­ ka, toliko su im dobro došli ne samo njihovi disidenti, nego i disidentske grupe koje su se odvojile od svojih matica. Kao što je preko partizanskog pokreta i Titovog režima ponovo vaskrsnut izvestan broj političara, politički stvarno već mrtvih, tako je vaskrsnuto nekoliko stranaka do tada skoro samo na hartiji postojećih. Pre uspostave Titovog režima u opozicionim političkim 136

blokovima, kao i u koncentracionoj vladi 27-og marta, sasvim prirodno da je imala svoje pretstavnike Demokratska stranka Ljubomira Davidovića i Mi­ lana Grola, a ne disidentska Demokratska Ievica Ivana Ribara, jer je odnos snaga po članovima Glavnog odbora bio 150 naspram dva disidenta, da je uzimana Zemljoradnička stranka Milana Gavrilovića, koja je na izborima 1935 i 1938 godine, pod teškim izbornim okolnostima, dobijala oko 130 000 glasova, a ne Zemljoradnička levica Dragoljuba Jovanovića, koja je postav­ ljala kandidate u desetak srezova; kao i da je u Udruženoj opoziciji pre rata igrala ulogu Socijalistička stranka Živka Topalovića, koja je istakla svoje kandidate na listi Dr. Mačeka 1938 godine, a ne Socijal-demokratska stranka Nedeljka Divca, koja nije ni istupala na izborima. Sefovi tih disidentskih grupa su se jedan za drugim priključili Titovom Jedinstvenom frontu na vlasti, kao i šef Republikanske stranke Jaša Prodanović. Prilaskom Titu njima se ukazala prilika da pretstavljaju, makar i formalno neke političke faktore, a njemu su dobrodošli da proglasi da njihove stranke ima uz sebe. Za neobavešten svet te stranke mogu da pretstavljaju političke faktore, isto kao i Demokratska, Zemljoradnička, Hrvatska seljačka stranka, jer, verbalno uzeto, one sve spadaju u registar jugoslovenskih političkih stranaka, ali fak­ tički, disidentske stranke sve zajedno ne pretstavljaju nikakvu primetnu političku snagu u narodu. One zajedno ne mogu doneti Titu ni nekoliko desetina hiljada glasača, što je njemu dobro poznato, ali on od njih nije tražio toliko glasove koliko njihove firme. Svaka stranka ako hoće da ima, ili ako uopšte ima mase, mora da raspolaže mnogobrojnim funkcionerima, partiskim vodjstvom, sastavljenim od Glavnog odbora, pokrajinskih i lokal­ nih organizacija, a ove to ne mogu da imaju iz prostog razloga što je Ivan Ribar bez ma kakvog odbora uz sebe, što je broj funkcionera stranke Drago­ ljuba Jovanovića neznatan i što Jaša Prodanović sem sebe, može da da još jednog republikanskog prvaka, Vladimira Simića. Do sada je bilo u političkom životu Jugoslavije generala sa političkim štabom, ali bez glasačke vojske; sada kod Tita postoje generali koji nemaju ni štaba ni vojske. Sto god su te grupe sa manjim' korenom u narodu, u toliko pre imaju da budu na liniji Narodnog fronta, da figuriraju u raznim njegovim odborima, vladama ili skupštinama i da potpisuju proglase ili deklaracije kao ravnopravni partneri, naročito ako je porudžbina za inostraiistvo. Svakako da medju onima koji su Titu prišli po njegovom uzimanju vlasti, ima mnogo više onih koji su to učinili iz računa, taktike ili prinude, negoli svesti i ubedjenja, i koji pošto ravnopravno ne dele vlast sa njim dok je on ima, ne bi do kraja sa njim ni išli kad bi je počeo gubiti. Tako je Komunistička partija Jugoslavije pomoću Narodnog fronta, eliminisanjem najglavnijih političkih šefova, primanjem pojedinaca i disi­ dentskih grupa, ostvarila najvažniji politički zadatak svoje nove demokratije, da s jedne strane bude gospodar u jedinom od vlasti tolerisanom i favori­ ziranom političkom pokretu, a s druge strane da ima u njemu kao dekora­ ciju novostvorene ili stare skoro nepostojeće političke grupacije: Hrvatsku seljačku republikansku stranku, Zemljoradničku, i uz njih Republikansku, De­ mokratsku levicu i Narodnu seljačku stranku. Pomoću takvih grupacija, koje »u za njega, Titov režim žeji da uveri svet da dopušta slobodu strankama, 137

kao što bi dozvoljavajući im partiske listove hteo da stvori utisak da time daje i slobodu štampe. Parlamentarizam Titove Jugoslavije Titova demokratija višeg tipa pokazala je svoju originalnost ne samo u postupku prema strankama, nego i u svome shvatanju parlamentarnosti. Postanak i rad Antifašističkog vijeća, docnije privremene skupštine, od no­ vembra 1942 godine do avgusta 1945 godine, u koliko mogu da budu poredjeni sa drugim sistemima, na sve pre liče nego na parlamentarnu de­ mokratiju. Prvu skupštinu Antifašističkog vijeća sačinjavalo je 67 članova koje apsolutno niko nije izabrao, čak ni po partizanskoj uredbi o izborima, već koja je sastavljena od ljudi kojima se tada raspolagalo u partizanskom po. pretu. Uostalom bilo je nemoguće da ih narod izabere, jer su u sastavu u glavnom preovladjivali partizani iz Srbije, Sandžaka i Crne Gore, koji su napustili svoje krajeve često godinu dana pre toga i više nikakvog kontakta sa njima nisu imali. Ma da tako sakupljeni, oni su se usudili da ne priznaju legalnu jugoslovensku vladu, kao što su se isto tako samozvano nazvali jugoslovenskim većem, ma da srpske pretstavnike niko nije birao, kao ni hrvatske, a od Slovenaca nije bio ni jedan. Na drugom zaseđanju AVNOJ-a u novembru 1943 godine u Jajcu, proglašeno je novo telo Prezidium, opet nebirano ni od koga i popunjeno novodošlim partizanima, koje se proglasilo za vrhovnu vlast u Jugoslaviji. Potom je Titov pokret, do kraja dosledan u praksi upravo obratnoj od one u parlametarizmu, posle proglašenja Prezidiuma Antifašistič­ kog vijeća za Jugoslaviju, imenovao Zemaljska antifašistička vijeća za poje­ dine federalne jedinice, koja su imala za dužnost da sankcionišu već donete odluke. Pošto u Srbiju partizani nisu mogli da udju i da zagospodare njom sve do pojave Crvene armije, to u njoj ranije nisu imali ni okružne na­ rodno-oslobodilačke odbore, a kamo li skupštinu. Dvadeset dana po padu Beograda, od 9— 12 novembra 1945 godine, dok se dobar deo Srbije još uvek nalazio pod nemačkom kontrolom ili u žarištu borbi, dok je postojala još opšta dezorganizacija i nesredjenost, dok još nisu uspostavljeni u zemlji ni narodno-oslobodilački odbori, a kamo li vršeni kakvi izbori, skupili su se partizani na brzinu u Beogradu, proglasisli antifašističku skupštinu Srbije i odobrili odluke donete na ranijim zasedanjima AVNOJ-a. Tu se, kao i na ostalim skupštinama, na jedno uvek pouzdano pazilo, naime da u njih udju Titove pristalice, makar bez ikakve formalne motivacije ili delegiranja ma sa čije strane, a da se zatvore skupštinska vrata čak i onim političkim ljudi­ ma, koji su docnije imali prava na članstvo u Privremenoj skupštini. Članovi poslednjeg jugsolovenskog Parlamenta, nekompromitovani saradnjom sa ne­ prijateljem, i pored odluka Krimske konferencije, nisu primljeni u Privreme­ nu skupštinu, uprkos tome da su nekolicina onih kojima su molbe odbijene, izabrani na opozicionoj listi ili da su mnogi drugi proveli sve vreme rata u nemačkom zarobljeništvu. Od preko 370 poslanika poslednje predratne jugo­ slovenske Narodne skupštine, samo njih 37 su primljeni u Privremenu skupštinu, dok su mnogi, neposredno posle objavljivanja Krimske deklaracije, pohapšeni da bi im se onemogućio ulazak. Za Titov pokret i režim imalo je 138

važnosti merilo da u njihove skupštine ulaze samo pouzdani ljudi, a nikakvu ulogu nije igrao sam broj poslanika. Prvi AVNOJ ima 67 članova, drugi put sam Prezidium toliko. Prvi put u Antifašističkoj skupštini Srbije prisustvuje 883 neizabrana člana, drugi put u aprilu 1945, u Narodnoj skupštini Srbije ima 315 poslanika, da bi nekoliko dana potom odjedared bilo primljeno još 37, sa jednostavnom formulacijom: “ Na osnovu jednog od zakonskih predloga ušlo je u Narodnu skupštinu Srbije još 37 poslanika." Sve ono što uradi vlada proglašava se za najdemokratskije i tvrdi se da je primljeno od naroda najoduševljenije. Povodom deobe Sandžaka i pri­ pajanja jednog njegovog dela Crnoj Gori, a drugog Srbiji, u komentaru je rečeno: “ Ovim je aktom jednom više pokazano svetu šta je prava demokratija i na kakvim osnovama bazira Nova Jugoslavija. Time je ujedno opovrgnuta laž "koju po zemlji i inostranstvu šire reakcionarni šovinisti, o nepostojanju demo|p-atije i slobode izražavanja narodne volje1.45 Uz to se kaže, da je i posle ove odluke, kao i uvek u Titovom režimu i kad to treba, došlo do velikih manifestacija naroda što je izvršena deoba Sandžaka, kao što je godinu i po dana pre toga tvrdjeno da je isti taj narod priredjivao iste takve manifestacije prilikom proglašenja samostalnosti Sandžaka. Kao što se članovi Antifašističkih skupština prostim dekretom imenuju, tako i one same na jedan vrlo osoben način funkcionišu, bez primera u istoriji parlamentarne demokratije. Skupštinski poslovnik ne mora ni da postoji, pravo interpelacije malo kad se upotrebljava, svi poslanici — čla­ novi fronta, sve odluke primaju sa aklamacijom, odluke se donose rekordnom brzinom: državno uredjenje, zbacivanje Kralja, nova vlada, sve se to je ­ dnoglasno prima za jedan dan, 29-og novembra 1943 godine u Jajcu, svi politički zakoni u avgustu 1945 godine, donose se za nekoliko dana. Novi izborni zakon Pošto su bez izbora imenovana Antifašistička vijeća za Jugoslaviju i za njene federativne jedinice i pošto su tela, stvorena nedemokratskim putem, proglašena za najdemokratskija u istoriji, pošto je Privremena vlada već nametnula novo državno uredjenje, ostalo je još da se odigra i završna tačka, da se na kraju ispuni i formalnost izbora za Ustavotvornu skupštinu. Glasanje za Ustavotvornu skupštinu imalo je da bude sprovodjeno od Titovih vlasti isto onako kao što je u pojedinim pokrajinama vršeno glasanje za sreske i okružne narodne odbore. Sa kakvim ciljem je ono vršeno, govori rečenica iz proglasa Pokrajinskog narodnog fronta za Vojvodinu: “ Izborna kampanja za izbore u Vojvodini treba da protekne u znaku jačanja i učvršći­ vanja narodne vlasti2.4' Učešće glasača prema zvaničnim saopštenjima uvek _jeJ95o'o do 100% , jer postoji prvo kontrola vlasti da skoro svi birači izadju Jbiralište i drugo, ne^postoji nikakva mogućnost sa ma čije strane za proveravanje saopštenih podataka. Izbori se ne tumače kod Tita kao par­ lamentarna borba više stranaka, već kao plebiscitarno rešavanje za ili protiv. _što takodje ima svoje uzore svakako pre drugde nego u demokratskim 1 “ Vesti iz Jugoslavije", broj 38, 4 aprila 1945 godine. 2 “ Vesti iz Jugoslavije", broj 56, 2 0 - V I -1945. 139

zemljama. Povodom izbora za Konstituantu, Tito je unapred poručio: :'T o će biti izbori na kojima će svaki gradjanin moći da kaže svoje da ili ne3.“ Pošto izbore nije moguće sprovoditi starom uredbom od 1942 godine, sa dizanjem ruke u vis i pošto se mora zadovoljiti demokratska forma, to se morao ipak doneti izborni zakon, koji ne samo da je nedemokratski po svome jjlovu , nego će to još više biti po svojoj primeni, datoj isključivo u ruke Titovih partizana. Taj zakon za koji je u komentaru rečeno da je jedan od najdemokratskijih na svetu i demokratskiji od mnogih na Zapadu, sadrži nekoliko svojih specifičnih obeležja. Prvo, Ustavotvornu skupštinu sačin­ javaju dva doma, Savezna skupština i Skupština naroda; prva se bira sistemom okružnih lista, pri čemu na svakih 40.000 stanovnika dolazi po jedan poslanik, a druga sistemom zemaljskih lista time što svaka federalna jedinica, bez obzira na svoju veličinu i broj stanovnika daje po 25 poslanika. Drugo, biračko pravo imaju svi muški i ženski državljani Jugoslavije, koji su navršili 18 godina života, svi vojnici Jugoslovenske armije kao i svi bivši borci NOV i POJ, bez obzira na godine starosti, makar i sa 14 godina. To je jedna od najoriginalnijih odredbi Titove izborne demokratije, po kojoj svi imaju pravo da glasaju za njega, čak i Ječaci. Zato su omladinci iz Ujedinjenog' saveza antifašističke omladine Jugoslavije, mladji od 18 go­ dina, pred izbore masovno uvodjeni u vojsku da bi se povećao broj glasača, makar da nisu prethodno ni učestvovali u partizanskim odredima, kao što je i delimična demobilizacija Jugoslovenske armije odredjena za 18 novembar, nedelju dana po završetku izbora. Treće, dok o biračkom pravu govori samo jedna tačka (3), dotle pet tačaka govore ko nema biračko pravo. Po tom iherilu nemaju biračko pravo svi ministri koji su učestvovali u vladama od 6-og januara 1929 godine, do 5-og februara 1939 godine, sa izuzetkom onih „k o ji su se odlikovali svojim radom u borbi protiv okupatora", to jest oni koji su prišli Titu. Dalje, sva lica koja su bila “ pripadnici vojnih formacija ili aktivni funkcioneri i istaknuti članovi u ustaškim, četničkim, ncdićevskim, ljotićevskim organizacijama, Beloj i Plavoj gardi, kao i drugim sličnim kvislinškim organizacijama i grupama u zemlji i inostranstvu koje su saradjivale sa neprijateljima i njihovim pomagačima, kao i pojedinci koji su se obeležili takvim radom, sa izuzetkom onili za koje se dokaže da je njihovo učestvovanje u pomenutim organizacijama ili u vojnim formacijama bilo prinudno ili samo prividno, u cilju nanošenja štete okupatorima i njihovim pomagačima, kao i ona lica koja su pristupila narodno-oslobodilačkoj borbi ili su je delom pomagala. Zemaljske vlade u sporazumu sa saveznom vladom odredjujn koje organizacije, ustanove i grupe, potpadaju pod te tačke.11 Po zvaničnim saopštenjima ispada da u Srbiji 55.000 ljudi nema pravo glasa a u Jugoslaviji 253.000. Na ponovljeni zahtev opozicije da se objavi tačna sta­ tistika po srezovima, koliko je brisano glasača iz biračkih spiskova, vlada nije odgovorila, pošto bi se jedino na taj način mogli kontrolisati zvanični po­ datci i utvrditi neispravnosti za svaki srez posebno, što davanjem opšte cifre za celu zemlju nije mogućno. Zvanični aparat tvrdi da navedeni broj iznosi samo 3 o/o celokupnog broja stanovništva, što znači pod pretpostavkom da 3 Titov govor na Kosmaju, 7 jula 1945. 140

pomenute cifre tačne, ma da niko sa strane to ne može da kontroliše, da je dobar deo bivših glasača sa prošlih izbora izgubio pravo glasa, jer treba imati još u vidu preko milion stradalih u toku rata, nekoliko stotina hiljada bivših ratnih zarobljenika koji su odbili da se pod današnjim uslovima vrate kući, i znati da se u objavljenu cifru od 253.000 mogu da uključe svi vidjeni ljudi iz grada i sa sela, koji su podozrivi Titovom režimu, pa zaključiti koliko u sebi ima demokratskog Titov izborni zakon. Izborni organi su narodni odbori koji sastavljaju biračke spiskove i dostav­ ljaju ih izbornim komisijama radi kontrole. Taj izborni zakon, kako je rečeno u Memorandumu jugoslovenskih političkih šefova konferenciji savezničkih ministara spoljnih poslova u Londonu, daje komunističkoj stranci i njenoj vladi vlast da odabira ne samo kandidate nego i birače. On je sastavljen s ciljem da što je moguće više političkih ljudi, koji nisu sa partizanima saradjlvali, odstrani iz javnog života, da one koji se nalaze u federativnoj Jugo­ slaviji, ali ne i u Jedinstvenom frontu, onemogući ma u kakvom stvarnom radu. Davanjem izbornog prava svima koji su za postojeći režim, a izbornog postupka u ruke narodnih odbora, od Komunističke partije imenovanih i kontrolisanih, nije moglo biti sumnje da će se unapred znati rezultat. Radi pravilnog razumevanja izbornog zakona, dva najautentičnija pretstavnika T i­ tove države, Milovan Djilas i Moša Pijade, izjavili su u Privremenoj skup­ štini: “ Ovo je 'promjena jednog stanja i samo u okviru toga stanja može da se popravlja, a ne izvan, protiv ili na liniji iz mene toga stanja“ (Milovan Djilas), dok je Moša Pijade još otvorenije rekao: “ Ne može doći narodna vlast više u pitanje, i kad bi se izabrala takva Ustavotvorna skupština, koja bi te tekovine dovela u pitanje i brisala ih, narod bi morao da ratuje protiv takve Ustavotvorne skupštine i morao da je razjuri4.44 Pojava opozicije u Privremenoj supštini Sem ogromne većine članova Jedinstvenog narodnog fronta, koji su kao i uvek glasali za svaki vladin predlog, sa donošenjem novog izbornog zakona kao i drugih, našla se nesaglasna grupa poslanika Demokratske stranke na čelu sa Milanom Grolom, koji je u znak protesta istupio iz vlade, a poslanici prešli u opoziciju. Rascep izmedju Mihailovića i Tita koji se u zemlji izražavao na oružanom planu, izbio je i u Londonu na političkom. Jugoslovensko po­ litičko voćstvo u inostranstvu podelilo se još po jednoj liniji; jedni su se izjasnili za saradnju sa Titom, drugi protiv nje. Od voćstva Slovenske ljudske stranke samo je Franc Snoj prišao Titu i odmah dobio ministarski položaj u Sloveniji, dok su drugi prvaci na čelu sa predsednikom Dr. Mihom Krekom ostali u inostranstvu. Od Hrvatske seljačke stranke, njen generalni sekretar Dr. Juraj Krnjević izjasnio se protiv sporazuma Tito—Subašić, dok su Šubašić i Šutej ušli u Titovu vladu. Od Samostalno-demokratske stranke Srdjan Budisavljević i Šava Kosanović vratili su se u zemlju, a Većeslav Vilder ostao u inostranstvu. Od Zemljoradničke stranke predsednik Dr. M. Gavrilović i njegov zamenik Miloš Tupanjanin izjasnili su se protiv Tita, dok mu je 4 “ Borba“ Organ Komunističke partije Jugoslavije, 15 avgusta 1945. 141

Branko čubrilović prišao. Zamenik pretsednika Radikalne stranke Miloš Trifunović vratio se u Beograd, ali nije ušao u Titov front, a M. Bobić, K. Miletić i M. Nineić nisu. Od šefova Jugoslovenske nacionalne stranke nije se niko vratio. Od Demokratske Milan Grol je postao potpresednik Titove vlade, a druga četiri prvaka B. Marković, B. Vlajić, R. Knežević i D. Lazarević ostali su u inostranstvu. Milan Grol je jedini od političkih šefova srpskih stranaka ušao u vladu da pokuša saradnju sa Titovim režimom i cilju demokratizacije zemlje. U toku rata mnogobrojni prvaci Demokratske stranke angažovali su se u zemlji u pokretu Draže Mihailovića, verujući da pored nacionalnih i demo­ kratskih obaveza ispunjavaju i svoje partiske, jer im šef sedi u Londonu u vladi u kojoj je i Draža Mihailović. Pošto je stupio u novu vladu, u Beogra­ du, koja je izmedju ostalog sankcionisala medjuvreme od nekoliko meseci, kad je Tito kao apsolutan gospodar u zemlji osudio ili likvidirao mnoge čla­ nove Glavnog odbora Demokratske stranke, Grol se, našavši se sam prema Titu koji je imao vlast, Narodni front, vojsku, policiju, na delu uverio o mogućnosti saradnje sa Komunističkom partijom. Dobivši pravo kao pot­ presednik vlade i šef Demokratske stranke da delegira u Privremenu skup­ štinu oko 15 članova Glavnog odbora stranke, kojima režim nije mogao da prigovori učešće u pokretu generala Mihailovića, i uverivši se posle nekoliko meseci da ne može na stanje stvari da utiče, Grol nije hteo u vladi ni da učestvuje. Ma da 15 ljudi u Skupštini nisu mogli da deluju na Titovu potpunu većinu, kao što prethodno jedan čovek nije mogao da utiče ,na njegovu vladu, ipak je pojava opozicije bio prvi politički dogadjaj u zemlji koji se desio bez Titove režije i mimo njegove volje. Nekoliko meseci ranije istup ma kakve opozicije prestavljao bi u očima Titovog režima izdaju naroda i države, i kao takav odmah dobio odgovarajuću kaznu. Još 19 aprila 1945 godine u svojoj emisiji beogradski radio je poručivao: “ One koji su mirno sedeli kod kuća, imajući svega i svačega, i sada laju okolo, pozivamo da prestanu sa svojim pričama, jer ćemo ih mi inače ućutkati.“ Grolov prelaz u opoziciju učinjen je u prvom pogodnom času kad su Zapadni saveznici po istom pitanju sprovodjenja izbora, preduzimali korake kod vlada u susednim zemljama Jugoslavije. Prva javna opozicija pojavila se iz istih redova, kao i u Bugarskoj i u Rumuniji, od strane onih koji su pristali na saradnju sa Komunističkom partijom, pa se potom izdvojili i iz vlade izašli, dok oni koji su se izjasnili za drukčije uslove saradnje, ako su u zemlji, nemaju pravo da govore a ako su u inostranstvu, ne mogu kući da se vrate. I to je jedna od karakteristika demokratije „višeg tipa, da oni koji su ulazili u privremene skupštine ili stupali u vlade i time stekli pravo gradjanstva i legalnosti kod režima mogu jedino sa njim da se desolidarišu, ali ne mogu ništa da preduzmu za njegovu promenu. Ostali pak političari i stranački šefovi, ma koliko da su mnogobrojniji, a koji nisu ulazili u tu fazii politike,-jednostavno su kvalifikovani za’ narodne neprijatelje i izdajnike i lišeni svakog po­ litičkog prava. Na primeru Milana Grola ponovo se dokazalo da Srbi nisu protiv Komunističke partije i Titovog režima iz zadrtosti i po cenu samoubistva naroda, već iz iskustva da sa njima nema saradnje i koalicije na ravnoj nozi, kao što se i ovoga puta potvrdilo aa do razlaza nije dolazilo zato što srpski 142

prestavnici nisu hteli da stupaju u saradnju, već zato'što su je komunisti u svakoj prilici gazili ili izigravali. Jednovremeno sa danom podnošenja ostavke, Grol i njegova grupa poslanika postali su težište napada celokupne zvanične propagande u zemlji. Grol je bio prinudjen da traži od ministarstva unutrašnjih dela pravo osni­ vanja stranke, koja je već decenijama postojala, a nekolicina bivših članova stranke pristalica Titovog režima i pripadnika Narodnog fronta, na svojoj Zemaljskoj konferenciji (28 septembra 1945) ogradila se od Milana Grola i dosadašnjih članova Glavnog i Izvršnog odbora i osporila im pravo da uzimaju ime stranke, izabirajući svoj Akcioni odbor, kao uvod za izbacivanje G ro* i svih članova Izvršnog odbora iz sopstvene stranke. Stubovi Titovog režima utrkuju se od tada da prikažu shvatanje političke tolerancije u de­ mokratiji višeg tipa i tumačenje prava opozicije. Na zboru 7 oktobra 1945 godine, Titov zamenik u partiji, Aleksandar Ranković, uzviknuo je : “ Učinimo sve da zagorčamo život i onako gorak našoj takozvanoj opoziciji!" a za njim je Titov zamenik u nekadašnjem Vrhovnom štabu Milovan Djilas rekao na adresu opozicije: “ I mi smo tu opoziciju tukli u ratu ne gumenim, nego onim pravim čeličnim kuglicama5." Kad su najodgovornije ličnosti Titovog režima preporučivale svojim pristalicama da se tako odnose prema opoziciji, nije čudo šta se u predizbornoj agitaciji dešavalo. U “ Demokratiji", organu. Milana Gr<»la (broj (broj 4, 18— X — 1945) registrovani su sledeći primeri, naravno bez ma kakve kritike: “ Horovi dece pevaju pesmice “ Grola i Peru o banderu11 i druge. V Vojvodini, u subotičkom okrugu, u horovima je skan­ dirana ulicama parola “ kuršum Grolu.“ U istom broju navedeni su slčajevi, o onemogućavanju rasturanja lista zadržavanjem na pošti, pretnjama činovni­ cima raznih ministarstava i državnih preduzeća koji su čitali list, otpuštanjem iz službe, i najzad merama koje su specifične za demokratiju višeg tijia: premlaćivanjem kupaca, kao i prodavača i javnim paljenjem listova, po ulicama. Titova merila demokratije Pravilnik Titove demokratije sasvim je novog tipa. Merilo demokratije su Komunističke partije. U koliko Komunistička partija u pojedinoj zemlji ima veći udeo u vlasti, u toliko je u njoj savršenija demokratija; u koliko pak ima manji, u toliko je bliža fašizmu i diktaturi. Kad Komunističke par­ tije nemaju slobodu delovanja onakvu kakvu bi same želele, kao u Grčkoj, onda je to vladavina fašizma. Kad imaju punu slobodu delovanja, ali su bez učešća u vlasti, zato što su slabe, kao u Americi i Velikoj Britaniji, onda je to diktatura buržoazije. Kad imaju pretstavnike u vladama pojedinih zemalja, kao u Italiji i Francuskoj, onda tamo postoji -vladavina buržoaske demo­ kratije, u kojoj preovladjuju reakcionarni elementi. Kad u pojedinim zemlja­ ma komunističke partije imaju veliki uticaj u vlasti, kao u Bugarskoj i Rumuniji, ili presudnu reč kao u Jugoslaviji ili Albaniji, onda je to nova narodna demokratija višeg tipa. Kad Komunistička partija ima sve u svojim rukama, kad ni jedna druga stranka ni fiktivno ne postoji, i kad je ostvaren ko6 Govori na zboru u Beogradu, 7 oktobra 1945 godine. 143

munistički ekonomski “'program, onda je to krajnja reč progresa i najviši stupanj demokratije. Po novim shvatanjima demokratije, što god je vlada više narodna, tim manje je moguće da se preko Skupštine izvrši njena re­ konstrukcija, izazove kriza, da na izborima postoji više od jedne liste a na glasanju bude manje od 90% glasova za vladu. Rekonstrukcija narodne vlade to je recimo, kad na položaju ministra unutrašnjih poslova srpske federalne vlade, politkoma Oficirske škole Vrhovnog štaba za Jugoslaviju, zameni politkom Glavnog štaba za Srbiju, a kad se pokuša da izazove kriza savezne , vlade, na primer za vreme Potsdamske konferencije, kao što je Tito to otkrio u govoru od 12 septembra 1945 godine, otvarajući izbornu kampanju, onda se to kvalifikuje kao aktivnost ravna izdaji. Kad se u jednoj zemlji ukine jedna partija-komunistička, a postoji deset drugih, onda je to po komunističkoj logici diktatura nad narodom!* a kad se u drugima prvo samo jedna .ozakoni i pomoću vlasti favorizuje njihova, a sve ostale razbijaju, cepaju, guše, onda je to nova demokratija. Kad se negde razjure komunistički demonstranti, to je najbrutalniji teror nad narodom, a kad narodne vlade oduzmu politička prava svojim protivnicima i dojučerašnje svoje saveznike u frontovima prinude da se sklanjaju po stranim ambasadama, onda je to borba protiv poslednjih ostataka fašizma i reakcije i to u duhu doluka Krimske deklaracije. Monarhija — to je po pravilu reakcija, makar da daje lične, partiske i parlamentarne slobode, frontovi — otačastveni, nacional-demokratski, jedinstveni narodni — to je po pravilu progres, makar da hoće da sprovode i Hitlerovske plebiscite. Sloboda štampe ne postoji kad u drugim državama deset raznih partija izdaju listove, i Komunistička takodje, sa međjusobno suprotnim političkim mišljenjima i pogledima, ali zato ona postoji u Jugoslaviji, kad svi listovi imaju podjednaku slobodu da hvale prvu narodnu vladu, vodju Tita, jedinstvo naroda Jugoslavije i bratstvo sa komunističkim partijama Bugarske i Albanije. U buržoaskoj demokratiji gde, kako Komunistička partija kaže, buržoazi­ ja ima diktaturu, izbornu kampanju na radiu otvara predsednik vlade a za njim odmah govori šef opozicije. Pod ličnim režimom predsednik vlade ima jedini pravo na radio i štampu, a opoziciji ostaju letci i zborovi. Po demo­ kratiji višeg tipa, pretsednik vlade i njegov front su jedini koji imaju izbornu listu, dobijaju na raspoloženje radio, štampu, izdavanje proglasa i državnje zborova za napadanje opozicije, a opozicija, zarobljena u mreži Titove vlasti, samo može da izjavi — jedino što joj preostaje — da ne izlazi na izbore. Komunistička partija u Grčkoj i njen šef mogu javno da traže intervenciju velikih sila, a u Jugoslaviji se još niko nije usudio na to, dok oni u inostran­ stvu koji su je zahtevali bivaju oglašeni za izdajnike i narodne neprijatelje. U Grčkoj šef Komunističke partije može da napada britansku spoljnu politiku i da osudjuje držanje britanskih trupa, dok bi se u Jugoslaviji teško moglo desiti da se nekom dozvoli da učini ma i najmanji prigovor sovjetskoj p o­ litici. U predratnoj Jugoslaviji, koja zaslužuje osudu, sve do 6 januara 1929 godine napadi štampe, kroz članke i karikature, nisu štedeli ni Kralja, a da li bi se danas nekom dozvolilo u Jugoslaviji da preko štampe napadne i karikira Tita. U Jugoslaviji se pre rata s mnogih strana govorilo i pisalo da je ondašnji režim značio vladavinu uvek iste klike, dok bi se u današnjoj 144

teško neko usudio na ma kakvom skupu reći ili ma gde napisati da je sa­ dašnji režim diktatura Komunističke partije. U ondašnjoj Jugoslaviji postoja­ li su listovi, kao “ Republika“ u Beogradu, “ Seljački dom“ u Zagrebu, koji su se godinama zalagali za republiku i napadali vojgku, a da li bi se u današnjoj smeo da pokrene list koji bi se zalagao za monarhiju ili ma šta nepovoljno rekao za Titovu armiju. Pod šestoj anuarskom Jugoslavijom sve opozicione stranke napadale su centralističko uredjenje i njegove nosioce, a u današnjoj teško da se može učiniti stvarna i sistematska kritika sadašnjeg nametnutog federativnog uredjenja. U šestojanuarskoj Jugoslaviji poštovana je, sem dva tri priRtršajđ autonomija Univerziteta, koju su u Beogradu komunisti koristili za svoje ciljeve, a u Zagrebu frankovci za svoje. U sadašnjoj pak Titovoj državi, sa Univerziteta su izbačeni mnogobrojni profesori, ma da su i pod okupacijom bili od Nemaca odstranjeni sa svojih položaja, a autonomija Univerziteta ne postoji. Demokratija — to je garantija da čovek svoje mišljenje nesaglasno sa vladinim, može slobodno da izražava bez najmanje neprijatnosti i bez opas­ nosti po život. To u Titovoj Jugoslaviji ne postoji. Demokratija znači posto­ janje i negovanje slobodne i ravnopravne diskusije. N je kod Tita nema. Demokratija to je poštovanje čoveka kao slobodnog i misaonog bića, kod Tita pak to je dresiranje kolektiva sa nekoliko formula u glavi i sa odredjenim zadatkom pred sobom. Demokratija — to je ne samo tolerancija raznih mišljenja nego i poštovanje ljudskih života. To je kod Tita nepoznato. Tu je tek Titova demokratija postavila rekord. Titova vlada bila je prva koja je pred Savezničkom komisijom za Italiju zahtevala da se uskrati pom oć UNRE Jugoslovenima antititovcima, pri čemu je odbijena, kao što se ona preko svoga delegata Beblera, zajedno sa sovjetskim delegatom Visin­ skim, na sednici Organizacijie Ujedinjenih nacija u Londonu, februara 1946 godine, jedina zauzimala da se izvede prinudno repatriranje onih koji odbijaju da se pod današnjim uglovima vrate u zemlju, što takodje nije prihvaćeno. Titova Jugoslavija bila je takodje prva po saopštenoj listi od nekoliko hiljada ratnih zločinaca po kojoj je jedan narod, od prvih u borbi protiv Hitlera. ispao medju prvima po broju ratnih krivaca. Titova vlada je bila isto tako prva od svih u Evropi, u oduzimanju državljanstva gradjanima Jugoslavije u inostranstvu, medju njima i desetinama hiljada Srba koji su proveli četiri godine u ratnom zarobljeništvu. Tehnika Titove demokratije Titova najomiljenija politika jeste politika svršenog čina, kako u unutraš­ njoj tako i u spoljnoj politici. Titov pokret je u toku borbe imenovao narodnooslobodilačke odbore, tek potom im dao pisanu formu i proglasio ih organi­ ma nove vlasti, koji su svršena činjenica, o kojima nema prava više ni da se diskutuje, a kamo li da se postavlja pitanje njihove valjanosti i punovažnosti. Titov pokret je potom imenovao i parlamenat, čije ustrojstvo kao i članovi su postali svršen fakat, koji niko nije više imao prava da spori. Taj imenova­ ni parlamenat proglasio je svoju vladu, koja je takodje postala svršena činjenica, i kao što su narodni odbori postali neprikosnoveni organi nove vlasti, kao što je AVNOJ automatski postao Narodna skupština Jugoslavije, 145

tako je i Titov Nacionalni komitet postao baza za novu vladu. Imenovana skupština 1943 godine — Prezidium AVNOJ-a proglasila je novo fe­ derativno uredjenje još pod okupacijom 1943 godine i potoni ga u državi ostvarila, i to je takodje postala činjenica koja je imala jednostavno da se primi. Ta ista ni od koga izabrana skupština zabranila je Kralju Petru povra­ tak u zemlju. Titovim sticanjem vlasti na kraju rata, i to je jednostavno postala gotova činjenica. Titov partizanski pokret stvorio je političku vojsku i ona je dolaskom partizana na vlast postala zakonita i van diskusije. Kad je Titov pokret postao gospodar u državi, on je sve privremene organe upotrebio da bi se definitivno učvrstio na vlasti i doneo konačno državno uredjenje. To je poslednja faza politike svršenog čina, koja ima da se završi sankcionisanjem odluka od strane unapred pouzdane Konstituante, kao što su one prethodno bile donete od sopstveno imenovanog i pouzdanog AVNOJ-a. Titov režim je ostavio “ opredeljenju samog naroda“ samo ono što nije mogao zbog nedostatka ma kakve forme, da nametne kao gotov fakat. To je biranje Konstituante, koja je svojim unapred utvrđjenim sastavom imala da skine sa dnevnog reda još jedino preostalo pitanje: Monarhiju, i aklamaci­ jom da proglasi Republiku. Kod ličnih režima Parlamenat često nije postojao i parlamentarni propisi su izigravani, kod Tita Parlamenat je stvoren sa unapred sigurnom većinom, tako da može slobodno da se pridržava svih parlamentarnih formalnosti. U parlamentarnoj demokratiji članovi skupštine imaju mogućnost postavlja­ nja poverenja i izazivanje krize vlade. U pseudodemokratiji vlada se služi raznim trikovima da bi izbegla kontrolu opozicije, glasanje o poverenju i izazivanje krize. Kod Tita pak vlada može u svako doba pred Parlamentom postaviti pitanje poverenja, ne zato što je gotova da podnese i ostavku, već zato što je sigurna da je ne može niko oboriti. Kod ličnih režima radi obezbedjenja pobede na izborima, otežava se izlazak opozicije, upotrebljava se falsifikovanje, javno glasanje, nakaradna podela izbornih mandata; kod Tita glasanje je tajno, podela mandata pravilna, jer opoziciji ne samo da je otežano, nego i onemogućeno da izadje na izbore, i glasovi opozicije ne moraju da se falsifikuju, jer stotine hiljada opozicionara inače nemaju pravo glasa. Titova Jugoslavija, za razliku od Norveške, Francuske, Cehoslovačke, Finske, Madjarske, gde su izbori vršeni ranije, bila je^prva zemlja u Evropi, gde je na izborima ne samo postavljena jedna jedina lista, nego gde i nije označeno koliko od kandidata sa liste Jedinstvenog narodnog fronta pripadaju svakoj pojedinih stranaka, jer bi se onda videlo da ih Komunistička partija sama ima više od 80o/o. Kod ličnih režima, kao pod šestojanuarskim u Jugoslaviji, bilo je zabranjeno osnivanje političkih udruženja i stranaka, koje imaju plemenski ili regionalni karakter, ili su uperene protiv društvenog poretka. Ministar unutrašnjih dela morao je da im odobri delatnost, a mogao je već dozvoljene da rasturi, sve ovo da bi opozicija što više paralisala. Kod Tita jedan deo tih propisa ne postoji, čak se pred izbore izrično garantuje potpuna sloboda delanja stranaka, jer u faktičkom stanju stvari i u sklopu sadašnje države to ostaje mrtvo slovo na hartiji, i ima jedino važnost za vladajuću Komunističku partiju, pošto su opozicione demokratske stranke onemogućene, a fiktivne u Frontu, bez 146

oslonca u narodu, i sa više nego uskim krugom svojih prvaka nisu ni u stanju da sprovode partisku organizaciju u unutrašnjosti zemlje. U ličnim i pseuđođemokratskim režimima da bi se sprečila opoziciona štampa, stvaraju se ustavni i zakonski propisi o sudskoj, policiskoj i preventivnoj cenzuri. Kod Tita etatizacijom izdavačkih preduzeća i dozvolom izlaženja samo listo­ va koji su na liniji narodno-oslobodilačke borbe, zna se ko može da piše i šta sme da se piše. Zato Eduard Kardelj može da izjavljuje, doduše pred stranim novinarima, da je opoziciji dozvoljena slobodna propagandistička đelatjost, da jo j je stavljena na raspoloženje potrebna hartija za štampanje i da joj je dozvoljena slobodna upotreba radia za predizborne emisije, svestan toga da je sve to u zemlji samo puka priča i da je mnogo naprednije tvrditi pred inostranstvom da opozicija ne može da opstane ne zbog kontrole vlasti, već zbog nedostatka podrške u narodu. Titov režim nošen od ljudi vaspitanih u duhu totalitarne ideologije dobro zna da je sada efikasnije u ime slobode, naroda i pune demokratije na hartiji, a u stvarnosti svojom novom vlašću, onemogućiti opoziciju, nego li kao u pseuđođemokratskim režimima istupati sa raznim reakcionarnim tezama i zakonima. Oni znaju da je ponekad dobro izmeniti' ime i formu, čineći je naprednom, a zadržati suštinu iz starog poretka, svesni učenja da najnepopularnijim stvarima, ustanovama i pojm o­ vima, samo treba dati drugi naziv, da bi ih mase mogle lakše da svare. Zato je sadašnji režim u Jugoslaviji umesto starog na/.iva — žandarmerija, uzeo drugi — m ilicija; zato je zakon o zaštiti države sada nazvan — zakon o zaštiti naroda; umesto policije ustanovljeno je odeljenje za zaštitu naroda (OZNA); umesto pojma antidržavni elementi uveden je novi —• narodni neprijatelji; umesto naziva preki i izvanredni sudovi obrazovani su narodni sudovi. U Titovom režimu, sve je to ne samo dobilo drugi naziv, nego i neuporedivo brutalniji postupak, jer po najelementarnijem merilu za svaki sistem — po oduzimanju ne samo gradjanskih prava i imovine, nego i života ideološkim protivnicima, nemoguće je uopšte praviti poredjenje Titovog režima ma sa kakvim prošlim vladama. U novom Titovom režimu, u duhu totalitarne tehnike vladanja, uvode se takve mere, koje znače napredak, ne u smislu demokratizacije kao što to partizani sami žele da pretstave, već u cilju jačanja sopstvene vlasti. Kad je gospođareća Komunistička partija strogo centralisana i kad državom upravlja kadar komunista, onda u njoj može da se sprovede ma kakva administrativna decentralizacija. Bivša Jugoslavija htela je da ozakoni po­ grešnu tezu o jednom jugoslovenskom narodu, sadašnja hoće na silu drugu o mnogobrojnim narodima Jugoslavije, medju kojima su samo Srbi podeljeni na četiri, i da to pretstavi kao slobodu i ravnopravnost tih naroda, ma da se tu radi o prostom računu da je neko za Tita i njegov režim, a sporedno da li je Srbin, Hrvat, Mađjar ili Arnautin. U predratnoj Jugoslaviji bili su priznati kao zakonom dozovljeni jezici srpsko-hrvatski i slovenački, što je od strane komunista osudjivano kao tlačenje nacionalnih manjina. U sa­ dašnjoj Titovoj Jugoslaviji priznati su kao ravnopravni i jezici manjina, što se tumači kao poštovanje nacionalnih i demokratskih prava, ma da se i to svodi na činjenicu da se može govoriti na svima jezicima, ali da govor uvek mora biti isti, da se izražava odanost režimu i vernost Titu. Slobodno je na 147

svim jezicima izjašnjavati se za vladu i tu svi jezici imaju ravnopravnost i slobodu, kao što je obratno ne bi imali svi podjednako, kad bi istupili protiv Tita. U pnedratrroj Jugoslaviji žene nisu uživale biračko pravo, što je tu­ mačeno kao nedemokratski; u sadašnjoj one ga imaju i to se tumači od novih vlasti kao najdemokratskija mera, ma da se radi o tome da i žene ravnopravno sa ljudima glasaju za Tita i da se sa nekoliko miliona ženskih glasova, zabašuri oduzimanje izbornih prava stotinama hiljada do sada puno­ pravnih glasača. U izrazito reakcionarnim režimima, prosvećivanje širokih masa i pomaganje kulturnog razvitka uopšte, zanemarivani su; u sadašnjem Titovom, prosvećivanju se poklanja pažnja, ali ne da bi se neukima otvorili novi svetovi neuniformisane prosvete i kulture, već da bi im se, učeći slova, ulile u glavu nekolike osnovne i uprošćene teze vladajućeg sistema kroz jedino postojeću zvaničnu literaturu. Sloboda štampe u Titovom režimu Kad po Ti tovom shvatanju demokratija znači rukovodeću ulogu Komu­ nističke partije, onemogućavanje političko, a još bolje fizičko dejstva opo­ zicije, a Parlamenat kad ima tačno regulisanu nadležnost aplaudiranja i aminovanja, onda je prirodno da se takva shvatanja primenjuju i na ostala područj a. U pogledu štampe zvanični pretstavnici vrše i ovde osnovnu podelu na buržoasko-demokratski, sovjetski i njihov novi demokratski oblik siobode štampe. O sovjetskoj slobodi štampe oni preštampavaju članak u kome se kaže: “ I mi smo duboko ubedjeni da sovjetska demokratija obezbedjaje naj­ napredniji oblik slobode štampe1." O slobodi štampe u svojoj narodnoj de­ mokratiji, oni, komentarišući novi zakon o štampi, kažu: “ I sloboda štampe nije za sve i za svašta. To je sloboda za najšire narodne mase, ali ne sloboda za fašiste i njihove pomagače, ne sloboda za sabotere i špijune.. . Zakon 0 slobodi štampe ne daje prava fašistima i njihovim aktivnim pomagačima da organizuju listove. On im dalje ne daje pravo da pišu u duhu raspaljivanja verske i nacionalne mržnje, u duhu potkopavanja jedinstva i jednakosti naših naroda, On ne dozvoljava narodnim neprijateljima pozivanje na nasilno rušenje onih tekovina koje je narod kroz tešku i krvavu borbu osvojio. On dalje ne dozvoljava klevetanje vrhovnih državnih organa, niti širenje lažnih 1 alarmantnih vesti. On ne dozvoljava da se piše protivu prijateljskih zemalja. On omogućava slobodan ulazak strane štampe u našu zemlju, naravno u koliko ta štampa nije namijenjena direktnoj propagandi protiv interesa naše otadžbine. On dalje daje najšire mogućnosti stranoj štampi da se pravilno informiše o dogadjajima kod nas-V1 Kad se to prevede na običan jezik, proizilazi da po Titovoj slobodi štampe ne sme da se piše protiv tekovina narodno-oslobodilačke borbe: bratstva i jedinstva svih naroda Jugoslavije, federacije od šest jedinica, Jugoslovenske armije, dominacije Komunističke partije, da ne sme da se napada Tito, njegove narodne vlasti, njegovih šest federalnih i jedna savezna vlada, da ne smeju da se šire lažne i alarmantne 1 “ Borba“ , 1 maja 1945 godine. Prevod iz časopisa “ Rat i radnička klasa". 2 “ Borba“ , 29 avgusta 1945 godine. 148

vesti, kao naprimer da saveznička štampa osudjuje režim u Jugoslaviji, da ne smeju da se napadaju prijateljske zemlje, to jest Sovjetski savez, nacionalno-demokratski front Rumunije, Otačastveni front Bugarske, Demo­ kratski front Albanije i ELAS u Grčkoj, kao što ih niko nije do sad ni napao, ali ne i da ne mogu da se kritikuju vlade Grčke, Turske, Velike Britanije i Amerike, kao što se redovno dešava. Da sloboda štampe u Titovom poretku ne znači absolutno ništa, i da je ona čak i po samom slovu zakona u potpunosti ugušena, ne treba dokazivati političkim zaključcima, niti treba upadati u verbalna preganjanja sa zvaničrjjm propagandom koja neprekidno tvrdi da u zemlji postoje sve slobode, već samo treba na delu viđeti kako se sprovodi ona odredba o slobodnom i pravilnom informisanju, kako strane štampe u Jugoslaviji, tako i javnog mnjenja u njoj o dogadjajima u svetu. Ništa bolje ne govori o slobodi i objektivnosti informativne službe u Titovoj Jugoslaviji, nego primeri sa objavljivanjem govora nejugoslovenskih političara — opozicionara, nego savezničkih državnika, i to ne o dogadjajima u Jugoslaviji, nego u -ostalim evropskim državama. U svom ekspozeu, 18 januara 1945 godine, britanski premijer Čerčil, koji je nazvao sebe u istom govoru jednim od prvih p ri­ jatelja Tita u inostranstvu, opširno je izlagao dogadjaje u to vreme u Grčkoj, optužujući ELAS da jevhteo da se dočepa vlasti pomoću britanskog oružja dobijanog za borbu protiv Nemaca, da se nije borio protiv nemačke oružane sile, da upotrebljava brutalne metode da bi stvorio od Grčke komunističku državu, pošto bi uklonio sve svoje protivnike. U beogradskoj štampi, dok su skoro svi ostali delovi čerčilovog govora doneti doslovno, izlaganja o Grčkoj izneta su sledećim rečima: “ U pogledu Grčke, čerčil je govorio veoma opsežno. U svom govoru on, do pojedinosti, samo iscrpnije ostaje pri svome ranijem, javnosti dobro poznatom stanovištu, stanovištu punom odobravanja svih postupaka djenerala Skobia, tako oštro kritikovanih u istom tom Domu, pred kojim čerčil drži svoj govor3." U govoru povodom pobede nad Ne­ mačkom, čerčil je u završnom delu rekao: “ Na evropskom kontinentu mi smo se za to zalagali da velike ideje za koje smo ušli u rat ne budu odstra­ njene ili prenebrcgnute u mesecima koji će slediti našem uspehu i da reči sloboda, demokratija i oslobodjenje ne budu izobličene, tako da izgube pravi smisao, koji smo im mi uvek davali. Malo bi imalo smisla, ako bi mi kaznili naciste za njihove zločine i ako ne bi jednovremeno na to pazili da pravda i zakon ponovo budu poštovani. Zašto bismo se mi borili ako bi na mesto nemačkih osvajačkih trupa došle totalitarne ili policiske vlade druge vrste.1' U beogradskoj štampi, posle pretposlednjeg pasusa koji govori o ratu protiv Japana, dolazi završni u kome se na sledeei način interpretiraju te čerčilove reči: “ Završavajući svoj govor, čerčil je istakao da ne bi bio dostojan p o­ verenja britanskog naroda, kada ne bi ponova sve pozvao na izvršenje za­ dataka za obezbedjenje celoga sveta4." Da se ne bi pogrešno pomislilo da je posle donošenja zakona o slobodi štampe, avgusta 1945 godine, Titova informaciona služba postala objektivnija, treba pomenuti primer sa prvim 3 “ Politika" od 19 januara 1945 godine. 4 “ Politika" od 14 maja 1945 godine. 149

ekspozeom britanskog ministra spolnih poslova Ernesta Bevina. U istom broju beogradskih novina, u kojima je objavljen komentar zakona o slobodi štampe, čiji prvi član glasi: "štampa u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji je slobodna^, donet je i Bevinov govor. Od svih njegovih izlaganja o situaciji u oslobod jciio j Evropi, o spoljnoj politici Velike Britanije, o politici prema Nemačlcoj, Italiji, španiji, Grčkoj, Poljskoj, Francuskoj, i odnosu prema vla­ dama Bugarske, Rumunije i Mađjarske, gde je po Bevinovim rečima jedna vrsta totalitarnog režima zamenjena drugom, od svega toga u beogradskoj štampi ima samo ovo: “ Prema saopštenju agencije “ Rajter“ juče je u Donjem Domu održana prva velika debata po pitanju spoljne politike. Glavni go­ vornik ljio je Ernest Bevin, novi ministar spoljnih poslova. Osvrćući se na zaključke konferencije u Potsdamu, Bevin je rekao da prilikom sastanka Saveta ministara spoljnih poslova u Londonu “ mi ne treba da budemo ispu­ njeni željom za kažnjavanjem ili za osvetom, nego treba u svemu što činimo da se pitamo da li će takav i jtakav postupak biti koristan za budući mir i da neće možda posejati seme budućeg rata.“ Na kraju svoga govora G. Bvein je odao toplo priznanje Sovjetskom savezu rekavši: “ Pobede Crvene armije bile su jedan od najvećih činilaca u oslobodjenju Evrope od nacističke tiranijc.“ On je izjavio dalje da je Velika Britanija u Sjedinjenim Američkim državama imala izvanrednog partnera5." Kada se u beogradskoj štampi izostavljaju reči britanskih državnika o dogadjajima i režimima u drugim zemljama, onda se može lako pojmiti kako bi izgledalo kada bi neko u zemlji pokušao da govori o teroru jugoslovenskih partizana i da ih optuži za totalitarni karakter njihovog režima. Da li bi to na javnom zboru mogao neko da kaže i da li bi mu to koja štampa u Jugoslaviji objavila?) Ako je u Beogradu izašlo za tri-četiri meseca nekoliko brojeva opo­ zicionog organa Milana Grola “ Demokratija", zar je to dokaz da u Jugo­ slaviji postoji ne samo apsolutna sloboda štampe, nego, po nekim Titovim braniocima i puna demokratija? Zar pojava jednog lista treba da obesnaži sve argumente i zar to treba da bude merilo demokratizma jednog poretka? Zašto se ti zastupnici ne pozovu i na beogradski radio, gde se nikada ni jedan opozicionar nije pojavio, zašto ne kažu da je opoziciji onemogućeno držanje zborova i zašto onda ne tvrde da postoji demokratija i u Bugarskoj, gde je takodje šef opozicione Demokratske stranke izdao nekoliko brojeva svoga lista? I pod reakcionarnim režimom Milana Stojadinovića u bivšoj Jugoslaviji, izlazili su ne računajući komunističke časopise, organi opozicionih stranaka: u Beogradu — “ Odjek" Demokratske stranke, “ Radničke novine" Socijalis­ tičke, "S elo" Zemljoradničke, u Zagreba — nedeljne novine “ Seljački dom“ i dnevni list “ Hrvatski dvevnik" u ime Hrvatske seljačke stranke, “ Nova riječ" u ime Samostalno-demokratske stranke i “ Hrvatski narod“ u ime frankovaca. Pod Titovim režimom, kad je posle 7-og broja “ Demokratija" zabranjena, ostalo je da izlazi 195 vladinih listova, a nijedan opozicioni. Kad se govori o Titovom režimu, čine se pokušaji s nekih strana da se u odbranu njegovog nedemokratskog karaktera navedu razlozi kako u Jugo­ slaviji ne može da postoji demokratija slična onoj na Zapadu, jer ne postoje 5 “ Borba" od 23 avgusta 1945 godine. 150

ni vefeovne demokratske tradicije i jer vladaju specijalne okolnosti. Koliko god je potrebno razlikovati prolaznosti jednog neredovnog stanja i posledice drukčijeg istoriskog razvitka, od stalnih karakteristika jednog utvrdjenog sistema, toliko je isto sigurno da Titov režim u Jugoslaviji ne proizilazi Jz zaostalosti istoriskog razvoja ili teških ratnih okolnosti, već prvenstveno iz vladavinskih principa Komunističke partije. Nije tačno da ne može u Jugo­ slaviji da se ostvari demokratski poredak, već je osnovno to da vladajuća K o­ munistička partija neće da ga ostvari. U Titovoj štampi uvek su isti informat-ioni izvori, uvek iste teze, uvek iste fraze o sebi i argumenti protiv neprijatelja i uvek iste parole. Njena su glavna obeležja što je do krajnosti tendenciozna i u potpunosti uniformisana. Kao što se svi dogadjaji u zemlji cene sa stanovišta Komunističke partije Jugoslavije, tako se i sve pojave u svetu posmatraju kroz prizmu međjunarodne solidarnosti komunističkih partija. Iz strane štampe prvenstveno se navode komunistički listovi kao izraz mišljenja javnosti, bilo da je reč o Mađjarskoj, Francuskoj ili Švedskoj, uspesi komunističkih partija uvek se ne samo ističu nego i preuveličavaju6. Agencije su uvek nepromenjene,: strana TASS i domaća Tan-jug, dok se Reuter donosi samo u koliko kon­ venira svaki izveštaj posebno. U svim listovima se uvek isto piše: o Na­ rodnom frontu, o narodnoj vladi, narodnom bratstvu i narodnim neprijate­ ljima. Kao što je obavezno da se u člancima pomene maršal Tito, tako Draža Mihailović mora uvek da bude nazvan izdajnikom i ratnim zločincem, po­ litičari u inostranstvu narodnim neprijateljima i reakcionarima. Postoji i sa­ mokritika — može da se piše o pogreškama nekog činovnika u sreskom odboru, o teškoćama u saobraćaju ili o slaboj kontroli na pijacama. Inače u političkom domenu svi moraju ne samo isto misliti, nego se na isti način izražavati, moraju da se poklapaju ne samo linija nego i terminologija. Svi članci i govori su pretakanje petnaest do dvadeset teza, parola i fraza na jednu konkretnu temu, bilo da se radi o pripadnosti Trsta ili o atentatu na nekog funkcionera OZNE. Kad se spomene ime Jugoslavija onda je uz nju obavezno da je federativna i demokratska, uz Titovu vladu da je narodna, uz Grčku da je monarho-fašistička, a katoličku crkvu da je klero-fašistička, Jugoslovenska armija mora da je slavna, jedinstvo mora da je borbeno, ko­ munisti da su najbolji sinovi naših naroda, inteligencija koja je uz njih je uvek poštena a pozdravi su plameni. Kad se govori o protivnicima Titovog režima, onda se u svakoj rečenici po pravilu mora da spomene reakcija, fašizam, imperijalizam, jer sve što je protiv njih, automatski mora da je i protiv Jugoslavije, naroda, slobode, demokratije, pravde, progresa i kulture. Kad se govori o politici Titove vlade i svili njenih organa, onda u svakoj rečenici mora da se upotrebe izrazi demokratija i narod u svim oblicima reči i padežima, kao što potpretsednik vlade Kardelj, na završnom za6 Povodom izbora u Francuskoj, zvanični komentator radio Beograda, 23. X. 1945, nazvao je Leona Bluma izdajnikom. Na tom primeru se vidi ko sve u Titovom režima spada pod tu formulu. Kada bi Blum živeo u demo­ kratiji višeg tipa on bi. kao najmanje, bio izbačen iz svoje stranke i lišen prava glasa. 151

sedanju Privremene skupštine, 26 avgusta 1945 godine, za svih osam donetih zakona kaže u osam uzastopnih rečenica za svaki da je demokratski, čak i najdemokratskiji. Ako treba tražiti jednu zemlju gde se sistem Gebelsove propagande razvio u punoj meri, onda kada je u Nemačkoj za uvek umukao treba čitati Titovu štampu. Nigde nema u današnjici ravnog primeva da se u potpunosti primenjuje osnovno Gebelsovo pravilo o neprikiđnom i siste­ matskom iznošenju uvek istih tvrdjenja i njihovom ponavljanju, da bi postali zvanično ubedjenje i povrh toga vera ili mit. Kao što je nacistička propa­ ganda svodila svoju kampanju protiv Zapada i svih protivnika na nekoliko postavki, ponavljajući ih u bezbroj varijanti i godinama, tako je i zvanična propaganda u Jugoslaviji uzela isti kalup. Ona ne deluje snagom razlaganja i argumentacije, već operiše dejstvom ponavljanja; ona ne deluje kvalitativnošću članaka, već kvantitativnošću napisa. Potrebno je samo malo teza a mnogo njihovih ponavljanja, pa se zato govori i članci, kako tezama i ter­ minima, tako i tonom i vrednošću ne razlikuju kad su potpisani od Kardelja, ili Moše Pijada, Sretena Zujoviea ili Aleksandra Rankovića. Svi su oni na isti kalup i bez individualnih obeležja, ono što je potpisao jedan, komotno može da se pripiše drugom, kao i obratno. Kao što je Komunistička partiska škola stvorila revolucionare po istom kalupu, tako je i njihova pro­ paganda stvorila pisanje članaka po jednom istom obrascu. Javno mnjenje i sloboda duha U davanju nove sadržine svim starim pojmovima političke demokratije, nisu ostali nedirnuti ni pojmovi o karakterni ulozi javnog mnjenja. U T i­ tovom režimu javno mnjenje postala je ulica, kojom u demonstracijama i manifesticajima rukovodi Komunistička partija. Kad god je trebalo režimu da pretstavi kao da je javno mnjenje uz njega, organizovane su javne mani­ festacije i demonstracije. Postupak je vrlo jednostavan. Glavnu ulogu u tom poslu igraju narođno-oslobodilački odbori Narodnog fronta. U svakom kvartu, nadleštvu, ili preduzeću, odbori fronta saopštavaju gradjanstvu vreme i mesto okupljanja. Poverenici fronta obaveste sve stanare jedne zgrade da u odredjeni čas budu na odred jenom mestu, a isto tako i činovnike nadleštava, nameštenike i radnike preduzeća. Tako ponekad cela porodica mora da izadje na ulicu: otac u sastavu frontovskog reona, ili sa svojim nadleštvom ili preduzećem, žena kao član AFŽ, sinovi i kćeri u sastavni USAOJ-a, a deca kao pioniri. Na odredjenim mestima za okup, članovi partije održe govore, objasne smisao i zadatak manifestacije ili demonstracija, saopšte parole koje imaju da se viču, razdele transparente i natpise i odrede pravac kretanja svake grupe. Kao što za svaku ulicu postoji predvodnik demonstranata ili manifestanata, tako se mora i što više ulica da obidje, pa se stoga pojedine grupe odvoje sa svojim predvodnicima, da bi se posle na odredjenom mestu ponovo opet sastale. Kada su vršene demonstracije protiv Kralja Petra II u Beogradu, sredinom januara 1945 godine, Titove vlasti su dovukle i seljake iz okoline Beograda da bi demonstracijama dali što narodniji karakter. Sem toga seljaci i seljanke, k oji su toga dana došli na pijacu, pokupljeni su i uključeni u demonstrante, što se vidi i iz fotografija objavljenih u “ Politici" i “ Borbi" 15 januara 1945 godine, gde seljaci nose sa sobom korpe, džakove i 152

stvari koje su izneli na pijacu. Organizovanje demonstracija i manifestacija u unutrašnjosti poverava se ne samo Titovim vlastima, nego i Titovim vojnim jedinicima, pa naprimer politički komesar devete brigade dvadeset i treće udarne divizije, u aktu upućenom 17 januara 1945 godine, podredjenim politkomima kaže: "Povodom Kraljeve Izjave po pitanju sporazuma Tito-šubašić, organizovaćete obavezno demonstracije protiv Kralja. Sazvati zborove i konferencije na kojima će govoriti komesari ili pomoćnici komesara, a oba­ vezno treba da prisustvuje vojska i narod. Parole neka budu: Dole kralj! Kralja pred Vrhovni narodni sud i tome s!ično.“ Povodom priprema za proslavi 1-og maja 1945 godine, Savezna vlada izdala je sledeća upustva: “ Prvoga maja se neće raditi, već će biti dan manifestacija i opšteg narodnog veselja. . . Prvi maj treba da bude dan organizovanog narodnog veselja, kojem treba dati odgovarajući politički karakter"." Toga dana je zaista celokupno stanovništvo. Beograda bilo obavezno da učestvuje u povorci ili bude na ulici, a “ Borba" i “ Politika"' pisali su sutradan o takvo ta delirij umu oduševljenja, kao da su sami zaboravili, a i Beogradjani takodje, direktivu o organizovanom narodnom veselju, što je samo dokaz da i najnegativnije pojave mogu da dobiju najidealnija tumačenja, i najveća prinuda da se prikaže kao vrhunac spontanosti. Pošto demokratija višeg tipa ne ostavlja po strani ni jedan sektor, to je ona prema svojim shvatanjima modifikovala i kulturni rad. Mora da postoji odredjena linija ne samp u politici, nego i u nauci i književnosti. Duhovni rad se pretvorio u prilagodjavanje nauke, književnosti, umetnosti, liniji novog režima. Uz politički diktat nadovezuje se i intelektualni; uz monopol po­ litičkih prava ide i monopol misli. Da bi neko učestvovao u književnosti i nauci, ne sme se protiviti zvaničnoj politici. Uvedeni su novi kriterijumi za kulturni rad i nametnuti novi uslovi. Najbolji savremeni srpski pripovedač Dragiša Vasić, ne spada više uopšte u književnost, jer je učestvovao u pokretu djenerala Mihailovića. U naknadu za to proglašeni su za talentovane književnike Čedomir Minderović, Radovan Zogović, Jovan Popović, a Mi­ lovan Djilas za slavnog pisca, dotle nepriznati, ne zato što su komunisti — jer je i Miroslav Krleža u bivšoj Jugoslaviji smatran za najboljeg savremenog hrvatskog pisca ma da je bio komunista — već zato što su bez vrednosti. Partizanskom pohedom oni su stekli ne samo politički autoritet, već i knji­ ževni. Najveći živi hrvatski pesnik Vladimir Nazor diže se u zvezde, jer je prišao partizanima; najveći srpski pesnik Jovan Dučić, ne pominje se, sem u negativnom smislu, dobrim delom stoga što se nalazio na liniji djenerala Mihailovića. Više ne mogu kao nekada pojedinci da zastupaju u knjigama najrazličitije poglede i izdaju publikacije ma u kom izdavačkom preduzeću, već sve ima da bude pod državnom kontrolom. Na mesto starih izdavačkih akcionarskih preduzeća, za koja partizani kažu da su bila nenarodna i merkantilna, došla su sada državna, za koja oni tvrde da su narodna. Kao što uvek ljude, pojmove i gledišta, koji imaju jedno odredjeno obeležje, nazivaju drugim, tako je i ovde mera koja u stvari znači etatizaciju, okarakterisana od partizana da znači demokratizaciju. Da su velika duhovna dela radjana najviše 7 Proglas preko beogradskog radia 23 aprila 1945 godine. 153

iz protesta na sredinu, to dokazuje kulturna istorija svili evropskih naroda, a da svako glajhšaltovanje i konformizam znače smrt za puni kulturni rascvat, isuviše rečito govore primeri mnogih evropskih država. Prosveta i pravosudje Prosveta je takodje preudešena u duhu narodno-oslobodilačke borbe. Crkvene škole su zatvorene, crkvene molitve ukinute, religiozna nastava u školama i verski listovi su zabranjeni. Umesto toga djaci u osnovnim ško­ lama i gimnazijama dobij aju prve lekcije o tekovinama partizanske borbe i zaslugama maršala Tita. Radio Beograd u emisiji od 20-og aprila 1945 godine je-ja v io: “ Izdavačko preduzeće Kultura izdalo je novi bukvar za osnovne škole (100 000 primeraka). Pored čisto prosvetne strane, ovaj bukvar je prožet i sastavljen u duhu narodno-oslobodilačke borbe protiv fašizma.“ Kakav je taj duh najbolje ilustruje činjenica da su u bukvaru početna slova T, I, O, a prva reč koja se sriče Tito. Deca u osnovnim školama organizovana su u pionire, uniformisana u jednoobrazne kape, košulje i crvene marame, rukovodjena od partijaca ili skojevaca, obučavana u militarističkom duhu, sa vojnim ustrojstvom, vaspitavana u duhu vernosti maršalu Titu i njegovom režimu. Cilj je da se deca što više odvoje od uticaja porodice i crkve. Njihovi novi prosvetitelji staraju se zato da deca budu potpuno apsorbovana učenjem, ražonodom, igrom, kroz novu organizaciju, potpuno svesni, kao i tvorci Balila u fašističkoj Italiji, da je mnogo lakše decu vaspitavati, nego starije prevaspitati. Pioniri priredjuju manifestacije i mitinge sa transpa­ rentima, uniformisani marširaju u vojničkim redovima, na priredbama recitiju pesme “ Mi smo mali Titovi junaci“ ili pevaju marš “ Tito, Tito, Tito“ . Za njih su ponegde otvoreni domovi, gde im vaspitači, kako je rečeno u jednoj reportaži “ pričaju o svemu što se dogadja u svetu: o narodno-oslobodilačkoj vojsci, o borbi, o Titu. Kasnije pioniri o tome pišu, diskutuju i crta ju ,... Najmladji pioniri imaju svoje zidne novine “ Mali pionir4'. Na njima su sitni člančići od po nekoliko rečenica, napisanih velikim, nezgrapnim, štampanim slovima. Na njima piše: “ Tito je vodja. Staljin je saveznik, Netnac je okupa­ tor8." Radio Beograd je javio (13 marta 1945 godine) o primanju delegacije pionira kod maršala Tita: “ Najstariji delegat medju pionirima imao je 11 godina, najmladji je bila jedna devojčica od 3 godine. Maršal je pozdravio delegate antifašističkim pozdravom: Smrt fašizmu — sloboda narodu." Srednjoškolska omladina organizovana je u svojim srednjoškolskim anti­ fašističkim organizacijama. U školama postoje srednjoškolski narodni odbori, drže se političke konferencije na kojima se čitaju predavanja o Titu, čuju ovacije samo Titu, šalju pozdravni telegrami uvek Titu. U velikim mestima prisustvuju sastancima i ministri prosvete. Nova demokratija višeg tipa, primenjena je isto tako i u srednjim školoma, kao i u ostalim oblastima društvenog života. Kao što se u državi ona sprovodi pod rukovodstvom Komunističke partije, tako se i u srednjim školama kao i u celokupnoj omladini to čini pod rukovodstvom Saveza K o­ munističke omladine Jugoslavije (SKOJ;. “ Reakcionari" nemaju ni u srednjim 8 “ Borba", 2 januara 1945 godine. 154

školama pravo da uživaju višu demokratiju, kao ni u državi, a izbori koji se u školama sprovode, pretstavljaju još veću lakrdiju. Tako uaprimer, sredinom januara 1946 godine, bili su odredjeni izbori za srednjoškolske narodne odbore po beogradskim gimnazijama. Na tim izborima pristalice SKOJ-a ostale su u manjini. Po jednom izveštaju iz zemlje, u Prvoj beogradskoj gimnaziji pošto je rezultat ispao nepovoljan po komuniste, direktor gimnazije je rasturio zbor i proglasio izbore nevažećim. Nekoliko dana docnije zakazana je konferencija na kojoj je prisustvovalo nekoliko agenata OZNE, koji su osuli grdnju na djake, nazivajući ih koljašima, dražinovcima i reakcionari­ ma, optužujući čak dečake da su njihove ruke uprljane krvlju najboljih sinova jrpskog naroda. Dečaci su posle tih opomena, uplašeni razišli kućama. Na dan 30 januara svi su djaci pozvani na skup koji je održan u svečanoj dvorani radi ponovnog održanja izbora, čemu su prisustvovali direktor i nastavnici. Jedan od djaka, elan SKOJ-a, održao je govor, tražeći da se gimnazija očisti od reakcionarnih elemenata. Zatim je počela prozivka i kako se koji djak javljao obasipan je pogrdama: koljaš, dražinovac, esesovac, monden. Posle pogrda sleđovale su batine i pljuvanje. Kad su napadi ko­ munista na nekomuniste dostigli vrhunac, izvestan broj dečaka pokušao je da bezi, ali su svi ulazi na zgradi gimnazije bili blokirani. Pred vratima na ulici, stajale su grupe mladih komunistkinja, od kojih su mnoge nosile parti­ zanske uniforme. One su pljuvale na isterane djake. Sutra dan je izbačeno iz Prve beogradske gimnazije 27 djaka nekomunista, koji su izgubili pravo školovanja u svim gimnazijama u zemlji. Ukupno je izbačeno iz beogradskih gimnazija 460 djaka. U gimnazijama u unutrašnjosti Srbije, izbačeno je od 10 do 30 % djaka viših razreda, a negde još više, kao u Jagodini. Učenici gimnazija su obavezni da prisustvuju političkim mitinzima koje organizuje Komunistička partija. Prilikom predizbornog omladinskog mitinga kod Tehničkog fakulteta u Beogradu, 14 oktobra 1945 godine, djacima je preko školskih vlasti naredjeno da obavezno na njemu učestvuju. Isto tako, prilikom sindikalnog mitinga nedelju dana ranije, naredjeno je preko beograd­ skog dnevnika “ Politika** učenicama Treće ženske gimnazije da se skupe radi zajedničkog odlaska. Demokratija višeg tipa uvedena je i na Univerzitetima. Dok je pre rata broj studenata bio neograničen, sada je uveden numerus klauzus u okviru koga prvenstvo upisa imaju partizani, čak i nad onima koji imaju bolja školska svedočanstva od njih. Dok su nekada na Univerzitet primani svi studenti bez obzira na svoja politička ubedjenja i rad, danas svaki student, kao što se vidi iz “ Glasa1* organa Naroduog fronta za Srbiju od 20 oktobra 1945 godine, mora pri upisu da podnese karakteristiku nadležnih vojnih i narodnih vlasti i anketni list, kao dokumente svoje ispravnosti u odnosu na režim, što praktično znači da se protivnicima uskraćuje pristup na Univer­ zitet. Fakulteti imaju svoje tužioce koji kontrolišu držanje studenata. Na osnovu njihovih referata na zagrebačkom univerzitetu samo na jednoj sednici, sud časti je isključio sedam studenata sa svih univerziteta u Jugoslaviji za sva vremena, a osmog kaznio sa tri godine zabrane upisa, kako je rečeno u obrazloženju: ‘'zbog unošenja smutnji medju studente**. (“ Politika", 4-III-46). Inače u školama je najglavniji i najopširniji deo gradiva Titova nova 153

narodna istorija o 7 ofanziva, dok se o srednjovjekovnoj istoriji Srba skoro uopšte ne govori, a o borbama za oslobodjenje do 1918 godine, vrlo malo. Računica je ista kao i kod svih totalitaraca. da se u školama odgajaju oni će da veruju da je vodja nepogrešiv, da je zvanično učenje božanski tačno, da je postojeći sistem najidealniji i da svaki onaj koji se ne slaže ili je protivan, ne zaslužuje ništa drugo nego da bude ubijen. Kad su od polemike napravili klevetu, od nauke agitaciju, zašto ne bi onda Titovi komunisti i vaspitanje omladine pretvorili u najnotornije totalitarno dresiranje. Pitanje pravosudja takodje je rešeno uobičajenom formulom narodnooslobodilačke borbe. Titov komitet Nacionalnog oslobodjenja, još pre fuzije sa londonskom vladom Subašića, 3 februara 1945 godine, objavio je “ ukidanje celokupnog zakonodavstva zasnovanog na zakonima, uredbama, naredbama itd. na snazi u Jugoslaviji do 6 aprila 1941 godine u koliko su i oni u suprotnosti sa tekovinama narodno-oslobodilačke borbe i sa deklaracijama vlade i AVNOJ-a“ . Na osnovu toga ne samo da su ukinuti stari zakoni i da je izbačen iz državne službe dobar broj sudija, naročito viših, makar da nisu službovali pod okupacijom, nego su jednostavno ukinute i sudske instance kao Kasacioni sud i stvorene nove partizanske. Za Titovo pravosudje glavna je briga da bude što više javnih i narodnih tužilaca i to da svi budu odani režimu. Kad neko ne može da se ukloni iz javnog života pod izgovorom da je štetan narodno-oslobodilačkoj borbi, onda se to vrši običnim dekretom, protivno normalnoj logici i slovu svake demokratije. .Jedan od najkarakterističnijih slučajeva i dokumenata o demokratiji Titovog režima i o položaju advokatskog reda u Titovoj državi, jeste odluka pretsedništva Narodne skupštine Srbije, od 18 maja 1945 godine, koja je objavljena u beogradskoj štampi (20 maja 1945 godine). Predsedništvo, Skupštuine svojim ukazom od 2 februara 1945, postavilo je 11 advokata sa zadatkom da vrše ulogu Privremene advokatske uprave za Srbiju. Kada im je podnet spisak članova Advokatske komore od strane Skupštini, koje je trebalo iskjučiti, desilo se nekoliko vrlo karakterističnih pojava. Prvo, većina od partizana postavljene uprave, izjasnila se protiv predloga Privremene skupštine, drugo, Skupština nije uopšte uvažila odluku većine Privremene uprave Advokatske komore i treće, ne samo da je proglasila zakonitim svoj predlog o brisanju advokata iz spiska članova Komore, nego je šta više, iz Privremene uprave koju je sama postavila ne samo izbacila većinu članova, nego i izbrisala iz imenika advokata, lišavajući ih svih prava na advokatski rad i stavljajući ih u isti red sa onima koje su ovi trebali da isključe. Ekonomske mere Titov režim pokazao se ako ne demokratskim ono svakako novim ne samo u organizaciji pravosudja i prosvete, nego i po svojim ekonomskim merama. Partizani su mogli pod formulom narodno-oslobodilačke borbe i obračunavanja sa njenim protivnicima, odstranjujući mnogobrojne ljude, ustvari da menjaju sam poredak. Stranke, politički život, štampa pravosudje, prosveta, činovnički aparat, postali su na taj način potpuno nove tvorevine u odnosu na sve staro. Privredni život takodje je pogodjen čišćenjem pro­ tivnika Titove narodno-oslobodilačke borbe, ali nije mogao biti uništen 156

celokupni stari ekonomski poredak. Formula narodno-oslobodilačke borbe nije dala Titovom režimu motivaciju za potpuno razaranje dotadašnjeg ekonomskog života, kao što je to bilo sa političkim i državnim, a druga doktrinarna učenja partije o privatnoj svojini, kao i o crkvi, nisu se smela primeniti, jer se pred narodom i inostranstvom moglo istupati u ime demo­ kratije i narodno-oslobodilačke borbe, ali ne i u ime Komunističke teorije. U pogledu ekonomskog poretka, kako kaže Eduard Kardelj: “ Narodnooslobodilački pokret nije zadirao u sopstveničfee odnose3.“ Ali ako u ime narsjlno-oslobodilačke borbe partizani nisu mogli izvesti radikalne promene ekonomskog poretka, oni su zato uspeli u ime nje, da ostvare druge mere. Prvo, konfiskaciju imovine svih neprijatelja njihove partizanske borbe, što je ostavljeno isključivo nadležnosti njihovih vlasti i tako dobilo široku i potpuno proizvoljnu primenu. Još poverenik za Narodnu privredu u Tito­ vom Komitetu nacionalnog oslobodjenja, Andreja Hebrang, nagovestio je 15 novembra 1944 godine, konfiskaciju 2000 industriskih i trgovačkih preduzeća na oslobodjenoj teritoriji. Istoga dana 30 000 malih seoskih gazdin­ stava, koja su pripadala srpskim seljacima, konfiskovana su pod izgovorom da su njihovi vlasnici saradjivali sa neprijateljem, što je u prvom redu imalo da pogodi učesnike i saradnike pokreta djenerala Mihailovića, jer okupator nije imao svoje garnizone po selima. Drugo, u ime narodno-oslobodilačke borbe i čišćenja od neprijateljskih ili nepouzdanih elemenata, Titove vlasti uzele su u svoje ruke sve zadružne organizacije, kao što su velika preduzeća dobila komesare, a mnoge industriske grane etatizovane. Treće, preko Titovog aparata ostvaruje se sve veća zavisnost egzistencije i seljaka i radnika i zanatlija i inteligencije od postojećeg režima. Titov režim ne ostvaruje samo političku zavisnost, već i ekonomsku; kao što se ne dopušta ubedjenje van zvaničnog, tako isto ni izdržavanje i zarada van kontrole vlasti. Nijedno mesto u državnoj i samoupravnoj službi ne može se dobiti bez “ karakteristika“ — svedočanstva o političkoj ispravnosti, koje izdaju narodni odbori. Novom agrarnom reformom, zemlja je dodeljivana prvenstveno učesnicima i saradnicima Titovog pokreta i njihovim porodicama, dakle po jednom po­ litičkom merilu, a ne prvenstveno onima kojima je u pitanju egzistencija, dakle po ekonomskom merilu. Isti je slučaj i sa deljenjem pom oći UNRE. Za njeno dobijanje potrebno je uverenje Titovih vlasti i one svakog svog protivnika proglase da je dobrog imovnog stanja. Pomoć namenjena civilnom stanovništvu, delila se Titovoj vojsci, čak su se prve pošiljke vune upotrebile za izradu štofova za albansku vojsku. Problem ekonomske obnove u Jugoslaviji, godinu dana posle povlačenja Nemaca iz nekih pokrajina, nalazi se stalno u akutnom stanju, jer ne dostaje ni stručnog osoblja, ni sredstava svih vrsta. Saveznička zemlja sa ogromnim materijalnim razaranjima, kao što je Jugoslavija, nalazi se opet u teškom položaju, jer ima najmanje mogućnosti za ekonomsku rekonstrukciju. Eko­ nomska kriza i Opšta oskudica u Jugoslaviji su velike, pa je sam Tito u toku leta 1945 godine, u dva tri maha rekao da njegova nova vlast, još ništa nije mgola dati seljaku i radniku. U naknadu za to, Tito i svi njegovi 9 Eduard Kardelj: “ Put nove Jugoslavija". 157

saradnici obećavaju seljacima i radnicima uvodjenje nove demokratije širokih radnih masa, ispunjene socijalnom sadržinom. Kad god lični i diktatorski režimi narodu nisu davali političke slobode, onda su mu u naknadu nudili socijalne planove; kad nisu mogli da dadu slobodouman politički poredak, onda su mu u zamenu obećavali progresivan socijalni program. U organizovanju privrede i saniranju finansiskih prilika današnji šefovi Jugoslavije pokazali su potpunu nesposobnost. Budžet za drugo polugodje 1945 godine, bio je predvidjen na 12 milijardi dinara. On je mogao biti pokriven redovnim budžetskim prihodima jedva sa 15 do 20o/o. Rashodi federalne jedinice Crne Gore, predvidjeni su sa 400 miliona: a prihodi sa 300 miliona dinara. Stvarno ostvareni prihod za šest meseci je nešto preko tri miliona. Prihod od državne privrede, koji je za to polugodje bio predvidjen sa tri i po milijarde nije tako reći ni postojao, pa je država morala da pokriva veliki deficit u preduzećima. Opšti budžet za 1946 godinu, izradjen u martu mesecu, predvidja (“ Politika", 7-III-1946) rashode od 33.966,415.000 dinara i prihode od 27.456,134.000. Višak rashoda nad prihodima po predvidjenom proračunu, treba da iznosi 6,510.281.000. Ncizvesno je kako će država ostvariti predvidjene prihode. Od tri oblika svojine naznačenih u Ustavu — državnog, zadružnog i privatnog — onaj prvi, ma.da je od novih vlasti favoriziran, ipak je deficitiran. Industrija je sa oko 85°.o u državnim rukama, ali je rad tokom 1945 godine u mnogim preduzećima do te mere bio nerentabilan, da radnici u mnogim preduzećima nisu privredili ni vrednost svoje nadnice. Trgovina je skoro potpuno uništena. Spoljna trgovina je po Ustavu stavljena pod kontrolu države i pošto je upućena sva u pravcu Sovjet­ skog Saveza, donosi državnom budžetu opterećenje. Promet sa Sovjetskom Unijom bazira na predratnim cenama. Jugoslovenske predratne cene bile su na nivou svetskog pariteta, dok su ruske bile daleko iznad toga. Gubitak koji je za jugoslovensku privredu nastao iz tih razlika u ceni iznosio je do kraja 1945 godine, po podatcima iz zemlje, oko 800 miliona dinara, koji su takodje morali biti pokriveni iz državnog budžeta. Po jednom izveštaju iz zemlje od kraja 1945 godine, izvezeno je u Sovjetski Savez 1600 vagona šećera, dok je u Srbiji do oktobra 1945 godine, dakle godinu dana od Titovog dolaska na vlast, narod primio ukupno 550 grama šećera po osobi. Naročito veliki problem državnog budžeta pretstavljaju ogromni lični rashodi. Ne računajući vojsku koja guta najveći deo budžetskih rashoda, državni aparat danas obuhvata broj od blizu 800.000 državnih platežnika, prema 200.000 koje je imalo predratno vreme. Jednom predratnom ministarstvu odgovara 7 da­ našnji, od kojih svako ima veći broj činovnika nego li jedno predratno. Predratnom ministarstvu trgovine i industrije, sa oko 150 činovnika, koje je sada podeljeno na dva resora i prebačeno na nadležnost federalnih repu­ blika, odgovara sada 14 ministarstava od kojih svako ima 150 do 400 či­ novnika. Ministarstvo unutrašnjih dela za Srbiju imalo je budžet od 480 miliona dinara. Od toga je na izdržavanje milicije koja broji samo u Srbiji 15.000, naspram 18.000 žandara kloiko je imala cela predratna Jugoslavija— išlo 350 miliona. Glavni izvori kojima se pokrivaju svi ti rashodi jesu prvo, štampanje novčanica i drugo, Fond za obnovu zemlje, u koji ulaze svi prihodi od robe 158

UNRE, sva konfiskovana roba i gotovina, kao i ratna dobit. U Jugoslaviji je pljačka privatne imovine dignuta na stepen sistema. U prvim mesecima vladavine partizani su je sprovodili prema svim imućnim ličnostima koji nisu bili prijatelji narodno-oslobodilačke borbe, optužujući ih za “ političku sa­ radnju sa okupatorom i njegovim pomagačima11. Potom su prešli na pljačku onih koji su se držali po strani od svakog političkog eksponiranja u gra­ djanskom ratu, optužujući ih za privrednu saradnju sa okupatorom. Zatim su pribegli istraživanju i kažnjavanju “ ratnih dobitnika11, idući od kuće do kuće u svakom naselju, oduzimajući i njima imovinu ili ih kažnjavajući. U beogradskom listu “ Politika11 (4-III-1946) nalaze se izveštaji o osudama izričenim prethodnog dana: jorgandžija zato što je trgovao zatečenom robom u toku rata, kažnjava se sa 300.000 dinara; pekar zato što je obavljao posao sa 1,025.000; preduzimač zato što je učestvovao u zamračivanju Pan eva sa 1,200.000; starinar zato što je prodavao tepihe sa 68.000; stolar zato što je u toku rata rasprodao stovarište gradje sa 1,800,000; abadžija zato što je trgovao gunjevima ucenjujući seljake sa 40.500; zastupnik fabrike kafe; zato što je prodao u toku rata zatečeno stovarište, sa 250000; dimničar, zato što je čistio odžake na zgradama gde su stanovali Nemci, sa 250000 dinara. Kao što za sticanje službe nisu merodavne stručne kvalifikacije već privrženost režimu, tako je i za oduzimanje imovine presudan politički stav. Ko je prišao Titu, neće biti podvrgnut narodnom sudu za istraživanje ratne dobiti, lco se pak deklarisao protiv režima, taj će biti izložen svim mogućim maltretiranji­ ma od strane vlasti. Odredbama Ustava, da privatnu svojinu niko ne sme upotrebiti na štetu narodne zajednice i zadržavanjem prava države po istom (18) članu Ustava da se privatno vlasništvo, kao i pojedine privredne grane i preduzeća, mogu eksproprisati, ako to traži opšti interes, režim ima formulu ne samo da oduzima vlasništvo svojim protivnicima, nego i da ekonomski likvidira srednje slojeve, što se već i sprovodi. Kako je rečeno u jednom izveštaju iz zemlje: “ Privredne teškoće da­ našnjih vlastodržaca u Jugoslaviji ne daju se savladati metodama kojim se oni služe. Parlamenatarna vlada bi odavno pala na njima. Sadašnjoj vlasti pak, te teškoće su samo povod za pojačanje stege, kojom drže narod. Ko­ munistička dogma za državne dukovodioce pretstavlja veću vrednost nego finansije, privreda pa i sam narod. Odnos prema crkvi Kao što partizani nisu mogli u ime narodno-oslobodilačke borbe stari ekonomski poredak da razore, tako nisu mogli ni crkvu da stave u svoju službu. Ipak je primenjeno nekoliko mera u tom smislu. Prvo, ubijanje mnogobrojnih sveštenika, pod starim i uvek istim izgovorom da su protiv narodno-oslobodilačke borbe. Samo u jednoj rezoluciji pravoslavnog sveštenstva, od 15 marta 1945 godine, u bosanskim planinama, naveden je spisak od 40 sveštenika ubijenih od partizana. Za vreme okupacije je od Nemaca i ustaša 350 sveštenika i 5 vladika, o poslednju godinu i po dana, od dolaska Tita na vlast, oko 150 sveštenika, medju njima i mitropolit Joanikije. Od 22 vladike koliko ih je bilo pre rata 12 nisu živi. Novosadski vladika više od godinu dana nalazi se u pritvoru, dok mitropolit Josif, zastupnik Patrijarha, 159

mesecima ima ograničeno kretanje. 0 ubijanju katoličkog sveštenstva, jedan britanski vojnik u pismu Tajms-u. 23 maja 1945 godine, kaže: “ U Šibeniku je ubijeno 8 sveštenika, u Splitu 10, u Dubrovniku 14, u Mostaru 45.(t Drugo, onemogućavanje vršenja funkcija najvišim crkvenim velikodostojnicima. Po­ glavari Srpske pravoslavne crkve Patrijarh Gavrilo Dožić. vladika Dr. Nikolaj Velimirović, koji su za sve vreme okupacije bili internirani od Nemaca i to poslednjih godinu dana u koncentracionom logoru u Dahau i vladika Dr. Irinej D jordjević, koji je bio interniran od Musolinijevih vlasti u Italiji, ostali su u inostranstvu. Ljubljanski katolički biskup zajedno sa mnogim Slovencima, pred ulazak Titovih trupa u Ljubljanu izbegao je u Italiju, kao i nekolicina hrvatskih biskupa. Treće, plansko onemogućavanje rada crkve u zemlji, otstranjivanje crkvenog uticaja u školama i faktičko odvajanje crkve od države. U izjavi koju je dao vršilac dužnosti Poglavara Srpske pra­ voslavne crkve, Mitropolit Josif (7 avgusta 1945) rečeno je : “ Nema nikakvih zakona protiv crkve, ali uprkos tome došlo je do konfiskacije crkvenih dobara. Nema takodje nikakvog zakona protiv religiozne nastave, ali se časovi veronauke često odlažu. Nema nikakvih odredbi protiv bogosluženja. ali se pred crkvama često održavaju politički skupovi. “ U oktobru 1945 godine, katolički biskupi su u svojoj pastirskoj poslanici izneli žalbe na neto­ leranciju Titovog režima prema katoličkoj crkvi i na, proganjanje sveštenstva. U crkvama je zabranjeno pominjanje Kraljevog imena pri bogosluženju što čak nisu uskraćivali pod okupacijom ni Nemci i preti se cepanjem Srpske pravoslavne crkve, kao što je već uradjeno sa srpskim narodom, što nisu činili čak ni turski osvajači. Režim je pokušavao da čini pritisak na Sveti Sinod preko nekolicine sveštenika koji su prišli Titu, da traži izbor novog Patrijarha. Vrši se jak pritisak da se Srpska pravoslavna crkva stavi pod vlast ruskog patrijarha. Moskva radi takodje na tome da čehoslovačku pra­ voslavnu crkvu stavi pod svoju jurisdikciju, odvajajući je od nadležnosti srpske pravoslavne. I za Potkarpatsku rusku crkvu, koja je oduzeta iz nadlež­ nosti srpskog Patrijarha i stavljena pod moskovskog, mitropolit Josif je uslovio da konačna odluka o tome ima da pripadne Arhijerejskom saboru. Novi vladajući sloj Titova demokratija dala je sasvim novi vid ne samo političkom i du­ hovnom životu, nego i celokupnoj organizaciji države. Dobivši privremenu legalnost od Subašićeve vlade u Londonu i Saveznika, komunističko voćstvo j e odmah po dolasku na vlast prekinulo svaki državni kontinuitet. Moša Pijade je u jednom govoru rekao: “ Državna celina današnje Jugoslavije ne može se smatrati kao produžetak nekadašnje državne celine1.“ Milovan Djilas je još pre toga kazao: “ Razumije se, mi smo razorili stari državni aparat2.“ Ni u jednoj od država na evropskom Jugoistkou, koje su godinama i eelokupnim državnim aparatom bile u službi Trojnog pakta, nije korenitije i potpunije odbačen činovnički kadar i razrušena stara državna organizacija, 1 Moša Pijade: Govor na Kolarčevom univerzitetu, 19 avgusta 1945 godine. , 2 “ Politika“ , 19 maja 1945 godine. 160

nego što je to uradjeno u savezničkoj, od Nemaca raskomadanoj Jugoslaviji. Većinu glavnih činovničkih mesta zauzeli su nespremni, često i nedovoljno pismeni ljudi, dok hiljadama inžinjera, profesora, učitelja, sudija i pripadnika drugih profesija ostaju bez službe, ili ako su zaposleni rade najgrublje poslove da bi mogli održati porodicu i sebe. Profesor Univerziteta i ministar za Konstituantu predlaže da kasacione sudije ne moraju biti pravnici i da pravničko znanje mogu nadoknaditi na jednom kursu od tri meseca. Po­ moćnik ministra prosvete javno izjavljuje da će režim, koji je od radnika stvorio generale, isto tako od stolara stvoriti profesore matematike i laLiJfekog jezika. U Titovom režimu stvoren je novi vladajući red koji se grčevito drži dobijenih pozicija. Partizani sa značkom “ 1941“' godina pretstavljaju voćstvo Titove države. Svi oni koji su od početka učestvovali u partizanskoj akciji imaju najveće činove u Titovoj vojsci, drže glavne položaje u novom či­ novničkom aparatu i zauzimaju mesta poslanika i ministara u mnogobrojnim skupštinama i vladama. Oni danas vode prvu reč u državi i od rukovodećeg sloja u partizanskom pokretu, postali su privilegisan u sadašnjoj državi. Taj vladajući sloj zna da sve što izgubi od do sada stečenog teško da može više dobiti i za sebe ima samo jedno rešenje da, kao što je pomoću strane sile došao na vlast, tako i pomoću nasilja ima da se na njoj održava. Kako je intelektualni diktat još u partiji doveo do intelektualnog sroza­ vanja i kako su mnogobrojni intelektualci-komunisti poginuli u toku borbi, to se od prvog časa pojavila medju Titovim partizanim kriza i školovanih i stručnih ljudi, potrebnih za upravljanje državnim-aparatom. U fazi ilegalne aktivnosti i partizanske borbe, to se manje primećivalo nego li u sadašnjoj , fazi izgradnje države. Radnici i nesvršeni djaci mogli su da postanu u toku četiri godine stručnjaci u gerilskom rukovodjenju, kao rezultat rutine, rada i iskustva na terenu, ali je mnogo teže ostvarljio da postanu u istvoj meris stučnjaci za vodjenje pojedinih ministarskih resora ili najviših administra­ tivnih ustanova, jer nije isto voditi gerilu po bosanskim planinama, a sada upravljati najvažnijim resorima. Teško da se može zamisliti nakaradnija podela ministarskih položaja nego li što je to učinjeno u Titovoj Jugoslaviji. U Saveznoj ylađi melalski radnik komanduje vojskom, pop upravlja unutraš­ njim poslovima, profesor istorije nalazi se na čelu poljoprivrede, Pavelićev oficir je ministar šuma a u Privremenoj skupštini slikar je" predsednik Za­ konodavnog odbora i tvorac svih zakona, bilo da je reč o onom o zaštiti naroda i otadžbine ili pak o agrarnoj reformi. U srpskoj vladi pop drži resor poljoprivrede, inžinjer agronomije finansija, inžinjer i posle njega student medicine ima ministarstvo unutrašnjih poslova, dok profesor lingvistike ministarstvo šuma. Sam Tito je jednom rekao da se dovode na položaje par­ tizani koji su ušli u borbu ne znajući ni čitati nipisati i da se moraju postav­ ljati na odgovorna mesta ma da nisu stručnjacl-jj I dok bi se nekadašnji»socijalista ili komunista u čudu pitao: zar je ovo poredak za koji smo se mi borili, dotle je sadašnji partijac zadovoljan samim tim što je privilegisan i svemoćan, što nije odgovoran ni pred kakvim državnim vlastima, već samo (j^Titov govor u Novom Sadu 14 jula 1945 godine. ii

161

pred svojim partiskim forumom i iznad svega što mu je zadovoljena mržnja, što može da ubija i da teroriše. v *

Zavodjenje terora Najzad Titov režim ima tri bitne oznake koje nose na sebi najgori to­ talitarni pečat: organizovanje terora nad ideološkim protivnicima i kontrole nad svima nepouzdanima, identifikovanje vladajuće Komunističke partije sa narodom, vodje sa državom i kult vodje Tita bez primera ma gde u sadašnjoj Evropi. Titov teror, kao što biva kod svih nasilnika, najbrutalniji i najmasovniji je u prvom periodu pri dolasku na vlast. Prvi period partizanskog terora jeste ulazak pomoću Crvene armije u Beograd i vladavina Srbijom počev od oktobra i novembra 1944 godine. Iz dva razloga sproveden je partizanski teror veći nego ma gde do tada. Prvi je što su partizani iskoristili medjuvreme od nekoliko meseci odstranivši svako posmatranje: a kamo li uticaj Savezničkih faktora, misija, novinara kao i jugoslovenskih političara — po­ jedinaca iz inostranstva. Partizani su imali potpuno odrešene ruke za sve moguće mere, jer su dobili vlast prvo u onoj pokrajini gde ih uopšte nije bilo za tri godine. Drugi razlog je što su se partizani pojavili ne kao donosioci reda i poretka, već kao pobednička sila u gradjanskom ratu, koja je imala da se sveti najvećoj pokrajini Jugoslavije-Srbiji, gde su oni i po vojničkoj snazi i po političkom raspoloženju masa najslabiji a pokret Draže Mihailovića najjači. U svima drugim pokrajinama Jugoslavije, partizani su za tri protekle godine držali prolazno vlast u svojim rukama, pa su mogli da vrše čišćenje i likvidaciju protivnika, dok je u Srbiji nisu imali pa to nisu mogli ni raditi. Kad su najzad njom z a v l a d a l i oni su za nekoliko meseci imali da postignu ono što je uradjeno drugde za nekoliko godina. Još prilikom njihovih prodora u Srbiju u decembru 1943 i januaru 1944, potom u aprilu, maju 1944 oni su se ponašali prema narodu kao osvajačka vojska, a narod se prema njima odnosio kao prema neprijatelju. Dobrovoljno im nije niko prilazio, od prinudno mobilisanih dobar deo je uspevao da pobegne, dok je većina muškog stanovništva pred pojavom partizana napuštala kuće i sklanja­ la se u šume ili u sigurnije krajeve u pozadini. Kada su u jesen 1944 godine najzad sa Crvenom armijom počeli zauzimati Srbiju, pred njihovu pojavu nije vladala kod stanovništva radost zbog oslobodjenja, već zabrinutost zbog teške neizvesnosti. Pri prvim upadima partizana u mesta, gradjani i seljaci ponova su napuštali svoja prebivališta, kao recimo u Užičkoj Požezi gde je u septembru mesecu 1944 godine celokupno muško stanovništvo napustilo grad i potražilo utočišta u selima van domašaja partizana, tako da ovi nisu imali ni dovoljno ljudi da obrazuju svoj lokalni odbor. Pošto su najzad za­ gospodarili gradovima i naseljima pored komunikacija, partizani su odmah počoji da uspostavljaju svoju vojnu i političku upravu, da bi se mogli obračuna­ ti sa protivnicima i svim ljudima koje bi za takve oglasili. Prve efikasne mere bile su one, svojstvene svakom okupacionom sistemu: uvodjenje novog policiskog časa, sa zabronom kretanja od 8 časova uveče pa do jutra i oba­ vezno prijavljivanje svih gradjana iznad 16 godina radi stvaranja nove policiske kartoteke radi dobijanja novih i jedino važećih isprava, pri čemu 162

je svako lice radi dokazivanja svoga identiteta moralo da dovede kao svedoke dva gradjanina. To su bile sasvim dovoljne mere da bi se po gradovima mogla izvršiti hapšenja, interniranja, deportacija ili ubijanje ljudi. Izricane su kazne pri čemu se nije znalo ni za početak procesa ni za tok zasedanja. Funkcionisala je partizanska pravda sa sudovima bez zakona, sudijama bez ikakvog pravnog znanja, sa optuženima bez odbrane i osudama bez priziva. Redovni sudovi nisu postojali jer su sve sudije bile stavljene na raspoloženje a pisani zakoni svi suspendovani da bi se što lakše i neodgovornije izvršila predvidjena likvidacija. U svako mesto u koje bi došli, partizanski vojni sudovi bi tek kao za primer i početak streljali po nekoliko desetina “ izdajnika i narodnih nep&jatelja“ čija bi imena objavili. Tako su radili još u svojoj prvoj prestonici Uzicu 1941 godine, kada su objavili imena petnaestak prvih ubijenih gradjana, pa su tako postupili i u Beogradu objavljujući spisak od 105 streljanih. Odmah se stvara nova politička policija sastavljena prvenstveno od članova Komunističke partije i starih partizanskih boraca po uzoru na ostale političke policije totalitarnih država, pod nazivom OZNA. Sve mere ka­ rakteristične za svaki totalitarni sistem i neraskidno vezane sa njegovim nastupom na vlasti primenjuju se u Srbiji. Vrše se masovna streljanja svih koji su oglašeni za protivnike. Stvaraju se koncentracioni logori, koji odgova­ raju dotadašnjim nemačkim ne samo po sistemu, nego se zgrade zatvora i prostori za logore jednostavno nasledjuju od okupatora. Grad koji je podneo najviše žrtava pod nemačkom najezdom biva ponovo izložen novom nasilju. Beograd koji je jedini u Jugoslaviji onako zverski bombardovan 6 aprila 1941 godine, gde su u logore na Banjici, Dedinju i Sajmištu desetine hiljada ljudi iz godine u godinu bacani i mučeni, gde je blizu 70 000 ljudi streljano a zatim spaljeno na strelištu u selu Jajinci, sada doživljava nove užase. Ono 1 što je Gestapo više od tri godine činio, goneći neprijatelje Nemačke, sada partizani rade u Beogradu na prečac sa svojim protivnicima ili samo sa osumnjičenim licima. Dok su partizani kao pobcdnici provodili dane u oduševljenju zbog stečene vlasti, ogromna većina Beogradjana. koja nije imala dotle nikakvog kontakta sa njima, živela je u strahu i strepnji za goli život. Samo oni koji su proživeli dane nemačke okupacije, zatvoreni u svoje kuće posle policiskog časa, koji su strepeli od bata cokula naoružanih nemačkih patrola kroz ulice, koji su znali bezbrojne slučajeve ubijanja ljudi bez ikakvog saslušanja, mogu sebi da pretstave život u jednoj sredini gde je došla p obednička vojska gradjanskoga rata, gde je ogromna većina stanovništva bila protiv nje, gde su se desetine hiljada ljudi angažovali vojnički ili politički u suprotnom taboru, koji je sada stavljen van zakona. Da li može da bude ma kakve zaštite za ljude koje partizanska vlast osumnjiči za saradnju za Dražom Mihailovićem, na koga mogu oni da se pozovu a kamo li da protestvuju? Da li može toliki svet koji nije uz partizane da se pozove na ma kakvu za­ konitost kad nikakvog pisanog zakona nema i kada je jedini zakon sila oružja? Srbija za Beogradom doživljava istu sudbinu. U Srbiji se mesecima de­ šava opšta organizovana Titova hajka na ljude osumnjičene zbog pripadništva pokretu djenerala Mihailovića i još jedno veliko mučeništvo desetina hiljada Srba, toliko puta već ponovljeno u toku ovoga rata. Partizani ubijaju hilja­ dama običnih boraca ili saradnika pokreta djenerala Mihailovića, u svom 163

revoltu na otpor Srbije, dok docnije po uzimanju vlasti u ostalim pokrajina­ ma, često najviše ustaške funkcionere i prve saradnike okupatora ne osudjuju na smrt. Oficiri koji su se prvi tukli protiv Nemaca, onda kada to niko od komunista nije činio, kao pukovnik Dragutin Keserović, koji su šestog aprila ranjavani u borbi protiv Nemaca, kao kapetan Dragutin Bojović, bežali iz nemačkog zarobljeništva preko toliko zemalja da bi se stavili na raspoloženje svome narodu za borbu, kao major Ljubiša Terzić, ili nosili rekord po broju i dugotrajnosti potera Gestapoa, kao major Aleksandar-Saša Mihailović, ubi­ jani su od partizana samo za to, što im se nisu hteli priključiti, za razliku od mnogih Filipovića, Mesića i ostalih, koji su dobro onjušili kad Jugoslavija propada da pridju Hitleru, a kad Hitler propada da pristupe Josipu Brozu. Jednovremeno se ne izriču smrtne presude doglavnicima Ante Pavelića, Andriji Artukoviću, jednom od organizatora ubistva Kralja Aleksandra i glavnih potstrekača pokolja Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ili Adem agi Mešiću, jednom od inicijatora za pokolje Srba u Bosni. Dok se zarob­ ljeni četnici u Crnoj Gori osudjuju na smrt, dotle se najpoznatiji saradnici fašističke Italije i Nemačke blago kažnjavaju, kao Mihailo Ivanović, jedan od vodja crnogorskih separatista, koji je u aprilu 1941 godine, poslao poz­ dravnu depešu Hitleru u znak zahvalnosti ža oslobodjenje, ili Dušan Vučinić, koji je, na Cetinju aprila 1941 godine, prvi zahvalio Musoliniju za oslobo­ djenje od ropstva i proklamovao stvaranje buduće Nezavisne Crne Gore, a koji je osudjen samo na 6 godina zatvora. Neprihvatanje novog režima od strane najborbenijeg dela Srba sad kad su Titovi partizani postali vlast, kad se Draža Mihailović već davno prebacio u Bosnu, opet zapanjuje partizane. U toku 1945 godine, produžava se otpor prema Titovom režimu. Sa planina se ponovo spuštaju četnici, uznemiravaju organe Titove vlasti i vrše prepade na manje Titove jedinice. U Beogradu gde je podzemna vojska pokreta djenerala Mihailovića ubijala mnoge nemafike sluge, počev od Nedićevih ministara kao Ceke Djordjevioa pa do agenata i potkazivača Gestapoa, gde su godinama rasturani letci i novine protiv okupatora, ilegalno štampani, ponovo se 'oseća nova aktivnost. Izlaze letci, kao povodom 27-og marta, a skoro mesec dana docnije, radio Bukurešt u emisiji od 20 aprila 1945 godine javlja: " . . . U poslednje vreme Beogradosvanjuje izlepljen raznim letcima protiv režima. Vlasti su preduzele veoma oštre mere protiv ovih tudjinskih agenata. Izgleda da je izvestan broj stranih agenata uspeo da se uvuče u redove narodno-oslobodilačkog pokreta. Otkri­ veno. je nekoliko slučajeva koji su najoštrije kažnjeni.“ Radio Beograd, 12 maja 1945 godine, u emisiji na francuskom jeziku, upozoruje “ sve smntljivce i kolebljivce da jedna radio stanica, jedna štamparija i jedan Saša Mihilović sa svojim banditima ne znače ništa.“ Dešavaju se atentati u Beogradu, biva ubijen major OZNE Djuro Bošković, kao i još nekoliko njenih funkcionera. Beogradski listovi iz dana u dan ne saopštavaju izveštaje o borbama Titovih trupa sa čelnicima, već umesto toga daju pokatkad samo podatke o hvatanju ili pogibiji pojedinih četnika. U avgustu mesecu 1945 godine, u svome govoru na kongresu Jedinstvenog narodnog fronta Jugoslavije, Tito se žali na delatnost odmetničkih bandi u kruševačkom okrugu, početkom septembra javlja se o novim oružanim sukobima, kao i krajem oktobra ponova. Kakve 164

li se borbe tek dešavaju u prcdelima Bosne, gde se nalazi glavnina ljudstva djenerala Mihailovića, gde Titove vlasti teže mogu da uspostave svoju kontrolu, kad se tu nalazi dobar deo Titove mobilizacijom uvećane vojske, radi blokada terena ili operacija protiv četnika. O tome Titovi listovi u Beogradu ćute, jer je Bosna izolovana od Srbije, i jer bi svaki veći publicitet mogao samo da stvori neprijatnosti za Titov režim u inostranstvu. I dok zvanična propaganda neprekidno sipa otrov na Dražu Mihailovića, dotle se Titu ukazuju sve nove nezgode od strane Srba. Desetine i desetine hiljada zarobljenika, samo Srba, posle nemačkog zarobljeništva odbijaju da se vrate u litovo, ostavljajući bez hranitelja svoje porodice za koje se može zamisliti kako će im Titove vlasti izaći u susret. U avgustu mesecu 1945 godine, prvom prilikom kad neko sme da izrazi svoje neslaganje sa režimom, ako već tie može da se bori protiv njega, opet se javljaju dve srpske stranke, Demo­ kratska i Radikalna i tada se u Privremenoj skupštini, okuplja grupa srpskih političara kao prva opozicija u Parlamentu i pored hajke na nju preko radia, štampe i zborova i ne bez opasnosti po sebe lično. Isuviše je dobro Tito upoznat sa pravim raspoloženjem srpskog naroda i zato su vrlo karakteristične njegove jednom izgovorene reči: “ Nama se mnogo prijetilo sa raspoloženjem naroda u Srbiji. Prijete nam razni reakcionari, a prijete nam i neki za koje se ne bi moglo reći da su reakcionari1." I posle svih iskustava o neprihvatanju novog režima od strane Srba, šta drugo ostaje Titu i njegovoj okolini, nego li čvrsto ubedjenje da je jedino rešenje za Srbe u njihovom poretku da ih Komunistička partija rascepi na četiri jedinice, raskomada na četiri naroda, da im razbije stranke i da im svrgne narodnu dinastiju. Sistem Titovog terora Teror Titovog režima ima sve karakteristike najcrnjeg totalitarizma. On nije improvizacija, već sistem i organizacija. Interniranje, deportovanje, koncentracioni logori i streljanja, kombinovani su sa drugim merama. Pre svega to je izolovanje sredine izložene teroru, tako da što manji krug ostalog sveta, ma šta o njemu sazna. To je sistem gvozdene zavese koji je Titov režim upotrebio naročito u prvim mesecima, kada je ubijanje bilo najveće i kada je zbog toga malo koga sa strane puštao u zemlju. Dalje, tu je sistem zastrašivanja, kojim se ljudima zabranjuje pod velikom kaznom pronošenje vesti o teroru, kao što se i izrično zabranjuje otpuštenim zatvorenicima, pod pretnjom smrti, da ma kome pričaju svoje doživljaje i% zatvora i logora. Totalitarci su najbolji poznavaoci istine, da kao što se ponavljanjem razne teze mogu usaditi u svest ljudi, tako se isto ćutanjem i prikrivanjem i naj­ veće svireposti mogu potisnuti iz pamćenja masa. Najzad tu je još jedna čisto totalitarna osobina terora, da pored toga što sav ostali svet mora da se izoluje od ma kakvog posmatranja tih brutalnosti, da pored toga što mora da ćuti, njemu se servira još nešto u cilju skretanja pažnje na sasvim druge dogadjaje. Još pod nemačkom okupacijom, Srbija, a naročito Beograd, imali su dva sasvim posebna vida: jedan pretežan i stvaran, o kome se nije smelo 1 Titov govor u Mladenoveu, 19 juna 1945 godine. 165

slobodno govoriti, a kam o li pisati — to je bio Beograd k oji se m učio, stradao, borio, Beograd bede, koncentracionih logora, zatvora, hapšenja i streljanja, i drugi, prividan i namešten, hvaljen preko rađia i štam pe — to je b io Beograd zabave, razonode, m uzike i pozorišta, k oje je okupator namerno forsirao da bi gradu dao lik norm alnog, sredjenog, čak i srećnog života. T ak o isto i pod T itovom vlašću u Beogradu, kao i u celoj zem lji, sem svako­ dnevnog dejstva p olicije, pojava otpora i neraspoloženja masa i svega drugog o čem u nema pom ena u štam pi, postoji bujica zborova, mitinga, »kon­ ferencija, igranki, proslava, kom em oracija, kongresa, m anifestacija i dem on­ stracija, odbora, udruženja, k oji im aju isti sračunat cilj da zabašure drugu i m nogo težu stvarnost. K ao što su i Nem ci za vrem e okupacije, u štampi kontrolisanoj od njih, izbegavali da saopštavaju liste ubijenih i streljanih, sem p o katkad radi zastrašivanja, kao što nikad nisu govorili o svojim kon ­ centracionim logorim a, što bi jed n o i drugo zajedno značilo najveću sva­ kodnevnu rubriku u novinama, tako isto ni Titova štam pa i radio, ne go­ vore o ubijanjim a niti pišu o koncentracionim logorim a, k o ji postoje u zem lji. K ao što se u novinam a p od nem ačkom okupacijom , nikada nije pisalo ni o G estapou ni o n jegovom radu, tako i partizani, o d svih svojih ustanova k oje inače toliko izdašno hvale, o jed n oj m alo pišu — to je OZNA. Tako se novi ministar Unutrašnjih poslova Federativne Narodne R epublike Jugoslavije, dotadašnji šef OZNE, Aleksandar Ranković, da ju ći svoj prvi ekspoze o javnoj bezbednosti u zem lji, ograničio na nekoliko reči: “ O deljenje zaštite naroda je jedna od najlepših tekovina velike narodno-oslobodilačke borbe naših na­ roda . . . O ZN A danas potpuno odgovara svojoj visokoj dužnosti -t- zaštiti interesa naroda i države2.“ K ao što su N em ci, pu štaju ći za tri i po godine oku pacije, u jedan-dva maha izvestan b roj političkih zatvorenika iz logora, to isticali kao prim er svoje tolerancije i humanosti, tako je i T itov režim, donoseći razne amnestije, razglašavao ih na sva zvona. Po njihovim sopstvenim podatcim a, povodom puštanja amnestiranih, tek se da naslutiti m nogobrojnost logora i masovnost zatvorenika, kad su jednom prilikom , ju na-m eseca 1945 godine, iz logora u Sapcu, otpustili 600, a u avgustu iz N ovog Sada 2000 osoba. U tehnici totalitarnog terora, T itov režim nema m nogo šta originalno da izm išlja ; on im a samo svoje prethodnike, kao i uvek, da kopira.. I kao što je po njihovom uzoru i osnovao OZNU, tako je u gledaju ći se na njih, nju sada preustrojio, dajući jo j drugi statut i ime, a zadržavajući iste fun­ kcije. O ZN A i Ministarstvo unutrašnjih poslova spojeni su u isto telo, pod rukovodstvom Aleksandra R ankovića, k o ji je povodom toga u Skupštini izja ­ vio: “ Izvršena je izvesna reorganizacija Ministarstva unutrašnjih dela, gde je form irana Uprava državne bezbednosti — UDB. Na ovu Upravu državne bezbednosti. to jest na Ministarstvo unutrašnjih poslova, prelaze sada osnovne fun k cije O ZN E3.“ K ao i svi totalitarni, tako i Titov' režim , sem terora nad protivnicim a vrši neum oljivu kontrolu nad masama. U Jugoslaviji članovi Komunističke partije, im aju ulogu đenuncijanata OZNE. U velikim gradovina, sistem

2 “ P olitika!!, 25-111-1946 godine. 3 “ Politika11, 25-111-1946 godine. 166

špijunaže i kontrole, dopire d o stanara svake pojedine zgrade. Nastojnici kuća im aju dužnost od OZN E da kontrolišu stanare i posetioce. Oni k oji nisu pouzdani, ne m ogu da d ob iju zaposlenje, je r im to sprečava sindikat. Svaka ulica, prem a veličini, im a svoje poverenike ili sekretare, kao i dva do pet, takozvanih narodnih tužilaca, tako da u Beogradu, kao nigde u svetu, na 350000 stanovnika, im a 1500 narodnih tužilaca, što se m ože čitati i u štam pi, u izveštajim a o njihovim zajedničkim konferencijam a. Političko m iš­ ljen je ili aktivnost pojedinaca, poznati su policiji. Kako izgleda to kontro­ liranje, dovoljn o govore konstatacije samih englesko-am eričkih posmatrača u Jugoslaviji, kao reči jednog engleskog vojnika u Tajm s-u, da se dešavaju hapšenja i nestanak civila, samo zato što govore engleski, i što su izm enjali nekoliko uljudnih reči s britanskim trupama. Isto tako am erički novinar Sam Brauer u izveštaju N ju Jork T ajm s-u kaže: “ Jugosloveni se plaše da posete am eričku i britansku ambasadu, izuzev p o službenom poslu, pošto ako to urade, oni su gotovo redovno pozvani u O ZN U i ispitivani o njihovim vezama sa Britancim a i Am erikancim a, kao i o razlogu posete.“ Kontrola se uvek proteže na celu porodicu , pa je tako prilikom dobijanja novih isprava u p o ­ liciji, svaki pojedinac im ao da odgovori na pitanje: “ Im a li koga od svoje porodice u službi n eprijatelja i gde“ , p ri čem u bi oni, k oji bi izbegavali da dadu tačan od g ovor b ili kažnjavani prinudnim radom ili zatvorom . Sistemom kontrole totalitarizam m ože mase da natera, ako ne na odušev­ ljen je prem a režimu, ono tokom vrem ena bar na pokornost prem a sili, jer u totalitarizm u čovek m ože da bude najintim nije protiv postojećeg poretka, ali da ne sme ništa javn o protiv njega da uradi. Ako T itov režim padne, ne samo da ć e velika većina naroda za uvek biti sita eksperim enata te vrste, nego će se tek onda saznati potpuni podatci o Titovom teroru, kao što pe u sv etu, n ije ni za grozote Buhenvalda i Belzena sve dok nacizam n ije srušen. Identifikovanje K om unističke partije sa narodom Sem sistema tajne političke p olicije, sprovodjenja terora nad svima protivnicim a, i organizovanja kon trole nad gradjanim a, postoji još jedna karakteristika dem okratije višeg tipa, podudarna sa praksom totalitarnih sistema. U sadašnjem režimu, vladajuća K om unistička partija iden tifiku je se sa narodom , a vod ja Tito sa državom . Ako Kom unistička p a rtija Jugoslavije uzima m onopol na progres i tvrdi da je on isključivo tamo gde se ona nalazi, to m ože da se tum ači kao pitanje političkog ubedjenja i ideologije, je r i mnoge ostale stranke sebe nazivaju nosiocima napretka. Ako pak K om u nistiška partija i njen fron t postavljaju apodiktično tvrdjenje da je narod uz njih, da su on i narod i da van fronta nema naroda, jednom reči ako uzim aju m onopol i na narod, onda to više n ije reč o različitim ideološkim pogledim a, već o jed n oj čisto totalitarnoj osobini režima. Logika i argumenta­ cija današnjeg T itovog režima je prosta, jednostavna i uvek ista: bivša Jugo­ slavija je bila nenarodna, ne zato što narod n ije imao vlast u svojim rukama, već prvenstveno zato što vlast n ije imala Komunistička p a rtija ; današnja država je narodna, ne zato što bi narod im ao vlast u rukama, v e ć zato što je ima Kom unistička partija. Po zvaničnoj tezi u današnjoj Jugoslaviji, narod167

-to je Kom unistička partija i njen front, kao što je i u Bugarskoj narocf-O tačastveni front, u Rum uniji N acionalno-dem okratski front, a u G rčkoj ELAS. Sve on o što je van toga a naročito ako je protiv toga, ne samo da je reakcionarno, nego je i nenarodno i p o njim a pretstavlja beznačajnu m an ji­ nu. Kad se po d je sa toga stanovišta onda je prirodn o što komunisti napadaju svom silinom sve bivše režim e u Jugoslaviji i slave sadašnji kao najnarodniji, kao što je svakom odm ah objašnjiva stvarnost svih njihovih izlaganja, ako se svuda u njihovom rečniku reč narod zam eni rečim a Kom unistička partija i njen front. K ad sadašnja zvanična teza tvrdi da je T itova Jugoslavija prvi put narodna država, da su vlade takodje p rvi pu t navodne, da su skupštine i vojska isto tako, onda je sve to tačno ako se one identifikuju sa p ojm om dom inacije Kom unističke partije je r je ona zaista prvi put ostvarena. Kad beogradski radio tvrdi u odbranu postojećih režim a na Jugoistoku da narodi h oće takvo uredjenje, onda je i to takodje tačno ako se pod pojm om na­ roda podrazum evaju K om unističke partije i njeni frontovi. Kad Josip Sm odla­ ka tvrdi da narodi Jugoslavije h oće današnju federativnu podelu onda je i to sasvim tačno ako se pod time m isli na K om unističke partije svakog od p o ­ jedinih naroda. Kad Kom unistička partija i njen front sebe identifikuju sa narodom , onda zaista m ogu reći da je sadašnji poredak u Jugoslaviji n a j­ slobodniji, je r za Komunističku partiju zaista nikada n ije postojala veća sloboda nego što je danas. Za sve uzurpatore najslobodniji je onaj režim kad su on i na vlasti. Za H itlera i nacističku partiju n ajveća sloboda bila je u njihovom totalitarnom poretku, a ne u parlam entarnoj Vajm arskoj republici. M edjutim da li je ta n ajveća sloboda za diktatorske režim e i njihove nosioce ujedno najveća i za sam narod, i da li se opšti nivo slobode uopšte sme m eriti tim m erilom ? K ult vod je Tita T ek što su u Evropi prestali da odjek u ju pok lici D uče! — D uče!, H eil H itler!, tek što je nestao nacistički i fašistički novi poredak oličavan u Fireru i D uče-u, i njihovim im itatorim a poglavnicim a i kondukatorima, u jednoj zem lji E vrope, na zborovim a, u radio emisijama, kroz štampu i svuda kroz zvanični državni aparat počeo je da se narodu nam eće vod ja i to u im e principa dem okratije. Poslednja karakteristika režima u Jugoslaviji jeste jedan ni narodni ni dem okratski kult vodje, k o ji čak nema sebi ravnog prim era ni u ostalim sličnim dem okratijam a Jugoistočne E vrope. P o zvaničnoj tezi vodja Tito pretstavlja oličen je svih vrlina, personifikaciju svega naj­ b oljega, što su istorija i narodi Jugoslavije dali. Pretsednik A V N O J-a Ivan Ribar preda ju ći Titu orden narodnog heroja, januara 1945, obraća m u se rečimas “ D ruže Maršale, ne samo narodi Jugoslavije i naši Saveznici, već eeo slobodoljubivi svet divi se V ašim h erojskim podvizim a i Vašem geniju. V i ste postali m ajstor ratne veštine. V i ste naš sim bol i naš prim er, V i ste naš ideal, V i ste naš narodni h eroj, m i osećam o Vaš gen ije i Vaš heroizam u svakom V ašem aktu.“ Aleksandar R anković kaže: “ T ito je prvi, k o ji je istovrem eno veliki čovek svih naroda Jugoslavije 1.11 T ito je i nešto više.

1 G ovor A. R ankovića na Antifašističkoj skupštini Srbije, 10 nov. 1944. 168

Pretstavnik bugarskih sindikata na sindikalnom kongresu u Beogradu kaže: . . T ito je dovoljn o velik, da m ože da bude i naš a ne samo vaš2.“ Po zvaničnoj propagandi T ito je om iljen i popularan kao što ni jedan vod ja nikada n ije' bio. Organ Kom unističke partije, opisu ju ći proslavu 1 -o g maja, dana organizovanog narodnog veselja, kaže: “ Sva ta ljuba-v m ože da se obuhvati rečim a vojnika, k o ji posm atia odu ševljen je naroda i kaže: “ E, ima li na svetu čoveka, k ojega ovoliko vole3.“ O pojavi Tita na sindikalnom kongresu, novine pišu: “ Samo prisustvo Tita i reč T ito, k oja se kliče iz sveg srea, m ože se uporediti jed in o sa ljubavlju deteta kada kaže: m ati4." Jedan dopis iz Am erike (“ P olitik a ", 13-X 1I-1945) kaže: “ Titovo im e je n a jp o­ pularnije evropsko ime u A m erici.“ Titu pripada sve: vojska, partija, Narodni front, vlada, država, narod. Država to je T ito, ko vred ja njega vredja sve narode Jugoslavije. Na zboru u L jubljani, 26 m aja 1945 godine, Tito poru ču je: “ Z ato klevete, k o je padaju tobož na Tita, padaju na sve nas, padaju na one žrtve k oje leže u grobovim a i čije su kosti razbacane širom naše otadžbine, po brdim a i gudurama. Takve uvrede naši narodi ne m ogu trpeti i n eće trpeti.“ Titu pripada vojska. N ačelnik V rhovnog štaba Arso Jovanović, p iše: “ Istoriski pu t naše vojske to je put druga Tita“ , a u izjavi povodom ulaska u Trst kaže: “ N em ci su imali za zadatak da p o svaku cenu spreče ulazak Titove arm ije u Trst.“ Sve pokrajine opet su Titove. G eneral-lajtnant K oča P op ović u pozdravnom govoru povodom ulaska u Zagreb, kaže: “ G ovorim vam u im e dem okratske, federalne, T itove S rbije.“ V lada je takodje njegova. Na zborovim a, kako pišu novine, n jegov narod skandira: “ Titova vlada sve će da sa vla da /Omladina je opet n jegova. Ona se ovako zaklin je: “ D ruže T ito ! Zaklinjem o ti se čašću, naporim a, žrtvama i budućnošću naših naroda i naše omladine da nečem o žaliti ni naše živote, ni svoje snage u borbi za slobodu, u borbi za savjest, čast i budućnost svakoga om ladinca i om ladinke Ju g osla v ije.. a završava: “ Za d jelo i život druga Tita, stoji čitava om ladina Jugoslavije kao jedan borac.“ Tito to je čak i program . Sreten Ž u jov ić p iše: “ D rugovi nas pitaju šta uopšte m islim o, šta mi uopšte h oćem o da radim o. D rugovi naša lin ija je jasna. Naša linija je drug T ito i uništenje n eprijatelja5." Sef K om unističke partije za V ojvodin u, Jovan Veselinov, uzvikuje na zboru u K ikindi (12 oktobra 1945 godine): “ Tito — to su narodni političk i zakoni, zakon o agrarnoj reform i, o federativnom u ređjenju naše zem lje. T ito to je bratstvo i jedinstvo naših naroda.“ Jednom reči, Jugoslavija — to je Tito. Sva njena politika, to je opet Tito. T u se ne pazi m nogo na form alizam . Kad se potpisuje .savez sa Sovjetskom Rusijom , ne potpisuje ga ondašnji ministar spoljnih poslova Subašić, v e ć pretsednik vlade Tito. Kad se u Jugoslaviji tvrdi da postoje incidenti na jugosloven sko-grčkoj granici, onda op et o njim a govori pretsednik vlade, a ministar spoljnih poslova ćuti, kao što m esec-dva dana d ocn ije, povodom K raljevog dezavuisanja Namesništva regenti ćute,

2 “ R a d ", broj 23, strana 6 . 3 “ B orba", 3 m aj 1945 godine, strana 2. 1 “ R a d ", broj 23, 7 ju li 1945. 5 Em isija beogradskog radia od 25 aprila 1945 godine. 169

a Moša Pijade u Skupštini predlaže prost prelaz 11a dnevni red, je r je po njem u Petar K a ra djordjević privatno lice. A ko se otvori radio, svaka emisija na srpskom jeziku ne m ože da bude bez govora o Titu, bilo da je prenos članka iz “ B orbe -1 ili izveštaja sa nekog zbora iz provincije, bilo da se drži čas za vojsku, ili govori o ekonom skoj obnovi zem lje. A ko se slušaju frove narodne pesm e u njim a obligatno m ora da se peva o Titu. U štampi, u svakom b ro ju novina, na svakoj strani m ora da bude reč T ito. Na zborovim a, m itinzi­ ma, m anifestacijam a i dem onstracijam a, svaki govornik bezbroj puta izgovara reč Tito. Transparenti su uvek sa natpisima o Titu, table sa slikama Tita, masa skandira Tito, T ito, k liče: “ H oćem o Tita“ , i: “ M i smo T ito tvoji, ti si T ito n aš", peva marš Titovku, a po povratku sa zbora pojedin e grupe skandiraju: “ V iđ cli smo Tita, videli smo Tita6.“ Titove slike i reči, svuda se obavezno nalaze: u preduzećim a, nađleštvirna, prođavnicam a, izlozim a, u bioskopim a, izlepljen e po ulicama, na kulturnim priredbam a i sportskim takm ičenjim a. U zem lji njegovi govori obavezno m oraju da se slušaju, štam paju i preštam pavaju. L ik T ita utisnut je na novim poštanskim m arka­ ma. Jedini glas k oji dopire do inostranstva iz zem lje, jeste glas Titov. Da li je m a u k o jo j drugoj zem lji E vrope pretsednik vlade postao po završetku rata apsolutni diktator kao u Jugoslaviji, i da li se m a gde na taj način, kao u T itovom režim u, shvata fun kcija pretsednika privrem ene vlade, k oja je trebala p o savezničkim odlukam a samo da vodi poslove do slobodnog na­ rodnog rešenja o konačnom uredjen ju države.

SPO LJN A PO LITIK A TITO V E JU G O S L A V IJE A ko inostranstvo ne m ože da bude zainteresovano u istoj m eri kao narod u Jugoslaviji, nacionalnim pitanjem i n jegovim sadašnjim rešavanjem u T ito­ vom režim u, kao čisto unutrašnjom stvari njenih naroda, ono to već m ora političkim sistemom u n jo j, k o ji im a ideološki karakter od opšteg značaja, a jo š više spoljnom politikom , k oja spada u okvir opšte evropskih odnosa. K ao i za u vodjen je sadašnje federacije i za izgradjivanje nove narodne dem okratije, tako i za spoljnu politiku osnova celokupnog objašnjenja leži u stavu K om unističke partije. S p oljn o-p olitičk a orijentacija Kom unističke partije Jugoslavije do 22 juna 1941 godine Izm edju politike sopstvene zem lje u k o jo j ne vlada K om unistička partija, i politike strane zem lje u k ojoj ona vlada, K om unistička partija svake posebne države b iće na strani ove druge. U koliko se poklapaju spoljna politika tudje kom unističke države sa spoljnom politikom vlade sopstvene zem lje, komunisti će sa žarom izigravati prvoborce nacionalizm a; ukoliko se one ne poklapaju, kom unisti će se sa istim oduševljenjem zalagati za p o ­ litiku k oja je u stanju čak da dovede u pitanje interese, slobodu i nezavisnost 6 “ Glas“ organ N arodnog fronta za Srbiju, juna 1945 godine. 170

sopstvenog naroda. Kad se diriguje politika kolektivne bezbednosti kroz savez sa zapadnim dem okratijam a protiv nacističkog im perijalizm a, Kom unističke partije svih evropskih država vod ice istovetnu politiku, k oja će u to vrem e odgovarati ne samo interesima njihovih naredbodavaca nego i interesima sopstvenih zem alja, raspoloženju sopstvenih naroda i poklapati se sa p o ­ litikom Zapadnih sila. Kad po sovjetsko-nem ačkom paktu dod ju druge d i­ rektive, Kom unističke partije će njih sprovoditi, bez obzira na jučerašnji stav, bez obzira na raspoloženje sopstvenog naroda, interes sopstvene države, a kamo li politiku velikih Zapadnih dem okratija. Tada će se Komunistička partija Jugoslavije, koja je uvek terala u krajnost sa izvršavanjem svake direktive, zalažući se dotle n ajgrlatije za odbranu zem lje od hitlerizm a i za savez sa zapadnim dem okratijam a, preokrenuti u borca za m ir i najvatrenijeg protivnika “ englesko-francuskih ratnih provokatora". Organ komunističke om ladine “ Naš student" (broj 2 i 3) počin je da tvrdi da se “ centar svetske reakcije prem estio u London i Pariz“ , cinički kaže: “ M i smo se b orili protiv fašizma, onda kule svetskq reakcije (danas više ne)“ , d ok proglas Centralnog kom iteta K omunističke partije Jugoslavije, aprila 1940 godine, u prvoj rečenici govori, da je započeo D rugi im perijalistički rat, napadom engleskih i francuskih im perijalista na Nem ačku. U brošuri “ 12 uslova za boljševizaciju p a rtije ", prvi put izdatoj novem bra 1939 godine, kaže se: “ Danas je glavni neprijatelj proletarijata i radnog naroda englesko-francuski im p erijaliza m . Vrhunac ipak postiže organ Pokrajinskog kom iteta Kom unističke partije za Srbiju, k o ji na uvodnom mestu donosi prvom ajski proglas gde se, u stilizaciji k oja potpuno odgovara fon R ibentropovoj Plavoj knjizi, kaže: “ K ao odgovor na grubu povredu neutralnosti skandinavskih zem alja od strane Engleske i Francuske, N cm ačka je uvela svoje trupe u Dansku i zauzela strateške p o ­ zicije u N orvešk oj7." Dakle, ne samo da nema ili pom ena o "sm rti fašizm u " i “ odbrani nezavisnosti malih naroda" nego se šta više, porobljavanje slobodnih država, označava kao zauzim anje strategiskih pozicija, a nacistička agresija naziva sc “ odgovor na grubu povredu neutralnosti, od strane Engleske i Francuske". 1 Sp oljn o-p olitičk a orijentacija partizanskog pokreta Dan nem ačkog napada na Sovjetsku Rusiju, značio je prom enu kom u­ nističkog stava na celoj liniji, ne samo p o pitanju borbe protiv fašizma i oslobodjenja. zem lje, nego i karaktera D rugog svetskog rata. Kom unisti to nikad nisu skrivali pišu ći otvoren o: “ Od samog početka rata, k o ji je izbio 1939 godine, pa sve do napada Nemačke na SSSR, rat je bio im perijalistički, je r je vod jen izm edju dve grupe krupnih im perijalističkih razbojnika, a radilo se o tom e, k o će od ovih krupnih im perijalitističkih razbojnika da poklopi što veći b ro j zem alja 8.'1 U prvom periodu partizanske borbe oni su u svojoj pism enoj propagandi donosili sem opširnih izveštaja o borbam a na Istočnom frontu i vesti o vojnim akcijam a V elike Britanije, m a da su retko kad im ali ma kakvu pohvalnu reč o n jo j, u koliko je nisu osudjivali bilo zbog neotva-

7 “ K om unist", broj 3— 4, godina IV , m aja 1940. 8 Partiski referat: “ Narodno oslobodilačka borba u Jugoslaviji".

ranja drugog fronta na Zapadu, bilo zbog pom aganja Draže M ihailovića u zem lji. U odnosu na vojnu politiku Britanije, stav partizana bio je : što pre da se izvrši invazija na Zapadu, a ni u kom slučaju da d od je do savezničkog iskrcavanja na Balkanu. U člancim a i govorim a Tita i svih najviših fun ­ kcionera pokreta, kroz celu 1942/43 godinu, dolazio je do izražaja protest, p o nekad u oštrom tonu, što ceo teret rata pada na Sovjetski savez i što se ne otvara fron t na Zapadu. U govoru povodom predavanja zastave I I p role­ terskoj brigadi, u septem bru 1942 godine, T ito je osudjivao zakulisni rad izvesnih reakcionarnih krugova u inostranstvu, kojim a ide u račun da se Sovjetski savez sam b ori i da se što više istroši. K oliko god su se partizani vatreno zalagali za D rugi fron t na Zapadu, toliko isto su se izjašnjavali protiv fronta na Balkanu i protiv pom aganja četnika D raže M ihailovića. U jednom T itovom raspisu višim partiskim forum im a, iz prve polovine 1942 godine, ukazivalo se na veliku opasnost od eventualnog Savezničkog iskrca­ vanja na Balkanu, i tvrdilo se da je pozadina britanske p om oći D raži M i­ hailoviću u tom e, da se preko njega elim iniše partizanski pokret i stvori čista politička i vojn ička situacija p ri dolasku Saveznika. U organu Centralnog kom iteta Kom unističke partije, krajem iste godine, Milovan D jilas je ukazivao na pravilan stav Sovjetskog saveza, k o ji je u tom času sam vodio borbu protiv nem ačkog fašizma, dok Britanija n ije otvarala I I frop t, pokušavajući da privuče potlačene evropske narode obećanjim a o posleratnom uredjenju, “ E vrope novih kriza, novih sukoba zavadjenih naroda, socijal-dem okrata, diplom atskih intriga, E vrope gladi, bede, nezaposlenosti9.*' U januaru 1943 godine, šef propagande Vrhovnog štaba NO V i POJ Vladim ir Dedijer', u partiskom organu “ Borba“ oštro je napadao englesku politiku, povodom em isija ra dio Londona i govora Harisona, k oji je obaveštavajući o borbam a protiv okupa­ tora u Jugoslaviji pom injao i četnike i partizane. Kada je britanska politika počela uzim ati drugi, p o partizane sve p ov o ljn iji smer, kada partizanska propaganda i njihovo vodjstvo nisu im ali više razloga ni da napadaju em isije britanskog radia, ni pisanje engleske štam pe, je r su i radio i štampa govorili i pisali n jim a u prilog, kada nisu m ogli više da se žale na britansku politiku, je r je ona sve više n jih pom agala, kad su im došle i britanske m isije i stizali gve ve ći britanski transporti, ostalo je jo š kao jedino da ukazuju prstom na savez­ ničke delegate u štabu djenerala M ihailovića. Raspis O baveštajijog centra IV jedinicam a Prve krajiške brigade, od 10 novem bra 1943 godine, propraćen napom enom “ N ipošto ne bi smelo da padne u ruke n eprijatelju ; ukoliko bi m oglo da padne u ruke. n eprijatelju spaliti 51 kaže: “ U iD ražin om štabu se nalazi i delegacija engleska i američka, na čelu sa generalom Arm strongom , ppukovnikom zvanim M arkom , k o ji je 1941 godine došao preko Glavnog štaba za Crnu G oru i Boku u Foču, a odatle pobegao kod Draže. Inače je to poznati engleski špijun, k o ji je još za doba Jugoslavije bio upravnik rudnika u T re p či k o d Kosovske M itrovicc, pod im enom B eli .11 N ajzad, kada su i bri­ tanski delegati napustili štab djenerala M ihailovića, kad su sami partizani uvideli da sva saveznička p om oć u svim oblicim a ide isklju čivo njima, oni nisu

9 M. D jilas: “ Šta znači sadašnja propaganda o posleratnom uredjenju E vrop e". “ P roleter11, broj 16, decem bar 1942 godine. 172

im ali više razloga da ma zbog čega napadaju savezničku politiku u Jugo­ slaviji, pa su u tom cilju visoki partiski forum i davali instrukcije partizan­ skim propagandnim otsecima i svojoj štam pi, da treba pohvalno pisati o ratnim naporim a Velike Britanije i A m erike i da p ri pom enu Sovjetskog Saveza, treba uvek pom injati i druga dva velika saveznika. Osnova spoljne politike T itove Jugoslavije Osnova sp oljn o-političk e orijentacije ostala je ista, od Komunističke p artije Jugoslavije kao same za sebe pre rata, preko partizanskog pokreta stvorenog o d nje u toku rata, pa do Demokratske Federativne Jugoslavije na kraju rata, rukovodjene opet od Kom unističke partije. Koren je uvek isti, samo se od zavisnosti jedne partije, preko zavisnosti jed n og pokreta, došlo najzad do zavisnosti jedne države. Titova spoljna politika nije diktovana nacionalnim, već ideološkim razlozim a; n ije rukovodjena interesima jedne države prem a ostalim , već zavisnošću Kom unističke partije i njenog fronta s jedne strane i povezanošću interesa sa istim partijam a i sličnim fron tovim a u ostalim zem ljam a, s druge strane. Tu je objašnjenje Titove spoljne p o ­ litike: sa svima onima k o ji spadaju u taj okvir, odnosi su više nego d o b ri,p a se čak na silu prave i bratski; sa svima onim a k o ji su van tog okvira, odnosi su rdjavi, pa se čak i namerno prave težim. Sve pohvale pripadaju prvoj strani, sve kritike drugoj. Stav prem a pojedin im državama, naročito susednim, ne od red ju je se ni p o njihovom držanju u prošlosti prem a Jugo­ slaviji, ni po n jih ovoj u lozi u ratu, ni po nacionalnim revandikacijama, k oje eventualno m ogu da se postave, ni p o ekonom skim naknadama k o je m ogu da se traže, već isk lju čivo po režim im a k o ji tamo vladaju. Sta više, ne samo da se uzim a to m erilo, nego se prem a njem u podešavaju i Svi zahtevi. Ekonom ska naknada i reparacije se negde zahtevaju do maksimuma, a negde se potpuno prećutkuju. Nacionalne revandikacije se negde najneum ornije ističu i ntf n jim a se bez prestanka insistira, dok se negde uopšte i ne pom inju, pa se čak i izlazi u susret onim državama, od kojih b i Jugoslavija imala ako ne da traži nove teritorije, ono bar da njihove m anjine u sopstvenoj državi ne favorizira. U loga u ratu se takodje ocen ju je prem a političkom režim u k oji u toj zem lji vlada i prem a uticaju pod k o ji ta zem lja potpada. Za jednu državu prelazi se preko njene savezničke vernosti, anti-osovinskog stava i doprinosa u zajedničkoj borbi počev od 1940, kao u slučaju Grčke. Za druge se zaboravlja i pristupanje T rojn om paktu, kao za Bugarsku i italijanski p r o ­ tektorat kao za Albaniju, prenebregava činjenica o stavljanju u tudju službu bez ijedn og ispaljenog m etka i to u toku od nekoliko godina, pa se umesto svega toga priča o partizanskoj borbi tih naroda i njihovom stradanju od fašizma. Da je ELAS na vladi, Titova spoljna politika našla bi bezbroj lepih argumenata za politiku bratstva, jedinstva, sloge, ljubavi, mira, sa takvom G rčkom . Da nije T itov kolega Enver H odža u A lbaniji, ne bi bilo bratstva i zalaganja svuda i pred svakim za albansku državu, kao što se ne bi govorilo ni o bratstvu ni o slovenskoj solidarnosti, a još m anje o idealnom stanju u samoj Bugarskoj, da u n joj um esto Otačastvenog fronta vlast im aju u svojim rukama Mušanov, Petkov ili Gem et Dim itrov. 173

Odnos Titove Jugoslavije prem a velikim silama U T itovoj spoljnoj politici jedno je uvek sigurno i van diskusije — to je odnos prem a Sovjetskom Savezu. On se po diplom atskoj form u li sastoji od ugovora o prijateljstvu, k o ji po svojoj suštini znači svakako nešto m nogo više nego li samo diplomatsku konvencionalnost. U članu 2 toga ugovora, potpisanog 11 aprila 1945 godine u Moskvi, stoji: "A k o b i se jedna od visokih strana ugovornica našla u posleratnom periodu uvučena u vojne akcije protiv Nem ačke, ako bi ova obnovila svoju napadačku politiku, ili sa ma k ojom drugom državom , k oja b i se pridružila N em ačkoj neposredno ili u ma kakvom drugom obliku u takvom ratu, druga visoka strana ugovornica odmah će ukazati strani ugovornici, uvučenoj u vojne akcije, vojnu i drugu p om oć i potporu svim sredstvima, k oja jo j stoje na raspoloženju.^ Član 4 istog ugovora glasi: “ Svaka od visokih strana ugovornica obavezuje se da neće zaključivati nikakav savez i da neće uzimati u češća ni u k a k voj k oa liciji uperenoj protiv druge visoke strane ugovornice.“ Na dan potpisivanja ugovora u Moskvi, na m itingu u Beogradu, A ndreja H ebrang, kao govornik u im e vlade, ovako ga je tum ačio: “ U govor zajem ouje izvojevane tekovine u oslobodilačkom ratu . . . Posle zaključenja ovoga ugovora svi n eprijatelji naše dom ovine, treba dobro da prom isle kako će se odnositi prem a n ovoj Jugoslaviji. Svaki pokušaj U budućnosti da se u groze naše zem lje, ma od kuda on došao, n aići će na ne­ probojn e redove naroda Jugoslavije i Sovjetskog saveza i na zasluženu kaznu10.“ T ito je u dva maha dao komentar ovog u govora o prijateljstvu. Prvi put u govoru na M arkovom trgu u Zagrebu, rekavši: “ T a j sporazum, taj savez n ije akt usm ijeren sad na završetku rata, protiv nekog suseda, to je akt k o ji smo potpisali, da bi se osigurali protiv svake eventualnosti u budućnosti” , a m alo docn ije na zboru u M ladenovcu, kada je izjavio u p ri­ sustvu ambasadora Sovjetskog saveza Sadčikova: “ K ao što su nas već pom ogli p rilik om oslobodjenja naše zem lje, pom agaće nas i u buduće, ako naša slo­ boda i nezavihnost budu ugrožene.“ Poseban karakter ovoga saveza, bez p rim era u diplom atskoj istoriji Jugoslavije, vidi se i iz činjenica da ainbasador Sovjetskog saveza prisustvuje političkim zborovim a pretsednika vlade, da član Centralnog kom iteta Kom unističke partije Jugoslavije V ladim ir P opović im a položaj ambasadora u Moskvi i da na svim m edjunarodnim kon feren cija­ m a p o svim pitanjim a, glas Jugoslavije uvek m ora da stoji m akar i kao jedan jed in i uz glas Sovjetskog saveza. S p oljn o-p olitičk i stav prem a zapadnim silama se m enja prem a p o je d i­ nim fazama m edjusavezničkih odnosa, pa je prem a tom e čas prijateljski, čas rezervisan, ako ne i otvoreno protiv-saveznički. Kad se poklapa linija b ri­ tanske politike sa partizanskom , kao posle Teherana, oni su u prijateljskim odnosim a sa V elikom Britanijom , naravno ne zbog n je već radi svojih p la ­ nova, a kad Anglo-Saksonci povodom Trsta zauzmu svoj stav ili preduzm u političku inicijativu u državama Jugo-istočne Evrope, onda se u T itovoj Jugoslaviji, svuda kroz štampu, zborove, radio, m anifestacije, pokazuje m anje ili više otvoreno neprijateljski stav prem a takvoj savezničkoj politici. Danas nijedna od evropskih oslobodjenih država ne vodi tako jednostranu spoljnu 10 “ Politika14, 13 april 1945 godine. 174

politiku kao Titova Jugoslavija, baš zato što ni u jed n oj ne dom inira K o -^ munistička partija u potpunosti kao u n joj. U m nogobrojnim govorim a k oje su držali glavni pretstavnici režima, u toku izborne kampanje, ne samo da se n ije govorilo o prijateljstvu prem a Zapadnim saveznicima, nego se oni nam erno i dem onstrativno nisu ni pom injali. Pri svakom eventualnom spoljnopolitičkom grupisanju, prva evropska zem lja koja bi se našla u taboru protiv Zapadnih sila, bila bi Titova Jugoslavija. Odnos prem a

suseđnim zem ljam a

Titova Jugoslavija povela je sasvim novu spoljnu politiku prem a svojim susedima, trudeći se da dokaže da ona ne samo odgovara interesima države i raspoloženju naroda, nego čak da uveri narode Jugoslavije da je u pojedinim susednim zem ljam a, kao u Bugarskoj Otačastvenog fronta i A lbaniji Enver H odže i unutrašnji p olitički poredak za svaku pohvalu, mal te ne obavezujući svoje građjane, ne samo da ne govore ništa protiv T itove Jugoslavije, nego čak ni protiv režim a u tim državama. K ao vrhunac propoveđa se ideologija bratstva svih naroda, ne samo u okviru Jugoslavije, nego i sa ionim u Bu­ garskoj i Albaniji, ma da ga na sadašnjoj osnovi ne m ože biti m edju na­ rodim a tih država, već samo m edju njihovim vladajućim komunističkim partijam a. T o bratstvo je preinačena i um anjena form ula T reće internacionale i n jenog plana za stvaranje balkanske kom unističke federacije. Za n jegovo ostvarenje se traži ispunjenje samo jed n og jed in og uslova — biti na istoj p olitičk oj liniji, bez obzira kojim jezikom govoriti, u k o jo j se državi nalaziti, kakvu prošlost imati, kako se u ratu ponašati i sva sporna teri­ torijalna i nacionalna pitanja ma na kakav način rešavati. U A lbaniji se na završetku rata našao na vlasti T itov kolega Enver H odža, k o ji istina n ije m aršal, v eć samo general-pukovnik. U n jo j su stvorena tela i organizacije sa istim nazivim a i sa istim namenama kao i u Ju­ goslaviji: N arodno-oslobodilačka vojska i partizanski odredi, Antifašis­ tičko v ije će narodnog oslobodjenja, Antifašistički savez om ladine, m i­ licija itd. I ovd e je uspela Kom unistička partija da stekne glavni uticaj na vod jen je države, tim lakše što n ije bilo nikakvog pretstavnika legalnosti s druge strane, to jest ma kakve vlade kod Saveznika i što se savezničke trupe nisu iskrcavale u A lbaniji. D ok T ito im a za uzor Staljinovu državu, dotle se Enver H odža ugleda na T itov režim-, on pretstavlja im itaciju im itacije u svemu, pa i izbornim rezultatima (93,23°/o za albanski D em o­ kratski front, 6,77 o/o za kutiju bez liste). Pošto je u ticaj Kom unističke pa r­ tije u A lbaniji n ajjači, to je i prijateljstvo T itove Jugoslavije sa njom n ajčvršće. R azum ljivo je žašto je Titova Jugoslavija prva priznala Enver H odžinu Albaniju i zašto se za nju zalaže svakom prilikom . Tako na prim er jedan od članova Titove delegacije u San Francisku, Vladim ir D edijer, u jednom svom radio govoru ističe da je “ m alo delegacija u San Francisku k oje bi im ale toliko m oralnog prava da se na n joj pojave kao što je to A lbanija4'. Na zaseđanju Saveta U jedinjenih nacija u Londonu, Titova delegacija daje predlog za prijem Albanije, k o ji docnije biva odbijen. Ne samo da se prem a m erilu udela K om unističke partije u vlasti stvara na^'prijateljskiji odnos sa Albanijom , nego se iz tog istog rezloga izvrće uloga Albanije u ratu, njen 175

stav uopšte prem a Jugoslaviji i ne samo da se ne postavljaju nikakvi zahtevi ili pitanje odgovornosti, veo jo j se izlazi u svemu u susret. Zvanična teza T itovog režim a sada je da je albanska m anjina u bivšoj Jugoslaviji bila podvrgnuta istrebljenju, ma da je opšte poznato da je arnautsko stanovništvo, kako brojjio tako i procentualno poraslo u n jo j. G ovori se o h erojskoj b orbi Arnauta i njih ove m anjine u Jugoslaviji protiv fašizma, a prelazi se preko najosnovnijih čin jen ica da sa u času sloma Jugoslavije Arnauti ubijali raz­ oružane srpske vojnike, da su palili srpska naselja, da su proterivali naseljenike sa K osova i M etohije sa ognijišta, da je samo 1941 godine, oko 10.000 Srba izgubilo živote o d Arnauta i da su oni bili prvi k oje su Nem ci 1941 godine, naoružali i obukli u svoje uniform e. Zvanični pretstavnici T i­ tovog i Enver H odžinog režima, utrkuju se u medjusobnim izjavam a bratstva i prijateljstva i govore stvari k oje su isto toliko nem oguće koliko i nove. Pretsednik albanske vlade, vrhovni komandant narodno-oslobodilačke vojske Albanije, general-pukovnik Enver H odža u jednom in tervju-u saradniku organa K om unističke partije Jugoslavije rekao je u odu ševljen ju : e:M i danas više ne osećam o razliku izm edju Jugoslovena i Albanaca111', što i im a tačnosti ako je m islio na svoje Albance i Titove Jugoslovene, je r biti dobar član K om unističke partije, znači biti podjednako dobar i Albanac i Jugosloven. Pretsednik jugoslovenske vlade, vrhovni komandant narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije, m aršal Tito, počastvovao je još više Enver H odžinu Albaniju, rekavši: “ Jugoslavija danas ima vrlo tijesne odnose sa drugom svojom slovenskom braćom , sa P oljskom , sa Čehoslovačkom, sa Bugarskom i A lbanijom . T i odnosi podržavaju nadu da će d oći do toga stepena da će to biti nerazrušiva veza slovenstva12." K ao što su se u Pavelićevoj Nezavisnoj D ržavi, H rvati zvanično trebalo da proglase Gotima, tako bi trebalo u sa­ dašnjoj Jugoslaviji da se Arnauti prom ovišu za Slovene. Slovensko bra tstvo, za K om unističke partije Jugo-istoka je danas p a r o li u cilju povezivanja njihovih vlada i njihovih država i oni će je upotrebljavati i u propagandi i u spoljnoj politici, sa isto onoliko žestine koliko je pre rata na Istoku i pre dolaska na vlast kom unističkih partija u pojedin im zem ljam a na Balkanu, nisu ni pom iiijali ili su je se zvanično odricali. U takvom njihovom sloven­ skom bratstvu im a mesta i za Arnautina, ako on pripada K om unističkoj pa r­ tiji, kao što ga nema za Bugarina k o ji b i bio van Otačastvenog fronta. Druga država na listi uticaja Kom unističke partija, gde partizanska vojska n ije postala jedina regularna, ali gd e je došla Crvena arm ija — Bu­ garska, jeste odm ah sledeća u T itovoj politici bratstva i jedinstva. I u ovom slučaju takodje se ne govori o ulozi Bugarske u ovom e ratu do 9 septembra 1944 godine, već o njenim oslobodilačkim podvizim a u Jugoslaviji docnije. Cak se Bugarima izražava zahvalnost za oslob odjen je zem lje, i to istim onim jedinicam a k oje su u Jugoslaviji bile kao okupatorska vojska. G ovori se o stradanjima Bugara p od fašizm om , ili se u znak bratstva prenose članci, u kojim a sadašnja zvanična bugarska štampa osudjuje one, k o ji su Jugoslaviju četiri godine držali pod oku pacijom , kao kad zvanični organ “ Otačastveni

11 “ Borba“ , 19 aprila 1945 godine. 12 T itov govor na Kosmaju, 7 ju la 1945. 176

fr o n t" piše: “ Četiri godine Jugoslavija je neprestano uništavana. N em ački zlotvori i nem ački sadizam uništili su h iljade junaka, ljudi, žena i dece. G ra­ dovi i sela su paljeni i uništavani 13.41 Autonomna M akedonija spojila je brzo upravljače iz jedne i druge zem lje, je r su i oni u S ofiji im ali razloga da budu zadovoljn i, da kad v e ć M akedonija n ije više bugarska, onda bar da ne bude ni srpska. O prijateljstvu sa Bugarskom govori se neprekidno u listovima i radio emisijama, režim Otačastvenog- fronta se hvali i brani sa isto onoliko žara od strane T itove propagande k oliko se i T itov režim uzdiže i veliča od strane Otačastvenog fronta. Po zvaničnoj titovskoj tezi i u Bugarskoj vlada nova narodna dem okratija višeg tipa (dokaz je takodje rezultat izbora: 88,13°/o za Otačastveni front) a n jegov vodja, kao i vod ja bugarskog naroda n ije pret­ sednik vlade G eorgijcv, već, kao što p iše “ Politika 44 od 1 6 -X II-1 9 4 5 , šef Kom unističke partije Bugarske i poslednji Generalni sekretar K om interne, G eorgi -Dimitrov. Naknada š te te za m aterijalna uništenja učinjena od strane okupacionih bugarskih trupa, ne poteže se m nogo, ali se zato na dugačko i na široko priča, o svesrdnom zauzim anju bugarskih vlasti za prim anje na oporavak n ekoliko h iljada jugoslovenske dece i svaka vest o m a kakvoj p om o ći iz Bugarske, b ilo da se radi o vagonu žita ili o nekoliko stotina ovaca, obligatno m ora da se kom entariše u T itovoj štampi. U političk im planovim a kom unističkih partija Jugoslavije, Bugarske i Albanije, ne samo da se išlo za sricanjem vlasti u sopstvenim zem ljam a, v eć je predvidjano i da se one spoje u jednu širu zajednicu. T itov poverenik za spoljne poslove u Nacionalnom kom itetu oslobodjenja, Josip Sm odlaka, još u aprilu 1944 godine, u jednom in tervju-u dopisniku engleskog lista “ Evening Standard 44 je rekao: “ A li, slobodna Jugoslavija n ije dovoljn a da osigura m ir na Balkanu. M i m oram o im ati jednu balkansku federaciju i prvi korak ovom e bio bi u jedin jen je Jugoslavije i Bugarske. M i ćem o pozvati i A lbaniju da nam se pridru ži sa potpunom ravnopravnošću.“ U jesen 1944 godine, p o uzimanju vlasti u Bugarskoj, A lbaniji i Jugoslaviji, pojed in i pretstavnici režim a davali su izja ve u p rilog obrazovanja takve zajednice. Ta konfederacija T itove Jugo­ slavije, Otačastveno frontovske Bugarske i Enver H odžine A lbanije ne b i značila iznalaženje pravilnog puta za konsolidaciju balkanskih odnosa, već sredstvo za povezivanje tih država ja d i odbrane istih režim a i radi stvaranja zajedničkog bloka protiv država sa dru kčijim režimim a. T o bi značilo da izm edju te tri države sa istim režim im a ne b i došlo nikada do m edjusobnih sukoba, ali da b i se tražio sukob sa državam a k oje im aju dru k čije vlade. T o bi značilo obezbedjenje m ira, izm edju te tri države isto onoliko koliko j e i p o d H itlerom b ilo sigurno, da se ne b i m edjusobno sukobili Pavelićeva Nezavisna D ržava Hrvatska, Borisova K raljevina Bugarska i nem ačko-italijanska samostalna Albanija. A li danas, kada se pokrenu lo pitanje režim a u pojedinim zem ljam a, i kada ne m ogu da se stvaraju neke nove medjunarodnfi zajednice, nego pre svega da se brane sadašnje sopstvene vlade, onda se i ovde iz ofanzive m oralo p reći u defanzivu. P o istom onom m erilu, po kom e se vodi prijateljska politika prem a susednim zem ljam a ako se ispunjava neophodan uslov da u njim a im aju vlast ls “ Borba44 —

16. januara 1945 godine. 177

jedinstveni frontovi sa Kom unističkom partijom kao vodećom , po tom istom m erilu se v od i i n eprijateljska politika prem a drugim državam a, ako se taj uslov ne ispunjava. Zato se zvanična štampa i radio samo negativno izraža­ vaju i o M adjarskoj i o Austriji, posle održanih izbora u tim dvema zem ljam a, što je potpuno ob ja šn jivo s obzirom na izborni neuspeh tam ošnjih kom u­ nističkih partija. U tom pogledu Titova Jugoslavija i G rčka su dva najveća antipoda i sledstveno tome, prem a G rčkoj se m ora voditi n ajneprijateljskija politika. Jugoslavija je jedina zem lja u oslobodjenoj E vropi, u k o jo j K om u ­ nistička partija ima u potpunosti gospodareći položaj i u k o jo j je svoju sopstvenu partizansku vojsku pretvorila u jedinu regularnu. G rčka, pak, počev od decem bra 1944 godine, bila je skoro jedina zem lja u oslobodjenoj E vropi u k o jo j K om unistička partija nije im ala nikakvog udela u vlasti i u k o jo j njene partizanske jed inice ne samo da nisu uključene u regularnu vojsku , nego su razoružane i zbog izazivanja gradjanskog rata m nogi učesnici osudjeni. Zato je sadašnja Grčka u očim a upravljača Jugoslavije, oličen je svega nenarodnog, reakcionarnog, m onarho-fašističkog, zato se ona mesecima napada kroz štam pu i radio, osudjuje teror grčkih desničara i uzdiže borba ELAS-a. U govoru 19-og avgusta 1945 godine, Moša Pijade je rekao: “ Činili smo da ne doživim o sudbinu kakvu je naprim er doživela G rčka14" , a k o­ mentator beogradskog radia M ihailo Petrović, uzviknuo je : “ Bom bam a i gra ­ natama u Atini, ru šeći ono što je nem ačko-italijanski okupator poštede«, zavodjena je takozvana zapadna dem okratija 15.11 A li ta i takva G rčka ne samo da je prim er najgoreg režima, ona je i pop rište najstrašnijeg terora nad m akedonskim narodom . Još M ilovan D jilas na svečanoj akadem iji povodom proslave Oktobarske revolu cije 1944 godine, kaže: “ M ožda će nas teror nad našom m akedonskom braćom prinuditi da prekinem o odnose sa sadašnjom grčk om vladom 11. U govoru na K osm aju 7 -o g ju la 1945 godine, T ito je rekao: “ G rčk i narod je im ao tu nesreću, da su na njegovu šiju zaseli razni reakciona­ ri, k o ji proganjaju ne samo makedonski živalj u M akedoniji, nego k o ji p r o ­ ganjaju i grčk i n arod .11 I šta je prirodn ije, nego li da T ito, kao šampion borbe protiv fašizm a i njegovih ostataka i zaštitnik svih ugnjetenih od terora, uzm e u zaštitu i M akedonce i grčk i narod. On u svojoj d ob roj nameri želi da bude u n ajboljem prijateljstvu sa G rčkom , ali na nesreću “ G rčki provokatori i reakcionari, E D ES-ove trupe, pucaju iz bacača i m itraljeza preko naše granice, kako bi nas provocira li1611. Na sve ovo Tito p oru ču je: <:Mi gledam o m irno, ni jednim metkom naš vojnik nije još odgovorio, i m i se ne podajem o provokacijam a reakcionara 17.11 Jedino čini nesklad to, što ove priče o p r o ­ gonim a slovenskog živ lja u G rčkoj, m nogo potsećaju i po form u laciji i po argum entaciji, na proteste H itlera na progone Nemaca u Cehoslovačkoj, i što jre k o lik o hiljada M akedonaca iz G rčke, uzetih sada p od ok rilje Tita i sm eštenih na im anja nekadašnjih srpskih naseljenika u V ojvodin i m nogo potsećaju na zaštitu izbeglih ustaša iz Jugoslavije, k oji su našli utočište, p om oć i dob ili oru žje o d M usolinija u Italiji. Za Titovu spoljnu politiku nema nikakve

14 G ovor na K olarčevom univerzitetu, 19 avgusta 1945 godine. 15 Em isija beogradskog radia, 13 oktobra 1945 godine. 16 i 17 T itov govor na K osm aju, 7 -og jula 1945. 178

važnosti što su Jugoslavija, u svome 23-godišnjem životu a srpski narod kroz decenije, b ili vezani n ajprijateljskijim vezam a sa G rčkom , što su zajedno učestvovali u dva balkanska rata, što je srpska vojska P rvog svetskog rata našla utočište, oporavila se i osposobila za borbu na ostrvu K rfu, Sto je odbijena H itlerova ponuda da Jugoslavija ulaskom u T rojn i pakt, lešinarski dob ije Solun, kao što su tada druge države sricale čitave pokrajine, što su se ondašnji grčk i upravljači, k oje Tito kvalifikuje kao m onarho-fašiste i fašiste i ondašnja jugoslovenska vlada posle 2 7 -og marta, č iji su članovi danas od strane Tita proglašeni u glavnom za ratne zločince, jed ini suprotsta­ v ili nasrtanju fašizma, onda, kad nijedna kom unistička partija na Balkanu n ije imala am bicije da u toj bor bi učestvuje, a kamo li da prednjači. Sem G rčke, i Turska pretstavlja trn u oku T itovoj spoljnoj politici. N jo j se stavlja do znanja da ona više uopšte ne spada balkanske zem lje, da se držala po strani u toku rata, dok su n a jb olji sinovi jugoslovenskih naroda p rolivali krv pod kom andom maršala Tita u borbi p rotiv fašizm a i, kao vrhovna optužba, da u n joj samoj vlada fašizam. U svome govoru od 19 avgusta 1945 godine, Moša Pijade je napao pisanje turske štampe, kao što se to često čin i preko beogradskih listova, a beogradski radio je istog dana u jed n oj em isiji rekao: “ Turska i G rčka su dve zem lje, u kojim a je fašizam zavladao .44 Italija spada takodje m edju zem lje gde u državi, vladi i vojsci, (ne upravljaju lju d i istog m išljenja, kao u Beogradu, S ofiji i Tirani, i ona se ne nalazi pod istim uticajem kao Jugoslavija. T o su dva glavna m erila koja od red ju ju politiku T itove Jugoslavije prem a Italiji. T ek potom dolaze T itovi u nu trašnje-politički razlozi — da b i se hrvatske i slovenačke mase zahtevima za Trst i Istru držale u nacionalnoj groznici i da bi im se pažnja skretala ka spoljnim spornim pitanjim a — zatim ekonom ski i strategiski, a p o najm a­ n je etnički. P o tom istom m erilu se i govori o fašističkoj prošlosti Italije, 0 italijanskoj ok u pa ciji Jugoslavije, ali ne i o prilasku italijanskih divizija T itu p o kapitulaciji. Iz tog istog razloga jugoslovenska kom isija za ratne zločince stavljaće u prvi red p o nedelim a okupatora uporedo sa Nemcima Italijane, a ne i Arnaute i Bugare. U Ita liji kao i u zapadnim zem ljam a uvek se pouzdano zna, za k oje će političk e grupacije Titov režim im ati simpatije i želeti im uspeh, kao što se isto tako zna ko ć e se u tim zem ljam a uvek zauzimati za Tita i n jegov p o ­ redak. K o je za Toreza u Francuskoj ili za T olja tija u Italiji, taj će uvek braniti T itov režim u Jugoslaviji. Uostalom danas će retko ko u svetu vezivati uz Tita reč dem okratija — sem u pogrdnom smislu — izuzev pripadnika i štam pe evropskih kom unističkih partija, što samo uliva još m anje poverenja 1 verodostojnosti. O rgani kom unističkih partija u m nogim zem ljam a Srednje i Zapadne Evrope, isto će pisati kao što piše organ Kom unističke partije u Jugoslaviji. U im e istih principa njihove dem okratije, kao što oni u Jugo­ slaviji nezadovoljnike ne žele da ubedjuju ili sa njim a ravnopravno diskutuju, v e ć da ih, kao najblaže, p olitički eliminišu, tako se i n jih ovi jednom išljen ici iz kom unističkih partija u inostranstvu ne trude da navode Jugoslovena protivnika T itovog režim a pobijaju , već kao najdem okratskije rešenje traže da se ov i iz tih zem alja isteraju. 179

Balkan je i ranije važio kao evropska barutana; ranije su ga razdirali nacionalni sporovi i osvajačka politika velikih sila, danas na njem u postoje ideološk e suprotnosti političkih režima. Na n je m u .je stvoren političk i blok T itove Jugoslavije, Enver H odžine A lbanije i Otačastveno frontovske Bu­ garske, k o ji m ože im ati ne samo političk i n ego i v o jn ičk i karakter, ne samo defanzivne n ego i ofanzivne zadatke. N jegov stožer je Federativna Narodna R epublika Jugoslavija maršala Tita, kao najveća m edju njim a i kao n ajjača p o uticaju K om unističke partije. T itov poredak unutra i Titova politika spolja su opasnost za m ir i spokojstvo na Balkanu. K ako je rečeno u m e­ m orandum u jugoslovenskih političkih šefova u inostranstvu, predatom kon­ fere n ciji ministara savezničkih spoljnih poslova u Londonu: “ Jednopartiski sistem, potpun totalitarni režim , kao što je pokazalo skorašnje iskustvo u H itlerovoj N em ačkoj i M usolinijevoj Italiji, počin je diktaturom jed n e stranke i završava se diktaturom jed n og čoveka; počin je gradjanskim ratom , završava se spoljnim ratom . T o je neumitni razvoj svake diktature i upravo tako se sada razvijaju dogad ja ji i u Jugoslaviji: gradjanski rat jo š traje, a raspre sa susedima su počele, raspre k o je treba da se reše m irnim putem .4'

POSLEDNJA FAZA POLITIKE TITOV OG R E Ž IM A K raj 1945 godine označio je završetak jed n og političk og perioda u Jugo­ slaviji, kako po tom e što je T ito konačno ostvario i Ustavom sankcionisao sve svoje planove iz partizanske borbe, tako i p o tom e što su Zapadni savez­ nici u činili svoj završni akt u duhu dotadašnje politike pom aganja T itovog pokreta i režima. Izb ori i Konstituanta, Republika i Ustav ■Za form alnu legalnost T itove privrem ene vlade postojala su dva osnova: p rvi, K ra ljev o prenošenje svojih fun kcija na Namesništvo, k oje je p o t o m , dalo mandat za sastav vlade Titu, i drugi, sporazum T ito — Subašić, k o ji su u načelu od o b rili Saveznici. M edjutim još pre izbora, oba osnova form aln e legalnosti prestala su postojati, je r su K raljevom proklam acijom od 8 avgusta 1945 godine, Namesništvu oduzeta ovlašćen ja, pa je prem a tom e ono izgubilo legalnost, a samim tim i Titova vlada, dok Subašićevom ostavkom 9 oktobra, u znak protesta zbog neispunjavanja odredaba sporazum a, ovaj j e postao jednostran i prem a tom e izgubio važnost. T ako je u Jugoslaviji nastala situacija da T itova vlada im a mandat Namesnika k o ji nem aju ovla šćen je K ralja, da se zasniva na sporazum u sa Subašićem , k o ji je usled neispunjavanja m orao da bude raskinut i da se poziva na odluke V elike trojice u Jalti, k o je su pogažene. Ona je prem a tom e postala trostruko nelegalna: i u odnosu na K ralja, i prem a obavezam a T iio — Subašić i prem a odlukam a V elike trojice. A li ona n ije samo postala nelegalna, već je i pogazila obaveze da bude p r ivreme,na, je r je u svojoj Privrem enoj skupštini, nebirajioj od naroda i n eproširivanoj po predvidjenim odlukam a Saveznika, donela zakone k o ji su im ali da ostvare konačno državno uredjenje. Titova vlada je potom sprovela izbore, 180

k o ji čak nisu m ogli im ati ni form alnu vrednost, je r narod n ije im ao uopšte izm edju čega da bira, pošto je postojala samo jedna lista, i iz kojih je imala da proistekne Konstituanta, k o jo j je kao jed in i cilj postavljen da odob ri sva ranija rešenja A ntifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije i Privrem ene narodne skupštine i uz to da proglasi Republiku. K ao što je b ilo sigurno da ć e buduća Konstituanta im ati da sankcioniše sve prethodne T itove odluke, tako je isto b ilo neosporno da ć e sprovodjen je i rezultat izbora potvrd iti sve dotadašnje konstatacije o T itovom režimu. S p rovodjen je izbora m oralo je biti u duhu kom unističke vladavine, a ob ja v­ ljen i rezultat ravan svim dosadašnjim totalitarnim plebiscitim a za poslednjih deset godina u E vropi. K om unistička partija Jugoslavije pretvorila je državu u .svoj organ. U znaku dom inacije K om unističke p a rtije izvršeno je sam ovlasno sastavljanje biračkih spiskova, glasanje na biralištim a sprovodjeno je p o d isklju čivo kom unističkom kontrolom i, što j e najglavnije, ob ja vljiva n je rezultata zavisilo je isklju čivo o d kom unističkih državnih organa, K om u­ nistička partija se postarala da svoje protivnike jo š pre izbora fizičk i'istreb i ili bar p olitičk i elim iniše, da celokupnim poslom oko izbora samo ona rukuje i da saopšti rezultat izbora k o ji ona h oće. Po zvaničnim saopštenjim a Savezne izborne kom isije, na izbore za Sa­ veznu, skupštinu izašlo je 88’,66 % birača, i od toga glasalo za N arodni fron t 90,48o/o, a za kutiju bez liste 9,52o/o, dok je na izborim a za Skupštinu naroda učestvovalo 88,43c/o birača i o d toga Narodni fron t d ob io 88,69<>/o, a kutija bez liste 11,31 °/o. Sam procenat birača na biralištim a i glasača za N arodni fron t baca najtežu sum nju na ispravnost izbora u Jugoslaviji. K o god n ije član K om u­ nističke partije, niti vezan nekim posebnim interesima za održanje režima, ko god poznaje delim ično političku istoriju Jugoslavije, složenost nacionalnih i političkih odnosa u n jo j, istorijat gradjanskog rata, tako zvane tekovine kako T itove partizanske borbe, tako i n jegovog sadašnjeg režima, taj ne m ože poklon iti nikakvu veru saopštenim rezultatima. Šta je T itov režim dao pozitivnog za godinu dana svoje vladavine da bi pridobio sa sebe skoro 9 0 o/o glasača Jugoslavije? K ako je m ogao drukčije steći taj b ro j nego li služeći se nasiljem p ri sprovodjenju izbora i falsifiko vanjem rezultata, kao na prim er tv rdeći za Srbiju da je izašlo na biralište 77o/o birača u prkos podatcim a za čitave srezove Sum adije i Zapadne Srbije, iz k ojih se vidi da na glasanju nije učestvovalo više od 4 5 % ? A ko su izb ori dokazali ponovo da u Jugoslaviji nema najelem entarnije slobode, tako je i sastav Konstituante ponovo potvrdio da u Jugoslaviji p ostoji apsolutna dom inacija K om unističke partije. Na Saveznoj listi Na­ rodnog fronta, č iji je nosilac T ito, od 84 kandidata u 16 okruga Srbije, jedan pripada Republikanskoj stranci, jedan Z em ljoradničkoj, jedan Radikalnoj, d v ojica N arodnoj seljačkoj, a ostali su članovi K om unističke partije. Odnos izm edju vladajuće Kom unističke partije i svih ostalih, tobože ravnopravnih u frontu, izražen je u razm eri 7 9 :5 . Isti odnos zadržan je i u Ustavotvornoj skupštini u oba dom a zajedno, gde od 524 poslanika ukupno, dolazi na svih šest partija oko 40 poslanika. Ostatak o d oko 480 poslanika pripada K o­ m unističkoj partiji. Odnos izm edju komunista i ostalih poslanika u Skupštini 181

više je u p rilog K om unističke partije Jugoslavije, nego li odnos izm edju boljševika i nepartijaca u V rhovnom sovjetu Sovjetskog saveza. U Prezidiumu Ustavotvorne skupštine, najvišem organu državne vlasti, o d ukupno 33 člana, jed an pripada Republikanskoj stranci, jedan Narodno seljačkoj, jedan Sa­ mostalno dem okratskoj, dva Zem ljoradničkoj i tri H rvatskoj seljačkoj. Ostatak pripada Komunistima. Funkcionisanje Konstituante još od samog početka išlo je van ma kakve veze sa u običajenom parlam entarnom procedurom . Konstituanta se sastala na svojoj p rvoj sednici, 29 novem bra 1945 godine, u p on oć i petnaest minuta, kao sim bolični datum D rugog zasedanja AV N O J-a, dve godine p re' toga. Pošto je jednoglasno izabrano pretsedništvo oba dom a, podnet je predlog da se Demokratska Federativna Jugoslavija proglasi Federativnom Narodnom R epublikom Jugoslavijom i da se u im e svih' njenih naroda ukine monarhija, a Petar I I K a ra d jord jević liši svih prava. Ordžano je nekoliko kratkih govora po tom predlogu. Izm edju ostalih Milovan Djilas je rekao: ‘ l)a se i ne radi o je d n o j izdajn ičkoj m onarhiji, mi b i Republiku proglasili51, dok je Andrija H ebrang izja vio: “ Naša federativna republika n ije obična, ona je narodna republika i to je ono što je razlikuje od republika Z apada", što je svakako tačno ako se, kao i uvek kod n jih pojam narod identifikuje sa rečju K om unistička partija. Posle govora, predlog o ukidanju m onarhije i proglašenju republike stavljen je na glasanje i usvojen jednoglasno — akla­ m acijom . Sledeća sednica Konstituante održana je 1 decem bra. Na n joj je Titova vlada pođnela ostavku, ali je Vladim ir Nazor izja vio u im e skupštine, a za njim još nekoliko govornika, da se ostavka ne prihvata i da se vladi izražava poverenje za dalji rad. T o je aklam acijom prihvaćeno. Zatim je M oša Pijade zatražio od Konstituante potvrdu za sve odluke donete na zasedanjim a A V N O J-a i Privrem ene narodne skupštine. Sreten Z u jov ić je u im e poslanika zatražio da se taj zahtev jednodušno usvoji, pa je i to akla­ m acijom prim ljeno. Potom je Eduard K ardelj izneo predlog zakona o P re­ zidium u Ustavotvorne skupštine k o ji je posle kraće diskusije takodje jed n o­ glasno prim ljen. Najzad je predložena lista Prezidiuma koja je isto tako akla­ m acijom usvojena. Ceo taj posao bio je gotov za dva sata, što je pretstavIjalo izvesnu sporost u radu, u poredjen ju sa prethodnom sednicom, koja nije trajala ni pun čas. Vlada je potom pođnela Konstituanti nacrt n ovog Ustava. Pošto b i i Ustav verovatno bio prim ljen aklam acijom , to je radi odugovlačenja postupka on iznet da ga tobože narod pretresa, prepravlja, dopun ju je i o njem u se izjašnjava, da bi se dokazalo da je stvarno donet uz saglasnost celog naroda, jer, po rečim a ministra za Konstituantu K arđelja: “ Nova Ju­ goslavija je narodna država, novi viši tip stvarne đem okratije“ (“ Borba“ , 1 0 -X II-19 4 5 ). Ono što je bilo bitno i presudno od kako se uopšte postavilo pitanje Ustava u Jugoslaviji, to jest o d osnivanja Ministarstva za Konstituantu pri Titovoj vladi od 7 marta 1945 godine, bila je odluka vladajuće Kom unističke partije, da se im itira Sovjetski ustav, bez obzira na situaciju i potrebe zem lje, raspoloženje naroda, m išljenje pravnih stručnjaka, op ozicije ili ma koga drugog. Sve ostalo bila je samo dekoracija ili najordinarnije šegačenje sa narodnom voljom . Ministarstvo za Konstituantu, k oje je postojalo deset m e182

seci u cilju tobožnjeg izrađjivanja Ustava, bilo je sasvim nepotrebno, je r je ceo posao prepisivanja i prepravljan ja Sovjetskog ustava m ogao da izvrši K ardelj kao član Centralnog kom iteta Kom unističke partije, ili n jegov p o ­ m oćnik Jovan D jo rd je v ić, k o ji je — uhvaćen i žigosan u javnosti kao p la ­ gija tor jo š p re rata — im ao v e ć stečena iskustva u tom poslu. D vom esečno savetovanje i izjašnjavanje naroda o Ustavu, kroz organizovane stranke reonskih i mesnih kom iteta Narodnih odbora, sastojalo se samo u čitanju teksta, preprioavanju i pohvalam a, k oje su činili članovi K om unističke partije, a k oje je ostala masa dovedenih imala samo da sluša. Sta bi uostalom drugo i m oglo da bude? Nisu valjda podanici Titove Jugoslavije nadležni da m enjaju Sovjetski ustav! D ocnija diskusija u Zakonodavnom odboru Ustavotvorne skupštine dpkaz je s jedne strane krajn jeg cinizma kom unističkog vodjstva a s druge, najnižeg oportunizm a one grupice od 40 poslanika, k o ji tvrde da nisu članovi Kom unističke partije. Cinizam K ardelja i M oše Pijada, k o ji su vod ili glavnu reč p ri donošenju Ustava, davali obrazloženja i komentare, sastojao se u tom e, što su oni u svojim izlaganjim a na dugačko p riča li oUstavu da je iznikao iz n arodno-oslobodilačke borbe, da je izraz težnji najširih narodnih slojeva, tum ačili n jegove pojedin e glave same za sebe, kao da su ih oni napisali po že lji naroda, ne priznajući ni jedared kopiranje Sovjetskog ustava, ne pom injući ga čak kao i-da ne postoji. O portunizam nekolicine gradjanskih političara i intelektualaca sastojao se u tom e što su se, znajući pravi karakter Ustava —■ da je kopija — i iluzornost svakog korenitijeg m enjanja, utrkivali hvaleći ga, pokušavajući po katkad da predlože izmenu p o nekog detalja ili da ubace po neku rečenicu, koja je bez ikakve važnosti. K ao što je sastav Ustavotvorne skupštine dokaz dom inacije K om u­ nističke partije, tako je tekst Ustava dokaz potpune zavisnosti FNRJ od SSSR. D efinicija Federativne Narodne Republike Jugoslavije,. Narodna vlast, Os­ novna prava naroda i Narodnih republika, Državno uredjen je sa Federativnom N arodnom R epublikom Jugoslavijom i narodnim republikama, N ajviši sa­ vezni organi državne vlasti sa Narodnom skupštinom Federativne Republike Jugoslavije i Prezidium om Narodne skupštine, Savezni organi državne uprave, N ajviši organi državne vlasti narodnih republika, O rganj državnih uprava narodnih republika, N arodni sudovi, Javno tužioštvo, Odnosi izm edju organa državne vlasti i državne uprave, sve te glave su u svojoj bitnoj strukturi skoro doslovno prepisane iz Sovjetskog ustava, kao što se da videti iz priložena dva uporedna teksta na kraj'U knjige. Jedine dve glave kod kojih je struktura samo delim ično uzeta jesu D ruštveno-ekonom sko u redjen je i Prava i dužnosti gradjana. T o je rezum ljivo, je r FNRJ nije još dostigla stupanj razvoja u kom e se nalazi SSSR, već po rećim a Moše Pijada: ‘ ‘Naša republika je savršenija od buržoaske dem okratije, a m anje savršena od sov­ jetske dem okrati je ." Društveno ekonom sko u redjenje takodje nije m oglo biti potpuno prepisano,' jer, po rečim a današnjih rukovodilaca, u Jugoslaviji još nije izgradjeno socijalističko društvo i nije uvedena društvena svojina nad svima sredstvima proizvodnje. T reba da se dovrši likvidacija gradjanskog sloja k oja je u toku, zatim privatnog seljačkog poseda, da se otpočne sprovoditi kolektivizacija i industrijalizacija, da se ostvari jedna pjatiljetka, pa 183

ć e onda u p rv o j sledećoj prom eni Ustava ući jo š nekoliko izostavljenih ili izm enjenih stavova iz sovjetskog. D ržanje Zapadnih saveznika Stav Zapadnih saveznika prem a T itovom režimu o d svršetka rata na dalje, nije se odredjivao i zavisio o d Titove politike u okviru Jugoslavije, v e ć o d n jegovog istupa kao šefa države na p olju m edjunarođne politike. O pšte n eraspoloženje naroda prem a T itovom režim u, gaženje svih principa p r o klam ovanih o d strane Saveznika u toku rata, prekršaj svih sporazuma k oje je T ito zaključio, bilo sa K raljem , bilo sa Šubašićem , p od ok riljem Saveznika — sve to njih n ije navodilo na zauzim anje stava prem a n jeg ov oj vladi V zem lji. A li kada bi T ito u im e Jugoslavije, izvan njenih granica nastavio sa u običajenom praksom i kada bi se u kompleksu m edjusavezničkih odnosa i on p oja vio, zauzim ajući prem a Zapadnim saveznicim a uvek odredjen, od drugog zavisan stav — onda b i se javila kritika u zapadnom svetu, b ilo kroz štampu, izja ve političkih lju d i ili odgovornih državnih ličnosti. Tada bi se prem a prom en ljivosti m edjunarodne situacije i m edjusavezničkih odnosa, ocrtavale i prom ene držanja prem a Titu. U dane završetka evropskog rata, kada je Tito prvi put istupio prema Saveznicim a izvan granica Jugoslavije, dobio je prvi put od n jih edgovor d ru k čiji o d svih dotadašnjih. Spor ok o Trsta i kam panja protiv Saveznika k oju T ito vodi skoro godinu dana, značili su jednu od prekretnica u njihovim m edjusobnim odnosima, je r j e to pitanje bilo prvo gde Saveznici nisu u potpunosti izašli Titu u susret. Kada je iskrsnulo pitanje oslobodjenja, poseda i pripadnosti Trsta, T ito je svoju dotadašnju praksu u zem lji, hteo da protegne i na inostranstvo. Prvo j,e djeneralštab Jugoslovenske arm ije dao ?vanično saopštenje da je ona sama zauzela Trst i susedne gradove, m isleći da m ože i ovde da uzm e m onopol za oslobodjenje, kao što je on već uzet u zem lji. Zatim je u im e Jugoslovenske arm ije, pom oćn ik načelnika djeneralštaba V elim ir T erzić, 3 m aja 1945 g o ­ dine, saopštio “ da su izvesne savezničke snage bez naše saglasnosti ušle u go re pom enute gradove, što bi m oglo im ati neželjene psoledice“ , pokušava­ ju ć i i ovoga puta da prim ene isti postupak, kao nekoliko m eseci pre toga prem a britanskim artiljeriskim baterijam a na jugoslovenskom prim orju. Potom su p o čeli uvoditi svoj oslobodilački režim , k o ji je , kao i uvek, bio čista tiranija prem a onim a k o ji se sa njim a ne slažu; pričali su bajke i pevali slavopojke o svom sopstvenom poretku, kao da će i ovoga puta strani svet, k o ji se prvi pu t našao u m ogućnosti da u većem broju dod je u stvaran dodir sa T itovom vojskom i Titovim sistemom, poverovati u sve te priče. Kada su se čuli prvi glasovi neslaganja i protesta, T ito, K ardelj, zvanična štampa i radio propaganda pribegli su u potrebi svog starog siste­ ma optužbi. Svi k o ji bi se usudili da izraze negodovanje prem a T itovoj politici, kvalifikovani su kao m edjunarodna reakcija i proglašavani za os­ tatke fašizm a i im perijalizm a, k o ji navodno udaraju na Jugoslaviju, nasrću na principe dem okratije, ugrožavaju svetski m ir i bezbednost, m isleći, da će, kao do tada, svi napadi zvanične propagande biti ako ne usvojeni, onda bar ne pobijani. 184

A li ovoga puta T itova tv rd jen ja nisu prim ljena kao tačna a n jegovi akti odob ren i kao ispravni. Elim inisanje političkih protivnika n ije išlo pnako jednostavno, kao u Beogradu ili ostalim gradovim a Jugoslavije; p riče o d o ­ nošenju dem okratskog poretka nisu m ogle uveriti one k o ji su posm atrali partizanski rad. Javljali su se i d ru g i glasovi, koja, Tito n ije m ogao da ućutka p o istom postupku k a o što je to radio u Jugoslaviji. Z bog težnje da p risvoji odm ah ono što m u od Saveznika n ije obećano kao okupaciona teritorija, zbog očito izražene nam ere da izm edju granice dva uticaja što više prigrabi od on og drugog, iz razloga ekonom sko-strategiske prirode, strana javnost, kao i vojn i i p olitičk i faktori, p očeli su govoriti i o postupku k ojim se T itovi partizani služe i o poretku k o ji on i donose. Svojim ispadima k o ji su direktno pogad jali drugu stranu, T ito je skrenuo pažnju stranog sveta na sebe i p o ­ novo je počelo u vezi sa Trstom da se govori o T itovoj politici uopšte. Dopisi savezničke štam pe iz Trsta nisu b ili p ov oljn i p o jugoslovenske partizane. M aršal Aleksander p oziva ju ći se na ran ije ugovoreni sporazum sa T itom , k o ji je sada prekršen, nekoliko dana posle pada N em ačke u poredju je Titove m etode sa m etodam a H itlera, M usolinija i japanskog Mikađa. T o je prvi slučaj da jed a n saveznički faktor kaže za pretstavnika vlasti u jed n oj sa­ vezničkoj zem lji da n jegove m etode potsećaju na nacističke. Dotadašnja T i­ tova politika prem a Saveznicim a da ga on i pom ažu vojn ičk i i političk i u Jugoslaviji, a on da ih ob m a n ju je ili ignoriše, n ije uspevala u Trstu. O d izbijanja spora ok o Trsta, p očin je se govoriti ne samo o spoljnoj politici T itove Jugoslavije, nego i o situaciji u n jo j sam oj. Strana javnost se preko n ovinara,.naročito am eričkih, tek p o prvi put i delim ično upoznaje sa političk im uredjen jem zem lje i dom inantnim p oloža jem K om unističke par­ tije u državi. D olaze prvi glasovi o tom e šta znači u T itov oj Jugoslaviji slo­ boda štam pe, sloboda m išljenja, sloboda zbora i dogovora i političk og u dru živanja, k olik o je n eraspoloženje naroda, kakav je T itov parlam entarizam , kakva tajna politička p olicija i kakav se novi pravni i ekonom ski poredak uvodi. N ekoliko m eseci kroz stranu štam pu, naročito am eričku, izlazili su članci u m nogim listovim a gd e su za ključci b ili m anje više uvek isti. N jih T itova propaganda n ije m ogla da pobija, a kvalifikovanjem svojih kritičara, ako su podanici Jugoslavije da su narodni n eprijatelji ili ratni zločinci, a ak o su stranci da' su reakcionari, n ije m ogla svet razuveriti da su protivn ička tvrdjenja netačna i ubediti da su sopstvene optužbe opravdane. U svetskoj javnosti T itov režim i njegova Demokratska i Federativna Jugoslavija, što b i se rek lo njihovom sopstvenom term in ologijom , postajali su izolovani, što znači, op et p o njih ovoj interpretaciji, sinonim političk i izgubljene bitke. Posle ovakvog pisanja štam pe Zapadnih saveznika o T itovoj Jugoslaviji, oček ivalo se i istupanje odgovornih savezničkih faktora. Kao što je odnos snaga u jednom periodu medjusavezničke politike, doveo Tita na vlast, tako se smatralo da b i drugi period im ao da ga dovede na teren poštovanja opštih principa i prim enu dem okratije. O d Teherana pa do_sporazum a T ito— Su­ bašić i obrazovanja T itove vlade, sledovale su neprekidne etape k o je su Tita dovele d o vlasti. Sada je trebalo očekivati nove, ne da bi se od Tita tražila kakva popuštanja ili ublaženja, već da b i se u Jugoslaviji kao savezničkoj zem lji, zahtevalo poštovanje savezničkih principa i zajedničkih odluka k on 185

f eren cije na K rim u kao i m edjusobne uzetih obaveza u sporazum u T ito — Su­ bašić. K ao što su medjusavezničfce odluke im ale da se donose ne putem svršenog čina i jednostranih koncesija, već putem diskusija, dogovora i odlučivanja za zelenim stolom , tako su i u savezničkoj politici prem a svim zem ljam a a samim tim i u Jugoslaviji, sve partije im ale da se stave na teren parlam entarne dem okratije i da kroz n ju narod izabere sopstvenu vladu, a ne da se putem nametnutih režim a i plebiscita m ontira narodna j ednodušnost. Saveznička inicijativa na Jugo-Istoku, k oja je zaista bila nagoveštena početkom jeseni 1945 godine, uperena je bila prvo prem a državam a bivšim pripadnicam a T rojn o g pakta, osudom postojećih režim a i zauzim anjem ne­ gativnog stava prem a sprovodjen ju izbora. U kom prom isnoj fazi m eđ ju savezničke politike, smatralo se da T itov režim ne m ože ostati za uvek je ­ dnostran i beskom prom isan; u fazi Savezničkog interesovanja za dem okrati­ zaciju jugoistočnih evropskih zem alja, verovalo se da T itov režim ne m ože ostati n ajupadljivije nedem okratski i da režim k o ji se kritikuje i ne priznaje u susednim zem ljam a, n eće biti odobren ni u Jugoslaviji. U pravljači Jugo­ slavije i sami su se b oja li da će po istim pitanjim a i n jihov režim d oći na red. Zato je Tito u svome odgovoru Subašiću, povod om n jeg ov e ostavke, 9 ok tobra 1945 godine, rekao: “ N ije li Vaša ostavka potpuno u skladu sa onim prepričavanjim a, sa onim priprem am a opozicije i Vaših krugova da se na bilo k o ji način stvori stanje u zem lji da bi se dalo povoda za stranu intervenciju. M oram da V am kažem ovom prilikom da se te protivnarođne težnje i fantazije neće ostvariti, je r će narodi Jugoslavije znati braniti svoju nezavisnost i slobodu, da sami uredjuju svoju kuću od svakog pokušaja m iješanja sa strane.“ Edvard K ardelj je isto tako sutra dan p oru čio: “ Na­ rodni fron t se suprostavlja svim pokušajim a snaga m edjunarodne reakcije, da se um ešaju u unutrašnje prilike naše države.“ Period od k on feren cije u Potsdamu, jula 1945 godine, do konferencije ministara spoljnih poslova u Londonu, septem bra 1945 godine, pružao je izglede da će Zapadni saveznici zauzeti odgovaraju ći negativan stav prem a T itovom režim u i izborim a k oje je Tito priprem ao. U ekspozeu posle sastanka u Potsdamu, ministar Ernest Bevin o d svih zem alja skoro jedino n ije pom enuo Jugoslaviju, k oja u tom času nije spadala u one zem lje o kojim a bi se m oglo reći nešto povoljn o, ali ni u one bivše osovinske, o kojim a je Bevin izrekao nepovoljan sud. Bevinov pak prethodnik, Antoni Idn, izjavio je odm ah posle njega: “ Jasno je m edjutim da danas u Jugoslaviji nema slo­ bode, kao što je ugovor T ito — Subašić predvidjao. V elika Britanija ima pravo da zaliteva da te obaveze budu poštovane.“ M edjutim , ostalo se samo na rečim a, je r vlade Velike Britanije i Sjedinjenih Am eričkih Država, nisu podnele prethodan protest, kao u Rum uniji i Bugarskoj, niti su izjavile da izbore neće priznati kao što je bio slučaj u obadve susedne zem lje. N ovom periodu m edjusavezničkih odnosa, od prekida londonske kon­ feren cije do sastanka ministara spoljnih poslova krajem decem bra 1945 g o ­ dine u Moskvi, odgovaralo je i novo držanje Zapadnih saveznika prem a T itovom režim u. Još jedared se po cenu produženja saradnje, pribeglo kon ­ cesijam a, č iji je jedan od rezultata bilo priznavanje sovjetskih pozicija na 186

Balkanu: priznavanje T itovih izbora i Republike, novi ustupci po pitanju režim a u Bugarskoj i Rum uniji, kao i uspostavljanje odnosa sa Enver H odžinom Albanijom . O državanje izbora u Jugoslaviji i proglašen je Republike, k o ji su se vrem enski p o k lop ili sa ovim novim periodom m edjusavezničkih odnosa, dali su ponovnu priliku jednom delu savezničke, naročito britanske štampe, radiu, kao i pojedin im političkim ličnostima, da se izražavaju u p rilog Tita, ma da u m nogo m anjem obim u i sa m nogo m anje zagrejanosti no ranije u toku rata. Izvešta ji pak jedanaest britanskih narodnih poslanika, k o ji su kao privatna lica u svojstvu posm atrača prisustvovali izborim a, m ogu da posluže kao uzor svesnog ili nesvesnog pogrešnog ocenjivanja situacije u Jugoslaviji. N jihova tvrdjen ja su uvek, kao po pravilu, suprotna od pravog stanja stvari u ze m lji: “ M aršal T ito će učiniti od Jugoslavije zem lju k oju ćem o m oći da poštujem o. U Jugoslaviji ćem o im ati prijateljsku z e m lju . . . Jugoslovenska vlada traži od Zapadnih dem okratija da dadu dokaze svoga poverenja na k oje smatra da im a pravo. A ko m i želim o uspostavu poverenja izm edju naroda, Jugoslavija je zem lja gde bi m oglo u tom pravca da se p o č n e . . . Oni sprovode svoju dem okratiju i vode borbu sličnu borbi britanskog parla­ menta pre sto godina. M oram o da pom ognem o da u našoj spoljn oj politici dodje do prom ene, u cilju da naša spoljna politika odgovara n ovoj situaciji koja je stvorena posle ovog r a t a . . . Kad neko kaže da je Jugoslavija vazalna država Sovjetske R usije, onda on nema pravo . . A“ Nasuprot ovom e, zvanični pretstavnici Velike Britanije i Sjedinjenih Am eričkih Država, nisu davali nikakve izjave odobravanja, a kamo li ushićenja, ograničavajući se samo na zvanične note upućene 22 decem bra 1945 godine, jugoslovenskoj vladi p o ­ vodom proglašen ja Republike, D ok je britanska vlada u svojoj noti saopštila da prim a znanju proglašen je Republike, dotle je am erički državni sekretar Acheson, saopštio u im e am eričke vlade sledeoe instrukcije ambasadoru Sjedinjenih Am eričkih Država u Beogradu Pattersonu: “ Im aju ći na umu obaveze prim ljene u Jalti, vlada Sjedinjenih Država dosledno je davala na znanje javnosti svoje držanje da narod Jugoslavije im a prava da očekuje efektivno izvodjen je garancija o ličn oj slobodi, o slobodi od straha, o slobodi savesti, o slobodi govora, o slobodi štam pe i zbora i udruživanja, k o je sadrži sporazum T ito— Subašić, a k o ji se osniva na deklaraciji u Jalti i da mu se da prilika da izrazi svoju volju u slobodnim izborim a. S pogledom na posto­ je ć e prilik e u Jugoslaviji, ne m ože se kazati da su te garancije o slobodi izvršene, niti da su izbori od 11 novem bra pružili priliku za slobbdan izbor narodnih pretstavnika. Usled tih okolnosti, vlada Sjedinjenih D ržava želi da se razume, da uspostavljanje odnosa sa današnjim režim om u Jugoslaviji, ne treba tum ačiti kao da to sadrži odobravanje politike režim a, njegovih metoda održavanja vlasti ili neizvršavanja garantija za lične slobode k oje su obećane narodu. V i treba da objasnite vladi i narodu Jugoslavije da m i gajim o samo n ajprijateljskije osećaje prem a narodu te zem lje i da mi očekujem o da će evolucija dogadjaja pružiti razvoj, k o ji će om ogućiti odnose — i ekonomske i 1 “ Politika‘ :, od 2 6 -X I-1 9 4 6 godine. 187

političk e — izm edju naroda Jugoslavije i Sjedinjenih D ržava, k oje m i sa naše strane najhitnije želim o.“ P očetkom 1946 godine, naročito od zasedanja Skupštine U jedinjenih n acija u Londonu, gde je Jugoslavija, kao i uvek d o tada, pretstavljala n a jvern ijeg satelita sovjetskih pretstavnika, paralelno sa do maksimuma razvije­ nom anti-britanskom kam panjom kroz Titovu štam pu1, radio i sku­ pove, dolazi do precizn ijeg zauzim anja stava prem a Titu od strane sve većeg dela savezniike štam pe, političkih ličnosti, pa i odgovornih državnih p retstavnika. O Titu i n jegovom režimu se n ajoštrije izražavaju najpoznatiji publicisti Zapada, kao D oroti Tom pson, kada p iš e : “ Naša vlada zna sve o T itovom režim u. Ne samo da je to strašna diktatura k oja prim en ju je užasan teror, već je n jegov despot sovjetski kvisling2. " R anđolf Čerčil, sin britanskog prem ijera Vinstona Čerčila k o ji se u svoje vrem e kao britanski delegat u Titovom V rhovnom štabu svesrdno zalagao za političku i vojn ičk u p om oć Titu, posle poslednjeg obilaska Jugoslavije, u decem bru 1945 godine, karakterisao je režim m aršala T ita : “ Jedan režim polukom unistički, totalitaran i policiski. Ja podvlačim za sada,' polukom unistički, je r je T itov režim daleko od potpunog komunizma, a nema više sum nje da ć e on tim putem u buduć­ nosti i ć i . . . Optimisti su se m ogli nadati da će vrem enom režim postati m anje diktatorski i više liberalan. U jed n om trenutku i ja sam se nadao i verovao u to, ali sam nažalost prinudjen, posle m oje skorašnje posete Jugoslaviji, da javn o izjavim , na osnovu zaključaka i dokumenata, da su komunisti, k o ji pretstavljaju jednu beznačajnu m anjinu stanovništva, rešeni da učvrste svoju vlast neraskidnim lancima nad ćelom zem ljom i na većita vrem ena. Misliti dalje d rag oja čije značilo b i zavaravati se, a što je jo š gore, varati i druges.“ Bivši prem ijer W inston čerčil, dao je nešto ranije izja va : “ Za vrem e rata m islio sam da m ogu da poklonim poverenje Titu. On m i je obećao da će ispuniti sporazum k o ji je zaključio sa Subašićem . Sada mi je potpuno jasno da sam učinio jednu od n ajvećih grešaka u ovom ratu1. " A m erički VIržavni sekretar Byrnes, u izjavi o d 26 februara 1946 godine, naglasio je pon ovo da je priznavanje T itove republike b ilo vezano uz izvesne uslove, i kako Titova vlada te uslove n ije ispunila, vlada Sjedinjenih Am eričkih Država ostavila je svoga pretstavnika u Beogradu ne više u svojstvu ambasadora, već u svojstvu političk og posm atrača.

1 K om entarišući T itov ekspoze o spoljn oj p olitici Jugoslavije, Moša P ija de je rekao: “ O čigledno je da u pitanju Trsta i naših granica sa Ita lijom , savezničke vojn e vlasti postupaju pristrasno i sve otvorenije protiv naših pra­ va, kao i protiv prava sam og stanovništva Trsta i Juliske K rajine. V a ži li onda jo š takozvana Atlanska pov elja i druga lepa obećanja? Nažalost, na ovo pitanje daju odrečan odgovor ne samo Trst, n ego i G rčka, Egipat, Iran, Sirija i Liban, Transjoranija, In dija i In don ezija " (“ Borba“ , 5 -IV -1 9 4 6 godine).

2 “ Y orkshire Post“ , 1 januar 1946 godine. Preštampano iz lista “ Waslrington Star“ . 3 “ D aily Telegraph“ , članci od 21, 23 i 26 januara 1946 godine. 4 Časopis “ Europe — Am erique“ , Bruxelles, 13 decem bar 1945 godine. 188

M edjutim , prilikom ratifakacije u govora o prijateljstvu i uzajam noj p o m oći sa P oljskom , 1 aprila 1946, T ito je povodom pom enutih američkih zahteva izja v io : “ U m ogućnosti sam da izjavim da je vlada ispitala obaveze ranijih jugoslovenskih vlada i da sadašnja vlada FNRJ prim a te obaveze prem a SAD .K Pošto je am eričko Ministarstvo spoljnih poslova o tom e obavešteno, došlo je n jegovo zvanično saopštenje o d 19 aprila 1946 godine, u kom e še kaže da je “ A m erička vlada odlučila da uspostavi redovne dip lo­ matske odnose sa FNRJ, pošto je jugoslovenska vlada obećala da će preuzeti na sebe sve, obaveze bivših jugoslovenskih vlada prem a 8 AD“ , d od a ju ći da “ to ne znači da vlada SAD odobrava unutrašnje političko stanje u Jugoslaviji.“

*

$

O d dana p oja ve prvih gerilskih jedinica, četnika i partizana u Srbiji, dogad ja ji su tokom sledećih godina sve više izlazili iz lokalnog okvira i dob ija li op šti značaj. P ojava prvih četničkih i partizanskih jedinica, n jih ovi m edjusobni odnosi i borbe b ili su u početku čisto dom aćeg karaktera, ograničavajući se na pojedin e delove Jugoslavije. T ok om vrem ena opredeljivan je frontova i raz­ buktavanje borbe obuhvatilo je celu zem lju. M edjutim , taj sukob se n ije zaustavio na granicam a same Jugoslavije, već je prešao na plan in edju harodne politike. Tako se od pitanja prevlasti četnika i partizana u pojedinim oblastim a u zem lji, postavilo pitanje sudbine Jugoslavije kao države. T aj prvobitni unutrašnji sukob prešao je u sklop politike velikih sila, k oje su na taj način, ne samo uticale na sudbinu Jugoslavije, već na kraju rata donele rešenje o n joj. A li dogad ja ji u Jugoslaviji im aju m edjunarodni značaj, ne samo ,]>o spoljnim faktorim a k o ji su za sada odredili njenu sudbinu, nego i po ideološkim karakteristikam a k oje su se tu ocrtale. U Jugoslaviji se odigrao jedan proces pre nego li i u jed n oj drugoj evropskoj zem lji — proces podvajan ja antifašističkog bloka na njegova dva sastavna dela : dem okratski i kom unistički. T a pojava, b ilo kao sim ptom ili kao v eć nastali proces, m anifestuje se danas svuda u svetu na dva razna plana: S p oljn o-p olitičk om — u razvoju odnosa dva m edjusaveznička bloka i u nutrašnje-političkom — u odnosu na sve izrazitiju diferen cijaciju dem okratskih i kom unističkih pa r­ tija. Stoga problem i k o ji su se postavili u Jugoslaviji i k oje su se Saveznici trudili da jednostranim odlukam a skinu sa dnevnog reda, postoje i sve se više manifes£ujiu u ćelom svetu. Da se radilo samo o Jugoslaviji i još d v e-tri države, kao koncesijam a drugom partneru, Zapadne sile m ožda b i pristale da se dezinteresuju njenim unutrašnjim poretkom . A li je sudbina dem okratije u svetu jedna i nedeljiva, kao što je i plan komunizma opšti i univerzalan. T u postoje samo različite etape, periodi taktiziranja, popuštanja i kom p rom i­ sa, ali je suština ta dva sveta toliko različita i nespojiva, da on i u k ra jn joj 189

perspektivi ne m ogu živeti uporedo. Ili će Jugoslavija pon ovo steći svoju slobodu, ili ć e Evropa p o ći putem Titove Jugoslavije. A da se borba koja je prva započeta u Jugoslaviji danas nastavlja na najširem opštem planu, to n ajb olje znaju T ito i ostali generalni sekretari komunističkih partija, kao što dogad ja ji k o ji se danas sve brže razvijaju, jasno pokazuju da ovo n ije konačno političk o rešenje u svetu.

190

PRILOZI

IZVOD IZ P O L I T I Č K I H K U R S E V A ZA K A N D I * DATE K O M U N I S T I Č K E PARTIJE J U G O S L A V I J E Kom unistička partija Jugoslavije, radi povećanja b roja svojih članova, organ izu je političke kurseve na kojim a kandidati za partiju treba da steknu znanja iz sledećih jedanaest predm eta: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11)

M arks-Engelsovo u čen je; O R azvoju društva Istorijat radničkog pokreta U čenje o partiji T e orija revolucije N acionalno pitanje S eljačko pitanje A ntifašistički fron t žena (AFZ) Savez kom unističke om ladine Jugoslavije (SKOJ) N arodni fron t Perspektive razvoja

V ećina gornjih tema izlaže se u form i od jed n og predavanja. D ajem o glavne teze iz predm eta: Partija, R evolucija, Nacionalno pitanje (k o je su potpuno izradjene p o Staljinovim spisima), Seljačko pitanje, Na­ rodni front. UČENJE O P A R T IJ I: Radnička klasa je deo društva a partija je deo radničke klase. Radnička klasa stupa u konačnu bitku za rušenje kapi­ talističkog društva. Ona kao revolucionarna borbena snaga m ora im ati svoj uljojni štab, kao revolucionarno jezgro k o je stoji iznad radničke klase. To je z g ro je Kom unistička partija. Osnovni principi partije su: 1) B oljševička partija je avangarda radničke klase, predvodnički odred radničke klase; 2) Partija je organizovan, uredjen, disciplinovan od red ; 3) P artija je najviša form a radničke klasne organizacije, viša od svih drugih, k oje jo j m oraju biti potčinjene. Partija daje svem jedinstven smer i pravac; 4) Partija je oru d je diktature proletarijata u stvaranju socijalističkog društva; 5) Partija oličava jedinstvo volje. Partija se u čvršću je kad se čisti od oportunističkih elemenata. Oportunizam i frakcionarstvo se n eće trpeti. 193

P r o g r a m partije je njena osnova. T a k t i k a ođređ ju je načine borbe za postignuće bližih i daljih ciljeva. O r g a n i z a c i o n i p r i n c i p i utvrdju ju unutrašnju strukturu partije. Apsolutno jedinstvo i povezanost m ora postojati izm edju program a, taktike i organizacije. S t a t u t sadrži suštinu organi­ zacije. Statut postavlja organizacione form e, propisuje dužnosti članstva i o d re d ju je uslove za p rijem u partiju. Član partije je dužan da priznaje p r o ­ gram partije, da radi u jed n oj od njenih organizacija i da se povinu je od­ lukam a partije. Za ulaz u partiju postavlja se kandidatura i izdržava k a n didatski staž. Za članove partije prim aju se kandidati, k oji izdrže staž, p rod ju kroz kurs za osnovna politička znanja i usvoje program i shvatanja partije. Č e l i j a je osnovna organizaciona jedinica i ona m ože biti ulična, seoska, vojna, će lija u preduzeću ili u ustanovi. Ćeliju vodi sekretar a ako je m nogo velika, ona m ože im ati svoj kom itet od 4 do 5 n ajboljih partijaca. R u k o v o d s t v o sačinjavaju kom iteti: reonski, sreski, okružni, pokrajinski i centralni. TE O R IJA REVOLU CIJE sardži sledeće teze: 1) R evolu cija je akcija jed n og nasilnog obaranja kapitalističkog društva i izgradnje novog društva na bazi diktature proletarijata. 2) N ijedna pojedinačna, usamljena revolucija, kao u S. S. S. R. i Jugo­ slaviji n ije konačna, sve dok ne bude u ćelom svetu uspešno završene re­ volu cije, pošto uvek preti opasnost spoljašnjih intervencija. Zato je osnovni zadatak svih kom unističkih partija da potpom ažu revolucionarne snage celoga sveta. 3) Nem a rušenja starog društvenog poretka bez revolucije, nema re­ volu cije bez proletarijata, nema svesnog proletarijata bez kom unističke par­ tije, koja je štab i rukovodni organ revolucije. 4) Radništvo i seljaštvo su glavne revolucionarne snage a njihov savez glavno sretstvo revolucije. 5) Sva nacionalna, naročito kolonijalna pitanja treba raspirivati, je r su ona u osnovi revolucionarna, te potpom ažu proces svetske revolucije.

6) M edjunarodna reakcija potpom aže buržoaziju koja propada, Zato d ik ­ tatura proletarijata, kao vladavina nad buržoazijom , treb.a planski da neguje m ržnju nad buržoazijom . 7) Sovjeti su osnovni ob lik diktature proletarijata. N ACIO N ALN O PITAN JE Nacionalno pitanje m ora se posm atrati sa gledišta n jegovog uticaja na svetsku revoluciju. S obzirom na to, nacionalno pitanje je u stvari nacionalnokolonijaljio pitanje. Lenjinizam je dokazao, a im perijalistički rat i revolucija u Rusiji potvrdili, da se nacionalno pitanje m ože rešiti samo u vezi i na osnovu proleterske revolucije, da put pobede revolu cije vodi kroz revolucio­ narni savez s oslobodilačkim pokretom kolonija i zavisnih zem alja protivu im perijalizm a. Nacionalno pitanje je deo opšteg pitanja o proleterskoj re­ volu ciji, deo pitanja o diktaturi proletarijata. V alja se strogo pridržavati L enjinove form u le: nacionalno pitanje je samo po form i nacionalno, dok je po sadržini internacionalno. Kad komunisti 194

u Jugoslaviji stvaraju m ale federalne jedinice, oni ne napuštaju nauku Lenjinovu, je r je sadržaj rada u svim federalnim jedinicam a isti, opštejugoslovenski, internacionalni. Svuda je jedna ista Komunistička partija, jedan isti Narodni fiflnt, isti Narodni odbori, sindikati, Skoj, Usaoj, A fž itd. SELJAČKO PITAN JE Seljaci čine glavnu masu stanovništva Jugoslavije (880/0), zato su, oni borbena snaga, s k ojom svako m ora računati. Naša je osnovna postavka: savez sa sirom ašnim seljaštvom , u naslonu na srednje. Proleterska revolucija n ije m oguća bez saradnje seljaštva. Seljaštvo samo za sebe, neorganizovano i bez voćstva, ne znači m n ogo; ono dobija značaj tek kad d ob ije proletersko voćstvo i tako se stavi u službu proleterske revolucije. Svim silama treba sprečiti savez seljaštva sa buržoazijom . Bogato seljaštvo je naklonjeno bu r­ žoaziji, te m i s njim m oram o postupili, kao sa n eprijateljem , onako kako j e u S. S. S. R. postupljeno sa kulacima. N ARO D N I FRO N T N arodni fron t je političk a organizacija k oju m i vodim o. M i ga držim o i čuvam o, je r bez njega se ne m ože (slučaj Madjarske). M i smo jedina posebna i čvrsta organizacija unutar samoga fronta. Više ih ne m ože ni biti, je r m i to nikad i ni p o k oju cenu nećem o dozvoliti.

195

USTAV FED ER ATIVNE NARODNE REPUBLIKE J U G O S L A V I J E Član

1.

USTAV SAVEZA SOVJETSKIH SO C IJA L ISTIČ K IH REPUBLIKA od 1936 godine Č l a n 13.

Federativna Narodna Republika Ju­ goslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica rav­ nopravnih naroda, k o ji su na tem elju prava na sam oopredeljenje u k lju ču ­ ju ć i pravo na otcepljen je, izrazili svoju volju da žive zajedno, u fed e­ rativnoj državi.

Savez Sovjetskih Socijalističkih R e­ publika je savezna država zasnovana na slobodno izraženoj zajednici rav­ nopravnih sovjetskih socijalističkih republika. Č l a n 17. Svaka savezna republika zadržava pravo da slobodno istupi iz SSSR.

Č 1 a n 7.

Č l a n 142.

Narodni pretstavnici u svim organi­ m a državne vlasti odgovorni su svo­ jim biračim a. Zakonom ć e se propisati u k ojim slučajevim a, p od kojim uslovima i na k o ji način birači m ogu opozvati svoje narodne pretstavnike i pre isteka roka za k o ji su izabrani.

Svaki narodni pretstavnik je dužan da polaže računa biračim a o svom radu i radu sovjeta radničkih p retstavnika, i m ože biti opozvan u sva­ kom trenutku na osnovu odluke ve­ ćine birača a p o postupku predvidjenom u zakonu.

Č l a n 9.

Č l a n 15.

Suverenost narodnih republika u sastavu Federativne Narodne R epu­ blike Jugoslavije ograničena je samo pravim a, koja su ovim ustavom dana Federativnoj N arodnoj R epublici Ju­ goslaviji. Federativna Narodna R epu blikaJugoslavija štiti i brani suverena prava narodnih republika . . .

Suverenost saveznih republika ogra ­ ničena je samo članom 14. ustava SSSR . . . SSSR štiti suverena prava saveznih republika.

Č l a n 11.

Č l a n 16.

Svaka narodna republika im a svoj Ustav. Narodna republika donosi svoj ustav. Ustav narodne republike izražava osobine republike i m ora biti u sa­ glasnosti s Ustavom FNRJ.

Svaka savezna republika im a svoj ustav, k oji vodi računa o osobenostima republike i k o ji je donet u punoj saglasnosti s Ustavom SSSR.

Č l a n 12 .

Č l a n 18.

Granice narodnih republika ne m o ­ gu se m enjati bez n jihovog pristanka.

T eritorija saveznih republika ne m ože se m enjati bez njih ovog pri­ stanka.

1,9(5

Č la n 21.

Č l a n 123.

Svi gradjani Narodne Federativne R epublike Jugoslavije jednaki su pred zakonom i ravnopravni su bez obzira na narodnost, rasu i veroispovest. N e priznaju se nikakve privilegije p o rod jenju, položaju , im ovnom sta­ n ju i stupnju obrazovanja. Protivan je Ustavu i kažnjiv sva­ ki akt, k ojim se gradjanim a daju privilegije ili ograničavaju prava na osnovu razlike u narodnosti, rasi i veroispovesti i svako propovedanje nacionalne, rasne ili verske m ržnje i razdora. Č l a n 22 .

Jednakost u pravim a gradjana SSSR, bez obzira na n'arodnost i rasu, u svim oblastim a ekonom skog, javnog, kulturnog, društvenog i političkog ži­ vota, je neprom enljiv zakon. Svako direktno ili indirektno ogra ­ ničenje u pravim a, ili obratno, va sposta vi jan je direktnih ili indirektnih privilegija za gradjane na osnovu rase ili nacionalnosti k o jo j pripadaju, kao i svaka propaganda isključivosti ili m ržn je i rasni ili nacionalni prezir, kažnjavaju se zakonom.

G radjani FNRJ dužni su pridrža­ vati se Ustava i zakona.

Svaki gradjanin SSSR dužan je da se pridržava Ustava SSSR . . .

Član 130.

Č l a n 23.

Član 135.

Svi gradjani bez razlike pola, na­ rodnosti, rase, veroispovesti, stupnja obrazovanja i mesta stanovanja, k o ji su navršili 18 godina starosti, im aju pravo da biraju i da budu birani u sve organe državne vlasti. G radjani k o ji se nalaze u redovim a Jugoslovenske A rm ije im aju pravo da biraju i da budu birani kao i ostali gradjani. Biračko pravo je opšte, jednako i neposredno i vrši se tajnim glasanjem. Ne uživaju biračko pravo osobe pod starateljstvom, osobe k oje su osudom suda lišene biračkog prava za vrem e dok traje delo van je osude i osobe, k o je na tem elju saveznog zakona iz­ gube biračko pravo.

Izb ori za narodne pretstavnike se vrše opštim pravom glasa: svi gra­ djani SSSR k o ji su navršili 18 godina starosti, nezavisno o d -rase ili nacio­ nalnosti k o jo j pripadaju, vere, stup­ nja obrazovanja, mesta stanovanja, društvenog porekla, m aterijalnog sta­ n ja ili bivše delatnosti, im aju prava da uzmu u češća u izborim a za na­ rodne pretstavnike i da budu birani, sa izuzetkom um obolnih i osoba osudjenih o d suda na gubitak biračkog prava. Čl an 138. G radjani k o ji služe u Crvenoj A r­ m iji im aju pravo da biraju i da budu birani kao i ostali gradjani. Čl a n 134. Izb ori pretstavnika u svim sovjeti­ m a radničkih pretstavništava . . . vrše se opštim , jednakim i neposrednim i tajnim glasanjem.

Č l a n 24. Žene su ravnopravne sa m uškarci-

Čl a n 122. Žena je ravnopravna sa čovekom , 197

ma u svim područjim a državnog, p ri­ vrednog i društveno-političkog ži­ vota. Za jednaki rad žene im aju pravo i na jednaku platu kao i m uškarci i uživaju posebnu zaštitu u radnom odnosu. Država naročito štiti interese m a­ tere i deteta osnivanjem rodilišta, dečjih dom ova i obdaništa i pravom m atere na plaćeno otstustvo pre i posle porodjaja.

u SSSR. u svim područjim a ekonom ­ skog, javn og, kulturnog, društvenoga političkog života. M ogućnost da se ostvare sva ta prava žena osigurana je davanjem ženi jednakih prava kao i čoveku što se tiče rada, plate, odm ora, socijalnih osiguranja i obrazovanja, zaštitom in­ teresa m ajke i deteta od strane drža­ ve, davanjem ženi plaćenog otsustva u slučaju trudnoće, razgranatom m režom porodilišta, obdaništa i d ečijih igrališta.

Č l a n 2 5.

Č l a n 124.

Gradjanim a je zajem čena slobo­ da savesti i sloboda veroispovesti. Crkva j e odvojen a od d r ž a v e . . .

Da bi se gradjanim a osigurala slo­ boda savesti, crkva je u SSSR o d ­ vojena od države . . .

Č l a n 27.

Član 125.

G radjanim a se zajem ču je sloboda štam pe, govora, udruživanja, zborova, javnih skupova i m anifestacija.

Saobrazno interesim a radnika i u cilju u čvršćivanja socijalističkog režima, zakonom su zagarantovani eradianiina SSSR: a) sloboda govora b) sloboda štam pe c) sloboda zborova i javnih sku­ pova d) sloboda p ovork i i uličnih d emoftstracija . . .

Č l a n 28.

Član 127.

Z ajem čena je nepovredivost ličnosti gradjana. N iko ne m ože biti zadržan u p rit­ voru duže o d tri dana bez pism enog i obrazloženog rešenja suda ili javnog tužioca . . . Č l a n 29.

N epovredivost ličnosti je garantovana gradjanim a SSSR. N iko ne m ože da bude zadržan u zatvoru, sem na osnovu odluke suda ili javnog tužioca.

Stan je nepovrediv . . .

Č l a n 128. N epovredivost stana gradjana i ta j­ na prepiske zagarantovani su za­ konom.

Č l a n 30. N epovrediva je tajna pisama . . . Č l a n 31. U FNRJ uživaju pravo utočištva 198

Č l a n 129. SSSR daje pravo utočišta p rog o-

strani državljani progonjeni zbog za­ laganja za dem okratska načela, na­ cionalno oslobođjenje, prava radnog naroda i kulturnog rađa.

njenim stranim gradjanim a zbog o d ­ brane interesa radnika ili zbog njih o­ ve naučne aktivnosti, ili pak zbog njihove borbe u korist nacionalnog oslobodjenja.

Č l a n 3 4.

Č l a n 133.

Odbrana otažbine najviša je duž­ nost i čast svakog gradjanina. Izdaja otažbine n ajveći je zločin prem a narodu.

Odbrana otažbine je sveta dužnost svakog gradjanina SSSR. Izdaja otadž­ bine: kršenje, zakletve, prebegavanje neprijatelju, šteta naneta vojn oj sili države, špijunaža, kažnjeni su svom oštrinom zakona kao n ajgori zločin.

Č l a n 38. . . . Škola je odvojena od crkve.

Č l a n 124. . . . škola je odvojen a od crkve . . .

Č l a n 44.

Č l a n 14.

. . . U nadležnost FNRJ, u licu n aj­ viših saveznih organa državne vlas­ ti i organa državne uprave, spa­ daju:

U nadležnost SSSR, u licu n aj­ viših organa vlasti i organa državne uprave, spadaju:

1) Prom ena i dopuna Ustava FNRJ, staranje za n jegovo izvršenje i za osiguranje saglasnosti ustava republi­ ka sa Ustavom FN RJ;

d) K ontrola za izvršenje Ustava SSSR i m ere k oje osiguravaju saglasnost ustava saveznih republika sa U stavom SSSR;

2) prim anje novih republika, kao i odobravanje osnivanja novih auto­ nomnih pokrajina i autonomnih ob ­ lasti ;

c) prim anje novih republika u SSSR; f) odobravanje osnivanja novih te­ ritorija i oblasti, kao i novih auto­ nomnih republika u krilu saveznih republika;

3) razgraničenje izm edju republika;

e) odobravanje izmena granica iz­ m edju saveznih republika; a) pretstavljanje SSSR u m edjunarodnim odnosim a, zaključivanje i ra­ tifikacija u govora sa drugim drža­ vam a; b) pitanje rata i m ira;

4) pretstavljanje FNRJ u m edju narodnim odnosima, m edjunarodni ug o v o r i; 5) pitanje rata i m ira;

6) opšte ru kovođjenje i kontrola trgovinskih odnosa s inostranstvom-, 7) narodna odbrana i državna si­ gurnost; 8) željeznički, vazdušni, pom orski i rečni saobraćaj i poslovi pom orstva opšte državnog značaja;

h) spoljna trgovina na bazi držav­ nog m on opola; g) organizacije odbrane SSSR i u pravljanje svim •oružanim snagama SSSR; i) zaštita sigurnosti države; m) upravljanje prevoznim sredstvi­ ma i uprava poštanskih i električnih veza; 199

9) pošta, telegraf, telefon i radio-,

10) savezno državljanstvo;

v) zakoni o držaljanstvu SSSR; za­ koni o pravim a stranaca;

11) iseljen ičk i i useljenički poslovi;

j) vaspostavljanje planova nacio­ nalne ekon om ije SSSR;

12) opštedržavni statistika;

plan;

s) organizacija jedinstvenog siste­ ma statistike nacionalne ekonom ije-,

13) savezni budžet; odobren je opšte državnog budžeta i završnog računa; vrhovna kontrola opštedržavnog bu­ džeta;

k) odobravanje jedinstvenog bu­ džeta SSSR, kao i poreza i prihoda nam enjenih budžetim a SSSR, budžeti­ ma republika kao i lokalnim bu­ džetim a;

privredn i

21) zakonodavstvo o raspodeli p ri­ n) u pravljanje novčanog i kredit­ h oda na savezni budžet, budžete re­ nog sistem a; publika i budžete autonomnih i ad­ p) zaključivanje i odobren je za j­ ministrativnih teritorijalnih jed in ica; m ova; 14) novčani i kreditni sistem; sa­ vezni za jm ovi; devizni i novčani p r o ­ m et; osigu ranje; carine; državni m o ­ nopol.

o o:g a n iz a :ija državn ih o igu ranja;

17) amnestije i pom ilovanja p o d elim a povrede saveznih zakona;

w) obnarodovanje saveznih akata am nestije;

18) finansiska, industriska, rudarska, gradjevinska, trgovačka, šumska i poljoprivredn a preduzeća opšte držav­ nog značaja;

1) upravljan je banaka, industriskih i poljoprivredn ih ustanova i preduze­ ća, kao i trgovačkih preduzeća, od važnosti za ceo SSSR;

22) zakonodavstvo o uredjen ju su­ dov a; o javnom tužioštvu, o advokatu ri; krivični, zakonik, trgovačko, m enično i čekovno p rav o; zakonodav­ stvo o gradjanskom , p a rn ičk om i vanparničkom , izvršnom , stečajnom , k ri­ vičnom i opštem upravnom postup­ ku; . . .

u) zakonodavstvo o organizaciji i sudskom postupku; krivični i civilni zakonici;

23) osnovno zakonodavstvo o radu, radnjam a i socijalnom osiguranju; o zadrugam a; o privatnom pravu;

t) vaspostavljanje principa radnog zakonodavstva;

24) donošenje opštih načela za za­ konodavstvo i rukovodstvo republike u pod ručju p oljoprivrede, rudarstva, šumarstva, lova i vodenih snaga; gradjevinarstva, privredn og poslovanja; politik e cena; zdravlja i fizičke ku l-

q) donošenje opštih načela uživanja zem lje, kao i uživanja rudnog blaga, šuma i voda;

200

r) donošenje opštih načela u oblasti javn og vaspitanja i zaštite javnog zdravlja.

tu re; prosvete; socijalnog staranja i organ izacije državne vlasti . . . Izvžtn ovih poslova narodne repu­ blike vrše svoju vlast samostalno.

Č l a n 15. . . . Izvan ovih granica svaka savezna republika vrši državnu vlast na ne­ zavisan način.

Č l a n 46.

Č l a n 19.

Savezni zakoni vrede na celoj teri­ to r iji FNRJ. U slučaju razilaženja iz­ m edju saveznih zakona i zakona re­ publika prim en ju ju se savezni zakoni.

Zakoni SSSR im aju jednaku snagu na teritoriji svih saveznih republika.

Č l a n 20. U slučaju razilaženja izm edju za­ kona jedne savezne republike i sa­ veznog zakona, prim en ju je se savezni zakon.

Č l a n 48.

Č l a n 21.

Za državljane FNRJ ustanovljuje se jedinstveno savezno državljanstvo. Svaki državljanin narodne republike istovrem eno je državljanin FNRJ. Svaki državljanin jedne republike uživa u svakoj republici ista prava kao i n jen i državljani.

Jedinstveno savezno državljanstvo je ustanovljeno za sve gradjaneSSSR. Svaki gradjanin jedne savezne re­ publike je gradjanin SSSR.

Č l a n 50.

Č 1 a n 3 0.

Narodna skupština je vrhovni o r ­ gan državne vlasti FNRJ, i vrši sva ona prava k oja pripadaju FNRJ, u koliko Ustavom nisu prenesena u nadležnost drugim saveznim organi­ m a državne vlasti i državne uprave.

V rhovni organ državne vlasti SSSR je Vrhovni sovjet SSSR. Č 1a_n 3 1 . V rhovni sovjet SSSR v rši sva prava k oja pripadaju SSSR, saobrazno članu 14. Ustava i koja, na osnovu Ustava, nisu prenesena u nadležnost vlasti SSSR koja zavisi od Vrhovnog sov­ jeta SSSR . . .

VČ 1a n 5 1 .

Č l a n 32.

Zakonodavnu vlast u poslovim a iz nadležnosti FNRJ vrši isklučivo Na­ rodna skupština FNRJ.

Zakonodavnu vlast SSSR vrši is­ k lju čivo V rhovni sovjet SSSR.

Č l a n 52.

Čl a n 33.

Narodnu skupštinu FNRJ sačinja­ vaju dva dom a — Savezno veće i V eće naroda.

V rhovni sovjet SSSR sačinjavaju dva dom a: Sovjet saveza i Sovjet na­ cionalnosti. 201

Č la n 53.

Č la n 34.

Savezno veće biraju svi gradjani FNRJ. Na svakih 50.000 bira se po jedan zastupnik.

Sovjet saveza je izabran o d gra­ djana SSSR po izbornim okruzim a, p o jedan zastupnik na 300.000 sta­ novnika.

Č l a n 54.

Č l a n 35.

V eće naroda se bira po republi­ kama autonom nim pokrajinam a i autonomnim oblastima. Gradjani sva­ ke republike biraju p o trideset, auto­ nomne pok rajine po dvadeset, a auto­ nomne oblasti p o 15 zastupnika.

Sovjet nacionalnosti je izabran od gradjana SSSR po saveznim i auto­ nom nim republikama, po autonomnim oblastim a i nacionalnim srezovima, po dvadeset pet zastupnika za svaku sa -; veznu republiku, p o jedanaest zastup­ nika za svaku autonomnu republiku, p o p et zastupnika za svaku auto­ nomnu oblast i p o jedan zastupnik za svaki nacionalni srez.

C 1 a n 5 6.

C 1 a n 3 6.

Narodna skupština FNRJ bira se na 4 godine.

Vrhovni sovjet SSSR bira se na 4 godine.

Č l a n 57.

Č l a n 37.

Oba dom a Narodne skupštine FNRJ su ravnopravna.

Oba dom a V rhovnog sovjeta SSSR, Sovjet saveza i S ovjet nacionalnosti, »u ravnopravna.

Č l a n 58.

Č l a n 41.

Zasedanje Saveznog veća i V eća naroda otvaraju s« i zaključuju is­ tovrem eno.

Zasedanje Sovjeta saveza i Sovjeta nacionalnosti, otvaraju se i zaključu­ ju istovremeno.

Č l a n 59.

Č l a n 42.

Savezno veće bira pretsednika, dva potpretsednika i tri sekretara. V eće naroda bira pretsednika, dva potpretsednika i tri sekretara. Pretsednici rukovode sednicama dom ova i njihovim radom na osno­ vu poslovnika.

Sovjet saveza bira pretsednika Sovjeta saveza i dva potpretsednika. Č l a n 43. Sovjet nacionalnosti bira pretsedni­ ka Sovjeta nacionalnosti i dva p o t­ pretsednika. Č l a n 44. Pretsednici Sovjeta saveza i Sov­ jeta nacionalnosti rukovode sednica­ ma dotičnih dom ova na osnovu pos­ lovnika.

202

Č la n 60.

Č la n 46.

Zasedanje Narodne skupštine FNRJ su redovna i izvanredna i sazivaju se ukazom Prezidijum a Narodne skup­ štine. Redovna zasedanja sazivaju se dva puta godišnje i to 15 aprila i 15 n o­ vem bra. A ko Narodna skupština ne bude sazvana u ovim rokovim a, m ože se sama sastati i bez ukaza J re z idijum a. Izvanredna zasedanja sazivaju se, kad Prezidijum Narodne skupštine FNRJ n adje da je to potrebno, kad to traži jedna od republika p o svom vrhovnom organu državne vlasti ili kad to zatraži jedna trećina zastup­ nika jed n og o d dom ova.

Zasedanja V rhovnog sovjeta SSSR sazivaju se od Prezidijum a V rhovnog sovjeta SSSR, dva puta godišnje. Izvanredna zasedanja sazivaju se od Prezidijum a V rhovnog sovjeta SSSR, na njegovu sopstvenu in icija­ tivu ili na zahtev jedne od saveznih republika.

Č l a n 61.

Č l a n 45.

Zajedničkim sednicama Narodne skupštine FNRJ pretsedavaju naizm enice pretsednici dom ova . . .

Z ajedničkim sednicama dva dom a V rhovnog sovjeta pretsedavaju naizm ence pretsednik Sovjeta saveza i pretsednik Sovjeta nacionalnosti.

Č l a n 63.

Č l a n 38.

Pravo donošenja zakonskih p red loga im aju vlada FNRJ, članovi vlade FNRJ i zastupnici oba dva doma. Zakonski predlog m ože b iti podne­ sen jednom ili drugom dom u N a­ rodne skupštine FNRJ. N ijedan zakonski predlog ne m ože postati zakon, ako n ije izglasan v e ći­ nom glasova u oba dom a, na sednici k o jo j je prisutna većina zastupnika svakog doma.

Zakonodavna inicijativa pripada u podjednakoj m eri Sovjetu saveza i Sovjetu nacionalnosti. Č l a n 39. Jedan zakon se smatra kao defin i­ tivan ako je usvojen prostom većinom u svakom od dom ova V rhovnog sov­ jeta SSSR.

Č l a n 64.

Č l a n 47.

Svaki dom Narodne skupštine FNRJ im a pravo da predloži dopune i izm ene zakonskog predloga, k o ji je v e ć izglasan u jednom dom u. O va­ k o izm enjen predlog vraća se na saglasnost dom u iz koga je predlog potekao. A ko se saglasnost ne postigne

U slučaju nesaglasnosti izm edju Sovjeta saveza i Sovjeta nacionalnosti, pitanje se u pućuje pred kom isiju za izm iren je sastavljenu na bazi jedna­ kosti. Ako kom isija za izm irenje ne dovede do zajedničke odluke, ili ako njena odluka ne zad ovolji jedan o d dom ova, pitanje se ispituje po drugi 203

predm et se podnosi koordinacionom od b oru Narodne skupštine FNRJ, u k o ji ulazi isti b ro j članova i jed n og i drugog dom a. A k o se u koordinacionom odboru ne postigne saglasnosti ili ako jedan od dom ova od b ije rešenje predloženo od koordinacionog odbora, dom ovi će pon ovo rešavati o čitavom predm etu. A k o se ni ovoga puta ne postigne saglasnost, Narodna skupština FNRJ ć e se raspustiti. Ukaz o raspuštanju sadržaće i raspisivanje novih izbora.

put u oba doma. U otsustvu zajed­ ničke odlu ke oba dom a, pretsednik Vrhovnog sovjeta SSSR raspušta Vrhovni sovjet SSSR i zakazuje nove izbore.

Č l a n 65.

Č l a n 40.

Zakoni i drugi opšti propisi FNRJ o b ja vlju ju se na jezicim a narodnih republika.

Zakoni usvojeni o d V rhovnog sov­ jeta SSSR ob ja vlju ju se na jezicim a saveznih republika . . .

Č l a n 67.

Č l a n 50.

Svaki dom na prvom sastanku bira verifikacion i odbor, k o ji ispituje za­ stupnička punom oćija. Svaki dom na predlog verifik a cion og o d b o ra p o tvrd ju je ili poništa­ va p u n om oćja zastupnika.

Sovjet saveza i Sovjet nacionalnosti biraju mandatne kom isije, k oje p roveravaju pu nom oćja zastupnika oba doma. Na predlog mandatne kom isije, do­ m ovi odlu ču ju bilo da priznaju puno­ m oćja zastupnika, bilo da ponište njihov izbor.

Č l a n 68.

Č l a n 51.

Narodna skupština FNRJ i svaki njen dom m ogu vršiti ankete o pita­ n jim a opšteg značaja preko svojih anketnih odbora. Svi državni organi dužni su is­ punjavati zahteve anketnih odbora u pogledu u tvrdjivanja činjenica i p ri­ kupljanja dokaza.

Vrhovni sovjet SSSR postavlja, ka­ da nadje za potrebno, anketne kom i­ sije i kom isije za proveravanje za svako pitanje. Sve ustanove i svi javni službe­ nici su dužni ispunjavati zahteve ovih kom isija i pružati im potreban m a­ terijal i dokumenta.

Č l a n 69.

Č l a n 52.

Zastupnici Narodne skupštine FNRJ uživaju imunitet. Zastupnici ne m ogu biti lišeni slo­ b ode niti se protiv njih m ože p o ­ krenuti krivičn i postupak bez o d o ­ brenja dom a kom e pripadaju, iliP r e -

Jedan zastupnik V rhovnog sovjeta SSSR ne m ože da bude sudski p ro­ ganjan niti uhapšen bez odobrenja V rhovnog sovjeta SSSR a u m edju vrem enu izm edju dva zasedanja Vrhovnog sovjeta SSSR, bez o d o -

204

zidijum a Narodne skupštine FNRJ, osim u slučaju zaticanja na delu zlo­ čina, o čem u se m ora odm ah izvestiti P rezidijum Narodne skupštine FNRJ.

brenja Prezidijum a jeta SSSR.

V rhovnog

sov­

Č l a n 73.

Č l a n 48.

Narodna skupština FNRJ bira Pre­ zidijum Narodne skupštine FNRJ na zajedničkoj sednici oba dom a. Prezidijum Narodne skupštine FNRJ sastoji se o d pretsednika, šest potpretsednika, sekretara i najviše trideset članova.

Vrhovni sovjet SSSR bira na za­ jed n ičk oj sednici oba dom a Prezidi­ ju m V rhovnog sovjeta SSSR, k o ji je sastavljen o d : pretsednika Prezidiu­ m a V rhovnog sovjeta SSSR, n jeg o­ vih jedanaest potpretsednika, sekre­ tara Prezidijum a i dvadeset četiri člana »Erezidijuma . . .

Č l a n 74.

Č l a n 49.

P rezidijum Narodne skupštine vrši ove poslove: 1) Saziva zasedanja Narodne skup­ štine F N R J; 2) raspušta N arodnu skupštinu FNRJ u slučaju nesuglasnosti dom ova o zakonskom predlogu ; 3) raspisuje izbore skupštinu FNRJ;

za

Prezidium V rhovnog sovjeta SSSR: a) Saziva zasedanja V rhovnog sov­ jeta SSSR; c) raspušta Vrhovni sovjet SSSR na osnovu člana 47 Ustava SSSR i raspi­ suje nove izbore;

Narodnu

5) daje obavezna tum ačenja savez­ nih zakona;

b) daje tumačenja zakona SSSR k o ji su u važnosti, izdaje ukaze;

6) proglašu je izglasane zakone; iz­ daje ukaze; 7) vrši pravo pom ilovanja prem a propisim a zakona;

h) vrši pravo pom ilovan ja;

8) d o d e lju jc odlikovanja i počasna zvanja FNRJ prem a propisim a savez­ nog zakona;

e) đodeliuie odlikovanja i počasna zvanja SSSR;

9) ratifiku je vore ;

1) ratifikuje v ore;

m edjunarodne u go­

m edjunarodne

u g o­

10) postavlja i opoziva na predlog vlade FNRJ ambasadore, izvanredne poslanike i opunom oćene m inistre u stranim državam a;

m ) postavlja i opoziva opu nom oće­ ne pretstavnike SSSR u stranim drža­ vam a;

11) prim a akreditivna i opozivna pisma kod njega akreditovanih d i­ plom atskih pretstavnika stranih d r­ žava;

n) prim a akreditivna i opozivna pisma kod njega akreditovanih d i­ plom atskih pretstavnika stranih d r­ žava; 205

12) proglašava opštu m obilizaciju i ratno stanje u slučaju oružanog na­ pada na FNRJ ili u slučaju potrebe neposrednog izvršenja m eđjunarođnih obaveza FNRJ prem a m edjunarodnoj organizaciji m ira ili nekoj savez­ n ičkoj zem lji;

j) u vrem enu izm edju dva zase-: danja V rhovnog sovjeta SSSR, pro­ glašava ratno stanje u slučaju oruža­ nog napada na SSSR ili u slučaju potrebe izvršenja obaveze k o je proističu iz m eđjunarođnih ugovora za uzajamnu odbranu protiv agresije; k) proglašava opštu ili delim ičnu m obilizaciju ;

13) postavlja i rasrešuje na p red­ log pretsednika vlade FNRJ pojedine članove vlade u vrem enu izm edju dva zasedanja Narodne skupštine FNRJ i uz njenu naknadnu potvrdu;

f) izm edju dva zasedanja V rh ovnog sovjeta SSSR, razrešuje i postavlja N arodne kom esare SSSR, na predlog pretsednika Saveta narodnih kom e­ sara, uz naknadnu potvrdu V rhovnog sovjeta SSSR;

17) raspisuje N arodni referendum u pitanjim a iz nadležnosti FNRJ na osnovu odluke Narodne skupštine ili na predlog vlade FNRJ.

d) pristupa narodnim sa veto van ji m a (referendum i) na svoju sopstvenu inicijativu ili na zahtev jedne o d sa­ veznih republika.

Č l a n 76.

Č l a n 53.

U slučaju raspuštanja Narodne skupštine FNRJ Prezidijum vrši duž­ nost sve do izbora novog Prezidijum a Narodne skupštine FNRJ. N ovo izabrana Narodna skupština sastaje se n ajdocn ije mesec dana posle izvršenih izbora.

Po isteku vlasti V rhovnog sovjeta SSSR, ili u slučaju n jegovog ras­ puštanja pre zakonskog roka, P rezidium V rhovnog sovjeta SSSR zadr­ žava svoju vlast sve do obrazovanja novog Prezidium a V rhovnog sovjeta SSSR o d strane novoizabranog V rh ov­ nog sovjeta SSSR. Č l a n 55. N ovo izabrani V rh ovni sovjet SSSR saziva se od Prezidium a prethodnog V rhovnog sovjeta SSSR, najdocnije mesec dana posle izvršenih izbora.

Č l a n 77.

Č l a n 64.

N ajviši izvršni i upravni organ državne vlasti FNRJ je vlada FNRJ. Vladu FNRJ im enuje i razrešuje Narodna skupština FNRJ na ze j«d n ičkoj sednici oba doma. Vlada FNRJ odgovara i polaže ra­ čun o svome radu Narodnoj skupštini FNRJ. U vrem enu izm edju dva zase­ danja Narodne skupštine FNRJ vlada je odgovorna i polaže račun o svome

N ajviši izvršni i upravni organ državne vlasti SSSR je Savet narod­ nih kom esara SSSR.

206

Č l a n 56. Vrhovni sovjet SSSR obrazuje na zajedničkoj sednici oba dom a vladu SSSR. Č l a n 65. Savet narodnih komesara SSSR je

radu Preziđiumu Narodne skupštine FNRJ.

odgovoran pred Vrhovnim sovjetom SSSR i njem u polaže račun o svome radu, i, u vrem enu izm edju dva za­ sedanja V rhovnog sovjeta SSSR, p o ­ laže račun o svom e radu Preziđiumu V rhovnog sovjeta SSSR.

Č l a n 79.

Č l a n 67.

Uredbe, upustva, naredbe i rešenja vlade FNRJ obavezni su na celoj teri­ toriji FNRJ.

Uredbe i rešenja Saveta narodnih komesara SSSR treba da budu oba­ vezno izvršavani na celoj teritoriji SSSR.

Č l a n 8 0.

Č l a n 6 8.

V lada FNRJ odred ju je i uskladjuje rad svojih ministarstava, kom isija i komiteta.

oavet narodnih komesara SSSR: a) uskladjuje i od red ju je rad savez­ nih i republikansko-saveznih narod­ nih kom esarijata SSSR i drugih ekonomskih i kulturnih ustanova za­ visnih od Saveta narodnih komesara SSSR;

V lada FNRJ se stara o priprem i i ostvarenju opštedržavnog privrednog plana i b u d ž e ta ;. . . rukovodi kredit­ nim i novčanim sistem om ; preduzim a sve potrebne m ere za osiguranje i zaštitu ustavnog poret­ ka i gradjanskih prava;

b) preduzim a m ere za izvršenje plana nacionalne ekonom ije, državnog budžeta i za utvrđjivanje novčanog i kreditnog sistema;

rukovodi održavanjem odnosa sa stranim državam a; rukovodi opštom organizacijom ju ­ goslovenske arm ije;

d) rukovodi održavanjem odnosa sa stranim državam a;

osniva kom itete, kom isije i ustano­ ve u cilju sprovodjenja privrednih, ođbram benih i kulturnih mera.

c) preduzim a m ere za osiguranje javnog poretka, odbranu državnih in­ teresa i zaštitu gradjanskih prava;

e) . . . rukovodi opštom organiza­ cijom oružanih snaga zem lje; f) osniva, u slučaju potrebe, speci­ jaln e kom itete i glavna rukovodstva p ri Savetu narodnih komesara SSSR za pitanja ekonomske, kulturne i o d brambene organizacije.

Č l a n 81.

Č l a n 70.

Vladu FNRJ sačinjavaju pretsed­ nik, potpretsednik, ministri, pretsed­ nik Planske kom isije i pretsednik sa­ vezne K ontrolne kom isije.

Savet narodnih komesara SSSR . . . sačinjavaju: Pretsednik Saveta narodnih k om e­ sara; potpretsednici Saveta narodnih k o­ mesara SSSR; 207

pretsednik Planske kom isije SSSR; pretsednik sovjetske K ontrolne k o­ m isije; narodni kom esari SSSR;

Č l a n 85.

Č l a n 72.

M inistri vlade FNRJ rukovode gra­ nama državne uprave k oje ulaze u nadležnost FNRJ. M inistri savezne vlade . . . izdaju pravilnike, upustva i naredbe na osnovu i radi sprovodjen ja savez­ nih zakona, uredaba, uputstava i na­ redaba Savezne vlade. M inistri se staraju o pravilnom izvršenju saveznih zakona . . .

Narodni kom esari SSSR rukovode granama državne uprave k oje ulaze u nadležnost SSSR.

Član

86.

Č l a n 73. Narodni kom esari SSSR izdaju u granicama kom petencije odnosnih na­ rodnih kom esarijata naredbe i upus­ tva na osnovu i radi sprovodjen ja va­ žećih zakona, kao i uredbe i naredbe Saveta narodnih kom esara SSSR i kontrolišu n jih ovo izvršenje. Č l a n 74.

Ministarstva vlade FNRJ su o p šte-savezna ili savezno-republikanska. Opštesavezna ministarstva su: Ministarstvo inostranih poslova; M i­ nistarstvo narodne odbran e; Ministar­ stvo saobraćaja; Ministarstvo pom or­ stva; Ministarstvo pošta; Ministar­ stvo spoljne trgovine.

N arodni kom esarijati SSSR su ili savezni ili savezno-republikanski. Č l a n 77. Savezni narodni kom esarijati su: O dbrane; Inostranih poslova; Spoljne trgovin e; Saobraćajnih puteva; P oš­ tanskog i električnog saobraćaja:^ Transporta vod om ; Teške industrije; Industrije odbrane.

Savezno-republikanska ministarstva" su: Ministarstvo finansija; Ministar­ stvo unutrašnjih poslova; M inistar­ stvo pravosu dja; Ministarstvo indus­ tr ije ; Ministarstvo ruda; Ministarstvo trgovine i snabdevanja; Ministarstvo p o ljop rivred e i šum a; Ministarstvo rada; Ministarstvo gradjevina.

Savezno-republikanski narodni k o­ m esarijati su: Finansije; Unutrašnji poslovi; Pravosudje; Laka industrija; Šumska industrija; Industrija snab­ devanja; Unutrašnje trgovin e; P o ljo ­ p rivrede; Sovhozi žita i ga jen ja ; Javno zdravlje.

Č l a n 78.

Č l a n 87.

Č l a n 75.

Opšte-savezna ministarstva ruko­ vode po pravilu preko vlastitih o r ­ gana odredjen om granom državne u prave neposredno na čitavoj terito­ r iji FNRJ.

Savezni narodni kom esari rukovode na čitavoj teritoriji SSSR, bilo ne­ posredno, bilo preko vlastitih organa, granom državne uprave koja im je poverena.

208

Č l a n 88.

Č l a n 7 6.

Savezno-republikanska ministarstva rukovode odredjen om granom d r­ žavne uprave posredno preko od g o­ varajućih ministarstava u narodnim republikama, a neposredno m ogu u pravljati samo odredjen im poslovim a, preduzećim a i ustanovama o p š te -d ržavnog značaja.

Savezno-republikanski narodni k o ­ m esarijati uopšte, rukovode o d redjenom granom državne uprave pos­ redno preko odgovaraju ćih narodnih kom esarijata u saveznim republikama a neposredno m ogu upravljati samo odredjenim i ograničenim b rojem preduzeća, saobrazno listi potvrd jen oj o d strane Prezidium a V rhovnog sov­ jeta SSSR.

Č 1 a n 9 0.

Č l a n 5 7.

V rhovni organ državne vlasti na­ rodnih republika jeste Narodna skup­ ština republike.

Vrhovni organ državne vlasti sa­ vezne republike jeste V rhovni sovjet savezne republike.

Narodnu skupštinu republike bira­ ju gradjani republike na vrem e od četiri godine prem a propisim a Ustava i zakona republike.

Č l a n 5 8. Vrhovni sovjet savezne republike biraju gradjani republike za vrem e od četiri godine. Pravila pretsedništva su ustanov­ ljena ustavima saveznih republika.

Č l a n 92.

Č 1 a n 5 9.

Zakonodavnu vlast u republici vrši isključivo Narodna skupština, repu­ blike.

V rhovni sovjet savezne republike je jedini zakonodavni organ repu­ blike.

Č l a n 9 3.

Č l a n 6 2.

Narodna skupština republike bira za ru kovodjenje sednicama pretsed­ nika, potpretsednika i sekretara.

Da bi rukovodio sednicam a,' V r ­ hovni sovjet savezne republike bir,a svog pretsednika i potpretsednika.

Č l a n 94.

Č l a n 61.

Narodna skupština bira Prezidium Narodne skupštine republike k o ji se sastoji o d pretsednika, jed n og ili više podpretsednika, sekretara i članova čiji broj o d red ju je Ustav republike. N adležnost Prezidim a Narodne skupštine republike odred ju je se Ustavom republike.

V rhovni sovjet savezne republike bira Prezidium V rhovnog sovjeta s a - vezne republike, k o ji se sastoji od pretsednika Prezidium a V rhovnog sovjeta savezne republike, njegovih potpredsednika, sekretara Prezidiuma i članova Prezidium a V rhovnog sov­ jeta savezne republike. Nadležnosti Prezidium a V rhovnog sovjeta savezne republike odredjefie su Ustavom savezne republike. 209

Č l a n 95.

tt

Narodna skupština republike i'Jiuje i razvešava vladu republike.

Č l a n 63. \ rhovni sovjet savezne republike obrazuje vladu savezne republike: Sa­ vet narodnih komesara savezne re­ publike.

Č l a n 96.

Č l a n 79.

N ajviši izvršni i upravni organ d r­ žavne vlasti narodne republike jeste vlada narodne republike.

N ajviši izvršni i upravni organ d r­ žavne vlasti savezne republike jeste Savet narodnih komesara savezne re­ publike. Č l a n 30.

Vlada narodne republike odgovorna je N arodnoj skupštini republike k ojoj polaže račun o svome radu. U vre­ menu izm edju dva zasedanja Narodne skupštine. \ lada republike odgovara i polaže račun o svome radu Prezidiumu Narodne skupštine republike.

Savet narodnih komesara savezne republike odgovoran je Vrhovnom sovjetu savezne republike i njemu polaže račun o sVome radu, i, u vre­ menu izm edju dva zasedanja V rh ov­ nog sovjeta savezne republike, P re­ zidium V rhovnog sovjeta savezne re­ publike. kom e polaže račun o svome radu.

Č l a n 98.

Č l a n 85.

M inistri republike im aju pravo da izdaju pravilnike, upustva i naredba na osnovu i radi izvršenja saveznih zakona, zakona republike, kao i u redaba, upustava i naredaba Savezne vlade i V lade republike.

Narodni kom esari savezne repu­ blike izdaju u granicama kom peten­ cije odnosnog narodnog komesarijata upustva i naredbe na osnovu i radi izvršenja zakona SSSR i savezne re­ publike, uredbe i odluke Saveta na­ rodnih komesara SSSR i savezne re­ publike, upustva i naredbe saveznorepublikanskih narodnih kom esarija­ ta SSSR.

č l a n 9 9.

Č l a n 86.

Ministarstva republike su saveznorepublikanska ili republikanska.

Narodni kom esarijati savezne re­ publike su savezno-republikanski i republikanski.

Č l a n 10 0.

Č I a n 8 7.

Savezno-republikanska ministarstva u narodnim republikama rukovode o dredjenom granom državne uprave i vrše osim poslova iz vlastite nadlež­ nosti i poslove savezno-republikanskih ministarstava Savezne vlade na

Savezno-republikanski narodni k o­ m esarijati rukovode odredjen om gra­ nom državne uprave, zavisiće isto tako o d Saveta narodnih komesara savezne republikej kao i od odgova ­ raju ćeg savezno-republikanskog na-

210

osnovu njihovih pravilnika, upustava, naredaba i rešenja.

rodnog kom esarijata SSSR.

Čl an 101.

C 1a n 8 8 .

Republikanska ministarstva ruko­ vode samostalno odredjen om granom državne uprave iz nadležnosti narod­ ne republike.

Republikanski narodni kom esarijati rukovode samostalno odredjenom granom državne uprave, zavisiće d i­ rektno od Saveta narodnih komesara savezne republike.

Član

104.

Č l a n 9 2.

■

Statut autonomne pokrajine o d ­ nosno autonomne oblasti donosi u sa­ glasnosti sa Ustavom FNRJ i sa Usta­ vom republike najviši organ državne vlasti autonomne pokrajine ili auto­ nomne oblasti, a p otvrd ju je ga Na­ rodna skupština republike.

Svaka autonomna republika ima svoj ustav k oji vodi računa^ o osobenostima autonomne republike i k o ji se donosi u saglasnosti sa Ustavom savezne republike.

Č l a n 105.

Č l a n 89.

N ajviši organ državne vlasti autonortme pokrajine jeste Narodna skup­ ština autonomne pokrajine koju bira­ ju gradjani autonomne pokrajine na vrem e o d tri godine i k oja se sastaje prem a odredbam a Ustava republike.

N ajviši orga n državne vlasti auto­ nomne republike je V rhovni sovjet Socijalističkih Sovjetskih Autonomnih Republika.

Č l a n 107.

*

O rgani državne vlasti mesta (sela, m anjih gradova) kotara, gradskih reona, gradova, okruga i oblasti, jesu narodni o d b o ri.«

Č l a n 9 0. Vrhovni sovjet autonomne republi­ ke bira se na vrem e od četiri godine od gradjana republike prem a pret~ stavničkim odredbam a u tvrd jen im od Uslava autonomne republike. Č l a n 94. Organi državne vlasti u oblastima, autonomnim oblastima, srezovima, gradovim a, seoskim naseljima su s o v ­ je ti radničkih pretstavnika. Č l a n 95.

Narodne odbore mesta biraju gra­ djani na vrem e od dve godine, a na­ rodne odbore srezova, gradskih reona, gradova, okruga i oblasti, biraju gra­ djani na tri godine.

Č l a n 108. Narodni od b ori rukovode

Sovjete radničkih pretstavnika oblasti, autonomnih oblasti, srezova, gradova, seoskih naselja, biraju na vrem e od dve godine radnici oblasti, autonomne oblasti, sreza, grada, seos­ kih naselja. C la n 97.

radom

Sovjeti radničkih pretstavnika ru211

potčinjenih organa uprave i privred­ nom i kulturnom izgradnjom u svom delok rugu: osiguravaju zaštitu ja v ­ nog' poretka, ispunjavanje zakona i čuvanje prava gradjana-, utvrdjuju svoj budžet.

kovode radom potčinjenili organa uprave. osiguravaju održanje javnog poretka, ispunjavanje zakona i čuva­ nje prava gradjana. rukovode m es­ nom kulturnom i ekonom skom izgra­ dnjom . utvrdjuju mesni budžet.

Narodni odbori donose u okviru svojih nadležnosti opšte propise (od­ luke) na osnovu saveznog l stava. Us­ tava republike, saveznih zakona, za­ kona republike i opštih propisa viših organa državne vlasti.

Sovjeti radničkih pretstavnika d o ­ nose odluke i izdaju naredbe u o k ­ viru prava koje im daju zakoni SSSR i sa\ ezne republike.

Č l a n 9 8.

Č l a n 110.

Č l a n 9 9.

Izvršni i upravni organi narodni!« odbora, osim u m anjim selima, jesu izvršni odbori. T/vršni odbor sačinja­ vaju pretsednik, podpretsednik, se­ k re ta r 'i članovi. Izvršne odbore biraju narodni o d ­ bori iz svoje sredine.

Izvršni i upravni organi sovjeta radničkih pretstavnika oblasti, auto­ nomnih oblasti, srezova, gradova i sela su izvršni odbori, izabrani od sovjeta i sastavljeni od pretsednika, potpretsednika, sekretara i članova.

Č l a n 113.

Član 101.

Izvršni i upravni organi narodnih odbora, potčin jen i su kako s\om na­ rodnom odboru, tako i izvršnim i upravnim organim a \isih organa d r­ žavne vlasti.

Izvršni organi' sovjeta radničkih pretstavnika polažu račun o svome radu kako sovj,ctu radničkih pretsta\nika k oji ih je izabrao, tako i izvršnom organu sovjet^ radničkih pretstavnika k oji im jc pretpostavljen.

Č 1 a n 11 5.

^

Organi, pravosudja u FNRJ jesu: \rho\ni sud FNRJ, vrhovni sudovi republika i autonomnih pokrajina, okružni i sreski s u d o v i ....................... Zakonom se mogu osnivati posebni sudovi za odredjene vrste sporova. Član

116.

Sudovi su u izricanju pravde ne­ zavisni i sude po zakonu. Član

118 .

Raspravljanje pred sudovima vrši se po pravilu javno.

212

Č 1a n 1 0 2 . 0 Pra\ du u SSSR vrši Vrhovni sud SSSR, vrhovni sudovi saveznih repu­ blika, sudovi oblasti, sudov i autonom ­ nih republika, autonomnih oblasti i srezova, specijalni sudovi SSSR, usta­ novljeni odlukom Vrhovnog sovjeta SSSR. narodni sudovi. Č l a n 1*12 . Sudije su nezavisni, i odgovorni su samo pred zakonom. Č l a n 111. Rasprave pred sudovima u SSSR su javne, sem izuzetaka predvidjenih u

Optuženom je osigurano pravo o d ­ brane pred sudom. Član

120.

Postupak p jc d sudovima vodi se na jezicim a republika, autonomnih p o ­ krajina i autonomnih oblasti gde se sud nalazi. G radjani k oji ne znaju jezik na kom e se vodi postupak mogu se služiti svojim jezikom . Tim gra ­ djanim a osigurava se pravo da se upoznaju sa eelokupnim m aterijalom i da preko prevodioca prate rad suda.

zakonu, i pravo odbrane je osigurano optuženom .

Č l a n 110. Sudski postupak vodi se na jeziku savezne ili autonomne republike ili autonomne oblasti, osiguravajući lič­ nostima koje ne znaju taj jezik da se upoznaju sa eelokupnim m aterijalom preko prevodioca i da se koriste p ra ­ vom izražavanja pred sudom na svom m aternjem jeziku.

Č l a n 121.

Č l a n 10 5.

Sudije V rhovnog suda FNRJ bira i razrešava Narodna skupština FNRJ na zajedničkoj sednici oba doma. Sudije Vrhovnog suda republike odnosno autonomne pokrajine bira i razrešava Narodna skupština repu­ blike, odnosno Narodna skupština au­ tonomne pokrajine.

Vrhovni sud SSSR i specijalne su­ dove SSSR bira »Vrhovni sovjet SSSR .................... .................................... Č l a n 106. Vrhovne sudove saveznih republi­ ka biraju Vrhovni sovjeti saveznih r e p u b li k a ......................................' . . . Č l a n 107. Vrhovne sudove autonomnih repu­ blika biraju vrhovni sovjeti autonom­ nih republika ........................................

Sudije i sudije-porotnike okružnog suda u okrugu ili gradu bira i raz­ rešava narodni odbor okruga ili grada. Sudije i sudije-porotnike sreskog suda u srezu ili gradu bira i razreša­ va narodni odbor sreza ili grada.

Č la n 1 0 8 . Sudo\ i oblasti, sudovi autonomnih oblasti, sreski sudovi birani su od so>jeta radničkih pretstavnika oblasti, autonomnih oblasti i s; ezova . . . . .

Č l a n 12 2 .

Č 1 a n 1 0 4.

Vrhovni sud FNRJ najviši je organ pravosudja F N R J .................................

Vrhovni sud SSSR je najviši sudski organ.

Č l a n 1 2 3. V rhovni sud FNRJ ocen ju je za­ konitost pravosnažnih odluka svih su­ dova FNRJ u pogledu prim ene sa­ veznih zakona ........................................

^ rhovni sud SSSR vrši kontrolu sudskog rada svih sudskih organa SSSR i federalnih republika.

Č l a n 124.

Č l a n 113.

Javno tužioštvo je organ Narodne skupštine FNRJ za vršenje nadzora

Vrhovni nadzor radi pravilnog is­ punjavanja zakona od strane svih na213

rađi pravilnog ispunjavanja zakona od strane svih ministarstava i ostalih n jim a potčm jenih organa i ustano­ va FNRJ i narodnih republika, služ­ benih lica i svih gradjana.

rodnih kom esarijata i ustanova njim a potčinjenih, kao i službenih lica i gradjana SSSR, pripada Tužiocu SSSR. ■

Čl an 125.

Č l a n 114.

Javnog tužioca FNRJ i njegove zamenike bira i razrešava Narodna skupština FNRJ na zajedničkoj sed­ n ici oba doma. Javne tužioce narodnih republika i njihove zam enike im enuje i raz­ rešava javni tužilac FNRJ.

Tužioca SSSR im enuje V rhovni sovjet ...................... : ............................... sssr

Javne tužioce autonomnih pokra­ jina, autonomnih oblasti, oblasti, okruga i srezova, im enuje i razreša­ va javni tužilac republike uz potvrdu ja vn og tužioca FNRJ.

Č la n 115. T u žioce republika, oblasti, kao i tužioce autonomnih republika i auto­ nomnih oblasti im enuje Tužilac SSSR.............................................................. Č l a n 116. Sreske i gradske tužioce im enuju tužioci saveznih rep u b lik a . . . uz pot­ vrdu Tužioca SSSR.

Član 126.

Č l a n 117.

Javni tužioci su nezavisni u svome radu i podredjeni su samo javnom tužiocu FNRJ.

Sudski organi obavljaju svoj rad nezavisno o d ma kojih organa vlasti i zavise samo od Tužioca SSSR.

Č l a n 129.

Č l a n 49.

Prezidium Narodne skupštine FNRJ ima pravo poništiti ili ukinuti uredbe, upustva, naredbe i rešenja savezne vlade, ako nisu u saglasnosti sa Usta­ vom i saveznim zakonima. Savezna vlada ima pravo poništiti ili ukinuti pravilnike, naredbe, upust»a i rešenja članova savezne vlade, ako nisu u saglasnosti sa Ustavom, saveznim zakonima, uredbama, u p u st-' vima, naredbama i rešenjim a savezne vlade.

214

Prezidium Vrhovnog sovjeta SSSR: e) poništava uredbe i rešenja Sa­ veta narodnih komesara SSSR i sa­ veta narodnih komesara saveznih re­ publika, ako nisu u saglasnosti sa zakonom. Č l a n 69. Savet narodnih komesara SSSR ima pravo, za grane uprave i privrede k oje su u nadležnosti SSSR, da ukine uredbe i rešenja Saveta narodnih k o­ mesara saveznih republika i da po ništi naredbe i upustva narodnih ko­ mesara SSSR.

SADR ZAJ PREDGOVOR

.................................................................................................................... 5

K O M U N I S T I Č K A P A R T IJ A J U G O S L A V I J E .................................................. 7 Prvi period aktivnosti — Čišćenje u partiji — Partija novog tipa — Politički rad partije.

BORBA POD OKUPACIJOM P O Č E T A K A K C IJE P R O T IV O K U P A T O R A I IS T O R IJ A T S A R A D N J E , C E T N l k A I P A R T I Z A N A ............................................................................. ...........

17

Bat i okupacija — Početak akcije pukovnika Draže M ihailovića — P olitika Kom unističke partije Jugoslavije pre 22 juna 1941 godine — 22 juni 1941 - prelom u stavu i radu K om unističke partije Jugo­ slavije — Ustanak Srba u pet pokrajina — Odnosi M ihailovićevih četnika i Titovih partizana. R A Z V O J G R A D J A N S K O G R A T A ......................................................................

27

Proširenje sukoba — Od gubitka prve slobodne teritorije do Bihaćske republike — Od Bihaćske republike do italijanske kapitulacije — . Uloga italijanske kapitulacije u razvoju gradjanskog rata — Borbe do ulaska Crvene arm ije u Jugoslaviju —

Udeo Titove

arm ije

u borbam a do sloma Nemačke. K A R A K T E R IS T IK E G R A D J A N S K O G R A T A .............................................. 39 Svireposti gradjanskog rata — Problem opredeljivanja ljudi u gra­ djanskom ratu — Političke stranke pod okupacijom i u' gradjan­ skom ratu — Odnos Komunističke partije Jugoslavije prema ostalim političkim strankama u toku gradjanskog rata — Omladina u T ito ­ vom pokretu —

Omladina u pokretu Draže Mihailovića. 217

.

POLITIČKA BITKA OKO J U G O S L A V I J E O D V L A D E 27 M A R T A

1941 G O D I N E D O T I T O V E V L A D E 7

M A R T A 1945

57

Situacija u jugoslovenskoj em igraciji do izbijanja spora M ihailovićT ito p red inostranstvom — Početak kampanje protiv Draže M i­ hailovića pred inostranstvom — Optužbe p io tiv Draže Miha l o . i ć a — Elim inisanjc Draže M ihailovića — Nova vlada Subašića — Spo­ razum T ito - Subašić — Namcsništvo i Titova vlada. B R I T A N S K A P O L IT IK A U J U G O S L A V I J I .............................................. 69 Britanske m isije kod M ihailovića i Tita — Odluka o Jugoslaviji na Teheranakoj kon feren ciji — Propaganda radio Londona — Oružana p om oć Saveznika partizanima - — N ovi kurs

savezničke politike

i^ pok ret D raže M ihailovića — Politički preokret u Jugoslaviji — Bilans britanske pQlitike na kraju rata. S O V J E T S K A P O L IT IK A P R E M A J U G O S L A V I J I .................................. 80 Osnovi Staljinove politike — Moskva i dogadjaji u Jugoslaviji — Ulazak Crvene arm ije u Jugoslaviju.

OSNOVI TITOVE J U G O S L A V I J E G O S P O D A R E Ć I P O L O Ž A J K O M U N IS T IČ K E P A R T IJE U P A R T I Z A N , S K O k PO K RETU I SA D A SN JO J D R Ž A V I Linija n arodno-oslobodilačke

borbe

—

Dom inacija

89 Komunističke

partije u partizanskoj vojsci — D om inacija K om unističke partije u političkim telim a — Dom inacija K om unističke partije u D em o­ kratskoj Federativnoj

Jugoslaviji —

Centralni kom itet partije i

n jegov generalni sekretar. N A C I O N A L N O P IT A N J E U N A R O D N O O S L O B O D IL A Č K O J B O R B I I N J E G O V O REŠEN JE U T IT O V O J J U G O S L A V I J I ........................... Stav Kom unističke partije Jugoslavije p o nacionalnom pitanju — Razlika u istoriji i mentalitetu Srba i ostalih naroda Jugoslavije — P ok olji Srba u Nezavisnoj Državi H rvatskoj — Nacionalno pitanje u toku partizanske borbe — Partizanski pokret kao centar za okup­ 218

105

ljan je svih anti-srpskih elemenata — Nova federativna podela Ju­ goslavije. T I T O V R E Ž IM I D E M O K R A T I J A .................................................................... ' 127 D em okratija u partizanskom pokretu —

K oncepcija dem okratije

višeg — tipa — iMerilo za prim anje i napadanje političkih ljudi —■ Elim inisanje starih političkih šefova i im enovanje novih —

Par­

lamentarizam Titove Jugoslavije — Izborni zakon — Pojava opozi­ cije

u Privrem enoj

skupštini —

Titova m erila

dem okratije

—

Tehnika Titove dem okratije — Sloboda štampe u Titovom režim a — Javno m njenje i sloboda duha — Prosveta i pravosudje — nomske m ere — Z avodjen jc

terora

Odnos prem a crkvi — —

Sistem T itovog

Eko­

N ovi vladajući sloj —

terora

—

Identifikovanje

Komunističke partije sa narodom — K ult vod je Tita. S P O L J N A P O L IT IK A T IT O V E J U G O S L A V I J E .........................................

170

S poljn o-politička orijentacija Komunističke partije Jugoslavije, do 22 juna 1941 godine — Spoljn o-politička orijentacija partizanskog pokreta —

Osnova spoljne politike Titove Jugoslavije —

Odnos

Titove Jugoslavije prem a velikim silama — Odnos prema susednim zem ljam a.

P O S L E D N J A F A Z A P O L ITIK E T I T O V O G R E Ž I M A .............................. 180 Izbori, Konstituanta, Republika i Ustav — Držanje Zapadnih sa­ veznika.

PRILOZI IZ V O D

IZ

P O L IT IČ K IH

KU RSEVA

ZA

K A N D ID A T E

K O M U N I*

ST IC K E P A R T IJE J U G O S L A V I J E ....................................................................

193

U PO RE D N I TEKSTOVI

RE»

PU B L IK E

J U G O S L A V IJ E

USTAVA I

F E D E R A T IV N E

SAVEZA

NARODNE

S O V J E T S K IH

SO C IJA L IST I*

C K IH R E P U B L I K A ......... •.........................................................................................

196

219