Srpski Socijalisti I Nacionalno Pitanje - Dragan Subotic

SRPSKI SOCDALISTI I NACIONALNO PITANJE

M r DRAGAN SUBOTIĆ

SRPSKI SOCIJALISTI I NACIONALNO PITANJE

im.

izdaje ISTRAŽIVAČKO-IZDAVAČKI CENTAR SSO SRBIJE Novi Beograd, Ho Ši M inova 27

1990.

YU ISBN 86-7017-011-6

biblioteka OM LADINSKE SVESKE

za izdavača NADEŽDA BOGDANOVIĆ

urednik GORAN MITIĆ

recenzent D r DUŠKO TOMIĆ

SADRŽAJ

PREDGOVOR 1 PRVI DEO I NACIONALNO PITANJE U SOCIJALISTIČKOJ MISLI SRBIJE U DRUGOJ POLOVINI XIX VEKA 4 1.1. Dvc koncepcije o rešavanju nacionalnog pitanja naroda na Balkanu 4 1.2. Živojin Žujović o nacionalnom pitanju i odnosima naroda na Balkanu 7 1.3. Svetozar Marković o naciji i nacionalnom pitanju 9 1.4. Ideja nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja u političkoj misli Svetozara Markovića 11 l.S. Pogledi Svetozara Markovića o religiji, tradiciji i naciji 17 1.6. Vaša Pelagić - vesnik revolucije i bratstva naroda na Balkanu 24 1.7. Dimilrije Mita Cenić - slcdbenik ideja Svetozara Markovića 26 DRUGI DEO II DRUŠTVENO-EKONOMSKI USLOVI NASTANKA I RAZVOJA SOCIJALISTIČKOG, RADNIČKOG POKRETA U SRBIJI KRAJEM XIX I POČETKOM XX VEKA 29 2.1. Privredni i dniStveni razvoj Srbije do 1903. g. 29

2.2. Forim iranjc klasnog socijalističkog radničkog pokreta u Srbiji, u svetlu odnosa klasnog i nacionalnog pitanja 30 2.3. D ruštvcno-ckonom ski razvoj Srbije 1903-1914. i njegov uticaj na stavove srpskih socijaldem okrata o nacionalnim odnosima 37 2.4. G rađanska političko-pravna shvatanja nacije i nacionalnih odnosa od 1903-1914. godine 42 TREĆI DEO ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE 1908. GOD INE I AKTIVNOST SRPSKIH SOCIJALDEM OKRATA 50 3.1. Aneksija Bosne i H ercegovine 1908. godine i aktivnost srpskih socijaldem okrata 50 3.2. A ustrom arksizam i socijaldem okratska misao Srbije o nacionalnom pitanju 55 III

Č ETVRTI DEO IV PRVA BALKANSKA SOCIJALDEM OKRATSKA KON FERENCIJA 1910. GOD INE I IDEJA BALKANSKE FED ER A C IJE 59 4.1. Veze i odnosi socijaldem okratskih partija južnoslovenskih zemalja 59 4.2. Prva Balkanska socijaldem okratska konferencija 1910. godine i nacionalno pitanje 62 PETI DEO "SRBIJA I ARBANIJA" DIMITRIJA TUCOVIĆA I NACIONALNI ODNOSI NARODA NA BALKANU, POČETKOM 20. VEKA 69 5.1. Srpsko-albanski odnosi u socijaldemokratskoj misli Srbije do 1914. godine 69 5.2. M arks i Engels o istorijskim i neistorijskira narodim a i srpski socijaldemokrati 78 V

ŠESTI DEO VI KLASNO I NACIONALNO PITANJE U DRUŠTVENOPOLITIČKOJ MISLI DUŠANA POPOVIĆA DO 1914. GODINE

86

VII

SEDMI DEO PRVI I DRUGI BALKANSKI RAT I NACIONALNO PITANJE 100

7.1.

Balkanski ratovi i nacionalni odnosi naroda i nacija 100

7.2. Srpski socijaldemokrati i makedonsko nacionalno pitanje 102 7.3. Aktivnost srpskih socijaldemokrata nakon Balkanskih ratova, posebno uoči ratne 1914. godine 106 OSMI DEO SRPSKI SOCIJALDEMOKRATI - IZMEĐU MITA I STVARNOSTI 109 8.1. Dve teze o srpsko-albanskim odnosima u građanskoj i socijalističkoj misli Srbije 109 8.2. "Srbija i Arbanija" Dimilrija Tucovića - od osporavanja do mita 119 8.3. Istoriografske kontroverze Tucovićcvih pogleda o albanskom nacionalnom pitanju 122 VIII

IX

X

XI

DEVETI DEO ZAKLJUČNA RAZMATRANJA 131

DESETI DEO IZVORI I LITERATURA (selektivna bibliografija) 135

JEDANAESTI DEO HRONOLOGIJA SRPSKE SOCIJALDEMOKRATSKE PARTUE (1903-1918) 141 BELEŠKA O AUTORU 146

PREDGOVOR

Kada se uzme u obzir d a je autor Mr Dragan Subotić svcrju monografiju 'Srpski socijalisti i nacionalno pitanje* napisao i obradio znatno ranije, pre današnje revitalizacije i revalorizacije socijaldemokratskih ideja (delimično uslovijene i kompromitacijom komunističke ideje) može se reći da je jedna od osnovnih ekstrapolantnih premisa autorovog rada bilo shvatanje tj. uočavanje vrednosti određenih ideja koje su generirale iz prošlosti srpskog naroda, a koje su dugo vremena bOe, ako ne potisnute, ono bar margina!rzovane i kontraverzno tumačene, te zato, i parcijalno naučno elaborirane. Radi se o idejama i stavovima o nacionalnom pitanju, koje i danas, skoro čitavo stoleće kasnije, mogu biti paradigma njihovog naučnog sbvatanja i razumevanja u današnjim vre­ menima krize međunacionalnih odnosa, relevantnih za opstanak i budućnost jedne zajednice kao što je Jugoslavija. Time je autor dalekovido heurizovao revitalizaciju socijaldemokratske teorije i njenih funda­ mentalnih ideja i donekle anticipirao kretanja društveno-ekonomskih odnosa. Povodom ovoga, autor i sam apostrofira da se jedan od razloga za pokretanje naučnog istra­ živanja teorijske baštine srpske socijaldemokrate reflektuje na savremene procese oživljavanja socijaldemokratskih struja i osnivanja sličnih partija, koja u srpskoj socijaldemokrati traže primirdijalno izvorište. Pomenuta studija predstavlja uobličen i dopunjen, inače dobar, istoriografski magistarski rad odbranjen na Fakultetu Političkih nauka u Beogradu na temu 'Međunacionalni odnosi naroda i nacija na Balkanu u socijaldemokratskoj misli Srbije do 1914. godine*, s dm da su određeni delovi monografije već objavljeni u nekim stručnim časopisima i zbornicima. Ovom monografijom autor je sistemadzovao i zaokružio svoja dugogodišnja istraživanja istorije radničkog i socijalističkog pokreta, posebno apostrofirajući stavove srpske socijalističke misli o naciji i nacionalnom pitanju. Ukupni, globalni odnosi naroda i nacija na Balkanu do danas nisu b3i ozbiljnije i cdovitije istraženi već su naučno elaborirani samo kroz izdvojene logičko-metodske celine kao što su: pro­ blematizacija i odnos srpske socijalističke misli prema ratu, revoluciji, imperijalizmu i kolonijali­ zmu, militarizmu, balkanskim ratovima, makedonskom i albanskom pitanju, aneksiji Bosne i Her­ cegovine itd. Autor se ovog nimalo jednostavnog posla prihvatio i naučno i tameljno obradio i sistematizovao. To je metodološki učinjeno tako što je autor povukao liniju kontinuiteta stavova i misaonih opservacija počev od Živojina Žujovića, preko Svetozara Markovića do Dimi trija Tucovića, Dušana Popovića i drugih srpskih socijalista po pitanju ostvarenja dijalektičkog procesa koji se ogleda linijom: narodnog suvereniteta - prava naroda na samooprcdeljenje, ravnopravnosti i autonomiju - revoluciju i demokratsko uređenje i slobodno ujedinjenje sa drugim narodima na bazi

1

principa ravnopravnosti i ujedno, diskurzivno i praktično pokušavajući da pretvore Balkan, od bureta baruta, u proces nem inovnog balkanskog ujedinjenja svili dem okratskih država, anticipira­ jući današnju potrebu i zahlcv za balkansku saradnju umesto destruktivne kolizije balkanskih drža­ vica i nacija. Istražujući ove procese srpska socijaldemokracija je pošla i inspirisala se Kantovom teorijom "večnog mira" aticipirajući i kasnije osnivanje m eđunarodnih mirovnih organizacija kao što su D ruštvo naroda i Ujedinjene nacije. Pored loga što m onografija predstavlja bogatu lepezu stavova srpskih socijaldemokrata krajem 19. i početkom 20. veka (a posebno od 1870-1914. godine) o nacionalnom pitanju i nacionalnim odnosim a tadašnjeg srpskog građanskog društva, ona, takode, artikuliše i bogat spektar koncepcija građanskih poliličko-pravnih shvatanja nacije i nacionalnih odnosa, kao i shvatanje ideja austrom arksista, tj. stavove Austrijske socijaldem okrati^. Tom kom paracijom se podvlači i rcvalorizujc sva avangardnost srpske s o c ijald em o k rate u tadašnjem radničkom i socijalističkom pokretu. Ova istoriografska studija, u svom korpusu, sadrži i sociološku ulemeljenost je r su određeni stavovi i ideje delerm inisani društveno-ckonom skim uslovim a nastanka i razvoja socijalističkog i radničkog pokreta, koje autor uvek prethodno elaborira. Tako je uspešno izvršeno povezivanje nacionalnog, kolonijalnog i pitanja imperijalizm a kroz kategorije rata, revolucije, srpsko-albanskih odnosa itd. Aktuclna je i dihotomija rat-revolucija, gde se pojam rala eksplicira kao poslcdica klasnih suprouiosti i protivrečnosti interesa kapitalističkih klasa raznih društava za razliku od pojmova dem okratske revolucije, bratstva, slobode, federalizma itd. P ro b le m i im p e rija liz m a i k o lo n ija liz m a iz ra ž e n i su k ro z e la b o ra c iju i d e sk rip c iju srpsko-albanskih odnosa i m akedonskog nacionalnog pitanja, stalno provejavajući kroz rad u Tucovićevoj konstatciji: "Bregalnica je strahovita optužba srpske i bugarske buržoazije. Ćela Brcgalnica sje d n e strane i s druge strane bila je sam o jedna grobinica. Na Bregalnici sahraniše balkanski narodi na dugo vrem ana svoju budućnost." Polem ike oko Tucovićcvog tum ačenja procesa buđenja makednoske nacija, a koje se izraža­ vaju u pitanju da li su M akedonci form irana nacija ili flotantna m asa koja gravitira Srbima ili Bugarim a, autor razrešava dijalektičkom metodom eksplikacije nacije i nacionalnog pitanja ustajući u odbranu izvornog tum ačenja Tucovićevih stavova i srpskih socijalista u celini. Takode, naučno je relevanm o i to što autor oživljava, u nauci kontraverznu, marksističku teoriju "istorijskih" i "neistorijskih" naroda kroz Tucovićev diskurs objektivnog i racionalnog o bra­ zlaganja m arksove koncepcije, ujedno ustajući u njegovu odbranu od građanskih teoretičara rečima: "da ima mesla njihovom učenju" suprotno napadima građanskih teoretičara da su klasici marksizma bili protiv južnih Slovena", i time naučno razrešava ovu kontraverzu. Ti stavovi su ekplicirani u delu rada pod nazivom "M arks i Engels o istorijskim i neistorijskim narodim a i srpski socijalisti" koji je, inače, već objavljen. U razradi jednog tako značajnog problem a kao što je odnos klasnog i nacionalnog autor polazi od principa narodnog suvereniteta izraženog u delima Svetozara M arkovića stavom "da narod do sada nije bio ništa, on treba da postane sve", preko Pelagićevog zalaganja za narodnu skupštinu kao osnovu suvereniteta naroda, da bi došao do dijalektičke koncepcije klasnog i nacionalnog Dim itrija Tucovića, koji kaže: "Mi smo pre svega i uglavnom socijalni pokret, pokret jedne klase, a ne jedne nacije". Najcelovitija eksplikacija ovog odnosa izražena je u misli Dušana Popovića do 1914. godine". M onografija apostrofira da je ova koncepcija rezultat prim ene dijalektičke metode u realnoj dru ­ štvenoj situaciji. To se konkreuio izrazilo kada su srpski socijalisti glasali u skupštini protiv rahiih kredita. Odnos klasnog i nacionalnog perm anentno determ iniše i socijalnodemokratski odnos prema ideji balkanske federacije za koju su se svi srpski socijalisti zdušno zalagali, ali takvoj federaciji koja je fundirana na principu dem okratije, jednakosti, ravnopravnosti i slobodnog ujedinjenja bal­ kanskih država. Tim e se artikuliše i ideja jugoslovenstva u jednoj specifičnoj formi te zato i ne stoji prim edba upućena srpskim socijalistima da njihov prim arni zadatak nije bio jugoslovenstvo i Jugo2

slavna. Naprotiv, jugastovcnstvo je bflo sdbstnl i epitet balkanske federacije, d o autor, takodc, sdidoo obrazlaže. Fokusu deo m o n o gra fije predstavlja oddjak 'S rpski c orijaMpmnfcrj li - i>m frfii m ita i stvarposti* gde autor stavove srpske sorijaldriniifcradjc slavlja a savrem eni kontekst, kopstm žući aktur h m viđenje, ali i politikantske m aniptdacijc ovim alejam a pm r im n iđrjj nu D im iliija Tucovića, koje im aju refleksije na današnje vidove srpsko^ albanskih odnosa i problem Kosova, lako iad predstavlja jedno isfcoriografško d d o , o n o tim e debija i karakter o v n m m n g p o lit if i rng neičnog tova kojeje n funkciji dem istifikacije nekih danažnjih rdevantm h problem a jugodovenske zajednice

Mirf ljnp za izuCavanje " “ -™«lnih « h n u

Iran d o 1

c

a i mnoge drage kategorije značaj tracficgc u srpskom narodn

Na kraju ne bi bflo podeno a ne re d da m onografga’S ipski socijalisti i narinnaftno p itan je' predstavlja jedno izuzetno ekspresivno d d o koje čitaoca am rntif.no, ali i vizndno vraća u prodost, istovrem eno pokazujući i put u bntfcirnosl D r DuSkoTonrić

3

"Srbija - to nije knez; nisu ministri, načelnici i kapetani, sudijc i kmetovi, nadlcžatcljsivo, i kancelarije; Srbija- to je narod srpski Sto živi u Srbiji, po čijoj volji, ili, bolje po čijem trpljenju postoji i knez i m inistri, nadlcžateljstva i sav današnji državni poredak" S. M arković "Srbija na Istoku"

I NACIONALNO PITANJE U SOCIJALISTIČKOJ MISLI SRBIJE U DRUGOJ POLOVINI 19. VEKA

1.1.

Dve koncepcije o reSavanju nacionalnog pimnja naroda na Balkanu

U društvenoj misli Srbije u 19. veku, (posebno političkoj), nastaloj kao rezultat prodora kapitalističkih proizvodnih snaga i društvenih odnosa, formiranja liberalnih političkih shvatanja i koncepcija o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju, kao i uticaja velikih sila, formirala su se dva relativno sam ostalna, dijalektički povezana i uslovijena načina za rešavanje klasnih i nacionalnih protivurečnosti naroda i nacija na Balkanu: - građanski, u suštini buržoasko autokratski, zasnovan na klasnim interesima tek stasale srbi­ janske buržoazije koja se sporo formirala u zaostaloj privrednoj i društvenoj strukturi Srbije, i - narodnooslobodilački, dem okratsko-rcvolucionarni, čiji koreni dosežu i u 20. vck. Zasnovan na sam oupravnim , slobodarskim tradicijama srpskog naroda još od vremena Stevana Jovanoviča iz 1917. godine,1 sazreo u buržoasko demokratsko-oslobodilačkoj revoluciji 1804. godine, doseže do sedamdesetih godina 19. veka, vrem ena Svetozara M arkovića koji obeleži socijalnu istoriju u doba kneza M ihaila, kada se formirala liberalna koncepcija o nacionalnom oslobođenju i ujedinje­ nju. Već tada se ocrtao svojevrsni dualizam zasnovan, u suštini, na klasnom odnosu društvenih snaga koje zastupaju različite stavove, kao i moguća rešenja vezana za problem dijalektičkog odnosa klasnog i nacionalnog pitanja u srpskom građanskom društvu. Nacionalno pitanje u socijalističkoj misli Srbije dobijalo je spoljašnji i unutrašnji smisao naci­ onalnog opstanka i razvoja ne sam o srpskog, već i ostalih naroda i nacija na Balkanu. Obuhvatalo je odnos klasnog i nacionalnog pitanja ne samo kao izdvojene, pojedinačne, problem ske cclinc nacionalnog pitanja Srba, Bugara, Grka, Rumima, M akedonaca, Albanaca, već složene veze i odnose u relaciji opšte-posebno-pojedinačno- kao klasna i nacionalna emancipacija unutar same i Miroslav R. Dordević "Pitanje sam ouprave Srbije 1791-1830", Beograd, 1972. "Programi snmouprnvc i odredbe o samoupravi" str. 182. U porcditi: Latinka Pcrović: "Srpski socijalisti 19. veka". knj. I i II, "Rad", Beograd, 1985.

4

nacije, ali, i nacionalno oslobođenje i ujedinjenje sažeto u Svclozarcvom stavu: 'Socijalni preobra­ žaj iznutra na osnovu narodnog suvereniteta i opštinske samouprave; revolucija u Turskoj i fede­ racija na Balkanskom poluostrvu*.23 Još početkom 19. veka u vrcmc borbe za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje, u više balkan­ skih država, upoređo sa nacionalnim oslobođenjem srpskog naroda od osmanlijske vlasti, javila se misao o oslobođenju i ujedinjenju "vasedog naroda srpskog* koji u to vrcinc živi i pod vlašću Austrije. Izvođenje vojnih akcija u vrcmc oslobodilačke borbe srpskog naroda,3pratile su i političke koncepcije zasnovane na idejama Miloša Obrenovića, u vrcmc diplomatske borbe za nezavisnost, 0 oslobođenju balkanskih naroda u zavisnosti od odnosa političkih snaga u srpskom društvu i različitih koncepcija o 'unutrašnjim slobodama i spoljašnjem oslobođenju*.45 Od vremena 'ustavobranitelja* kada se uobličavala 'birokratska partija’ i stvarno ’ Načertanijc*, preko borbe liberalnih snaga za uvođenje 'skupštine, sloboda i demokratije* do vremena kneza Mihaila, uobličila se građanska koncepcija o rešavanju klasnih i socijalnih protivurečnosti ne samo u Srbiji, već i šire na Balkanskom pduosirvu. pored dualizma između narodnog suvere­ niteta, samouprave u građanskoj i socijalističkoj misli Srbije,3javlja se i 'treća dimenzija*, zasno­ vana na problemu nastanka i razvoja nacije u građanskom društvu, nacionalnog pitanja pojedinih balkanskih naroda u okviru tzv. 'Istočnog pitanja*, posebno nacionalnih odnosa naroda i nacija, koji su na ovim prostorima dobijali specifičan vid razvojnog istorijskog procesa pretvaranja cbiosa u narod i naciju. Građanska politička misao i formirana istoriografija, razdvajali su klasno od nacionalnog, pri čemu je nacionalno dobijalo 'viši nacionalni interes ćele nacije*, koji u razrešavanju socijalnih protivurečnosti isključuje narodne mase, organizovanu radničku klasu kao subjekta istorijskog procesa, a socijalnu istoriju svodi na 'biografsku* i ’dogadajnu', 'političku'- u smislu negiranja društveno-ekonomskih uslova i objektivnih zakonitosti razvoja ljudskog društva. Socojalislička misao formirana još devedesetih godina 19. veka na socijalističkim tradicijama 1 učenjima Svetozara Maricovića, zasnovana na stavu: 'Srpski narod nema drugog izlaska do revo­ lucije na balkanskom pduosirvu; revolucije koja bi se završila uništenjem sviju država što danas smetaju, da ti narodi ne mogu da se sjedine kao slobodni ljudi i ravnopravni radnici, kao savez opšlina-županija-država kako im najpodesnijc bude*,6 u uslovima razvoja kapitalizma i prodora imperijalizma, stvorilo je kvalitativno drugačije poimanje tzv. 'balkanskog pitanja* kao dela 'isto­ čnog pitanja* od Čijeg rešavanja zavisi sudbina naroda i nacija na Balkanu. Oslobođenje i ujedinjenje kao revolucionarna pramena društvenih odnosa ili zadržavanje stvorenog 'status quo' na jugoistoku Evrope, značili su, u jednoj dužoj islorijskoj retrospektivi: klasni sukob i antagonizam socijalnih snaga unutar samih balkanskih država, liberalne i radikalne struje u Srbiji prema socijalističkom učenju Svetozara Markovića7 u 19. veku i borbu istaknutih 2

“Radenik" br. 22.1874. 3 Miroslav R. Dordevic *Radanjc i kraj jedne strategijske koncepcije*, "Pregled" Sarajevo, 1954. br. 9. str. 527-538 4 Vladimir Stojančevič 'Politički pogledi Miloša Obrenovića na pitanje oslobođenja balkanskih naroda*, Tstorijski časopis* knjiga 9-10.1959, str. 345-361 5 Miroslav R. Dordevic "Samouprava u građanskoj i socijalističkoj misli Srbije*, Svetozarevo, 1983, str. 83-121. 6

Svetozar Marković "Sabrani spisi*, lom III. str. 216-221 7 Svetozar Marković, osnivač socijalističkog pokreta u Srbiji, rođen je u Zaječaru 1846, a umro u Trstu 1875. godine. Studirao na velikoj školi u Beogradu, kao i u Rusiji i Švajcarskoj. U toku studija upoznaje se sa idejama Cemiševskog i Marksa i Engelsa. U Srbiju se vraća 1870, a naredne, 1871 godine, osniva 'Radenik" prvi socijalistički list u Srbiji i na Balkanu. Zbog kritike rciima, 1872 godine, beži u Novi Sad, a u Srbiju se ponovo vraća 1873 godine. Pokrenuo je više listova: "Javnost" (1873), "Glas javnost i" (1874) i 'Oslobođenje* (1875). Napisao više knjiga: "Srbija na Istoku*, Novi Sad, 1872, "Pevanje i mišljenje*, Novi Sad, 1868, ‘Socijalizam ili društveno pitanje*, Beograd, 1874.

5

srpskih socijaldem okrata: Radovana Dragovića," Dimilrija Tucovića,89 DuSana P opovića,10 DragiSc L apčcvića11 za jedinstvo klasnog i nacionalnog pitanja zasnovanog na stavu da "socijal-dcmokratski pokret, koji se bori za ostvarivanje svojih sadašnjih i budućih ciljeva, ne radi na štetu već u korist nacionalnih p ra v a " ,1213kako je sa pravom pisao Dimilrije Tucović, u članku "Događaji na Balkanu i socijalna dem okratije" 1912. godine, "Mi hoćemo slobodu svoga naroda ne uništavajući slobodu d ru g ih ".12 D ntgačije viđenje nacionalnooslobodilačkc ideje srpskog naroda iz vremena buržoasko-dcm okratske revolucije 1804. godine, u vrem e kada se stvara "M ihailova koncepcija nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja", predstavlja onaj "kamen međaš" u formiranju socijalističke misli Srbije, je r kasnije koncepcije građanskih stranaka, posebno radikalne, nakon 1883. godine ukazuju na regresivan karakter "oslobođenja i ujedinjenja" prem a nestanku T urske u prvim decenijama 20. veka zasnovanom na "deljenju i rasparčavanju otomanskih provincija" koje isključuje pravo naroda na sam oopredeljenje i revolucionarno m enjanje društvenih odnosa. Upravo spoljnopolitički domen nacionalne politike pojedinih velikih sila i sukobljenih interesa balkanskih državica ima odlučujući značaj za razum evanje ideje nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, ali i sredstava, formi, mogućih rešenja za njeno ostvarenje. Jedno od mogućih rešenja nacionalnih i klasnih protivurečnosti na Balkanu, ideja "balkanske federacije" postalaje posle 1908. godine, balkanskih ratova 1912. i 1913. godine, realnost u građanskim i socijalističkim krugovim a sa različitim klasno-poliličkim sadrža jem. BurŽoaska koncepcija zasnovana na dinastičkim interesima balkanskih državica predstavljala je izvor stalnih teritorijalnih i vojno-poliličkih sukobljavanja, suprotno socijalističkoj koncepciji za­ snovanoj na ideji saradnje, ravnopravnosti, sam ouprave, nacionalne nezavisnosti svake balkanske nacije i uzajam ne privredne i političke saradnje svih balkanskih naroda, bez obzira na verske, kulturne, jezičke razlike i nerešene teritorijalne suprotnosti koje izaziva "mozaik naroda" izmešanih i m eđusobno suprostavljenih.

8

Radovan Dragović, rođen je 6. decembra 1878 godine, u Užicu. Još kao učenik Užičke realke (1895-1896) prihvata socijalističke ideje. Zbog lošeg zdravstvenog slanja, napušta gimnaziju, i od 1896. do 1899. godine, radi kao stolarski radnik u Zagrebu i Gracu. Od 1902. godine, vodeći je ideolog radničkog pokreta Srbije. Bio je sekretar (1903. godine), a kasnije, 1905. godine i predsednik Srpske socijaldemokratske stranke. Umro je 1906. godine u Beogradu. 9 Dimilrije Tucović, rođen je 13. maja 1881. godine, u selu Gostilju, na Zlatiboru. Nakon završetka gimnazije, upisuje i završava Pravni fakultet u Beogradu. Jedan je od osnivača Srpske socijaldemokratske stranke i Glavnog radničkog Saveza Srbije. Sekretar SSDP je od 1908. do 1911. godine. Učestvuje na VIII kongresu Druge internacionale, u Kopenhagenu, 1908. godine. Poginuo novembra 1914. godine na Vrapčjcin brdu, kod Lazarevca. 10

Dušan Popović, rođen je u Dragovu (Volujak) 1884, a umro u Londonu, 1918. godine. Postao je član SSDP, još 1905. godine, a član partijske uprave je od 1909. godine. U toku Prvog svelskog rata dolazi na Čelo SSDP. Uređivao je "Radničke novine", a kada su zabranjene, osniva list "Budućnost". Učestvuje na međunarodnoj konferenciji socijalista u Štokholmu 1917. godine. Tokom rata kritikuje socijalpairiote, okupljene u Parizu, oko Radničke komore. 11

Dragiša Lapčević-Čiča (Užice, 1867-1930 Beograd), novinar i jedan od osnivača SSDP. Od 1909. do 1919. Član je Glavne partijske uprave SSDP. Potpisnik "Manifesta opozicije", oktobra 1920. godine. Napisao više od 100 knjiga iz oblasti istorijc i radničkog pokreta Srbije 12

"Iz borbe u borbu", Radničke novine, Beograd, oktobar 1908. godine. 13 Radničke novine br. 200, Beograd, 1912. godine.

6

1.2. Žirojiti Žujorić o nacionalnom pitanju i odnosima naroda na Balkanu

U doba kada sc već formira samostalna građanska misao o oslobođenju i ujedinjenju južnoslovcnskih naroda, javlja sc Živojin Žujović14 sa svojim shvatanjem "spoljnih sloboda", posebno spoljnopolitičkog položaja Srbije medu velikim narodima, kolonijalnim silama tadašnje Evrope. Žujović prcvazilazcći slivalanja srpskog liberalnog romantizma "da Srbija mora biti privlačna za ostale Srbe i Južne Slovenc samo kao demokratska, libcralno-buržoaska država, u kojoj su zagarantovanc lične slobode građana",1516naciju posmatra sa socijalističkih, klasnih pozicija, kao dru­ štvenu, islorijsku kategoriju, uviđajući značaj nacionalizma i internacionalizma, posebno međuna­ rodnim, lačnije nacionalnim odnosima naroda i nacija na Balkanu razdcljenim između dve carevine, više slobodnih, poluzavisnih državica, nacionalno-oslobodilačkih pokreta međusobno sukobljenih i zavađenih. U vreme vaskrsavanja srednjovekovnih nemanjičkih mitova i "istorijskih prava" srpskog naroda da oslobađa i pripaja teritorije svoje "neoslobođene braće" u turskoj carevini, Žujović 1868. godine u članku "Dve reči o uzajamnom odnošaju Srba i Bugara" piše: "Ima Srba čija sc fantazija doista rado bavi mišlju o vaskršaju Dušanovc carevine, danas i prisajedinjenju Bugarske Srbiji kao dela ccline. A drugi Srbi radije misle o srpsko-bugarskom savezu. No, najviše ili je takvih kojima nije stalo ni do carevine niti do federacije, već sc brinu samo o sebi, tj. o Srbima i srpskoj slobodi, a Bugarima Što Bog da i sablja ju n a č k a .O v a "srpska sloboda", smatra Žujović nije moguća jer "misliti ujedno isto vreme o sopstvenom oslobođenju i tlačenju drugog loje nekako i neprirodno, i ako je mogućno za glave što u času misle o devedeset i devet stvari, za narod je to posve nemo­ guće"17jer: "zavojevanjc nije u karakteru Srba, mada im je junaštvo sa svili snaga priznato. Istorija svedoči da su Srbi "hrabri samo na svom ognjištu".18 Uredujući međusobne odnose naroda i nacija na Balkanu kao "narod s narodom", ili, "pogodbu slobodnih sa slobodnim", Žujović zaključuje: "Na Balkanskom poluostrvu ima mcsta i za Srbe i za Bugare i za Turke, ali samo pod zastavom slobode svili, ili, nijednoga. S Bugarima mi smo prijatelji po krvi, i s Turcima možemo sc sprijateljili posredstvom slobodc-sloboda je danas, podjednako nužna za Turke kao i za nas i Bugare".19 Suprotno spoljnopoliličkiin koncepcijama kneza Mihaila o oslobođenju i ujedinjenju naroda srpskog zasnovane 11a jačanju vojne sile i vojnom rešavanja istočnog pitanja, sa vojnim potencijalima Srbije i ostalih zainteresovanih balkanskih država, Žujović ističe princip slobode: "Narod srpski tražio je pomoći i kod Grka i Bugara, ali 0 potčinjcnju nikad reči nije bilo", jer: "narod srpski hoće da je slobodan od svake tiranije, a za ostalo kako donese pogodba slobodnih sa slobodnima".

14 Živojin Žujović, rođen je u selu Vračeviću kod Lajkovca, 22. novembra 1838 godine. Po završetku Beogradske bogoslovije, studira na Kijevskoj duhovnoj seminariji (1859-1861) i Petrogradskoj duhovnoj akademiji (1861-1863). Upoznaje sc sa idejama ruskih revolucionarnih demokrata, napušta Duhovnu akademiju, i studira Pravni fakultet Petrogradskog univerziteta (1863-1866). Studije nastavlja u Minhenu i Cirihu (1866-1867). Avgusta 1867. godine, vraća sc u Srbiju, gde saraduje sa Svelozarom Markovićem. Umro u Beogradu, 7. maja 1870. godine. 15 Živojin Žujović "Sabrani spisi* 1,1974. Beograd, str. 101 16 Isto, str. 282 17 Isto, str. 282 18 Isto, str. 282 19 Isto, str. 283

Žujovićcva kategorija "slobodnih sa slobodnima" važna jc za razumcvanjc kako balkanskog jedinstva, lako i ulicaja velikih sila, posebno panslavizma carske Rusije prema Južnim Slovenima. Bugarima će, piše Žujović 1868; "narod srpski vazda priteći ka braći, a neće se tuđiti ni Turaka ako bi ovi priznali slobodu Bugarima i Srbima kao i sebi sam im a", shvalajući na takvom principu i odnose Srba i Rusa: "Mi smo Rusima braća i oslaćemo braća zauvek, ali ne drukčije već kao braća odeliti i slobodni":20 Ovakvo shvatanje nacionalnih, u to vrem e "međudržavnih odnošaja" nastalo je iz Žujovićevog shvalanja nacije, posebno njenog razvoja od etnosa u narod, je r, piše da ona u srpskom narodu ima karakteristike kao u razvijenim zem ljama tadašnje Evope: "mi smo nacija u ravnoj meri kao Sto je ili ma koja evropska nacija. Mi imamo pradedovsku teritoriju na kojoj se razvila naša istorija kao odelitog, sam ostalnog naroda. Naša istorija-to je samo naša, samo srpska istorija, to je život samo srpskog duha i srpskog narodnog tela" .21 Ovakvo shvatanje nacije u "kolu ostalih naroda nacionalna ličnost medu nacionalnim ličnostim a", isključuje sjedinjenje srpskog i ruskog naroda: "Može li želeli Talijan da se sjedini sa Francuzom ? Toliko isto može i Srbin želeli da se sjedini sa Rusom".22 Srpsko-inadarskc odnose Žujović sagledava ne samo kroz m eđudržavne odnose, već znatno Šire, kroz odnos M adžara prem a Slovenima u Austro-Ugarskoj, posebno što: "Madžari očevidno, računaju 11a našu narodnu poccpanosl i 11a još dobro neutrvdenu svezu s braćom H rvatim a".23 Razotkrivajući "ustavnu i slobodnu" M adžarsku, Žujović 1868. godine piše: "pod slobodom i "ustavnošću" vašom vi, M adžari, računate samo skučenu m adžarsku slobodu, a slobode nacionalne vi se plašite. Vi ne vodite računa 0 srpskim pravim a, vaša sloboda i vaš ustav srpska je nesloboda i neustavnost", nudeći mađarskom narodu pod uslovom da prizna slobodu Srbima i Hrvatima u Austriji: "Prijateljstvo i saradnju ostalih naroda što žive na Balkanu. Svi ti narodi i li miliuni žive jedan pored drugog tako da nijedan nema razloga borili se da bi kadgod mogao bili upropašćen ma kojim susedom . Prijateljstvo, pak, tih 19. miliuna predstavljalo bi silu posve solidnu, koja bi potpuno mogla garantirati slobodu i sam ostalnost svakom napose prijatelju. Po nazorim a najvećih državoslova, upravo takva brojna narodna srazm erica i jeste najzgodnija za razvijće slobode i nauke i svega što sačinjava metu najsvetlijih težnja Čoveka".24 Istorijskc težnje srpskog naroda, posebno kneževine Srbije koja je "Dužna da bude sremna da pom ogne pokorenim Srbima i da im stane 11a čelo, ona je dužna da se sjedini sa svim Srbima i da živi sitnim životom kojim oni žive. Njena sloboda, dok ostalo Srpstvo istovremeno propada u ropstvu, bez njene težnje da ga oslobodi bilo pod kakvim uslovima, gotovo je užasnije od svesrpskog ropstva",25 po Žujoviću, jedan je od neophodnih uslova za "cclovito nacionalno oslobođenje" koje slično Svetozarcvoin stavu 0 "spoljašnjim i unutrašnjim slobodama" podrazum cva revolucionarnu akciju Srbije, je r "svesrspsko ropstvo" ima za pretpostavku rešavanje nacionalnog pitanja ne samo u kneževini, već i šire, u balkanskim prostorim a.

20

Ž. Žujović "Sabrana dola" knjiga K. Beograd. 1974, str. 292 21

Isto, str. 290 22 Isto, str. 290 23 Isto, str. 306 24 Isto, str. 308 25 Ž. Žujović, "Sabrani spisi", Beograd, 1977, str. 406, knjiga 2 8

/. 3. Svetozar M arko vić o naciji i nacionalnom pitan ju

Svciozareva koncepcija nacije, oslobodilačke i nacionalne uloge srpskog naroda na Balkan­ skom pokiostrvu sadržana je u radikalnoj kritici liberalnih koncepcija i društvene stvarnosti obrcnovićevske Srbije šezdesetih godina 19. veka, ali i slivatanju nacije kao razvojne, istorijske kate­ gorije, u odnosu na razvoj kapitalizma i nepravedne odnose eksploatacije u svim državama Đaklana. Zasnovana na Mihailovoj koncepciji "Velike Srbije" Svciozareva kritika takve koncepcije nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja prcvazilazi Garašaninovo "Načcrlanjc" iz 1844. jer monar­ hija koja je bez svake sumnje igrala vrlo važnu ulogu u životu srpskog naroda: "unišliv sovjclničku oligarhiju, ona je uništila mešanje turske i stranih država u srpske domaće poslove, ona je osnovala nezavisnu srpsku politiku, pod njenom vladom Srbija je podigla svoju vojničku silu i opremu i zadobila i političku važnost na Balkanskom poluosirvu i u ccloj Evropi",20 postala je prepreka slobodi i napretku samog srpskog naroda koji bez svog unutrašnjeg socijalnog oslobođenja ne može izvršili socijalno i nacionalno oslobođenje drugih porobljenih naroda. Suprouio Garašaninovom slivatanju da: "Srbi ja mora nastojavali da od zdanija Turske države samo kamen po kamen occpljujc i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog opet veliku novu srbsku državu sagraditi i podignuti mogla",262728Svetozar dosledan socijalističkom učenju smatra: "Srpski narod nema drugog izlasaka do revolucije na Balkanskom poluosirvu" zasnovane na uništenju svih država koje onemogućavaju slobodno ujedinjenje naroda "kao slobodnih ljudi i ravnopravnih radnika, kao savez opšlina-županija -država kako im najpodesnije bude.". "Slobodni ljudi" i "ravnopravni radnici" za Svetozara su polivalcnuic kategorije saveznog ustrojstva (opšlinažupanija-država), ne po spolja ncmcinutoj nuždi i interesima velikih sila Evropskih, već što: "Unu­ trašnji razvitak i spoljnopolitički uslovi gone srpski narod da kao svoju metu stavi: "oslobođenje i federaciju, i to federaciju srpsko-bugarsku, ne po narodnostima, no po stvarnim potrebama".21* Ovakva federacija zasnovana na "stvarnim potrebama” slobodnih ljudi i ravnopravnih naroda, donekle isključuje načelo narodnosti, jer obuhvata po Svetozam "ličnu slobodu onih koji stupaju u saveznu zajednicu" kao osnov za svaku narodnost "da zauzme samostalnu grupu u savezu".2930Ovo duboko prožimanje unutrašnjeg društvenog razvitka i spoljnopolitičkih uslova koji gone srpski narod na federaciju ne samo na Balkanu, već i preko Save u Austro-Ugarskoj, čini osnov Svetozarevog razlikovanja socijalne strukture srbijanskog društve, jer; "srbija-lo nije knez, nisu ministri, načelnici i kapetani, sudijc i kmetovi, nadlcžatcljslvo i kancelarije, Srbija-lo je narod srpski što živi u Srbiji, po čijoj volji, ili, bolje po čijem trpljenju postoji i knez i ministri, i nadlcžatcljslva i sav današnji državni poredak”.10 U lako klasno izdifercnciranoj Srbiji sa jasno foriiniranom građanskom klasom sa osobenim shvatanjem političkih, ekonomskih ciljeva zasnovanih na eksploataciji i osvajanju ludih teritorija, ipak se dolazi do shvatanja da buržoaska klasa nije ta koja je islorijski subjekal, jer kako piše Svetozar: "Dobiti Bosnu ratom to bi značilo izazvali socijalnu revoluciju u Bosni, uništiti domaću

26 Svetozar Marković "Sabrana dela" lom III. str. 216-220 27 Ilija Garašanin "Načertanije" Program spoljne i nacionalne politike Srbije na koncu 1844" str. 23. Preuzeto iz knjige Dragoslav Slranjaković "Jugoslovcnski nacionalni i državni program kneževine Srbije iz 1884. godine." Sremski Karlovci 1931. godina. 28 Svetozar Marković "Socijalizam ili društveno pitanje" Rad, 1874. 29 Isto 30 S. Marković "Srbija na Istoku" Novi Sad, 1872, str. 152

9

aristokraciju, koja lamo postoji od toliko vckova; a kad bi sc oduševljena raja oslobodila od jednih gospodara, da li bi se ona saglasila da dodc pod srpske pandure, kapelane i ostale gospodare”.31 Dijalektičko jedinstvo klasnog i nacionalnog u razrešavanju klasnih i nacionalnih suprotnosti, Svetozar M arković suprotno liberalnom shvatanju "spoljašnjih i unutrašnjih sloboda", vidi, ipak, u revolucionarnim preobražajim a prvo unutar sam og srbijanskog društva i to "onog naroda srpskog što živi u Srbiji" koji je u početku ovog veka započeo revoluciju u Turskoj, započeo borbu za oslobođenje cclog srpskog naroda od turskog gospodarstva" ,323kao neophodnih uslova za ostvarenje državnog ustrojstva, a ne državnog jedinstva jer; "Balkansko je poluostrvo mozaik od različitih naroda. Najveći su brojem Bugari, zatim dolaze Srbi i Turci skoro podjednako, zatim Turci, Arnauti i Cincari. Koji će od lili naroda pristati da sc "aneksira” - srpskoj m onarhiji"?3536 U listu "Rad" 1874. godine Svetozar M arković daje neophodne uslove za rešavanjc "istočnog pitanja" posebno, balkanskog pitanja: "Socijalni preobražaj iznutra na osnovu narodnog suvereni­ teta i opštinske sam ouprave, revolucija u Turskoj i federacija na Balkanskom poluostrvu", ističući da princip narodnog suvereniteta podrazum cva socijalni preobražaj u smislu izmene svojinskih odnosa, procesa odlučivanja i političkog predstavljanja kroz institucije samoupravnih narodnih skupština, pri čem u revolucija u Turskoj ne bi imala karakter "prisajedinjenja bivših turskih pro­ vincija", već uspostavljanje ravnopravnih, federalnih, autonomnih jedinica Čiju suštinu bi činili: bratstvo i zajedništvo naroda na Balkanu, ravnopravnost, sam ouprava, sarađnja. O stvarenje ovoga cilja m oguće je principom revolucije i prava naroda na sam oopredeljenje koji za osnovu imaju Svctozarevo shvalanjc da: "Načelo narodno znači da svaki narod odclil po krvi jeziku bude sam ostalan u svom političkom i društvenom živolu-da ne bude potčinjen drugom narodu. Kao državničko ono j e utoliko napredno, što stoji nasuprot nasilju, zavojevanju jednog naroda nad drugim i odriče tuđinsku vlast uopšlc".34 Do ovakvog političko-pravnog položaja narodnosne situacije na Balkanu Svetozar je jednim delom došao preko shvatanja odnosa: obrazovanje nacionalne države i istorijski razvoj nacije, posebno na prim eru "Valikc Srbije": "Svaki koji čita politički novine - zna šta znači pravo narod­ nosti...T o znači da ljudi što govore jednakim jezikom , imaju jedne navike i običaje, itd. jednom reči, imaju opšte potrebe, imaju pravo da ujedine svoje m aterijalne i umne sile radi dostizanja zajedničkog cilja, tj. imaju pravo da obrazuju jedno politički celo-jednu državu",35 a drugim delom iz "narodnosne potrebe" da samostalno živi i razvija se, bez upliva stranog elementa i oružane sile". Jer, pila sc Svetozar M arković razotkrivajući liberalnu uskonacionalnu koncepciju "Velike Srbije": "Pa, recim o, da srpska monarhija zadobije u svoju državu i ostale Srbe koji žive u Austro-Ugarskoj - pa i to je tek mala kraljevina od 5 miliona! M ože li takva država da prisjedini sebi više od 10 miliona drugih narodnosti! To bi bilo nešto sasvim nalik na današnju Austriju ili Ugarsku, Što po tvrđenju samih srpskih državnika ne može da postoji! Je li vredno da se srpski narod bori za takvu besm islicu sam o zato što su neki srpski državnici dobili volju da majmunišu Kavuru ili Bizmarku" .3(’ Svetozarcva politička misao ima istorijsku važnost za kasniji razvoj nacionalnih odnosa na Balkanu, posebno početkom 20. veka, kada dolaze do izražaja ne samo nacionalne državno-pravne suprotnosti naroda i nacija na Balkanu, već i klasne prolivurečnosti sa uticajcm narasle radničke klase organizovanc u nacionalnim i m edunarodno-poliličkim, socijalističkim udruženjima. 31 Svetozar Marković "Srbija na Istoku", str. 152 32 Isto 33 Isto 34 S. Marković "Slovenska Austrija i Srpsko jedinstvo" 35 Isto 36 Svetozar Marković "Srbija na Istoku", str. 152

10

1.4. Ideja nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja u političkoj misli Sretozt Markovića*1

Kragujcvački period u životu Svcto/.ara Markovića predstavlja po političkoj, teorijskoj i pu­ blicističkoj delatnosli, važan elemenal u nastanku i razvoju socijalističkog, radničkog pokreta u Srbiji. U ovom vremenskom periodu, od 1873. do 1875. godine, pokreće, između ostalih, "Oslo­ bođenje", i aktivno ureduje3738 ovaj list za nauku i politiku.39 OsnovaŠi "Oslobođenje" Svetozar, između ostalih ideja, produbljuje i svoje političke koncepcije o nacionalnom oslobođenju i ujedi­ njenju, začete još u "Radeniku", "Javnosti", "Glasu javnosti". Ovaj teorijski kontinuitet najbolje dolazi do izražaja u seriji napisa 1875. godine, u pomenulom listu "Oslobođenje" a upućuje na više zaključaka, uglavnom metodološko-teorijskc prirode: - povezanost unutrašnjeg i spoljašnjeg društvenog razvoja Svetozar spoznaje kao jedinstven, dijalektički, razvojni islorijski proces; - ideju "narodnog oslobođenja" i “nacionalnog oslobođenja" treba posmalrati ne samo u Svctozarcvom značaju, već i znatno šire, u svellu rano radikalskih strujanja u godinama uoči osnivanja partije; - "narodno oslobođenje" kod Svetozara, u duhu nekih njegovih ranijih tekstova, podrazumcva načelo narodnog suvereniteta, samouprave, slobode, blagostanja, kao prcduslov nacionalnog uje­ dinjenja. (Ideja Balkanske federacija, odnosno, "savezno ustrojstvo") Različite periodizacijc života i rada Svetozara Markovića,40 naučne ocene njegove aktivnosti koju teorijski zaokružava u takozvanom kragujevačkom periodu svoga života i rada,41 objašnjavaju teorijski kontinuitet jasno izražen od "Radenika" do "Oslobođenja", i u napisima o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju. Značaj ovih napisa u listu "Oslobođenje", najbolje je iskazano u stavu da "smrću Svetozarcvom nestalo je neodoljivog borca za radnika, za samoupravu, slobodu i blagostanje naroda"42 mada više autora, uglavnom građanske idejne orijentacija, napise ovog začetnika socijalističkih ideja u Srbiji,

37 Ovaj rad Štampan je u zborniku: "Kragujevački period u životu i radu Svetozara Markovića’, Kragujevac: 1987. 38 U broju 10, od 22. januara 1875. godine, Marković se obraća čitaocima 'Oslobođenja’ račima: "Javljam da ću zbog bolesti neko vreme biti udaljen od uredništva lista. Za to vreme zamenjivaće me g. Sreta Andelković, kao zastupnik odgovornog urednika, a radiće na listu isto". 39 M. Nedeljković "Politička i sociološka misao Svetozara Markovića", "Bagdala*, br. 192,1973. godina, str. 170, Jovan Vulević "Svetozar Marković u Kragujcvcu", Kragujevac 1952. godine; Zanimljivo je i konsultovati i jedan od prvih prikaza ove knjige objavljen u časopisu "Književnost", knj. 6,1953. godina, str. 92. 40 Zanimljiva diskusija o različitim stanovištima vezanim za periodizaciju života i rada Svetozara Markovića. vodena je na naučnom simpozijumu "Naučna misao Svetozara Markovića" održanom u Beogradu 1975. godine. Različiti kriterijumi i ocene Svetozareve aktivnosti u zemlji i inostranstvu, period do povratka u Srbiju, uslovili su i različite poglede na ovaj problem. Opširnije o tome videti u "Zbornik radova o Svetozaru Markoviću", Beograd 1976. Izdanje narodne biblioteke Srbije, str. 201-204. 41 M. Lečić: "Svetozar Marković" i "Glas javnosti", "Koraci", 1974. str. 43, sv. 9-10. 42 "Oslobođenje" br. 27, Kragujevac, 2. mart 1875. godine.

11

sagledavaju kao odnos socijalnog (klasnog) i nacionalnog pitanja, pri čem u, ne tako retko, ističu prim at nacionalnog nad socijalnim pitanjem .43 Svelozar u prvom broju "Oslobođenja", 28. decem bra (1 januara) 1875. godine,44 u uvodnom članku naglašava da: "Naše oslobođenje ima jedan smisao: oslobidcnjc naroda od svakog pritiska, od svake nevolje, od ropstva m aterijalnog i umnog, kao i od svake tiranije - ma od kud ona dolazila. Za tu cclj nam a je injždan izveslan društveni i državni preobražaj u ovoj zemlji u kojoj živimo, i izvestan preobražaj naših spoljnih odnošaja. Da kažem o kratko, - Uprav sa sredine".45 Spoljni preobražaj, Svelozar vidi kao; "uništenje T urske i Austro-Ugarske i savez sa srodnim narodim a u istim državam a. T o je sastavni deo našeg unutarnjeg preobražaja. Ovaj spoljni preobražaj nama je nužan, da utvrdim o naš sopstveni napredak, pa i da ga ojačam o". Stalno naglašavanje da bez unutrašnjeg oslobođenja nem a ni spoljnih sloboda, zasnovano je na kategorijam a "sloboda", "oslo­ bođenje" i "ujedinjenje", ali sa određenim klasnim sadržajem . Naime, Svetozar dobro uočava da srpsko društvo sedamdesetih godina 19. veka, nije, Što se liče slobode i dem okratije "toliko bogato da deli kom e milostinju". Mi imamo, piše Svelozar da: "oslobodimo sebe. Tako mi smatramo naše oslobođenje, to je osiguranje našeg sopstvenog napredovanja".46 Suprotno liberalnim shvatanjim a, Svelozar ističe da treba razlikovati kategorije "oslobođenja i jedinstva", je r oslobođenje ne znači "ujedinjenje srpskoga naroda u jednu državu". Srpsko jedinstvo označava ravolucionam u misao je r "ruši sve države u kojima srpski narod živi i stvara - u ideji jednu novu državu", dok ideja oslobođenja sadrži u sebi sve ustanove od kojih zavisi narodni napredak: "dakle, i stroj one države koju želi da osnuje rušeći neprijateljske države, koje ga okružuju. Mi oćeino da dođem o slobodom do jedinstva, a ne obratno". Insistiranje u smislu "prvo sloboda pa jedinstvo", ima ijedno dublje značenje u izboru ciljeva i sredstava radi preobražaja društvenih protivurečnosti.47 Naime, Svetozar ističe d a je cilj socijalista narodno oslobođenje, pri čem u, narodno jedinstvo m ora doći kaoposledica oslobođenja, shvatajući da "narodno jedinstvo još nikako ne znači jedinstvo vlade, niti jedinstvo kancelarija". Očito je da se još i u Svetozarevo doba, ispoljava dualizam o dvem a koncepcijam a nacionalng oslobođenja i ujedinjenja: narodno-oslobodilačkoj i m onarhističkoj, koju on razobličava upravo kritikom nepra-

43 Pojedini građanski autori, naročito Slobodan Jovanović, Skerlić, Dragoljub Jovanovič, u studijama o Svclozaru, ističu daje u ime klasnog pitanja, zanemarivao ideju nacionalnog oslobođenja. Tako Slobodan Jovanovič u studiji o Svetozaru, objavljenoj 1903. godine, ističe da je njegov doktrinarizam (pod lim podrazumeva političko uređenje ujedinjenog Srpstva) učinio da se posumlja u njegov patriotizam (str. 133), dok Jovan Skerlič napominje više lični karakter Svetozara, uz napomenu, imajući u vidu da je on propagator socijalističkih ideja u Srbiji, "Marksov negativan stav prema Slovenima". (J. Skerlić "Svetozar Marković - Njegov život i rad", Beograd, 1910, str. 125). Slične ocene i mišljenja sraćamo i u drugim studijama, kao na primer, Dragoljub Jovanović "Učitelji energije", Beograd, 1940. str. 7; Jovan M. Žujović "Svetozar Marković", Beograd, 1925. godina. 44 "Mi stupamo pred publiku kao stari znanci sa novom zastavom. Kazali smo u oglasu, da produžavamo isti rad, koji smo započeli u "Javnosti", i "Glasu javnosti" (i još ranije u "Radeniku"). Stoga ne iznosimo nikakav nov program" - pisao je Svelozar u prvom broju "Oslobođenja", januara 1875. godine. Ovaj uvodnik, koji nije bio potpisan, napisao je Svetozar Marković, jer u broju 7, u jednom članku ističe: "Moram da priznam da me je takvo tumačenje moga članka, jer ja sam pisac toga Članka, strašno iznenadilo". "Oslobođenje" br. 7. 1875. Kragujevac, 1875. godina. 45 "Oslobođenje" br. 1, Kragujevac, 1875. godina. 46 Isto

4Dr7 Ilija Stanojčić ističe da je Marković za vreme svog boravka u N. Sadu učestvovao u stvaranju jedne

nacionalno oslobodilačke organizacije u cilju dizanja jedne nacionalno oslobodilačke revolucije u još neoslobođenim krajevima turskoga carstva. Opširnije pogledati u studiji: I. Stanojčić: "Dclalnost Svelozara Markovića u rešavanju nacionalnog pitanja naših naroda", zbornik radova o Svetozaru Markoviću, Beograd, 1976. godina, str. 53. 12

vcduili društvenih odnosa unutar građanskog društva, prožetim suproUtošću rada i kapitala, buržoaske i radničke klase, pojavnim procesima prvobiutc akumulacija kapitala, a nadasve, različitim klasnim sadržajem, subjektima, sredstvima, i načinima nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja. Upravo zato, Svetozar jasno pravi razliku između narodne politike oslobođenja i vlasničke politike, zasnovane u suštini i na shvatanju da: "Narod mora pojmiti, da onima, kojima je glavna težnja vlast, ne može biti glavno oslobođenje. On se ne sine više oslanjali na "vlasničko rodoljublje". Ne sine više očekivali svoje oslobođenje od dobre volje i uvidavnosli rodoljubive vlade".48 Izrečena Svetozareva occna da "sva spoljna politika našeg društva posle 1858. godine nije bila narodna, kao ni pre toga, iako se ona po svom karakteru sa svim razlikuju", odnosno, da Srbija nije mogla da izvrši vlasničku osvajačku politiku, već da je sposobna samo za narodnu revoluci­ onarnu, politiku oslobođenja,49 zasnovana je na veoma naprednoj, u njegovo doba veoma slobodo­ umnoj tvrdnji da: "narod mora imali u svojoj vlasti sva sredstva koja su mu nužna za tu cclj. To će reći narod mora biti glava u svojoj državi". U smislu nekih ranijih Svctozarcvih razmišljanja, ovo može imati dvostruko značenje: - srpsko jedinstvo se ne srne shvalali kao jedinstvo kancelarija, jedinstvo kapetanija i nadleŽatcljstva, već kao jedinstvo "slobodnih ljudi" - jedinstvo radnika. Razlikovanje dvojnog jedinstva: po narodnosnoj (u savremenom značenju nacionalnoj) i klasnoj osnovi, znači odnose u klasno-nacionalnoj i društvcno-poliličkoj misli i vremenu u kome živi i deluje Svetozar Marković, - drugi nivo jedinstva obuhvata ideju narodnog suvereniteta ("narod se mora priznali kao izvor sviju prava državnih vlasti"), u stvari, najviše vlasti naroda, kroz ideju narodne samouprave zasno­ vane ne samo na ideji nacionalne emancipacije, već i na drušlveno-ckonoinskoj, opšteljudskoj emancipaciji, čime se u osnovi razrešava dualizam između najmanjeg rada i kapitala, odnosno nacionalne, klasne i opšteljudskc alijenacije. Svetozarev metodološki zahtev o spoljašnjim i unutrašnjim oslobođenjima (slobodama), za razliku od građanskih, liberalnih, pa u krajnjoj liniji i ranoradikalnih, ima povijesno, univerzalno, značenje: "Unutarnje je oslobođenje cclj, a ono je i i glavno sredstvo da se narod srpski oslobodi spoljnih neprijatelja. Organizacija državni na temelju narodne samouprave", smatra Svetozar, “daje narodu mogućnost da stvori ona sredstva koja su suština oslobođenja: materijalno blagostanje i prosvetu".50 U drugom napisu, "Još jedna rač o "Oslobođenju", Svetozar opširnije objašnjava svoj sud o srpskoj državi do 1858. godine, smatrajući da od te godine Srbija ima svoju samostalnu unutrašnju i spoljnu politiku, uz stalno isticanja da ova politika; traje neprekidno do danas, i po mom mišljenju ona je hrdava, nemoguća, protivna narodnim interesima, dakle, nenarodna, i ja želim da se ona promeni, da bi srpsko oslobođenje moglo poslati dclo".51 PolemiŠući sa napisima u listu "Istok"52 o osnovama na kojoj se Srbija i Crna Gora mogu složili za zajedinički rad; na kojoj se može zadobili savez i jedinstvo u radu sa Bugarima i prijateljstvo s Hrvatima - a već i da ne tražimo simpatiju i pomoć sviju naprednih ljudi iz sviju krajeva srpskog naroda",53*Svetozar ističe da su socijalisti sas-

48 "Oslobođenje" br. 1,1. januar 1875. godine.

49 Isto 50 Išlo. U prvom broju "Radenika" iz 1871. godine ističe se: "Naša je cclj da naukom pomažemo napredak srpskog naroda. Napredovanje naroda ogleda se poglavito u ove tri glavne strane: materijalnom blagostanju, obrazovanju i slobodi". 51 "Oslobođenje" br. 7,15. januar 1875. godina. 52 List "I$lok"u Srbiji je bio glasilo Ristićeve vlade. 53 "Oslobođenje" br. 5,10. januar 1875.

13

vim ravnodušni prem a partijskim borbam a, ličnoj mržnji i ličnim partijskim odnošajima" koji su se razvili u krilu tek stasalog srpskog građanskog društva, zalažući se za jedan viši nivo razrešavanja socijalnih i nacionalnih protivurečnosti: "Mi smo prcncli našu borbu na polje društvenog i državnog preobražaja, na m enjanju zakona i zem aljskih ustanova i mi sa toga polja nismo silazili".54 Ova nenarodna politika dovela je do "večite zategnutosti sa Crnom Gorom i pocepanost sa Bugarima i Hrvatim a, koji upravo staju prem a nama sve više u neprijateljski logor, a oni su nam prirodni saveznici",55 odnosno, piše dalje Svetozar: "Ona je stajala prem a Bosni i Hercegovini, pa i prem a Crnoj Gori i Bugarim a kao osvajač. O na nije nikad slala prem a njima na zemljište jednakosti...nije m ogla u njima da dobije saveznike. Pokušavala j e dugo da "legitimističkim" putovima zadobije Bosnu i Hercegovinu (ali i tada je bila kao osvajač prem a ondašnjem narodu), ali je to bilo nemoguće; u rat opet nije sm ela da se upušta bez saveznika, zato je bila prinuđena da propušta sve prilike, koje su joj se javljale tokom 16 godina".56 Jasno razlikovanje dve koncepcije o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju u Svctozarevoj društvenoj teoriji i praktičnoj, političkoj dclauiosli, zasnovane da drugačijim klasnim interesima i sadržajim a, navode na brojne zaključke: - Svetozarcvo isticanje da se list "Oslobođenje" pokreće radi oslobođenja naroda od svakog pritiska, od svake nevolje, od ropstva, m aterijalnog i um nog, ali i od svake tiranije i ma otkud ona dolazila",57 znači, u suštini negiranje oslobodilačke uloge koju srpska m onarhija ima da izvrši u oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda,58je r razlikuje "Pijemontsku ulogu Srbije u smislu d a je ona jugoslovenski ili Srpski pijem ont", "Srbija j e Pruska slovenskom Jugu",59 od socijalističkog koncepta federativne državne zajednice zasnovane na revolucionarnom rušenju Turske i Austrije.w - Svetozarevo isticanje osobenog položaja koji Srbija ima u odnosu 11a Pijemont i Prusku,61 što u osnovi znači kritiku legitimističke, m onarhističke koncepcije nacionalnog oslobođenja, uka­ zuje da on suprouio liberalnoj koncepciji "vlasničkog rodoljuba", nudi drugačije putcve unutrašnjeg i spoljašnjeg oslobođenja, koji proizlaze iz sagledavanja političkog položaja Srbije u odnosu na ostale narode, ali i društvenih zbivanja u kneževini: "Kakav "bund" ima Srbija da uništi? Iz kakvih slobodnih država srpskih ima onda da sklopi veliku srpsku imperiju? A gdc je Turska?, gde Aus­ trija?, gde Bugari?, gde Hrvati? Ama ništa slično nem a Srbija ni njena politika ni sa Pijcmontom, ni sa Pruskom '’2 Ovo Svetozarcvo isticanje "osobenih uslova" u rešavanju socijalnih i nacionalnih suprouiosti naroda na Balkanu, kritika srpske m onarhije, onosno "vlasničkog rodoljuba" dovede do spoznaje da je spoljne oslobođenje srpskog naroda sastavni deo unutrašnjeg oslobođenja, jer:

54

Isto 55 "Oslobođenje" br. 5.1875. godine. 56 "Oslobođenje" br. 7,1875. godine 57 "Oslobidenje" br. 11875. godina. Još 1872. godine u studiji "Srbija na Istoku”. Svetozar sm atra da je srpska m onarhija uništivši sovjelničku oligarhiju i izgradivši vojnički i politički ja k u i snažnu državu na Balkanu, završila svoju ulogu. Svaki dalji njen pokušaj da se održi kao vladajuča snaga unu tar sistema: "to bi bio pokušaj upravljen protiv slobode i napretka srpsko naroda" sm atra Svetozar. 59 "Oslobođenje" br. 7,15. ja n u a r 1875. 60 Isto 61 Isto 62 Isto

14

"Ta dva posla moraju ići uporcdo. I kao god Sto narod za unutrašnji svoj razvitak teži k samoupravi, t.j. da narod sam raspolaže sredstvima za svoj unutarnji razvitak, tako sam ja rekao da i za narodnu spoljnu politiku treba narod da leži da ona sa svim od njega zavisi, i da on sam raspolaže sredstvima za svoj spoljni razvitak, i to će dostići ako vrhovna izvršna vlast bude zavisila sasvim od naroda".63 Isticanje povezanosti unutrašnjeg i spoljašnjeg oslobođenja, u osnovi, znači odnos klasnog (društvenog, radničkog, socijalnog) i nacionalnog pitanja, što u društvenoj misli Svctozarcvoj, dobija i treću dimenziju. Naime, načelo narodnosti koje znači: "da svaki narod odclil po krvi i jeziku bude samostalan u svom političkom i društvenom životu - da ne bude polčinjcn drugom narodu", ima u osnovi polivalcnmo značenje: - podrazumcva da je unutrašnja sloboda uslov spoljašnjeg oslobođenja, ili kako se Svetozar još preciznije izrazio "oslobođenje jednog naroda od tiranije drugog naroda samo je jedan kolut u lancu drugih sloboda. Ovaj "jedna kolut u lancu drugih sloboda", u smislu unutrašnjeg oslobođenja, znači, ostvarenje Svetozarcvog ideala: "Narod do sada nije bio ništa - on treba da postane sve", što se još jasnije može iskazali da je suština narodnog oslobođenja u samoupravi i federaciji na osno­ vama narodnog suvereniteta, dok spoljašnjc oslobođenje ne znači "državno jedinstvo, već savezno ustrojstvo", u značenju, da federacija naroda na Balkanu, ne osniva se "dakle ne na načelu naro­ dnosti, no na ličnoj slobodi onih ljudi koji stupaju u saveznu zajednicu". A samim tim, objašnjava dalje Svetozar, "ujamčava se svačija narodnost, jer se lime daje pravo svačijoj narodnosti da zauzme samostalnu grupu u savezu"/4 Svetozarevo isticanje ujedinjenja na osnovama "lične slobode onih koji slupaju u saveznu zajednicu", a ne prvenstveno načela narodnosti, objašnjava odnos socijalnog, klasnog i nacionalnog pitanja. Ujedinjenje na načelu narodnosti koja u ravni građanske političke misli sadrži interes vladajuće klase, zasnovane teorijski na istorijskim pravima srcdnjcvckovnc državnosti, a u praksi, na političkoj pragmatičnosti ideje oslobođenja "vascclog naroda srpskog”, kod Svetozara ima za pretpostavku jednu širu socijalnu osnovu zasnovanu na kategorijama "slobodnih ljudi i ravnoprav­ nih radnika". Narodnost za čije konstitutivne elemente Svetozar smatra "jednu geografsku cclinu", "jednu veru”,65 koja za osnovu ima slobodu polilikusa kao čoveka i radnika istorijski su okvir za obrazovanje federacije na principima samouprave naroda koji u nju stupaju. Još pre pojave "Oslo­ bođenja" i napisa Svetozarevih na temu nacionalnog oslobođenja, u podužem radu "Socijalizam ili društveno pitanje" u stvari, njegovoj polemici sa Vladimirom Jovanovićem u listu "Rad" krajem 1874. godine, spoznaju se začeci sinteze na relaciji: revolucija-država-fedcracija u ravni ne satnogradanskog društva u Srbiji, već i Šire, na Balkanu. Svetozar dobro uočava dualizam u liberalnoj i socijalističkoj koncepciji oslobođenja i ujedi­ njenja ne samo razdrobljenog srpskog, već i ostalih naroda na Balkanu ("mozaiku nacija"),-nagla­ šavajući da napadači socijalizma tvrde da: "socijalizam ide pravcem protiv narodne slobode i jedinstva, da on odriče i samu narodnost srpsku, da ruši sve Stoje Srbinu "sveto" itd.", i ističe da "odricanje narodnosti” kod socijalista ne znači da oni nameravaju "da Srbe pretope u Turke, Madžare, Kineze, niti obrauio, ali vele da načelo narodnosti nije nikakvo načelo za društvenu i državnu organizaciju, u smislu da se moraju obrazovati države po narodnostima, da bih tek onda započele svoj unutrašnji rizik. Svetozar za razliku od nekih teoretičara liberalne orijentacije, srpsko oslobođenje i ujedinjenje, unutarnju i spoljnu akciju, ne vidi kao "državno jedinstvo", nego "oslo­ bođenje i kulturno jedinjenje", ne kancelarija koje vode tiraniji i materijalnom propadanju naroda, već federaciji "slobodnih ljudi i ravnopravnih radnika". 63 Isto 64 S. Markovič "Socijalizam ili društveno pitanje" Sabrani spisi, Beograd 1965. str. 422. knj. IV. 65 "Oslobođenje" br. 7. 1875. godina. Svetozar naglašavajući osobenc uslove društvenog razvoja Srbije ističe: "Uporeditc u samoj stvari i Pijemont i Italiju sa 22 milijuna duša u jednoj geografskoj celini, jedne vere i narodnosti i Srbiju sa rasturenim 5-6 miliona duša raznih vera i sa raznim slovenskim plemenima u okruženju. Kakve sličnost tu može biti u radu za "Olobodenje"? "Oslobođenje" br. 1875. godina.

15

Žalo, krajem 1874. godine u listu "Rad", ističe da je praktični smisao socijalizma za unutarnji i spoljni razvitak srpskog naroda u socijalnom preobražaju iznutra na osnovu narodnog suvereniteta i opšliuskc sam ouprave, revolucije u Turskoj i federacije na Balkanskom poluostrvu/* Sto sa čuvenom studijom "Srbija na Istoku" iz 1872. godine, predstavlja tcorijsko-islorijski osnov za razum cvanje Svciozarcvih napisa o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju u listu "Oslobođenje", neposredno pred odlazak u T rst na lečcnje. U nutrašnje oslobođenje opterećeno M arkovičeviinshvatanjem da se kapitalizam može zaobići u društvenom razvoju ka socijalističkom društvu, organizacijom društva kao savez opština-županija-država, prožeto kritikom birokratskog sistema u S rbiji uoči zasedanja dnige zakonodavne skup­ štine 1874. godine, navode Svetozara da i u napisu "Druga zakonodavna skupština" istakne razliku izm eđu narodne i vlasničke politike, naglašavajući da narodna skupština ne pravi razliku između ove dve politike, posebno vlasničke koja može biti ratoborna, "može težiti da proizvede pribiranje rasturene srpske snage", ističe zalitev d a je "najstalniji, najzdraviji osnov za naš spoljni rad, istinski slobodan unutrašnji razvitak - načelo koje smo mi vazda ispovedali" .6667689Ostvarenje spoljnih sloboda, sm atra Svetozar m oguće je samo slobodom štam pe, zbora i udruživanja, potpunom samoupravnom opšlinskom , i šio je veom a zanimljivo imajući u vidu njegove ranije napise: "da se narodna prosveta unapredi tako da doista spremi narodu obrazovane radnike".M Svetozarcvi napisi u listu "Oslobođenje",w sinteza su njegovih ranijih pogleda iz oblasti na­ cionalnog oslobođenja i ujedinjenja naroda ne samo u Srbiji, već i šire na Balkanu. Razlikujući kategorije političke i socijalne revolucije,70 zalaže se za koreniti društveni preobražaj naroda na Balkanu, odnosno građanskih društava, prvenstveno u Srbiji, kao predusloVa ostvarivanja oslobodilačko-nacionalnc uloge srpskog naroda u još neoslobođenim delovima Balkana. Društveni značaj Svetozarevih ideja akluclan je i u današnje vreme. Naročito metodološki zahtev o spoljnim i unutrašnjim slobodam a, ili, kako ističe ovaj začcuiik i propagator socijalizma u Srbiji "spoljašnjim i unutrašnjim oslobođenjem ", kao preduslovu opStcljudskoin prograsu i na­ pretku.

66 Išlo kao pod 27. 67 Isto kao pod 26. 68

Isto, kao pod 27. Veoma je indikativno uporediti ovaj Markovićev stav sa ranije iznesenim shvaćanjima u napisu "Vera i nauka i obrazovanje u narodnom pravcu" u listu "Rad" br. 21-23 iz 1874. godine, i člankom "Realni pravac u nauci i životu" (Svetozar Markovič "Sabrani spisi" Beograd 1960, str. 359-361). Markovič u prvom napisu, obračunava se sa bogoslovskim, religioznim mišljenjem i pobliže objašnjava kako spremiti narodu "obrazovnog radnika". Svetozar piše: "Mi pod političkim obrazovanjem razumemo da dak u školi dobije osnovne pojmove o svojim čovečanskim pravima i dužnosiima;...da se on spremi kao budući radnik za društvo; da on upozna političko i društveno stanje svoje otadžbine, da pojmi njenu snagu i njen zadatak". 69 "Oslobođenje" list za nauku i politiku. Kragujevac. Od 1.1. - 21. III 1875. godine, izašlo je 36 brojeva i naknadno još dva broja u avgustu kada je list zabranjen. Vlasnik i urednik Svetozar Markovič, a za njim Srela Andelković". Videti: Jeremija Mitrović "Grada za istoriju i bibliografiju srpske periodike do 1920” Beograd, 1984. godine, str. 68: Dr Andrija Radcnić "Socijalistički listovi i časopisi u Srbiji 1871-1918", Beograd. 1977. str. 236; Momčilo Durović "Žurnalislička aktivnost S. Markovića u "Radcniku", "Javnosti", i "Oslobođenju", "Koraci" br. 6,1971. godina, br. 9-10, str. 457-465. 70 Isto, kao pod 29

16

1.5. P ogledi Svetozara Markovića o religiji, tradiciji i naciji 7

Izučavanje teorijskog nasleda srpskih socijalista o problemima religije i crkve u srpskom građanskom društvu pedesetih godina 19. veka, od velike je važnosti za spoznaju istorijskog procesa nastanka i razvoja nacije, a znatno šire i međunacionalnih odnosa na Balkanu. Naime, Svctozar Marković, preteča i začetnik socijalizma u Srbiji, u nizu svojih radova,7172 raspravlja o ulozi crkve i religije u srpskom narodu, u svetu političkih zbivanja u početnim godinama razvoja klasnog gra­ đanskog društva. Još u doba studija u Žcncvi piše prvi deo studije "Realni pravac u nauci i životu",73 tumačeći sa pozicija vulgarnog materijalizma probleme prirodnih i društvenih nauka. Naime, Svctozar razli­ kuje dva pravca u ljudskom mišljenju koji se opažaju na prvi pogled. Prvi jc pravac naučno-rcalni, drugi nenaučni-bogoslovski, smatrajući da osnove vere i sujeverja treba tražiti u lome da: "danas masa ljudi ne ume da objasni prirodne pojave, već ih pripisuje ćudi neke više sile ili, drugim rečima, veruje u nešto što ne zna što je. Tako je to bilo otkako je ljudi na svetu. Vera i sujeverje poslali su iz istog izvora".74 Marković, iako i sam svestan da se mnogi neće saglasili sa njegovim pogledima, ipak, ističe daje: "svaka pretpostavka vere materijalna", smatra d aje vera poslala u početku usleđ "upletanja spoljne prirode na čoveka" zbog samoga "društva čovekovog i ličnih interesa",75 uočavajući slično Engelsovim stavovima iz "Anti Diringa",76 čovekovu nemogućnost da ovlada prirodnim i društve­ nim silama, kao i to daje krajnji rezultat svake vere: "nejednakost medu ljudima, neravnopravnost i nesloboda". Svctozar u analizi osnova nejednakosti medu ljudima ide još dalje, jer ističe da svaka vera sadrži načelo "nejednakost ljudi medu sobom", odnosno, svako samostalno mišljenje: "loje napad ne samo na nepogrešivost olkrovenija, već i na materijalne interese one klase ljudi što predstavlja božanstvenu vlast na zemlji", zalažući se za razvoj nauke i naučnog mišljenja, jer je "krajnji rezultat nauke ravnopravnost i sloboda".77 Sjedinjenje crkvene i državne vlasti Svctozar vidi i kao "uzajamni interes", objašnjavajući pobliže "duhovni nadzor crkve nad pastvom”, smatrajući da je crkva nastala tako što je hrišćanska

71 Rad jc štampan u časopisu: "Marksističke teme", br. 2/87, Niš 72 U više svojih radova Svetozar Markovič raspravlja o ovom problemu: "Realni pravac u nauci i životu", "Srbija na istoku", "Socijalizam ili društveno pitanje”, "Vera i nauka i obrazovanje u narodnom pravcu", "Srpske obmane", "Pevanja i mišljenje"... 73 Ovaj članak objavljen je u dva dela, je r jc pisan u znatnom vremenskom razmaku. Prvi deo objavljen je u "Letopisu matice srpske", sv. 112, za 1867-1869, str. 65-135. Valja napomenuti da je ova sveska izašla iz štampe tek maja 1871. godine. Drugi deo rasprave objavljenje u LMS, sv. 113, za 1870-1871, str. 17-89. Podaci o člancima uzeti su iz: Svetozar Marković "Sabrani spisi" Beograd, 1960-1965, tom 1-IV. 74 "Realni pravac u nauci i životu", knj. I, str. 225. 75 Isto. 76 Engcls smatra daje svaka religija samo fanatičan odraz u ljudskim glavama onih spoljašnjih sila koje vladaju nad njihovim svakodnevnim životom, odraz u kome zemaljske sile dobijaju oblik nadzemaljskih sila, jer "Uskoro pored prirodnih sila stupaju u dejstvo i društvene sile, koje su ljudima isto tako tude...kao i prirodne sila" (REngcls "Anti-Diring", Beograd, 1964. str. 385). 77 Isto kao pod 73. str. 231.

17

popovska jcrarhija stvorila pravilnu ustrojenu vlast koja je svojom m režom pokrila svu podaničku "pastvu".78 Svetozara M arkovića, kao teoretičara i političara, sa pravom možemo smatrati začetnikom sociologije religije na ovim našim prostorim a, upravo zbog spoznaje socijalnog, klasnog karaktera crkve kao institucije hijerarhijski ustrojene, i religije kao izraza društvenih odnosa, na prim eru srpskog građanskog društva sedamdesetih godina 19. veka. Ne spajajući u teorijskoj ravni pojam crkve i vere, sagledavajući u široj istorijskoj retrospektivni karakter istočne crkve koja je "gramzila za vlašću onako isto kao i zapadna", Svetozar sm atra da se "hrišćanska crkva kod Južnih Slovena borila uporedo sa svojim narodom protiv opšteg neprijatelja". Pri tome razlikuje "velikane crkvene" koji su najverniji saveznici T uraka a u Austriji bore se protiv svog naroda - "za ordene austrijske i za hiljade ograbljcnc od naroda", od prostog sveštenstva koje je to sam o po imenu: "zato što shvata veru kao i narod, onako isto kao što sm atra svoju slavu, svoje ime ili nekakav svoj - narodni običaj". Shvalajući ovako "narodnu veru", Svetozar ističe da suvremena nauka udara na crkvenu vlast i "bezbrojne crkvene cerem onije što drže narod u sujeverju i gluposti",79 ali i razotkriva klasnu prirodu savrem ene srpske države koja "zakonm obara hrišćanski m oral", što g a je nauka davno prcvazišla. M arkovićevo poim anje crkve i religije treba shvatiti u svetlu društveno-islorijskih uslova u Srbiji 19. veka, naročito idejnih strujanja u građanskom društvu Čiju su osnovu činili učeni ljudi školovani na strani, pod ulicajem racionalisličkc, prosvetitcljskc filozofije zapadno-cvropskc ali i ruske filozofije narodnjaka koja ima duboke korene u svesti levo nastrojenih mladoradikalskih intelektualaca, kasnije začcuiika socijalističke partije u Srbiji. Odatle treba tražili korene Markovićevog shvatanja religije i idealističke filozofije u pozivističkom duhu, kao: "prelazne etape u razvit­ ku ljudskog saznanja, koje m oraju biti zam enjene racionalnom i pozitivnom naukom i m aterijalis­ tičkom filozofijom"80 odnosno, shvatanje naučnog m aterijalizma u ontološkom značenju, ili jasnije rečeno: "realizam to je filozofski materijalizam ". Još preciznije u sociološkom određivanju vere i religije, M arković je u članku "Kritika na mladu Srbadiju"81 iz 1871. godine. Polemišući sa Vladim irom Jovanovićem o hrišćanskoj veri i doktrini, ističe da su religiozni obredi i sveštenslvo nužna posledica svake vere: "tj. svaka vera stvara faktično nejednakost medu ljudima i izazivlje jednu neradnu klasu koja ima svoje osobite interese, različite od interesa celog naroda, a taj je poglavito da vera, kojoj, su svešlenici ta klasa, ostane nedirnuta u svojoj svetlosli, je r padom te vere, padaju i lični interesi te klase".82 Razlikova­ njem raligioznc i socijalne doktrine "to je razlika između socijalne doktrine i religiozne: jedna se sm atra kao rezultat čovekovog ispitivanja, razultat nauke i podleže opštoj kritici, a druga je božan­ stveno olkrovcnije i kao takvo stoji van svake kritike a tumačenje njeno to je svojina jedne popovske kaste",83 M arković još u drugoj polovini 19. veka dolazi do prave suštine hrišćanskog moralnog nauka, posebno na prim eru srpskog naroda, je r sm atra d a j e u svojim "religioznim pojmovima i običajima izm ešao svoju staru jezičničku veru sa novom iskvarenom hrišćanskom (jer je u sedmom veku hrišćanstvo bilo već uveliko iskvareno).84 N aim e, sm atra da su se u srpskom narodu odista

78 Isto, sir. 231. 79 Isto, sir. 286. 80 Dr Hcnrik Pisarck: "Filozofija Svetozara Markovića (1846-1875), Novi Sad, 1974, str. 105. 8! Članci pod naslovom "Mlada Srbadija" objavljeni su u lislu "Pančevac" od juna do decembra 1870. godine, i u listu "Radcnik" u avgustu 1871. godine 82 Svetozar Marković "Sabrani spisi", knj. 2, Beograd, 1965, str. 117. 83 Isto, str. 118. 84 Isto, str. 121.

18

borili crkva i narodnost zajedno, ali za razliku od ideologa Vladana Jovanovića, razlikuje dvostruki interes crkve (crkvene hijerarhije) i naroda, naročito u Dušanovo doba kada su "crkveni vlasnici sedeli uporedo sa velikom i malom vlastelom u skupštini u kojoj narod nije bio zastupljen", a kasnije i u doba Turske vladavine kada je crkvena jerarhija posedovala Taktičku vlast nad narodom i bila politički predstavnik pred osmanlijama. Marković pravilno, donekle i vizionarski, zaključuje daje: "crkva vazda pokazivala da ona ima i drugih interesa osim narodnih (religioznih), ona je to poka­ zivala u Turskoj i Austriji i pokazuje i danas. Srpski je narod branio pravoslavnu crkvu, kao što svaki narod brani ono što poštuje kao svetinju, ali u odnošajima između crkve i naroda nije nikad bilo drugih odnošaja no: vlast i podanici. Tu je u životu ostvareno načelo autoriteta."85 Zanimljivo je da Marković iz političke vlasti crkvene hijerarhije, posebno vladike u Crnoj Gori, izvodi vezu između naroda i crkve:-"to je veza vladara i podanika da brane državu", zaključujući da su u srpskom ustanku svešlcnici i kaludcri bivali vojničke slarcšinc naroda, borili su se često kao prosti vojnici", ali sa razvitkom naroda interesi naroda i svcšlcnslva moraju se razdvajali sve više i kad tad moraju se sudariti".861 pored zaključka d a je hrišćanska religija stvorila u srpskom narodu elemente za borbu, onako isto kao što su to radile sve religije kod sviju naroda, Svetozar ističe da socijalna nauka propoveda uzajamnu ljubav i pomaganje, bratstvo samo ne kao božiju zapovest, već kao Čovekovu potrebu čiju osnovu čini rad, kao merilo čovekovog postojanja i egzistencije u društvu. Upravo zato, smatra Svetozar, za sveštenički sloj kao neradnu klasu nema mesla u društvu, ističući: "Moral bez sujeverja-znanje namesto vere, lo je rešenjc suvremene nauke". Veoma je indikativno za dublja istraživanja početaka procesa sekularizacije u srpskom gra­ đanskom društvu, pojasniti Svetozarevo viđenje ovog problema, posebno u svedu potiskivanja bogoslovske nastave iz škola, što je bilo očito u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka. Zahtevi su dolazili ne samo od strane socijalista, već i pojedinih građanskih intelektualaca odgajenih na tradi­ cijama francuske buržoaske revolucionarne liberalne političke misli, naročito one radikalskc, što se očituje i u programu radikala iz 1881 godine.87 Reagujući decembra 1874. godine na raspis ministra prosvete, inače konzervativaca, Marković u članku "Vera i nauka i obrazovanje u naro­ dnom pravcu",88 smatrajući da istine ne može nikako da se spoji sa religijskim mišljenjem, piše da je u školi nepotrebno izučavanje osnovnih dogmi pravoslavlja, bogoslovskih gledišta, i zalaže se za uvođenje naučnog metoda. Polemiše i sa shvatanjima da srpska omladina nije vaspitana u "na­ rodnom pravcu" zbog oskudice religioznosti, već zbog nedostatka političkog obrazovanja, koji je uzrokovan niskim nivoom političke svesti”.89

85 Isto, str. 122. 86 "Kritika na mladu Srbadiju", knj. 2. str. 123. 87 U poledu religije i crkve, osnivači radikalne stranke smatrani su u narodu kao ateisti i protivnici crkve, Što je bio i Svetozar Marković. Ustvari, oni su svi, ili bar većina od njih, bili protiv crkve i religije, - ali samo dok su bili mladi studenti, - Markovićcvci, pa su zatim vrlo brzo i po tom pitanju evoluirali. Jedan deo radikala zastupao je, zatim, radikalno načelo odvajanja crkve od države." (dr Dragoslav Janković "O političkim strankama u Srbiji XIX veka". Beograd, 1951. godine, str. 241). Opširnije o tome videti u: "Narodna radikalna stranka - Program, Statut", Beograd. 1882. str. 3-4. 88 Članak "Vera i nauka i obrazovanje u narodnom pravcu" objavljen je u listu "Rad", br. 21-23. od 22. novembra, i I. i 8. decembra 1874. godine. 89 Isto, knj. IV, str. 118. Svetozar smatra da srpska omladina prosto nema u školi i društvu moralnog, a poglavito političkog obrazovanja, pod kojim smatra da: "dak u školi dobije osnovne pojmove o svojim čovečanskim pravima i dužnostima; o svojim pravima i dužnostima u opštini, u državi u društvu; da on razume svoj građanski i društveni položaj; da se on spremi kao budući radnik za društvo; da on upozna političko i društveno stanje svoje otadžbine, da pojmi njenu snagu i njen zadatak."

19

Svelozar dobro uočava da raspis m inistra Hrislića kojim sc osuđuju njegova materijalistička shvatanja:"ncćc proizvesti ništa dobro u našoj Školi i obrazovanju, a sigurno izazivače razne tužbe id e n u n a c ije d a je ovaj ili onaj "m aterijalisia", "ne v eru je u b o g a" , "kom unac", "odriče narodnost", i sm atra, suprotno konzervativnom tvrđenju da su hrišćanske vrline naših praotaca sačuvale zemlju kroz vekove robovanja; "Ako sc hoće lime da kaže da je sam o vera spasla srpski narod te nije kao narod propao - to j e neistina, j e r vera hrišćanska je sam o jedna osobina naroda, s kojom se srpski narod razlikovao od turskih naroda, te se nije u nj pretopio".90 M arković dobro uočava da nije vera spasila n arod,91 već d a je on spasao i sebe i veru, je r su pored vere, i jezik, običaji i karakter naroda bili toliko jaki da se on; "nije pretopio u turski ni tamo gde je prom enio v eni - u Bosni". Budućnost srpskog naroda Svelozar ne vidi sam o u religioznim tradicijama, posebno u hrišćanskoj veri, je r na laj način "hraneći u narodu religiozne tradicije, mi u isto vrem e održavam o i širim o u narodu religioznu netrpeljivost i fanatizam-mržnju na svojtulnigu braću po krvi i jeziku" ,92 već u čovečanskim, hum anim tradicijama i vrlinam a "naših praotaca". Svctozar povezuje načelo narodnosti i trpeljivosti (verske naravno, je r ističe da sc u Srbiji već pedeset godina niko ne ganja zbog vere što je i form alno-pravno regulisano članom 31 Ustava iz 1869 godini)93 jer: "Hraneći u narodu religi­ ozne tradicije, mi u isto vrem e održavam o i širimo u narodu religioznu netrpeljivost i fanatizam m ržnju na svoju drugu braću po krvi i jeziku",94 odnosno ističe da je načelo humanizma upravo ravnopravnost narodnosti, posebno u "slobodnom savezu slovenskom na jugoistoku Evrope" gde "sloboda i ravnopravnost naroda osigurava napose i našu "narodnost" od nasilnog gušenja drugih naroda". U pravo u takvo zamišljenoj društvenoj zajednici, sm atra Svelozar, nije neophodno "baš nije nužno oživljavali m rtvaca, stavljati trulu gradu za temelj nove građevine", u stvari, oživljavali srednjevekovne tradicije srpske nemanjičke države toliko zastupljenje u tradicionanoj školi istorijskog prava. M arković ističe da uz prošle istorije srpskog naroda ima zaista tradicija koje treba da su mu svete i koje mu m oraju bili temelj za budući istorijski život", misleći na revolucionarne tradicije srpskog naroda iz buržoasko-dem okratske revolucije započete 1804. godine, u suštini, rcvolucionarno-slobodarskc tradicije srpskog naroda, kao temelj za vaspostavljanjc nekadašnje slave i veličine, sam o sa drugačijim , klasnim sadržajem koji znači ostvarenje ideje slobode, pravde, jednakosti. Po M arkovićevom shvatanju, cilj religioznog obrazovanja je da se: "ožive stare tradicije, na pr. srpske careve, srpsku gospodšlinu, srpske dvorove, srpske klapke i čelenke i td.;" što, u stvari, znači održavanje klasnih razlika unutar srpskog društva, stvaranje od naroda poslušne mase, a od "om ladine-dobru, m irnu birokratiju, oduševljenu hriščansko-birokratskim uzorim a i to: "m udro-

90 Isto, str.122 91 Svctozar pobliže određuje načelo narodnosti koje znači: "da svaki narod, podelit po krvi i jeziku, bude samostalan u svom političkom i društvenom životu - da ne bude potčinjen drugom narodu. Kao državni fond načelo ono je u toliko napredno, što stoji i nasuprot nasilnom zavojevanj u jednog naroda nad drugim, i odriče tuđinsku vlast uopšle" (Svelozar Markovič "Pred omladinsku skupštinu" knj. II. str. 143. 92 "Sabrani spisi" knj. IV. str. 122. 93 Član 31 Ustava iz 1869. godine glasi: "Vladaj uća je vera u Srbiji istočnopravoslavna. A slobodna je i svaka druga priznata vera, i stoji pod zaštitom zakona u izvršenju svojih obreda" ("Ustav za knjaževstvo Srbiju", Kragujcvac, 29. jun 1869. "Srbske novine" 1869. godina, br. 84.

9Svctozar 4 smatra da su Srbi pocepani verom: "Mi smo narod pocepan verom; nas ima pravoslavnih, katolika i - muhamedanaca”, imajući u vidu tada prisutno shvatanje: "daje u Dalmaciji, pa i u Bosni, bilo katolika koji su se osećali Srbima. Pod Srbima muhamedanske vere Marković podrazumcva i bosanske muslimane". (S. Marković "Sabrani spisi", knj. IV, str. 122,445; 20

uincrno oduševljenu.°95 Prcvazilažcnjcin ovog bogoslovskog pogleda 11a svci moguće je materija­ lističkim pogledima u dntšlvcno-političkoj misli i delu Svelozara Markovića, koje su ostavile sna­ žnog ulicaja 11a kasnije generacije srpskih socijalista, naročito iz socijaldemokratskog perioda.9*’ Rezultati Markovićevih istraživanja o ulogi i značaju Srpske pravoslavne crkve i religije, u postanku i razvoju srpske nacije, od velikog su značaja i za neka današnja razmišljanja 0 ova dva društvena realiteta. Naime, Svetozar ističe da je crkvena vlast u celoj turskoj carevini u "tesnoj svezi s vlašću političkom", jer je crkva između ostalog imala i "pravo da naplaćuje poreze od svake kuće - dimnicu. Njeni prihodi isterivani su oružanom silom kao i pašinski. Zato je crkvena i svelska vlast nad potčinjcnom rajom vazda bila u tesnoj vezi", piše Svetozar u čuvenoj studiji "Srbija na Istoku" iz 1872. godine, smatrajući d a je iz tog razloga bio "pritisnut i okovan unutrašnji život narodni".97 Veoma su zanimljiva, čak i za današnja teorijsko-islorijska istraživanja, (naročito teološke rezultate i naučna doslugnuća o odnosu crkve i naroda), Markovićeva viđenja socijalnih zbivanja u porobljenom srpskom narodu i uloga crkve. Marković još pedesetih godina prošlog veka, u doba nacionalnog romantizma i isticanja borbe "za krst časni i slobodu zlautu", smatra da je "između Srba i Turaka ležala duboka socijalna provala u svakidašnjem životu, kao i u celoj državnoj sistemi", dok je religiozna razlika bila samo jedan od uzroka socijalne provale". Odelitost života srpskog naroda od Turaka, Marković ne vidi samo u verskim razlozima, iako i sam priznaje d a je "vera imala jakog uticaja na svu borbu između Srba i Turaka otkako propade srpska država, ali sve činjenice pokazuju nam da vera nije bila nikako jedini i osudili činilac u loj borbi."98 Marković smatra u studiji "Srbija na Istoku" da se u domaćem životu srpskog naroda u zadruzi i opšlini, veoma malo: "ili upravo ne vidi nimalo ulicaja hrišćanske vere. Svi odnošaji u srpskom društvu imaju čisto narodni tip i sigurno su daleko stariji no hrišćanska vera. Turski element prosto nije učestvovao u tom narodnom životu". Nepostojanje religioznog pokreta u srpskom narodu protiv turskog osvajača usled odelitog života mase naroda i osmanlija, navode Markovića 11a zaključak da "sve odclito bude, kao god i srpska revolucija, imaju uvek politički i društveni karakter, a nimalo religiozni", što delom proizlazi iz saznanja da se: "vera hrišćanska kod Srba sastojala gotovo iz samih običaja koji su većinom imali narodno poreklo, pa su samo unekoliko dobili crkveno-religiozni oblik. Narod je držao sve svoje običaje, kao i veni, za svetinju koju su Turci skrnavili, i koju je on dužan da brani". Razdvojenost više crkvene hijerarhije i nižeg sveštenstva koje je po interesima, ali i materi­ jalnom položaju, (svakako i društvenom) bilo bliže narodu, jedan su od uzroka, pored pomenulog 95 S. Marković "Sabrani spisi" Beograd, 1965. str. 124, knj. IV

96 Od srpskih socijaldemokrata jedino se Dušan Popović ozbiljnije bavio problemima religije. Naime, Popović je u nekoliko brojeva radničkih novina u aprilu 1908. godine, odgovorio na napade teologa Čede Marjanovića, koji je napadao socijaldemokratsku partiju i socijalističko učenje. Smatrajući da su socijal-demokrali veoma malo pažnje poklanjali crkvi "kao jednoj organizaciji, jednoj socijalnoj i pravnoj instituciji", Popović se idejno razračunava sa pojavama klerikalizma u srpskom društvu, posebno crkvenih krugova koji su početkom 1908. godine, pokrenuli veliku kampanju protiv socijalista. Dušan Popović veru određuje kao: "jedan socijalni, a ne individualni fakt: ona ima svoga korena u ekonomskoj organizaciji današnjega društva, a ne u svesti i uvidavnosti pojedinih članova njegovih" uviđajući da: "Samim napredovanjem socijalističkoga pokreta i razvijanjem klasne borbe proletarijata, i kad ona nije upravljena direktno protiv vere-opada vera!". Popović dobro uočava da privilegovani položaj crkve u kapitalističkom društvu nije ni malo slučajan, jer je potrebno što pre uništiti; "onaj privelegisani pravni položaj koji kapitalistička država daje crkvi za rad DUHOVNOG TUTORISANJA čitave jedne nacije! U tome je značenje onoga našega zahteva koji mi naročito na dan prvoga maja, ističemo: RELIGIJA DA BUDE PRIVATNA STVAR!", zalažući se protiv klerikalizma. (Dušan Popović "Sabrana dela", Beograd, 1965, str. 250-252.) 97 S. Marković "Srbija na Istoku’ Beograd, 1872. dco: "Turska državna sistema pred srpskim ustankom organizacija opštine i nahije-crkvcna vlast". 98 Isto.

21

narodnog karaktera vere, zašlo moral Hristovc vere, kako piše Svetozar, nije usvojen u srpskom narodu, "niti su dogm ati fanatisali sveštenstvo i narod, niti je , opet, srpska crkvena jerarh ija bila čvrsto organizovana u borbi protiv svelovne vlasti, kao Što je bila jerarhija katoličke crkve na Z apadu". M arković, istina, priznaje da su m anastiri bili "ognjište na kom e se čuvala i razgorcvala svest n aroda", ali, ipak, ostaje pri sastavu d a j e "gorivo za oganj bio sam narod sa svojim osećanjima i mislim a, sa svojim običajim a i ustanovam a". Iz toga i crpi osnovu za svoja shvatanja suverenosti naroda kao "izvora i utokc svake vlasti" koji proizilazi iz sam og naroda, a ne na osnovu srednjovekovnih tradicija: "krst časni" i "ime hrišćansko", koje Svetozar veom a dobro razobličava, čak i za današnje prilike veom a argum cnlovano i naučno zasnovano. Prethodnik i savrem enik Svetozara M arkovića u postanku i razvoju socijalizma u Srbiji, znam eniti Živojin Žujović i pored toga što je bio m aterijalisl i socijalist, u fenomenu religije i socijalnoj uslovljenosli crkve kao klasne institucije, u srpskom društvu svoga vrem ena, ipak, nije video veću sm etnju razvoju socijalističke misli i ideje u zaostaloj privrednoj, posebno društvenoj strukturi zem lje. Naim a, u članku "O preustrojstvu srpskih škola", Žujović 1867. godine razm išlja­ jući o pedagoškim problem im a, u sistemu školstva predviđa i preustrojenje seminarijskog kursa trogodišnjeg: "Ova će škola imati u vidu poglavito svešteničko izobraženje. Ko zalile, m ože preći sa ispitom u Veliku školu i na koji hoće kurs".99 Ulicaj S vetozara, vidljiv je i na kasnija zbivanja u socijalističkom pokretu posle njegove smrti u T rstu početkom 1875. godine. Naime, Vaša Pelagić u svojim spisim a neum orno propagira antireligiozni pogled na svet, naročito razotkrivajući ekonom ske osnove religije, pronalazcći korene ljudskom verovanju u nadprirodne sile, smešlajuće sve to u realne drušlveno-ekonom ske uslove.100 Zahvaljujući teorijskom radu Radovana D ragovića, Što je u stvari nastavak teorijsko-praktične delatnosti Svetozara M arkovića u prvim godinam a 20. veka, u program u SSDS iz 1903. godine se ističe: "Oglašavanje religije za privatnu stv ar.. .potpuna nezavisnost Škole od crkve", 101 mada srpski socijaldem okrati nisu pridavali veću važnost odnosu socijalizm a i religije. Glavni razlog je u doslcdnom prihvatanju Erfurtskog program a gde su religija i crkva određene kao "privatna stvar" čoveka, odnosno pripadnika radničke klase, mada pojedini autori idu tako daleko, da i u ličnim i porodičnim

99 Ž. Žujović "O preustrojstvu srpskih škola" "Srbija". 1, 8. i 15. juli 1867. 100

Dina F. Popolika u studiji Vaša Pelagić "Osnovne etape njegovog idejnog razvitka", N. Sad, 1982. ističe da je Pelagić još šezdesetih godina bio nezadovoljan stanjem stvari u pravoslavnoj crkvi u Bosni i Hercegovini. Početkom sedamdesetih godina njegova kritika crkve se pojačava on predlaže pozitivni program njene reorganizacije. Sa pozicija novog vremena, Pelagić od svega oštro kritikuje instituciju monaštva i zahteva da se ona ukine, da se manastiri zatvore i predaju narodu u čije bi ime upravljali svcštenici, da se manastirska zemlja proda, dobijena sredstva upotrebe za prosvećivanje naroda. U ovom pitanju on je nastavljač ideja Dositeja Obradovića" (str. 69). Pregledom više radova Vaše Pelagića, očito je da on već od 1872. godine počinje da spoznaje klasni karakter religije i usvaja atcističko-materijalistički pogled na svet, Što je zapravo poslcdica uticaja Svetozara Markovića i napredne socijalističke misli toga doba. (V. Pelagić "Umovanje čistoga razuma", Budimpešta 1880; "Koliko nas košta bog i gospodar", Beč, 1884; "Poslanica bogu", Beograd, 1891; "Socijalizam ili osnovni preporodaj društva", Beograd, 1894;). Opširnije valja pogledati i šira tumačenja ovog problema; M. Urošević "Sukob V. Pelagića sa visokim klerom", Zbornik radova Narodnog muzeja u Čačku, 1977 godina, br. VIII, str. 77-89.

101

Članska knjižica Srpske socijaldemokratske stranke, Beograd, 1904, str. 11-17. AZIRPS, SDP, 16; "Radničke novine", organ SSDS, u broju 38, od 3. avgusla 1903. godine, izveštavajući sa zbora Jcvrcja u Beogradu, ističu stav socijalista u vezi verskog pitanja da; "na veru gledaju kao na privatnu stvar. Oni nisu branioci nikakvih vera, ali i ne dopuštaju, da zabluda ima veće pravo od druge, i da se zbog njih (vera), koje su u ovom kulturnom dobu osuđene na izumiranje, gone ljudi ma kojoj veri pripadali. Prštalo je doba verskog progonjenja. danas je osvešleno pravo čoveka bez pogleda na njegovo versko obeležje". 22

ustavima pojedinih socijaldemokrata, 11a primer Tucovića, koji inače potiče i/, svcšicničkc porodice, pronalaze i nalaze opravdanje za ovaj nedovoljno obrađivan segment socijaldemokratske misli u Srbiji.102 DruStvcno-ckonomski uslovi 11 kojima živi i dcluic Svclozar Marković, u velikoj meri utiču na interesovanje začetnika socijalizma u Srbiji za probleme religije, crkve, a u tom okviru i "naro­ dnog" pitanja. Pojedini autori, na primer, Skerlič, u studiji 0 Svetozaru Markoviću, raspravljajući 0 antircligioznosli ističe daje "Marković u principu antireligiozan... dok u praktičnom životu neće antiklcrikalnu akciju. On to čini Što misli da je nauka sahranila veru i da se mrtvima ne vredi bavili; što misli da; "Kod nas nema još ni zatucanosti popovštinom ni misticizma monarhijskog".103 Ovo je, donekle, i naučno zasnovano, pošlo se u programu Svetozara Markovića 11c spominje poblem religije, jer je: "i suviše poklanjao pažnju političkim pitanjima, preterivao u svojoj veri u definitivnu pobedu nauke, i polcenjivao opasnosti koje dolaze od crkve."104 Veoma je zanimljivo istaći i rezul­ tate istraživanja S. Jovanovića, koji promišljajući 0 Svetozaru još daleke 1903. godine, ističe da je 011 jedinstven teoretičar po tome što u Narodnoj Ekonomiji pitanje teorije viška vrednosli nije razmatrao, ali: "U naknadu zato on je pisao i često i mnogo 0 religiji i vaspilanju i 0 ženskom pitanju. Religija, škola, porodica, utiču najneposrednije i najprisnije na taj moralni razvitak pojedinca, za koji se Marković jedino interesovao".105 Svclozar je najodredeniji kada piše o društvenom značenju religije, upravo u radu "Socijalizam ili društveno pitanje" iz 1874. godine,106 kada ističe da se moral i religija sasvim razlikuju,107 odnosno, "škola i crkva ne mogu biti nikako zajednički vaspitači morala. Na protiv: škola i crkva uzajamno se isključuju, kao nauka i sujeverje".10* Ipak, Svetozarevo određenje religije109 i tradicije, treba posmatrali u svcllu nacionalnog (u Svctozarcvom značenju "narodnosnom") razvoja, 11a primeru srpske nacije. Očito je da Svclozar jasno ističe da religija nije osnov konstituisanja nacije, naročito pravoslavna crkva koja nije održala narod, već "narod je održao sebe i crkvu pod turskom okupacijom". Imajući u vidu neke savremene 102 Uvidom 11 sabrane spise D. Tuco vica očito je da se ovaj sledbenik i nastavljač drušrveno-poliiičke misli i borbe Svetozara Markovića u 20. veku, nije ozbiljnije bavio problemom religije. U člancima "Vrenje 11 Maćedoniji" iz 1909. godine. "Klanje po Turskoj" iz 1909. godine. "Revolucija u Portugaliji" iz 1910. godine. "Izbori u Austriji" iz 1911. godine, evidentno je da fenomen religije 11c posmatra u drušlveno-islorijskim uslovima u kojima živi i dclujc. već kao sekundarnu društvenu pojavu, objašnjavajući politička i društvena zbivanja u drugim zemljama. 103 Jovan Skcrlić "Svelozar Marković: Njegov život, rad i ideje". Beograd, Prosveta, 1965, str. 352. Kolo: Sabrana dela Jovana Skerlića, knjiga 11, str. 260-262, Skcrlić je prc objavljivanja knjige o Svetozaru Markoviću iz 1920. godine, još 1911. godine u časopisu "Slobodna misao" (br. 2, str. 13-16) objavio članak "Antireligioznost Svetozara Markovića". 104 Isto, str. 262 105 Slobodan Jovanović "Svclozar Marković", Beograd, 1903. godina, str. 9: U drugom izdanju knjige iz 1920. godine, autor je na str. 187-217, štampao i svoj prikaz knjige Jovana Skerlića o Svetozaru Markoviću, svojevremeno objavljen u Srpskom književnom glasniku 1910. godine. 106 Rad "Socijalizam ili društveno pitanje" štampan je u listu "Rad" 1874. godine. 107 Svclozar o odnosu morala i religije ističe "Moral se razvija napred nerazdvojno sa umnim razvitkom. Religija naprotiv opada sa umnim razvitkom: religiozno oduševljenje iščezava, religiozno osećanje tupi se, religija postaje kao puka formalnost, gomila obreda bez smisla i sadržine-organizovano sujeverje”. (S. Marković "Sabrani spisi", knj. IV. str. 401). 108 Isto, str. 402) 109 Do sada su, iz obimne bibliorafije o Svetozaru Markoviću, na temu ovog rada objavljeni samo ovi radovi; Gligorijc Ernjaković: "Srpski socijalistički pisci o religiji", Beograd, 1952, Kolo, biblioteke KNU, str. 7-12;

23

konotacije na temu vcrsko-naeionalno, očito da Svetozar još sedamdesetih godina 19. veka, daje pravu sociološku analizu nacionalnih mitova i ispravno sagledava značaj tradicije u srpskom narodu. Dclujući u doba kneza Mihajla kada nacionalni rom antizam doživljava vrhunac, (jer ideja nacional­ nog oslobođenja i ujedinjenja od tog doba već počinje gubiti narodno-oslobodilačko, u suštini progresivno značenje), Svetozar vizionarski sagledava dalji razvoj srpske nacije, koji se ne može vezivali za religijsku sam oidcntifikaciju sa "srednjovekovnim carevim a i ostalom gospodom ", već za pojavu klasnog pitanja, radničkog staleža u Srbiji, naročito u drugoj polovini 19. veka.

1.6. Vaša Pelagić - vesnik revolucije i bratstvo naroda na Balkanu

Vaša Pelagić, (1838-1899) pored Svetozara M arkovića, Živojina Žujovića i Mite Cenića, zauzim a značajno mesto u istoriji socijalističke misli i pokreta u drugoj polovini 19. veka na ovim našim prostorim a. Buran život ovog revolucionara, socijaliste, i narodnog tribuna započet u rodnoj Bosni, kada u Brčkom (gdc boravi od 1860. do 1863. godine) kao učitelj osniva jednu od prvih srpskih čitaonica u Bosni, nastavio se na M oskovskom univerzitetu, gde se upoznaje, sa idejama Č erniševskog, Pisarcva i ostalih ruskih narodnjaka, sve do progonstva u M alu Aziju 1869. godine i, kasnijeg dolaska u Srbiju 1871. godine, gdc se odmah uključuje u rad Ujedinjene omladine srpske (prilikom boravka u Crnoj Gori iste godine, osniva Družinu za ujedinjenje i oslobođenje srpsko). Vašu Pelagića kao socijalistu i borca za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje, ali i reskog i britkog kritičara društvenih zbivanja u Srbiji pod dinastijom O brenovića, u drugoj polovini 19. veka, borca protiv birokralije i verske zatucanosti, koji je uživao popularnost u narodu, naročito u Bosni i Hercegovini, najbolje oslikava njegovo viđenje bosansko-hcrcegovačkog ustanka iz 1875. godine, kada ukazuje na pravu klasno-soeijalnu suštinu ustanka, čiji cilj nije, "slovensko ujedinjenje, za veliko slovensko carstvo", kako se mislilo med velikim evropskim silam a, j e r, " ije d n i i drugi ne znaju, da pobunjeni narod nije ustao na oružje ni za slovenstvo ni za ncslovenstvo, ni za krune, ni za dinastije, već jedino za materijalno blagostanje svoje, za svoje pravo i slobodu". Pelagić je zato ijasanudcfm isanju karaktera ustanka, kada u "Istoriji Bosansko-Ercegovačkebune"; 1879.godine, piše: "Za panslavizam , težak bosanski ne bi dao ni svoje kokoši, a kamoli koju veću žrtvu činio, kao što je činio za oslobođenje i srećniji život." Pelagićeve ideje o potrebi zajednice slovenskih naroda na Balkanu, i šire, medu južnoslovcnskim zem ljama, zasnovane su na istorijskim, političkim, privrednim , prirodnim i ostalim elementi­ ma koji navode na zajednički život, ali i euiičke prevlasti drugih naroda na ovom prostoru, nad slovenskim . P elagićotom e 1891. godine piše: "Ako pogledamo na Slovene Balkanskog poluostrva, lamo ćem o videti kako ih tlačite pa i još tlače: Turci i nasljednici Vizantijc, (fanarioli), Grci, Arnauli pa i sami međunarodni pigm cji-Cincari, Grci, Arnauli i Turci, ne samo što su zauzeli divna mesta slavenska, nego su još i na milijune ih stamanili, iselili i pre opili u svoje narodnosti. Hiljadama sela i drugih mesta nalazim o sa slavenskim nazivima po ćelom Balkanskom poluostrvu, ali u njima već nema ili nestaje Slavena". Vaša Pelagić bio je mišljenja da će slovenski narodi propasti, ako se u skorijoj budućnosti ne ujedine ujedini slovensku uniju, bilo u zasebne unije, pošto je ova slovenska unija, "naročito nužna Bugarim a, Srbima i Hrvatim a". M eđutim , Pelagić u svojim promišljanjima o ideji slovenske unije, još krajem 19. veka, kada scjužnoslovenska država jedva nazirala na horizontu istorije, vizionarski piše: "A kad bi bili svesni ova tri brata da se ujedine, ukupno sa četvrtim bratom Slovencem, onda bi mi poslali i politička, i kulturna, i ekonom ska činjenica, koju bi sadanji naši ugnjetači, omrazivači i eksploatatori morali poštovati i slušati".

24

Vizija južnoslovcnskc unije, ipak, bi bila pod ulicajcm velike i moćne, "sjeverne slovenske države", pošto bi zauzela zamašno nicslo u Evropi, i onda "kad bi svi Srbi i Bugari sastavili jednu uniju solidarnu od Jadranskog do Crnog mora. Uskoro za lim došli bi u istu uniju i druga dva prisna nam brata: Hrvali i Slovenci", pisao je Pelagić 1891. godine, u delti "Slovenska unija i trojna unija Evrope". Pelagičeva zalaganja za pravednije društvene odnose u sredinama gdc je živeo i radio, pored žcsioke amireligiozne propagande, obuhvatala su i propagiranje ideje socijalizma, pravde, slobode i jednakosti, kako je pisao u svojoj poznatoj studiji "Socijalizam ili osnovni preporoda j društva" iz 1894. godine, - da nije daleko vreme: "kada će ljudi i narodi po njegovoj (Marksovoj) nauci uređivati se, radili i živeti". Bile su to za Pelagića klasno-socijalnc pretpostavke za oslobodilačku borbu porobljenih naroda, naročito u Bosni i Hercegovini, koji su teško živcli, socijalno i nacionalno obespravljeni i pod austrougarskom okupacijom. Pelagičeva vizija pravednog drušlvc, pored ideja 0 narodnoj skupštini kao osnovi za suverenitet naroda, "ujamčenju narodu potpune samouprave opštinske", potpune slobode štampe, slobode javnih i privatnih skupova, obuhvatila je i koncepciju, da se narodnost "prelije u veliku ideju međunarodne solidarnosti, u ideju čovečanskog bratstva. I ovo je neophodna potreba ljudska, jer ideja narodnosti nosi u sebi klicu međunarodne mržnje i zavadanja, što vrlo često prazne svađe i ratove javlja, koji strahovitu štetu i nesreću donose i ostavljaju", kako je pisan u delti: "Kakva prava trebaju narodu pa da istinski napredovati može i da dođe u carstvo opšteg blagostanja i znanja, u carstvo pravde i mira", štampanom u Beogradu 1882. godine. Kritikujuči oštro, barem za ono doba, nepravedne društvene odnose u Srbiji i apelujući na uspostavljanje pravednijeg drušlvc, do kojeg se stiže korcnilim socijalnim promenama, Pelagić se pokazuje kao izrazito nedogmtislički mislilac, jer ne robuje nikakvim autoritetima: "Ja od svakog vladalačkog imena i veličanstva perem ruke i zatvaram usta. Ja sam u njima spominjao samo besne 1krvoloke vladare, koji po sili svojih prerogativa dižu ovaj narod protivu susednih naroda, zbog dvorskih ženturina, i onih koji u obesu svoga razvitka dižu oružje protivu svoga naroda, koji traže da mu se ne gaze i priznaju njegova prirodna politička, prosvetna i ekonomska prava", (“Druga Pelagičeva odbrana održana pred sudom 5. juna 1896. godine u Beogradu, zbog optužene knjige: "Koje prestupnik i buntovnik, a ko ruši imanje i porodicu" Beograd, 1897) klanjajući se u duhu narodnjašlva "veličanstvu duha i požrtvovanja onih svetskih boraca koji izdržašc mlogogodišnju borbu sa silnom i velikom Turskom carevinom, u ime oslobodenjaSrbije u početku ovog veka". Pelagičeva, na momente protivurečna shvatanja nominalnog oslobođenja i jedinstva srpske nacije, koje se ne svodi samo na granice Kneževine Srbije, već zauzima: "rajski prostor zemlje od Jadranskog mora do Vidina i Oršavc, i od Kupe, Drave i Moroša do Vardara i Bojane rijeke, na kojoj stoji rasejan, nesjedinjen narod srpski, koji sve narodno i čovečanskih osobina sposobnosti ima, što državu-državom i narod narodom, u pojmu sadašnjega veka može stvoriti", o čemu je pisao u Radu: "U amanet Srbinu i Srpkinji", na Cclinju, 1871.) prosto se "tope" pred njegovim poimanjem narodnosti, idejom oslobođenja, "svesrpskog ujedinjenja, kao i prevelike važnosti javnog udruži­ vanja i dogovaranja, jer poznadoše da bez javnog bratskog zbora i dogovora nije ni zamisliti da se po duhu ovog vjeka i po potrebi i želji srpstva nepredovati se može, da se željeno naše jedinstvo ostvari, i do prave podpune slobode dodc". Ukazujući u "Javnom pismu Gledstonu, engleskom ninistru spoljnih poslova", 1881. godine, na neodrživost austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini, jer je narodu nameuiula brojne poreze i ograničila mu ionako tanke slobode i prava Stoje uživao pod turskom upravom, Pelagić uzvikuje: "Austrija sa takvim uredbama i zakonim koje ona propisuje za narod, a bez naroda i njegove skupštine, stvara vulkansku struju koja će ranije ili docnije učinili damar u vidu nove bune, koja jamačno ni ostaloj Evropi mila bili neće. To će bili, to mora biti: jer te autrijske uredbe stvaraju opšle nezadovljstvo kod sviju vjerozakona ovih pokrajina, a nezadovoljstvo je narodna bolest, koju on mora liječiti. Lijek mu je za tu bolcst-rcvolucija". Dokazujući da socijalizmu ima mesta i u Srbiji, jer "struju valovite rijeke ne može niko ni zaustaviti, a kamoli joj prekratit tok", Pelagić analizom klasnih suprouiosti u ranim fazama razvitka građanskog društva u Bosni i Hercegovini i Srbiji, 25

(imajući u vidu slcčcna saznanja o nužnosti klasne borbe obespravljenih društvenih grupa, lokom boravka u Trslu, Beču, Gracu i Cirhu) dolazi do slava da je došlo krajnje vrem e da "radničko veličanstvo" upotrebi svu silu za ostvarenje socijalne i nacionalne revnopravnosti, Sto mo/.c učiniti sam o radni narod, kao subjekat socijalnih promena. Revolucionarna gibanja na Balkanu krajem 19. veka, Pelagić je podržavao, naročito ona u M akedoniji, i u obrazovanju slobodne m akedonske države na temeljima razrušene olomanske im perije, video j e neophodan uslov stvaranja slobodne balkanske zajednice naroda. Polazeći od prirodnog prava o jednakosti ljudi, "svi su ljudi po zakonu prirode jednako stvoreni i večna braća, i kao takvi traba da žive i da umiru slobodni, ravnopravni i solidarni". Pelagić je novu državu zam išljao kao političku ekonom sku zajednicu jednakosti i ravnoprav­ nosti, "pod koju će stupati u bratski i slobodni savez i svi ostali balkanski i podunavsko-posavski narodi". Tim e je anticipirao kasnije ideje socijaldem okratske misli Srbije, o islorijskoj nužnosti stvaranja slobodne, dem okratske, bratske federacije naroda i država na Balkanu, gde bi se našlo mesta za slobodnu i nezavisnu M akedoniju.

1.7. Dimitrije Mila Cenić - sledbenik ideja Svetozara Markovića

Dimitrije Mita Cenić, (1851-1888) savrem enik, a kasnije, sledbenik socijalističkog učenja Svetozara M arkovića, svakako je najkontroverznija ličnost socijalističkog pokreta Srbije, krajem dnige polovine 19. veka. Od 1881. godine, pa sve do svoje prerane smrti oštro kritikujc Radikalnu stranku sm atrajući da se udaljila od izvornih socijalističkih ideja Svetozara M arkovića, a čini i nekoliko pokušaja za stvaranjem organizovanog radničkog pokreta, kao na priincr: Opšte radničko društvo iz 1881. godine. Iako se nije slagao sa nekim bitnim doktrinarnim postavkama socijalizma, osporavao M arksovc ideje o ulozi radničke klase u izgradnji socijalističkog društva, što ga je po nekim pitanjima odvuklo idejama balkanizm a i učenjima pnidonista, ipak, imao je stanovite zasluge za očuvanje socijalističkog pokreta i ideja u zaostaloj privrednoj i društvenoj strukturi zemlje, gde je zavladala radikalska revizija Svciozarcvih ideja. Upravo ovaj rad Dimiirija M ite Cenića, zasno­ van na uverenju da socijalisti u nerazvijenim zemljama mogu pobedili na osnovu dobro organizovane revolucionarne m anjine, pod kojom je podrezum evao savez zanatlija radnika i seljaka, pred­ stavlja temelj njegove aktivnosti u socijalističkom pokretu Srbije, u periodu nakon smrti Svetozara M arkovića. M eđutim, ovo nimalo ne um anjuje značaj njegovog pregalačkog rada na ideji nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, koja je u njegovo doba, s jedne strane, dobijala konture realne političke koncepcije u vladajućim buržoaskim krugovim a, izražena kroz legitimističko rešenje klasnih i nacionalnih suprotnosti na Balkanu, i ulozi srpske države i naroda u njihovom rešavanju, a s druge, još uvek se održavala Svelozareva kritika IcgitimistiČkih koncepcija i naglašavala ideja socijalne revolucije na Balkanu. M ila C enić, produžetak je ovih socijalističkih tradicija Svetozara M arkovića, o nacionalnom i socijalnom oslobođenju naroda, u osnovi-revolucionarnoj promeni društvenih odnosa u srpskom građanskom društvu, kao preduslovu opšte emancipacije medu narodima. Cenićevo poimanje nacionalnog pitanja proizlazi iz ccline njegovog stvaralačkog opusa, na­ ročito u onim segm entim a gde pokazuje klasnu podcljcnost i raslojavanje u srpskom građanskom društvu, i istorijski značaj ne sam o proletarijata, nego i "fabričkih radnika i zem ljodclaca", kao m ogućeg revolucionarnog subjekta koji prihvata scijalističku ideju kao snagu društvenih prom ena. U listu "Radnik", 1881. godine, u članku "Spoljna polidka", Mila Cenić kritikujc spoljnu politiku Srbije i naglašava da: "prava narodna politika spolja ne sine bili ni austrijska ni ruska, ona treba da obrati svoju brigu na održanje prijateljskih saveza sa balkanskim narodim a, a zatim sa narodim a koji su pod Austro-Ugarskom . Srbija ne može i ne treba da prcti okolnim velikim drža-

26

vama svojom majušnom vojskom, već svojim moralnim uplivom na njene podanike". Glavnu opasnost za Srbiju, Mila Cenić je video u proširenju spoljnopolitičkog uticaja Autro-Ugarske ne samo na Bosnu i Hercegovinu, već i Kosovski sandžak: "Padne li naum Srbiji da se proširi put novog Pazara, Mitrovicc, Prištine ili Prizrena-neće ona imali da se bori sa Turskom. Austrija je tu da pokaže da je to zemljište prolaz njenog espapa i ne srne doći u tuđe nikc". U mnogim napisima kao u obnovljenom "Radniku" iz avgusta 1881. godine, Mita Cenić, je pisao o štetnim poslcdicama, pre svega za narod, politike vezivanja Srbije, kako za Rusiju, tako i za Austriju, što su naizmenično Činile tadašnje političke stranke u Srbiji. Cenić je smatrao da treba sačuvati nezavistan položaj sa osloncem na suseđne balkanske države, jer: "treba da se držimo politike napretka i da stupimo u svemu sa svima naprednim strankama u Evropi", kritikujući ideju panslavizma sledećiin rečima: "Slovcnofilslvo treba da je humano, federalno-narodno, a ne centra­ lističko, pa tek daje zaslužno pažnje i podržavanja". Polemišući sa novosadskom zastavom, koja se stavila na stranu beogradskih radikala u napadu na Cenića, sasvim argumentovano govori o mogućim pravcima srpske spoljne politike: "Kakav može bili sigurniji put naše spoljne politike, ako ne taj, da se vodi više računa o naprednim elemen­ tima i s njima preko svojih agenata da se dode u vezu: zatim da se stupi u najintimniju vezu sa svim državicama na Istoku, kao Bugarskom, Vlaškom, Rumclijoin, Crnom Gorom i Grčkom", kao i da se: "podignu najsimpatičniji odnosi sa svim Slovenima u Austro-Ugarskoj, a naročito sa Srbima i Hrvatima. Iz novinskih napisa Mite Cenića u listovima: "Borba", "Istina", kao i obnovljenom "Radeniku" iz 1881. godine, koji je ubrzo bio zabranjen, propagira se i ideja balkanske zajednice, u formi balkanske, odnosno južnoslovenske federacije i uspostavljanja najuže »aradnjc medu svim narodima i njihovim državama. 0 osnovama za saradnju medu narodima, Cenić, juna 1881. godine piše: "Kad bi uzeli za vezu medu narodima, ne veru, ne njihovu slavu, no demokratska osećanja i demokratske težnje zaista ne bi bilo tili razdora i tili nevolja što biju u glavu i nas, i Hrvate i Bugare, i sve đuture...", što zajedno sa klasnim interesima obespravljenih masa čini osnovu za socijalnu integraciju naroda u veliku privrednu i društvenu celinu na Balkanu. Cenić je govorio i pisao o potrebi bratskog jedinstva jugoslovcnskih naroda, pošto se: "razrodišc i najprisnije srodeni narodi, zavadiše se prava braća, i od onih lepih snova što se kadgod našahu u vazdulnt o zajednici Jugoslovena, ostaše samo tragovi još većeg razdora...". Iz tih razloga, osuđivao je šovinizam i nacionalizam svake vrste, ma odakle dolazio. U Članku "Srboljubi i Srbož.dcri", objavljenom 14. juna 1881. godine, u obnovljenom "Radeniku", zalaže se za bratstvo srpskog i hrvatskog naroda, i govori o potrebi jedinstva srpskog, bugarskog, hrvatskog naroda, i svih koji "žive med sobom i poštuju se, trpe svoju nevolju zajedno i muče se i bore sa svim nezgodama, što nas sabijaju u zemlju..." jer, "Srbin u Austriji kao i u Srbiji, Hrvat u Trojednici, Bošnjak u Bosni i Bugarin na Balkanu-svi oni viču: ugušišc nas poreze, satrše nas Činovnici, upropastiše nas globadžije - a mi njihovi zastupnici, umesto leka tim jadima pružamo im kost od koje se ne mogu zasititi, ali oko koje će se zavaditi". U listu "Borba" čiji je urednik 1881. godin, bio i Mita Cenić, kao i naredne godine u novopokrenutoj "Istini", kritikuje se šovinizam buržoasko-monarhističkili krugova u Srbiji. Vladajuće građanske partije, još tada, kritikovale su socijaliste da ne priznaju narodnost, što će kasnije, krajem 19. i početkom 20. veka, postati opštepoznato i prihvaćeno, sintagmom da su socijalisti, u ime klasnih, zanemarivali nacionalne interese sopstvenog naroda. Kritikujući vladajuće buržoaske slo­ jeve, rečima: "Vi se i na dalje ushićavate kraljevinama, "starom slavom", Dušanovim dobom, dvorskim pozorištiina, svetkovinama, paradama...", Cenić je urednik lista "Berba", u kojem marta 1882. godine razotkriva "potpaljeni narodni fanatizam", i ukazuje na klasne korene nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, što je suprotno tvrdnjama, kako: "Crna Gora, Srbija, Bosna i Hercego­ vina, Dalmacija, Srem i sva Vojvodina treba da sačinjavaju jednu državu, jer su jedan narod". Pri lome se, ukazuje na potrebu, da srpstvu u "solidarnoj vezi sa okolnim narodima živi", i to u ravnopravnim uslovima na osnovama jednakosti, slobode i bratstva, čime se anticipiraju neke kasnije ideje o demokratskoj federaciji dobrovoljno ujedinjenih naroda na Balkanu.

27

C enić je po shvatanju nacije kao prolazne islorijskc kategorije i nacionalnog, istovrem eno i kao socijalnog pitanja dosledni sledbenik i nastavljač učenja S vclozara M arkovića, posebno kada j reč o balkanskoj federaciji, koja sc tamelji na klasnim interesim a obespravljenih društvenih klasa. Na taj način, produžuje ideju Svelozara M arkovića i obnavlja socijalistički pokret sve do pojave lista "Socijaldem okrat", i klasnog socijalističkog i radničkog pokreta u Srbiji početkom 20. veka doba Dim itrija Tucovića i D ušana Popovića, zahvaljujući kojima, srpski socijalisti, odnosno soci­ jaldem okrati, kao revolucionarni, radnički pokret, biće cenjeni i uvažavani u redovim a Druge socijalističke internacionale, i poznati u evropskom socijaldem okratskom pokretu početkom XX veka.

28

"Mi smo prc svega i uglavnom socijalni pokret pokrci jedne klase, a ne jedne nacije. Ali, baš u tom klasnom karakteru našega pokreta, mi gledamo naše prcimućstvo nad svima dosadašnjim velikim islorijskim pokretima i najpouzdaniju garanciju za pobedu sviju uzvišenih i kulturnih ideala, računajući tu i nacionalni ideal". Tucović

II DRUŠTVENO-EKONOMSKI USLOVI NASTANKA I RAZVOJA SOCIJALISTIČKOG, RADNIČKOG POKRETA U SRBIJI, KRAJEM 19. I POČETKOM 20. VEKA

2. 1.

P r iv r e d n i i d r u š tv e n i r a z v o j S rb ije d o 1 9 0 3 . g o d in e

Ubrzani društveni razvoj i prerastanje Srbije od zaostale u privredno razvijenu državu, zapo­ činje razvojem zanatske proizvodnje, stvaranjem esnafa još šezdesetih godina 19. veka, da bi puni zamah dobio osamdesetih godina donošenjem zakona o potpomaganju industrijskih preduzeća 1873. Ovim zakonom industrijska preduzeća bila su delimično ili potpuno oslobođena plaćanja carine i uzgrednih taksa na ulaz mašina, oruđa i sprava, grade, sirovina, uglja i drugih predmeta potrebnih za ustrojstvo i rad fabrika,1čime su se stvorili neophodni uslovi nepovoljnih trgovinskih ugovora zaključenih s Austro-Ugarskom 1882 i 1892. godine. Privredni polet nastao posle donošnje zakona o potpomaganju domaće radinosti (industrije) od 1898. godine po kome je povlašćena industrija oslobođena neposrednih poreza, dobio je ubrzani razvoj posle carinskog rata Srbije i Austro-Ugarske 1906-1911. godine, kada je broj preduzeća u Srbiji od 105 1903. godine porastao na 428, a broj radnika dosegao oko 16. 000. Promene u privrednoj strukturi uslovile su menjanje društvenih odnosa, posebno odnos klasnih snaga, tako da se povećava broj Štrajkova, bojkota i tarifnih pokreta. Prema Izveštaju Radničke komore, u Srbiji je tokom 1909. godin vodeno 47 štrajkova od ukupno 14 nagodnih, 33 odbrambenih 43 organizovanih, i svega 4 neorganizovana štrajka, u kojima je učestvovalo 1244 radnika. Donošenjem Zakona o radnjama 1910. godine reguliše se živobii i radni uslovi već narasle i klasno organizovane radničke klase koja u organizovanoj političkoj borbi postaje značajna društve­ na snaga u privrednom razvoju Srbije. Nikola VuCo "Privredna istorija Srbije do prvog svetskog rata", Beograd, 1955, str. 248.

29

Uporedo sa prodorom industrije u zaostalu privrednu i društvenu strukturu obrenovićevske Srbije, razvijaju se i političke institucije. Uvođenjem buržoaskog parlam entarizma 1888. godine, đclim ično se rešava joS, od vrem ena kneza MiloSe otvoren problem suvereniteta, "podele vlasti" između narodnog, predstavničkog lela i kneza, sa večilo isticanim slobodarskim sam oupravnim tradicijama srpskog naroda, koje ovom problem u daju sa pojavom radničke klase toliko nužnu, klasnu dim eniziju. Razvitak industrije nije sam o doprinco formiranju građanske klase, društvene svesti koja ne želi da vidi "da u Srbiji ima mesta i radničkom staležu", već i formiranju političkih partija unutar sam e buržoazije, čije se istaknuti pojedinci u ranim godinam a napajaju idejama liberalne, napredne E vrope, ali i socijalističkim učenjim a Svetozara M arkovića. Osnivanje Radikalne, formiranje Li­ beralne partije šezdesetih godina i N apredne stranke osamdesetih godina, izraz je društveno-ekonom skog razvoja Srbije, posebno osam desetih godina 19. veka kada se već naziru klasne suprouiosti i nacionalne osobenosti "svakog odelitog" naroda na Balkanu, ali i naprednih shvatanja liberalne E vrope koja su prodirala preko Školovanih "otcčstvenih sinova", i u dodini sa sam oupravnim tradicijam a naroda, dobijalc univerzalno značenje sažeto u Svetozarevoin stavu socijalne revolucije iznutra na osnovu narodnog suvereniteta i opštinske sam ouprave, a spolja: "revolucija u Turskoj i federacija na Balkanskom poluostrvu". Prevladavanja feudalnih društvenih odnosa i političkih institucija omeđenih kneževom sam o­ upravnom ocrtavalo se kroz docniju privrednu i političku istoriju Srbije u vidu: Đakove bune 1825. godine. Petrovskc skupštine 1848, Svetoandrejske skupštine 1868, u suštini kao borba dve različite koncepcije privrednog i društvenog razvoja: građanske, zasnovana na privatnoj svojini, tek stasale birokratske, buržoaske klase, i narodne, zasnovane na učenjim a i političkoj borbi Svetozara M ar­ kovića za sam oupravu i socijalni preobražaj nepravednih društvenih odnosa koji dosežu do politič­ kih shvatanja Diinitrija Tucovića i njegovih savrem enika u socijldeinokratskom pokretu Srbije. Česte političke krize u sprskoin društvu početkom 20. veka izazvane stranačkim sukobima oko vlasti, ustanici seoskih m asa protiv tiranije i bespoštedne ekspoloatacija 1883. i 1893. godine, a z a "opšlinsku sam oupravu", Česte prom ene na prestolu dinastije Obrenovića koje su zemlju vodile u neuspele ratove sa susednim zem ljama, dovela su do državno-pravnih i političkih prom ena 1903. godine. Poznavanje društvenog razvoja Srbije, posebno političkih procesa i institucija do "majskog prevrata" i njegovo poredenje sa razvojem srpskog društva do prvog svetskog rata pruža solidnu osnovu za objašnjavanje stvarne "unutrašnje suštine" klasnih odnosa često prikrivenih nacionalnim interesim a buržoazije i m onarhije. Pojavljivanje organizovanog radničkog pokreta u Srbiji krajem 19. veka i prvim godinam a 20. veka težište istorijske analize pom era sa istraživanja čisto nacionalnih problem a na oblast dijalektičkog odnosa klasnog i nacionalnog, pri čemu nacionalno oslobođenje i ujedinjenje više nije sam o "nacionalni zadatak" buržoaskili snaga, vojnih krugova i nacionalnih "srpskih udruženja u neoslobođenim krajevim a", već i radničke klase koja u revoluciji naroda i nacija na Balkanu, samostalnoj dem okratskoj, samoupravnoj federaciji ravnopravnih naroda pro­ nalazi rešenje istočnog, odnosno balkanskog pitanja.

2.2.

F o r m ir a n je k l a s n o g , s o c i j a l i s t i č k o g r a d n ič k o g p o k r e t a u S r b iji, u s v e tlu

o d n o s a k la s n o g i n a c io n a ln o g p i t a n j a

Razvitak proizvodnih snaga u Srbiji nastao kao razultat unutrašnjih društvenih prom ena i težnji naprednih liberalnih slojeva da se uključe u tokove evropske istorije, naročito posle industrijske revolucije i uvođenje m ašinskog načina proizvodnje u drugoj polovini 19. veka, prodor socijalis­ tičkih ideja u južnoslovcnske zem lje preko teorijsko-političkog rada Živojina Žujoviča, Svetozara M arkovića sve do osnivanja Srpske socijaldem okratske partije u prvim godinama 20. veka, sači-

30

njavaju specifičan razvojni proces u kome klasni momčinu postaje odlučujući faktor nacionalne emancipacije, ne samo naroda, nacija, već i pojedinca kao subjckia istorijskog procesa, naročito u dijalektičkom odnosu: opiti nacionalni interes nacije, posebni nacionalni interesi pojedinih klasa i društvenih grupa, - pojedinačni interesi (nacionalni), pojedinaca kao građanina. Ovaj razvojni istorijski proces političkog organizovanja proletarijata usmeren u početku na poboljšanje materijalnog položaja, započinje još od vremena kada su u nerazvijenoj privrednoj i društvenoj strukturi Srbije radništvo činili zanatski radnici, koji već osamdesetih godina 19. veka počinju osećali poslcdice novih krediuio-monctarnih i fmanskijskih transakcija što ih uvodi tek stasala srpska buržoazija. Pokušaji za osnivanje partije, ekonomske i političke organizacije radništva javljaju se u vreme kada esnafski način proizvodnje biva potisnut novim i modernijim mašinskim, industrijskim, pro­ padanjem sitnih zanatskih radionica i čitavih zanata, izražene ekonomske krize na selu (koje potis­ kuju zelenaški kapital), a radništvo biva potisnuto na margine društvenog života, i u pojedinačnim tarifnim i strukovnim pokretima traži izlaz iz narasle društvene krb.e. Pokušaji za osnivanje partije započinjali su još od vremena Živojina Žujovića, Svetozara Markoviča, posebno Mite Cenića. Dragiša Lapčević piše u "Radničkim novinama" 1904. godine uspomenu pod naslovom "Pokušaji za osnivanje partije". "Radnici koji su bili pristupili zanallijskom udruženju otpočeli su uviđati: kako je zajednički rad nemogućan, pa su pokušavali da se zasebno organizuju. U tome su im pomogli i velikoškolei socijalisti, ali opet bez uspeha" .2Time se objašnjava značaj i cilj poziva radnicima objavljenog na prvoj stranici "Radničkog lista" 1901. godine: "Naša ukopna i ženidbena društva jotpevala su svoje i za radnike i radionice u Srbiji, nastaje sada doba smišljenoga i ozbiljnoga rada na svom boljiliku, a ne lutanju za koje kakvim golim fantazijama. Da jasno shvatanje radnika uputimo što pravilnije i pravcem, da sebi damo oruđe kojim ćemo moći razlikovati dobro od zla, istinu od laži, i predrasuda, pravdu od nepravde, prijatelja od neprijatelja - mi smo smatrali za našu dužnost da osnujemo Beogradsko radničko društvo čija je pravila uprava gr. Bograda 6. o.m. potvrdila i koje je otvorio upis u Članstvo".3 Osnivanje Glavnog radničkog Saveza i Srpske socijaldemokratske stranke (20. jula), 2. avgusta 1903. godine, za koje su Radničke novine izveštavale da će biti: "svelaodan u istoriji srpskog radničkog pokreta. Toga dana će se uraditi kamen temeljac svemu budućem radu na snaženju proleterske klasne svesti",4 bio je: veliki događaj u borbi srpskog radništva protiv nepravednih društvenih odnosa i eksploatacija. Srpska socijalđmokratija usvojivši program nemačke socijalde­ m okrate iz 1891. godine, po rezultatima istraživanja Sergija Dimilrijevića: "Stojeći na klasnim stanovištima, postavila je sebi kao glavni zadatak izgradnju klasnog radničkog pokreta. Na samom početku svoga postojanja, na osnivačkom kongresu stranke, ona zbog toga nije zauzela stavove po nacionalnom pitanju. Zato se u Programu stranke, prihvaćenom na Osnivačkom kongresu ovo pitanje nigde ne pominje".3 Suprotno ovakovom shvatanju odnosa klasnog i nacionalnog pitanja, iz samog "klasnog, revolucionarnog bića partije koja se ne bori: "za nove klasne povlastice i preimućstva, već za ukidanje vladavine i samih klasa i za jednaka prava i jednake dužnosti sviju bez razlike pola i porekla", jer: "polazeći od ovog gledišta ona se u današnjem društvu bori ne samo prouv ckspoloatacije i ugnjetavanja nadničara, već protiv sviju vrsta ekspoloatisanja i ugnjetavanja, pa

RndniCke novine br. 95, Beograd, 24. oktobra 1904. 3 Radnički list br. 5, Beograd, 10. mart 1901. Pojedini autori razvoj radničkog pokreta sagledavaju kroz više etapa kao napr: Mladen VukomanoviC "Radnička klasa Srbije u drugoj polovini XIX veka" "Rad", Beograd, 1972. str. 122-164; Vićentije DordeviC: "Borba za stvaranje srpske socijaldemokratske partije" (1870-1903), Zbornik "Spisi socijaldemokratska partija" Beograd. 1964. str. 79-99. 4 Radničke novine, Beograd, br. 33. 20. V II1903. 5 Sergije DimitrijeviC: "Socijalistički radnički pokret u Srbiji 1870-1918", Nolit, 1982. str. 171.

31

bile one upravljene proliv klase, partije, pola ili ra s e " /' m oguće je zaključili d a je ova partija srpskog proletarijata u islorijskim uslovim a unutrašnjih klasnih prolivurcčnosti, prodora imperijalističkih snaga na Balkan i nacionalnih prolivurečnosti samih balkanskih naroda, posedovala osnovne prcduslove za jedinstvo klasne i nacionalne borbe. Ona se temeljila na stavu: "Oslobođenja radničke klase delo je dakle, na kom e pojedinačno učešće imaju radnici sviju kulturni zemalja. U ovom saznaju oseća se i izjavljuje Socijaldem okratska stranka u Srbiji solidna sa radnicima svesnim svoga klasinskog položaja u svim ostalim zem ljam a",67 uključuje zajedničku akciju svih organizovanih socijaldem okratskih partija, naročito Balkanskih zem alja, slično kasnijem Tuccvićcvom stavu u članku "Događaji na Balkanu i socijalna dem okratija", 1912. godine: "Mi hoćemo slobodu svoga naroda ne uništavajući slobodu drugih".8 Povezivanje klasnog i nacionalnog momenta srpski socijldem okrati sagledavaju u rclnim drušlvcno-islorijskim uslovim a, istorijskoj stvarnosti na Balkanu krajem 19. i početkom 20. veka. Klasa i nacija u drušlveno-islorijskim uslovima Srbije dobijale su univerzalno značenje, razvojne dina­ m ičke političke kategorije, ali i razvojnog istorijskog procesa izraženog u klasnoj borbi suprotstavIjcnili društvenih grupa u već formiranim icritorijalno-poliličko-privrednim i etnografskim cclinama naroda u Svetozarevo vrem e i, nacija u Tucovićcvom socijaldem okratskom periodu, zato je naci­ onalno oslobođenje i ujedinjenje dobilo klasnu komponentu pored nacionalnih interesa buržoazije, često izjednačavanim sa interesim a celog naroda. U takvim uslovim a "pitanje nacionalnog oslobo­ đenja" dobija nove istorijske činioce i nove socijlnc dimenzije. Prevladivanje klasnog nad nacionalnim9 oseća se i u stavovima Radovana D ragovića, osnivača radničkog pokreta u Srbiji koji u pismu Tucoviću oktobra 1898. piše da "ne postoji narod uopšte" već "postoje sam o klase" imajući u vidu konkretne društvene uslove i zakonitosti klasne borbe u S rbiji".10 Nekoliko godina kasnije u članku "Apostoli slovenstva" naglašava dualizam slovenofilske politike, razotkrivajući, slično Živojinu Žujoviću šezdesetih godina 19. veka, ugnjetačku politiku "pravoslavne majke zaštitnice" carske Rusije: "Samo buržoaski političari mogu igrati u isto vreme dve uloge: u svojoj zemlji bili istaknuti dem okrati, i tobože boriti se za slobodu naroda, i biti skutonoše onih što varvarski gnječe niski narod. Mi možemo želeti duhovnu vezu sa ruskim naro­ dom , ali ne sa ruskom jezuitskom diplomacijom i njenim agentim a koji tumaraju po slovenskim državicam a i pričaju o miroljubivosti N ikolaja".11 R adovan Dragović ističe klasni karakter političkih odnosa Srbije i Rusije kada sm atra da: "Istinska ljubav i snaga m ože bili jedino između ruskog i srpskog radnog naroda, izm eđu kojih je m anje razlika nego li izm eđu ruske buržoazije i srpskog proletarijata. A tu ljubav donosi samo revolucionarni radnički pokret Rusije i Srbije, a ne zvanični apostoli slovenstva".12 Shvatanje na­ cionalnog pitanja posebno nacionalnih odnosa naroda i nacija na Balkanu proizlazi iz teorijske po6 "Članska knjižica Srpske socijaldemokratske partije, Beograd, 1904. str. 11-17, Arhiv za istoriju radničkog pokreta Srbije SDP 16. "Srpska socijaldemokratska partija", knjiga prva, Nolit, Beograd, 1966. str. 77. 7 Isto, str. 77 (drugi izvor) 8

D. Tucović "Događaji na Balkanu i socijalna demokratija", Radničke novina, br. 200,1912. godine. 9 O nacionalnom pitanju u srpskoj socijaldemokraliji dr. Živan Stojković piše: "Prihvalajuće Erfurtski program Nemačke socijaldemokratske partije koji nije sedržavao stav prema nacionalnom pitanju Što u Nemačkoj i Evropi nije, u ovom periodu bilo primarno, SSDP nije dopunila svoj program ovim suštinskim pitanjima razvoja odnosa na Balkanu". Srpska socijalna demokratija i makednosko nacionalno pitanje 1903-1919, Lcskovac, 1979. str. 159. 10

D. Tucovič "Pisma jednog stolarskog šegrta", br. 13,1920. godine, str. 50-53 11 "Radničke novine", br. 44,1. X I1902. godine. 12 Isto 32

vezanosti nacionalne problematike od vremena Svelo/.ara Markovića,11 do socijaldemokratskog perioda Tucovića, u jednom dužem teorijskom kontinuitetu, pri čemu, izvorne ideje zasnovane na revolucionarnoj izmeni društvenih odnosa, u uslovima kolonijalizma i prodora imperijalizma na Balkan dobijaju istorijsku potvrdu. Teorija nacionalnih odnosa kod Svetozara svedena na "Stvaranje federativnog druSlvcnog uređenja zasnovanog na načelu samouprave do koje bi se doSlo kao raznim jedne nacionalno-oslobodilačke revolucije", u Tucovićcvo doba kada se formira radnička klasa, i javljaju težnje za nacionalno oslobođenje iz sredine samih porobljenih naroda, ujedinjenje dobija dublji smisao u pravu naroda na samoopredeljenje, kao pravno-polilički postulat oslvarljiv: "ncusposlavljcnjein, političkog uticaja Rusije, Austro-Ugarske", već je potrebno da savez balkanksih državica bude sopslveno delo balkanskih naroda, izvršeno preko parlamenta i bez agresivnih težnji za poroblja­ vanjem ostalih balkanskih narodnosti".1314 Ostvarenje principa "prava naroda na samoopredeljenje" u Sveiozarcvom viđenju nacionalnih odnosa u budućoj balkanskoj federaciji, ne na načelu narodnosti, "no na ličnoj sudbini onih koji slupaju u saveznu zajednicu, ali satnim lim činom ujemčava se i svačija narodnost, jer se lim daje pravo i svakoj narodnosti da zauzme samostalnu grupu u savezu",15 dobija kod Tucovića značaj istorijske kategorije koja odgovara razvitku građanskog (civilnog) druSlva u Srbiji, od 19031913.godine. Narodnost, kako piše Tucović u članku "Buržoaska i proltcrska Srbija" 1911. godine; "i u pogledu nacionalnog otpora, kao i u svakom drugom, njen sadašnji položaj je sasvim drukčiji nego u prošlim vekovima, prvo gore u Austriji, i dole u Turskoj, mi vodimo jedan isti proces probijanja istorijskili naroda u red istorijskih, sa lom razlikom što je taj proces gore već završen, a dole je tek započet".16 Klasno i nacionalno u socijaldemokratskoj misli Srbije, u istorijskoj ravni, između ostalog, pokazuje se i kao borba radničke klase protiv kapitalističke eksploatacija - kao politička borba. Bez političkih prava: "ne može radnička klasa voditi svoju ekonomsku borbu niti razviti svoje ekonom­ ske organizacije. Ona ne može izvojevali prelazak sredstava za proizvodnju i opštu svojinu, dok ne zadobije političku silu",17 jer, kako piše Tucović 1908. godine: "Rad socijalne demokralije na političkom i ekonomskom uzdizanju mase naroda, njena borba za opšle pravo glasa, za pravičniju raspodelu državnih tereta, za narodnu odbranu i zakonsku zaštitu radnika od većeg su značaja baš i za nacionalni otpor od svili šovinisličko-rcakcionarnili ustanova buržoazije".18 U istoriografiji radničkog pokreta Srbije različita su shvatanja odnosa klasnog i nacionalnog pitanja u socijldemokratskom pokretu. Smatramo da nisu dovoljna objašnjenja za prevladavanje klasnog interesa pored prihvatanja Erfurtskog programa, u tome, "što je Srbija tada predstavljala nacionalno homogenu državu, pa uslijed loga u trenutku donošenja programa SSDP nije obraćala problemima nacionalnog pitanja te se ova materija nije našla u njenom program u". 19 Istraživanja

13 Ilija T. Stojančić: "Osnovni konstitutivni elementi Markovićevc teorije nacionalnog pitanja naših naroda", "Gradina", Niš, str. 25.1975. godine. 14 D. Tucović "Nećemo ratove", Beograd, 1914. 15 S. Marković: "Socijalizam ili društveno pitanje" Rad, 1874. 16 D. Tucović "Buržoaska i proleterska Srbija", Radnićke novine, Beograd, 1911. godine. 17 "Program SSDP", Srpska socijaldemokratska partija, knjiga I, Beograd, 1966, str. 77. 18 D. Tucović "Iz borbe u borbu", Radničke novine, oktobar 1908. godine. 19 B. Redžić "Tokovi revolucije" X-XI Beograd, 1974-5. str. 246. "Stavovi srpske socijaldemokratske partije prema Balkanskom i Jugoslovenskom pitanju’

33

pokazuju da iako sc nacionalno pitanje nije pokazivalo kao unuirašnjc-puliiičko pitanje,20 i pored postojanja stanovnika nesrpske nacionalnosti, ipak ne m ože izvesti zaključak d a je stav SSDP, sa svim njegovim principijelnim elem entim a, bio izgrađen i pre VII kongresa i formulisan pod pritis­ kom praktično-poliličkih potreba: 1903. kada je trebalo zauzeti stav prem a Ilindcnskom ustanku i 1908. kada sc partija našla u buri aneksionih zbivanja".21 Sm atram o da je potpunije objašnjenje ipak u dijalektičkom shvatanju odnosa klasnog i naci­ onalnog, je r istovrem eno rešavanje klasnih i nacionalnih suprotnosti, naročito imajući u vidu m e­ đunacionalne suprotnosti naroda i nacija na Balkanu, vodi nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju koje za pretpostavku ima dem okratsku, sam oupravnu, federalnu zajednicu svih ravnopravnih i slobodnih naroda i nacija. Tucovićcv stav o "privrednoj i političkoj zajednici" podrazum cva "zaje­ dnicu rada" politički slobodnih i ravnopravnih nacija i "oslobođenih pojedinaca", suprotno građan­ skim shvatanjim a koja nacionalno oslobođenje zasnivaju na suprostavljenom odnosu rada i kapitala. Zajednica rada zasnovana na kategoriji "oslobođenog rada i pojedinaca", koja uSvetozarcvom značenju podrazum cva "slobodu i jedinstvo srpskog naroda", u smislu, "potpunog oslobođenja od vlasti i tiranije, od um nog i m aterijalnog ropstva",22 kod srpskih socijaldem okrata znači, da: "soci­ jaldem okratski pokret, koji se bori za ostvarenje svojih sadašnjih i budućih ciljeva, ne radi na štetu već u korist nacionalnih prava",23 ostvarljivih ujedinjenjem "balkanskih naroda u jedno bratstvo, u formi federativnih republika, za sreću balkanskih naroda i za odbranu njihovu od kapitalističkih proždrljivaca jevropskih" .24 Srpski socijaldem okrati, posebno Tucović, m eđunacionalne odnose naroda i nacija na Balkanu posm atraju kroz više problem sko sadržajnih celina neophodnih za razum evanjc klasnih i nacional­ nih protivurečnosti: shvatanje nacije kao razvojne istorijske kategorije, (naročito u svetlu teorija austrom arksista o kuliurno-jczičkoj autonomiji naroda u dvojnoj monarhiji kao okvira za rešavanje nacionalnog pitanja naroda u Austro-Ugarskoj), značaja nacionalnooslobodilačkih pokreta balkan­ skih naroda kao izraza njihovih nacionalnih interesa, (posebno na prim eni M akedonije 1903. go­ dine, i kasnije 1908. godine prilikom aneksije Bosne i H ercegovine), uticaja imperijalizma ne samo velikih sila već i balkanskih državica oko podele M akedonije i uticaja u Albaniji, kao i ratnih sukoba 1914. godine i njihovog uticaja na formulisanje nacionalnih zadataka Srbije. Tucovićeva shvatanje nacije25 razultat je ne sam o negacije građanskih ideja, već i sagledavanja konkretnih društvenih zbivanja, previranja u Turskom carstvu, u prvim godinam a 20. veka. Slično Radovanu D ragoviću koji 1902. godine, piše da: "socijalna dem okratija niši sve veštačke prepone i granice izm eđu narodnosti. Socijalna Dem okratija jedina je danas koja u istini, iskreno propoveđa mir, ljubav i bratstvo m edu narodim a. Svaka narodnost ima prava na slobodan, samostalna život i razvitak",26 Tucović 1908. godine naglašava "Mi sm o, pre svega i uglavnom socijalni pokret, pokret

Scrgijc Dimitrijević "Socijalistički radnički pokret u Srbiji 1870-1918" Beograd 1982, str. 13: Mira Bogdanović ("Srpski radnički pokret 1903-1914, naličje legende"; Globus, Zagreb, 1989, str. 343-358: daje novo tumačenje radničkog pokreta u Srbiji, negirajući razultatc dosadašnjih istraživanja. 21

"Istorijski glasnik" Beograd, 1956, br. 3-4, str. 77; Zorica Priklmajer Tomanović u članku "Srpski socijaldemo­ krati i nacionalno pitanje" krilikuje stavove V. Strugara u knjizi "Socijalna demokratija o nacionalnom pitanju Jugoslovenskih naroda", Beograd, 1956, str. 16. 22 S. Marković "Sabrana dela" knjiga VI, str. 7 23 D. Tucović "Iz borbe u borbu", "Sloboda", narodni socijalemokratski kalendar za 1909. Beograd, 1908, str. 22. 24 D. Tucović "Nećemo ratove", Beograd, 1914. godine. 25 Tucović u pismu D. Popoviću iz Berlina, oktobra 1908. piše da: "čita dosta literaturu o nacionalnom pitanju". Arhiv Srbije, "Zbirka Dušana Popovića", br. 7 26 "Radničke novine, 1902. br. 28

34

jedne nacija. Ali, baš u lom klasnom karakteru našega pokreta, mi gledamo naše prcimućstvo nad svima dosadašnjim velikim islorijskim pokretima i najpouzdaniju garanciju za pobedu sviju uzvi­ šenih i kulturnih ideala, računajući tu i nacionalni ideal".27 Tucovićcv stav "Mi hoćemo slobodu svoga naroda ne uništavajući slobodu drugih", ukazuje na moguće načine razrešenja društvenih protivurečnosti ne samo u Srbiji, već i Sire na Balkanu. Smatrajući da se ovaj cilj može postići jedino stvaranjem jedne političke ccline na Balkanu u kojoj bi svi narodi bili potpuno ravnopravni (i Srbi, i Bugari, i Rumuni, i Grci, i Cincari i Cigani), bez obzira na to kojom je oblasti "pre nekoliko vekova koji vladar vladao" proizlaze sledeći stavovi: - uporednom analizom razvoja socijalističke i građanske misli u Srbiji, Tucović se svrstava u red Svetozara Markovića, upravo u stavu kada prevladavanje hegemonističke, zavojevačke politike srpske buržoazije prema susednim balkanskim narodima (albanskom, makedonskom i narodu u Bosni i Hercegovini), sagledava u formi kvalitativnih, socijalnih preobražaja građanskog društva u Srbiji, putem "demokratskih revolucija" u nizu zemalja; - analizom klasne strukture građanskog dništva, posebno političkog sistema buržoaske, par­ lamentarne demokratijc zasnovane na dominaciji birokratsko-upravljačkog sloja čiji, "klasno-nacionalni interesi i potrebe postaju opšlcnarodni usinercni prema istorijski još "neemancipovanim narodima", pokazuje se da je njihova ekonomske, politička i kulturna zaostalost neraskidivo pove­ zana sa društveno-ekonomskim uslovima nastanka i razvoja radničke klase u prvim dccenijama 20. ' veka; - slobodarske tradicije naroda ovog podneblja izražene u revolucionarnom oslobodilačkom naboju još od vremena buržoasko-demokratske ravolucijc srpskog naroda započele 1804. godine, u novim društveno-ekonomskim uslovima razvoja kapitalističkih proizvodnih snaga gube suštinsku odliku: "revolucionarno menjanje društvene stvarnosti moguće je samo kao rezultat klasne borbe proletarijata", čime nacionalno pitanje posebno nacionalni odnosi na Balkanu postaju sredstvo i kategorija građanske političke misli usmcrcne na odbranu koncepcije "nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja"; - rešavanje nacionalnog pitanja pojedinih balkanskih naroda, srpski socijaldemokrati sagleda­ vaju kroz ravolucionarnu izinenu društvenih protivurečnosti unutar samih naroda i nacija, odnosno njihovih nacionalnih država, jer,: "Balkansku federaciju će balkanske države moći da stvore samo onda i tek onda, kada u njima bude u punoj mjeri vladala sloboda i demokratija, kada narodi budu upravljali svojom sudbinom, a ne njihovi kapitalisti’ , gde radnička klasa Sbije čini pokretačku i odlučujuću "društvenu snagu",28 u smislu stava: "nacionalno pitanje neodoljivo se nameće i partiji proletarijata. Ona ne bi bila to Stoje, ako bi pred njim kao noj zabila glavu u pesak".29 Ovako postavljeno nacionalno pitanje za partiju proletarijata koja "boreći se protiv kapitali­ zma, bori se i protiv svili posledica njegovih: protiv ropstva naroda, kao i eksploatacije klasa", podrazumeva shvatanje nacionalnih odnosa na Balkanu, upravo kroz formu "Balkanske federacije", za koju Tucović piše 1910. godine, daje: "ijedan akt pri kome se balkansko pitanje prvi put posinalra u njegovoj uzročnoj vezi sa privrednim, nacionalnim, i internacionalnim odnosima i nasuprot bes­ pomoćnim frazama bolesnog patriotizma ističe jedno trezveno, ralno i obrazloženo rešenje.".30

27 Radničke novina, 25. septembar 1908. 'Istorijski trenutak" 28 M. Pijade "O Dimitriju Tucoviču", Kultura, 1950, str. 39. 29 "Balkanska federacija", "Borbn" knjiga IV, br. 24,1911. godine, str. 453. 30 "Pariški kongres", "Borba" knjiga 1,1910. god. str. 411.

35

Dušan Popović na Sedm om kongresu SSDP održanom u maju 1909. godine podnosi referat: "O kolonijalnoj politici i nacionalnom pitanju". Ovaj referat objavljen u privrem enom dnevnom redu Sedm og kongresa SSD S,31 zatim prihvaćen kao predlog rezolucije: "O kolonijalnoj politici" na scdnici G lavne partijske upravo 4 (1 7 ) maja 1909. godine, za koju je u izveštaju sa kongresa napisano: "Referat Dušan Popović obrazlaže svoju rezoluciju jednim govorom , koji će se zbog svoje važnosti i važnosti sam oga pitanja u najkraćem vrem enu štampati u brošuri",32 nije nikada objavljen.33 Iz razolucije jednoglasno prihvaćene na Sedmom kongresu SSDS 1909. godine, sa izvesnim izm enam a koje je naknadno predložio sam Dušan Popović,34 uočava se idejni sukob sa shvatanjima austrom arksista, posebno K. R enara o nacionalnom pitanju. Suprotno austrom arksislim a koji naci­ ju , rešenje nacionalnog pitanja vide isključivo kroz "kulturno-jezičke celinc", autonom ne, kulturno-jezičke zajednice", Dušan Popović ovaj problem sagledava višestruko, kroz konkretne društveno-istorijske uslovc i događaje nastale aneksijom Bosne i H ercegovine 1908. godine, pri Čemu rešavanje nacionalnog pitanja vidi ostvarenjem "prava naroda na samoopredeljenje" sa revoluci­ onarnim rešenjem socijalnih i nacionalnih prolivurečnosli naroda u Bosni i Hercegovini. Iz konkre­ tne đušlvcne stvarnosti izvlači istorijske zakonitosti vezane za odnos klasnog i nacionalnog pitanja, konstalujući u pogledu rezolucije Sedm og kongresa da: "kolonijalna politika stranoga kapitalizma sprečava razvitak i ništi slobodu srpskoga naroda, slobodu nacije kao ccline, za koju se socijalna dem okratija isto toliko zaleže koliko i za slobodu svakog pojedinca",35 videći pri tome i onaj "unutrašnji", klasni m om enat, i u vladajućim buržoaskim krugovim a Srbije, jer,: "Ako su zainteresovane kapitalističke sile na Balkanu, poglavito Rusija i Austrija, svojom politikom brutalnog nasilja, sračunatih provokacija i neprekidnih intriga, stalno ometale ostvarenje srpskog nacionalnog ideala, organizovanje celog našeg naroda u jednu nacionalnu državu, ona su, za tu svoju politiku uvek nalazile neum ornih pom agača u vladajućim klasam a Srbije, ponajpre u monarhiji, koja je svakog trenutka bila gotova da opšte političke i kulturne interese nacije trampi za koju dinastičku koncepciju".30 Sagledavši u socijalnoj dem okratiji jedinu društvenu snagu koja srpskoj naciji otvara političke i kulturne uslove za njen razvitak politikom socijlnih raform i, pri čem u socijalistička revolucija vodi socijalističkom društvu, Popović u kategoriji "Novog društvenog stanja", novim drušlveno-istorijskim uslovim a nastalim uspostavljanjem socijalizm a, vidi prestanak svakog "ugnjetavanja i poje­ dinca i klase i nacije. Tada će prestati i svaka kolonijalna politika".37 D ragiša Lapčević, u studiji "Rat i srpska socijalna dem okratija", problem klasne suprotnosti i otvorenog pitanja nacionalnih odnosa posm atra kroz odnos globalnih društvenih pojava (im peri­ jalizam , - kolonijalizam , - m ilitarizam ), sm atrajući povodom "grandioznog mitinga u Beogradu u korist revolucionarnih pokreta u ondašnjim provincijam a T urske", da se Socijalna dem okratija u

31 Radničke novine, 19. mari 1909. godine. 32 Radničke novine, br. 28 33 Dušan Popović "Sabrana dela", Rad, Beograd, 1975. "Ova brošura nije nikad ugledala svela. Kasnije je relerat došao u ruke Živka Topalovića kome nije išlo u račun da se on objavi, (sir. 112,). Iz islog prikaza vidimo da su se na ovaj referat najopšlirnije osvrtali gore pomenuli strani delegati", (str. 41.) 34 Radničke novine. 4. V I1909. "Sabrana dela" knj. I str. 367. 35 Radničke novine br. 53.7. maj 1909. godine. 36 Isto 37 Isto

36

loj svojoj prvoj izjavi izjašnjava samo za revoluciju, koju kao metod preporučuje narodima u Turskoj za njihovo oslobođenje, danas i proliv rala, jer, od dana ove rezolucije "Srpska socijalna demokracija je i u svome organu, i na zborovima, i u Narodnoj Skupštini (1905, 1906. 1908 i 1909.) zastupala tu tezu boreći se kako protiv nasilja turskoga, tako i proliv šovinizma i zavojevačkih apetita i srpskih i bugarskih, i grčkih, kao god i prolivu osvajačkih i imperijalističkih namera na Balkanu od strane Austro-Ugarske, Rusije, Italije i Engleske".38 U kasnijem govoru na protivratnom mitingu u Beogradu na kome Tucović obrazlaže ideju balkanske federacije, Lapčević podržava ideju stvaranja jedne političke cclinc u kojoj bi svi narodi bili potpuno ravnopravni i naglašava da su se: "najpametniji ljudi koje je dala Srbija dcveuiacstoga veka izjasnili za ovakvo rešenjc balkanskoga pitanja kakvo mi tražimo",39jer se vlade na Balkanu: "bore između sebe za račun drugoga, po primeru siuiih bakala i piljara. One razvijaju šovinistički bes, koji ubija privredni život, vodi pokoljima i padu u čeljusti zavojevačkih sila. Svaki ral na Balkanu između balkanskih država doveo bi samo Austriju i Rusiju na Balkanu",40 pošto na "Bal­ kanu nema uslova za rat, već za jednu opštu revoluciju" zaključuje Lapčević.41

2. 3. D ru S tven o -ek o n o m sk i r a z v o j S rb ije 1 9 0 3 -1 9 1 4 . g o d in e i n je g o v u iic a j na s ta v o v e s rp sk ih so c ija lis ta o n a c io n a ln im o d n o sim a

Nakon majskog prevrata 1903. godine koji je u poliličko-pravnom smislu označavao ne samo smenu dinastije, donošenje novog ustava, već i drugačije poimanje uloge društvenih (institucional­ nih) organizacija, prvenstveno političkih partija, dolazi do ubrzanijeg privrednog razvoja, posebno u godinama carinskog rata sa Auslro-ugarskom, što znatno uslovl java proces političkog i privrednog osamostavljivanja i drugačiju nacionalnu politiku Srbije uoči sudbonosnih međunarodnih zbivanja. Društveno-ekonomski razvoj posle 1903. godine sadržavao je: uspostavljanje buržoaskog demokratskog režima i parlamentarnog političkog sistema; posle mnogih i dugotrajnih borbi, taj je režim, odnosno sistem, najzad zavladao u Srbiji kao ishodište, u krajnjoj liniji, odlučujućeg preovladivanja i učvršćivanja kapitilasličkih odnosa i konačne pobede liberalnih buržoaskih društvenopolitičkih snaga, tako da su donošenjem ustanova 1903. godine vraćena izvesna lična prava građana, i više zakona,42 čime je "vlada buržoazije obezbedena preko parlamenta (narodne skupštine)", što često navodi pojedine autore da vladavinu Petra karadordevića obeleže u istroiografiji kao doba pravog parlamentarizma i demokracije. U građanskoj misli Srbije formiranoj još polovinom 19. veka, različito se vrednuje ovaj period novije političke istorije Srbije. Pojedini autori smatraju ga pozitivnom posledicom ranijih političkih zbivanja i društvenog razvoja, jer: "period 1878-1903. godine spada medu najteže i najmračnije u 38 Dragiša Lapčević "Rat i srpska socijalna de mokra lije", Beograd, 1925, str. 8. "Rezolucija o slanju Staroj Srbiji i Makedoniji" objavljenu listu Radničke novine. Beograd, 26 avgust 1903. godine. 39 isto, str. 52 40 Isto, str. 54 41 Isto, str. 54 42 Zakon o izborima narodnih poslanika od 25. marta 1890. Zakon o javnim zborovima i udruženjima, 31. mart 1891. i zakon o štampi, Zakon o poslovnom radu u Narodnoj Skupštini od 1. novembra 1889., "Islorija države i prava jugoslovenskih naroda", ("Naučna knjiga", Beograd, 1977, str. 299, gl. IX, "Srbija u XIX i početkom XX veka" (D. Janković, R. Guzina)

37

novijoj historiji Srbije. Za lili dvadeset i pet godina, posle likvidacije turskih ratova i svega Stoje bilo s njima u vezi, zem lja nije doživela nijednog znatnijeg stvarnog uspeha, a pretrpela je međutim, jedan osetan vojnički poraz i nekoliko teških unutrašnjih kriza."43 Jovan M. Jovanović u predratnoj edicijei "Srpski narod u XIX veku", pod naslovom: "Borba za narodno ujedinjenje 1903-1908", u delu koji se odnosi na politički razvoj ističe: "Kralj Petar je jedini od vladara Srbije koji se strogo držao ustava. Iz ovoga ili onoga razloga, od 1905. godine stvarnu vlast su imale vlade: vlada je postavljala činovnike, imala budžet u rukam a, pravila zakone, držala donekle i vojsku u rukam a. Vlada je u to vrem e zavisila od narodnih poslanika, medu kojima je Štrčao po-kakav dem agog koji je u Skupštini m ogao oboriti m inistra".44 I Živan M itrović piše o političkim strankam a u dem okratskom režim u posle 1903. godine, svodeći jednostrano pojam dem okratijc na postojanje više partija u političkom sistem u zasnovanom na klasnim suprotnostim a: "Doba kralja Petra nosilo je sva obeležja dem okratijc: postojao je slo­ bodan partijski život, bilo je više političkih stranaka koje su naizmenično dolazile na vlast, u novi dem okratski režim najorganizovanije je ušla radikalna stranka, iako je pred kraj vlade Aleksandra O brenovića pretrpela jedno podvajanje, kada su se iz matice izdvojili samostalni radikali. Druge dve stranke, liberali i naprednjaci, bile su istrošene na vlasti pod Obrcnovićim a, ali su nove političke prilike ipak dočekale sa dosta sposobnih ljudi u svojim vodstvim až.45 Ovakvi dom eti građanske istoriografije koja ne poseduje uvid u socijaldem okratsku misao Srbije, naslalu u prvoj deceniji 20. veka, provejavaju i današnje vreme. Više autora ovaj period ocenjujc "kao najdem okratskiji u novijoj političkoj istoriji S rbije",46 a drugi, "političke prilike u Srbiji od 1903. do 1908. godine kao posledicu reagovanja na najteži period vladavine dinastije O brenovića, period A leksandra O brenovića", je r, "posle m ajskog prevrata 1903. godine stvorena je povoljnija društveno-polilička klima za razvoj dem okratskog javnog m njenja i zavedene osnove građanske slobode koje su omogućile stvaranje novih političkih organizacija za razvoj štam pe".47 U novim društveno-ekonom skim i političkim uslovim a koji obeležava postojanje više građan­ skih partija: R adikalna, Sam ostalna radikalna stranka, N arodna stranka, N apredna stranka, i Srpska narodna seljačka sloga (do 1905. godine) i radničke klasne organizacije, - Srpska socijlademokratska Partija, putevi nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja dobijaju nove sadržaje, posebno program i pojedinih građanskih partija u vidu, "svesrpskog uskonacionalnog program a koji obuhvata proši­ renje Srbije na svo neoslobođeno srpstvo", Čime revolucionarne idejeSvetozara M arkovića dobijaju drugačiji sm isao; um esto revolucije, sam ouprave, i ujedinjenja u dem okratsku ravnopravnu fede­ raciju na Balkanu, buržoaska klasa nudi osvajanje "porobljenih naroda", prisajedinjenje novooslo­ bođenih krajeva Srbiji, čim e kraljeva proklam acija data na početku rata 1912. godine: "Mi vam svima nosimo slobodu, bratstvo, jednakostu svem u", kako su pisale Radničke novine 1912. godine, dobija pravi sm isao u zavođenju posebnog pravilnog režim a u novooslobođenim krajevima, koji u osnovi znači odsustvo socijalnih i političkih proinena u zaostaloj privrednoj i društvenoj strukturi i, otkriva pravu "klasnu suštinu" nacionalnog oslobođenja. 43 Edicija "Srpski narod u 19. veku", Jovan M. Jovanović, "Borba za narodno ujedinjenje 1903-1908", knjiga 10, izdanje G. Kon. str. 157,1938.

4 4 Edicija "Srpski narod u 19. veku", Jovan M. Jovanović "Borba za narodno ujedinjenje 1903-1908" knjiga 10. Izdanje G. Kon. str. 157,1938. 45 Živan Mitrović "Srpske političke stranke", A. D Beograd, IV 1939, deo V, str. 95

46

i

"Sto godina Pariške komune i razvoj socijalističke misli u Srbiji do 1914", Časovpis "Sociološki pregled", Beogrnd 1971. br. 3, Dobrica Ćosić "Tradicija i savremenost"; Ljubomir Tadić "Od Srbije na istoku do Srbije i Albanije"; Miroslav Janićijević "Intelektualci i socijalistički pokret u Srbiji (1894-1914); Miladin Životić "Svctozar Marković i srpski liberalizam".

4 7 Mr Živan Stojković "Srpska socijaldemokratija i makedonsko nacionalno pitanje, Lcskovac, Narodni muzej, 1979, str. 20, 24 38

Korene ovakvom rešavanju nacionalnih i klasnih prolivurečnosli naroda na Balkanu treba tražiti još od vremena formiranja građanske klase u Srbiji, doba Jovana Rislića, posebno prerastanja narodne, seljačke, Radikalne strane u sitnoburžoasku. Tako ideja iz programa Narodne radikalne stranke "unutra narodno blagostanje i slobodu, i spolja državnu nezavisnost i oslobođenje i ujedi­ njenje i ostalih delova Srpstva”,48posle 1904. godine kada dominira borba protiv austrijskog uticaja, spoljnopolilička usmcrcnosl prema ostalim balkanskim narodnima i oslanjanje na Rusiju, "nacional­ ni zadaci", dobijaju "opštenarodni interes” uvlačenjem industrijske proizvodnje u sve pore srpskog društva, klasno podcijenim i opijenim stranim kapitalom, koji u privredno zaostaloj društvenoj strukturi, ubrzo dobija sve atribute imperijalističkog uticaja velikih sila. Privredni, uspon naročito u godinama carinskog rala sa Austro-Ugarskom, prikriva sve veću eksploataciju radničke klase, težak socijalni položaj industrijskih radnika, ali i političku borbu sa buržoaskim partijama, posebno Radikalnom, koja opšlcnarodnc interese u političkoj sferi pokušava prikazali kao opštcnacionalnc interesa same buržoaske klase", izražene kroz političke programe i aktivnosti u Narodnoj Skupštini. Samo pet godina nakon "islorijskih promena", srpski socijaldemokrati uviđaju pravu suštinu društvenog i ekonomskog razvoja Srbije: "krivica je do naših buržoaskili partija, i samo do njih. Posle 29, one su imale dovoljno načina, ostavši same na vladi i ne sprečavane ni od koga, da od ove zemlje načine zemlju sposobnu za život, da u ovome narodu razviju materijalne i moralne energije za jednu veličanstvenu nacionalnu defanzivu. Šta su one, međutim, učinile; što su uradili sainostalci, fuzionaši, liberali, i ostale buržoaske partije".49 Srpski socijaldemokrati sagledavši sve veću eksploataciju radničke klase, koja već 1907. godine u klasnom sukobu sa buržoazijom povodom Štrajka u fabrici šećera na Čukarici, u brojnim Štrajkovima i tarifnim pokretima, ukazuju na potrebu donošenja i sprovodenja "Zakona o radnja­ ma", posebno posle njegovog usvajanja 1910. godine. Srpski socijaldemokrati ukazuju na sve veću eksploataciju radničke klase, posebno Tucović koji već 1907. godine piše o zakonskom osiguranju radnika, otuđenosti srpskog radništva od centra društvene moći i političkog odlučivanja, posebno u Narodnoj skupštini gde Radikali čine većinu, prisutnoj militarizaciji srpskog društva nametnutoj posle aneksije Bosne i Hercegovine, naročito izglasavanja ratnih kredita uoči 1914. problem naci­ onalnog pitanja, posebno međunacionalnih odnosa, počinjnu posmatrati i na osnovu realnih dru­ štvenih zbivanja, koje nameću medunarodno-politički događaji vezani za kolonijalno pitanje, pose­ bno tzv. "Istočno pitanje", čiji političko-istorijski značaj dopire do svih istorijski formiranih naroda i nacija, ali državno-pravnih cclina formiranih na Balkanu. Političke promene 1903. godine nisu predstavljale samo dinamičku smenu, već i otvaranje novih uslova ekonomskog, nadasve društvenog i političkog razvitka",50 a za srpske socijaldemo­ krate mogućnost ne samo političkog organizovanja, već i jednog Šireg, pored građanskih vidika, socijalističkog viđenja i poimanja klasne, socijalne istorije srpskog naroda, u uslovima zaoštrenih klasnih i nacionalnih supromosti. Ovaj "Tucovićev put u radnički pokret" zajedno sa "klasnim viđenjima istorije Srbije", pred­ stavlja metodološku pretpostavku za razmatranje odnosa klasno-naiconalno-intcrnacionalno, prema idejama zajedništva, ravnopravnosti, samouprave samostalnih balkanskih naroda u socijalističkoj misli Srbije, koja se "zahvaljujući Tucoviću sve više približavala osnovama za jedinstveno posmatranje društvenog i nacionalnog pitanja, borbe protiv imperijalističkog porobljavanja i ostvarenja zajedništva oslobođenih naroda".51 "Program narodne radikalne stranke", osnovni pogledi, Beograd, 1882. 49 "Istorijski trenutak", "Radničke novine", 23. septembra 908. godine. 50 Miroslav R. Dordević "Srpska nacija u građanskom društvu", Beograd, 1978, str. 147. 51 M. R. DordeviC "TucoviCev put u radnički pokret", "Marksistička misao" br. 5-83, str. 50; "Klasno viđenje istorije Srbije", Niški zbornik, maj 1872, str. 36.

39

Dijalektički odnos klasnog i nacionalnog u svedu društvenog, ekonom skog i političkog razvoja Srbije posle 1903. godine u radovim a Radovana D ragovića, D iiniirijaTucovića, Dušana Popovića, Dragišc Lapčevića, Triše Kaclcrovića, ima za osnovu klasno razlikovanje "buržoaske" i "proleter­ ske S rbije", posebno klasnih interesa buržoazije i sloja birokratsko-upravljačkog aparata još od vrem ena Svetozara M arkovića, koji naglašava učešće širokih narodnih masa u revolucionarnom islorijskom procesu, čim e ideja nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja dobija drugačiji sm isao i značenje. Zato je dvojslvo "buržoaske i proleterske Srbije" kao drušlveno-isiorijski realitet dobijao drugačije alternative i u sferi m eđunacionalnih odnosa na Balkanu: bur/.oaska hegem onija ili pro­ leterska solidarnost.52 Privredni zam ah Srbije naročito u godinam a uoči rala sa Austro-Ugarskom , razvijanje unu­ trašnjeg tržišta, prodiranje inostranog kapitala, posebno francuskog,53 doveli su do ubrzanog ra­ zvoja industrije, a lime i snažnog radničkog pokreta u Srbiji. Ovaj privredni razvoj sve više, dobio je osnove ubrzanog društvenog razvoja, postavljao je na drugačijim društvenim osnovam a "radnič­ ko pitanje" - problem radničkog zakonodavstva, koji kulm inira 1910. godine donošenjem "Zakona o radnjam a". Ulicaj "majskog prevrata" na ove procese društvenog i privrednog razvoja je ogro­ man. N eposredno posle prevrata Radovan Dragović objavljuje članak "23. mart. 29. m aj”, sa podnaslovom "Socijalna dem okratija prem a režim u A leksandrovu” u kom e izlaže politička zbivanja u Srbiji u prvim godinam a XIX veka. "Socijalna dem okratija”, piše Dragović juna 1903. godine, o tiranskom režim u je najviše osećala pokvarenost toga režim a i svu ubitačnosl njegovu. On je u prvom redu nasrtao na Socijalnu dem okraliju, njezine ljude progonio, apsio, osuđivao na teške robije, zlostavljao; pod tim režim om rcdnicima nije bilo ni hleba ni slobode” sm atrajući da je "revolucija bila jedino m oguće rešenje. Ona je bila bezizlazna; ona se nije mogla obići", je r "šta je osećao sav narod, što je osećala sva vojska; režim A leksandrov tako je bio užasan i toliko razdoran, da su protiv njega bili svi elem enti, bez pogleda na klasne i političke razlike”. Socijalna dem okratija ističe Dragović: "je zadovoljna ishodom revolucije. Ona je uništila jedan režim , protiv kojega je se Socijalna dem okratija bila do kraja založila", ističući d a j e sada oblik monarhijski, "dobio formu ustavne m onarhije sa parlam entarnim sistemom vladavine”. Ovakvo poistovećivanje vojnog prevrata sa revolucijom , koja je jedino moguće rešenje, "ona je bila bezizlazna; ona se nije mogla obići", proizlazi iz D ragovićevog istorijsko-materijalističkog shvatanja razvoja društvo, gde "politički oblici i političke forme nisu večile, one se menjaju sa razvitkom kulture, kultura se razvija pod neposrednim uticajem načina proizvodnje i načina podclc dobara, ekonom ski faktori daju privid kulturi i određuju oblik i formu vladavine, otuda toliko pom ene tih oblika i formi u istoriji ljudskog društva".54 Odm ah nakon prevrata, Dragović u članku "Pre i posle kraljevog ubislva" piše: "Uopšte uzevši, danas su političke prilike u Srbiji bolje nego ranije... M i sm atramo da m ožemo tvrditi da će sada Srbija napred ići - razum e se najpre u kapitalističkom smislu. Mi ćem o gledati d a radnike sve više i više i više u sve većem broju ujedinimo oko zastave so cijaldem okrate, je r se nadamo da ćem o sam o na taj način zadobili za kratko vrem e relativno veliki uticaj u javnom šivotu" .55 Privredni razvoj Srbije, posebno prodor stranog kapitala u prvoj deceniji XX veka, utiče na srpske socijaldem okrate, da pojeve kolonijalizma i imperijalizma počinju razmatrali u okviru spe­ cifičnih drušlveno-istorijskili uslova ne samo u S rbiji, već i šire na Balkanskom poluoslrvu. Dušan 52 Miroslav R. Đordević: "Nastanak i razvoj srpske nacije”. Beograd, 1978. str. 152. 53 A. Vučo: "Privredna istorija Srbije do prvog sveiskog rala", Beograd, 1955, sir. 246-247. Konsultovati naš rad: "Elementi socijalne politike u radovima srpskih socijaldemokrata", "Socijalna politika i socijalni rad", Beogra­ da, 1-84 54 Radničke novine broj 24,13. jun 1904. 55 R. Dragović "Pre i posle kraljevog ubislva", "Folkstribine", Beč, 14. 4.1904.

40

Popovie na Sedmom kongresu SSDS u čuvenom, nesačuvanom referatu "Kolonijalna politika i nacionalno pitanje", piše o aneksiji Bosne i Hercegovine kao: "Aktu kolonijalne politike austro­ ugarskoga kapitalizma. Žrtva ove kolonijalne politike jeste srpski narod. Njome je jedan dobar dco srpskoga naroda bačen u najteže ekonomsko i političko ropstvo modernoga vremena, u kolonijalno ropstvo, i lime su mu oduzeli najclcmcntamiji uslovi za dalji razvitak. Drugom, pak delu srpskog naroda, koji potčinjcn, sprečeno je lakodc moralno i intenzivno razvijanje".56 Dimitrijc Tucović, čiji tcorijsko-polilički rad o nacionalnoj ravnopravnosti i federativnoj za­ jednici južnoslovcnskih u Širem, i balkanskih naroda u užem značenju, predstavlja, u stvari, pro­ dužetak Svelozareve koncepcije o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju,57 posmatra ovaj period u razvoju socijalne islorijc srpskog naroda u dva nivoa: kroz kolonijalnu politiku velikih sila i stavove Druge intcrnacionalc o ralu, kolonijalnom i nacionalnom pitanju, i društvenu stvarnost Srbije ne samo u političkoj sferi, već u širim društvenim zbivanjima koja uključuju i šira zbivanja u kulturnoj sferi, javnom i društvenom životu ondašnje Srbije. Društveni razvoj posle 1903. godine, posebno spoljnopolitička aktivnost vladajućih buržoaskih krugova, u stvari uskih krugova političkih partija; međunarodna zbivanja u svctskiin okvirima, pred socijaldemokratski pokret Srbije stavljaju više nacionalnu problematiku, ne u vidokrugu gra­ đanske istoriografijc gdc su krajnji dometi izdvojene kategorije "nacionalno (narodnosno) pitanje pojedinih naroda i nacija, bez jednog Šireg uvida u istorijsku, klasnu, socijalnu suštinu Istočnog pitanja, već kao dijalektički, uzročno posledični odnos: "Klasno-nacionalno-nacionalističko" - pre­ ma složenoj društvenoj strukturi srbijanskog društva sa izrazitim klasnim suprouioslima radničke i vladajućc buržoaske klase. Imajući to u vidu posebno ulicaj seoskih masa zadojenih mladoradikalskim idejama Ranka Tajsića i Adama Bogosavljcvića koje, u dodiru sa socijalističkim učenjem, posebno idejama klasne borbe, uočava se da: "socijaldemokratski pokret, koji se bori za ostvarenje svojih sadašnjih i budućih ciljeva, ne radi na štetu već u korist nacionalnih prava."58 Povezivanjem kolonijalnog i nacionalnog pitanja, pri čemu se ono prvo shvata kao dco naci­ onalnog, srpski socijaldemokrati ga ne izdvajaju kao zasebnu problemsku cclinu, već ga posmatraju u konkretnoj društvenoj stvarnosti. Zato, piše Tucović 1910. godine neposredno posle Prve bal­ kanske socijaldemokratske konferencije: “nacionalno pitanje koje se nedovljno nameće i partiji proletarijata, socijalnoj demokratiji, za slobodne balkanske državice ono nam se javlja kao pitanje militarizma, poreskog sistema, kulturnoga rada ild. Razne društvene klase rešavaju pod nacionalnim pitanjem različite probleme",5960razlikujući prolivurečnoslkategorije interesa u "buržoaskoj" i "pro­ leterskoj” Srbiji. Ovaj dualizam suprotstavljeni!! interesa sa različitom klasno-političkom suštinom, gdc ideja nacionalnog jedinstva, kao popularna parola pod kojom buržoazija vodi politiku svojih klasnih interesa u drugačijim društvenim uslovima dobija za subjekte revolucionarnog procesa nove socijalne snage: "Prvi put se nacionalna politika koja je ranije bila stvar diplomatijc, dinastije i omladine, počinje oslanjati na šire mase koje u njoj, s pravom ili bez prava - što zavisi od njihovoga socijalnoga položaja - počinju gledati rešenje pitanja svojih interesa, težnji i nedaća".'w

56 Radničke novine, br. 53,7. maj 1909. godine 57 Vaša Čubrilović u studiji "Istorija političke misli u Srbiji XIX veka" piše: "U svojim osnovnim postavkama Tucovič se u kritici građanske nacionalne politike slaže sa Svetozarom Markovićem. I on je mišljenja da balkanske buržoazije i njihove države sa svojim unutrašnjim suprotnostima, nacionalnom isključivošču i ekspanzionističkom politikom nisu u slanju da rešc nacionalno pitanje", str. 394, Beograd, 1958. godine 58 "Iz borbe u borbu". Radničke novine, oktobar 1908. 59 "Kako je došlo do prve konferencije", Rukopis D. Tucoviča, A. S. Zbirka D. T. br. 339 60 Isto

41

M ilitarizam koji uoči balkanskih ratova postaje nem inovnost drušivcno-poliiičkog razvoja Srbije kao ustavne parlam entarne monarhije sa višepartijskim sistemom čije buržoaske partije Tucović razotkriva s ta v o m :" Nezadovoljstvo i m eđusobna borba buržoaskih partija nisu izraz načelnih razlika i pogleda, već uzajam ne svađe oko podele pljačke, oko posebnoga prisvajanja plodova jedne i iste opšte politike",61 predstavlja osnovu takvog sistema, posebno u događajim a na Bregalnici 1913. godine, kada nacionalni interesi buržoazije postaju opšlenarodni, bez uviđanja stvarnih inte­ resa radničke klase koja je protiv ubijanja, pljačkanja i osvajanja tuđih teritorija. Tucović kao izdanak Svctozarevog učenja u XX veku sm atra da srpski narod oslobođenje iz ovog klasnog položaja, "može ostvariti ukidanjem stajaće vojske i reorganizacije države u smislu najpotpunije narodne sam ouprave"62 je r naslućuje još 1911. godine, avanture srpske solidatcske u Albaniji i M akedoniji, "u ime i za srpski narod",- čim e ostavlja savrem enicim a ali i budućim generacijam a mogućnost naučnog i društvenog valorizovanja ne samo sopstvenog teorijskog naslcda, već i pokreta kom e pripada.

2. 4. Građanska političko-pravna shvatanja nacije i nacionalnih odnosa od

1903. do 1914. godine

Nastanak građanske političke misli (u stvari - liberalnog građanstva koje se između ostalog form ira i pod uticajem ideja "otečesivenih sinova" koji su još u vrem e M iloša Obrenovića slani u inoslranstvo na velike škole), imao je u društvenim prilikam a Srbije dva pojavna oblika građanskog preporoda: Ujedinjenu om ladinu Srpsku i suprostavljenu, konzervativnu m onarhističku kocepciju M iloša Obrenovića o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju. Kao dom et radikalne kritike postojećih društvenih odnosa, pod uticajem ruskih socijalista, razvija se i treća, socijalistička koncepcija nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja čija je suštinska odlika: korenitost i revolucionarna doslednost, kako u postavljanju sam og pitanja i u procesu nje­ govog razm atranja, tako i u zaključcim a i predloženim rešenjima istraživane problem atike. Kratko rečeno, M arkovićeva teorija o nacionalnom pitanju svodi se u suštini na nedvosm islen zalitev: stvaranje federativnog državnog uređenja na načelu sam ouprave do koje bi se došlo kao razultat jedne nacionalno-oslobodilačke revolucije.63 Već šezdesetih godina 19. veka, dualizam u društvenoj misli Srbije, o putovima i načinima oslobođenja i ujedinjenja srpstva, izražen je u liberalnoj koncepciji pod uticajem buržoaske revo­ lucije u Evropi 1848. godine, sa idejama: "načelo sam oopredeljenja n aroda, narodne suverenosti i ustavnosti i parlam entarizm a, liberalno-buržoaskim idejam a o građanskim slobodam a, društvenim i političkim odnosima, i načelu slobodne delatnosti u privredi",64 i konzervativnim idejama Ilije Garašanina i m onarhističkih snaga koje su u dobro vodenim ratovim a i diplomatskoj aktivnosti vlade, videle načina za rešavanje Istočnog pitanja, posebno nacionalnog pitanja naroda na Balkanu. Iz ove liberalne struje kao kritike postojećih društvenih odnosa, razvila se misao Svctozara M arkovića čiji socijalstički sm isao dopire i do Tucovića, a ova i u današnje vrcinc, u delu kada 61 "Položaj i akcija proletarijata", "Borba", knj. III br. 8,16. april 1911. godine. 62 "Ustavna i politička borba”, "Borba", br. 12,16. jul 1914. str. 441.

6 3 Ilija T. Slanojćić, "Teorija i praksa Svetozara Markovića u rešavanju nacionalnog pitanja južnoslovenskih naroda na svetlosli novijih društveno-političkih zbivanja", Zbornik naučni skup "Svetozar Marković - život i delo", 24-27, novembar 1975. Beograd, 1977, SANU, knj. V. Odeljenje društvenih nauka, knj. III, str. 203. 64 V. Čubrilović "Istorija političke misli u Srbiji XIX veka", Beograd 1958, str. 241.

42

zagovara ideju federacije kao načina za rešavanje klasnih, socijalnih, ali i nacionalnih prolivurcčnosli. Osnivanje političkih partija i ubrzan razvoj kapitalističkih proizvodnih snaga i društvenih odnosa u Srbiji poslednjih decenija 19. veka, pri četnu oslabljena i polufcudalna Turska nije mogla bili zaobiđena, u novonastaloj medunarodno-poliličkoj situaciji na Balkanu posle Berlinskog kon­ gresa 1878. godine, nametala je osobene načine, vezane za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje, između ostalog i kroz saradnju sa ostalim balkanskim državama. U izmenjenim društvenim uslovima političke partije nastale kao rezultat ranijih suprotnosti konzervativne i liberalne struje, u programima svojih partija fonnulišu ciljeve unutrašnjeg i spoljnog razvoja Srbije. Liberalna stranka u svom programu 1881. godine zalažući se: "da se ustavom i zakonima garantovane slobode naše razvijaju i unapređuju postupno i umereno, no u isto vreme dosledno i neprekidno, a u saglasnosli sa istorijskim životom naroda i napretkom vremena", ističe kao glavnu brigu i cilj srpskog naroda: "da raskomadane delove iz zemlje svoje na balkanskom poluostrvu ujedine u prirodnim etnografskim granicama, a u obliku stare istorijske slave i moći, kako na političkom, tako i na crkvenom polju", i da "leži zbliženju i konfederaciji (savezu) istočnih naroda, koji imaju sličnu istorijsku sudbinu i ujedinjenje političke i kulturne interese"63. Napredna stanka proizašla iz mladokonzervalivne grupe, u stvari izdanka usiavobranitcljskc, konzervativne koncepcije, u programu u prvom broju "Videla”6566 ističe: "Naša je sveta dužnost da pomažemo zajednicu duševnu i Čuvanje dragocenih narodnih osobina u Srba i izvan granica srpske kneževine, a da sa ostalim narodima susednim, na osnovu uzajamnog poštovanja i potpomaganja, damo života i smisla načelu: da istok pripada samo istočnim narodima". Narodna radikalna stranka,6768"do 1883. godine sitnoburžoaska sa izvesnim tragovima socija­ lističkoga učenja, koja napada buižoasko-birokratski poredak Srbije i bori se za narodnu samou­ pravu, u vreme Timočke bune, pokazuje svoju kolebljivost i nedoslednost, da bi se posle nje sve više približavala buržoaziji i sa dolaskom na vlast 1887. poslala izrazito buržoaska stranka" ,w dugo vremena za seoske mase predstavljala je značajnu društvenu snagu, upravo zbog udarne tačke radikalskog programa: "ukidanje birokratskog sistema i uređenje zemlje na načelima samouprave". Radikali koji su dugo godina bili vladajuća stranka u Kraljevini Srbiji, u Programu 1881. godine, za spoljnu politiku smatraju: "ima se voditi tako, da politički i ekonomski interesi naše države vazda budu očuvani i zaštićeni, da se neguje sloga sa svima bratskim i susednim narodima, da se živo radi na savezu balkanskih naroda, naročito da se što pre postigne sporazum sa Crnom Gorom i Bugarskom; da se organizuje kulturno potpomaganje raskomadanih i neoslobođenih delova Srpstva, kao i živo buđenje svesti o našem narodnom jedinstvu u udaljenim pokrajinama srpskim koje su izložene stranim elementima; da se našim proizvodima prokrčuju stari i otvaraju novi putevi i nove svetske pijace".69

65 "Srpska nezavisnost". 1. oktobar 1881. godine. 66 "Vidclo", 2. januar 1880., posebna brušura "Srpska napredna stranka", str. 1-5, Beograd, 1881. godine. 67 Statuti srpske narodne radikalne stranke, I, Ime i cilj: Čl. I "Srpski radikali organizuju se, na osnovu programa Štampanog u prvom broju "Samouprave, u samostalnu drušlveno-političku stranku, pod imenom Narodna radikalna stranka", "Narodna radikalna stranka”, Beograd, 1881, str. 13,1. Program II, Statut. 68 Dragoslav Jankovič "O političkim strankama u Srbiji XIX veka", Beograd, 1951, str. 230. 69 "Narodna radikalna stranka, Program, Statut”, Beograd, 1882, str. 3-4

43

Nacionalni program radikala nije se u suštini mnogo razlikovao od ostalih političkih stranaka Srbije krajem 19. i početkom 20. veka.70 Nacionalno oslobođenje i ujedinjenje shvatali su suprotno Svetozaru M arkoviću, kao proširenje srpske države tražeći oslonac medu velikim političkim silama. Nacionalno-oslobodilačka ideja, posebno slobodarske, sam oupravne tradicije srpskog naroda nas­ tale u borbi sa turskim feudalnim sistem om, i kasnije sopstvenom birokratijom Čiji su izdanci Đakova buna, borba za narodni suverenitet i sam oupravu kroz Svetoandrejsku i Petrovsku skupštinu, do­ nošenje Ustava 1888., timočka buna 1883., goračićka buna 1893, pojavom buržoaskih partija osam desetih godina sa izrazito klasnim cksploatatorskim interesom usm ercnim prem a vladajućim klasam a, zam enjena je vrednoslim a nove političke kulture, koja sa državno-pravniin, parlam entar­ nim razvojem Srbije, sadrži idejne osnove za razvoj ideje "Velike S rbije", kao političko-pravni izraz nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja naroda koji žive na Balkanu. Ovaj kraći sadržaj program a građanskih partija nastao kao rezultat shvalanja nacije "narodno­ snog pitanja", u radovim a građanskih teoretičara, osnova su za razuinevanje i kritičko preispitiva­ nje, ideje nacionalnog oslobođenja, ali i političke osnove ujedinjenja, koje može imati dvostruko značenje: prisajedinjenje i dobrovoljno stupanje u federaciju naroda i nacija na Balkanu. Još 1872. godine, Miloš Đordević razlikuje prirodnu narodnost kao: "jedan dco čovečanstva, koji se od drugih dolova razlikuje svojim duševnim i fizičkim osobinam a, al ne igra samostalnu političku ulogu od politike koja se razvija iz opšteg političkog života i težnje, iz političke istorije. N ajprirodnije je, kad su prirodna i politička narodnost jedno isto; kad su spojene; dakle, u Čisto narodnim državam a".71 Načelo narodnosti, piše V. Joksić 1899. godine, "jeste zahtev, da se svakoj narodnosti dade mogućnost, da obrazuje svoju državu i da bude ujedinjena u jednoj državnoj zajednici". Vezujući narodnost za razvoj države) "Svaka država trebala bi - po tom načelu, da bude jedna narodnost, i obratno, svakoj narodnosti trebalo bi da bude dana m ogućnost da obrazuje jednu istu drž av u ", autor izlaže: "sredstva i način kojim se mi Srbi trudimo, da dokažem o da su stanovnici M aćedonije sastavni deo srpske narodnosti, i kojim mislimo da osiguram o Srbinovo pravo pred sudom evropskog m njenja, ako na svoj opstanak mislimo, i ako mislimo, da budem o gospodari sami sebi i B alkanskog poluostrva, pa i bez C rnogoraca".72 Svođenje "narodnog pitanja" u građanskoj istoriografiji73 na shvatanja liberalnih učenja še­ zdesetih godina 19. veka, oseća se i u prvoj deceniji 20. veka, posebno u jednom Širem odnosu koji obuhvata nacionalne odnose između naroda i nacija, odnosno narodnosnih grupa koje žive na ovom prostoru.

70 U Srbiji je 1903. godine osnovana "Srpska narodna seljačka sloga", koja je na svim izborima samo jedanput dobila jedan mandat. U programu ove stranke najviše je obrađeno pitanje poljoprivredne politike (str. 101). U spoljnoj politici traži se oslobođenje i ujedinjenje srpstva, prijateljstvo sa Crnom Gorom, ekonomski savez sa Balkanskim državama i dobri trgovinski ugovori". Z. Mitrović "Srpske političke stranke" Beograd, 1939. godine, str. 102) 71 "Ideja narodnosti sa kulturno-istorijskog pogleda" dr Miloš Đordević, 1972 72 V. Joksić "Načelo narodnosti i njegovi uspesi XIX veka na Balkanu", Beograd, 1899, str. 4,18 73 dr Pantelić "Ideja narodnosti u XIX veku", 1903. dr Uroš Krulj "Politika i rasa", Sarajevo, 1925. Pavle Terzin "Nacionalni osećaj u razvoju socijalnih ideja", Sombor, 1931.

44

Nacionalno oslobođenje i "ujedinjenje Srpstva" sada dobiju jedno Sire značenje, obuhvalajuci u okviru Istočnog pitanja i balkanski problem na dva međusobno povezana i uslovljcna teorijskopolitička nivoa: obuhvata političke odnose između balkanskih država ali sada u uslovima prodora imperijalizma na Balkan i rasparčavanjc Turske. Zahvaljujući lome nacionalni odnosi na Balkanu javljaju se u Široj istorijskoj retrospektivi kao problem "aneksije Bosne i Hercegovine",74 "Make­ donsko nacionalno pitanje",7576"Albansko nacionalno pitanje"70 prvi i drugi balkanski ral... Pojedini autori obrazlažu "istorijsku ulogu" Srbije u nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju njenim geopolitičkim položajem,77 i ulicajcin Austro-Ugarske na Jugoistoku Evrope,78 ili teškim društvenim položajem hrišćanskog stanovništva u Turskoj, posebno Staroj Srbiji i Makedoniji. Zato ideja "nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja" posebno odnos prema nacionalnooslobodilačkim pokretima porobljenih balkanskih naroda, dobija drugačije klasno značenje, često u zavi­ snosti od trenutnih inedunarodno-političkih zbivanja i društvenih procesa unutar srpskog društva. Jovan Cvijić, 1907. godine u članku "0 nacionalnom radu", smatra da: "pravo nacionalno osećanje ne srne da bude prcccnjivanjc svoje vrednosli i svojih prava a polccnjivanjc osloboda i prava drugih naroda. Treba se naročito čuvati takve šovinističke naduvenosti, koja s prczrcnjcm ili omalovaža­ vanjem gleda poglavito 11a susedne narode, i koja se 11c ustručava da rečima otima suscdniin narodima i njihove ncsumljive oblasti".79 Zasnovavši "pravo narodno osećanje" na osnovi: "mi smo istina vrlo mala država, ali znatan narod, od Beča do Carigrada nema većeg naroda od našega", Srbija po tome, i zbog svoga položaja, mogla bi da i danas bude najvažniji faktor 11a Balkanu. Svet, piše Cvijić "treba da zna i da se uveri, da Srbija može da operišc s mnogo većom cclinom, no Sto je njena teritorija. Od Srbije mogu da podu najveće teritorijalne transformacije na Balkanskom poluostrvu". "Teritorijalne transformacije" 11a Balkanu dovele su do još veće podcljcnosli u "mozaiku naroda" koji žive na ovom prostoru.80 Opravdanje spoljnopoliličkih akcija Srbije posebno uoči balkanskih ratova i kasnih teritorijalnih osvajanja srpske buržoazije, ogleda se i u građanskoj isloriografiji toga vremena. Razmatrajući problem "istorijskog prava Srba na Makedoniju", Ivan Ivančić, 1908. godine, polazeći od shvalanja: "svaki narod kad polaže svoje islorijsko pravo na jednu zemlju, on to uvek potkrepljuje i brojem godina koliko je vladao tom zemljom. Ukoliko je vladavina bila duža, utoliko je njegovo islorijsko pravo jače", zaključuje: "da svedemo: Srbi imaju

74 Innelcr Hans "Državno-pravni položaj Bosne i Hercegovine", Beograd, 1893.; Cvijić Jovan, Aneksija Bosne i Hercegovine i srpski problem, Beograd, 1908.; 75 Niko Županić, "Maćedonijn i turski problem", Beograd, 1903. Stojan M. Prolić "O Makedoniji i Makedoncima". P. O. "Stara Srbija i Arbanasi", Beograd, 1904.: Anželar Edvard "Maćedonsko pitanje", Beograd. 1906.; 76 Balkanikus: "Albanski problem i Srbija i Austio-Ugarska", Beograd. 1913. J.Tomić "Ral u Albaniji i oko Skadra 1912. i 1913.", N. Sad, 1913. 77 J. Cvijić "Izlazak Srbije na Jadransko more". "Glasnik Srpskog geografskog društva", god. II, sr. 2. str. 192-204; M. Todorović "Solun i Balkansko pitanje". Bgd. 1913, V. Dordević "Evropa i Balkan". Beograd, 1912. godina. 78 V. Dordević "Kuda si se uputila Austrijo", Bgd, 1913, V. Jovanović "Problem Bliskog Istoka i Pan-Germanska opasnost" Beograd, 1909. Oto Baucr "Balkanski ral i ncmnčka svetska politika" Bgd. 1913, M. Milojević "Balkanska ravnoteža", Beograd, 1913, Boev B. "Balkanska federacija", Beograd, 1904. 79 dr Jovan Cvijić: "O nacionalnom radu", Dubrovnik, 1907. god. str. 22, "Predavanje držano u "Kolu Srpskih sestara", 18. februara 1907. godine. 80 dr U. Krulj u knjizi: "Politika i rasa (rasni nacionalizam) Sarajevo 1925, piše o rasama Balkanskog poluoslrva (str. 53), polazeći od slava da: "u biološkom smislu, a laj je jedino merodavan u ovom pitanju današnji narodi (nacije) nisu ništa drugo nego ukršćanjem nastale nove biološke celinc (nove rase) sa posebnim tipom, posebnom kolektivnom dušom i posebnim instiktima i mentalitetom", str. 41, 53.

45

najveće i najosnovnijc islorijsko pravo na m aćedoniju. Srbi su je naselili u poćciku VI veka, pa u njoj stanuju i danas, dakle preko 1300 godina".81 D rugi autor, Stojan M. Protić za makedonska plem ena piše: "danas su ona i jezikom i cclim životom toliko bliska i srpskom jeziku i srpskom životu, da se razložno od Srba ne mogu izdvojiti ni lingvistički ni etnografski - to je jasno i za nas, a nadam se, i za svakog koji pažljivo, pravilno i besprislrasno prouči i occni sve što je od merodavnog uticaja na lingvističku i etnografsku dcobu plem ena i naroda".82 Naglašavajući da od sviju slovenskih naroda najžalosnije i najneprirodnije stoji srpski narod u svim etnografskim granicam a od Jadranskog m ora na zapadu, pa do rekc Iskre, i vododelnice Stnim e i M este na istoku i Fruške gore na seveni, izlažući "sredstva i način kojim se mi Srbi trudim o, da dokažem o da su stanovnici M ačedonije sastavni deo srpske narodnosti, i kojim mislimo da osiguram o Srbinova prava pred sudom evropskog m njenja", V. Joksić, ističe, još krajem 19. veka; "da se za održanje srpske narodnosti u M aćedoniji, treba služiti suverem enim kulturnim sredstvim a i oruđem , a lo je škola".8-1 Posle aneksije Bosne i H ercegovine buržoaski krugovi počinju "politiku dogovaranja" za raspodelu još neoslobođenih teritorija. Ideju "Balkanske federacije" u građanskoj istoriografiji najbolje je odslikao Stojan Novaković još 1906. napisavši: "Pouka je, dakle, ovih zakona za sve balkanske narode: da je jedini put da svoju slobodu stalno utvrde: da svoj opstanak osiguraju - u njihovom vlastitom sporazum u, u uništenju m eđusobnih razdora, u osećanju svojih uzajamnih i federativnih interesa. Niko se ne može nakudili drugom , a da tim samim sebi ne naudi".84 V. Karić, problem Srbije i balkanskog saveza posm alra znatno Šire istražujući veze i odnose naroda na Balkanu ne sam o u nacionalnom , već i državno pravnom smislu: "Nu pretpostavim o da baš u tome svi složni budu, da u savez dakle valja da udu: Turska, G rčka, C rna Gora, Srbija, Bugarska i Rumunija, pitanje je da li je dovoljno samo s tim biti na Čisto, pa da se otpočne na savezu raditi? Jer koliko od onih koje savez zanima i koji o njemu deklamuju, znaju o ovim narodim a bar približno sve ono, što je nesum ljivo znati, pa da se može o savezu ozbiljno govoriti?".85 Na zajedničke interese balkanskih naroda ukazuje i M .S. Piroćanac krajem 19. veka razm a­ trajući srpsko-bugarske odnose: "Ni Srbi ni Bugari ne bi trebalo da gube iz vida da sem interesa zajedničkih, što ili oni imaju sa ostalim Balkanskim narodim a, oni imaju i vrlo važne zasebne interese i kao susedi i kao plemenski srodni, bilo da je u pitanju uže određenje Istočnog pitanja, bilo d a je reč o opštem , konačnom uređenju Evropskog Istoka.86 Balkanicus 1913. godine piše o položaju Srbije na Balkanu: "Srbija je imala i ima najteži m eđunarodni položaj medu svim balkanskim zemljama. Ona je sve do danas, od samoga vaskrsa svoga početkom prošloga veka kad je njen veliki sin, genijalni K aradorde digao zastavu oslobođe­ nja, bila izm eđu nakovanja ili čekića. M nogi nezgodan pojav u njenom unutrašnjem političkom životu ima svoj koren u ovo neobično teškom međunarodnom položaju n aše m ".87 Jovan Cvijić u 81 Ivan Ivančić "Maćedonija i Maćedonci" opis zemlje i naroda, N. Sad, 1908. knjiga 11, str. 69,82. 82 Stojan M. Protić "O Makedoniji i Makedoncima" str. 133. 83 V. Joksić, Navedeno delo, str. 17 84 S. Novaković " Balkansko pitanje i manje istorijsko-političke beleške o Balkanskom poluostrvu 1886-1905", Beograd, str. 400-1 85 V. Karić "Srbija i Balkanski savez", Beograd, 1893, str. 26.0 istoj temi piše i Perović Alek. M. Kostolac: "Evropa i Balkanski savez", Beograd, 1903, Balkanicus "Balkanska država unija kao geografsko politička nužda”, Adria, 1913 86

M. S. Piroćanac: "Međunarodni položaj Srbije", Bgd, 1892. str. 35. M. Stepanović "Srbi i Bugari u prošlosti i sadašnjosti", Bgd. 1913. A. Belić "Srbi i Bugari u Balkanskom savezu i međusobnom ralu" Beograd, 1913. 87 Balkanicus "Albanski problem i Srbija i Austro-Ugarska, Beograd, 1913, str. 88.

46

Glasniku Srpskog geografskog društva slično brojnim građanskim piscima početkom 20. veka,™ objašnjava opravdanost izlaza Srbije na more: "Jedna zatvorena i ekonomski skoro priguSena državna cclina bori se godinama za svoju ekonomsku samostalnost i u toku krvavog i skupoccnog rala osvaja izlaz na arbunašku obalu Jadranskog mora. Nije mogla ni u jednom drugom pravcu izaći na more, jer su dnige morske obale Balkanskog poluostrva zauzeli njeni saveznici: Grci i Bugari, ili Austro-Ugarska. Jadransko primorje, koje je Srbija osvojila, čini geografsku cclinu sa Kosovom i Metohijom, a bilo je s njima osim toga lesno skopčano kroz duga islorijska vremena" ,w Građanska istoriografija izrasla na krilima roinantičarsko-tradicionalnog pristupa istorijskog stvarnosti, pose­ bno onom delu koji govori "o nacionalnim zadacima Srbije”, objašnjava da, prodiranje Srbije na ovu obalu; "ima uza se i srpske islorijskc tradicije. Srbija hoće da ima trgovačko, a ne ratno pristanište na ovoj arbanaškoj obali", uz istovremeno negiranje nacionalnog razvoja albanskog naroda lako da napredne ideje nacionalno-oslobodilačkih organizacija u 19. veku postepeno nestaju pod ulicajcm velikih sila. Još 1903. godine, Niko Županić u knjizi "Maćedonija i Turski problem", smatra da: "Arnauli ni danas ne predstavljaju nikakvu naciju, iako se već više puta pokušavalo, polazeći od raznih tačaka, da se medu njih unese jedinstvo i idejama i jeziku", (Drila 1892. časopis Albania u Briselu, Christophorides, G. Kulaš i dr.). Svi su se ti pokušaji do sada razbili, a i u buduće se bez svake sumnje neće doći do zajedničke organizacije".*8990 Slično Vladanu Đordeviću koji se 1913. godine pita "Kako mogu ljudi bez svesti o tome da su ikada sastavljali naročiti narod, danas važili kao takav",91 dr Niko Županov stvaranje albanske države vidi kao rezultat uticaja velikih sila: "najviše se na lome radi iz Beča, u želji da se nasuprot Srbima izmajslorišc i ova akcija. Najprirodnije i najprostije bi se pitanje ovo raspravilo, kad bi srpske i bugarske trupe okupirale Albaniju i razoružale narod. Bugarska bi se potom povukla dobivši naknadu, Srbija bi na se primala da izvede Arnautc na put napretka, svakako s mogućnim obzirom na jednostavan jezik" 92 Nacionalni odnosi naroda koji živi u Staroj Srbiji često su bili predmet razmatranja radikalne stranke i istaknutih javnih radnika toga vremena. Svelislav Simić pod pseudonimom P. 0 . (Pavlc Orlović) u knjizi "Stara Srbija i Arbanasi", polemišc 1908. godine, sa profesorom Jagićem o nestajanju Srba iz stare Srbije: "Postepeno gubljenje srpskoga življa iz ove kolevke našega naroda neizbežno je posledica do neizdržljivosti nesnosnoga im položaja koji se s danom u dan pogoršava posledicama politike povlađivanja Arbanasima. A laje politika Turcima vcšlo sugcrilala u doba stvaranja poznate ArbanaŠke Lige sa zadatkom: da se istrebe iz ovih krajeva Srbi, koji kao kulturan

Ekonomist" organ društva za ekonomsku i socijalnu politiku" br. 15.1912. Beograd, članci: dr Jovan Lončarević: "Interesi Austro-Ugarske u Turskoj", str. 171-173: Itnlijanska i Austro-Ugarska politika na Albanskom primorju" str. 173-174; "Ekonomist" br. 16 "Francuska i njeni ekonomski interesi na Balkanu" od M. Milenkovića str. 174-176. M. Milenković "Ekonomski interes Nemačke na Balkanu”, str. 190-191: 89 J. Cvijić "Govori i članci" IZlaz Srbije na jadransko vreme", Beograd, 1924, str. 24; Glasnik Srpskog geografskog društva" sv. 2, str. 192-194. Za pojedine Cvijićeve radove, kao na primer, "Aneksija Bosne i Hercegovine i srpski problem", iz 1908. godine, istaknuti geopoliličar Radovan Pavić, smatra za "jedan od geopolitičkih i naciona­ lističkih najizrazitije intoniranih radova ("Osnovne opče i regionalne političke geografije, geopolitike i geostrategije", I dco, Zagreb, 1973; str. 267), a za ideje iznete u napisu iz 1912. godine,: "Izlazak Srbije na Jadransko more", kao "izrazito reakcionarno shvalanje". (str. 268). U oceni ovih kao i ostalih Cvijičevih radova, Milovan Mitrović je znatno oprezniji, sagledavajući ih u kontekstu društveno-istorijskih zbivanja:"... u vreme kada je teško biti objektivan... Cvijićjc uspevao da se u svom naučnom radu drži ovog principa, ali je ponekad, na žalost podlegao i vladajućem političkom ukusu"... (M. Mitrović: Jugoslovenska predratna sociologija", Beograd, 1892, str. 27). 90 Niko Županić "Maćedonija i Turski problem", Beograd, 1903, str. 32. 91 dr Vladan Dordević "Arnauli i velike sile", Beograd, 1913. str. 141. 92 Isto kao pod 90. str. 32

47

clcm cnal predstavi jaju jednu branu nadiranja katoličke i austrijske političke propagande..." je r u listovim a slabljenja Turske uoči mladoturskc revolucije, A ustro-U garska svim silama nastoji da od Albanaca stvori "za sebe sam ostalnu državnu zajednicu"uprkos shvatanju: "To nije istorijski narod je r se ne nalazi u svezi sa svojom daljom istorijskom prošlošću, nego živi sam o o davnašnjici".93 Svođenje uzroka nesnosnog slanja hrišćanskog naroda u Staroj Srbiji i M aćedoniji obuhvalalo je tri glavna izvora: ”1 .1 ) opšte rdava turska administracija, 2. nem ar da se tačno i pravedno prim enjuju zakoni koji su u važnosti, 3. povlađivanje Arbanasim a čijim zulum im a nema granice zbog politike koja se prem a njima uopšte drži T urska".94 Srpska vlada je preuzim ala više diplomat­ skih akcija da se poboljša položaj hriščana i u Am autluku: "Reforme trena smatrati s jedne strane kao sredstvo da se poboljša položaj hrišćanskih podanika Sultanovih, a s druge opet i kao etape koje obeležavaju postupnu, ali stalnu evoluciju ka političkoj autonom iji", Čiju bi osnovu činili: "Autonom iju, kao soluciju M aćedonskog Pitanja, mogu prihvatiti i oni koji u njoj gledaju etapu za aneksiju, kao i oni koji u njoj gledaju podsticaj za toliko željenu konfederaciju balkanskih naroda" 95 Odnosi Srbije i B ugarske zasnovani uglavnom na problem u M akedonije obuhvalali bi u ovim uslovim a i suglasnost velikih sila: "da se prim ena projektovanih reform i rasproslre i na jedrenski vilajet u kojem Srbi ne spore Bugarima njihov specijalni interes; drugo, da se prim ena reformi izvede po vilajetima postupnom evolucijom , kojom bi se njihov obim sve više širio; treće, da se naslonjeni na Velike sile kojima to može bili u interesu, Čuvati od ikakvih povreda princip Balkanskih naroda i svoju sam ostalnost, i političku i ekonom sku"96 Dom eti građanske istoriografije m ožda su najbolje iskazani stavovim a Vladimira Jovanovića koji 1909. godine piše: "Ekonom ski interesi i politička nužnost prim oraće pre ili posle Evropu, da jednom reši da sad nerešeni Istočni problem ujam čenjem Balkanskim narodim a pravo na nezavisnost i na slobodan razvitak, tako da se obezbede Balkanske zem lje sam im Balkanskim narodim a”.97 Balkanski savez stvoren zajedničkom akcijom nacionalnih buržoazija ne sam o da bi "pojačala Balkanske države protiv spoljašnjih napada, nego, Što je jo š m nogo važnije, on bi smanjio opasnost ekonom skog suparništva i političke surevnjivosti, kojima je ponekad otežavano i sprečavano na­ predovanje tih država".98 Zavođenjem posebnog pravnog režim a posle okupacije srpskih trupa u novooslobođenim krajevim a,99 socijalni položaj stanovništva, posebno radničke klase nije poboljšan. Kritikujući zbi­ vanja u novooslobođenim krajevim a, srpski socijaldem okrati smatraju: "Dem okratiju u novim oblastima, zavođenje pune slobode i prava srpski narod m oraželeti koliko zbog naroda tamo, toliko i zbog sloboda koje sebi že li" ,100 j e r kako zahtevaju! "Mi tražimo punu političku ravnopravnost Nove Srbije sa dosadašnjom! Isto tako, mi najenergičnije tražimo potpunu slobodu za kulturno razvijanje različitih nacija na teritoriji M aćedonije".101 93 M. O: "Slara Srbija i Arbanasi", Beograd, 1908. str. 15, 71. 94 "Radikali i naša nacionalna politika", Beograd, 1904. str. 37, 38. 95 Maćcdonsko pitanje" Simič Svetislav, Beograd, 1908. str. 68. 96 Isto, str. 69, S. Simić "Makedonsko pitanje". 97 Vladimir Jovanović: "Problem Bliskog Istoka i pangermanska opasnost", Beograd, 1909. str. 29 98 Isto, str. 28

9 9 "Uredba o uređenju oslobođenih oblasti” Srpske novine, 1913, br. 181. Slični propisi su u brojevima: 186,187,189, 194, 227, 277, 283. 100

Radničke novine, br. 33, 7. februar 1914. godine 101

Radničke novine, br. 146, 24. jun 1914. godine 48

Polazeći od shvalanja da: "socijalizam ne negira nacionalizam", Socijaldemokratska partija "srne reći ne samo da je ona nacionalistička partija, već da je ona upravo jedina nacionalistička partija", jer pravo na samostalan i slobodan život svake nacije, znači, "pravo na slobodan i kulturan život svoga naroda, širokih narodnih i radničkih slojeva",102*Tucović ističe 1914. godine: "1 držanje vlade i držanje sviju buržoaskih partija prema Novoj Srbiji i prema radničkoj klasi služiće istoriji kao jedan snažan dokaz o nekulturnosti i varvarstvu srpske buržoazije".105

102

Radničke novine, br. 12,14. maj 1914. godine Radničke novine, br. 146, 24. ju n 1914. godine

49

III ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE 1908. GODINE, I AKTIVNOST SRPSKIH SOCIJALDEMOKRATA

3 . I . A n e k s ija B o s n e i H e r c e g o v i n e 1 9 0 8 . g o d i n e i a k tiv n o s t s r p s k ih s o c ija ld e m o k r a ta

Zaoštravanje kolonijalnih suprotnosti oko nove podele sveta poslednjih decenija 19. i počet­ kom 20. veka, imalo je uticaja na širenje im perijalizm a koji traže nova tržišta za kapitalističku robu i teritorije za ekspanziju političkog i privrednog uticaja. Austro-Ugarska, Nemačka i Italija koje u prethodnoj kolonijalizaciji gube uticaj u svetskim okvirim a, usm eravaju političku aktivnost prema zem ljama evropske T urske tražeći strategijske pravce, ali i sredstva i ciljeve za njihovo ostvarenje. Počev od 1898. Nemačka intenzivno širi politički, vojni, ekonomski i kulturni uticaj na Istoku, posebno sa T urskom o koncesiji za gradnju bagdadske železnice, i pristupa izgradnji jake m orna­ rice. Stvaranje novih vojno - političkih saveza, naročito ublažavanja francusko-cngleskih supro­ tnosti, uobličila je u svetskim razm eram a pojavu Trojnog saveza i Antante. Sporazumi koji su postignuti izm eđu Francuske i Rusije (1892), Engleske i Francuske (1904) i Engleske i Rusije (1907) predstavljali su tzv. trostruki savez (Triple Entete) koji je postojao nasuprot Trojnom savezu Nem ačke, Austro-U garske i Italije.' Izražene kolonijalne suprotnosti velikih sila u svetskim razm eram a posebno u domenu ravno­ teže, imale su izraza u borbi oko turskog nasleda u Evropi. Istočno pitanje svedeno na nacionalne odnose u višenacionalnim državam a T urske i Austro-Ugarske, nametalo je rešavanje klasnih i socijalnih suprotnosti unutar njih samih. Aneksija Bosne i H ercegovine, odnosno nakon pedeset godina pripajanja okupiranih pokrajina od A ustro-U garske, 7. oktobra 1908. godine, suprotno odredbam a Berlinskog ugovora od 1878. godine, imala je za srpske socijaldem okrate dvostruki značaj: do tada dominantan klasni interes oblikovan kroz klasnu borbu sa dom aćom srpskom buržoazijom , dobio je i aspekt nacionalnog pitanja ne samo u smislu borbe za nacionalno oslobođenje naroda u Bosni i H ercegovini, već i šire, ravnopravan klasno-socijalni položaj svakog pojedinca kao uslov nacionalnog napretka i razvoja. Podržavajući narodni bunt i zahteve za ratom sa Austro-Ugarskom u stvorenoj međunarodnoj krizi, (A ustro-U garska vlada je pokušavala da se sporazum e sa R usijom o izm eni režim a m oreuza

Dr Miroslav Đordević, dr Ž arko Gudač: "Iz novije svetske političke istorijc", Beograd, 1975, str. 52.

50

Bosfora i Dardancla, a Turska - formalni suveren anektiranih teritorija, Srbija i Crna Gora smatrale su aneksiju kao akt uperen protiv njihovih interesa,2 srpski socijaldemokrati nastavljaju socijalističku misao Svelozara Markoviea, koji još sedamdesetih godina 19. veka, ovaj problem sagledava ne samo kao nacionalno oslobođenje i ujedinjenje, već znauio Sire kao pitanje socijalnog oslobođenja - oslobođenja od najamnih odnosa na principima samooprcdcljcnja koji žive u Bosni i Hercegovini. Svetozarev stav: "Dobili Bosnu ratom to bi značilo izazvali socijalnu revoluciju u Bosni, uništiti domaću aristokratiju, koja lamo postoji od toliko vekova; a kad bi se oduševljena raja oslobodila od jednog gospodara, da li bi se slagala da ude pod srpske pandure, kapetane i ostale gospodare" ,3provejava i u Tucovićevo doba, koji na zboru u "Bulevaru" na teinu: "Aneksija Bosne i Hercegovine i socijaldemokrata" oktobra 1908. godine piše: "Proleterijat Srbije razume očajni položaj bosansko-hcrcegovačkog naroda; on saoseća sa njima više no ina koja druga klasa u Srbiji. Ali što bi on ponco za uzdarje narodu u Bosni i Hercegovini kada bi prešao Drinu? Srbijanske slobode? Je li to slobodna i demokratska zemlja - kako u Srbiji vladajuća klasa uvek dcklamujc - u kojoj radnici nemaju osnovnoga građanskoga prava, prava glasa, u kojoj je cenzura rcakcionarnija nego danas u Turskoj"?4 Smatrajući da: "Aneksija Bosne i Hercegovine nije slabilisanje, učvršćivanje odnosa na Bal­ kanu i garancija mira; ona tek znači početak jednoga od najnemirnijih perioda na ovome poluostrvu", Tucović rešenje klasnih i nacionalnih suprotnosti naroda na Balkanu, vidi upravo u njihovom nacionalnom grupisanju bez koga nema pravilnoga političkoga i kulturnoga razvijanja: "Nacionalno grupisanjc ima svoga korona u veoma dubokim socijalnim i ekonomskim odnosima. Ona je njihova nužna poslcdica, neminovan rezultat... Austro-Ugarska se ističe nasuprot toj istorijskoj nužnosti, ona gazi pravo nacije na postojanje, ona na Balkanu stvara nenormalno stanje koje opasnost za kulturu, za svetski mir".56 Svodeći srpsko nacionalno pitanje u okvire Balkanske federacije, Tucović jasno razotkriva "suštinu srpskog vojničkog spremanja" još od Balkanskog kongresa 1878, i uvida socijalne snage koje su sposobne da izvedu nacionalno oslobođenje i ujedinjenje: "Zar se još ne može da uvidi da vojnička snaga Srbije neće rešavati pitanje srpskoga naroda? Naše nacionalno pitanje obuhvaćeno je u opštein balkanskom pitanju; ona su nerazdvojno skopčana. Pri rešavanju njegovome, kao i pri rešavanju balkanskog pitanja uopšte, angažovani su posredno ili neposredno interesi velikih evrop­ skih država kao i malih balkanskih zemalja"/’ Braneći pravo naroda na slobodu i samostalnost, Tucović u drugoj polovini oktobra 1908. godine, nastupa sa dubokim klasnim, anliratnim stavom, jer proleterijat i masa siromašnog naroda su socijalni slojevi koji najviše stradaju u ralu: "Međutim, ni srpski ni austrijski proleterijat, ni narod u Srbiji ni narod u Austro-Ugarskoj ne žele rat i ne nose nikakvu odgovornost za opasnosti u kojima živimo".7 Znatno pre aneksije, u prvoj polovini 1908. godine, Tucović piše više Članaka o politič­ kom slanju u Bosni i Hercegovini, ulicaju Austro-Ugarske politike koja progoni tek stasali radnički pokret u Bosni i Hercegovini.

Dimilrijc Popović "Borba za narodno ujedinjenje 1908-1914“ 3 Svetozar Marković “Srbija na Istoku" Beograd, reprint str. 150. 4 D. Tucović "NiS protest", Radnićke novine br. 118, 30. septembar 1908. godine. 5 Isto 6 "Rat protiv Srbije", 2.15. oktobar 1908, Radničke novine br. 119. 7 D. Tucović "Iz borbe u borbu", "Sloboda" narodni socijaldemokratski kalendar 1909. Izdanje SSDS, Bgd, 1908. str. 17-22.

51

U "M em orandum« o političkom položaju radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini” koji je SSDS uputila M eđunarodnom socijalističkom birou 1908. godine konstatujc se: "Sa radničkim pokretim a u Bosni i Hercegovini postupa se danas kao s vcleizdajničkiin ne zbog loga što bi on takav u istini m ogao biti, već jedino i sam o zbog loga da se kod bosansko-hcrcegovačkog stanov­ ništva po svaku ccnu uguši buđenje nacionalne svesti, koje j e posledica prom enjenih prilika",8 prepoznajem o Tucovićevc stavove o austrougarskoj imperijalističkoj politici u Bosni napisane zna­ tno ranije u junu iste godine: "Ulažući svoj protest mi ukazujem o proletersku solidarnost i simpatije svesnom bosanskom radništvu, koje pati pod pritiskom i u okovima kapitalističke Austrije u Bosni" .9 Tucović u izveštaju Sedm om kongresu SSD S10 naglašavaju da: "nacionalno pitanje i koloni­ jalna politika nisu do sada bile predm et rešavanja i debatovanja na našim kongresim a, i u međuna­ rodnoj socijalnoj dem okratiji, koji ih u poslednje vrem e živo pretresa, vladaju još jednako vrlo velike diferencijacije u gledištim a", piše: "Nijednog trenutka naša partija nije prestala suzbijali mililarisličko-šovinističke tendencije koje su spas naroda htcle predstaviti u stajaćoj vojsci i u ralu, a sa svoje strane isticala je pobunu i revoluciju kao jedino odbrambeno sredstvo potištenog naroda".11 Shvativši nacionalno pitanje kroz formu kolonijalnog, srpski socijaldemokrati su isticali ko­ lonijalni, zavojevački karakter aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine. DragiŠa Lapčcvić u studiji "Ral i srpska socijalna dem okratija”, 1925. godine daju drugačiju verziju M em orandum a naglašavajući umcsio klasnih suprotnosti nastalih usled teškog socijalnog položaja radničke klase, religiozni antagonizam; "Pravoslavan clemenat, koji je najmnogobrojniji i koji se zbog zajednice veze sa slobodnim sunarodnicima u Crnoj Gori i Srbiji naziva srpskim jeste onaj, koji je najaktivniji najčvršći kao borac, i u isto vrem e za kulturu najsposobniji, je r mu ncogranizovana crkva u tom pogledu ni u koliku ne stoji na p utu".12 Dragiša Lapčević slično Dušanu Popoviću u diskusiji 24. septem bra 1908. godine na konfe­ renciji svih partijskih i sindikalnih uprava i svili istaknutih drugova,13 govori o antirauiom slavu i pomoći narodu Bosne i Hercegovine; "Međutim, Socijalna dem okratija mora biti prolivu rata, ako bi naša buržoazija htela ratom taj problem da rešava. Oslobođenje naroda se vrši revolucijom; ako bi narod u Bosni i Hercegovini podigao oslobodilačku revoluciju, dužnost bi bila da tu revoluciju oružanom rukom pomogne. Rat, pak, nije oslobodilački i nije, što je glavno, klasni proleterski m etod".14 Dušan Popović tada istaknuli partijski teoretičar i publicista, u diskusiji na zajedničkoj scdnici Glavne partijske uprave i kontrolne komisije, uoči sam e Aneksije 22. septem bra (5. oktobra) 1908. godine izjašnjava se protiv rata, a dan posle aneksije (24. septem bar), 7. oktobra nacionalni interes Srbije stavlja iznad klasnih, radničkih interesa, jer: "Ovaj rat znači nacionalnu defanzivu. Ral između Srbije i Austro-Ugarske zbog ovoga pojmljiv je i prirodan, i nije onaj koji bi socijalna dem okratija m irne savesli mogla suzbiti", uprkos nacionalno dem okratskom karakteru rala koji zasnovan na socijalističkim principim a, ima za cilj: "između ostalog, da suzbije ugled monarhizma i

Radničke novine, br. 96,14. avgusi 1908. godine. 9 D. Tucović "Bosna" Radničke novine br. 66, Beograd, 5. jun 1908. godine. 10

Zorica Priklmajer Tomanović "Srpska socijalna demokratija i nacionalno pitanje", Istorijski glasnik, 3-4,1956, str. 77 11 Radničke novine, br. 53, 7. maj 1909. godine 12 Dragiša Lapčević "Rat i srpska socijalna demokratija", Beograd, 1925, str. 13.

13

O suprotnostima povodom aneksije svedoči i "Zapisnik Zajedničke sadnice GPU, Kontrolne komisije, SSDS Glavnog radničkog saveza od 24. septembra 1908. godine", "Knjiga zapisnika SSDP", IRPS 14 D. Lapčević, navedeno delo, str. 10.

52

militarizma, i da podigne usled dcinokrali/.ma i narodne odbrane, lakodc da ističe princip interna­ cionalizma".15 Dušan Popović redaktor "Radničkih novina", objavljuje 3. novembra 1908. godine članak u belgijskom časopisu "Lc Pcuplc" - "Pismo iz Srbije": "Aneksiona kriza sa srpskoga gledišta". Slično lađa prcovladujućem shvatanju medu srpskim socijaldemokratima o "dvema srpskim provincijama koje je okupirala Auslro-Ugarska", odnosno narodu koji /.ivi u Bosni i Her­ cegovini, Popović jednostrano zaključuje: "a stanovnici Bosne i Hercegovine su u velikoj većini Srbi, istina podcijeni na dve veroispovesli, pravoslavnu i muslimansku, ali ili to ne sprečava da se osećaju kao članovi jedne nacije", smatrajući da ovi "elementi u Bosni i Hercegovini su pravo jezgro srpske nacije, i to se može videti po njihovom jeziku, koji je najčistiji dijalekt klasične lepole srpskog jezika".16 Autonomija Bosne i Hercegovine kao 'demokratsko, socijalističko ako hoćete i kulturno rešenje", pretpostavlja revolucionarne metode i sredstva: "Opšli oružani ustanak revoluciju u Srbiji i Bosni i Bosni i Hercegovini, ostavljajući živoUiim snagama (ala vitalilč) srpske nacije da kažu svoju posleđnju reč o ovom rešenju problema", jer, "srpski narod onaj iz Bosne i Hercegovine kao i onaj iz Srbije, može učiniti sve, revoluciju kojom će osvojili svoju potpunu nezavisnost - ali je sigurno da mu ovu slobodu i nezavisnost neće doneti kralj Petar i njegova armija".17 U nešto izmenjenoj verziji teksta za bugarski časopis "Savremenik", 25. novembra 1908. godine, Popović dublje objašnjava stavove napisane u listu "Le Peuple": "Rat koji će vodili zvanična Srbija biće luda avantura; i "opšlc narodni ustanak", kojim će ćela jedna nacija odgovoriti na pad u ropstvo jednog velikog dela nacije, "nacionalni rat" ima više nade da će uspeli",18 nudeći dva moguća načina za rešavanje nacionalnog pitanja u Bosni i Hercegovini: "Ralje opasna iluzija kojom se hrani zvanična Srbija; revolucija je način za rešenje, koji ima izgleda na uspeh. Rat je smrtonosan salto mortale, sa sigurnim padom; revolucija je uspešan eksperiment pred kojim će neprijatelj zadrhtati".19 Tucović, umesto nemoćnog vojničkog naoružanja, "predlaže sve veće dcmokralizovanje male Srbije, i kulturno i ekonomsko razvijanje i podizanje narodnih masa. Po njegovom mišljenju, Srbija se na taj način imala izdići na visini i postali prilična sila za podjarmljene narodne klase kako one u Austriji, lako i one u Turskoj", smatrao je Nikola M. Popović, pitajući se 26 godina posle Aneksije: "Šla je to Što Tucovića rukovodi da zauzme ovakav stav, da bez ikakve rezerve: "stane na strani svakog naroda kad je u pitanju njegova sloboda; je li po sredi nacionalni osećaj ili pak neko ubedenje? Ne, njega nije rukovodio nikakav sentimenlalizam, već naprotiv, kao i u svim drugim prilikama ubedenje. Jer, on je pozitivno znao da je pokret za oslobođenje u Bosni i Hercegovini delo satnog naroda, da uzroci njegovi leže u promenljivim uslovima narodnog života, u razvitku kapitalističke proizvodnje, u življem saobraćaju i jačoj razmeni roba i ideja; on je znao savršeno tačno daje težnja za nacionalno oslobođenje neminovna pojava i posledica takvog stanja."20

15 A1PRS. Fond SDP, br. 65a, Zapisnik Glavne partijske uprave, str. 771. 16 Dušan Popović 'Sabrana dela", Beograd, 1975, str. 277. 17 Isto, str. 277. 18 D. Popović "Sabrana dela", 1975, Beograd, str. 282. 19 Isto, str. 299, Članci: "Pisma iz Srbije. Istočna kriza sa srpskoga gledišta" "Le Peuple", br. 308,3.11.1908; "Srpsko pitanje i socijalna demokralija" (članak na bugarskom) "Savremenik", Sofija, 25.11.1908. sažeti su u članku: "Istočna kriza sa gledišta srpskoga", "Socijalist", god. II, br.4,15.1.1909. str. 3-5

20

N. M. Popović, navedeno delo, str. 220.

53

Društveni razvoj Srbije posle 1903. godine za koji Tucović piše uoči aneksije Bosne i Herce­ govine: "naša celokupna buržoazija za ovo petogodišnje vrem e svoje vladavine dokum entovala je svoju apsolutnu nesposobnost da vodi politiku, da se bori ma za kakav svoj ideal, kao Sto je ideal nacionalne zajednice, koja nije sam o jedna islorijska kulturna potreba, nego i njena ekonomska potreba, prethodni uslov za ptrn razvitak kapitalizm a",21 navodi srpsku socijaldem okratsku partiju, đ i p e d uticajem Tucovića, neposredno posle aneksije, podrži borbu naroda Bosne i Hercegovine za svoju slobodu, ali je istovrem eno odbacila eventualni rat srpske vlade u prilog toga,22 tako da: "antiratna politika koju je tada izradio Tucović, polazeći s klasnih i internacionalnih stavova, a u skladu sa odlukam a Socijalističke internacionale, bila je prihvaćena od rukovodstva pokreta".23 1 u vrem e najveće nacionalne euforije: "vest o aneksiji Bosne i Hercegovine izazvala je u B eogradu veliko ogorčenje. Štampa je zazvonila na uzbunu; priređivani su veliki mitinzi; održane su neprijateljske m anifestacije protiv Austro-Ugarske. Sutradan posle proglašenja aneksije, vladin list "Sam ouprava" traži rešenje pitanja oružjem , a druge novine još žešće pišu",24 Tucović ne odlazi na sastanak buržoaskih političara, odbija da učestvuje na zajedničkom mitingu svih buržoaskih partija o Bosni i H ercegovini i izradi zajedničke rezolucije, jer: "Šest godina naša partija i naši ljudi viču, nas ne čuše ni naše zahteve ispunišc - sad nas uoči rata zovu. Naše prisustvo neće izmeniti niukoliko rešenje o ratu i m ini".25 Voden klasnim karakterom srpskih socijademokrata, kao soci­ jalnim pokretom jedne klase, a ne jedne nacije, on je pisao: "mi se ne smemo predati opštoj struji i njenim osećanjima, koja su, najvećim deloin i antisocijalistička i antikulturna. Mi naročito, ne smemo zaplivati u talase slepog šovinizma koji sve više zapljuskuje mase i preli da ih zanese na štetu čak i sam e nacionalne stvari".26 Suština ovog Šovinizma, posebno militarističko šovinističke politike srpske buržoazije, gde: "Nota srpske vlade pokazuje nam da se patriotizam vladajuće buržoazije sastoji samo i jedino u šlićenju i čuvanju privilegija",27 razumljiva je, pošto: "narod za odbranu od neprijateljskog zavojevanja ima da se osloni samo na sebe. Nikakve pomoći od države, njenih šefova i njenih organa ne može on da •iščekuje. To je i logično. Narodu neće pomagati oni koji ga stalno gaze. Srpsku naciju neće zaštititi ni Petar M rkonjić, ni stajaća vojska, ni uopšte država sa svojim ustanovama. Njoj je spas jedino u Revoluciji" .28 Ali, ova revolucija, slično stavu Svetozara M arkovića o potrebi zasnivanja "unutrašnjih i spoljnih sloboda", pri Čemu "Politika Velike Srbije ujedinjava sam o po formi umne i materijalne snage srpskoga naroda, a u stvari sve bi te sile bile sprečene i osnovane",29 za Tucovića je moguća onda: "kad zavlada unutra, ona će tek tada moći voditi uspešnu politiku za zaštitu i svojih interesa spolja".30

21 D. Tucović, "Istinski trenutak", 25. septembar (3. oktobar) 1908. Radničke novine, 1908. 22 dr S. Dimitrijević: 'Socijalistički radnički pokret u Srbiji, 1870-1918, Beograd, 1982, str. 173. 23 Isto, str. 192 24 D. Popović: "Borba za narodno ujedinjenje 1904-1914" Beograd, 193. str. 36, D. Tucović, "Rat protiv Srbije, Radničke novine", br. 119,1908. god. 25 AS, fond SDP, br. 65a, zapisnik GPU, sedn. od 23.9.1908, str. 761-765. 26 "Radničke novine", 25. septembar 1908. godine 27 "Radničke novine", br. 124, 27. septembar 1908. godine 28 Isto 29 "Zastava" br. 100. i 101., 15. i 19.7.1968, str. 14. 30 " R a d n i č k e n o v i n e " , b r . 1 2 7 , 2 7 . s e p t e m b r a 1 908. g o d i n e .

54

3. 2. Austromarksizam i socijaldemokratska misao Srbije o nacionalnom pitanju

Uoči aneksije Bosne i Hercegovine, socijaldemokratski pokret Srbije zaoštrio je idejna nesla­ ganja sa "ausiromarksislima", povodom nacionalnog pitanja naroda u dvojnoj monarhiji. Auslromarksisti kao teorijski, idejni, političko organizovani izraz austrijske socijaldemokrate, ("ukupnost društvcno-političkc prakse, ideoloških stavova, teorijskih koncepcija Socijalističke partije Austri­ je"),31zastupali su u pogledu "nacionalnog pitanja", koncepciju "kulturno-jezičke autonomije", bez sagledavanja procesa nacionalnog buđenja slovenskih naroda unutar monarhije. U nacionalnom programu Socijalističke radničke partije Austrije, donesenom na Kongresu u Brnu 1899. kaže se: "Austrija treba da se preobrazi u demokratsku višenacionalnu saveznu državu gdc se sva samoupravna područja i iste jedne nacije obrazuju zajedno nacionalno jedinstven savez, koji svoje nacionalne poslove vodi potpuno autonomno".32 Ovaj program vodio je očuvanju Austro-Ugarske kao samostalne državno-pravne cclinc,33 bez revolucionarnog razrešavanja društvene stvarnosti, klasnih i nacionalnih protivurcčnosli koji su u monarhji posebno došle do izražaja krajem 19. i početkom 20. veka. Karl Rener je u nauci zastupao gledište da: "državu u kojoj ima više narodnosti, treba izgraditi tako da se ona raščlani na narodnosti koje je sačinjavaju. Država bi postala federacija narodnosnih zajednica (Nacionaliatcn bundcsslaat)". Po Reneni, "na laj bi se način odvojila narodnost od zemlje, tj. narodnosti bi težile drugom čemu, a ne stvaranju nezavisnih geografskih jedinica".3435pri čemu, shvatao je: "narodnost kao duhovnu zajednicu, koja treba da se oslobodi od geografskih težnji. Otto Baucr kao najistaknutiji teoretičar austrijskog nacionalnog pitanja 1907. godine, izlaže svoju koncepciju u delu: "Nacionalno pitanje i socijalna demokralija". Prihvalajući Engelsovu podelu nacija na islorijskc i ncislorijskc, pri čemu, odbacuje stanovište o umirućim nacijama, Baucrova nacija kao: "karakterna zajednica ljudi predstavlja istorijsku pojavu, karakternu zajedni­ cu, koja je nastala iz zajednice sudbina sa osobenom nacionalnom apcrccpcijom".33 Tako zasnovavši naciju, Baucr pored nedostatka teritorijalnog konstiluisanja nacije u Austriji, slično Reneni, razmatra "personalni princip", po kome se, nacija na osnovu nacionalnog katastra, u koji se upisuju svi pripadnici jedne nacije, nezavisno od teritorijalne pripadnosti, konslituisanc kao savez ličnosti, slično verskim zajednicama, predstavlja u svome Čistom vidu samo teoretsku mogućnost,36 videvši u Renerovom kombinovanju, klasnu bomu u višenacionalnoj Austriji, organizovanoj na principu nacionalnih, kulturnih autonomija. Baucrovo shvatanjc nacije, kao "zajednice karaktera (characterdemeinschafl), koja je tokom istorijskog razvitka nastala iz zajednice sudbina (schinsalgcmcinschaft). Karakterna zejcdnica čini svojstvo posebnosti pojedinih nacija, izraz i od-

31 Radoslav Ratković "Politička teorija auslromarksizma". Beograd, 1965, str. 81. 32 Enver Redžić. "Austromarksizam u jugoslovensko pitanje" Beograd, 1977. Str. 53. 33 dr V. Stanovčić "Pregled osnovnih idejnih strujanja u radničkom pokretu" II, Prosvetni pregled Bgd, 1975, str. 13. Kiro Hadživasilcv " Socijalizam i nacionalni odnosi", Bgd. 1982. str. 21. K. Rener u delu "Država i nacija", 1899. piše: "Zalagao se za očuvanje austro-ugarske države kao nacionalne, vezujući to za neku ideju o "srednjoevropskoj državi", str. 13 34 I. A. Pršić. "Ideja narodnosti", Bgd, 1931, str. 19-20. 35 E. Redžić-, "Ausiromarksizam i jugoslovensko pitanje”, Beograd, 1987, str. 105-106. Isto, str. 116.

55

luku njihovu, kojom sc razlikuju nacije jedna od druge i koja se objašnjava posebnošću isiorijc svake nacije",3738zajedno sa slavom Kauckog, koji u studiji "M oderna nacionalnost” piše: "da u modernom kapitalističkom društvu jezgro nacije čini proletarijat i da će njegovi interesi i pogledi određivati razvitak nacije u budućnosti", predstavlja teorijsku osnovu za ideološko suprotstavljanje srpskih i austrijskih socijaldem okrata po pitanju Bosne i Hercegovine i nacionalnog pitanja naroda u Austro-Ugarskoj. Odnos srpskih socijaldem okrata prema aneksiji Bosne i Hercegovine pojedini autori razm a­ traju u više ravni: "kao nacionalno, aniiratno, realno, Stoje unutar m eđunarodne socijalne demokratijc vidno i kao stanovišta",3R ali i u svctlu odluka Londonskog 1896. i Štutgarlskog kongresa Druge internacionalc, posebno prema militarizmu, nacionalnom i kolonijalnom pitanju,39 pri Čemu: "Aneksija Bosne i Hercegovine predstavlja prvi korak u prodiranju Austrije na Balkan, koji je neobično snažno pogodio nacionalne interese Srbije",40 slično Kardeljevom slavu u studiji "Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja: "Nemačka preko Austrije gradi svoj imperijalizam preko Bosne i Srbije prema Solunu i dalje prema Bagdadu i Indiji".41 Zanim anje srpskih socijaldemokrata za socijalistički radnički pokret u Bosni i Hercegovini, naročito za socijalno-ckonomski položaj poraslo je uoči aneksije Bosne i Hercegovine.42 Dimitrijc Tucović u februaru 1908. godine piše članak: "Austro-U garska na Balkanu", protiv austrijske im perijalističke politike suprotno stavovima austrijskih scrijalisla jasno izraženim znatno kasnije u radu Ota Baucra: "Balkanski rat i Nemačka svetska politika": Balkansko pitanje Austro-Ugarske određeno je sa tri motiva: prvi motiv proizilazi iz privredne politike m onarhije, drugi motiv je nacionalna politika, a treći je održavanje "status quo" na balkanu njenim prodorom prem a Solunu".43 Upregnuta u kola spoljnopolitičkih interesa Austro-Ugarske, socijalna dem okratija Austrije ubrzo se sukobila sa srpskim socijaldemokratima. Neobjavljivanje Članka: "Austro-Ugarska na Balkanu" u nem ačkom listu "V orw arts”, nagoni T ucovića da u pismu Dragiši Lapčeviću iz Berlina 7. (20) februara, 1908. godine ukaže, da je svođenje istog pitanja na "spoljašnji m oment", nisku "sve slovensku opasnost", pogrešno, u vrem e kada: "Socijalistički redovi su puni ljudi koji ovo pitanje kapitalističkog zavojevanja rešavaju prem a okolnostima praktično i zastupaju pravo zavojevanje kulturnijih na nekulturnijim. Razum e sc, i mi na Balkanu dolazimo u te nekulturne koje Austrija ima da kultivira".44 Na scdnici Glavne partijske uprave 3 (16) septem bra 1908. godine, Tucović predlaže da sc "preko internacionalnog sekretarijata obavesli socijalistička internacionala o radu Austrije i teroru koji ona vrši nad radnicima i narodim a u Bosni i H ercegovini",45 tako da u julu: "drug Tucović javalja d a je gotova predstavka o Bosni i H ercegovini, M eđunarodnom socijalističkom birou", i

37 Isio, str. 34 38 Kasim Suljevič: "Nacionalnost muslimana", Rijeka, 1981, str. 128-130. 39 dr M. Britovšek: "Stavovi druge inlernacionale prema ratu i kolonijalnom pitanju", Beograd, 1965, str. 45,92, 93. 98,104. 40 Z. P riklm ajer - Tom anović "Srpska s o c ija ld e m o k ra ta u aneksionoj krizi 1908. godine", Beograd, 1952. 41 Z. Kardelj: "Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja", Beograd, 1976. 275. 42 dr S. Kesič: "Radnički pokret u jugoslovenskim zem ljama do 1914", Beograd, 1976., str. 231. 43 Oto Bauer: "Balkanski rat i nemačka svetska politika,", Beograd, 1913, str. 73. 44 D. Tucovič: "Sabrana dela", Beograd, 1980, knjiga 2, str. 54. 45 Zapisnik Glavne partijske uprave AS, Fond SDP, br. 65a, str. 669, 671.

56

traži da: "ova predstavka bude u isto vreme i predstavka drugarske partije Hrvatske".40 Posle zajedničke scdnice GPU 17 (10) jula, nakon odbijanja Vitomira Korača da socijaldemokratska stranka Hrvatske i Slovenije zvanično pošalje predstavku Međunarodnom birou o austrougarskoj vladavini u Bosni,47 Memorandum je preveden i sa potpisom Dimitrija Tucovića poslat 6 (19) septembra 1908. godine.48 U memorandumu se naglašava: "Sa radničkim pokretom u Bosni i Hercegovini postupa se danas kao sa vclcizdajničkim ne zbog loga što bi on takav u istini mogao biti, već jedino i samo zbog loga da se kod bosansko-hcrcegovačkog stanovništva po svaku ccnu uguši buđenje nacionalne svesti, koje je poslcdica promcnjcnili prilika”, jer: "namcslo turskog režima zavedena je najbezobzimija vojnička diktatura, jedan sistem uprave koje je po međunaro­ dnom pravu dopušten samo u ncprijaicljcvoj zemlji za vreme rata".49 Druga Internacionala od Londonskog kongresa 1896. godine, posvetila je Pariški 1900, Atnslcrdamski 1904, Šlutgartski 1907, posebno Kopenhagenski 1910. i Bazclski 1912. godine borbi protiv miliratizma, kolonijalizma, porobljavanja "neislorijskih" od strane "islorijskih naroda". Na Štulgartskom kongresu 1907. godine osuđuju se kolonijalni ratovi, povezivanja miliratizma i kolo­ nijalizma, a na vanrednom socijalističkom kongresu u Bazelu, zahteva se svim sredstvima borba protiv rata, a u slučaju njega, sledi borba za podizanje revolucije, i pozdravlja se: "Dražnje Bal­ kanski socijalista koji su herojskom odvažnošču postavili zalucv za demokratskom federacijom; zahteva da austrijski socijaldemokrati spreče porobljavanje Srbije od strane dvojne monarhije, priznaje se Albanskom narodu pravo na autonomiju, kao i jugoslovcnskim narodima u okviru Auslro Ugarske pravo na demokratsku autonomiju".50 Rešenje nacionalnog pitanja srpski socijaldemokrati nisu videli u jačanju stalne vojske i ralu, nego u otporu i revoluciji kao jedinim odbrambenim sredstvima naroda".51 Austrijski socijalisti neminovno su naglašavali: "doduše osuđivali aneksiju izjavljujući i da ona nema ni pravnih ni moralnih opravdanja (Kramer, Akatula), dok su drugi upozoravali na opasne poslcdicc takve "aklivisličkc" politike (Pitani, Nemcc), podnose interpelacije u Parlamentu u kojima zahtevaju od vlade da pred skupštinom podnese iscrpan izveštaj o međunarodnom položaju i da javnom izjavom potkrepi svoje miroljubive težnje".52 Na sedmom kongresu SSDS, u izveštaju uprave o radu od 15. aprila 1908. godine do 17. maja 1909. godine ističe se: "I na ovom mestu potrebno je naročito istaći, daje međunarodna demokralija jedini principijelni protivnik kapitalističke kolonijalne politike, i d aje zavojevačka politika Austro Ugarske našla jednog načelnog protivnika u bratskim socijaldemokratskim partijama. (To držanje nema veze sa sporadičnim disonancama pojedinaca, koji su samo dokaz koliko su ova pitanja teška i ozbiljna)", Stoje od značaja imajući u vidu prepisku Tucovića sa Karlom Kauckim početkom 1909. godine, i ranija istupanja socijaldemokratskih poslanika u Skupštini, i prisustvo na samom kongresu istaknutih austrijskih socijaldemokrata: Rcnera, A. Nerneca, Etbin Kristana.467895012

46 Zapisnik GPU. br. 65a, sir. 6%. 47 Išlo, sir. 706,709. 48 S. Dimitrijević. "Učešće Balkanskih socijalista u Drugoj internacionali". "Prilozi za istoriju socijalizma", III. Beograd, 1966, str. 26, 27. 49 Radničke novine, br. 96,14. avgust 1908. godine. 50 M. Britovšek, navedeno delo str. 60. Preciznije videli u: "Kongresi druge inlernacionalc". Rad. Beograd, 1956.. I knjiga str. 121.307,479. 51 M. Britovšek, navedeno delo. str. 96. 52 Isto, str. 98.

57

Tucović krajem 1908. godine u pismu Kauckom piše: "Odvažio sam se da vam pošaljem ovaj članak o događajim a 11a Balkanu. Ubeden sam da će te Vi bili njegov najbolji procenjivač. Ako bi on bio vredan za "Die Ncuc Z eit", to bi bilo vrlo važno za srpsku Socijaldcmokratiju" ,53 a početkom 1909. godine, pošto još nije dobio odgovor od Kauckog,: "pišem Vam u nadi da ćem o preko "Die Ncue Zcil" moći da izložimo naše poglede inostranim drugovim a. Dalje, imam u vidu, ukoliko bi moji radovi bili prihvaćeni od "Die Ncuc Z eit” - a da obradim još nekoliko tema, npr: Rezultati austrijske kulturne misije u Bosni i Hercegovini, Položaj Srbije u balkanskim prilikam a i uzajamnim odnosima balkanskih država".54 Pokušavajući posle objavljivanja M em orandum a da objasni Kauckom stav srpskih socijalde­ m okrata protiv kolonijalne politike A ustro-U garske na Balkanu, i suprotna shvatanja austromarksista, Tucović piše: "Okupacija Bosne i Hercegovine je glavni uzrok naše privredne zaostalosti, a aneksija pogrebna zvona samo nacionalnog oslobođenja srpske nacije, već i privrednog razvitka i političke nezavisnosti sam e S rbije",55 sm atrajući u vrem c najžešće krize: "naši inostrani drugovi treba da imaju manje razum evanja za vešlačke kom binacije diplomalije, a više odlučnosti u borbi protiv kapitalističke osvajačke politike njihovih zem alja".560 istupanju delegata austrijske socijal­ dem okratske partije pisale su i radničke novine 1909. godine. Sm atrajući da je K. Rener, "dao jednu genijalnu praktičnu soluciju zam ršenog austrijskog problem a nacionalnosti", "Radničke novine", u sledećem broju od28. V. 1909. godine 0 njegovom govoru na kongresu izveštavaju: "Mi hoćemo da se u Austriji da svakom narodu sloboda, da naša država bude zajednica slobodnih naroda", a slobodu balkanskim narodim a, nacionalnu slobodu, "daće vam zajednička internacionalna socijalistička borba koja će stvoriti evropsku zajednicu slo­ bodnih i srećnih nacija."57 Slično partijskom stavu: "I mi socijaldem okrati, pridružujem o svoj najenergičniji protest pro­ tiv njega i tražimo da sam narod u Bosni i Hercegovini putem plebiscita reši o daljoj sudbini svojoj i svoje otadžbine. Niko drugi nem a nikakva prava da mu se nezvan nam eće za tutore. Mi smo protiv aneksije Bosne i H ercegovine, kao Što bismo bili i protiv aneksije svakog drugog naroda, je r je ona akt nasilja, akt zarobljavanja",58 TrišaK aclcrović u Narodnoj skupštini 21. decem bra 1908. godine, govorio je: "Vlada je bila dužna da zaliteva narodni plebiscit, a principi koji srpski narod ima da istakne jeste: svaki narod ima pravo na potpuno sam ooprcdcljenje i u svom e spoljnjem i u svome unutrašnjem životu. Socijalistički internacionalizam ne znači, dakle, odricanje narodnosti, nego slobodu i jednakost narodnosti, uništenje nacionalne mržnje i zavojevačkih i imperijalističkih prohteva".59

53 D. Tucović: "Sabrana dela", Beograd. 1972. knj. 2, sir. 331. 54 Isto, str. 344-345. 55 Isto, str. 374. 56 Isto, str. 376. 57 Radničke novine, 26. 5.1909. godine. 58 "Radničke novine", br. 116. 26. septembar 1908. 59 "Stenografske beleške", knjiga I-XVII, redovan sastanak Narodne skupštine održane 21. decembra 1908. godine, Beograd, 1909, str. 326-327.

58

IV PRVA BALKANSKA SOCIJALDEMOKRATSKA KONFERENCIJA 1910. GODINE I IDEJA BALKANSKE FEDERACIJE

4. 1. V eze i o d n o s i s o c ija ld e m o k ra tsk ih p a r tija ju ln o s lo v e n s k ih z e m a lja

Osnivanjem socijaldemokratskih partija u više južnoslovenskih zemalja krajem 19. i početkom 20. veka,1stvoreni su uslovi za političko delovanje novoformiranih radničkih pokreta u više zemalja pod turskom i austro-ugarskom vladavinom. Radnički socijalistički pokret u Srbiji sa formiranom SSDP, naročito posle aneksije Bosne i Hercegovine preduzimao je više akcija na zbližavanju soci­ jaldemokratskih partija u južnoslovenskim zemljama. Pored uzajamne pomoći u osnivanju radnič­ kog pokreta, parlamentarnim akcijama, izborima, antiratnim pokretima, već 1902. godine, srpski i hrvatski socijalisti saraduju u borbi protiv šovinizma u tzv. "antisrpskim demonstracijama" od 30. avgusta do 3. septembra povodom preštampavanja članka: "Srbi i Hrvati", u srpskom listu "Srbobran", Što dovodi do demonstracija i antisrpskog raspoloženja u Zagrebu. Reagujući na članak "Dokle tako",2 u listu "Sloboda", (17. 5. rujan 1902) Radovan Dragović u Radničkim novinama piše: "Zavada između Srba i Hrvata, jednoga naroda sa dva imena i dve vere, skroz je veštačka, i nju su stvorili i naši i njihovi popovi koji na taj način lakše strižu svoja stada, političari od zanata koji eksploatišu glupost zanesenih ljudi. Srpski i hrvatski seljak nemaju radi Čega da se svađaju; oni su podjednako pritisnuti, bespravni i gladni, beda je njihova ista, pa su i neprijatelji njihovi isti", ističući: "ne, narod hrvatski, pošteni seljak i eksploatisani radnik, nije i ne može da bude odgovoran za šovinističke ludosti, patriotski kretenizam i versku zaslcpljenost svojih advokata i popova".3Dve godine kasnije, u pozdravnom govoru na zboru socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slovenije, u Osijeku decembra 1906. godine, Tucović u ime srpskih socijalde­ mokrata izjavljuje, da jednaki položaj, isti neprijatelji, zajedničke veze, dodiri, jednak jezik, upućuje na saradnju: "U tom pogledu za nas socijalne demokrate ne postoji nikakva nacionalna razlika; hrStojan Kesič, "Radnički pokreti u jugoslovenskim zemljama do 1914", Beograd, 1976. 'Poslednja decenija XIX veka - prclomna za radničke pokrete u jugoslovenskim zemljama", str. 51. "Sloboda", 17. 5. rujan 1902, "Dokle tako?" 3 " R a d n ič k e n o v in e " , b r. 35, 31. a v g u s t 1902. g o d in e .

59

vatski radnik i srpski radnik kaže jedan drugom : mi smo jedno, mi jedno hoćem o bili. (Glasovi: Tako je! Živio!). Neka se i dalje šovinisti hrvatski i srpski svađaju i šire - mi na suprot njima reći ćemo: hrvatski i srpski radnici socijaldem okrati neće se nikada svađati, već će bili braća i drugovi".4 Na konferenciji jugoslovcnskih socijalističkih pouzdanika 17. (30) m arta 1904. godine, povo­ dom proslave desctogodišnjice socijalističkog lista "Sloboda", usvojena je rezolucija u kojoj se naglašava potreba za tešnjim vezam a između jugoslovenskili socijalističkih radničkih organizaci­ ja" ,5 a u telegram u upućenom u ime beogradskih radnika i redakcije Radničkih novina piše: "Srpski radnici sa svojim hrvatskim drugovim a borit će se ram e uz rame s internacionalnom socijalnom dem okratizacijom za ostvarenje uzvišenih ciljeva socijalizma. Živeli hrvatski radnici! Živco inter­ nacionalni socijalizam ".6 Zanim anje srpskih socijaldem okrata za nacionalno pitanjem, posebno za politička zbivanja u porobljenim zem ljam a, dolazi do izražaja po završetku prvog kongresa SSDS, u trenutku kada je T urska ugušila m akedonski ustanak. Na zbora građana u Beogradu, 24. avgusta 1903. godine, srpski socijalisti su doneli rezoluciju o M akedoniji kojom osuđuju pasivno držanje Srbije i Bugarske povodom gušenja ustanka: ”2) Zbor nalazi d a j e narodim a u Turskoj carevini spas u revoluciji, a tako isto da je gerilski rat, koji se danas tamo vodi, jedini mogući način borbe, pošto su Srbija ili Bugarska ili nem oćne da zvaničnim ratom pom ognu stvar oslobođenja i neiskrene u svojim namerama. 3) Zbor nalazi d a j e pravilno rešenje ovog pitanja autonomija Stare Srbije i M akedonije, u vezi sa konfederacijom balkanskih država".7 U Članku pod nazivom: "Jedan značajni zbor", objašnjavaju se dva gledišta o ilindenskom ustanku: "Uglavnom postoje i m oguća su dva gledišta na te događaje: gledišta zvaničnili patriota koje je u našem listu dostojno ocenjeno, i gledište koje mi zastupam o. Ili suverenitet sultanom, ili revolucija i autonomija M akedonije. Sredina između dva gledišta je samo konfuzija, a te zlatne sredine drži se i većina građanskih nezadovoljnika". Još u febraara 1904. godine, "Radničke novine", ističu: "U opštem metežu koji je nastupio usled zapleta na Dalekom Istoku, Austro-Ugarska, rukovodeći se interesim a svoje bogate buržo­ azije, sprem a se vrlo energično na dalje prodiranje. Sada joj je cilj Solun, najvažnije trgovačko mesto našeg poluostrva", je r,: "I u slučaju da Austro-Ugarska ostavi nas na m ira i napadne Tursku radi osvajanja Stare Srbije i M akedonije, za nas bi to bila objava rata, ali, i ne sam o za nas nego i za Bugarsku osvajanje Stare Srbije i M akedonije bilo bi fatalno i skoro nem inovno upropastilo bi sam ostalnost obeju balkanskih država".8 Polazeći od stava d a je pravilno rešenje problem a M ake­ donije, - autonomija Stare Srbije i M akedonije u vezi sa konfederacijom balkanskih država, i "da je narodim a u Turskoj spas sam o u revoluciji", srpski i bugarski studenti socijaldemokrati u Rezo­ luciji, 24. febraara (8. marta) 1904. ističu d a je "za konačno rešenje današnjeg stanja u Makedoniji potrebno, da politička sloboda u M akedoniji bude izvojevana od proleterske mase makedonskog stanovništva bez razlike vere i narodnosti", pri čem u je , nužan "korenit preobražaj društva, kojim će sredstva za proizvodnju preći u društvenu svojinu, i čega radi je politička sloboda samo sred­ stvo."9

4 D. Tucović: "Sabrana dela”, Beograd, 1975, str. 469. 5 "Sloboda", 4. 4.1902. godine

6 "Sloboda", Zagreb, br. 7,4. april 1902,1 i II izdanje, "Velika radnička svečanost". 7 "Radničke novine", br. 45, Beograd, 26. avgust 1903. god. 8 "Radničke novine”, br. 17, 2. mart 1904. godine. 9 Isto.

60

Izvojevana samostalnost borbom makedonskog revolucionarnog proletarijata, politička slo­ boda u Makedoniji pretpostavlja sjedinjenje balkanskog prolctcrijata: "ne samo za jednu balkansku konfederaciju, no i za konfederaciju sviju naroda na Zcmljinoj kugli". Posle aneksije Bosne i Hercegovine, posebno rezolucije Sedmog kongresa SSDS o kolonijal­ nom i nacionalnom pitanju, ideja balkanske konfederacije dobijala je elemente zajedničke političko-pravnccclinc, nastale kao rezultat realnih političkih odnosa i potreba, - "revolucionarnog vrenja" naroda i narodnosti na Balkanu", ali i širih idejno-poliličkili razlika unutar same Druge inlcrnacionalc, posebno u odnosima srpskih i austrijskih socijaldemokrata. Kao jedan od vidova otpora sve izrazilijem pritisku Austro-Ugarske na Balkanu, bilo je i sve snažnije povezivanje srpskog socijaldemokratskog pokreta sa pokretima u južnoslovcnskim zem­ ljama u sastavu austrougarske imperije.10 Vidljivo je to, naročito u istupanju Tucovićana Manifcstacionom zboru socijalističke internacionale u Ljubljani 8. (21) novembra 1909. godine, kada smatrajući da: "misao jugoslovenskc Konferencije je bliža austrijskim Jugoslovcnima negoli Srbima iz Kraljevine",11 naglašava u Članku "Jugoslovenstvo u Auslro Ugarskoj", potrebu za kulturnim i nacionalnim jedinstvom, radi stvaranja nacionalno autonomne zajednice u demokratskoj konfederaciji naroda".12 "Radničke novine", novembra 1909. godine, objavljuju tekst Rezolucije, a u sledećem broju i opšti osvrt na konferenciju. Prema pisanju Radničkih novina, konferencija je posebno značajna zato Sto je istakla potrebu političke borbe za stvaranje nacionalne autonomne zajednice, "kao slo­ bodne cclinc u potpuno demokratskoj konfederaciji naroda", a ispunjenje ovoga: "čini konkrcuui sadržinu borbe svih političkih snaga prvenstveno socijalne demokratije, koja teži kulturnom i naci­ onalnom jedinstvu jugoslovenslva".13 U Rezoluciji (Tivolskoj), pored zauzimanja za potpuno nacionalno oslobođenje, autonomiju, zabeleženo je: "Jugosloveni Austro Ugarske smatraju za svoj konačni cilj narodnopoliličkih svojih težnja: potpuno nacionalno ujedinjenje sviju Jugoslovena bez obzira na različitost imena, vjere, načina pravopisanja i dijalekta, odnosno jezika", jer kao pripadnici: "dijelovi jednog velikog jedin­ stvenog naroda ležimo da se konstituiramo kao jedinstveni narod bez obzira na sve umjetno nači­ njene državno pravne i političke ograde, imajući želju za zajedničkim nacionalno autonomnim životom kao slobodna cclina unutar potpunoma demokratske konfederacije naroda".14 Slično kon­ cepcijama ausiromarksisla, konferencija socijalista-jugoslovena u Ljubljani 1909. godine, zajedni­ štvo interesa za sve narode u dvojnoj monarhiji vidi u preobražaju: "da unutar jedinstvenoga gospodarskoga područja, a bez obzira na historijske granice, bude svakom narodu garantovano jedinstvo, samostalnost i samovlada u svim narodno-kulturnim pitanjima".15

10

Dušan Lukač: "Srpska socijalna demokracija i nacionalno pitanje", Beograd, 1970. str. 13, Naučni skup: "Razvoj socijalističke misli u Srbiji do 1914".

11 D. Tucovič: "Sabrana dela", Beograd, 1980. str. 46.

12 "Radničke novine", hr. 137,19. novembar 1909. godine. 13 Enver Redžić: Stanovište srpske socijaldemokratske partije prema balkanskom i jugoslovcnskoin pitanju". "Tokovi revolucije". 1974, 75. str. 212. 14 "Istorijski arhiv KPJ", tom VI, str. 255-256: 15 "Nacionalno pitanje u djelima klasika marksizma i u dokumentima i praksi KPJ/SKJ", Zagreb, 1978. str. 173

61

4. 2. Prva Balkanska socijaldemokratska konferencija 1910. godine, i nacionalno pitanje

Prividna nczaintercsovanost srpskih socijaldem okrata za rad jugoslovenske socijalističke kon­ ferencije u Ljubljani 1909. godine, koja je istakla potrebu političke borbe za stvaranje jedne naci­ onalne autonom ne zajednice, kao slobodne celine u potpuno demokratskoj konfederaciji naroda,16 navodi pojedine autore na zaključak, da: "težište i osnovnu sadržinu borbe koju je ona vodila u oblasti nacionalne politike, nije činilo jugoslovcnsko pitanje i da, prem a tome, pitanje jugoslovcnskog ujedinjenja uzeto sam o za sebe, nije imalo za nju prim arni značaj",17 pored Tucovićevog stava da se: "kulturno i nacionalno jedinstvo može podići samo na podlozi slobodnog zajedničkog priv­ rednog i političkog života", gde, "put kulturnom i nacionalnom jedinstvu Jugoslovena vodi kroz političku borbu za slobodan, nezavisan privredni i politički život, za pravo naroda da svoje među­ sobne odnose urede slobodno prem a svojim potrebam a".18 Priprem e za održavanje Prve balkanske socijaldem okratske konferencije trajale su dugo, još od Sedm og kongresa D nige intem acionale u Štutgartu 1907. godine, kada su se predstavnici bal­ kanskih partija sporazum eli da održe socijalističku konferenciju posvećenu zajedničkim problem i­ ma svojih zem alja".191 na kasnijim skupovima socijaldem okrata isticano je da: "dogovorno rešavanje i zajedničko bratskih partija poslali su neodložna i velika potreba političke borbe prolctcrijata na Balkanu. Oni nisu diplomatski luksuz, već klasni interes".20 Razotkrivajući buržoasku koncepciju nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, ("ideja nacional­ nog jedinstva je popularna parola, pod kojom buržoazija vodi politiku svojih klasnih interesa"), slavom: "prvi put se nacionalna politika, koja je ranije bila stvar diplomatije, dinastije i omladine, počinje naslanjati na šire m ase koje u njoj, s pravom ili bez prava - što zavisi od njihovoga socijalnog položaja - počinju gledati rešenje pitanja svojih interesa, težnji i nedaća", Tucović u članku: "Kako se došlo do prve konferencije", 1910. godine,21 piše, da se nacionalno pitanje koje se neodoljivo nam eće partiji proletarijata, socijalnoj demokratiji: "za slobodne balkanske državice ono nam se javlja kao pitanje militarizm a, poreskoga sistema, kulturnoga rada ild., obuhvata za narode koji su pod turskom upravom , pitanje punijc slobode kretanja, veće autonomije, uslova za privredni razvi­ tak, kulturni rad, školu, jezik". Dva dana pre početka Konferencije 23. decem bra 1909. godine, Tucović u "radničkim novi­ nam a", objavljuje Članak: "Balkanska konferencija": "Konferencija balkanskih socijalista, koja će se sad o Božiću održati u Beogradu, označava jedan veliki korak u tome pravcu, mnogo važniji od toliko do sada činjenih. Iz dva razloga:... N asuprot nedozreloj galami šovinista i panslavista, mi uzrok nesrećam a na Balkanu ne gledamo u težnji jedne rase da uništi drugu, u jurišu gennanstva na slovenstvo. Ne, mi uzrok zlu gledamo u kolonijalnoj politici koju sve evropske države - kako germ anske tako i rom anske, tako i slovenske; kako Nemačka, tako Francuska, tako ifcusija - vode prem a slabijim državam a i narodim a, pa i prem a nam a na Balkanu".22 16 D. Tucović: "Radničke novine", br. 137, Beograd, 19. novembar 1909. godine. 17 E. Rcdžić, navedeno delo, str. 273 18 "Radničke novine" br. 137,19. novembar 1909. Članak "Jugoslovenstvo u Austro Ugarskoj" 19 V. Strugar: Socijaldemokralija o nacionalnom pitanju jugoslovenskih naroda". Beograd, 1956, str. 187

20 Rukopis D. Tucovića. AS, Zbirka D.T. br. 339. 21

D. Tucović, "Izabrani spisi", knj. 2. str. 52, Beograd, 1957. 22 " R a d n i č k e n o v i n e " , b r . 151, 2 3 . d e c e m b a r 1 909.

62

U rcfcralu na Prvoj balkanskoj socijaldemokratskoj konferenciji, 25-27 (7-9 januara) decem­ bra 1909. godine, /a Tucovića, slično stavovima Dušana Popovića, centralna tačka balkanskog problema jeste: 'kolonijalni položaj u koji je evropski kapitalizam uvukao Balkan i zemlje i narode na jugoistoku Evrope. Sva je razlika što su jedne osvojene a druge neosvojene kolonije", a savez, - zajednica slobodnih balkanskih naroda: "Grupisanjc i uzajamnost zemalja i naroda na Balkanu jedini je put koji vodi privrednom, nacionalnom i političkom oslobođenju".232425 Na socijaldemokratskoj Balkanskoj konferenciji sa dnevnim redom: "Balkansko pitanje i so­ cijalna dcmokralija", zatim, "stvaranje redovnih veza između radničkih pokreta ovih zemalja”,24 Tucović diskulujc sa predstavnicima hrvatskih i slovenačkih socijaldemokrata, posebno J. Dcmctrovićein, koji smatra, slično stavovima Jugoslovcnske socijalističke konferencije iz 1909. godine, da u rezoluciji treba formulisali program socijalne demokralije koji bi se zasnovao na slavu da su Jugoslovcni jedan narod balkansko pitanje se ne može odvojiti od jugoslovcnskog, rezolucija treba da obuhvati potrebe i zalitevc svih Jugoslovena, kako austrijskih tako i balkanskih",25 naglašava da su u kolonijalnom ropstvu i Jugoslovcni u Austro-Ugarskoj i narodi na Balkanu iako te oblasti dobiju mogućnosti za samostalan privredni razvoj, onda je lime udaren temelj nacionalnom jedinstvu, političkoj zajednici i kulturnom saglasju. Težak privredni položaj balkanskih država pritisnutih kolonijalnom politikom razvijenije dvoj­ ne monarhije, ali i političkim oslobođenjem naroda pod ludim ropstvom, navodi Tucovića na stav: "Pitanje nacionalnosti je drugostepeno, a pitanje privrednog opstanka uzročno svemu, prvostepe­ no".26 U odluci Prve balkanske socijaldemokratske konferencije se ističe: “da su pokreti i borba naroda na jugoistoku Evrope i Balkana, koji imaju kulturnih pogodaba za razvijanje, izraz neodo­ ljive težnje za privrednim i političkim oslobođenjem", i njihovo ostvarenje se može postići jedino: "zbiranjem privrednih snaga u cclinu, uklanjanjem veštački postavljenih granica, omogućivanjem pune uzajamnosti i zajednice u životu i odbrani od zajedničke opasnosti".27 Ovako zamišljena zajednica naroda na jugoistoku Evrope, ne može se ostvariti militarističkim težnjama balkanskih monarhija, već klasnom borbom proleterijata, koji snaži "otpornu moć naroda prema zavojevačkoj politici evropskog kapitalizma".28 Zbog toga, Konferencija stavlja u dužnost socijalnoj demokratiji da: "najenergičnije suzbija svaki antagonizam medu narodima na jugoistoku Evrope i radi na njihovom zbliženju, a da svesrdno potpomaže sve težnje za punom demokratskom samoupravom i nezavisnošću naroda koje su prvi uslov da se pitanje života ovih naroda otme iz ruke njihovih stranih i domaćih reakcionarnih gospodara i uravni put za grupisanjc koje moderni privredni razvitak iziskuje kao jedinu garanciju privredne i političke samostalnosti".29 Dušan Popović, neposredno posle završetka Prve balkanske socijaldemokratske konferencije, piše u "Borbi", članak "Prvi korak". Ideju balkanske federacije, Popović sagledava kroz odnos patriotizma i internacionalizma; patriotizmu buržoazije suprotstavlja "patriotizam živog društva": "On je u ovome: sredinu, društvo, narod u kome se nalazimo, u kome se krećemo, u kome moramo razvijali gotovo svu svoju akciju, čiji smo sastavni deo učiniti srećom i izdići na visok stupanj bla23 "Radničke novine", br. I, 2. januar 1910. godine. 24 "Pismo D. Tucoviča upučeno iz Beograda 15. (28) decembra 1909. Karlu Kauckom u Berlin", D. Tucović "Sabrana dela". Beograd, 1980. str. 81. 25 Istorijski arhiv KPJ, VI, Beograd. 1951. 26 Radničke novine, br. 2,5. januar 1909. 27 Radničke novine, br. 152, 29. decembar 1903. 28 Isto, 29 "Prvi korak", "Borba", knj. I, str. 41, br. 2 od 16.1.1910.

63

gostanja i civilizacije". A to se po shvatanju Popovića može poslići jedino, "internacionalnom borbom socijalističkoga proleterijata protiv kapitalističkih privilegija i odnosa proizvodnje. NaS patriotizam - to je socijalizam ".30 Slično referatu " 0 kolonijalnoj politici i nacionalnom pitanju" podnesenom na Sedmom kon­ gresu SSDS, Popović grupisanje balkanskih naroda u "jednu malu internacionalu", radi "rcalizovanja balkanske konfederacije", objašnjava "specijalnim" položajem zemalja i država: "Mi nismo izloženi samo kapitalističkoj eksploataciji u zemlji kao masa; mi smo još i kao narod, cclina, izloženi kolonijalnoj eksploataciji stranog kapitala. A kao god što velika proleterska internacionala već sada predstavlja model budućega društva harmonije i jednakosti, tako je i ova naša mala balkanska internacionala jedan živi dokaz mogućnosti balkanske konfederacije, u kojoj je jedini spas svima balkancim a bez razlike".31 Kasniji razvoj m edunarodno-političkih odnosa na Balkanu, posebno u doba balkanskih ratova 1912. utiče 11a Popovića u sagledavanju uloge i značaja velikih sila na zbivanja m edu balkanskim državam a. Ideja balkanske federacije dobija daleko šire značenje, postaje ne samo stvar balkanskih naroda, već i im perijalističkih interesa susednih država, koje naročito dolaze do izražaja stvaranjem nezavisne države albanskog naroda i problem om M akedonije u drugom balkanskom ratu. Dragiša LapČević piše 0 Balkanskoj socijaldemokratskoj konferenciji, ističući da: "dosledna svom e antiramom shvatanju i zajednici balkanskih naroda, Srpska Socijalna dem okratija je svakom prilikom , kad god joj se za to pružila prilika, isticala svoje držanje protivu rata i pledirala za ostvarenje balkanske federacije, koja bi bila najsigurnije sredstvo da se izbegnu ratovi na Balkanu i da se dode do nacionalnog ujedinjenja balkanskih naroda i do njihovog ekonom skog i kulturnog napretka".32 Uporedna analiza teorijsko-političkih shvatanja Lapčevića i Popovića 0 balkanskoj federaciji ukazuje na nekoliko elemenata: - radovi D ušana Popovića tada istaknutog teoretičara partije, predstavljaju33 analizu nacional­ nih odnosa naroda na Balkanu, kroz koju se provlači ideja balkanske federacije kao nem inovnost drušlvcno-istorijskog razvoja samih balkanskih naroda, pri Čemu, njegovo zanimanje za kolonijalno pitanje dobija jedno dublje značenje u smislu zahteva izrečenog na VIII kongresu Srpske socijalde­ m okratske stranke: "za razliku od buržoaske politike, koja je jedan sistem nasilja ili laži, politika socijalne dem okratije jeste nauka prim enjena na društvenu praksu ili, još tačnije, naučno formulisanje društvene prakse";34 - sm atrajući da je Aneksiona kriza imala jedan jedini povoljan rezultat za balkanske narode: "ona im je otvorila oči za opasnost pred kojom se nalaze, i ideju balkanskog saveza učinila jednim neodoljivim praktičnim zalitevom, sa čijim se ostvarenjem ne srne više oklevati", Popović, suprotno građanskoj koncepciji balkanskog saveza, razvija socijalističku, koja zasnovana na shvatanju da; "bez pune dem okratije u svima balkanskim zemljama nem a saveza m edu balkanskim narodim a", slično Svetozaru M arkoviću, zaključuje: "I tako zahtev za punom dem okratijom unutra u zem lji 30 "Borba", knj. I. 2.16. januar 1910. sir. 41-45. 31 Isto kao pod 30: Radničke novine br. 153, decembra 1909. godine, izveštavaju: "da konferenciji prisustvuju delegati iz: Srbije, Bugarske, Makedonije, Turske, Hrvatske i Slavonije, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Rumunije, ukupno 32 delegata”. 32 Dragiša lapčevič "Ral i srpska socijalna demokratija”, Beograd, 1925. str. 26. 33 "Istočna kriza sa gledišta srpskog", "La Peuple", br. 308, 3.11. 1908. "Srpsko pitanje i socijalna demokratija", "Savremenik", Sofija, god. I, 25. 11. 1908, "Germanski socijalisti i srpsko pitanje", Radničke novine br. 12-15, 1909,"Rat i mir", radničke novine 1909, Beograd, "Savez slobodnih balkanskih naroda", "Sloboda", 1910, Beograd, "Oko Makedonije", "Glas slobode", br. 10-12,1918, "Makedonsko pitanje", "The New Europe", Vol. VI, N. 76,28. 3.1918. 34 " R a d n ič k e n o v in e " , b r. 7 6 ,2 6 .6 .1 9 1 0 . g o d in e .

64

zahtcv čiji jc najenergičniji zastupnik socijalna dcmokralija - postaje i prvi nslov za vođenje uspešne spoljne politike, za rad na ostvarenju Balkanske konfederacije, koja nam jedino može zagarantovati samostalnost, opstanak";33 - radovi Dragišc Lapčevića, uglavnom nastali kao rezultat praktične političke anga/.ovanosli u radu partije i borbi u Narodnoj skupštini, u suštini, odražavaju pojavne oblike političkih procesa i odnosa, bez dublje analize društvenih prolivurečnosti unutar srbijanskog društva. Lapčevićevo shvalanjc nacionalnih naroda na Balkanu često teorijski ne doseže ni programske okvire partije kojoj jc pripadao. Značaj Prve balkanske socijaldemokratske konferencije, održane u Beogradu 1910. godine, je u lome, što posle aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, predstavlja drugi veliki dogadaj u istoriji partije vezan za nacionalnu problematiku. Gmpisanjc balkanskih naroda, nasuprot prestižu jedne državice nad drugom, socijalnom demokratijom koja je za srpske socijaldemokrate, "uosta­ lom", i jedina forma kroz koju vodi put zbliženja balkanskih naroda", nužno obuhvata sve balkanske narode i državice", jer: "najposlc, ako zainteresovani narodi i državice ne budu bili u stanju da pripreme i izvrše ove promene koje moderni uslovi života i opstanka iziskuju, one će im bili nametnule kao rezultat borbi i pritisaka sila spolja i iznutra".3536 U članku namenjenom inostranslvu, Tucović februara 1910. godine piše: "pod uticajcm ev­ ropskog kapitalizma balkansko pitanje dobilo je novu sadržinu, a način njegovog rešenja koji su nekad predlagali samo najdalekovidniji političari, postao je neminovnost", tako d aje pod ovim uticajcm balkansko pitanje poslalo "nacionalno pitanje", i sa "zelenog stola diplomata i dinastija bačeno na čvrsto tle nacionalnih borbi i pokreta". Zasnovavši ovu borbu nacionalnih pokreta na "zbiranjeprivrednih snaga, ukidanje veštački postavljenih granica, omogućivanjem pune uzajam­ nosti i zajednice u životu i odbrani od zajedničke opasnosti", Tucović, realizaciju njihovih ciljeva, vidi u ostvarenju težnje za: "punom demokratskom samoupravom naroda i nezavisnošću nacije, koje su prvi uslov da se pitanje života ovih naroda otme iz ruku njihovih stranih i domaćih reakci­ onara gospodara i upravni put za grupisanje koje moderni privredni razvitak iziskuje kao jedinu garanciju privredne i političke samostalnosti".37 Ocenjujući Prvu balkansku socijaldemokratsku konferenciju, Tucović uoči osmog kongresaSSDS piše: "odluka Prve Balkanske socijaldemokratske konferencije jeste ne samo prva reč jednoga nacionalnoga programa socijalne demokratije na Balkanu, već i jedan akt pri kome se balkansko pitanje prvi put posmatra u njegovoj uzročnoj vezi sa privrednim, nacionalnim i internacionalnim odnosima, i nasuprot bespomoćnim fazama bolesnoga patriotizma, ističe jedno trezveno, realno i obrazloženo rešenje".38 U izveštaju Glavne partijske uprave Osmom kongresu SSDS juna 1910. godine u Beogradu rad partije na balkanskom pitanju occnjuje u smislu da su odluke Prve socija­ lističke konferencije, jedini put kojim se balkanski narodi mogu osloboditi kolonijalne politike i pritiska evropskog kapitalizma, jer vode zajedničkoj akciji bratskih socijaldemokratskih partija, za "savez slobodnih balkanskih naroda i protiv separatističko-militarisličke politike buržoazije i dinas­ tije".39 Srpski socijaldemokrati u radovima koji govore o nacionalnoj problematici, Često koriste kategorije; "federalizam i konfedcralizam". Pojam "konfederacija", najviše se pominje u početnim fazama razrešenja istočnog, u stvari, balkanskog pitanja, kada se predviđa ulazak i Turske, kao 35 D. Popović "Savez balkanskih naroda". "Sloboda", Narodni socijaldemokratski kalendar za 1911: Beograd, 30. oktobra 1910, str. 27-28 36 D. Tucović "Borba" knj. 1,1. januar 1910, str. 2-4 37 Dimitrijc Tucović "Sabrana dela", Beograd, 1980, tom III, str. 158-161 38 Dimitrijc Tucović "Partijski kongres" "Borba" knj. I, br. U, 1. jun 1910, str. 406-417 39 " R a d n ič k e n o v in e " , b r. 6 6 ,2 . j u n 1910. g o d in e . " Is t o ri js k i a r h iv K P J " , I I I , B e o g r a d , s tr . 142-150;

65

federalne jedinice, dok lerinin "federalizam ", dobiju više političko-pravnc karakicrislikc, naročito posle m ladolnrske revolucije i naslupajućili Balkanskih ratova. Tucović kao najpoznatiji srpski socijaldem okrata, balkansku federaciju sagledava kao rezultat političkog delovanja prolelerijata koji treba da se bori protiv zavojevačke politike velikih država grabljivica koje nas okružuju, za ostvarenje balkanskili republika balkanske dem okratske federaci­ je: "koja će jedino moći da stvori uslovc za društveni i politički razvitak balkanskih naroda i za konačno oslobođenje balkanskog prolelerijata".40 Ova dem okratska federacija balkanskih republi­ ka:, "za narod u Albaniji, Maćedoniji i Staroj Srbiji, bez obzira na veru i narodnost, potrebno je, radi više garantija za slobodan život i razvitak, a ne novih okova". Unutrašnje oslobođenje piše dalje Tucović: "naroda u ovim oblastima je prvi uslov i za njegovo učešće u opštoj balkanskoj konfederaciji, u kojoj Turskoj pripada tako značajna uloga i za koju ona može imali naročitoga interesa".41 Tucović 1910. godine, na putu u Kopenhagen, na Osmi m eđunarodni socijalistički kongres, u Zagrebu na VI kongresu Socijaldem okratske stranke Hrvatske i Slovenije izjavljuje: "I mi smo prinuđeni zanimati se nacionalnim pitanjem. Ako je narodnosna rasprava, kako je to spomenuo drug Skaret, najveća smetnja za norm alan rad socijalne dem okratije u Austro Ugarskoj, l o je ta raspra malih državica na Balkanu grobar napretka balkanskih naroda".42 Izražena idejna neslaganja sa austrijskim socijaldem okratam a, počev od Sedmog kongresa SSDP, što vode koren još od vrem ena aneksije Bosne i Hercegovine, posle 1910. godine, došle su do izražaja na Osm om m eđunarodnom socijalističkom kongresu u Kopenhagenu 1910. godine. "Radničke novine" donoseći napise Tucovića sa Kongresa objavljuju: "Balkanske socijaldem okrat­ ske partije imaju da obaveste svoju Internacionalu da su balkanski narodi izloženi stalnoj opasnosti ne sam o od sirane ruskog carizm a već i od austrougarskog im perijalizma, i da su potresi i trzavice na Balkanu koje zaprečavaju svetskom miru neposredan rezultat sadašnjih vršljanja evropske diplomatije ili reakcije na predašnja".43 Na ovom kongresu Tucović u govoni u K om isjiza arbitražu i razoružanje 19. avgusta (1. septem bra) 1910. godine izjavljuje d a je dužnost socijaldem okrate malih porobljenih naroda: "da se založi za pravo sam oopredeljenjc svili naroda i odbranu loga prava od ratničkog naroda i nasilnog ugnjetavanja", je r, pravo naroda na sam oopredeljenje: "ne ističu iz nametnutih ugovora i osvajanja", već je to pravo svakog naroda na sam oopredeljenje, "pa i naroda u Bosni i H ercegovini".44 O držanju austrijskih socijaldem okrata u vrem e aneksije Bosne i Hercegovine i kasnijem odnosu prem a srpskim socijaldem okratim a, Tucović izjavljuje: "Mi smo se za vrem e aneksione krize osećali usam ljeni - dopustite mi reći - napušteni. U trenutku kada j e opasnost od rata bila najveća mi se nismo osećali dovoljno pom ognuti iz Beča; nismo videli tamo nikakvu jaču akciju m asa, a ni pisanje partijske Štampe nije nas moglo zadovoljiti".45 Smatrajući da je od austrijske so c ija ld e m o k ra te :" dužnostzastupanja prava naroda na samoopredeljenje gotovo je bila sa njihove strane sasvim zanem arena",46T ucović u diskusiji na Kongresu ističe: "Socijaldem okrati treba da

40 Dimitrije Tucović, "Sabrana dela, knj. 3. str. 399 41 "Borba", knj. II, br. 14,16. jul 1910, str. 521-524 42 "Slobodna rijcć", Zagreb, 15. avgusl 1910. godine 43 Radničke novine, 9. septembra 1910. 44 "Radničke novine", br. 104,1910. 45 Isto 46 Isto

66

uslunu proliv osvajačkih prohlcva velikih sila ne argumentima diplomalijc, već svom snagom, a osim loga i da islupe /.a slobodu i pravo samooprcdcljcnja malih naroda".47 U Tucovićcvom prcdlogu za dopunu rezolucije Osmog međunarodnog socijalističkog kongre­ sa avgust (septembar) 1910. godine, naziru se budući mcdunarodno-polilički događaji na Balkanu i uloga srpskih socijaldemokrata, jer: "Kongres izjavljuje, u cilju energičnog suzbijanja kolonijalne politike i osvajanja u smislu Štutgartske rezolucije, daje dužnost drugova iz kapitalističkih država i nacija da se slave u vezu sa drugovima iz ugnjetenih zemalja koji trpe od ove politike da bi im olakšali borbu protiv militarizma i šovinizma",48 što znači, da u slučaju izbijanja rata: "socijalisti svih zemalja moraju da deluju prema situaciji u svojoj zemlji. Ovo se naročito odnosi na male zemlje... Socijalisti treba manje da se bave tajnama diplomalijc, nego odbranom malih naroda koji imaju pravo na opstanak i koji ne žele da budu progutani od velikih sila. Ovo stanovište je od životne važnosti za socijalističke partije malih zemalja".49 Austrijski socijaldcmokati, "u stvari propagiraju afirmaciju nemačke nacije kao vladajućc nacije u Austriji" ,50na osnovu shvalanja da nacija treba da se konslituišc: "kao pravno lelo 11a temelju upisa građana, koji pripadaju ili drugoj naciji, u izborna lela bez obzira na mcslo boravka", potpuno isključuju Engelsov teorijski metodološki zahtev: "Nijedna nacija 11c može poslati slobodna i ujedno nastaviti da ugnjetava druge nacije. Oslobođenje Njemačke ne može se, dakle, ostvarili a da se ne ostvari oslobođenje Poljske od nemačkog ugnjetavanja. I zato Njemačka i Poljske imaju zajednički interes, i zato poljski i nemački demokrati mogu da zajednički rade na oslobođenju obje nacije".51 "Nacija kao skup ljudi spojenih zajednicom sudbine u zajednicu karaktera",52posmalrana u svellu Nacionalnog programa austrijske socijalne dcinokratijc po kome se "priznaje svakoj naciji pravo nacionalnog razvitka”,53 kod srpskih socijademokrala dobija šire značenje, u svetu: "Mi nismo antinacionalni, kao što nismo ni neprijateljski, pa Čak ni ravnodušno raspoloženi prema ličnosti. Ali za nas sreća naše nacije nije najviša zvezda vodilja našeg rada", u smislu, samo nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja dokle doseže radikalizam i demokralizam buržoazije, već: "ono ubrzava proces sazrcvanja revolucionarnih sila za konačno oslobođenje od teških poslcdica kapitalističke vladavine. A to je naš ideal, naš krajnji cilj, kome služi naša borba i prema kome se određuje priroda i karakter našeg opredeljivanja i našeg rada u sadašnjici".54 Shvatajući klasnu borbu kao sredstvo otpora kolonijalizmu i ulicaju velikih sila na Balkanu, u čijoj osnovi leži kategorija dugoročniji, istorijskih interesa radničke klase koja ne zna za nacional­ ne granice, političke suprotnosti i različit nivo društvenog, posebno kulturnog razvoja, srpski socijaldemokrati iniciraju donošenje odluke na Prvoj balkanskoj socijaldemokratskoj konferenciji u Beogradu, 1910. godine u kojoj se ističe: "Pokreti i borbe naroda na jugoistoku Evrope i Balkanu,

47 "Kongresi Druge intcrnacionale". II. Beograd. 1956. str. 456-457

48 "Sabrana dela". D. Tucović, knj. 3. str. 532-534 49 Isto, str. 531 50 Janko Plelerski "Radnički pokret i nacionalno pitanje klasne borbe i socijalistička revolucija", Beograd. 1977, IC. Komunist, str. 117 51 K. Marks, F. Engels, V. I. Lenjin:"Nacionalno pitanje", Svjetlost,Sarajevo, 1973, "O Poljskoj govor u Londonu, 29.11.1847", str.? 52 Citirano prema "Sima Markovič", "Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma", Beograd, 1923, str. 21 V. Strugar "Socijalna demokratija o nacionalnom pitanju jugoslovenskih naroda", "Rad", Beograd, 1956, str. 135-137 54 "Istorijski arhiv KPJ", tom III. Beograd, 1950, str. 239

67

koji imaju kulturnih pogođaba za razvijanje, izraz su neodoljive težnje za privrednim i političkim oslobođenjem " .5S Socijalna dem okratija predstavlja onu društvenu snagu, istorijski predodređenu da izvrši so­ cijalne prom ene jer: "Kao politički predstavnik radničke klase koju ne deli nacionalni antagonizam vlađajućili klasa, socijalna dem okratija ima tu važnu zadaću da bude najsvesniji, najodlučniji i najdosledniji nosilac ideje solidarnosti naroda na jugoistoku Evrope i da klasnom borbom prolelerijata snaži otpornu moć naroda prem a zavojevačkoj politici evropskog kapitalizm a".56

55 Isto, tom VI, str. 281 56 Isto, str. 283

68

"Mi hoćemo slobodu svoga naroda, nc uništavajući slobodu drugih" Tucović

V "SRBIJA I ARBANIJA" DIMITRIJA TUCOVIĆA I NACIONALNI ODNOSI NARODA NA BALKANU, POČETKOM 20. VEKA"

5. I. S rp sk o -a lb a n sk i o d n o si u so c ija ld e m o k ra tsk o j m isli S rb ije d o 1 9 1 4 . g o d in e 1

Nacionalnim odnosima, naročito nacionalnim pitanjem pojedinih naroda na Balkanu, srpski socijaldemokrati, počeli su da se bave tek 1908. godine, posle aneksije Bosne i Hercegovine. Klasno pitanje u Srbiji, u formi organizovanja Socijaldemokratske partije i borbe radničke klase za bolje životne i radne uslove, potisnuto je nacionalno pitanje, i ono je poslalo aktuelno tek pod uticajem mcdunarodno-političkili zbivanja na Balkanu, uoči prvog svetskog rata. Delujući u srpskom građanskom društvu kao opoziciona radnička partija, srpski socijaldemo­ krati su nacionalnoj problematici pridavali značaj onoliko koliko je razobličavana politika građan­ skih partija i političkih snaga u odnosu na društveno-političke procese u nacionalnoj i međunaci­ onalnoj ravni. Ideja balkanske federacije, razrešavanje klasnih i nacionalnih suprotnosti između srpskog i albanskog naroda, u socijaldemokratskoj misli Srbije često je bilo u funkciji kratkoročnih političkih interesa i ciljeva, i odudaralo od stvarnih istorijskih zbivanja na ovim prostorima uoči prvog svet­ skog rata. Zato ideje srpskih socijaldemokrata treba i shvatiti kao teorijske stavove i pokušaj zbli­ žavanja balkanskih naroda na socijalističkim, klasnim pozicijama, duboko prožetim idejama inter­ nacionalizma, tada dominanuiim u redovima Druge internacionale. Za današnje društveno-političke prilike u društvu, ove koncepcije jedan su od mogućih ele­ menata, koji bar donekle objašnjavaju nacionalne suprotnosti srpskog i albanskog naroda, odnosno demistifikuju istorijsku svest, koja se formirala delom i pod uticajem građanske istoriografije, o putevima, načinima i sredstvima zajedničkog života naroda na ovim našim nemirnim i prolivrečnim prostorima. Ovaj rad Štampan je u časopisu: "Marksistička misao”; Beograd; br. 6/1985.

69

Najveći izvor postojećih saznanja iz socijaldem okratskog perioda svakako je , za mnoge prolivurcčna — Tucovićcva knjiga "Srbija i A rbanija", kao i napisi u građanskoj i socijalističkoj Štampi toga vrem ena, posebno o srpsko-albanskim odnosima. Klasno-politička suština istorijskog dometa građanske koncepcije izražene u obliku "hegemonizma velikosrpske buržoazije" u dalom istorijskom trenutku prem a drugim balkanskim narodim a i nacijam a, sagledana kroz prizm u socijalde­ m okratske m isli, svodi se na problem sko-sadržajne celine: albansko pitanje, problem M akedonije, balkanski ratovi, balkanska federacija, nacionalno oslobođenje i ujedinjenje sa osnovnom protivurečnošću rada i kapitala, odnosno, klasnom borbom i militarizacijom srpskog društva radi ostvare­ nja "viših nacionalnih ciljeva". Još novem bra 1909. godine, Tucović u članku: "Klanje po Turskoj" razm atra albanski pro­ blem povodom nastojanja mladoturaka da sm ire otom anske nacije i sve veći uticaj velikih sila, A ustro-U garske i Italije, Stoje izazvalo obrt u albanskom pitanju: "Tako je ovo parče zem lje došlo pod rivalski uticaj Italije i A ustro-U garske s jedne strane, nacionalne propagande Srbije i Crne G ore, s dm ge strane. Njegov značaj nije na privrednom , već na strategiskom e i političkome polju, pošto se sa tili brda vlada putem na ju g preko V ardarske doline i Solima, na zapad Jadranskim m orem , a na sever N ovopazarskim Sandžakom i Bosnom. "2 Za albanski narod, suprotno shvatanju građanskih teoretičara, posebno dr Vladana Đordevića pristalice teorije d a je spas jednog naroda, sa sudbinom srpskoga, u okupljanju oko preslola srpskog ili austrijskog i da je tu zakopana njegova sreća,3 Tucović, povodom donošenja reform i i njihove prim ene u Turskoj, sm atra: "I Albanci imaju prava i sposobnosti da se kulturno razvijaju. Turska je sa svojim vekovnim gospodarstvom kriva što su oni sad u svojoj kulturnoj zaostalosti postali opasnost."4 U Članku "Albansko pitanje", Tucović dublje objašnjava pobunu Arnauta protiv mladoturskog režim a i reform i: "Nije gola ’obest’ podigla Arnaute u jednu tešku borbu koja je skopčana sa tako krupnim žrtvam a. Uzroci pobune leže dublje, u krajnjoj liniji u opštoj mizeriji i nekulturnosti odnosa i uprave u T urskoj... D esetine godina i vekova oni su, u prvom redu na svoju nesreću, proćerdali u brdim a Albanije: vrem e je prolazilo, svet se oko njih m enjao, u Turskoj su se, uticajem evropskog kapitalizm a, odnosi silno menjali, — za sve to vrem e Arnauti su kao predstraža sultanske vlasti očekivali na svojim krševim a darove milosti ili zločinačke kazne od gospodara iz Stambola. "5 Albansko pitanje, sm atra T ucović, od najvećeg je značaja za balkansko pitanje, je r je Albanija odavno tačka na koju je koncentrisana osvajačka akcija dveju velikih kapitalističkih država, Austrije i Italije: "jer je nesum ljivo stvar da će Arnauti, kao i ostali narodi na Balkanskom poluostrvu, nasuprot tuđim uticajima istaći svoje nacionalne težnje, sa kojima će slobodne balkanske državice i ostale narodnosti u Turskoj morati da računaju. U borbi protiv zavojevačkoga stranoga kapitali­ zm a, kao i u borbam a pred kojima stoje narodnosti u M akedoniji, im aće svoju ne tako malu ulogu i Arnauti. "6 Nacionalno buđenje albanskog naroda Tucović sagledava kao istorijski, razvojni pro­ ces, u sprezi sa stepenom razvoja proizvodnih snaga i društvene podele rada, koji gone i: "mase ostalih narodnosti u Turskoj da instinktivno osećaju u sudbini Am auta svoju sopstvenu sudbinu", jer: "Ostali balkanski narodi nem aju interesa da žive u nepom irljivom neprijateljstvu sa Arnautima. M eđusobni savez je za sve njih spas. A u tome ima jedno mesto i za A m aute."7

2 "Radničke novine" br. 130,3. novembar 1909. 3 "Borba", knj. I, br. 5,1. mart 1910, sir. 190-192 4 "Radničke novine" br. 130,3. novembar 1909. 5 "Borbo", knj. 1,1910, str. 321-326. 6 "Borba", knj. I, br. 5,1. maj 1910, str. 236. 7 Isto 70

Polazeći od slava da se narodnost nalazi u neprekidnom procesu razviika koji odgovara isiorijskom razvitku ljudskog društva, Tucović 1911. godine smatra: "1 gore u Austriji, i dole, u Turskoj, mi vodimo jedan isti proces probijanja ncislorijskih naroda u red istorijskih, sa lom razli­ kom Sto je taj proces gore već završen, a dole je tek započet",* pri Čemu se menjaju sredstva u nacionalnoj borbi, zavisno od stepena razvoja proizvodnih snaga i društvenih odnosa i izraženih klasnih suprotnosti unutar srpskog društva. Razlikujući puleve i sredstva koje mu buržoazija preporučuje vojničkim spremanjem i milita­ rizacijom društva, od socijalističkog shvatanja da: "Balkanske državice mogu uticali na povoljan tok eventualnih proinena na Balkanu samo pod uslovom udruživanja svih snaga u jednu demokrat­ sku zajednicu svih slobodnih balkanskih naroda” koja odgovara potrebama privrednog i političkog razvitka naroda na Balkanu, Tucović u članku “Buržoaska i proleterska Srbija", zaključuje: "Jedna analiza našega stvarnoga narodnosnoga međunarodnoga položaja dovela nas je do zaključka: da je "istorijska zadaća Srbije" jedna velika laž. Propagiranje te laži je opasno kako za srpski živalj u Srbiji tako i za onaj izvan njenih granica."89 Dualizam i probijanje "ncistorijskih naroda" u red istorijskih u Tucovićcvim shvatanjima ima osnovu u kategorijama Marksa i Engelsa izvedenim, u stvari, iz Hegelove dihotomne podclc nacija na "istorijske” (geschichtc) i ncislorijskc (gcschichlloser) na "principu svelskog duha". Ovi ncislorijski narodi, "turski i arnaulski varvari", koji su odavno poznali kao "tvrdoglavi protivnici svakog napretka", u srpskoj građanskoj političkoj misli poznali i kao "nekulturni i za državni život nesposoban narod", u ustancima 1912. godine, koji vuku korene iz ranije vekovne borbe protiv tuđinske vlasti, za Tucovića su: "nesumljivo najnesrećnije vaspitano dete koje je izašlo iz turske škole, iz abdulhamidskog režima. I navike koje su u loj školi stekli, i privilegije koje su pod starim režimom uživali morali su dovesti do sukoba sa mladoturskim režimom."101 Buđenje nacionalne svesti Albanskog naroda" nastaje po Tucoviću, onda: "kada jedno pleme počne voditi računa o školama na svom jeziku, o izboru Činovnika iz svoje sredine i nacionalnoj autonomiji, — to su danas zalitevi koje su ustanici na svojim zborovima formulisali — onda svi pokušaji da se ustanak svede na zulumćarske navike ne mogu mu ni u koliko oduzeli veliki istorijski značaj".12 Ovaj proces buđenja nacionalne svesti, uslovljen Čestim pobunama i ustancima u dugoj istoriji albanskog naroda, istorijski je značajan u prvom redu: "u tome što se kroz njih vrši i ubrzava proces razvitka albanskog plemena od neistorijskoga u istorijski narod", što za ostale narode u Turskoj i slobodne balkanske države ima veliki značaj, jer su Amauti, kao najkoinpaklnija masa u evropskoj Tlirskoj i kao elemenat koji naseljava baš ove oblasti, pozvani da igraju sve važniju ulogu u budućnosti ovih krajeva. Za Tursku pak mnogo znači Što se i ona osposobila za modemu upravu i razumevanje pitanja koja taj proces ističe na dnevni red."13

8 D. Tucović: "Buržoaska i proleterska Srbija", "Borba", III, 1. i 16. januar 1911, str. 61. 9 D. Tucović: "Buržoaska i proleterska Srbija", "Borba" III, 1911, str. 61. 10

"Borba", knj. 6,1. nvgust 1912, str. 105-110. 11 Zekeria Cana u radu: "Tucovićeva ocena albanskog nacionalnog pokreta 1908-1912", u zborniku: "Dimitrije Tucović i radnički pokret Srbije", T. Užice, 1982, piše: "Iako Tucović govori o albanskom narodu a ne naciji, čiji postanak vidi tek u početku XX veka, on ipak ne prihvata podelu naroda na 'istorijske' i 'neistorijske' u smislu Englelsove i Bauerove teorije, jer Albancima daje atribut subjekta graditelja istorije. Time svako ko želi da dokaže da u opštim interesima mali ’neistorijski’ narodi mogu da idu daleko ispred većih 'istorijskih' naroda1" (str. 551) 12 "Borba", knj. 6,1. avgust 1912, str. 105-110. 13 Isto

71

Tokom prvog balkanskog rala Tucović proučava problem nacionalnog preporoda albanskog naroda i dništvcno-ckonom ske uslove nastanka albanske nacije,14 posebno u prvoj deceniji XX veka, kada je novem bra 1912. godine proglašena nezavisnost Albanije. U najžešćim danim a pro­ dora srpske buržoazije prem a albanskom prim orju, Tucović se izjašnjavao protiv: "ratničkog nas­ tupanja iz dva razloga: prvo lo je zavojevački rami pohod prolivu kojega se mora braniti svaka zdrava svest; drugo, napad na Arnaute stvara nam jednu nesreću, kopa jaz između dva naroda, koji su Čak u izvesnim krajevima i izmešani vrlo jako, izaziva neprijateljstvo koje će nas vrlo skupo koštati",15je r ova borba između Srba i Arnauta stvara: "nepremostiv ambis između dva naroda koji su mogli bratski živeti, naslanjati se jedan na dntgoga i zajednički se borili od zajedničke opa­ sn o sti".16 Tucović piše da su: "Bezobzirni pohodi oterali Arbanase u naručje Austrije i Italije, mada su oni želeli da se austrougarskoga i talijanskoga zagrljaja spasu", da sa Srbijom "vežu čvršći i trajniji savez" i pred balkanske narode neminovno stave problem federacije u kojoj: "Srbija s njom, i ostale balkanske države, treba da postave iskrene, poštene, časne i Čvrste osnove balkanske zajednice, a da bi, tada, i A rbanija takvoj zajednici prišla van svake sumnje. U takvoj zajednici, je za sve balkanske narode jem slvo samostalnosti njihove, pa i za Arbanase. Bez te zajednice ćem o svi propasti, neki pre a neki posle, pa će propasti i A rbanasi."17 Č este sukobe na granici sa Albanijom srpska vlada je koristila da bi opravdala vojni pohod septem bra 1913. godine na Albaniju. Tucović 1913. godine piše: "Cilj koji je vlada istakla premaša potrebe čuvanja granice i obezbedenja od artnautskih upada i pobuna. 'Strategijski položaji'! Tom frazom ne pravda se sada prvi put osvajačka politika. Sva nova zavojevanja vlasnici su oduvek pravdali potrebom da zaštite svoja ranija zavojevanja. Oni traže da im se za nedela i zločine na koje se sada sprem aju progleda kroz prste i dade odobrenje zbog toga što oni dolaze kao nužna posledica nedela i zločina koje su ranije počinili", shvatajući da izlaz Srbije na Jadransko more nije izraz opštenarodnih interesa i težnja naroda Srbije, već: "to je neodoljivi interes kapitala da sebi probije prolaz na m ore... Tom e interesu kapitalističke klase žrtvovane su stotine i hiljade naših vojnika koji su rasuli svoje kosti po nepristupačnim vrletim a Arbanije, a granične sukobe, koji su posledica postupanja naše vojske prem a arnautskim plem enim a, hoće da uzme kao povod obnavljanju stare opasne avanture koja je krunisana na bojištu Brdicom a u diplomatiji evakuisanjem Skadra." Okto­ bra 1913. godine — suprotno građanskim shvatanjima kako se "Prvi rat vodio za oslobođenje, drugi za ravnotežu na Balkanu a treći vodim o za strategiske tačke u Arbaniji" - Tucović predlaže način i sredstva za sprečavanje posledica čestih arbanaškili upada u naselja (pljački i ubijanja Srba) na Kosovu i M etohiji. Tako on piše: "Da bi opravdala svoju ludu neuvidavnost i da ne bi m orala primiti odgovornost za ovaj treći rat, vlada traži strategijske tačke i preti da zemlju time uvuče u nove kom plikacije. Jer se ne srne zaboraviti da granicu prem a Arbanasim a ne treba da Čuvaju naši pukovi na Paštriku, Šcniiu i drugim planinam a, nego bolja i kulturnija politika prem a Arbanasim a, u najgorem slučaju jači garnizon u tri pogranične v aro ši." 18

14 Dr Bogumil Hrbak, u studiji "Elaborat srpskog ministarstva inostranih dela o pripremama srpske okupacije scverne Albanije 1915", piše: "Stav Srbije prema Albaniji najbolje pokazuje kako u doba imperijalizma i male države moraju poslati zavojevači prema još manjim od njih. Čak su ponekad i primorane na to braneći se od većih sila, koje preko teritorija stvarno nesamostalnih državica hoće da ih apsorbuju” (separat, "Godišnjak arhiva Kosova", II-1II. /1966-167/, Priština 1970). 15 "Radničke novine" br. 26, 27. 28. februara i 1. marta 1913. 16 Isto 17 "Radničke novine" br. 191,14. septembar 1913. 18 " S t r a t e g i j s k e t a č k e u A r b a n i j i " , " R a d n i č k e n o v i n e " b r . 2 1 0 , 7 . o k t o b a r 1913.

72

Više napisa pod nazivom: "Iz arbanskih pisama", tokom 1913. godine, Tucović započinje tekstom "Pokolj u Ljumi", gdc obavešlava socijaldemokratsku (a i ostalu) javnost Srbije o vojnim operacijama: "Dopisnici beogradskih listova iz Skoplja i novih krajeva uopšte, koji smatraju za nacionalnu dužnost prikrivanje zločina naših vlasti i vojske i obmanjivanje naroda u Srbiji, javili su već: da je jedno arnaulsko selo u Ljumi uništeno, pošlo su se Arnauli zatvorili u kuće i do poslednjega uporno branili... Klanje je obustavljeno kada je jedan dco oficira uložio energičan protest, priznajući da 'divlji' Arnauli naše zarobljene vojnike razoružaju pa puste, a naša 'kulturna' vojska XX veka ubija njihovu dccu! Ali dockan."19 U drugom napisu, "Krvna osveta soldateske", Tucović u svedu društvenih zbivanja i nasto­ janju srpskih socijaldemokrata kao opozicione partije u društvu objašnjava: "Ta zločinstva nisu delo pojedinaca ni ličnoga raspoloženja, već sastavni dco 'nacionalne' politike balkanskih država. Srpska vojska je istrebljivala Arnautc po Staroj Srbiji i Arbaniji, a bugarska Turke po Trakiji i grčka Turke i Arnautc na Devolu, sa zločinačkim uvcrcnjcin da time vrši jedno 'nacionalno' delo, da, skidajući laj nevin svet sa lica zemlje, skidaju s vrata neprijatelja sa kojim će u budućnosti bili teško izaći na kraj."20 U ovom ratu je srpski narod, kako pišu "Radničke novine" oktobra 1913. godine, bio najviše poharan: "On je bio laj koji je ratovao i pobedio gladan, go i bos, bez leka i najnužnije materijalne opreme, — ne zato što država nije imala da daje ili je uštedivala i namicala s onim Stoje imala, da bi troškovi bili Što manji, već zato Stoje bio opljačkan od kapitalista koji će tekovine rata najviše iskoristili i starešina koji su blagodareći samopregorenju vojnika okitili grudi kolajnama."21 Tucović oštro kritikujc korupciju vojnobirokratskih krugova, naročito ratnih špekulanata. Pišući otvoreno o vojnim akcijama srpske vojske u Ljumi22 i crnogorske u plemenu Krasnići "koje je spadalo u oblast operacija crnogorske vojske", Tucović zaključuje: "Ovi varvarski podvizi nekulturnih crnogorskih plemena i besne srpske soldateske izvršili su za godinu dana veću propa­ gandu za Austriju nego njeni konzuli i fratri za čitav vck".23 Proteslujući protiv vojne akcije srpske 19 "Radničke novine" br. 223. 22. oktobar 1913. 20 Isto 21

Radničke novine" br. 224. 23. oktobar 1913. 22 Na Kintalskoj konferenciji, održanoj 25-30. aprila 1916. godine, Triša Knelerović, poslanik Narodne skupštine, u i/.vcštaju konferenciji, u ime socijaldemokrata Srbije izazvaoje znatnu pažnju učesnika i zvaničnih krugova Srbije (zbog dela koji se odnosi na ratne aktivnosti Srbije u Albaniji 1912-1913. godine — o navodnom postojanju imperijalizma i kod malih balkanskih država, a time i kod Srbije). O lome opširno je pisao i 1951. godine, u brošuri: "Cimervaldska konferencija...": "Tu sam izneo kako je vlada Srbije 1912-1913. godine u ime imperijalizma svoje buržoazije pokušala da porobi albanski narod i da prisvoji velike teritorije Albanije. U tom cilju vojska Srbije posela je znatan dco albanske teritorije sve do Jadranskog mora. A kada je albanski narod pokušao da se brani od novog porobljavanja (pre toga je bio pod turskim ropstvom) — tada je srpska soldateska izvršila nečuveni masakr nad albanskim narodom, pobila je i palila — da, formalno toliko, šledeći municiju — desetine hiljada stanovnika: staro i mlado, muško i žensko, ali i vatrom sa zemljom sravnila nekoliko desetina albanskih sela i zaselaka: i to je sve uradila jedna mala država prema jednom još manjem narodu, koji je posle sloma Turske želeoda stvori svoju samostalnu državu" (str. 18). Ovaj dco Kaclcrovićcvog izvešlaja izazvao je još onda protivljenja zvaničnih krugova Srbije, u smislu daje reč o preteranim podacima i odslikavanju stvarne situacije. O lome piše i Kaclerović, kada u trenutku iskrenosti, kaže o ovom "srpskom imperijalizmu" veoma jasno: "O ovo je sve pisano dok je još Srbija bila ti ralu i okupirana. Defetizam sa naše strane, zar ne? I sasvim je bilo razumljivošlo sam od strane srpske vlade. i> red ostalog, proglašen za izdajnika zemlje i tuđinskog agenta". (Isto) O ratnim operacijama Srbije, pored ovih zapisa iz socijalističke štampe i relevantnih i dostupnih istorijskih izvora, valja konslalovati i sečanja nekih aktera navedenih zbivanja, kao na primer: Deneral JeŠa J. Damjanovič:"Iz moga ratnog dnevnika (zabeleške iz ratova 1912-1913), štampano u Osijeku, bez godine izdanja, str. 50-56: "Neki podaci iz Arnautske pobune 1913. godine". " R a d n ič k e n o v in e " b r. 239, 9. n o v e m b a r 1913.

vojske, čija je dcliinična dem obilizacija započela u jesen 1913. godine, srpska Socijaldemokratska partija je bila protiv tog "nesrećnog zločina" i, kako piše LapČević, "Iznenadni pohod na Arbanase, koji je poznat pod nazivom: ugušenje arbanaske pobune u septem bru 1913, izazvao je zebnju Srpske Socijalne D em okratije da se one ne pretvori u nov zavojevački ral, koji bi izazvao krvave jcvropske kom plikacije. "24 DragiŠa Lapčević, slično Tucoviču — u skladu sa stavovima iz pisma Internacionalnom soci­ jalističkom birou u Brisclu: "Radnička klasa izjavljuje svoju odlučnu opoziciju politici koja izvodi srpski narod na kasapnicu za sebične interese m onarhizma, militarističke klike, karijerističke birokratije i sam ožive i grabljivc buržoazije"25 — smatra: "Što se specijalno Arbanijc tiče, Srpska Socijalna Demokratija je i ranije stajala na gledištu: da joj nezavisnost bczuslovno valja poštovati i starati se da ona, kao samostalni Član, stupi u federaciju Balkanskih Republika, kako bi prestala bili igračka velikih sila za uznim iravanjc Balkana i predm et imperijalističke pohlepe balkanskih kepeca".26 Dušan Popovič, u "Borbi", oktobra 1913. godine, obaveštava socijaldem okratsku javnost i Čitavu Srbiju o "trećem balkanskom ra tu ”, pobuni Albanaca protiv srpske vlasti, pobuni koja je surovim m eram a ugušena: "Tamo se pljačka, ara, pali, razorava, kolje, uništava sve u klici. Turgat-Šcfket paša m oraćc da prebledi od zavisti pred pukovnikom Damnjanom Popovićem. "27 Osuđujući osvajačke težnje srpske buržoazije, Popović još septem bra 1913. godine u članku "Trajan rat" razotkriva suštinu okupacije jednog dela Albanije: "povainpircnjc sahranjene nade o izlazu na Jadransko m ore", jer; "Kapitalističkoj se klasi ne ostaje bez izlaska na m ore; radi posti­ gnuća toga cilja ne preza ni od kakve opasnosti; njoj nisu velike nikakve žrtve. Ona granične sukobe, koji su prirodna posledica postupanja naše vojske prem a arnautskim plemenima, hoće da uzme kao povod obnavljanju stare, opasne avanture. "2829Konstalujući d a ć e pobune medu Arbanasim a prestati: "kada se prestane prem a Arbanasim a vodili ova politika koja se danas vodi. Izvor tih pobuna nije medu A rbanasim a, nego medu našim vlasnicima" - Tucović 1914. godine, piše d a j e buržoaska i m ilitaristička Srbija mislila da će izaći na Jadransko more ako zgazi A rbanase mesto što bi ih privukla u svoj zagrljaj" ,w a Popović sagledava i pravu suštinu nacionalnih odnosa koji se zasnivaju na: "nepoverenju, pa čak i mržnji, čitavog jednog naroda koji nam je tu, za leđim a, štaviše, čiji je jedan deo i na našoj teritoriji, i koga m oram o uzimati u obzir pri svakoj svojoj političkoj kombina­ ciji".30 Sm atrajući d a je "izuzetan režim koji vlada u novoj Srbiji nesnosan Čak iz a naše saplemenike" i d a je potrebno da se on prom eni, imajući stalno na umu d aje : "atentat na život i sam ostalnost ćele Arbanije doneo nepoverenje i m ržnju ćele jedne nacije od koje dobrim delom zavisim o", po Popoviću rešenje m eđunacionalnih odnosa u novim krajevim a, posebno "specijalan odnos prem a tuđin­ skim nacijam a, pa, danas, i prem a Arbanasim a, treba postaviti na jednu dem okratsku kulturnu i čovečansku podlogu tolerancije, zajedničkog života i rada."31 Tako Popović krilikujući shvatanja "Balcanicusa" o Albancima kao "neisiorijskoin narodu", 1913. godine piše u "Borbi": "Strategijske 24 D. Lapčević, "Ral i srpska socijalna deinokralija”. Beograd, 1925, str. 114. 25 Isto, str. 116 26 Isto, str. 117. 27 "Borba", 16. X 1913. 28 "Radničke novine", 27. IX 1913. 29 "Radničke novine", br. 65,17. mart 1914. 30 Isto. 31 Isto.

74

tačke ncsumljivo nešto znače, ali ina koliko sigurne i strašne one bile, nikada nas neće osigurali od gnjeva i osvete jedne smrtno uvredene i ranjene nacije. Dokle god u naše buržoazije budu vladali ovakvi varvarski pojmovi, dokle god i najlrczveniji njeni političari budu branili tezu da su Arnauli poluljudi i da se arbanasko pitanje može rešiti jedino mačem i ognjem, dotle ćemo mi stalno imali mobilizaciju za mobilizacijom prema zapadnoj granici nove teritorije i fijasko za fijaskom". A u aprilu 1914. godine, u časopisu "Borba", Popović u vrtlogu predratnih zbivanja, posebno u Albaniji gde se ukrštaju interesi velikih sila, naglašava: "Retko kojoj naciji da su pravljene tolike sincuijc i teškoće na prvim koracima njenog samostalnog života i političkog organizovanja! Albanski narod pokazuje jednu žilavost, izdržljivost i sposobnost za život koji čoveka zaprepašćuje. Nije laka stvar izdržati i pretrpcli varvarsku najezdu tri države ujedan mah: srpske, crnogorske i grčke..." U izvešlaju Glavne partijske uprave na X kongresu SSDP, januara 1914, jasnije se uočavaju stavovi srpske socijalne demokratije o nacionalnoj problematici: "Nacionalni problem se ne rešava oživljavanjem starih projekata od prc pola veka, kao što to čini turska vladavina, primajući naslede kratkovidne birokratijc, već jedino priznavanjem stvarne jednakosti u punoj autonomiji naroda za njihove kulturne ustanove — Škole, crkve, ild. — i izvođenjem samouprave u oblastima, vilajetima i opšlinaina s proporcionalnim predstavništvom etničkih elemenata i partija i ravnopravnošću jezi­ ka" , jer samo preko federacije na Balkanu, "kroz savez republika", nacionalni odnosi se mogu lako razvijati: "da nacionalno i nacionalitetno gnipisanjc po pojedinim pokrajinama predstavlja jednu kompaktnu zajednicu, koja ima zajedničke privredne, kulturne i političke interese i koja bi bila sposobna da te interese zajedničkom snagom zaštićuje".32 U ovako zamišljenoj ideji o demokratskoj federaciji slobodnih naroda na Balkanu, koja u osnovi sadrži privredno i političko grupisanje u zajednicu "gde bi se obezbedila ravnopravnost i samostalnost albanskog naroda", klasnu, u stvari, političku suštinu lako zasnovanih nacionalnih odnosa sačinjavao bi: "jedan demokratski režim sa potpunom i jednakom slobodom za sve stanov­ nike ma koje vere i ma koje narodnosti".33 Tucovićeva studija "Srbija i Arbanija", izdata 1914. godine, jedno je od najznačajnijih dela socijaldemokratske misli Srbije iz oblasti proučavanja nacionalnih odnosa naroda i nacija na Bal­ kanu, posebno srpsko-albanskih odnosa, u jednoj široj istorijskoj retrospektivi, u svedu kako nas­ tanka i razvoja albanske nacije (postojbina, rasprostiranje, plemenska organizacija i institucija krvne osvete, ekonomske politike, karakter naroda i duhovni život) tako i savremenih političkih zbivanja početkom XX veka, u vezi s problemom autonomije Albanije, borbe oko Jadranskog mora, posebno zavojevačkih težnji srpske buržoazije. Vojna okupacija seveme Albanije, novembar 1912-1913. godine, postupanje Srbije i Crne Gore prema albanskom stanovništvu za vreme ratova sa Turskom u uslovima kolonijalne ekspanzije i uticaja velikih, posebno Italije i Austro-Ugarske, koje su i ostvarile nezavisnost Albanije, 1912. godine, uticalo je i na nacionalnu emancipaciju albanskog naroda: "Ako arbanaski narod nije do sada predstavljao jednu nacionalnu celinu koju bi mogla zagrejali i pokrenuli jedna misao, ta zajednička misao je danas, na žalost, u opšlem nacionalnom revoltu arbanskoga nasilja protiv varvarskoga postupanja njegovih suseda Srbije, Grčke i Crne Gore, revoltu koji je jedan veliki korak u nacionalnom buđenju Arbanasa".34* Tucović 1914. godine, polazeći od stava da rešenje "bratoubilačkog rata", međusobnog nepoverenja i istrebljenja balkanskih naroda treba tražiti u političkoj i ekonomskoj zajednici svili naroda na Balkanu, ne izuzimajući: "ni Arbanase na osnovici pune demokratije i potpune jednakos­ ti",33 ostvarenje međunacionalnih odnosa, posebno položaj albanskog naroda, vidi upravo u poli32 D. Tucović, Sabrano dela, Beograd, 1980. str. 312. 33 "Borba", knj. 7,16. novembar 1913, str. 108. 34 D. Tucović: "Srbija i Arbanija", reprint, 1974, Beograd, str. 115. Isto, str. 118.

75

tičko-pravnoj kategoriji "dcm okratija-fcdcracija-jcdnakosl", koje u osnovi imaju državno-pravni oblik: balkansku federaciju. Pravo naroda 11a ravnopravnost i autonomiju, koja je za srpske soci­ jaldem okrate imala jedno dublje značenje, još od vrem ena Svetozara M arkovića, "unutrašnje slo­ bode su uslov spoljašnjeg oslobođenja i ujedinjenja", zajedno sa revolucionarnim rešenjem naci­ onalnog pitanja kroz tada aktuelnu ideju balkanske federacije — davali su nacionalnim odnosima, konkretno, teorijsko-inctodološkoj spoznaji suštine nacionalnog razvoja pojedinih naroda, osobenc pravce, sadržaj i istorijski značaj. U radovim a Tucovića i ostalih socijaldem okrata Često se pominju kategorije: "privredna" i "politička" zajednica naroda na Balkanu u smislu stvaranja nove zajednice: "Otvorena uništenjem jedne celine, ta pitanja su mogla biti m irno i povoljno rešena samo u jednoj novoj cclini više forme. To je bio jedini put koji pouzdano nije vodio u rat, već zbliženju, slobodi, snazi i opštem napretku na B alkanu".36 Ova celina "više form e", kod Tucovića, dobija ekonomski sadržaj, odnosno priv­ redni značaj: "Istinska ekonom ska emancipacija balkanskih naroda leži u privrednoj zajednici B alkana",37 je r ujedinjavanjem političkih snaga i privrednim napretkom balkanski narodi: "bili bi sposobni da dadu otpora zavojevačkim težnjama kapitalističkih evropskih država".38 Za srpske socijaldem okrate nacionalno oslobođenje balkanskih naroda nije moguće bez uje­ dinjenja cclog Balkana u opštu zajednicu, pri čem u bi: "Balkan postao jedna prostrana privredna oblast u kojoj bi moderni privredni život dobio poleta, a svaki deo te oblasti dobio bi u cclini jem stvo za slobodu saobraćaja, za osiguranje privrednih potreba, za brže privredno razvijanje uopšte."39 Ovakav privredni determ inizam , isticanje ekonom skih uslova života i rada u jednoj nacionalnoj zajednici, pa i šire, za odlučujući, u odnosu na politički aspekt zajedničkog života i rada, ukazuje na Tucovićevo shvatanje da suštinu nacionalnih odnosa (progresivnih i regresivnih) ipak treba tražili u "načinu proizvodnje". Tucovićcva knjiga "Srbija i Arbanija" izazvala je u prošlosti brojne polemike, idejne kontro­ verze, često u zavisnosti od: odnosa klasnih, društvenih snaga i centara moći, Što su se ispoljavali u proteklih sedam decenija. Analiza ovih "idejnih kontroverzi" otkriva nam i različito istorijsko shvatanje same ideje balkanske federacije, koja u suštini sadrži i različite koncepcije međunacionalnih odnosa, čiji koreni i rešenja dosežu i do osamdesetih godina XX veka. O federalističkim koncepcijam a rešavanja nacionalnog pitanja u socijaldemokratskoj misli Srbije, pisao je i govorio radnicima i Košta Novaković, koji će nakon prvog svetskog rata zauzimati istaknuto mesto u Komunističkoj partiji Jugoslavije. Još 1910. godine Novaković kao član Srpske socijaldem okratske partije, govori na prvomajskoj proslavi u rodnom Čačku, 0 nužnosti federacije slobodnih balkanskih naroda40 a kao rezervni oficir srpske vojske učestvuje u srpsko-turskom ratu, šireći, i tom prilikom, medu vojnicima socijalističku propagandu. Učestvujući u pohodu srpske vojske na Albaniju, u seriji napisa: "Četiri m esecau srednjoj Albaniji" Košta Novaković, u časopisu "B orba", opisuje onu drugu stranu "form iranja i ratnih operacija ekspedicionog korpusa", u koji su, nerado išli, kako oficiri, tako i soldati, sve u ime nekakvih nacionalnih, a u stvari, interesa buržoaske klase koji se nikada, kako piše Novaković, ne srne poistovećivati sa težnjama Širokih slojeva naroda, kojima je bilo dosta rata, a kamoli porobljavanja susednih naroda. U tom sm islu

36 Isto, str. 111. 37 Isto, str. 112. 38 Isto, str. 112. 39 Isto, str. 112. 40 " R a d n i č k e n o v i n e " , b r . 4 8 , 2 4 . a p r i l 1910. g o d i n e .

76

Novjković jc bio ubcdcn da snage koje će podići Albaniju: "leže u njenom narodu, koji je vekovima bio u slanju ostati i sačuvati svoj jezik i narodnost", sasvim se realno pitajući: "Za što nismo mi bili pomagači u stvaranju albanske dr/ave? Zašto nismo stvorili nama tako potrebno prijateljstvo sa zemljom koja nam može mnogo smetali, i koja smetajući nama ubija i sebe? Zašlo naši vladajući krugovi ne misle da to prijateljstvo stvore ubuduće?"41 Upućujući čitaoce na "dragoccnc beleške druga Koste Novakovića koji su od 1.januara počeli izlazili u "Borbi", pod naslovom "Četiri mcscca u srednjoj Albaniji", u svojoj poznatoj studiji "Srbija i Arbanija", Tucović ukazuje na njihov značaj za pravilno razumcvanje zbivanja u Albaniji što se poklapa sa idejama iz jednog drugog Novakovićevog napisa: "Protiv militarizma", objavljenom u "Radničkim novinama", 18. maja 1914. godine.42 U "socijaldemokratskom" periodu svoga života i rada, i Filip Filipović, jedan od osnivača KPJ, njen prvi sekretar, kasnije istaknuta ličnost u najužem rukovodstvu partije i član Kominternc, početkom tridesetih godina, nakon boravka u Rusiji, gde se upoznao sa boljševičkim idejama tokom studija u Petrogradu, na poziv Dimilrija Tucovića da bude sekretar Radničke komore, vraća se juna 1912. godine u Srbiju, i uključuje u aktivnosti radničkog pokreta. Filipović jc do povratka u domo­ vinu saradivao u "Radničkim novinama" i teorijskom časopisu "Borba", uglavnom obrađujući politička previranja u Rusiji. Uoči izbijanja prvog balkanskog rala, u listu "Pravda", objavio jc dva članka o zbivanjima na Balkanu, ukazujući da sloboda naroda u novooslobođenim krajevima može bili ostvarena jedino u federaciji balkanskih naroda, gde bi se našlo mesla i za turski narod i državu. Samo na taj način, pisao je, suzbiće se negativni ulicaji velikih imperijalističkih sila, ali i zahtevi buržoazije balkanskih država, za preraspodelom teritorija, na primer u Makedoniji.43 0 ideji balkanske federacije, promišljao je i Triša Kaclerović.44 istaknuti srpski socijalista, koji u socijaldemokratskom pokretu Srbije, još kao student-socijalisla, ima istaknutu ulogu. Već 1903. godine, u radu: "Ruska politika i srpska omladina", izlaže ideju o sastanku balkanskih socijalista i zalaže se za osnivanje federacije socijalnih demokratija balkanskih naroda. U vreme aneksije Bosne i Hercegovine, kada je Srpska socijaldemokratska partija organizovala niz protcsuiili mitinga i zborova, Kaclerović je bio u onoj partijskoj grupi, koja je smatrala, da: "ako bi došlo do loga da se rat mora zagaziti, mi bismo morali biti za rat,..."45 a kao narodni poslanik u Narodnoj skupštini, izabran 1908. godine, u Kragujevcu, i 1912. godine u požarcvačkom okrugu, istupao jc protiv militarizma, boreći se za bratstvo medu balkanskim narodima. Zajedno sa Tucovićem i Ilijom Milkićem, učestvovao je u radu Osmog kongresa Druge intcrnacionalc, avgusta 1910. godine, u Kopenhagenu, kada su ovi predstavnici Srpskih socijalde­ mokrata, zahtevali da u tekst jedne od rezolucija ude stav o odbrani manjih naroda od imperijalističke agresije velikih sila, kao i njihovo pravo na samoopredcljcnje i pomoć Druge intcrnacionale, Što je izazvalo polemiku sa prisutnim predstavnicima auslromarksista. Triša Kaclerović se i ovom prili­ kom pokazao kao dosledni marksista, Štoje došlo do izražaja u njegovim istupanjima u skupštinama, gde se glasalo protiv ratnih kredita i teritorijalnih pretenzija srpske buržoazije, u odnosu na okolne 41 "Borba", 1. (14) januar 1914., V. br. 1, str. 25-30:16 (29) januar 1914, V, br. 2, str 74-78:1 (14) januar 1914, V, br. 4, str. 154-159; 1 (14) mart 1914, V, br. 5, str. 197-200); 16 (29) mart 1914, V, br. 6, str. 231-237: "Glas Slobode", 25-27. mart i 6. april 1914, VI, br. 65-67 i br. 75. 42 Svedočanstva sličnog sadržaja, ostavio je i književnik Dragiša Vasič, u napisu: "Dva mcseca u jugoslo venskom Sibiru", Gece Kona, Beograd, 1921. 43 Opširnije o tome u: dr Dušan Lukač “Filip Filipovič o nacionalnom pitanju i međunacionalnim odnosima", zbornik: "Filip Filipović, revolucionarna misao i delo", Beograd, 1983, str. 284-285. 44 Kaclerović Triša (Boka u Banatu, 1879-1964, Beograd). Završio Pravni fakultet u Beogradu, 1905. godine. Bio je osnivač i sekretar SSDP 1906. godine i poslanik biran 1918. i 1912. godine u Narodnu skupštinu. Učestvovao na Kintalskoj konferenciji 1916. godine. Iz političkog života povukao se 1925. godine. 45 "Zapisnik Glavne partijske uprave", AS, fond SSDP, br. 65-a, str. 769-778. 77

balkanske države i narode. Internacionalistička oprcdcljcnost Trišc K ađcrovica, vidljiva u zahtcvima za balkansku federaciju, doći će do punog izražaja u toku prvog svetskog rata, kada se srpski socijalisti i dalja nalaze na idejnoj liniji bliskoj Lcnjinovim boljševicima u Rusiji i principima revolucije.

5. 2.

M a r k s i E n g e ls o is to r ijs k im i n e is to r ijs k im n a r o d im a i s r p s k i

s o c ija ld e m o k r a ti

Još od vrem ena S vetozara M arkovića, vode se rasprave o nacionalnim odnosima naroda koji žive na Balkanu. Svezorareva koncepcija oslobodilačke i nacionalne uloge srpskog naroda zasno­ vana na radikalnoj kritici liberalnih koncepcija i društvene stvarnosti ondašnje Srbije, iskazana u stavu, da; "Srpski narod nem a drugog izlaza do revolucije na Balkanskom poluostrvu" čiju osnovu Čini uništenje svili država koje oncinnogućavaju slobodno ujedinjenje naroda "kao slobodih ljudi i ravnopravnih radnika, kao savez opština, županija, država, kako im najpodesnije bude",4647 u osnovi obuhvata ideju balkanske federacije iskazanu kao kategoriju "slobodnih ljudi", dakle, isključuje načelo "narodnosti" jer: "obuhvata ličnu slobodu onih koji stupaju u saveznu zajednicu, kao osnov za svaku narodnost da zauzm e sam ostalnu grupu u savezu".48 Zauzeti sam ostalnu grupu u savezu, sm atra Svetozar M arković, m oguće je ostvarenjem ideje socijalne revolucije i prava naroda na sam oopredeljenjc, pri Čemu: "Načelo narodno znače da svaki narod odelit po krvi i jeziku bude sam ostalan u svom političkom i društvenom životu - da ne bude potčinjen drugom narodu. Kao državnička ona je utoliko napredna, Što stoji nasuprot nasilju, zavojevanju jednog naroda nad drugim i odriče tuđinsku vlast uopšte".4950 I Živojin Žujović, preteča i savrem enik Svetozara M arkovića u članku "Dve reči o uzajamnom odnosu Srba i B ugara" 1868. godine, piše, povodom shvatanja pojedinih političara "Čija se fantazija doista bavi mišlju o vaskršaju DuŠanove carevine, danas i prisjedinjenju Bugarske Srbiji, kao dela celine", pri čem u ostvarena srpska sloboda nije m oguća je r misliti ujedno i isto vrem c o sopstvenoin oslobođenju i tlačenju dnigoga lo je nekako i neprirodno, i ako je moguće za glave Što u času misle o devedeset i devet stvari, za narod je to posve nem oguće".30 Uredujući međusobne "odnošaje" naroda na Balkanu "kao narod sa narodom ", ili "pogodbu slobodnih sa slobodnim ", Žujović za­ ključuje: "Na Balkanskom poluostrvu ima mesta i za Srbe i za Bugare i za Turke, ali samo pod zastavom slobode svih ili n ijednoga... S Bugarima mi smo prijatelji po krvi, i s T urcima se možemo sprijateljiti posredstvom slobode - sloboda je danas, podjednako nužna za Turke kao i za nas i B ugare".51 Ova shvatanja preteča razvoja socijalističke misli i nastanka organizovanog radničkog pokreta u Srbiji, valja posm atrati u dvostrukom svedu: 46 Ovaj rad, štampanje u zborniku: Doprinos Engelsa razvoju ekonomske nauke i konstiluisanju marksizma, Kragujevac, 1987. 47 S. Marković "Socijalizam ili društveno pitanje". "Rad", 1874. god. 48 Isto 49 S. Marković "Slovenska Austrija i srpsko jedinstvo" Izabrani spisi, Beograd 1964. godine. 50 Ž. Žujović: "Sabrana dela", knjiga 1, Beograd. 1974, str.282-283. 51 Isto, strana 283. 78

a) u slivatanjima uloge Južnih Slovena u revolucionarnim zbivanjima 1848. godine, kroz radove Marksa i Engelsa i b) polemika u građanskim krugovima Srbije u prvim dcccnijama 20. veka na temu odnosa klasika marksizma prema Južnim Slovenima, posebno Srbima, Sto je od velike vezanosti za razumcvanjc uslova koji su omogućili osnivanje SSDS, odnosno političkih zbivanja u srbijanskom druStvu podcljcnom na osnovu suprotnosti rada i kapitala dve suprotstavljene druSlvcnc klase. Marks i Engels često su u teorijskim radovima koristili kategorije "istorijski", "ncistorijski" narodi. U stvari, radi se o upotrebi Hegelovih termina "istorijske nacije, preciznije rečeno, "Gcschichllosc Nationen", ("nacije bez istorijc"). Prihvatanjc dihotomne podele nacija na "Gcschichtichc" i "Geschitlossc", i znači prilivatanjc i idelističke osnove njegove filozofije, zasnovane na trijadi apsloutnog duha u svetskoj istoriji. Naime, Hegel razlikuje 11a osnovi pripadnosti: slovenske "prirodne", "ra­ tarske nacije", i 011c druge "istorijske", koje su, sposobne da ostvare ideju nacionalne države, odnosno da dodu do istorijske "svesti 0 opštem", odnosno "državne moći", kao postulata za ostva­ renje onog "istorijskog" u poimanju dihotomne podele nacija.52 Ove prirodne narodnosti "seljačke narodnosti" u Hegelovom značenju, u radovima Marksa i Engelsa javljaju scu vidu kategorija: "kontrarcvolucionarnc" i "revolucionarne" nacije, "vitalne" i "ncvitalnc" nacije, "potrebni" i "nepotrebni" narodi. Imajuići u vidu društveno-istorijska zbivanja u kojima žive i rade tvorci naučnog socijalizma, očito je da su različiti krilerijumi za ovakvu podelu nacija. Za Hegela je to "svelski duh", a za Marksa, osnovni kriterijima jeste revolucija. Uporedna analiza Engelsovih spisa “Revolucija i kon­ trarevolucija u Nemačkoj" iz 1896. godine, i Marksovih članaka o istočnom pitanju, pokazuju da je odnos nacionalnih pokreta prema revoluciji kao pokretaču progresivnih društvenih promena, posebno na primeru poljske nacije - osnov za razumcvanjc "vitalnosti poljske nacije”, i negativnog odnosa klasika marksizma prema slovenskim narodima. U stvari, napadom na buržoasko demokratsku revoluciju 1848-49. godine, po shvatanju Mar­ ksa i Engelsa, Sloveni u Austriji, su se svrstali u "neislorijske nacije", jer su onemogućili pad Austrije, kao neophodne pretpostavke za oslobođenje porobljenih naroda.53 Marks i Engels su dosta pisali i 0 ulicaju Rusije na balkanske Slovene, a 1853. i 1854. godine, iz članaka u listu "Njujorška Tribina", vidi se da su pisali i 0 samostalnim, oslobodilačkim težnjama naroda na ovom podneblju, naročito su afirmalivni Marksovi napisi 0 borbi srpskog naroda za nacionalno oslobođenje, mada, u docnijim člancima, prevladava negativan ulicaj panslavizma i carske Rusije u odnosu na narođnooslobodilačkc težnje naroda 11a ovom prostoru, pri čemu, ipak, treba praviti razliku od radova iz scdmđcsctih i osamdesetih godina 19. veka, kada klasici marksizma, donekle, menjaju odnos prema značaju panslavizma i uliciju Rusije 11a slovenske narode.54

52 C. V. Hegel: "Filozofija povijesti", Zagreb, 1976. str. 86-91. 53 F. Engels: "Praški ustanak", "Delo", lom 7, Beograd, 1974. godine, str. 71; "Pobeda kontrarevolucije u Beču", "Dela". tom 8, Beograd, 1972. godine, strana 394. 54 F. Engels: "Šta će biti s Turskom u Evropi", "Dela", lom 2, Beograd, 1975. godine, str. 28: F. Engels; "Pogovor" (članci o međunarodnim temama 1871-1878), "Kultura", Beograd, 1951. godine, str. 91-94; F. Engels "Revolucija i kontrarevolucija u Nemačkoj", "Dola", tom II. Beograd, 1975. godine str. 64-65, K. Marks: "Pobeda kontrare­ volucije u Beču", "Dela", tom 8, Beograd, 1972. godine str. 394: K. Marks: "Istočno pitanje", "Dela", lom 15, Beograd 1977. godine, opširnija tumačenja Marksovog odnosa prema Slovenima razmatrali su: E. Redžič: "Prilog razmatranju Engelsove teorije o istorijskim i ncistorijskim narodima", "Filozofija", Beograd, str. 31; Ivo Pedcrin: "Marks i Engels i pitanje panslavizma", "Gledište", Beograd, br. 5-1978. godine, str. 397-398; m ! Britovšek: "Stavovi Marksa i Engelsa prema slovenačkim narodima -istorijski prikaz". “Međunarodni radnički pokret", br. 1/1972.

79

O vakvo teorijsko naslcdc, uz vcčila shvalanja o neophodnosti socijalne i nacionalne revolucije, pri čem u odnos klasno-nacionalno, dobija status razvojne, dinam ičke kategorija, i neophodnog zahleva izrečenog u stavu; "Jedna nacija ne može bili oslobođena, a da istovrem eno i dalje ugnjegava druge nacije. Ne m ože, dakle bili ostvareno oslobođenje NcmaČke, a da se ne ostvari oslobođenje Poljske od nem ačkog ugnjetavanja" ,55 ukazuje na priincru teorijskih rasprava i polemike u srpskom građanskom društvu, odnosno radničkom pokretu, potrebu izučavanja i dijalektičkog poimanja odnosa klasnonacionalno. Jer, ovaj entitet podrazum eva upotrebu Svetozarevog stava da "načelo narodno znači da svaki narod odelit po krvi i jeziku bude samostalan u svom političkom i društvenom životu - da ne bude podčinjen drugom n arodu".56 koji kod srpskih socijaldem okrata najbolje dolazi do izražaja 1908. godine, prilikom aneksije Bosne i Hercegovine kada Tucović izjavljuje: "Prolctrijat Srbije razum e očajni položaj bosansko-hcrccgovačkog naroda; on saoseća sa njima više no ma koja druga klasa u Srbiji. Ali Što bi on ponco za uzdarje narodu u Bosni i Hercegovini kada bi prešlo Drinu? Srbijanske slobode?"57 naglašavajući da radnici u Srbiji nemaju ni pravo glasa, gdc vlada cenzura gora nego u Turskoj. Povczanot klasnih i socijalnih suprouiosii unutar srbijanskog društva, koja na prim eru, klasne borbe srpskih socijaldem okrata obuhvata zahicvc za bolje živom e i radne uslovc, a na nacionalnom planu, realizovanjc ideje balkanske federacije, obuhvata u osnovi trostruki metodološki zalitcv: a) podrazum eva istraživanje nacionalnih odnosa naroda i nacija na Balkanu u svctlu M arksove podclc nacija na istorijske i ncislorijske; b) obuhvata u ravni građanske isloriografijc, istraživanje političkih doktrina i istorijske svesti, traženje odgovora na dva pitanja: - Da li srpski socijaldem okrati zanem aruju nacionalno, u ime klasnog pitanja ( borbe )? - U Čemu su pogrešili M arks i E ngels, svrstavši Južne Slovenc u "barbarske narode", odnosno "Nationcn und N alionaschen", "National refuse"; c) društvena stvarnost Srbije u godinam a posle majskog prevrata 1903. godine, uslovila je pojavu organizovanog radničkog pokreta, ali, i aklualizovala večitu dilemu u odnosu klasnog i nacionalnog, posebno u uslovima naslupajućih balkanskih ratova i, nastajanja građanskih teoreti­ čara da dokažu: kako socijalizmu nema mesta u Srbiji", naročito u shvatanju da je M arks nerado gledao na Južne Slovcne. Odm ah po osnivanju Srpske socijaldem okratske partije, bilo je očigledno da idejne razlike unutar radničkog pokreta imaju korene ne samo u nekadašnjoj socijalističkoj orijentaciji vodećih građanskih intelektualaca loga doba na prim er, Jovana Skerlića, koji 1904- 1905. istupa iz SSDS) vać, i u klasnom antagonizmu zasnovanom na suprouiosii rada i kapitala, u zaostaloj privrednoj i društvenoj strukturi Srbije, gdc se građanska klasa sporo razvija, dobijajući u tim prvim decenijama Često regresivne karakteristike ( nacionalni interesi, u stvari, klasni interesi vladajuće klase, prika­ zivani su kao opštenarodni, a teritorijalno proširenje, odnosno izlazak na more-često su opravdani "istorijskim pravim a" srpskog naroda koja se zasnivaju na srednjevekovnim istorijskim pravim a, temeljenim na izučavanju euiogcnczc). Objašnjenja su Često tražena i na nivou teorijske ravni (u istoriji socijalističke i m arksističke misli, kao i njenom aktucliziranju na prim eru društvene stvar­ nosti Srbije u prvim decenijam a 20. veka). Jedan od indikatora ovakvih nastojanja, svakako je odnos Jovana Skerlića prem a radničkom , socijaldemokratskom pokretu u Srbiji, prem a pitanjima naci­ onalnog razvoja južnoslovenskih naroda sa posebnim osvrtom na već istaknula pitanja M arksovog poim anja kategorije istorijskih i neislorijskih naroda.

55 F. Engels: "Dela", knjiga 7, Beorad, 1973. godine, str. 340. 56 Isto. 57 D . T u c o v i ć “ N a š p o k r e t " , " r a d n i č k e n o v i n e " , b r . 118,30. s e p t e m b a r 1908

80

Jovan Skerlić, oklobra 1910. godine, objavljuje obimnu studiju o Svetozaru Markoviću, gdc piše da Engels u: 'neraspolaženju prcmaSlovcnimai u mržnji na Rusiju, koju je smatrao za "bedem svireposti, neprijatelja svake civilizacije”, išao dalje i bio dosledniji no Marks"58 Naime, Skerlić koji se u doba studija oduševljava naprednom socijalističkom misli, a kasnije, 1903. godine, zajedno sasagovomicima siuiobtiržoaskc lcvicc, protivi se osnivanjuSSDS, u pomenuloj studiji oSvetozaru Markoviću, naglašava daje: "Engels pored Marksa 1848., u "Ncue Rlicimmischc Zeilung" vodio krslaški rat protiv Slovena. 1 kako je mislio o Slovenima, a naročito o Južnim Slovenima, vidi se iz njegovog pisma Eduardu Bernštajnu, pisanom 1882, prilikom hercegovačkog ustanka 1881- Engels je pun surovog preziranja prema lim "primitivnim narodićima" čiji opstanak u sredini Evrope "smatra kao anahronizam"59 Znatno ranije, 18. aprila 1910. godine, u Srpskom književnom glasniku, Skerlić objavljuje članak: "Karl Marks o Srbima", povodom teksta Rjazanova: "Komentar Marksovom Članku", publikovan u teorijskom časopisu "Borba". Skerlić, navodeći Marksovo poimanje balkanskog pi­ tanja, u slavu da: "Iza borbe balkanskih naroda za ncizvesnol leži skrivena opasnost od ruske hegemonije, zato se treba borit protiv nacionalnih podvala balkanskih država, dokle god revoluci­ onarna evropska sloboda, bez obzira u kojoj nacionalnoj odeči, ne zauzme presto Bosfora",'0 ističe daje kao i u; "toliko drugih tačaka svoje složene doktrine, i u ovom pitanju je Marks pogrešno shvaćen i popularizovan. Mišljenje o Marksu kao protivniku Južnih Slovena ne odgovara istini"/’1 da Marks, suprotno mišljenju svojih germanskih sledbenika, ne spori pravo na život jednom narodu, kome se ne prašta što ne zna za rezignaciju i što neće da m re"/’2 Skerlić, još na početku članka u Srpskom književnom glasniku, ističe da su u: "Srbima gledani aponenti i poslušnici ruske aristokratije, i zato su engleski liberali godinama bili neraspološeni prema njima, zato su se u Nemačkoj Socijalnoj Demokratiji čuli toliko turskofilski i srbofilski glasovi".63 Diinitrije Tucović u teorijskom listu "Borba", jula 1912. godine, objavljuje članak "Marks i Sloveni", listajući u odbranu Marksa od neopravdanih napada građanskih teoretičara. Naime, Tu­ cović jula 1910. godine, publikuje Marksov članak "Narodnosti u Turskoj na početku Krimskog rata", a znatno ranije, 16. (29) marta, 1910. godine, objavljuje u "Borbi", drugi znauio poznatiji članak: "Šta će bili od Turske u Evropi". U Članku "Marks i Sloveni", krilikujući Skerlićevu naizgled pozitivnu misao da: "Marks je bio nešto popustio u svome slavofobskom šovinizmu, gotovo u pangermanskom imperijalizmu", Tucović ističe: "da su Marksovi članci o Istočnom pitanju, najbolje, najdublje i za srpski narod najsimpatičnije od svega što je o tome prc i posle loga na stranim jezicima pisato, isto tako kao Što su to njegovi članci o potrebi ujedinjenja i oslobođenja Poljaka, pisani nešto prc ovih, za Poljsko pitanje. "M

J. Skerlić: "Svetozar Marković - Njegov život, rad i delo" 59 Isto. O političkom angažovanju Tucovića u socijalističkom i radničkom pokretu Srbije; kao i idejnom razlazu sa srpskim socijaldemokratima, videti naš rad: "Prisutnost Jovan Skerlića i grupe profesora Beogradskog univerziteta u radničkom pokretu Srbije; zbornik: "Ideje i pokreti na Beogradskom univerzitetu", II, CMUB; Beograd, 1989. 60 "Srpski književni glasnik", sveska 8,1910. godine, str. 633 61 Isto. 62 Isto, strana 636 63 Isto, strana 631. 64 D. Tucović: "Marks i Sloveni", "Borba", knjiga 6,1. ju l 1912, str. 2.

81

Tucović, suproino Skcrliću za čiji kom entar o M arksu, pi.šc kako: "ne pokazuje samo apso­ lutno odsustvo svakog istorijskog posm atranja stvari, kao Sto bi ono od jednoga profesora univer­ ziteta i čoveka od zanata bilo očigledno, veo i na neodoljivu želju da na siiu boga održi i joS podupre staru trošnu zgradu neistinite i nedotupavne povike na ’Sovinizam' i ’slavofobstvo' M arksa i ger­ m anskih socijaldem okrata", ističe M arksovu kategoriju revolucije: "Ali i u pitanju oslobođenja i ujedinjenja Poljaka, kao i u svima ostalim nacionalnim pitanjima, M arks se oprcdcljivao u prvom redu prem a položaju koji su li nacionalni pokreti zauzimali prem a revolucionarnoj borbi onog do b a”.65 Tucović .objašnjava uzroke M arksovog držanja prem a Južnim Sloveniina onim istim uzrocim a koji su određivali njegovo držanje prem a Poljacima: "Saznanje tili uzoraka oslobodava nas svili protivurečnosti u kojima se bezazleno vrle M arksovi slovenski kritičari. Kao S toje veliki značaj autonom ne Poljske za evropsku revoluciji - ne za Nemačku - diktovao M arksu da se silno založi za nju, tako mu revolucionarna uloga sadašnjega revolucionarnog pokreta na Balkanu, diklujc da ga prihvati, punim simpatijama i svom proniciljivošču svoga genija".66 Koristeći princip istorijskog m aterijalizma za objašnjavanje M arksovog u suštini negativnog stava prem a Južnim Slovenima, koji je, napom enim o to još jednom , u radovim a već zrelog M arksa kao teoretičara, a nadasve-poliličkog filozofa, dobijao radikalno drugačije značenje u smislu sagle­ davanja revolucionarnije uloge Rusije prema narodim a na Balkanu, Tucović u pom enutom članku iz 1912. godine, publikovanim u partijskom časopisu "Borba", napom inje da Skrelićevo pogrešno "Čitanje" i poim anje M arksa "kao čoveka koji je tražio istrebljcnjc Rusa i Južnih Slovena", potiče iz razloga: "što se nije lučio ili nije umelo voditi računa da M arksu i njegovim suradnicima nije bilo stalo do borbe protiv Slovena već do odbrane revolucije - do odbrane od svili vladajućih sila, bile one u Berlinu ili Petrogradu, Beču ili Pešti ili Z agrebu".67 Tucović, ipak, uočava dijalektički odnos u shvatanju da "opšte kulturni, društveni razvoj u velikoj meri uslovljava onaj drugi, nacionalni razvoj”. Naime, u pom enutom članku iz 1912. godine, ističe da su zbog svoje kulturne zaostalosti: "Južni Sloveni tada propustili najbolji m om enat za nacionalnu revoluciju, koja bi im zagarantovala drugačiju budućnost i dala razvoju prilika i odnosa na evropskom Jugositoku sasvim drugačiji pravac".6869 Aktuelnost M arksovog učenja u vrem enu u kojem živi i radi, Tucović vidi upravo u "njegovoj revolucionarnoj nauci", jer: "on koji je u ono vrem e branio balkanske Slovene koje je gušila Turska legitimističke Evrope, ne bi nikada pao u tu zabludu da pravda kolonijalnu politiku današnje kapi­ talističke E vrope".w D ništveni, i mnogo više, teorijsko politički značaj Tucovićeve odbrane M arksa od napada građanskih teoretičara i političara Srbije u prvim decenijam a 20. veka., jednim delom determ inisan je i odnosom klasnih snaga u srpskom građanskom društvu (u Hegelovom značenju kategorija "građanskog društva i političke države"), zasnovanih na suprotnosti rada i kapitala, a ponajviše "idejnom ofanzivom" građanske lcvice, koja odnos klasno-nacionalno, sve više potiskuje na teren nacionalnog rom antizm a u načinim a i sredstvim a rešavanja nacionalnog i socijalnog pitanja naroda na Balkanu. 0 ovome svedoče i brojni prikazi Skerlićevc studije o Svctozaru Markoviću u časopisim a ondašnje Srbije. Tako Branko Lazarević u listu "Novo vreme" br. 2 iz 1910. godine, obaveštava najširu javnostSrbije o ovoj studiji, a to čini i D. Nikolajević u listu "Pravda" iste godine.

65 Isto, stran« 3. 66 Isto, strana 5. 67 Isto. 68 Isto, str. 6. 69 Isto.

82

1naredne, 1911. godine, u Letopisu Malicc srpske objavljenje kraći prikaz ove studije, pod veoma zanimljivim i polemičkim naslovom "Jedina sablazan ili kako g. dr. Jovan Skcrlić saopšlava istoriju srpskom narodu kao profesor Univerziteta".70 I Skcrlićcv Članak "Karl Marks o Srbima", odnosno studija o Svetozaru Markoviću, postaje predmet interesovanja građanskih teoretičara i intelektualaca loga vremena. Već 1911. godine, Slobadan Jovanović u Srpskom književnom glasniku daje prikaz Skerlićeve knjige o Svetozaru,71 a Krsta Cicvarić, poznati srpski anarhista, 1912. godine, u knjizi "Kritićki eseji", piše o Skcrlićcvoj studiji u svetiti svojih idejnih shvalanja, suveše informativno, jednostrano, bez uvida u život, rad i ideje Svetozara Markovića.72 Ipak, valja napomenuti da bi jednostrano shvatanje polemike između Tucovića i Skerlića, vodilo krajnosti, ako se ne bi imale u vidu dve islorijske Činjenice: - intelektualni Skerlićev razvoj započinje još krajem XIX veka kada se oduševljava idejama napredne liberalne Evrope, ali i socijalističkim uCenjem Marksa i Engelsa, naprednim idejama Svetozara Markovića, a do sukoba sa naprednom strujom socijal-dcmokraiskog pokreta, jedan je od aktera nastajanja SSDP.73 - u kasnijoj fazi svoga književnog rada i politćkog angažovanja, naroCilo 1910. godine, kada zapoCinjc široku kulturnu i političku akciju na zbližavanju jugoslovcnskih naroda, posebno omla­ dine, u čijem glasilu "Zora" u Beču, objavljuje članak "Neoslavizam i jugoslovenstvo",74 kod Skerlića prevladava građansko shvatanje odnosa klasno-nacionalno, pri panslavizmu, pretpostavlja neoslavizam,75jer kako piše u poincnulom članku "Za svakoga koji ume i vidi, danas je jasno kao dan da je, kao neoslavizam za sve Slovene, tako i jugoslovenstvo za nas Južne Slovene ne samo najidealnije i najbolje, no i jedino razumna mogućna narodna politika". Upravo zato, polemika između Skerlića i Tucovića, aprila 1912. godine, u svedu kasnijih "prečilavanja" Tucovića, naročito Skrelića kao "kao političkog" (socijalnog) teoretičara, književ­ nog kritičara,76 ukazuje na moguće zaostatke islorijske svesti (narovno nasledene), na savremena 70 "Lelopis muliće srpske", br. 87/274, sir. 68/69; "Večernje novine" br. 19 iz 1911. godine, objavljuje prikaze Skerlićeve knjige, dok 1913. godine. Brnlislnv Ćelošević u časopisu "Venac". br. 5, piše prikaz; "Dve knjige o Svetozaru Markoviću". 71 "Srpski književni glasnik", knj. XXXVII, sv. 1, sir. 44-45, sv. 2, sir. 121-122,1911. godine: Slobodan Jovanović. "Sabrana dela”, knj. 1. Beograd, 1932. godine. 72 Krsla Cicvarić: "Jovan Skcrlić o Svetozaru Markoviću" u knjizi: "Kritički eseji". Beograd, 1912. godine, str. 244-273. 73 Dušan Popović u "Radničkim novinama", br. 103, od 3. maja 1914. godine, u "Nekrologu" posvećenom Jovanu Skerliću, piše: "Skcrlić je u prvoj mladosti bio naš drug. Posle smo se razmimoišli: upravo on se odvojio, i Što je u politici u tom slučaju ncizbežno, postao je naš protivnik... Skerlić se nije stideo svoje socijalističke prošlosti i smatrao ju je ne kao svoju mladalačku glupost već kao svoju mladalačku ljubav za koju su mu bile vezane tolike uspomene". Opširnije podatke o odnosu Skerlića i srpskih socijaldemokrata, treba potražiti u sledećim radovima: Miodrag Protić "Jovan Skrelić i srpska socijalna demokralija", "Književnost", 1954. godine, knj. 19, str. 157-180; Jeremije S. Živković "J. Skerlić - kao politički čovek, SKG 1940. godine, sv. 8, str. 580-586; JeŠić Rnfnilo "Ideološko-političke struje u radničkom pokretu Srbije 1903-1914.", "Tokovi revolucije", knj. IV. Beograd. 1969.. str. 3-156 74 "Kritički radovi Jovana Skerlića". priredio dr Predrag Palavestra, Beograd, 1977. godine, str. 614. 75 Skcrlić dublje objašnjava neoslavizam: "koji nije hlco da računa sa maglovitim snovima o prošlosti, koji je odstranio svaku misao i prevlast ove ili one vere, ovog ili onog plemena, no koji je postavio kao zadatak: autonomiju i federaciju sviju ravnopravnih plemena slavenskih", "Demokrat" 1909. godine, br. 30; Jovan Skerlić "Feljtoni, skice i govori", Beograd, 1964. godine, str. 235. 76 "J. Skcrlić kao istoričar" (-Slobodan Jovanović "Politika”, Beograd, 1926. godine, br. 6973, sir.8)

83

politička zbivanja u društvu, u današnje vrcinc (misli se prc svega na konsliiuisanjc novih nacija u socijalizm u, opterećenim i često determ inisanim m eđunacionalnim odnosima, prvenstveno, slcpenom nacionalnog razvoja i dostignute društvcno-ekonoinske em ancipacije). Polem ika na stranicam a partijskog časopisa "Borba" i u "Srpskom književnom glasniku" dobija posebno značenje ako se imaju u vidu stavovi ostalih srpskih socijaldem okrata, Tucovićcvih saboraca i savrem enika. Viđenje ove M arksovc podele nacije na istorijske i neistorijske, koja medu građanskim i socijalističkim snagam a Srbije dovela do polem ike, treba, između ostalog, tražili i u dva pisana istorijska izvora: - u Popovićcvom prikazu Tucovićcvc knjige "Srbija i Arbanija", koji je objaljen u Časopisu "B orba", 16. februara 1914. godine, i "Prcdlogu rezolucije o kolonijalnoj politici i nacionalnom pitanju", iz 1909. godine, u stvari, istoimenom referatu podnetom na Sedmom kongresu SSDS.77 U prvom članku, Popović sm atrajući potrebnim da Tucović ovom knjigom "izađe sa ovim svojim idejam a i pred evropsku javnost", polemišc sa Hcrm anom Vendclom, koji smatra da: "Socijalna dem okralija ne m ože imali simpatija pred onim narodim a koji u tom momentu igraju kontra-rcvolucijonu ulogu" .78 A upravo ovu kontrarevolucionu ulogu, po mišljenju V cndela, imali su "Arbanasi na B alkanu", čem u se Popović najenergičnije suprotstavlja, u smislu kritike politike srpske buržo­ azije i njenih težnji za izlazak na m ore i isticanja nacionalnog razvoja albanskog naroda. Popović, kritikujući spoljno-političke interese Srbije, koji su bili u suprotnosti nacionalnim težnjama alban­ skog naroda, ističe povezanost "unutrašnjeg i spoljašnjeg” društvenog razvoja, smatrajući; "dokle god i najtrezveniji političari budu branili tezu da su Arnauti poluljudi i da se arbanaško pitanje može rešiti jedino m ačem i ognjem , dotle ćem o mi stalno imati mobilizaciju za mobilizacijom prema zapadnoj granici nove teritorije i fijaskom za fijaskom ".79 Ovaki stavovi Dušana Popovića posmatrani u svedu M arksove podele nacija na istorijske i neistorijske, ukazuje na njegovo ispravno poim anje nacije kao razvojne, istorijske kategorije, uslovljcnc društvenom podclom rada epohe kapitalizm a, zajedničkim jezikom , terilorijom , opšlckulturnim i društvenim razvojem . Slične sta­ vove zauzim a i DragiŠa Lapčević, istaknuli predstavnik radničkog pokreta u Srbiji, kada u studiji: "Ral i srpska socijalna dem okralija" iz 1925. godine, ističe stav srpske socijalne dem okralijc povo­ dom albanskog pitanja da: "nezavisnost ove zem lje valja bczuslovno poštovati i starati se da ona, kao samostalni član, stupi u Federaciju Balkanskih Republika, kako bi prestala bili igračka velikih sila za uznem irenje Balkana i predm et imperijalističke pohlepe balkanskih kepeca".80 Stavovi srpskih socijaldem okrata prem a M arksovoj kategoriji istorijskih i neistorijskili naroda u konkretnoj, društvenoj stvarnosti Srbije i Balkana, krajem 19. i početkom 20. veka, najbolje se ogledaju u Izveštaju Glavnoj partijskoj upravi na Desetom kongresu SSDS, januara 1914. godine: "Nacionalni problem se ne rašava oživljavanjem starih projekata od prc pola veka, kao što to čini turska vladavina, prim ajući naslede kratkovidne birokratijc, već jedino priznavanjem stvorene jednakosti u punoj autonomiji naroda za njihove kulturne ustanove-škole, crkve, itd. i izvođenjem sam ouprave u oblastima, vilajetima i opštinama s proporcionalnim predstavništvom etničkih ele­ menata i partija i ravnopravnošću jezika".81 Drugi navedeni islorijski izvor čija je unutrašnja i spoljašnja kritika neophodna za razum evanje predmeta ovog istraživanja: "Prcdlog rezolucije o kolonijalnoj politici i nacionalnom pitanju", iz 1908. godine, značajan je zbog isticanja revolucije 77 "Radničke novine", br. 53. 7. V 1909. godine, "Islorijski arhiv KPJ", lom III, sir. 118-119. 78 "Borba", knj. 7. sir. 125: br. 4, od 16.2.1914. godine. 79 "Borba", knj. 7. br. 2,16. novembar 1913. godine, sir. 13-27. 80 Dragiša Lapčević: "Rat i srpska socijaldemokrata", Beograd, 1925. godina, sir. 117. 81 D. Tucović: "Sabrana dela", Beograd, 1980. g. knj. 7, sir. 312.

84

kao neophodnog prcduslova za reSavanje klasnih i nacionalnih suprotnosti na Balkanu. Naime, u pomenuloj rezoluciji, srpski socijaldemokrati smatraju: "da jedino socijalna demokratija stvara srpskoj naciji političke i kullurnc uslovc za njen razvitak, jer politikom socijalnih reformi, kojom uzdiže na relativno visok nivo život radničkih masa, ona omogućava većini narodnoj da asimilišc Sto može viSe produkte modrene kulture, pa dakle i ono Sto od nacionalne kutlure vredi Socijalnom revolucijom, ona to delo izvodi do kraja".8283 Teorija nacionalnih odnosa kod Svetozara Markovića, svedena na "Stvaranje federalnog dru­ štvenog uređenja zasnovanog 11a naCelu samouprave do koje bi se doSlo kao razultala jedne nacionalnc-oslobodilaCke revolucije", u Tucovićcvo doba bremenita klasnim suprotnostima i ospora­ vanjem marksističkog nasleda Marksa i Engelsa od građanskih teoretičara, javlja se u težnji poro­ bljenih naroda da nacionalno oslobođenje i ujedinjenje dobije jedno dublje značenje u afirmaciji prava na samooprcdcljcnjc, kao pravno-politički poduhvat ostvarljiv: "ne uspostavljanjem politič­ kog uticaja Rusije, Austro-Ugarske, već je potrebno da savez balkanskih naroda i državica, bude sopslvcno delo balkanskih naroda, izvršeno preko parlamenata i bez agresivnih težnji za poboljšanje ostalih balkanskih narodnosti".85 Ostvarivanje ideje prava naroda na samooprcdcljcnjc u Svetozarevom viđenju međunacional­ nih odnosa u budućoj balkanskoj federaciji 11c 11a načelu narodnosti: "no na ličnoj sudbini onih koji slupaju u saveznu zajednicu, ali samim lim činom se ujemčava i svačija narodnost, jer se time daje pravo svakoj narodnosti da zauzme samostalnu grupu u savezu",84 dobija u Tucovićcvo doba klasni karakter, značaj razvojne dinamičke, istorijske kategorije. Upravo zato što građanski teoretičari toga doba narodnost u Svetozarevom značenju, odnosno narod i naciju u Tucovićcvo doba, spoznaju kao statičku, neistorijsku kategoriju čije se važne karakteristike (zajednička teritorija, jezik, biliska i etnička srodnost, religija, državno-pravno značenje u širem smislu), uglavnom, vezuje za srednjovekovne tradicije srpske državnosti i kultumo-islorijskog razvoja. Otuda subjektivni faktor "nepos­ tojanje svesti da su ikad sačinjavali narod" kako Vladan Đordević piše za albanski narod 1913. godine, u vreme njegovog najintenzivnijeg nacionalnog razvoja,85 navodi socijalističke teoretičare, posebno Tucovića,86da u članku: "Buržoaska i proleterska Srbija" još 1911. odinc, naglasi: "I gore, u Austriji, i dole u Turskoj, mi vodimo jedan isti proces probijanja ncislorijskih naroda u red istorijskih, sa tom razlikom Stoje laj proces gore već završen, a dole je tek započet".87 Vođenje istorijskog procesa-probijanje ncistorijskih naroda u red istorijskih, po Tucoviću, podrazumcva, u osnovi negiranje građanskog poimanja nacije kao jedne zauvek date i ncpromcnljive kategorije, i znači revalorizaciju Marksovili i Engelsovih koncepcija 0 naciji, na primeru nastanka i razvoja socijalizma u Srbiji, "gde ima mesla njihovom učenju", suprotno napadima građanskih teoretičara da su klasici marksizma "bili protiv Južnih Slovena".

82 "Radničke novine" br. 53. Beograd. 1909. godine. 83 D. Tucovič: "Nećemo ratove" (brošura), 1914. godina. 84 S. Marković: "Socijalizam kao društveno pitanje", Rad 1874. god. dr V. Đordević: "Arbanasi i velike sile", Beograd, 1913. str. 141. 86 Buđenje nacionalne svesti Albanskog naroda po shvatanju srpskih socijalista nastaje onda: "kada jedno pleme počne voditi računa o svojoj azbuci, o izboru činovnika iz svoje sredine i nacionalnoj autonomiji, o školama na svom jeziku..." "Borba", knj. 6 , 1, avgust 1912. godine, str. 101-110. 87 D. Tucović: "Buržoaska i proleterska Srbija", "Borba", III, 1. i 16. januar 1911. godine, str. 60-61.

85

"Za razliku od buržoaskc politike koja je jedan sistem nasilja ili laži, politika socijalne demo­ kracije jeste nauka prim enjena na društvenu praksu ili, još taćnije, naučno formulisanjc društvene prakse" Sa Osmog kongresa SSDP

VI KLASNO I NACIONALNO PITANJE U DRUŠTVENO-POLITIČKOJ MISLI DUŠANA POPOVIĆA DO 1914. GODINE

Pojava Dušana Popovića u socijaldem okratskoj misli Srbije nije istorijska slučajnost. Ona je rezultat slobodarskih tradicija naroda ovog podneblja, začetih još u doba Kočinc krajine, ali i svojevrsnog dualizm a u društvenoj, istorijskoj svesti naroda, iskazanoj postojanjem buržoazije i socijalističke koncepcije klase, pokreta i društveno-poliličke misli. Veoma j e teško, m etodološki čak nem oguće, odvojiti teorijsku misao i praklično-političku delatnost D ušana Popovića od socijaldem okratskog pokreta Srbije. Pojedinac, politički teoretičar i jedan od rukovodećih ljudi radničkog pokreta Srbije ne m ože se ccloviio osveti iti bez izučavanja drušlveno-istorijskih uslova u kojima je živeo i delovao, pokreta kom e je pripadao. Istraživanje dijalektičkog odnosa kalsno - nacionalno u društveno-poliličkoj misli Dušana Popovića podrazum cva izučavanje sledećih kategorija: - klasnog karaktera socijaldem okratskog pokreta; - nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, ne sam o u ravni socijaldem okratske, već i građanske društvene misli; - društveno-ekonom skih uslova u Srbiji krajem XIX veka i početkom XX veka; - m eđunarodnih političkih zbivanja u Evropi i na Balkanu uoči I svetskog rala; - m eđunacionalnih odnosa naroda i nacija na Balkanu, u svetlu različitih koncepcija o naci­ onalnom oslobođenju i ujedinjenju. Srpski socijaldem okrati u prihvećenim program skim dokumentima, i pored shvatanja pojedi­ nih au to ra,1ipak su prilikom osnivanja partije 1903. godine, iz sam og revolucionarnog bića partije: "koja se ne bori za nove klasinske povlastice i preim ućstva, već za ukidanje klasinske vladavine pa I

* Ovaj rad štampan je u zborniku: "Dušan Popovid u radničkom pokretu Srbije", Beograd, 1986.

Sergije Dimitrijević: "Socijalistički radnički pokret u Srbiji 1870-1918”, Beograd 1892, str. 171.

86

I

i samih klasa i za jednaka prava i ujedinjenje sviju bez razlike pvtla i porekla",2 crpcli elemente za rešavanje klasnih i socijalnih suprotnosti u okviru ne samo srpskog društva već i znatno šire, na Balkanskom poluostrvu. Dušan Popović, kao i ostali srpski socijaldemokrati, dijalektički odnos klasno-nacionalno vidi upravo u suprotnosti rada i kapitala, odnosno u dominaciji najamnog kapitala u društvenoj stvarnosti ledašnjc Srbije prožete klasnim suprouiostima, ali i u različitim koncepcijama 0 nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju "vascclog naroda Srpskog". Klasna podeljcnosl srpskog društva u prvoj deceniji XX veka, uslovljcna brzim razvojem proizvodnih snaga još osamdesetih godina XIX veka, postojanje mlade građanske klase čija politička emancipacija u ravni građanskog društva znači i opštedrušlvenu, socijalnu emancipaciju, zasnovanu na klasnim cksploatatorskim odnosima, uslovljava izjednačavanje opštenarodnog, nacionalnog in­ teresa s interesima građanske, buržoaske klase. To u specifičnim društvenim uslovima Srbije u prvim deccnijam XX veka, znači najbolju potvrdu Marksovc teze kako radnici nemaju domovine, napisane u "Manifestu komunističke partije". "Otuđena nacija" (u Marksovom značenju) na primeru klasnog srpskog građanskog početkom XX veka, imala je za mladu tek formiranu radničku klasu, odnosno za socijaldemokratski pokret, samo jedno značenje: "da se podigne do nacionalne klase, odnosno da se podigne do vodeće klase nacije"3 i da postane odlučujuća socijalna snaga sposobna da za društveni prevrat i uspostavljanje pravednijih društvenih odnosa unutar nacije. Klasna emancipacija, socijlno rešavanje društvenih prolivurcčnosti znači i nacionalnu eman­ cipaciju kao jedinstven, dinainičko-razvojni proces. Klasno-socijalna emancipacija neophodan je uslov i nacionalne emancipacije, naročito u vreme kada živi, radi i delujc D. Popović. Mctodološko-teorijski osnov Popovićevog učenja najbolje je izražen u terijskom spisu: "Akcija i taktika", gde piše. "Motor istorijskih borbi i istorijskog razvitka jesu realni materijalni interesi klasa, a ne proviđenje božijc, interesi sitnili, ideje genijalnih; način na koji se vrši istorijski razvoj jeste zavitak u formi protivurečnosti, u borbi suprotnosti, u njihovom uzajamnom savlađivanju, u uzdizanju na viši stupanj, u ponovnoj borbi koja posle toga nastaje."4 Revolucija kao središna kategorija Popovićevog shvatanje društveno-isiorijske stvarnosti ta­ dašnje Srbije u načinima rešavanja klasno-socijalnih suprotnosti podrazumcva islražovanjc dijalek­ tičkih odnosa: nacionalni razvoj - klasna borba, ideja nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja - klasno oslobođenje, odnosno ukidanje eksploatacije. Forimiranje razvijene građanske klase, posebno li­ beralne koncepcije o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju u vreme srpskog građanskog preporo­ da, kao i pojava Svetozara Markovića šezdesetih godina XIX veka, imali su dvostruko značenje za socijaldemokratski pokret Srbije, odnosno za političku misao Dušana Popovića: - za nacionalni razvoj značili su afirmaciju ideje narodnosti posle revolucionarne 1848. godine 1 prenošenje naprednih, liberalnih ideja ondašnje Evrope u tada zaostalu privrednu i društvenu strukturu Srbije; - u uslovima ubrzanog razvoja proizvodnih snaga i odnosa u Srbiji krajem XIX i početkom XX veka, u okviru nacionalne problematike javlja se nova socijalna snaga, - radnička klasa s istorijskim interesima koji teže ukidanju klasne eksploatacije kao pretpostavke za nacionalnu eman­ cipaciju. Još 1906. godine, Popović u jednom agitacionom napisu naznačava suprotstavljcnost rada i kapitala i piše da vlada kapital putem privatne svojine", pri čemu proleterijat leži da unišli sve klasne suprotnosti, te da kulturne zadobitke celog čovečanstva stavi na raspolaganje ćelom čovečanstvu.

2

"Članska knjižica Srpske socijaldemokratske partije”, Beograd 1904, str. 11-17, AIRPS, SDP, 16. K. Marks, F. Engels: "Manifest komunističke partije", BIGZ, Beograd 1972, str. 18-29, izdanje Manifesta na engleskom jeziku iz 1888. god. 4 D. Popović, "Akcija i taktika", Izabrani spisi, str. 164.

87

On hoće da proizvod rada slavi na uživanje njegovim tvorcima; on hoće diklaluru rada a ne kapitala",5 da bi dve godine kasnije u napisu "Dem okratija-vlada naroda", bio još određeniji u stavu d a je borba klasa, "odvajkada rezultirala u borbu oko zauzim anja države; zbog loga svaka klasna borba m ora biti politička borba!, koja za krajnji cilj ima uspotavljanjc vlade prolctcrijata koja će uništili svaku vladu Čoveka nad Čovekom".6 Kritikujući suproslavljcnosl rada i kapital u srpskom građanskom društvu, koja se naročito ogledala u donošenju Zakona o radnjam a, Popović p iše:"... ma koliko bile velike socijalne reform e, mi se njima nećem o zadovoljiti. O ne nisu naš cilj; one su sam o sredstvo za naš cilj; za socijalnu revoluciju",7 sm atrajući, pri tome, socijalnu revoluciju pretpostavkom nacionalnog oslobođenja, od istine: "da su srpski vladari i monarhije uopšte, oduvek bili i da će zanavek biti jedna od najvećih prepreka ostvarivanja srpskog nacionalnog ideala".8 Povezanost unutrašnjeg i spoljašnjeg društvenog razvoja, Popović shvala slično Svetozarcvom stavu: "... dobili Bosnu ratom to bi značilo izazvati socijalnu revoluciju u Bosni, uništiti domaću aristokratiju, koja tamo postoji od toliko vekova; i kad bi se oduševljena raja oslobodila od jednog gospodara, da li bi se ona saglasila da dođe pod srpske pandure, kapelane i ostale gospodare".9 U članku opšte pravo glasa iz 1910. godine on razm atra ovaj osnovni postulat građanske dem okralije u svcllu ideje nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja:".. .i zar se za našu nacinalnu stvar pledira pred svetom na taj način Što će se izjavljivali da naš narod nije sposoban da sam sobom upravlja i svojom sudbom rukuje?. S kakvim se onda pravom traži njegova politička nezavisnost i pridržavanje ostalih srpskih elem enata ovom e u Srbiji? Z ar se time što se energično opire uvodjenju opšteg prava glasa ne priznaje otvoreno d a je srpskom narodu potrebno tutorstvo".10 Očito je da Popović odnos klasno - nacionalno posm atra u dijalektičkom jedinstvu i borbi suprom osti unutar srpskog građanskog društva u prvim godinama XX veka, u izraženoj klasnoj borbi, ali i u delim ičnom ostvarivanju koncepcija o nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju, (u uslovim a prodora imperijalizm a velikih sila na Balkan), prem a narodim a koji jo š nem aju nacionalnu državu, (u M arksovoin smislu "političku zajednicu"). T o se naročito odražava na politička zbivanja u balkanskim prostorim a u vrem e ratova, kada pojedine države, u stvari, vladajuće monarhističkobirokratske snage, osvajaju nova tržišta i teritorije. Prodiranje im perijalizma na Balkan, u nerazvi­ jenu privrednu i društvenu strukturu srpskog građanskog društva i, postojanje već razvijenog socijalističkog, radničkog pokreta, nam eću Popoviću nove teorijsko-m etodološke problem e u izu­ čavanju relacija: im perijaizm a na Balkanu - carinski rat Srbije i A ustro-Ugarske nacionalno pitanje i klasna borba u nacionalnim i internacionalnim razm eram a. Aneksija Bosne i H ercegovine 1908. godine, Sedmi kongres SSDS 1909. godine- Tivolska rezolucija i čuvena Prva balkanska konferen­ cija socijaldem okratskih partija 1910. godine polazna su i nezaobilazna socijalno-istorijska zbivanja za razuinevanje sledećih teorijsko-sadržajnili celina u delu Dušana Popovića: - balkanski ratovi i srpska socijaldem okratska partija; - nacinalni odnosi naroda i nacija na Balkanu (osnov su za razum evanje sledećih teorijsko-sadržajnih celina: nacionalno pitanje naroda i nacija, ideja sam oopredeljenja naroda, nacionalni razvoj u svetlu društvenih zbivanja na Balkanu, proces prerastanja naroda u naciju).

5 "Prvi maj 1906", str. 2-3 (Sabrana delar Popović, Beograd 1975. str. 145). 6 Isto str. 223. 7 "Borba", knj. 1- br. 11- l.VII 1910, str. 443, 8 "Borba", knj. 2. br. 15, l.VIII 1910. str. 567. 9 Svctozar Marković, Srbija na istoku, BIGZ, Beograd 1973. str. 152. 10

"Borba", knj. 2, br. 20,16. X 1910. 88

Povezivanjem klasnog i nacinalnog pitanja, srpski socijaldemokrati sagledavaju realne drttštveno-istorijske uslovc i stvarnost nacionalnih odnosa naroda i nacija na Balkanu. Klasa i u drušlvcno-istorisjkim uslovima Srbije dobijaju značenje razvojne, dinamičke kategorije, ali i razvojnog istorijskog procesa, izraženog u klasnoj borbi suprolslavljcnih društvenih snaga još u vreme Svetozara Markovića, a u Tucovićcvo doba, klasnoj borbi i nacionalnim suprouiostima naroda i već formiranih nacija u pojedinim balkanskim državama. Prevladavanje klasne borbe nad nacionalnim razvojem (pitanjem), nacionalnim interesima klasno podcljcnog srpskog društva, imao je za socijaldemokratski pokret nekoliko značenja: - Srbija je do 1912. godine bila relativno jcdnonacionalna zajednica, lako da se nacinalno pitanje nije pokazivalo kao unutrašnje-poliličko pitanje;11 - marksističko sagledavanje relacije klasno-nacionalno podrazumcva istovremeno rešavanje klasnih i nacionalnih suprotnosti, jer “zajednica rada", zasnovana na kategoriji "oslobođenog rada i pojedinaca", koji u Svetozarcvom značenju podrazumcva "slobodu i jedinstvo srpskog naroda", (u smislu: "potpuno oslobođenje od vlasti i tiranije, od umnog i materijalnog ropstva"), znači u Popovićevodoba: "Socijaldemokratski pokret, koji se bori za ostvarenje svojih sadašnjih i budućih ciljeva, ne radi na štetu, već u korist nacionalnih prava";12 - odnos klasno-nacionalno najbolje je sagledao Dimitrijc Tucović, savremenik Dušana Popovića, u svom čuvenom stavu iz 1908. godine, u vreme aneksije Bosne i Hercegovine: "Mi smo prc svega i uglavnom socijalni pokret, pokret jedne klase, a ne jedne nacije. Ali baš u lom klasnom karakteru našeg pokreta, mi gledamo naše prcimućstvo nad svima dotadašnjim velikim istorijskim pokretima i najpouzdaniju granicu za pobedu sviju uzvišenih i kulturnih ideala, računajući tu i nacionalnih ideala".13 Rešavanje nacionalnog pitanja pojedinih balkanskih naroda, srpski socijaldemokrati sagleda­ vaju kroz revolucionarno rešavanje društvenih prolivrcčnosti unutar samih naroda i nacija, odnosno nacionalnih država, u balkanskoj federaciji, kao zajednici slobodnih i ravnopravnih naroda i demo­ kratskih, nezavisnih i slobodnih država. Rešavanje sve većih međunacionalnih suprotnosti između naroda i nacija 11a Balkanu, podrazuineva shvatanjc federacije kao: "jedan akt pri kome se balkansko pitanje prvi put posmatra u njegovoj uzročnoj vezi sa privrednim, nacionalnim i internacionalnim odnosima i nasuprot bespomoćnim fazama bolesnog patriotizma ističemo jedno trezveno i realno i obrazloženo rešcnjc."14 Dušan Popović 11a Sedmom kongresu SSDP, održanom u maju 1909. podnosi referat: "O kolonijalnoj politici i nacionalnom pitanju". Ovaj referat, objavljen u privremenom dnevnom redu Sedmog kongresa SSDS15 prihvaćen kao predlog rezolucije "0 kolonijalnoj politici" na scdnici Glavne partijske uprave 4(17) maja, za koji je u izveštaju sa kongresa napisano: "Referent Dušan Popović obrazlaže svoju razoluciju jednim govorom koji će se zbog svoje važnosti i važnosti samoga pitanja u najkraćem vremenu štampali u brošuri",16 nije nikada objavljen".17 11 S. Dimitrijevič. sir. 13. 12

D.Tucovič: "Iz borbe u borbu", Narodni socijaldemokratski kalendar za 1909.god. 13 "Radničke novine". 25. IX 1903, "Istorijski trenutak", str. 22 14 "Borba", knj. 1.1910. 15 Radničke novine", 19. III 1909. 16 "Radničke novine", br. 28.1909. 17 D. Popovič: "Sabrana dela", Beograd 1975: "Ova brošura nije nikad ugledala svet. Kasnije je referat došao u ruke Živka Todoroviča kome nije išlo u račun da se objavi (str. 112). Iz istog prikaza vidimo da su se na ovaj referat najopširnije osvrtali gore pomenuti strani delegati."

89

Iz rezolucije jednoglasno prihvaćene na Sedmom kongresu SSDS, s izvesnim izmenuma koje je naknadno predložio sam Dušan P opović",18 uočava se idejni sukob sa shvalanjima austrom arksista, posebno s Renerom , o nacionalnom pitanju naroda u Austro-Ugarskoj i na Balkanu. SuproUio austrom arksislim a, koji naciju, nacionalno pitanje, vide isključivo kroz "kullum o-jczičke cclinc", autonom ne, "kullurno-jczičke zajednice",19 Popović ovaj problem sagledava kroz konkretne drušlvcno-islorijskc uslove i istorijska zbivanja nastala aneksijom Bosne i Hercegovine. On, pri tom, rešavanje nacionalnog pitanja vidi u ostvarenju ideje "prava naroda na sam ooprcdcljcnjc" sa revo­ lucionarnim , klasnim sadržajem . Ideja "prava naroda na sam oopredeljcnje", za Dušana Popovića je osnov za razum evanjc dijalektičkog odnosa klasno - nacionalno. SuproUio autrom arksislim a za koje je nacija politički pojam (posedujc nacionalnu svest), koja na osnovu narodnog suvereniteta ima pravo na "izgradnju sopstvene države", ali zasnovane na principu kullurno-jczičke autonomije u A ustro-U garskoj, Popovićevo shvalanjc sam oopredcljcnja naroda u Bosni i H ercegovini, kao "dem okratsko, socijalističko, ako hoćete i kulturno rešenje, pretpostavlja revolucionarne metode i sredstva. Opšli oružani ustanak, revoluciju u Bosni i Hercegovini, ostavljajući živouiim snagama (a la vitalile) srpske nacije da kažu svoju poslednju reč o ovom rešenju problem a, je r srpski narod onaj iz Bosne i Hercegovine, kao i onaj iz Srbije, može uništiti sve, revoluciju kojom će osvojili svoju potpunu nezavisnost - ali je sigurno da mu ovu slobodu i nazavisnost neće doneti ni kralj Petar i njegova A rm ija".20 U nešto izmenjenoj verziji teksta za bugarski časopis "Savremenika", 2. novem bra 1908. Popović objašnjava stavove napisane u listu "Lc Pcuplc": "Rat koji će vodili zvanična Srbija biće luda avantura" i "opšli narodni ustanak, kojim će ćela jedna nacija odgovoriti na pad u ropstvo jednog velikog dela srpske nacije, nacionalni rat ima više nade da će uspeti",21 nudeći dva moguća načina za rešavanje klasnih i nacionalnih suprotnosti u Bosni: "Rat je opasna iluzija kojom se hrani zvanična Srbija; revolucija je način za rešenje, koji ima izgleda na uspeh. Rat je smrtonosni saltomortalc, sa sigurnim padom ; revolucijaje uspešni eksperim ent pred kojim će neprijatelj zadrhtati."22 U društvenoj stvarnosti Srbije, naročito u m eđunarodnim političkim zbivanjima na Balkanu, Popović sagledava drušlvcno-islorijskc zakonitosti vezane za odnos klasno - nacionalno, konstatujući u prcdlogu razolucije Sedm og kongresa da: "...kolonijalna politika stranoga kapitala sprečava razvitak i ništi slobodu srpskoga naroda, slobodu nacije kao ccline, za koju se socijalna demokratija isto toliko zalc/.e koliko i za slobodu svakog pojedinca".23*Popović uočava u dijalektičkom jedinstvu opšteg, posebnog i pojedinačnog, dva nivoa analize: "slobodu nacije kao celine" i "slobodu nacije za pojedince", uglavnom vladajućc klase, analizom spoljnopolitičkih uticaja velikih sila: "Ako su zainteresovane kapitalističke sile na Balkanu, poglavito Rusija i Austrija, svojom politikom brutal­ nog nasilja, sračunatih provokacija i naprekidnili intriga, stalno ometale ostvarenje srpskog naci­ onalnog ideala, organizovanje celog našeg naroda u jed n u nacionalnu državu, one su za tu svoju politiku uvek nalazile neum ornih pom agača u vladajućiin klasam a Srbije, ponajpre m onarhije, koja

18 "Radničke novine”. 4. VI 1909. 19 Karl R ener povezuje Baucrova shvatanja ("zajednice karaktera”) u zajednicu jezika, stvarajući koncepciju nacije ("kao zajednice jezik a i karaktera"), pri četnu je naj viši domet "nacionalno-kullurna autonomija" unutar višenacionalne države. 20 Dušan Popović: "Sabrana dela", Beograd 1975, str. 277. 21 Isto, str. 282.

22 Isto, str. 299. članci: "Istočna kriza sa srpskoga gledišta", "Le Peuple", br. 308,1908: Srpsko pitanje i socijalna dem okratija" (članak na bugarskom jeziku), "Savremenik", Sofija, 25. novembar 1908. sažeti su u članku "Istočna kriza sa gledišta srpskoga", "Socijalist", god. II, broj 1,15.1 1909. godine, str. 3-5. 23 "Radničke novine", br. 53. maj 1909.

90

jc svakog trenutka bila gotova da opšlc politički i kulturni interes nacije trampi za koju dinastičku koncepciju".24 Dušan Popović je, kao i Tucović, izdanak učenja i ulicaja ideja Svetozara Markovića u XX veku. Markovićevo teorijsko naslede iskazano je u stavu da jc srpska monarhija završila svoju progresivnu istorijsku ulogu i da "svaki dalji pokušaj njen da se održi kao vladajuća sistema u novoj srpskoj državi, to bi bio pokušaj upravljen protiv slobode i napretka srpskog naroda",25 provejava i u Popovićevim radovima. Avgusla 1910. god., povodom krunisanja kneza Nikole Petrovića za kralja Crne Gore, on u napisu za "Borbu", piše: "Novija istorija srpskog naroda pokazuje nam očigledno, do opipljivosli, da su interesi srpskih dinastija i monarhija stajali u dirckuioj suprouiosti sa nacionalnim idealom srpskog naroda i daje trijumr onih interesa bio u isti mali i katastrofa ovih" ,26 Nalazeći u socijaldemokratskom pokretu jedinu društvenu snagu koja srpskoj naciji otvara političke i kulturne uslovc za njen razvitak, politikom socijalnih reformi, ali i socijalnom revolucijom koja vodi socijalističkom društvu, Popović u tom "novom društvenom stanju" i društveno-istorijskim uslovima, iznalazi socijalne snage sposobne da dovedu do prestanka svakog "ugnjetavanja i pojedinca i klase i nacije. Tada će prestati svaka kolonijalna politika".27 U svetlu Popovićevog teorijskog rada: "Akcija i taktika" u stvari referata podnetog na Osmom kongresu SSDP, juna 1910, nameće se pitanje: Kako srpski socijaldemokrati, posebno Dušan Popović, u odnosu na dualizam istorijske svesti, prakse i teorije formirane u dve društvene klase, buržoaska i socijalistička politika, istorijski interesi i princip "klasne borbe" i taktike radničke klase u svedu stavova Popovića da "taktika nije šablon", ali nije ni rutina ni doktrinarizam ni oportuni­ zam",28*zatim: "buržoazija ne predstavlja jedan jednostavan reakcionaran front, kao što se to Često puta naivno u redovima socijalne demokratije misli i tvrdi. Kad se malo bolje u nju zagleda, može se odmah opaziti da to nije homogena masa. Ima u njoj frakcija demokratskih i parlamentarnih, kao god što ili ima konzervativnih... h29 Jer, kako ističe Popović u pomenutom Članku: "naša će dužnost bili da u svakoj toj prilici iza momentane zajednice interesa između nas i jedne buržoaske frakcije ukazuje na stalnu, tajnu, klasnu suprotnost između nas i nje kao jednog sastavnog dela buržoazije".30 Njegovo shvatanje dijalektičkog odnosa akcije i taktike proleterske klase odražava se i na shvatanje dualizma u politici radničke i buržoaske klase: "Za razliku od buržoaske politike, koja je jedan sistem nasilja ili laži, politika socijalne demokratije jeste nauka primenjena na društvenu praksu ili, još tačnije, naučno formulisane društvene prakse".31 Popovićevo shvatanje kategorija dugoročnih, istorijskih, i kratkoročnih ciljeva radničke klase, iskazano u stavu "da svakog trenutka iza jednog interesa sadašnjosti, ma koliko on krupan bio, ukazujemo na velike, najviše interese budućnosti i celoga društva: na socijalistički ideal"! ,32u skladu jc sa shvatanjem revolucije kao neophodnog uslova za revolucionarni preobražaj.

S. Markovič, n. d., str. 152. 26 "Borba", knj. 2. br. 15.1. V III1910, sir. 561-567. 27 "Radničke novine", br. 53. 7. V 1901. 28 D. Popović: "Sabrana dela", knj. 1, Beograd 1975. str. 566. 29 Išlo, sir. 584. 30 Isio, sir. 592.

31 Isto, sir. 592.

32 Isio, sir. 589.

91

Za balkansku federaciju, kao "spoljašnji izraz" Popovićevog viđenja "unutrašnjih odnosa" u takvoj federativnoj zajednici, on kaže: "Bez pune dem okralijc u svim balkanskim zemljama nema saveza medu balkanskim narodim a. Tek kad narod zadobije najveći ulicaj u balkanskim državam a, postojeće suprouiosli između njih, koje ili navode na ubilačke saveze jednih protiv drugih, i na šlepu službu našem zajedničkom neprijatelju: kapitalističkim silama E vrope".33 Sa ovakvim klasnim sa­ držajem , to bi značilo ostvarenje M arksovog slava iznetog još u M anifestu kom unističke partije: "...u m eri u kojoj se ukida eksploatacija jedne nacije od strane druge, padom suprouiosli klasa u okviru nacije pada i neprijateljski stav medu narodim a". Održavanje Prve balkanske socijaldem okratske konferencije, značajan je dogadaj u isloriji socijaldem okratskog pokreta iz dva razloga: nacionalna problem atika prvi put je dobila m eđunaci­ onalni (m eđunarodni) značaj, je r je obuhvatila sve socijaldem okratske partije 11a balkanskim pros­ torim a u vidu "male intcrnacionale", a idejna neslaganja sa predstavnicim a auslrom arksizina 0 značenju "balkanskog" i "jugoslovenskog pitanja" došla su na ovoj konferenciji do punog izražaja. Polarizacija medu socijaldem okratskim partijama značila je prevagu ideje "balkanske federacije" ili "kulturno jezičke autonomije" jugoslovcnskih naroda u dvojnoj monarhiji. Priprem e za održavanje Prve balkanske socijaldem okratske konferencije trajale su dosta dugo, još od Sedm og kongresa Druge intem acionalc, u Štutgartu 1907. g o d ., kada je medu predstavnicima balkanskih partija došlo do sporazum a da održe socijalističku konferenciju posvećenu zajedničkim problem im a svojih zem alja.341 11a kasnijim skupovima socijalista isticano je da "odgovorno rešavanje i zajedničko bratskih partija poslali su neodložna i velika potreba političke borbe proletarijata na Balkanu. Oni nisu diplomatski luksuz, već klasni interes".35 Diinitrije Tucović u Članku: "Kako se došlo do prve konferencije", ističe 1910. godine da nacionalno pitanje koje se neodoljivo nam eće partiji proletarijata, socijaldemokratiji: "za slobodne balkanske državice ono nam se javlja kao pitanje m ilitarizma, poreskoga sistema, kulturnoga rada itd", obuhvata za narode koji su pod ludom upravom: "pitanje ptuiije slobode kretanja, veće auto­ nom ije, uslova za privredni razvitak, kulturni rad, Školu, jezik".36 Slično je i Dušan Popović, neposredno po završetku Prve balkanske socijaldem okratske konferencije, napisao u "Borbi", Čla­ nak: "Prvi korak". Ideju balkanske federacije on sagledava kroz odnos "patriotizma" i "internaci­ onalizm a"; patriotizm u buržoazije suprotstavlja "patriotizam živog društva", koji se ogleda u ovo­ me: "..sredinu, društvo, narod u kom e se nalazim o, u kom e se krećem o, u kome m oram o razvijali svu našu akciju, Čiji smo sastavni dco, učiniti srećnom i uzdići na visok stupanj blagostanja i civilizacije".3738 U referatu: "O kolonijalnoj politici i nacionalnom pitanju", Popović objašnjava grupisanje balkanskih naroda "u jednu m alu inlernacionalu radi realizacije balkanske konfederacije", specijal­ nim položajem zem alja i država: "Mi smo izloženi sam o kapitalističkoj eksploataciji u zemlji kao masa: mi sm o jo š i kao narod, celina izložena kolonijalnoj eksploataciji stranog kapitala. 1 kao god što velika proleterska internacionala već sada predstavlja model budućega društva harmonije i jednakosti, tako je i ova naša m ala balkanska internacionala jedan živi dokaz mogućnosti balkanske konfedaracije, u kojoj j e jedino spas svima balkancim a bez razlike. "M Popovićevo shvatanje društveno-istorijskog razvoja balkanskih naroda, posebno nacionalnih odnosa istorijski već formiranih 33 "Sloboda" Narodni sacijaldemokratski kalendar 1911. godine, Beograd 1910. str. 28. 34 V. Strugar: "Socijaldemokratija o nacionalnom pitanju jugoslovenskih naroda", Beograd 1956. str. 187. 35 D. Tucović: "Izabrani spisi", knj. 2, str. 52. 36 Rukopisi D. Tucovića, AS, "Zbirka D. Tucović", br. 339. 37 "Borba", knj. 1, br. 2,16.1 1910, str. 41-45. 38 Isto

92

i takozvanih "ncistorijskih" naroda, predstavl ja dobar priincr islorijskc spoznaje drušivcnili zbivanja unutar ne samo srpskog građanskog društva već i znatno šire, u međunarodnim zbivanjima na balkanskom prostoru u to doba.39 Imajući u vidu daje aneksiona krka imala jedan jedini povoljan rezultat za balkanske narode: "ona im je otvorila oči za opasnosti pred kojima se nalazi, i ideju balkanskog saveza učinila jednim ncdovljniin zalitevom za čijim se ostvarenjem ne srne više oklevati", Popović supromo građanskoj koncepciji balkanskog saveza, razvija socijalističku koncepciju. Ona je zasnovana na shvatanju da bez pune dcmokralijc u svim balkanskim zemljama nema saveza medu balkanskim narodima i, slično Svetozaru Markoviću,40 zaključuje: "I ako zahtev za punom demokralijom unutar u zcinljipostaje i prvi uslov za vođenje uspešne spoljne politike, za rad na ostvarenju Balkanske konferencije, koja nam jedino može zagarantovati samostalnost, opstanak.”41 Slično Tucoviću,42 koji još 1909. godine istražuje nacionalni razvoj albanskog naroda- i Popovića ujesen 1913. konkreuia društvena stvarnost navodi da piše o ovom tada aktuclnom proble­ mu. U članku "Opet fijasko", u oktobru 1913.god. piše o uticaju velikih sila na srpsko-albanske odnose u doba tzv. trećeg balkanskog rala. Ovaj tekst koji ima dosta sličnosti s pojedinim Tucovičcvim napisima iz Arbanskog pisma, predstavlja najžešću osudu građanskih koncepcija o načelima i sredstvima za ostvarivanje ideje nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, a posebno zbivanja u Staroj Srbiji i Albaniji. Krilikujući "Balcanicusa", koji pred celim svetom pokušava da dokaže kako: "Arbanasi nemaju prava na nacionalnu ni na državnu samostalnost, kako su to bezmalo poluljudi koji nemaju prava da budu članovi velike ljudske porodice", Popović smatra da takvi "udaraju šamar" i srpskoj naciji, jer: "Crnogorci su nesumnjivo jedan deo srpskog naroda, doduše primitivan deo ali sa toliko jasnijim, prirodnijim, karakterističnim , tipičnijim odlikama nacije". On dobro uočava da: "ovaj deo srpskog naroda, međutim, stoji u vrlo intimnoj ne samo geografskoj nego i emografskoj vezi sa severnim Arbanasima, a ima pojaseva, predela gde se crnogorska plemena prelivaju u arbanaška i obrnuto gde je vrlo teško povući razliku između karakternih osobina tih dveju nacija". Uporedivanjem albanskog i crnogorskog naroda u smislu da su zaostali u kulturnom razvoju, zbog toga što nisu imali povoljnih islorijskih i socijalnih uslova za to, i da bi "dobili političku slobodu i organizaciju i kada bi uništili i najgoru i najtežu formu feudalizma koji ili davi, ugušuje,43 Popović pokušava da objasni suštinu nacionalnih suprotnosti između srpskog i albanskog naroda, odnosno da ili sagleda znamo šire, u kontekstu medunarodno-poliličkih zbivanja na Balkanu u prvoj deceniji XX veka.

39 "Istočna kriza sa gledišta srpskog", "Lc Peuple", br. 308, 3. XI 1909: "Srpsko pitanje i socijalna demokratije", "Savremenik" Sofija 1908; "Germanski socijalisti i srpsko pitanje", "Radničke novine", br. 12-15,1909: "Savez slobodnih balkanskih naroda", "Sloboda", 1910: "Oko Makedonije", "Glas Slobode", br. 10-12,1918; "Makedonsko pitanje", "The New Europe", vol. VI N. 76. 28. III 1918. 40 U listu "Rad", 1874. god. Svetozar Markovič daje neophodne uslove za rešavanje "istočnog pitanja", odnosno balkanskog problema: "Socijalni preobražaj iznutra na osnovu narodnog suvereniteta i opštinske samouprave, revolucija u Turskoj i federacija na Balkanskom poluostrvu". 41 D. Popovič "Savez slobodnih balkanskih naroda", "Sloboda", "Narodni socijaldemokratski kalendar za 1911. god", Beograd. 30. oktobar 1910, str. 27-28. 42 Još novembra 1903. godine, Tucovič u članku: "Klanje u Turskoj", razmatra "albanski problem", povodom nastojanja mladoturaka da umire "otomanske nacije". "Tako je ovo parče zemlje došlo pod rivalski ulicaj Italije i Austro-Ugarske, s jedna strane, nacionalne propagande Srbije i Crne Gore na drugoj sirani. Njihov značaj nije na privrednom več na strategijskomc i političkome polju, pošto se sa tih brda vlada putem na jug prema Vardarskoj dolini i Solunu, na zapadu, Jadransko more, a na severu Novopazarski sandžak i Bosna", "Radničke novine", br. 130,3. X I 1909. 43 "Borba", knj. 7, br. 2.16. X 1913. str. 37.

93

Osuđujući osvajačke težnje srpske buržoazije, Popović septem bra 1913. godine u članku, "Trajan rat" razotkriva pravi razlog okupacije jednog dela Albanije: "povam pircnjcm sahranjene nade o izlazu na Jadransko m ore je r i kapitalističkoj se klasi ne ostaje bez izlaska n a m ore, njoj nisu velike nikakve žrtve. Ona granične sukobe koji su prirodna poslcdica postupanja naše vojske prema arnautskim plem enim a, hoće da uzm e kao povod obnavljanja stare, opasne avanture".44 Uzroke međunacionalnih suprotnosti na Balkanu, posebno u srpsko-albanskim odnosima koji se zasnivaju na "nepoverenju, pa čak i mržnji Čitavog jednog naroda koji nam je tu, za leđima, Sta više, Čiji je jedan deo i našoj teoriji, i koga m oram o uzimati u obzir pri svakoj svojoj političkoj kom binaciji",45 Popović u teorijskom Časopisu "Borba" iz 1914. godine, kao vodeći teoretičar jedne opozicione partije proletarijata, vidi u nacionalnom konsliluisanju albanske nacije, Čiji je zakoniti proces p re­ rastanja naroda u naciju često u prošlosti vezivan za postojanje nacionalne države: "Sirota Albanija! Jadan albanski narod". Relko kojoj naciji su pravljene tolike smetnje i teškoće na prvim koracima jednog sam ostalnog života i političkog organizovanja. Arbanski narod pokazuje jednu žilavost, izržljivost i sposobnost koji Čoveka zaprepašćuje. Nije laka stvar izdržati i pretrpeti varvarsku najezdu tri države u je d a n mali: srpske, cronogorske i grčke!"46 O baveštavajući socijaldcm okratskujavnost i čitavuSrbiju o "trećem balkanskom ratu", pobuni A lbanaca protiv srpske vlasti koja je ugušena,47 socijaldem okrati, posebno Dupan Popović, ističu da: "strategijske tačke nesuinljivo nešto znače; ali ma koliko sigurne i strašne one bile, nikada nas neće osigurati od gneva i osvete jedne sm ruio uvredene i ranjene nacije".48 On dobro uočava povezanost "spoljnih" i "unutrašnjih" strategijskih tački prem a Albaniji, zaključujući: "dokle god i najtrezveniji naši političari budu branili tezu da su Arnauti poluljudi i da se arbansko pitanje može rešiti jedino m ačem i ognjem , dotle ćemo mi stalno imati mobilizaciju za mobilizacijom prema zapadnoj granici nove teritorije i fijasko za fijaskom. 1 sve dotle neće nam pomoći ni strategijske tačke prem a Albaniji - a već i da ne govorim a o tome što će nam trebati da stalno i dan i noć držim o "strategijske tačke" unutra u zem lji sa kojih ćem o klali u uništavati one stotine hiljada arbanskih sapleinenika koji žive u našim granicam a i koji treba da budu neki vajni temelj Velike Srbije".49 U izveštaju Glavnoj partijskoj upravu na Desetom kongresu SSDS, januara 1914. godine, uočavaju se stavovi socijaldem okratskog pokreta o nacionalnoj problem atici. Slično Tucoviču, koji m arta 1914. na socijaldem okratskom zboru u Čačku izjavljuje "...dvc političke greške radikalne vlade: Arbanaška ekspedicije i Bregalnica, jesu neoprostive. Pohod na Arbaniju, lo je zločin prema principu nacionalnosti",50 i u izveštaju kongresu naglešava se: "Nacionalni problem se ne rešava oživljavanjem starih projekata od pre pola veka, kao Što to Čini turska vladavina, prim ajući naslede kratkovidne birokratije, već jedino priznavanjem jednakosti u punoj autonomiji naroda za njihove kulturne ustanove - škole, crkve, itd. - i izvođenjem sam ouprave u oblastima, vilajetima i opštinama s proporcionalnim predstavništvom euiičkih elemenata i partija i ravnopravnošću jezika."51

44 "Radničke novine", 27. IX 1913. 45 "Radničke novine", br. 65.17. III 1914. 46 "Borba", knj. 7. br. 8,16. IV 1914. str. 281-284. 47 "Borba", 6. X 1913. 48 "Borba", knj. 7. br. 2,16. X I1913. 49 Isto, str. 48. 50 "Radničke novine", br. 65,17. III 1914. 51 D. Tucovič: "Sabrana dela", knj. 7. Beograd 1980, str. 312. 94

Dušan Popović otkriva zabludu evropske diplomalijc da "izvor nereda, kao rauii upaljač, kao protivnik evropskog inira i civilizacije", predstavljaju balkanski narodi ili, još lačnijc "balkansko pleme", pošto je to jedna nacija, samo jedan cuiografski element, s mnogobrojnim i finalnim nijansama. Balkan u velikoj evropskoj porodici, predstavlja "cnfant tcrriblc", piše Popović, nagla­ šavajući jedan objektivan faktor s kojima se mora računali: "jedan proces koji se naročito u poslednje doba ubrzanim tempom vrši: loje probuđena nacionalna svest Balkanaca i njihova neodoljiva težnja za životom, za kulturom, koju više ništa ne može ugušili i koja se 11a neki način mora zadovoljili".5253 Ova "probuđena nacionalna svest" Balkanaca zanimala je građansku političku misao krajem XIX veka, i predstavlja pokretačku snagu nacionalnog romantizma, u stvari, vrhunca postgradanskog preporoda koji u našim dništvcno-istorijskim uslovima dobija osobine forme i sadržaja. Poznavanje stavova građanskih 31110™-'-* o "arbanaškoin problemu" u svetili gradansko-pravnih koncepcija 0 nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju posebno političkih partija,54 koje su u Srbiji postojale u periodu građanske parlamentarne vladavine prema pojedinim autorima najdemokratski­ jim u istoriji Srba",5556iako su socijaldemokrati kao poziciona, proleterska partija dokazivali supro­ tno,54’ podrazumeva uporednu istorijsku analizu društvene stvarnosti Srbije od 1903. do 1914, u suštini, građanske i socijalističke misli 0 putovima i sredstvima nacionalnog oslobođenja i ujedinje­ nja. Ono, između ostalog, znači i razumevanjc kategorija istorijskih i ncislorijskih naroda, u izvor­ nom Marksovom značenju, koje u dodiru s drušlvcno-istorijskim uslovima konsliluisanja nacija na Balkanu, u radovima Dušana Popovića, postaju polivalentne kategorije. Ovo se najbolje ogleda u Popovićevom metodološkom pristupu čuvenoj Tucovićcvoj studiji "Srbija i Arbanija". Ova studija, publikovana 1914. godine, jedna je od najznačajnijih teorijskih rasprava socijaldemokratskog pokreta Srbije iz oblasti nacionalnih odnosa naroda i nacija na Bal­ kanu, posebno srpsko-albanskih odnosa, u jednoj široj retrospektivi. Odmah po izlasku iz Štampe, 20. januara (12. februara) 1914. izazvala je mnogobrojne polemike u građanskoj misli Srbije jer, kako stoji u njenom podnaslovu, ona predstavlja: "jedan prilog kritici zavojevačke pollikc srpske buržoazije" uperenoj protiv nacionalne nezavisnosti i razvoja albanskog naroda.

52 "Radničke novine", br. 154.4. V II1912. 53 Balcanicus: "Albanski problem i Srbija i Ausiro-Ugarska", Beograd, 1913. str. 88; J. Cvijić "Govori i članci" "Izlaz Srbije na Jadransko more". Beograd. 1924. str. 24. "Glasnik srpskog geografskog društva", sv. 2. sir. 192-199. 54 U novim društvenim uslovima 1903. do 1914. godine delujc više građanskih partija: Radikalna, Samostalna radikalna stranka, Narodna stranka, Napredna stranka, Srpska narodna seljačka sloga (do 1905. god.) i Srpska socijaldemokratska stranka. 55 Veoma su indikativni stavovi pojedinih autora u časopisu "Sociološki pregled", br. 3, Beograd, 1971, u tematskom broju "Sto godina Pariške komune i razvoj socijalističke misli u Srbiji do 1914. godine". Veoma su zanimljivi tekstovi više autora: D. Ćosić: "Tradicija i stvarnost", Ljubomir Tatlić: "Od Srbije na Istorku do Srbije i Arbanijc", Miroslav Janićijević: "Inlelcktualizam i socijalistički pokret u Srbiji (1894-1914), Miladin Životić: "Svetozar Marković i srpski liberalizam". 56 Popović je ovaj period u novoj istoriji srpskog naroda analizirao u tekstu: "Ko vlada Srbijom", od 22. oktobra (4. novembra) 1911.

95

DuSan Popović u "Borbi" od 16. (23) februara 1914. objavljuje prikaz ove knjige pod naslo­ vom: "Jedna nova knjiga."57 M oćan m aterijalni faktor koji bi objasnio pokret Srbije na Albaniju, prisutan u pomenulom Tucovićevom radu, Popović: "nalazi u finansijsko-privrednom režimu naše domovine. Prvorodni g rđ i Srbije je , po jednoj njegovoj formuli, u lome S toje ona unela m odernu tehniku za ubijanje, negoli tehniku za proizvodnju. Prevrem eni razvitak militarizma i birokralijc, nametnuo je ovom narodu ogrom ne finansijske terete i sprečio njegov razvitak i kao proizvodaća i kao potrošača".58 Popović dobro uočava dijalektičku povezanost unutrašnjeg društvenog razvoja, pri Čemu je: "našoj državi bczuslovno potrebno da ima potpuno odrešene ruke i za podizanje earinskih pregrada do mile volje i za slobodan izvoz dom aćih produkata sve do poslednjeg scljakovog zalogaja" i, spoljne politike Srbije, je r,: "ta se sloboda može imali samo ako se dobije izlazak na m ore, ako Srbija ne bude više prim oravana, kao do sada, da susednim državam a čini koncesije u zaštiuiim carinam a da bi dobila prolaz za svoje espape na veće pijace”.59 Zato Popović ističe fenomen države: "koja kada je u službi kapitalizm a, ima ipak svoju egzistenciju jednim dobrim delom nezavisnu od njega, naročito u politički i ekonom ski nerazvijenim zemljama kao Stoje naša", pri Čemu, naročitu pažnju treba obratili na "spoljnu politiku naših malih država".w Valja napom enuti i Popovićevo nadanje da će ova Tucovićeva studija biti prevedena i na strane jezike, je r je evropska socijalna dem okratija nedovoljno i nepravilno obaveštena o "arbanaskom pitanju".61 Veoma je značajno, posm atrano u jednoj široj istorijskoj retrospektivi, pomenuli i Popovićevo jasno razlikovanje buržoaske i proleterske istorijske svesti, koja se u slučaju Tucovićeve studije ne ogleda sam o u protestu srpskog proletarijata protiv arbanaske politike buržoazije, već ima i jedno dublje značenje u smislu da: "treba spašavali i ugled srpskog naroda pred kulturnim i demokratskim evropskim svetom , ugled kome su Balkanikus i d r Vladan naneli težak udarac izlazeći sa svojim brošuram a pred evropsku jav n o st”.62 Dualizam društvene, u stvari, istorijske svesti, interesa, buržoaske klase i proletarijata, Po­ pović na prim eru Albanije i "varvarske prakse koju je naša vojska tamo razvijala", sažima u jasan stav: "Treba dokazali da u Srbiji ima sveta, ima dosta svela, ima mnogo svela koji misli drukčije od lijenili vlasnika, koji misli suprouio njima, i da na Čelu tog sveta stoji proletarijat, stoji socijalne demokratija! "63

57 U prikazu ukazuje na dva propusla u srpskoj nauci prema albanskom problemu: "Ćela la hrpa literarnih sastava o lome problem u, koji se svakim danom pred nama sve više gomila, može se polpuno podeliti na ove dve kategorije: bestidni pam fleti protiv A rbanije i Arbanasa, vešte ili navešte advokatske odbrane Arbanije i Arbanasa. Ili su neke slabosti ove zem lje i neke mane ovih ljudi gencralisane i dovodile do paradoksa; ili su neke simpatične odluke te zem lje i toga naroda proširivale do prelerane mera... Tipičan predstavnik prve vrste jesu brošure Balcanicusa - dr Vladana; dok ova druga tendencija dobija svog najpotpunijeg, najlepšeg i nažalost, čini mi se, - jedinog izvora u pisanju "Radničkih novina" u vreme balkanskog rala". (D. Popović, "Jedna nova knjiga", "Borba", br. 5,1914.) 58 Isto. 59 Isto. 60 Isto. 61 Isto. 62 Isto 63 Isto.

96

Dijalektički odnos klasnog i nacionalnog u soci jaldemokratskom pokretu, posebno u radovima Dušana Popoviča, moguće je sagledali i na makedonskom nacionalnom pitanju, odnosno posinatrano Šire, na nacionalnim odnosima naroda koji su živeli u Makedoniji u prvoj deceniji XX veka. Smatrajući još 1904. godine, u "Rezoluciji zbora srpskih i buržoaskih studenata socijaldemo­ krata": "da se makedonsko pitanje raspiruje u Bugarskoj, Srbiji i dr. balkanskim državama ne iz iskrene želje da se makedonskom stanovništvu obezbedi politička sloboda i ekonomska sigurnost, već iz zavojevačkih interesa bugarske, srpske i drugih buržoazija",64 srpski socijaldemokrati, 1909. godine u članku: "Vrenje u Makedoniji", naglašavaju: “Mačedonija, ognjište revolucije i snaga mladoturske jeste i ostaje za njih izvor najveće opasnosti”.65 U doba "inladolurskc revolucije", Tucović kao i ostali socijaldemokrati naglašava da u: "Maćedoniji žive iste one nacije koje su u hrišćanskim balkanskim državama izvojevale sebi političku nezavisnost, te i u Maćedoniji počinje narod nacionalno da oseća i nacionalnu akciju da razvija”.66 Ukidanjem režima tiranije i bcspravlja moguće je da političke slobode u Makedoniji budu izvojevane od proleterske mase i makedonskog stanovništva, bez razlike u veri i narodnosti.67 U vreme zavođenja surove uprave u novooslobođe­ nim krajevima, s drugačijim pravnim statusom nego u Srbiji, predviđa se stvaranje balkanske federacije, a posebno u Makedoniji: "demokratskog režima sa potpunom i jednakom slobodom za sve stanovnike ma koje vere i ma koje narodnosti V* Slično Tucoviću koji 1914. izjavljuje: "Mi tražimo pravo jednakosti za nacionalne manjine u Makedoniji. To moramo učinili iz obaveze koju imamo prema satrvenom stanovništvu u tim kraje­ vima",w srpski socijaldemokrati, odnosno Popović, koji u to vreme učestvuje u stvaranju partijskih proglasa i rezolucija, izjavljuju da za "zarobljene Maćedonce" treba obezbediti "potpunu slobodu za kulturno razvijanje različitih nacija na teritoriji Maćedonije".70 Puna sloboda i nacionalna neza­ visnost za različite narode koji žive na teritoriji Makedonije, podrazuincva daje nacionalni razvoj: narod - nacija već dovršen, ali i postojanje "demokratske nacionalne države" unutar ovakve fede­ racije naroda na Balkanu. Srpski socijaldemokrati predviđaju u demokratskoj federaciji naroda na Balkanu mcsio i za Makedoniju, kao nezavisnu, samostalnu, federalnu jedinicu, ravnopravnu s ostalim narodima i nacijama na Balkanu. Ovako formirana samostalna, privredna, politička, pravna cclina u Makedo­ niji isključivala bi Šovinistička uplitanja okolnih balkanskih buržoazija, jer socijalni preobražaj unutar svake od njih na socijalno-klasnim osnovama ukidao bi nepravedne, u suštini, eksploatatorske odnose unutar i između nacija, a u spoljnopoliličkim odnosima afirmisao bi ideje bratstva, saradnje, ravnopravnosti, jednakosti. Istina, slično je obećavala i buržoazija prilikom oslobođenja krajeva pod turskom upravom 1912. godine, samo na drugačijim klasnim, u stvari, cksploatalorskim odnosima.

64 "Radničke novine", br. 17, 2. III 1904.

65 9 2, 6. VIII1909.

"Radničke novine", br. 17, 2. III 1904. 68 "Borba", knj. 7,16. X I 1913, str. 105-108. 69 "Radničke novine", br. 23, 7. I I 1914. 70 "Radničke novine", br. 146, 24. V I 1914.

97

Svođenje m akedonsko« nacionalno« pitanja, posebno procesa nacionalno« razvoja, na dileme da li su M akedonci flotanuia masa koja gravilira Srbima ili Bugarim a,71 posebno u okviru ideje o federaciji naroda na Balkanu, za m noge autore koji istražuju isloriju socijaldem okratskog pokreta u Srbiji, znači nadm etanje, sužavanja islorijskc analize i sinteze na problem odnosa političkih snaga susednih država i njihovo nadm etanje u M akedoniji, bez uvođenja osobenosli i sam ostalnosti naci­ onalne samobiUiosti makedonskog naroda koji se u to vrem e nalazio u "prerastanju od nacije po sebi u naciju za sebe". Dijalektički odnos klasnog i nacionalnog u radovim a Dušana Popovića moguće je sagledali i kroz ideju "balkanske federacije". Popović juna 1909. godine, u tekstu: "Zaoštravanje klasnih suproUiosti", ističe da se u kapitalističkom društvu odnosi sve više zaoštravaju, je r svaka se zemlja sve više deli sam o na dve grupe: eksploatatore i cksploatisanc, odnosno: "ceo svet se sve više čepa, mesto u neprijateljske otadžbine i za vođenje nacije, na dve klase: proletere i kapitaliste, između kojih se vodi neprekidna borba, čiji je rezultat socijalističko društvo".72 T ežište borbe za prom enu nepravednih društvenih odnosa, srpski socijaldemokrati su u prvim godinam a stavljali na klasnu borbu, koja znači istovrem eno i nacionalnu emancipaciju, je r bez klase nem a ni nacionalne em ancipacije svake nacije. Kasniji razvoj političkih zbivanja na Balkanu, na­ ročito Aneksija 1908. godine, navode Popovića da polem iše s pisanjem buržoaske štam pe, da su: "socijaldem okrati napustili u poslednje vrem e ono svoje staro gledište koje prezrivo očima gleda na naciju i nacionalni problem , kako smo prestali biti sinovi pa se vratili majci otadžbini i uvrstili u front solidnih patriota i nacionalista. Sada, dakle, i mi imamo prava da se gurnemo u prsa i uzviknem o "Mi sm o prvo Srbi, pa socijalisti". Ovakvom shvatanju koje pored odnosa klasno nacionalno, obuhvata problem i znatno šire u relaciji: nacionalno (radničko-klasno) — internaci­ onalno (D ruga inlcrnacionala, socijaldem okratski p o k re tu ostalim balkanskim zemljama), Popović sučeljava stav: "Ali socijalizam nije kaša od nacija, a moderni proleterski internacionalizam nije što i naivni kosm opolilizam ". Shvalanjem internacionalizm a, koji se ne sastoji u negiranju nacija: "u kom ičnom žm urenju pred tim silnim, opipljivim fenomenom što se zove nacija, koji lako neodo­ ljivo utiče na naše mišljenje i osećanje", već kao: "harmoničnu kolaboraciju najrevolucionarnijih, najhumanijih i najidcalnijih klasa i Članova svih nacija naje d n o m istome socijalnom e idealu",73 u stvari, ostvarenju socijalizm a, Popović daje osnovne klasno-socijalne postulate svoje teorije zasno­ vane na revoluciji kao neophodnom uslovu društvenih problem a. Ideja federacije naroda na Balkanu i internacionalizam socijalne dem okratije samo su sredstvo za ostvarenje ovog cilja — socijalizma. Ostvarenje ideje balkanske federacije za Popovića omogućava ostvarenje dva cilja socijalne dem okratije: "borbu protiv evropskog im perijalizm a, protiv kapitalističke kolonijalne politike, a za socijalističko društvo, koje bi, nišleći kapitalizam, uništilo svaki antagonizam između nacija, svaku suprotnost između Zapadne Evrope i Balkana, svako neprijateljstvo između Zapada i Istoka, i sve narode, sve rase, svih pet kontinenata uzdigla na najviši stupanj blagostanja i civilizacije".74 Kritikujući spoljnu politiku Kraljevine Srbije, usm erenu 11a stvaranje vojno-političkih saveza s okolnim zem ljama na Balkanu i oslanjanje na velike sile, prvenstveno carističku Rusiju, Popović se 1911. godine u članku: "Kralj putuje", pita: "Zar mogu prijatelji srpskoga naroda vlade i klase da budu oni čiji interesi nalažu da vode kolonijalnu i pljačkašku politiku! Balkan je za kapitalističku Evropu izvrstan objekt eksploatacije i pljačke. Na njega su svi bacili oko. Pa kako izgleda smešno tražiti savrem enika u Rusiji, gde reakcija davi narodne mase, ili u Francuskoj, Čiji kapitalistički magnati pljačkaju prezaduženu Srbiju, ili u Italiji, koja sve više pokazuje apetite za kolonijalnim poroblja71 Jovan Cvijič: "Promatranja o etnografiji makedonskih Slovena", Beograd, 1906, str. 9. 72 "Radničke novine", br. 86, 23. VII 1909. 73 "Borba", knj. 1. br. 2.16.1 1910. 74 "Radničke novine", br. 190,15. VIII 1912.

98

vjiijcm Albanije ild."75 Nekoliko mcscei kasnije, u govoru na aniirauiom mitingu od 23. oktobra (5. novembra) 1911. godine u Beogradu, Popović izjavljuje: "Ratna opasnost stalno lebdi u vazdului. Nad glavom Balkana najviše. Nama je jedini spas u lesnoj federaciji balkanskih naroda. Ali ko će da izvede tu federaciju? Balkanske dinastije?"76 Popovićevo povlačenje iz redakcije "Radničkih novina" 1912. godine, usled neslaganja sa stavovima Glavne partijske uprave, koja je tvrdila da se rat na Balkanu vodi za interese buržoazije, suprouio njegovom shvaianju da u njemu "ima elemenata revolucionarnog razrešenja društvenih prolivurcčnosli", njegovo ncizabiranje u rukovodstvo SSDP na X kongresu, može da zavara istra­ živače. Naročito njegova izjava na scdniei Glavne partijske uprave 12. (25) jula 1914, kada je: "smatrao da je Srbija sa svojim šovinističkim krugovima ta koja posredno ili neposredno izaziva ratove, s toga drži da protivit njihove ludosti treba podići glas, tražeći spasa u Balkanskom savezu a ne u avanturama s Austrijom".77 Objašnjenje ovog slava treba delimično potražiti u Popovićevom obraćanju Međunarodnom socijalističkom birou 1912. godine i mišlju d a je za Evropu najbolje rešenje: "Ko suzbija svaku kolonijalnu politiku evropskih kapitalističkih sila, ko ih sprečava da se mešaju u odnose balkanskih država i naroda — taj je mnogo učinio za održavanje svetskog mira, taj vrlo uspešno sprečava svclski rat", ali i njegovom shvatanju da se jedino revolucijom u više država na Balkanu, kao pretpostavkom za ostvarenje federacije, mogu razrešiti klasne i nacionalne stiprouiosli naroda i nacija na Balkanu. Ova Popovićeva misao u skladu je sa stavovima srpskih socijaldemokrata objavljenim u brošuri: "Nećemo ratove": "Mi gospodo, umesto rala medu bal­ kanskim narodima, koji bi satirao naše snage i utirao put kapitalističkim zavojevačima, tražimo unutrašnje razvijanje svili naroda i svili zemalja na Balkanu, tražimo razvijanje privrednih i kulturnih sila, tražimo ujedinjenje balkanskih naroda u jedno bratstvo, u formu federativnih republika 'za sreću balkanskih naroda i za odbrana njihovu od kapitalističkih proždrljivaca jcvropskih". Popovićevo shvatanje odnosa klasno - nacionalno u okviru socijaldemokratske misli Srbije do 1914. godine, zasnovano na ideji balkanske federacije i povezanosti spoljnopolitičkog i unutrašnjeg društvenog razvoja svakog naroda i nacija na Balkanu, rezultat je poimanja i korišćenja Marksovc dijalektičke metode i principa istorijskog materijalizma u konkretnoj društvenoj situaciji Srbije, krajem XIX i u prvim decenijama XX veka. Suvremenoj društvenoj, posebno istorijskoj nauci trebaće vremena da interdisciplinarnim pristupom još više osvetli ličnost i delo ovog velikana radničkog pokreta u Srbiji, zahvaljujući kome su srpski socijalisti, slično Lenjinovoj boljševičkoj partiji u Rusiji, 1914. godine glasanjem protiv ratnih kredita u Skupštini, još jednom potvrdili svoj dosledan internacionalizam i otvorili puleve bratstva i zajedništva za razjedinjene i zavađene narode na Balkanu. U lome treba i tražiti akluelnosl Popovićevc društvene misli u današnje vreme.

75 "Radničke novine", br. 7.15.1 1911. 76 "Radničke novine", br. 240. 25. X 1911. ‘ 77 D. LapC ević: " R a t i s r p s k a s o c ija ln a d c m o k r a lij a " , B e o g r a d , 1925, s ir . 119.

99

"Pitanje nacionalnosti je drugoslepeno; a pitanje privrednog opstanka uzročno svemu, prvos­ tepeno" D.Tucović

VII PRVI I DRUGI BALKANSKI RAT I NACIONALNO PITANJE

7.

J. B a lk a n s k i r a t o v i i n a c io n a ln i o d n o s i n a r o d a i n a c ija

Ubrzani razvoj kapitalizm a u više balkanskih država, posebno Srbiji, Bugarskoj i Grčkoj, u drugoj polovini XIX veka, sa izraženim dinastičkim interesim a koji su ne retko proglašavani za "opštenarodne" u uslovim a kada nezadrživo prodire sitni kapital i ekspanizonistički interesi velikih sila, posebno A ustro-U garske i NemaČke na Balkan, sa vekovnom težnjom Rusije da preko Bugar­ ske izađe na "topla m ora", dovodi do više m edunarodno-polidčkih kriza početkom 20. veka, koje prevazilaze balkanske okvire, i dobijaju univerzalno, svetsko m edunarodno-političko značenje. Posle aneksije Bosne i H ercegovine 1908. godine, dolazi do vidljivog približavanja balkanskih država na političkom, vojnom , i privrednom planu, koje ima dublje istorijske korene i tradiciju još od vrem ena vladavine kneza M ihaila, kada 1866 - 1868. godine, Srbija zaokružuje sistem među­ narodnih ugovora radi okupljanja balkanskih naroda za borbu protiv Turske. U znatno izm cnjeniin istorijskim okolnostim a, Balkanski savez stvoren u jesen 1912. godine, bilateralnim ugovorim a: Srbije, G rčke, Bugarske i C rne G o re,1 radi borbe za oslobođenje od otom anske vlasti, predstavljao je mogućnost ostvarenja ne sam o nacionalnih interesa balkanskih država, već i spoljnopoliličkih ciljeva R usija na B alkanu, koja ovaj savez podržava radi suzbijanja izraženih uticaja Austro-U garske i NemaČke. Unutrašnje krize u Turskoj izazvane ilindenskim ustankom 1903. godine, čestim albanskim ustancim a i pobunam a, mlado-turskoin revolucijom , italijansko-Turskim ratom , ubrzale su nastanak "evropske T urske", ali i otvorile više problem a u odnosima medu balkanskim državam a, posebno Srbije i B ugarske, čije buržoazije ne vode računa o nacionalnim pravim a m akedonskog naroda, 1 "Tajni dodatak ugovoru o prijateljstvu i savezu između Srbije i Bugarske”, Sofija, 29. februar (13 mart) 1912. godine, Stanojević "Srpsko-turski rat", 1912", Beograd, str. 51. "Pregled razvoja medunarodno-pravnih odnosa jugoslovcnskih zemalja od 1800 do danas", I sveska, str. 173 -182, Beograd, 1953.

100

vode u Makedoniji nacionalnu, versku i prosveuni propagandu. Još od vremena Sansicfanskc Bugarske, iraju političke suprotnosti oko teritorijalne podclc Makedonije i sukob sa buržoazijama okolnih balkanskih država.2 U tajnom delu srpsko-bugarskog saveza od 13. marta 1912. godine izvršena je podela interesnih slcra u Makedoniji. Prema ovom ugovoru Srbija je Bugarskoj prizna­ vala teritorije istočno od rcke Stnimc i planine Rodopa. Bugarska je priznavala za srpsku interesnu sferu oblasti scverno i zapadno od Šar-planinc. Oblast između Rodopa i Šar-planinc proglašena je za srpsku zonu. Izbijanje ratnih operacija 1912. i oslobađanje Stare Srbije, Makedonije, prodor srpske vojske u Albaniju, uspešne akcije Bugarske, Srbije, Grčke, Rumunijc i Crne Gore, nalerale su Tursku da zatraži i zaključi mir 30. maja, i odrekne se svih svojih poseda na Balkanu zapadno od linije Enos-Midija. Posle uspešno završenih ratova za oslobađanje i ujedinjenje nastali su srpsko-bugarski sukobi koji su prerasli u rat Bugarske sa dojučerašnjim saveznicima uključujući i Tursku. Bugarskim mirom 1913. godine, makedonski narod je teritorijalno podcljcn na tri monarhije: Srbija je dobila Vardarsku, Grčka Egejsku, a Bugarska Pirinsku Makedoniju. Ulicaj velikih sila na spoljnu politiku balkanskih država ogledao se u prvom balkanskom ralu, u podržavanju Turske od Centralnih sila, i balkanskih država od sila Antante, naročito Rusije, da bi u drugom balkanskom ratu, prethodno Austro-Ugarske uplitanjc oko skadarske i dračke krize, bilo probugarski usmereno: "Držanje službenog javnog mnjenja i diplomatijc u Austro-Ugarskoj za vreme drugog balkanskog rata bilo je tako otvoreno probugarsko, a protiv srpsko, da je bugarski poraz na Bregalnici 1913. odmah shvaćen kao poraz same Monarhije".3 0 uticaju velikih sila socijaldemokratska štampa, posebno "Radničke novine", 1912. godine pišu: "Mi stojimo međutim, pred savezom - ukoliko bi glasovi o njemu odgovarali istini - koje vlade sklapaju ne samo iza leda parlamenta dotičnih zemalja već pod neposrednim pritiskom Rusije... Protiv takvoga saveza socijalna demokratija podiže najoštrije protest. Takav savet nije onemogu­ ćavanje, već nastavljanje na Balkanu stare politike izmećarenja zavojevačima sa strane".4 Suprotno ovakvom buržoaskom savezu balkanskih država, Tucović u balkanskoj federaciji socijalističkih republika, na osnovi najpunijc demokratije i nacionalne jednakosti, sagledava razvoj nacionalne svesti makedonskog naroda u njegovom razvojnom procesu - prerastanja u naciju, usled razvoja proizvodnih snaga i odnosa, širenja društvene podele rada, kao i samospoznanje o bliskoj etničkoj i kulturnoj srodnosti, i zajedničkim ekonomsko-socijalnim uslovima življenja. Smatrajući da u: "Turskoj mi imamo jedno potpuno nacionalno šarenilo", a da jedino: "uje­ dinjenjem na Balkanu svili privrednih, kulturnih i političkih snaga u jednu veliku zemlju, jedan veliki savez, koji će bili u slanju zagarantovati balkanskim narodima slobodu i pun razvitak", Tucović u podeli Balkana na pojedine manje zemlje vidi izvor: "za nova trenja medu balkanskim narodima i državicama. Ići će posle Srbi da oslobađaju Srbe i ispod bugarske vladavine, a Bugari će ići da oslobađaju Bugare ispod srpske vladavine"5 Federativno uređen Balkan po pojedinim pokrajinama, u jednom savezu republika, "da naci­ onalno i nacionalitetno predstavlja jednu kompakuiu masu", podrazumcva drugačije shvatanje srpsko-bugarskili suprouiosti oko Makedonije. Manifestacije međusobnoga zbliženja često su podsticane i od sirane buržoazije: "U borbi oko Makedonije te nade su sahranjene, i danas su Srbija i Bugarska gurnute u neprijateljstvo samo zato što buržoazija tih zemalja nije bila sposobna da se

2 Momčilo Stefnnović, Milisav Krstić, Apostolski: "Velikobugarske pretenzije od San Stefana do danas*, Beograd. 1978. str. 64 3 V. Čubrilović: "Odabrani istrijski radovi", Beograd, 1983. str. 179. “Srbija i Austrija u XIX veku". 4 "Radničke novine" br. 209,6. septembar 1912. "Balkanski savez" 5 D. T u co v ić: 'S a b r a n a d e la " , B e o g r a d , 1980, s tr . 310, k n jig a 7.

101

uzdigne iznad ograničenoga gledišta dinastije i militarističkih i drugih zaintcrcsovanili klika".6 Smatrajući da su dve političke greške radikalne vlade: Arbanska ekspedicija i Bregalnica, potpuno neoprostive, a pohod na Albaniju, kao zločin prem a principu nacionalnosti, Tucović i ostali srpski socijaldem okrati naglašavaju da se klasno-svesni proletarijat ne može prevariti: "on zna, on je osetio na dem arkacionoj liniji za vrem e prim irja, da su Srbi i Bugari jedan narod koje su vlasnici napujdali d a se kolju kao divlji zverovi. Proletarijat se ne da zavesti nekim tatarskim poreklom bugarskog naroda, koji je po jeziku, po kulturnom životu, potpuno sličan srpskom narodu".78 U Rezoluciji kongresa srpske socijaldem okratske stranke 31. januara 1914. godine, gde se kaže: "Kao što su socijalisti oduvek tvrdili, kongres ističe da narodne m ase, koje su u stvari, uvek pravi izvršioci svih velikih istorijskih događaja, mogu biti i gospodari njihovih rešenja i držati svoju sudbinu u svojim rukam a, sam o tada kada se ti događaji vrše putem revolucije, a ne ratova",® navodi Tucovića da na sastanku zagrebačke političke organizacije u predavanju: "Balkanski ratovi i soci­ jalna dem okratija", izjavi: "Bregalnica je strahovita optužba srpske i bugarske buržoazije. Cijela Bregalnica s jedne strane i s dnige strane bila j e sam o jedna grobnica. Na Bregalinici saliraniše balkanski narodi na dugo vrem ena svoju budućnost. "9 Srpsko-bugarski odnosi, međusobna trvenja, rami sukobi i prolivanje krvi u dragom balkan­ skom ratu za srpske socijaldem okrate značilo je sam o jedno: "Srpska i bugarska buržoazija i njihovi politički predstavnici pokazali su ne sam o da su nesposobni za politiku opšlih balkanskih interesa, polilku slobode i nezavisne Balkanske zajednice, nego i da se svekolika njihova polilka zasniva na guranju naroda u uzajam no klanje i prolivanje krvi", je r, politika buržoazije je: "politika upropašćivanja naroda, satiranja narodnih sn ag a ".10 Srpsko-bugarski odnosi (uglavnom zasnovani na podeli M akedonije u građanskoj političkoj misli, i ideji balkanske federacija u socijaldem okratskoj misli Srbije), uoči raUtih sukoba 1914. godine dobijaju sve više odliku uticaja interesnih sfera velikih sila.

7. 2.

S r p s k i s o c i j a l d e m o k r a t i i m a k e d o n s k o n a c io n a ln o p i t a n j e

Smatrajući još 1904. godine, u "Rezoluciji zbora srpskih i bugarskih studenata socijaldemo­ krata", da se: "m akedonsko pitanje raspiruje u Bugarskoj, Srbiji i dr. balkanskim državicam a ne iz iskrene želje da se makedonskom stanovništvu obezbedi politička sloboda i ekonom ska sigurnost, već iz zavojevačkih interesa bugarske, srpske i dragih buržoazija",11 srpski socijaldemokrati, po­ sebno Tucović 1909. godine, u Članku "Vrenje u Maćedoniji" naglašava: "M aćedonija, ognjište revolucije i snaga mladoturska jeste i ostaje za njih i izvor opasnosti".12 Pobeda m ladoturska čini, dakle, sam o jednom od ranijih oblika nacionalne borbe, ali je ona sam o pojačala nacionalno i oslobodilačke težnje. Suprotnosti postaju oštrije. Hrišćansko stanovništvo, koje je ne sam o m nogo6 "Radničke novine", br. 219, 220,17. i 18. oktobar 1913. 7 "Radničke novine", br. 65,17. mart 1914. 8 "Radničke novine", br. 28,1. februar 1914. 9 "Slobodna riječ", Zagreb, br. 80,8. april 1914. 10

"Radničke novine", br. 140,17. jun 1914. 11

"Radničke novine", br. 17. 2. mart 1904. 12

"Radničke novine", br. 92, 6. avgust 1909. 102

brojnije, već privredno i nacionalno snažnije, oseća utoliko veću potrebu za .slobodom kretanja ukoliko se brže Šire moderni odnosi privrede, saobraćaja i života. Mladoturci se ističu nasuprot tim težnjama, da bi održali inladolursku vladavinu; oni zbog toga dolaze u opasnost da tu vladavinu brane sredstvima starog režima”. 13 U vreme "mladolurske revolucije", Tucović dobro uočava: 'Musliman se bratimio sa hriSćaninom, Srbin sa Grkom, patrijarhist sa cgzarliislom, građanin sa vojnikom, bogataš sa siromahom. Sve one mnogobrojne i oštre suprouiosli bile su za momenal iščezle, ali da bi se ponovo javile u još oštrijem obliku čim prohtije revolucionarni dani negacije, obećanja i očekivanja",14 ali i činjenicu da: "U Maćedoniji Žive iste one nacije koje su u hrišćanskim balkanskim državama izvojevale sebi političku nezavisnost, te i u Maćedoniji počinje narod nacionalno da oseća i nacionalnu akciju da razvija",15 Postojanje, pored Makedonaca i drugih naroda koji žive u Makedoniji (Cincari, Grci, Musli­ mani) navodi Tucovića 1914. godine da izjavi: "Mi tražimo pravo jednakosti za nacionalne manjine u Makedoniji. To moramo učiniti iz obaveze koju imamo prema satrvenom stanovništvu u tim krajevima... Mi smo dužni zahtevali nacionalnu ravnopravnost za makedonsko stanovništvo sa svešću da Makedonija nije ni srpska ni bugarska, već naseljena raznim narodima kojima treba dati jedino prava na život i borbu".16 Tražeći za: "zarobljene Maćedonce", uoči izbora 1914. godine, punu: "političku ravnopravnost Nove Srbije sa dosadašnjom", Glavna partijska uprava SSDP izjav­ ljuje: "Isto tako ini, najenergičnije tražimo potpunu slobodu za kulturno razvijanje različitih nacija na teritoriji Maćedonije".17 Ukidanjem režima tiranije i bespravlja još u vreme turske vladavine moguće je po socijalde­ mokratima samo društvenim preobražajem: “Potrebno je da političke slobode u Makedoniji budu izvojevane od proleterske mase i makedonskog stanovništva, bez razlike u veri narodnosti",1* a u vreme zavođenja srpske uprave sa znamo drugačijim pravnim, u stvari, okupacionim sistemom, nego u Srbiji značilo je, u suštini, uspostavljanje u budućoj federaciji balkanskih naroda demokrat­ skog režima: "sa potpunom i jednakom slobodom za sve stanovnike ma koje vere i ma koje naro­ dnosti".19 U vreme balkanskih ratova Tucović se suprotstavlja podeli makedonskih krajeva od Srbije, Bugarske i Grčke, jer ističe, da su: "nacionalni ideali vladajućih klasa laž, iza koje se krije težnja za eksploatacijom naroda u zemlji i porobljavanjem tuđih naroda",20 proučava shvatanja vladajućih građanskih teoretičara i koncepcija, o međunarodnoj naciji, posebno Jovana Cvijića, predviđa da će nacionalno samoodređenje i konslituisanje makedonske nacije zavisiti od niza društvenih, poli­ tičkih, ekonomskih i kulturnih činilaca: "Sasvim je tačna konstatacija, da su makedonski Slovcni etnografski predisponirani, kako da poslanu Bugarima, tako i da postanu Srbima. Ali, Stoje sa tom predispozicijom? Gde je osnova za pobedu jednog ili drugoga nacionalnoga karaktera ista, jednaka, dalji nacionalni razvitak zavisi od drugih faktora, kulturnoga i političkoga stanja. Taj je razvitak

13 Isto. 14 Isto. 15 Isto. 16 "Radničke novine", br. 23, 7. februar 1914. 17 "RadniCke novine", br. 146, 24. juni 1914. 18 "RadniCke novine, br. 17, 2. mart 1904. 19 "Borba", knjiga 7,16. novembar 1913, str. 105 -108. 20 D . T u c o v ić , " S rb ija i A rb a n ija " , B e o g r a d , 1914. g o d .

103

m orao nastupiti, 11c sam o po im anentnim zakonima, već i kao poslediea silne energije, koja je iz okolnih zem alja plasirana u M akedoniju za izazivanje i određivanje nacionalne svesti".21 Uvažavajući shvatanja pojedinih autora,22 naročito Danča Zografskog da: "Tucovićevo shvatanje o m akedonskom nacionalnom pitanju nisu prerasla u potpuno zaokrugljenu celinu, već su m ahom nastala u vezi sa određenim zbivanjim a i pojavama; dnigo, pojavu nacionalnih previranja i težnji za em ancipacijom i u balkanskim zem ljama i u M akedoniji Tucović je tumačio kao poslcdicu kapitalističkog razvitka i bržeg ekonom skog i kulturnog povezivanja stanovništva; treće, u doba i neposredno posle m ladolurske revolucije Tucović je na stanovništvo M akedonije, koju j e inače nazivao ognjištem i glavnim osloncem revolucije, gledao kao na m ešavinu pripadnika balkanskih nacija, ispuštajući iz vida, kao ostali balkanski pa i m akedonski socijalisti proces stvaranja posebne nacionalne fizionomije i individualnosti m akedonskog naroda", zalažući se za najšire pravo slobo­ dnog dem okratskog sam oopredeljenja i za poseban tretman i državno pravni status M akedonije kao autonom ne jedinice bilo u okviru Balkanske ili Istočne federacije,23 treba napom enuti i radi razum evanja suštine problem a i shvatanja ostalih autora. Suprotno navedenom shvatanju, d r D esanka Savićević sm atra da sa istorijskog gledišta, i ne sam o istorijskog, Tucović je bio u pravu. M akedonska nacija nije bila konstiluisana, već u procesu svog obrazovanja. Kao dijalektičar, on nije m ogao društvene i političke procese, koji nastaju na tlu realnosti koja je proizvod istorije i koji nailaze na m nogobrojne teškoće, suprotnosti i puni su neizvesnosti i iznenadanja, da zatvori u dogm aličke i apsolutne kategorije".2425 R azm otrićem o ukratko ova shvatanja. Bliže nam je istorijskoj objektivnosti, shvatanje, d a je m akedonska nacija bila u procesu nacionalnog konstituisanja i pored rezultata najnovijih istraživa­ nja, da: "srpski socijaldem okrati u periodu koji se poklapa sa postojanjem Srpske socijaldem okrat­ ske partije (1903 - 1919) nisu uočavali postojanje m akedonske nacije misleći pogrešno da na njenoj teritoriji žive sam o one nacionalnosti koje oni već poznaju na Balkanskom poluostrvu. Njihov politički program bio je stvaranje Balkanske federacije, a rešavanju m akedonskog pitanja prilazili su sa aspekta obezbedivanja autonom ije i sam ostalnosti m akedonskog stanovništva u okviru te dem okratske federativne republike."23 Ostvarenje ideje balkanske federacije,26 autonomije i samostalnosti m akedonskog stanovništva u tako zasnovanoj dem okratskoj federaciji, podrazum evalo je , u prvom redu, m akedonski narod. 21

"Celokupna dela Dimitrija Tucovića", 1 sveska, Beograd, 1924. str. 29. 22 Aleksandar T. Hristov u delu: "Stvaranje makedonske države" (1893 - 1945)", Beograd, 1982. piše da: "socijal­ demokratske partije Srbije i Bugarske ne shvatajući značaj nacionalnog pitanja ne gledaju na Makedoniju kao na kompaklvu nacionalnu jedinicu, već kao na konglomerat pripadnika bugarske, srpske, grčke i drugih nacionalnosti što ih je prirodno, odvlačilo od zauzimanja ispravnog slava po pitanju borbe makedonskog naroda za izvojevanje svoje slobode i nacionalne države", str. 14. 23 dr Dančo Zografski: "Dimitrije Tucović o makedonskom nacionalnom pitanju" u zborniku "Srpska socijalde­ mokratska partija", Beograd, 1965. str. 123. 24 dr Desanka SAvićević, "Društvena i politička teorija i kritika u radovima Dimitrija Tucovića, Rad, Beograd, 1972. str. 62-63. 25 Mr Živan Stojković "Srpski socijaldemokrati i makedonsko nacionalno pitanje 1903 -1919", Leskovac, 1979, str. 169. Dopunjujući ovu tezu, dr Ž. Stojković, u studiji: "Veze srpskog i makedonskog radničkog pokreta do 1919. godine" (Leskovac 1985. g.) daje prikaz razvoja radničkog i socijaldcmokrastskog pokreta u Makedoniji, i identičnost stavova srpskih i makedonskih socijalista po pitanjima mladolurske revolucije, podele Makedo­ nije od strane balkanskih država, (str. 192-227).

26

Milivoje Naumović: "Dušan Popović - teoretski i politički rad", (Kragujevac, 1978) piše: "Treba konstalovati da srpski socijaldemokrati ni do balkanskih ratova (a ni posle toga) nisu shvatili kako valja rešiti suštinu problema stanovništva Makedonije; oni nisu tretirali Makedonce kao posebnu naciju (ili bar kao posebnu naciju u nastajanju), str. 177. 10 4

čija jc nacionalna emancipacija i razvoj nacionalne svesti, neophodan uslov za formiranje ove federacije, i što jc značajnije, uspostavljanje takvih nacionalnih odnosa, koji za osnovu imaju: "potpunu slobodu za kulturni razvoj bez razlike u veri i narodnosti". Srpski socijaldemokrati videći: "jedini spas naroda u Turskoj u revoluciji; a jedini mogući način borbe toga naroda - u gerilskom ralu", još 1903. godine, u "Rezoluciji o slanju u Staroj Srbiji i Makedoniji", ističu daje: "jedino pravilno rešenje ovog pitanja autonomija Stare SRbijc i Makedonije, u vezi sa konfederacijom balkanskih država",27 suprouio borbi srpske i bugarske buržoazije oko podclc Makedonije: "Baš taj lakat što su se oni (Bugari i Srbi) pred opštim neprijateljem dohvatili za gušu oko Mećedonije, pokazuje besprimerno slepilo, bezumlje srpskih i bugarskih šovinističkih i vladajućih krugova... isuvišc daleko od loga da ma koja strana vidi korist od lih borbi, sve su, naprotiv, vidclc od nje samo štete".28 Svođenje teorijskih koncepcija i praktično političkih akcija srpskih socijaldemokrata u, vreme i posle balkanskih ratova, samo na to: "da su se zalagali za slobodan razvitak i autonomni položaj Makedonije u sklopu balkanske federacije. To jc, našem mišljenju, bitnijc nego neko pogrešno shvatanjc o nacionalnom karakteru makedonskih Slovena kao nacionalno kolebljive, neodređene "llotanuie mase"29 smatramo da je neodrživo iz više razloga: - Proces nacionalne emancipacije i zalaganja za: "punom slobodom makedonskog stanovništva da se nacionalitcino konslituišc i da kao ravnopravan član ude ubalkansku federaciju30podrazumcva shvatanjc nacije kao razvojne, islorijske kategorije koja se u određenim dnišivcno-istorijskim uslovima konstiluišc; - Stav o pogrešnom shvalanju srpskih socijaldemokrata o nacionalnom karakteru makedonskih Slovena kao "llotanuie mase" bez uviđanja osobenosti nacionalnog razvoja, podrazumcvalo bi u ravni građanske političke misli, "zavojevanje jedne nacije nad drugom", "podelu Makedonije medu balkanskim državama", neshvatanje klasno-političke suštine nacionalnih odnosa na Balkanu, koji u socijalističkoj misli znače: "pribiranje svih snaga na Balkanu, dizanje granica, zajednica ccloga Balkana 11a osnovici ekonomske unije, nacionalne ravnopravnosti, političke zajcdice u federaciji balkanskih republika".31 Pogrešno shvatanjc "nacionalnog karaktera makedonskih Slovena kao nacionalno kolebljive, neodređene," flotanuie mase" ne može u isto vreme značiti kod srpskih socijaldemokrata i slobodan, nczavisian i ravnopravan razvitak Makedonije u balkanskoj federaciji. Slobodna, samoupravna, nezavisna federacija balkanskih naroda, podrazumcva nacionalno konstiluisanjc makedonske naci­ je, koja pojavom kapitalizma i razvijene radničke klase dobija karakter razvojnog islorijskog procesa. Proučavanje istorijskih izvora vezanih za stavove srpskih socijaldemokrata 0 makedonskom nacionalnom pitanju, bez sagledavanja društveno-ckonomskih uslova konsliluisanja makedonske nacije, vodi u naučnoj, islorijskoj sintezi na pogrešne zaključke i teorijske koncepcije. Shvalajući da: "nacija bez obzira što mora da predpostavlja subjektivno opredeljivanje, ne može se ograničili samo na takvo opredeljenje, nego mora predstavljati afirmaciju autentične nacionalne kulture", Bogumil Hrabak smatra: "Posrednom i pogrešnom terminologijom, kod Tucoviča nalazimo prizna­ nje 0 makedonskoj emičkoj individualnosti i 0 mogućnosti makedonske nacije u stvarnom opredeIjivanju, dok se u konkreUiom trenutku makedonska nacija, iako ne samo euiički samosvojna nego 27 Radničke novine, br. 45, Beograd. 26. avgust 1903. 28 "Radničke novine", br. 88, 24. juli 1910. 29 dr M. Nainnović "Dušan Popović - teoretski i politički rad", str. 180. 30 "Radničc novine", br. 10., 1. 2.1913. godine. 31 Isto

105

i kulturna i politički izgrađena, još nije dovoljno raspoznavala" ,32 uprkos lome d a je proces m ake­ donskog nacionalnog preporoda započeo jo š polovinom XIX veka, intenziviran krajem XIX i početkom XX veka, kada se razvijaju organizovani oblici nacionalnooslobodilačke borbe i začeci prvih socijalističkih organizacija.33 Prvi i drugi balkanski ral uglavnom po shvatanju makedonskih istoriografa nisu ubrzali zapo­ četi proces konstutuisanja m akedonske nacije, niti su: "oslobođenjem m akedonskih Slovcna", ispod turske vlasti đoneli sobodu narodu u M akedoniji, do tada izloženom neviđenoj eksploataciji i teroru turskih v la s ti" 34 Povezivanjem razvojnog procesa narod - nacija sa obrazovanjem nacionalne drža­ ve, odnosno svođenje nacije isključivo na eleinenat nacionalne države, značilo bi negiranje naci­ onalne osobenosti m akedonskog naroda zbog nepostojanja nacionalne države, m ada pojedini autori shvataju "de facto", uspostavljenu vlast VM RO na teritoriji M akedonije za konstitutivni element nacionalnog razvoja i ukazuju na istorijski proces obrazovanja nacionalne samobitnosti naroda koji živi na tom prostoru.35 Srpski socijaldem okrati predviđali su u dem okratskoj federaciji naroda na Balkanu, mesto i za M akedoniju kao nazavisnu, sam ostalnu, federativnu jedinicu, ravnopravnu sa ostalim narodim a na B alkanu. O vako form irana sam ostalna privredna, politička, državno-pravna cclina u Makedoniji isključivala bi šovinistička nadm etanja ostalih balkanskih buržoazija, je r socijalni preobražaj imutar svake od njih na socijalističkim osnovam a isključivao bi nepravedne odnose unutar njih samih, a u spoljnim odnosim a obuhvatao bratstvo, saradnju, ravnopravnost, jednakost. Svođenje m akedonskog nacionalnog pitanja, posebno procesa nacionalnog razvoja, na dilemu, da li su M akedonci flotantna m asa koja gravitira Srbim a ili B ugarim a, bez uviđanja stavova srpskih socijaldem okrata, posebno u okviru ideje balkanske federacije, znači sužavanje istorijske sinteze na problem odnosa političkih snaga susednih država u M akedoniji, bez uviđanja osobenosti i sa­ m ostalnosti nacionalnog razvoja m akedonskog naroda.

7.

3 . A k t i v n o s t s r p s k i h s o c i j a l d e m o k r a t a n a k o n b a lk a n s k ih r a t o v a , p o s e b n o

u o č i r a tn e 1 9 1 4 . g o d in e

Nacionalni odnosi naroda na Balkanu, uoči prvog svetskog rata, dobijali su u akcijama srpskih socijaldem okrata osobeno značenje i sadržaje, upravo u klasno-političkom poimanju rata, posebno u izglasavanju ratnih kredita, imajući na umu odluke Druge intem acionale, ali i interese sopstvene radničke klase u čije su ime nastupali u Narodnoj skupštini.

B. Hrabak: "Dimitrije Tucović i pitanje Makedonije", u zborniku "Dimitrije Tucović i radnički pokret Srbije"; T. Užice, 1982. godine, str. 518. 33 DanCo Zografski: "O radničkom pokretu u Makedoniji do balkanskog rata", Beograd, 1951, str. 284. 34 O znaCaju balkanskih ratova koji su makedonskom narodu doneli rušenje feudalne eksploatacije i ubrzali njen kapitalistički razvitak, P. Stojkov piše: "Samopregor i junaštvo srpskih i bugarskih, grCkih i crnogorskih vojnika u toj borbi bilo je jedna stvar, a osvajačke pretenzije balkanskih buržoazija druga". "Jugoslovenskobugnrski odnosi u XX veku", Zbornik radova I:" str. 37, Beograd, 1980. 35 A. T. Hristov: "Stvaranje makedonske države (1893 -1945)", Beograd 1971, str. 13-17; I. Katadžijev "Makedonsko nacionalno pitanje 1919 -1930", Zagreb 1983, str. 16;

106

Dragiša Lapčcvić, jedan od poslanika SSDS u Skupštini uoči rala izjavljuje: "U stvari mi nećemo rata, kao što ga neće ni naši austrougarski drugovi. Mi nećemo ni ovaj rat. Mi ga nećemo radi srpskog naroda, mi ga nećemo radi naroda u austrougarskoj, mi ga nećemo radi naroda u Jcvropi i u ćelom svetu, ustvari, mi ga nećemo radi mira i spokojslva naroda na ccloj kugli ze­ maljskoj".36378 Dušan Popović koji još 1912. godine piše daje za Evropu najbolje rešenje balkanskog pitanja: "u tome - da ga Evropa nikako ne rešava. I ko suzbija svaku kolonijalnu politiku evropskih kapi­ talističkih sila, ko ili sprečava da se incšaju u odnose balkanskih država i naroda - taj je mnogo učinio za održavanja svetskog mira, taj vrlo uspešno sprečava svelski rat",5712. jula 1914. godine, na scdnici Glavne uprave Srpske socijalne demokratije, smatra daje: "Srbija sa svojim šovinističkim krugovima ta koja posredno ili neposredno izaziva ratove, stoga drži da protivu te njihove ludos­ ti treba podići glas, tražeći spasa u Balkanskom savezu, a ne u avanturama s Austrijom" ,Mdosledno sprovodeči odluke vanrednog Bazelskog kongresa protiv ratnih kredita i izbijanja ratnih sukoba. Polazeći od stava da je rat posledica klasnih suprotnosti i protivurečnosti interesa kapitalisitičkih klasa raznih država; srpski socijaldemokrati, u Narodnoj skupštini, izjavljuju neposredno uoči izbijanja ratnih sukoba: "Rat je zavijevači metod gospodarećili klasa društvenih. Socijalna Dcmokratija je za oslobođenje i ujedinjenje nacija na Balkanu, i za napredak i razvitak Balkanskih naroda preporučivala drugi put: demokratsku revoluciju koja bi dovela do federacije Balkanskih Republika".39 Ova demokratska revolucija na Balkanu predstavlja direktnu negaciju rata kao sredstva za razrešavanje klasnih, socijalnih i nacionalnih protivurečnosti, revolucionarno sredstvo za uspos­ tavljanje balkanske federacije u skladu sa Marksovom i Engelsovom postavkom iz Manifesta ko­ munističke partije: "U meri u kojoj se ukida eksploatacija jednog od individualca od strane drugog, ukida se i eksploatacija jedne nacije od strane druge. S padom suprotnosti klasa u okviru nacije pada i neprijateljski stav medu narodima.40 U antiratnoj brošuri koju je izdala Srpska socijaldemokratija uoči parlamentarnih izbora 1914. godine (nakon što su poslanici SSDS glasali protiv rata), pod nazivom: "Nećemo ratove" piše: "Mi gospodo, umesto rata medu balkanskim narodima, koji bi saterao neše snage i uterao put kapitalis­ tičkim zavojevačima, tražimo unutrašnje razvijanje svih naroda i svih zemalja na Balkanu, tražimo razvijanje privrednih i kulturniji sila, tražimo ujedinjenje balkanskih naroda u jedno bratstvo, u formi federativnih republika, za sreću balkanskih naroda i za odbranu njihovu od kapitalističkih proždrljivaca jevropskili" .41 Srpski socijaldemokrati negirajući rat kao posledicu "klasnih suprotnosti i protivurečnih ka­ pitalističkih interesa evropskih sila", u jednom izbornom manifestu uoči rata, shvatajući zbivanja na Balkanu kao odraz političkih zbivanja u Evropi, prevenstveno između velikih imperijalističkih sila Engleske, Francuske, Nemačke, posebno Rusije i Austro-Ugarske, poručuju: "Mi nećemo klanje bratskih naroda na Balkanu; mi hoćemo bratstvo naroda na Balkanu! Mi nećemo ratove; mi hoćemo mir! A to će biti ponajpre moguće ako se radi na uništenju balkanskih monarhija i zavođenju balkanskih republika".42 36 D. Lapčcvić: "Rat i srpska socijalna demokralija" Beograd, 1924. str. 123. 37 D. Popović: "Međunarodnom socijalističkom birou", 1912. 38 D. Lapčcvić, navedeno delo, str. 120. 39 Isto, str. 107. 40 K. Marks, F. Engels: "manifest komunističke partije". 41 Brošura "Nećemo rat", Beograd 1914. 42 "Radničke novine", br. 146,24. juni 1914.

107

Tucovićcvc misli o nacionalnoj ravnopravnosti balkanskih naroda, zalaganje za ravnopravnu federativnu zajednicu balkanskih naroda, Popovićeva kritika kolonijalne zavojevačke politike i njen uticaj na osvajačke težnje buržoasko-dinastičkih knigova pojedinih balkanskih zem alja, Lapčcvićeva opšlra kritika rala i zavojevačke politike srpske buržoazije u prvom i drugom balkanskom ralu, glasanje protiv ratnih kredita u uslovim a kada je Srbija 1914. godine prinuđena da vodi odbrambeni, oslobodilački rat, predstavljajući solidne teorijsko-političke osnove, na kojima se mogu graditi ravnopravni nacionalni odnosi između naroda na Balkanu. G lasanjem protiv ratnih kredita i akcijom u parlam entu protiv, u to vrem e shvaćenih u socijalno-dem okratskom pokretu "Zavojevačkih" težnji sopstvene buržoazije, srpski socijaldemokrati, slično Lenjinovoj boljševičkoj partiji u Rusiji, dosledno ispunjavaju internacionalističku dužnost i solidarnost, suprotno m inisterijalizmu austrijskih socijal-dem okrata koji slede interese sopstvene buržoazije. Zato Lcnjin i naglašava (razlikujući dijalektički odnos nacionalnih i internacionalih interesa): "sam o onda socijaldem okrati ispunjavaju svoju dužnost kad se bore protiv Šovinističkog zanosa svoje zem lje. Najbolji prim er toga ispunjavanja dužnosti jesu srpski socijaldem okrati".43 Glasajući protiv rata i ratnih kredita, srpska socijaldem okratija dosledno sprovodi odluke iz "M anifesta vanrednog m eđunarodnog socijalističkog kongresa", održanog u novem bru 1912. go­ dine, u Bazelu, u kom e se pozivaju socijalisti na Balkanu da se: "odupru ne sam o obnavljanju starih neprijateljstava između S rba, Bugara, R umuna i G rka, već i svakom ugnjetavanju balkanskih naroda koji se nalaze sada u drugom ratnom logom ; Turaka i A lbanaca", radi: "ostvarivanja bratstva i jedinstva svili balkanskih naroda računajući tu Albance, T urke i Rum une."44 G lasanje protiv ratnih kredita značilo je praktično negiranje izraženog procesa militarizacije srpskog društva započeto jo š od vrem ena kneza M ihaila, i koncepcije da se ratom mogu rešiti društvene protivurečnosti, posebno ostvarivati ideja nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja. Suprotstavljenost građanskog i socijalističkog načina za rešavanje političkih suprotnosti na Balkanu, znači prevagu revolucionarnog rešenja, nam esto osvajačkih ratova, osvajanja tuđili teri­ torija i naroda. Namesto eksploatacije i ugnjetavanja, srpski socijaldem okrati nude socijalističke alternative: m ir, bratstvo i saradnju medu balkanskim narodim a na principim a jednakosti, ravno­ pravnosti i uzajam nog pom aganja. 0 klasnom , regresivnom karakteru rata u odnosu prem a kvalitativnim prom enam a društvenih odnosa koje donosi revolucija, Tucović piše 1914. godine: "Svaki ratzaliteva život naroda spolja, svaka revolucija iznutra. Rat pom era granice odozgo, površine, revolucija iznutra. Rat menja odnose odozgo, s površine, revolucija odozdo iz temelja. Rat pom era granice medu državam a, vladavinu jedne dinastije zam enjuje vladavinom druge, od podanika jedne države čini podanike druge države, ostavljajući narodim a da u novim državnim granicam a tek vode borbu za prom enu ekonom skih i socijalnih uslova života. "4S O vakvo T ucovićevo shvatanje klasne prirode rata posebno u balkanskim okvirim a, povezano sa idejom zajedništva i saradnje m edu narodim a i nacijam a koju propagira uoči ratne 1914. godine, kada postaje očigledna nam era A ustro-U garske i NemaČke da okupiraju Srbiju i prodru na Istok, dobij a poseban značaj za nacionalne odnose na ovim prostorim a, je r otvara nove horizonte za toleranciju m edu narodim a, koja u osnovi ima: saradnju, bratstvo, zajedništvo, versku toleranciju, ravnopravnost naroda i nacija, kao duboko hum ane i opšteljudske vrednosti, koje prevazilaze ograničenost vrem ena i prostora.

43 V. I. Lenjin: "O kolonijalnom i nacionalnom pitanju”, Beograd, 1958. str. 189 44 "Istorijski arhiv KPJ", tom III, str. 266. 45 "Borba", knjiga 7,16. m art 1914. str. 201-205.

108

VIII SRPSKI SOCIJALDEMOKRATI - IZMEĐU MITA I STVARNOSTI

8. I. D v e te z e o s rp sk o -a lb a itsk im o d n o sim a u g ra đ a n s k o j i s o c ija lis tič k o j m isli S rb ije

Društveni značaj naučnog izučavanja klasnog i nacionalnog pitanja u socijalističkoj misli Srbije od nesumnjivog je značaja za današnje doba iz nekoliko razloga. Društvena, naročito islorijska svest opterećena je brojnim mitovima iz novije političke islorije, koji se na ovim našim prostorima, svojevrsnom "mozaiku" kako je pisao Svetozar, često koriste radi dokazivanja političke opravda­ nosti nekih trenutnih političkih opredeljenja i interesa. Na primer, ponovo isticanje teze građanskih teoretičara da su srpski socijaldemokrati zanemarivali nacionalno u ime klasnog pitanja od 1912. do 1914. godine, posebno u vezi sa ocenom nacionalnooslobodilačkog pokreta i prvim decenijama 20. vcka ima politički značaj imajući u vidu nastojanja pojedinih naučnih i javnih radnika da dokažu kako su socijaldemokrati pogrešili i da se ova politika nastavlja i u današnje vreme. Kontinuitet građanskih koncepcija o albanskom nacionalnom pitanju, možemo u jednom nizu pratiti i do današnjeg doba. Svođenje albanskog naroda u red "neistorijskih naroda", u građanskoj misli: "turski i amautski varvari, koji su odavno poznati kao tvrdoglavci, protivnici svakog napret­ ka, "nekulturni i za državni život nesposoban naroda", u stvari je, ponovo aklualizovanje Marksovog stava o Južnim Slovenima, odnosno pokušaj da se negira nacionalni razvoj albanskog naroda i opravdaju težnje srpske buržoazije i vladajućih vojno-političkih krugova. U brojnim knjigama građanskih autora o problemu srpsko-albanskih odnosa krajem 19. i početkom 20. veka, uočljivo je razmatranje pitanja o etnogenezi naroda koji žive na ovim prostori­ ma, naseljavanju albanskih plemena na teritoriju Stare Srbije, etnografskim promenama nastalim kao rezultat velike seobe Srba krajem 18. veka.1 I

* Ovaj rad štampanje u časopisu; "Ideje", Beograd, br. 1/87

I

Opširnije o ovim pitanjima u: dr. I. Šuflaj "Arbanasi i Srbi", Beograd, 1925: dr. Balugdžić Živojin, "Kako se stvarala Albanija"; SKZ, Beograd, 1937; J. Cvijić, "Raspored balkanskih naroda", "Glasnik Srpskog geografskog društva". Beograd, 1912; J. Dedijer: "Stara Srbija - geografska i etnografska slika" Beograd, 1912; J. Hadži-Vasiljcvić: "Arnautski pokreti u XIX veku", Beograd, 1905; "Arbanaška igra - Arnautska kongra", Beograd 1909; J. Cvijić: "Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva", SANU, Srpski etnografski zbornik, knj. 4, 1902; Nikolić R. "Širenje Arnauta i srpske zemlje", Beograd 1938; D. Stranjaković: "Arbanija i Srbija u XIX veku", SKG, 1937; J. Tomić: "Arnauti u Staroj Srbiji i Sandžaku", Beograd, 1902.

109

Najslikovitiji opis prodiranja albanskih plem ena u staru Srbiju, naravno iz nekoliko pravaca prodiranja iz Albanije u okviru metanastazičkih kretanja na Balkanu, pružio je J. Cvijić; "Najprc se jav e arnautske Čete, koje odvode dccu i ljude i uccnjuju ih. Stanovništvo se prestane baviti stočarstvom , prestane obrađivati njive, koje su udaljene od sela, je r ne srne. Pečalba mu postaje glavna zarada, sve odraslijc m uškinjc ide u pečalbu i mnogi ostanu u oblastima zarade. U ovako oslabljenim i zastrašenim selim a nasele se najpre 2-3 arbanaške porodice. Ti Arbanasi održavaju živu vezu sa svojim srodnicim a u matici i sa celim Tisom, koji ih, ako ustreba i pom aže, tako Arbanasi postepeno rasteraju slovenske seljake iz sela. Zulum kojim srpsko starinačko stanovišlvo Kosova isterivano iz svoje postojbine sastojao se i u raznim vrstam a učene, ubistvim a, proterivanju sa im anja, otimanju im anja, "pečenju" užeženim vršnikom (sačem , crepuljom), gađanju iz zasede, "udaranju na obraz" (silovanju), poturčivanju itd.2 Tucovićeve ocene stanja u Staroj Srbiji i M aćedoniji znam o se razlikuju od sličnih ocena tada vladajućih političkih partija. Naime, kao pripadnik jedne opozicione radnike partije, Tucović smatra da buđenje nacionalne svesti albanskog naroda nastaje onda: "kada jedno plem e počne voditi računa o svojoj azbuci, o školam a na svom jeziku, o izboru činovnika iz svoje sredine i nacionalnoj autonom iji - to su danas zahtevi koje su ustanici na svojim zborovim a formulisali - onda svi pokušaji da se ustanak svede na zulum ćarske navike ne m ogu ni u koliko oduzeti veliki istorijski značaj".3 U skladu sa ranije isticanim stavom da u Austriji i: "dole u Turskoj, mi vodimo jedan isti proces probijanja neistorijskili naroda u red istorijskih, s tom razlikom S toje taj proces gore već završen, a dole je tek započet",45Tucović za razliku od građanskih autora, sm atra d a j e rešenje klasnih i nacionalnih suprouiosti naroda na Balkanu, upravo u jednoj dem okratskoj federaciji naroda na Balkanu, gde bi se našlo mesto i za Albaniju, ističući d a j e oslobodilačka uloga Srbije u ramim pohodim a 1912. godine "jedna velika istorijska laž" i izjašnjavajući se protiv: "ramičkog nastupanja iz dva razloga: prvo lo je zavojevački rami pohod protiv kojega se m ora braniti svaka zdrava svest; drugo, napad na Arnaute stvara nesreću, kopa jaz izm eđu dva naroda, koji su Čak u izvesnim krajevim a i izmešani vrlo jako, izaziva neprijateljstvo koje će nas skupo koštati".3 Borba između Srba i A lbanaca stvara: "neprem ostiv ambis između dva naroda koji su mogli i bratski živeti, naslanjati se jedan na dnigoga i zajednički se braniti od zajedničke opasnosti".6

2 "Antropogeografski problimi Balkanskog poluostrva”, Beograd, 1902. godine. InaCe, ova studija početak je edicije "Naselja srpskih zemalja", koja pod Cvijićevom redakcijom izašla čak u 24 knjige. Slične opise raseljavanja navodi i Rista M. Nikolić; "Sirenje Arnauta u srpske zemlje", Beograd, 1938, str. 32-33. Naime ocene Cvijičevog rada, veoma su protivurečne, i često zavise od nacionalne pripadnosti naučnog radnika. Škeljzen Maliči, u radu: "Balkanizacija istorijskog argumenta", ("Ideje", br. 5-6/87) nekritički pravi paralelu između Cvijičevih tvrdnji: "Kada se može nesumnjivo dokazati daje neki narod nasiljem sveden na manjinu u njegovoj važnoj istorijskoj oblasti, ili je nateran da promeni veru i narodnost, onda se ne može ni priznati potištenom narodu pravo da traži tu oblast za sebe", povezujući ove Cvijićeve tvrdnje sa naporima srpske istorijske nauke; "da izgrade takvu istorijsku svest u potištenim narodima koji će u njemu razbuditi instinkt osvete", zbog čega: "ozbiljno moramo zabrinuti za balkanizirajuće posledice oživljavanja takvih teorija, koji razdražuju instiktivni deočovekove prirode", (str. 221-222). Ovo jednostrano sagledavanje "materijalne snage istorijske svesti", nema za posledicu kako bi Tucović rekao "pravljenje razumevanja između dva naroda", već i u naučnoj sferi, "povećavanje provalije" između dva naroda, koji bi trebali da žive u sreći i blagostanju. 3 "Borba", knj. 6,1. avgust 1912. str. 105-110. 4 D. Tucović: "Buržoaska i proleterska Srbija", "Borba", III 1. i 16. januar 1911, str. 61. 5 "Radničke novine", br. 26,27,28. februar, 1. mart 1913. god. 6 Isto kao kod 85; Tucović 1914. godine, smatra da rešenje; "bratoubilačkog rata", međusobnog nepoverenja i istrebljenja balkanskih naroda treba tražiti u političkoj i ekonomskoj zajednici svih naroda na Balkanu" ne izuzimajući "Arbanase na osnovici pune demokratije i potpune jednakosti". (D. Tucović "Srbija i Arbanija", reprint, 1974, Beograd, str. 115).

110

Međutim, i medu samim socijaldemokratima postojale su izvesne razlike u shvalanju islorijskog značaja i dometa albanskog nacionalnog pokreta. Suprotno Tucoviću, koji smatra da pokret ne može biti delo evropske diplomatije, nego je izraz narodnih težnji, Dušan Popović u članku, “Rat i Socijalna demokratija". objavljen u "Radničkim novinama", 4. jula 1912. godine, smatra d aje albanski pokret delo Austro-Ugarske i Italije, odnosno, da je to: “buna veštački inscenirana od pojedinih evropskih država, da bi im poslužila kao zgodan izgovor za intervenciju na Balkanu."7 Popović se, ipak, slaže sa Tucovićcm u negativnoj occni shvatanja Balkanicusa i sa mišljenjem Vladana Đordevića o Albancima. Oni su smatrali da samo sirana država: "može u Albaniji uvesti reda i od Amaula pokušali da napravi jedan narod, koji je mešavina plemena bez zajedničkog jezika, tradicije, kulture i političke zajedničke prošlosti", jer, u "politici, a naročito u međunarodnoj politici, može bili samo reči o narodima i nacijama, a to Amauli još nisu", odnosno da će Arnauti morati "baretnjoš 100 godina čekati na pravo da se nazovu nacija".8 Naime, Tucović kao i većina socijal­ demokrata smatra9 da: "dokle god u naše buržoazije budu vladali ovakvi varvarski pojmovi, dokle god i najtrezveniji njeni političari budu branili tezu da su Arnauti poluljudi i da se arbansko pitanje može rešili jedino mačem i ognjem, dotle ćemo mi stalno imati mobilizaciju za mobilizacijom prema zapadnoj granici nove teritorije i fijasko za fijaskom".10 Rešenjeza nastale prolivurečnosti između srpskog i albanskog naroda, srpski socijaldemokrati vide upravo u ostvarenju ideje federacije naroda na Balkanu; ali, Stoje veoma interesantno, princip federalizma povezuju sa kalcrogijoin demokratije, jer predviđaju da u: "demokratskoj federaciji slobodnih naroda na Balkanu", gde bi se: "obezbedila ravnopravnost i samostalnost albanskog naroda", mora biti ostvaren: "jedan demokratski režim sa potpunom i jednakom slobodom za sve stanovnike ma koje vere i ma koje narodnosti".11 Ovaj dualizam društvene, u užem značenju islorijske svesti o različitim, često protivurečnim putcviina nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja na Balkanu, posm atrano kroz prizmu srpsko-albanskili odnosa, ukazuje na različita viđenja nacionalnog pitanja albanskog naroda, ali i

Potpuno suprotne occne Popovićevog viđenja nacionalnog pokreta albanske nacije, izrečene su u radu: dr. Zekerijah Cana: "Popovićevo viđenje albanskog pitanja", u Rckovcu, 1985. godine odnosno, pod istim nalovoin štampano i u zborniku, publikovano, početkom 1986. godine. Autor smatra da Popović greši kada albanski pokret svrstava u kategoriju "buna veštački insceniranih od pojedinih evropskih država, da bi im poslužile kao zgodan izgovor za intervenciju na Balkanu", i daje to odraz površnog proučavanja albanske problematike u sklopu opštih istorijskih procesa, te nekritičkog odnosa prema publicističkoj literaturi. 8 Dr Vladan Dordević "Arnauti i velike sile", Beograd, 1913. str. 141 9 Pored čuvenih Tucovićevih spisa "Iz arbanaških pisama" objavljenih tokom 1913. godine u više navrata u "Radničkim novinama" (D. Tucović "Sabrana dela" knj. 7, str. 160, Beograd 1980) i ostali socijaldemokrati ostavili su pribeleške povodom albanskog pitanja. Medu njima, uočljive su zabeleške Koste Novakovića; "Četiri mescca u srednjoj Albaniji", "Borba", 1. (14) januar 1914. V, br. 3, str. 112-115:16 (29) februar 1914. V. br. 4. str. 154-159; 1. (14) mart 1914, V, br. 5, str. 197-200; 16. (29) mart 1914. br. 6, str. 231-237: "Glas slobode". 25-27 inart i 6. april 1914, VI, br. 65-67, i broj 75.0 sličnim temama konsultovati i zapise Dragiše Vasića: "Dva mcscca u jugoslovenskom Sibiru", Beograd, 1921, prešlampano u: Dragiša Vašić: "Odrabrana dela", Beograd, 1990. str. 79-145. 10

"Borba", april 1913. godine. II "Borba", knj. 7,16. novembar 1914. godine, str. 108.

111

na m eđunacionalne odnose naroda koji žive na ovim prostorim a.12 Interesantno je da različita viđenja navedenog odnosa, prcvazilaze samo ravan građanske istoriografije, je r, unutar tzv. "so­ cijalističkog odnosno, m arkisličkog"13 viđenja navedenog problem a, postoje brojne kontroverze, od kojih one novijeg datum a Cesto u sebi sadrže i idejno-političke iskaze, neprim erenc naučnom viđenju istorijske stvarnosti. Navedeni odnos političkog (čitaj idejno-poliličkog) sagledavanja naše bliže istorijske stvarnosti, rezultat je više prim ala politke nam esto objektivnosti naučnoistraživačkog procesa i saznanja, u istorijskim , politikološkim, sociološkim i srodnim društvenim naukam a, koji ne sm eju da služe dnevno-političkim zbivanjim a i trenutnim političkim interesim a grupa i pojedinaca. Različita viđenja pojedinih aspekata socijaldem okratske misli Srbije, naročito pogleda ista­ knutih socijalista o nacionalnim odnosima naroda na Balkanu, na prim em srpsko-albanskih odnosa, poslednjih godina dobijaju višestruka značenja.

Išlo kao pod 1. Indikativno je za neke šire opservacije na ovu temu, napomenuti da Ćosja u Članku: "Drugo otvoreno pismo jednom filozofu" ("KN" br. 705/86), u stvari, u polemici sa nekim stavovima filozofa M. Kangrge o problemu albanologije, ističe; "ako su u srednjem veku svoj život podigli na nivo naroda, svoju društvenu svest su Albanci podigli do nacionalne svesti tokom XIX veka. Ova se svest izgradila u procesu nacionalnog preporoda, koji je, tokom tog veka, obeležio ceo život i duhovno stvaralaštvo Albanaca". Akademik R. Ćosja, reagujući na tribinu "O Kosovu i za Kosovo", koja se, tokom maja i juna 1987. godine održavala u Udruženju knjiženika Srbije, u više napisa u dnevnom listu "Borba" (10-12. jun, 1987. godine), smatra da je "izgrađen poseban politički diskurs o Albancima i o Kosovu, u poredenju sa kojim izgleda bled, ili čak naivan, onaj poznati diskurs kojim su o Albancima pisali velikosrpski buržoaski političari, istoričari i etnografi poslednjih decenija prošlog i prvih decenija XX veka" ("Javni tužioci jedn9g naroda", "Borba", 11. juni 1987.). Ovo otvoreno pismo srpskim piscima, inače učesnicima pomenule tribine, izazvalo je burne rasprave medu srpskim piscima, od kojih su neki, kao Zoran Gavrilović reagovali u jednom od narednih brojeva "Borbe", tvrdnjom da "Ćosjino pismo nije upućeno srpskim piscima... Ono je upućeno, očigledno, onima koji ne znaju, koji su daleko, ono je propagandnog karaktera, ono treba civilizovani svet Evrope da začudi kako je uopšte moguće da podivljali srpski pisci vrše takav teror nad malim albanskim narodom koji je, ipak, dco Evrope" ("Izvrnute slike Rcdžepa Ćosje", "Borba", 15. juni 1987. godina). 13 Sima Marković u znamenitoj studiji "Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma", iz 1924. godine, koja je pokrenula niz rasprava u KPJ na temu nacionalnog pitanja (federalizam i centralizam), raspravljajući o Marks-Engclsovim kategorijama istorijskih i neistorijskih naroda, osvrće se i na neke stavove građanskih autora u Srbiji, koji se odnose na albanski problem: "Tako su i u nas, u Srbiji za vreme balkanskih ratova, Balcanicus i dr Vladan Dordević, dokazivali da su arbanasi uopšte nesposobni za kulturni razvitak, i time pravdali imperijalističku politiku srpske buržoazije prema Arbanasima. Sa njima se, u svoje vreme, valjano razračunao Tucović u svojoj odličnoj raspravi "Srbija i Arbanija". Videti u: "Sima Marković: "Tragizam malih naroda". - "Spisi o nacionalnom pitanju", priredila i predgovor napisala dr Desanka Pešić, Beograd, 1985. str. 49. Opširnije o stavovima KPJ prema albanskom pitanju videti u: Hadri A.: "Komunistička partija Jugoslavije na Kosovu i Metohiji doaprilskog rata 1941.","Tokovi revolucije”, V, Beograd, 1970,dr. Dušan Lukač "Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918-1941.", Beograd 1972. 112

Svakako, najviše su došla do izražaja povodom objavljivanju "Knjige o Kosovu" preminulog akademika Dimitrija Bogdanovića,14 kao i u brojnim polemikama u stručno-naučnim Časopisima15 i nedeljnim listovima koje su poslednjili godina vodene povodom različitih viđenja srpsko-albanskih odnosa. Jedna od teza koja i danas dominira u nekim napisima naučnog i publicističkog karaktera odnosi se na uticaj političkih koncepcija austromarksista na srpske socijaldemokrate, posebno u oblasti nacionalnog pitanja. U pokušajima profesora Dimitrija Bogdanovića da studijom, "Knjiga o Kosovu", objasni korene pogrešne politike u vezi sa nacionalnim pitanjem u KPJ, našlo se jedno naučno objašnjenje koje se odnosi na srpske socijaldemokrate, odnosno, Dimitrija Tucoviča, i njegovu čuvenu studiju: "Srbija i Arbanija". Objašnjavajući autonomni status Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji 1945. godine "nciztncnjenom politikom Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) prema nacionalnom pitanju, a u okviru loga i kontinuitetom teze o opasnosti od srpskog hegemonizma, korene ovakovom rešenju profesor Đogdanović traži i pronalazi: "u politici srpske socijaldemokrate uoči prvog svelskog rata, a preko ove - pogledima austrijskih socijalista i marksista.” Već duže vreme u napisima pojedinih naučnih radnika provejava teza da su Dimitrijc Tucović i Srpska socijaldemokratska stranka prema alban­ skom pitanju bili blagonakloni, da su pogrešili stavljajući klasno iznad nacionalnog, zanemarili nacionalno radi internacionalnog. Ovakvim shvatanjima pridružuje se i profesor Bogdanović, sma­ trajući daje Tucović: "zanemarujući stvarni tragični položaj srpskog naroda pod turskom vlašću koji je bio podvrgnut albanskom teroru na Kosovu, pripremio teren za parolu o "zavojevačkom anckliranju albanske teritorije" te o pravu albanskog življa na otccpljcnjc i prisajedinjenje matičnoj nacionalnoj državi, istina - u okviru jedne imaginarne i nikad potom ostvarene socijalističke bal­ kanske federacije". Ova teza ima dublje korene u građanskoj istoriografiji. Još od 1914. godine, kada se pojavila, studija: "Srbija i Arbanija" izaziva brojne polemike u građanskoj istoriografiji. Osim dobrog prikaza ove studije, posebno socijaliste i partijskog teoreti­ čara Dušana Popovića, u partijskom listu "Borba" februara 1914. godine, kasnija "pročitavanja" Tucovića uvek su se svodila na dilemu u smislu prevage klasnog nad nacionalnim, odnosno inter­ nacionalnim. Tvrdnje profesora Bogdanovića istovetne su shvatanjima napisanim u "Sprskom knji-

14 Pred kraj života, akademik Dimitrijc Boganović, objavio je studiju "Knjiga o Kosovu" (Beograd 1975), u stvari, kako piše autor: "hteo sam da pratim genezu savremenih problema od onih istorijskih vremena kada se začinju sukobi Albanaca sa južnoslovenskim narodima, pre svega sa Srbima", (str. 3) Interesantna su autorova viđenja politike prema Albancima koja je bila građena na ideji satisfakcije koju bi srpski narod navodno bio dužan da pruži toj nacionalnoj manjini: "Pri tome se zloupotrebljavaju stavovi srpske socijaldemokratijc i Dimitrija Tucovića, koji su izdignuti na stupanj nepogrešivosti i bezprizivnog suda nad svojom nacijom, mada su se o tome, baš u lom pitanju, oni dijametralno razlikovali od Lenjinovog suda, pa i od ranijih procena balkanske situacije u delima Marksa i Engelsa" (D. Bogdanović "Razgovori o Kosovu", Beograd 1986. str. 11. Ova studija, pokrenula je brojne komentare i polemike u stručnim i naučnim krugovima. Gotovo u svim prikazima, oštro se reagovalo na autorovo negiranje socijaldemokratskog rešenja nacionalnog pitanja kao korena kasnije pogrešne politke KPJ o nacionalnom pitanju, dok su autori iz SAP Kosovo, po pravilu uvek isticali da su istorijske činjenice navedene u studiji "u potpunoj suprotnosti sa stanovištima najnaprednijih snaga srpskog naroda, posebno srpskih socijalista, npr. Dimitrija Tucovića, koji gledajući klasno-prolelerski na srpsko-albanske odnose u XIX veku i početkom XX veka, s pravom ističe u knjizi "Srbija i Arbanija" da istorijsku odgovornost za negativne pojave u tim odnosima snose vladajuče klase i njihova soldateska". (A. Hadri: "Iskrivljena slika istorijc", "Književne novine", br. 688/85 - kao odgovor na Bogdanovićev intervju u "Književnim novinama", br. 679-680,1. januar 1985. Opširnije o Bogdanovićevim neobjavljenim intervjuima i odgovorima nekim kritičarima povodom njegove knjige, videti u: Dimitrijc Bogdanović: "Razgovori o Kosovu", Beograd, 1986. 15 U časopisu "Marksistička misao" tokom 1985. i 1986. god. objavljeno je više priloga na lemu: "Albansko pitanje u novijoj istoriji", kojima su pobliže osvetljeni neki aspekti srpsko-albanskih odnosa: “Dorde Mikić: "Albansko pitanje i albansko-srpske veze u XIX veku (do 1912), br. 3/85, str. 137-157; Dorde Slanković: "Nikola Pašić i stvaranje albanske države", str. 157-170, Dragan Subolić "Srpski socijaldemokrati o srpsko-albanskim odnosima do 1914. godine", br. 5/86.

113

žcvnom g lasniku", aprila 1914. godine; "da pisac za ljubav svojih dogmi (misli se na D. Tueovića - prim edba D. S.) često i sam prelazi preko interesa svoje zem lje i svoje nacije, zaboravljajući poipiuio, koliko, ne sam o nacionalnalizm a, već i im perijalizma ima u nemačkoj socijalnoj demokraliji. Više vođenja računa o stvarnosti, a manje o teorijam a, više realnosti i rclizma, a manje doklrinarnosti, više vođenja račirna o sopstvenim nacionalnim interesim a, a manje vrednosli Marksu, Engleslu, Kauckom - sve bi to doprinelo vrednosli ove inače interesantne knjige": U pravo zato, razlikovati dijalektički odnos klasnog i nacionalnog interesa u jednoj Široj istorijskoj retrospektivi, nije moguće sam o Bogdanovićevom konstatacijom , da se: "iza ukupne austrom arksističke fraze S rpke socijaldem okratske stranke, ne m ože, a da se ne vidi austrougarska podloga za argum entaciju protiv srpske nacionalne politike". Postojanje dve koncepcije o načinima nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja: buržoasko-dem okratske i narodno-oslobodilačke, sa razli­ čitim klasnim sadržajem , izraz su podvojenosti islorijske svesti koja se u pojedinim elementima zadržala i do današnjeg dana. Kako drukčije objasniti tvrdnju o identičnosti stavova austrom arksisla i srpskih socijaldem okrata, ako se zna da su se jedni zalagali za kulturno-jezičku autonom iju u okrivu A ustro-U garske, a drugi za klasno-socijalno, revolucionarno razrešenje društvenih prolivurečnosti m edu narodim a i nacijam a na Balkanu. 0 večitoj dilemi srpskih socijaldem okrata o odnosu klasnog i nacionalnog, profesor Bogdanović se "sapliće" baš u: "shvatanju jedne im aginarne i nikad potom ostvarene socijalističke balkanske federacije", koju pre svega treba shvatiti kao izraz nasto­ janja srpskih socijaldem okrata za revolucionarnim razrešenjim a klasnih i nacionalnih suprotnosti na Balkanu, pri čem u bi ono obuhvatilo i teritorije pod vlašću Austro-Ugarske". Profesor Bogda­ nović pripisuje srpskim socijaldem okratam a tezu da: "Sud o veliko-srpskom hegem onizm u nije vodio račirna o bitnoj razlici koja postoji izm eđu nacionalne svesti, identiteta i vitalnih potreba srpskog naroda sjed n e, i pogleda i prakse pojedinih političara i stranaka s d ruge stran e ".16 Upravo zato, treba konsultovati dva pisana istorijska izvora: poznatu studiju Svetozara M arkovića "Srbija na Istoku", gde se još sedamdesetih godina 19. veka jasno razgraničavaju interesi vladajućih klasa od opštenarodnih, i Tucovićcv manje poznat članak objavljen u "Radničkim novinama" 1908. godine pod naslovom "Istorijski trenutak"; "Mi sm o, pre svega i uglavnom socijalni pokret, pokret jedne klase a ne jedne nacije. Ali baš u lom klasnom karakteru klasnoga pokreta, mi gledamo naše preim ućstvo nad svim dosadašnjim velikim islorijskim pokretim a i najpouzdaniju garanciju za pobedu sviju uzvišenih kulturnih ideala, računajući tu i nacionalan ideal". Zato što se Tucovićeva kritika politike Srbije u balkanskim ratovim a, ipak, po B ogdanoviću, stavlja pod: "sumnju tekovine srpske revolucije i oslobodilačkih ratova", treba ukazati na stav srpskih socijaldem okrata da se zavojevačkom politikom ne mogu rešavati loši nacionalni odnosi u staroj Srbiji. Tucović nikad nije zanem arivao, kako piše prof. Bogdanović: "stvarni tragični položaj srpskog naroda pod turskom vlašću, koji je bio podvrgnut albanskom teroru na Kosovu". Naprotiv, i pored teškog položaja srpskog naroda, u čuvenim "Arbanskim pismima" iz 1913. godine pisao je otvoreno i smelo o istorijskim zbivanjim a i progonim a Srba za vrem e okupacije u staroj Srbiji.

16 Reč je o podlisku nedeljnika "NIN" na temu: "Socijalisti i albansko-srpski odnosi", u kome su brojni autori, tokom leta 1986. godine, pobliže osvetlili neke aspekte političke filozofije Diinitrija Tucoviča i kontroverze nastale oko njegove znamenite studije "Srbija i Arbanija u novoj istoriografiji i srodnim društvenim naukama".

14

Upravo zato, Tucović jc tražio rcšcnja za uspostavljanje takvih nacionalnih odnosa, radi prcvazilažcnja, kako je pisao 1913. godine; "nepremostivog ambisa između dva naroda koji se mogli bratski živeti, naslanjati se jedan na drugog i zajednički se braniti od zajedničke opasnosti".17 Dniga grupa naučnih radova odnosi se na pokušaje ponovnog revalorizovanja ličnosti i dela Dimitrija Tucovića i ostalih srpskih socijaldemokrata, pri čemu različita viđenja jedne iste proble­ matike dobijaju i određena idejno-politička značenja. Tumačenja dništveno-političkog i naučnog dometa Tucovićeve studije "Srbija i Arbanija" iz 1914. godine kreću se od shvalanja da kritikujući nasilje srpske vojske prema Albancima Tucović to nije Činio da bi se "udvarao" albanskom naci­ onalizmu, već zato Stoje dobro znao da se tim nasiljem seje zlo seme revanšizma od kojeg može samo da strada nedužni srpski narod na teritoriji na kojoj su od davnina živeli izmešani sa albanskim

17 Na neke delove ovog viđenja "Knjige o Kosovu" koje smo objavili u "Politici" od 13. decembra 1985. godine (sir. 16) pod naslovom "Loše Čitanje Tucovića - povodom "Knjige o Kosovu profesora Dimitrija Bogdanovića", u reviji "Mladost", (br. 9,13-26. januar 1986. godine) objavljen jc tekst pod naslovom "Knjiga o Kosovu ili knjiga o nama". D. Bogdanović, odgovarajući na posredan način na neke od naših navoda u ovom tekstu, posebno o Tucovićcvom internacionalizmu i Svetozarcvoin viđenju uloge srpskog naroda na Balkanu, a smatrajući da se možemo ponositi Tucovićevim internacionalizmom, ali i visokim stupnjem srpske demokratije koja je dozvolila da se taj stav uopšte može štampali, formulisati i javno zastupati, ipak piše: "Međutim, kao istoričar, ja ne mogu da ne vidim jednostranost i doktrinarnost Tucovićeve brošure, neka ozbiljna tamna mesta koja će potom i biti izvor jedne pogrešne istorijske i političke orijentacije srpskih socijalista povodom Kosova". Na naše navode Svetozarevih misli o dijalektici opštih i posebnih interesa unutar nacije, Bogdanović jc još određeniji kada smatra: "Smešno jc upućivati me na srpske socijaliste pre Tucovića, na Svctozara Markovića na pritner. Kritičan pogled na srpsku politiku ugrađen jc i u moju "Knjigu o Kosovu". Alije za veliku diskusiju uprošćeni stav srpske socijaldem okrate iz 1914, o Čemu je reč. Niko danas ne govori o "izdaji" i nije lepo stalno nas podsećati d aje Dimitrije Tucović pao na braniku otadžbine, kao da to bilo ko poriče. Mi govorimo o politici tog vremena, o nekim implikacijama i posledicama te politike, koje su bez sumnje došle do izražaja ti dcccnijama što su sledile prvom svetskom ratu" (integralna vezija teksta objavljena jc u već pominjanoj knjizi "Razgovor o Kosovu), Beograd, 1986. str. 93-106). Nakon pojave niza knjiga, prvih poblicističko-mcmoarsko-istoriografskih knjiga o Kosovu, tačnije, nekim aspektima međunacionalnih odnosa naroda koji žive u ovom delu Jugoslavije (misli se na knjigu dr Spasoje Daković: "Sukobi na Kosovu", Beograd, 1987) postalo jc očigledno da ne predstoji samo naučna i društveno-politička revizija nekih događaja iz naše bliže prošlosti (na primer Bujanska konferencija iz 1943-44. godine). Pojedini autori, na primer M. Marović, objašnjavajući korene separatizma i iredentizma na Kosovu, u svetlu uloge pojedinih istaknutih ličnosti, na primer M. Popovića u ratu i prvim poratnim godinama, prave paralelu između Tucovića i M. Popovića! Tako M. Marović u seriji napisa publicističkog karaktera, pod naslovom "Snovi" i “Gresi" Miladina Popovića", u "Borbi", juna 1987. godine, ističe: "Oba su prerano i nasilno završila živote. I jedan i drugi ostavili su za sobom duboke tragove o odnosima medu balkanskim narodima, posebno s Albancima. Obojica su bili i slavljeni i osporavani zbog onog Što su činili i zbog pogleda koje su zastupali. I Dimitrije i Miladin, sem toga, danas su se našli pod višestrukom i različitom kritičnom lupom. O njime se spore i u pokretu kome su pripadali: oko pravednosti njihovih revolucionarnih snova s obzirom na realnost uslovima u kojima su doveli i političkom borbom ratovanja, ili poput Tucovića objavljenim delima o albanskom pitanju i odnosima između Srbije i Arbnnije na početku ovog stolcća".

115

stanovništvom ,18 do stava da "odbacujući neodgovorne tvrdnje velikosrpskih ideologa o političkoj nesposobnosti albanskog naroda da ostvari svoju državnost i sam oupravnu sam ostalnost i istovre­ m eno odlučno odbacujući nacionalistička opterećenja Prizrenske lige iz 1878. godine, Dimitrije Tucović snažno afirm iše albanski nacionalni pokret pod m kovodstvom L ige".19 Ovo ukazuje na dvostruko viđenje naučnih dom eta a i društvenog značenja srpsko-albanskili odnosa u socijaldem o­ kratskoj misli S rbije, koja se različito vrednuje u pojedinim sredinam a. Na prim er, prištinski filozof Škeljzen M alići, reagujući oštro na polem iku povodom Tucovića, piše avgusta 1986. godine da se Tucović podsm eva "istorijskoj mitomaniji nacionalnih ideologa"; sm atra da on m ora iritirati, "tim više što predstavlja veliku zapreku i za izricanje nacionalističkih vapaja o napuštanju srpskog K osova, vekovnom albanskom zulum u, o nasilnom odnarođivanju svete zem lje srpskog naroda".20 Tim e rasprava o Tucoviću dobija i određena savrem ena značenja, kojima vešto manipulišu naci­ onalistički krugovi unutar i srpske, i albanske nacije. Zato se i "Knjiga o Kosovu" u pojedinim sredinam a doživljava kao "srpski odgovor na albanske pretenzije... i te kako nacionalistički optere-

“Čudna sudbina Tucovićevog dela". "NIN", br. 1856. 27. jul 1986. 19 Dr Hejredin Hodža "oličenje slobodarske svesti srpskog naroda”, "NIN”, 17. avgust 1986, str. 48. Akademik Hajredin Hodža, objavio je 1984. godine, u izdanju ”Rilindije” iz Prištine, manju studiju pod naslovom: ”Afirmacija albanske nacionalnosti u Jugoslaviji - Socijalistički nacionalizma i iredentizam u Albaniji”, koja je, u stvari, skraćena verzija njegove doktorske disertacije na temu ”Proces nacionalne afirmacije albanske nacionalnosti u Jugoslaviji, ” odbranjena juna 1973. godine, na Filozofskom fakultetu u Ljubljani. Hodža smatra daje Tucović, istaknuti internacionalista srpskog naroda: "veliki prijatelj albanskog naroda, sinonim je slobodarstva srpskog naroda i bratskog odnosa srpskog radničkog i komunističkog pokreta i jugoslovenskih naroda prema albanskom narodu u celini”(str. 135). Hodža napominje da su "Lenjin i Dimitrije Tucović, pre prvog svetskog rata, u toku NOB-a i posle pobedc nad fašizmom težili ujedinjavanju balkanskih naroda i u tom smislu stvaranju balkanske federacije, koja je omogućila i integraciju podeljenog naroda na Balkanu" (str. 50), ali daje i jedno novo viđenje, kada u drugom delu knjige, polemišući s knjigom: "Titoisti” Envera Hodže, piše da se u ovoj "staljinističkoj i nacionalnoj propagandi u Albaniji ne govori o Svelozaru Markoviću, Dimi triju Tucoviću, Kosti Novakoviću, i drugim srpskim komunistima i socijalistima i o njihovim internacionalističkim stavovima prema albanskom nacionalnom pitanju, prema slobodi i nazavisnosti alban­ skog naroda i bratskoj saradnji između srpskog i albanskog naroda” (str. 135). Verovatno iz tog razloga, Hodža dalje zaključuje: "Alabanski nacionalisti i iredentisti ignorišu i potcenjuju ovog velikog internacionalistu srpskog naroda, isto kao što ga ignorišu i mrze srpski nacionalisti" (str. 136), (podvukao D. S.). Sa ovim i sličnim stavovima H. Hodže, polemisao je prof. dr Ilija Vuković, iz Beograda. U knjizi: "Stranputice Hajredina Hodže", ("Nova knjiga", Beograd, 1985, str. 186), osvrćući se na gornje navode Hodže, smatra da su: "Lenjin, Dimitrije Tucović i Košta Novaković iznosili ideju o stvaranju balkanske federacije, ali su njeno stvaranje i karakter videli drugom optikom, bitno drugačijom i od Hajredina i Enver Hodže", odnosno da nije istina u potpunosti tvrdnja da su komunisti između dva rata i kasnije bili za federaciju na Balkanu, jer nakon Splitskog plenuma CK KPJ, naročito Pete zemaljske konferencije u Zagrebu 1940. godine, ova se ideja skoro i ne spominje", (str. 126-130). Polemika je nastavljena i po mnogim drugim pitanjima (pravo na samoopredeljenje, nekim ustavno-pravnim aspektima Albanskog nacionalnog pitanja u Jugoslaviji"), nakon čega je nastala i nova knjiga prof. dr Ilije Vukovića: "Aulonomaštvo i separatizam na Kosovu", Beograd, 1985. godina. 20

Škeljzen Malići "Balkanizovani Tucović", "NIN", br. 1859.17. avgust 1986, str. 47. 116

ćcna knjiga",21 a u drugim dočekuje sa pritajenim oduševljenjem, uprkos pojedinim "ofieijclnim prikazima", uglavnom publicističkog karaktera. Objektivna istorijska analiza, neopterećena iracionalno-nacionalnom mitologijom, mogla bi da pokaže stvarne domete Tucovićcvc političke filozofije, ali i da ukaže na korene Tucovićcvih _osporavanja koja traju već punili osamdeset godina. U formiranoj svesti početkom devedesetih godina održava se i u njenom krajnje retrogradnom društvenom značenju opterećenom nekim tradicionalnim viđenjem odnosa klasnog i nacionalnog u istoriji srpskog naroda, pri čemu se, ne tako retko, ističe stav o socijalizmu kao "siranom lelu" unutar nacionalnog bića Srba, odnosno o pogrešnoj politici srpskih socijaldemokrata u oblasti nacionalnog pitanja.22 Ovaj evidentan dualizam društvene svesti, postojanje buržoaske (građanske) i socijalističke Srbije, javlja se i u današnje doba, samo se prava kategorija pretvorila u "građansku desnicu" sa čijim se delovanjem sve više susrećemo u suvremenoj društvenoj misli Srbije, i šire u Jugoslaviji. Ova polarizacija u društvenoj misli, s određenim idejnim značenjima, ali i porast međunaci­ onalnih suprotnosti u pojedinim delovima zemlje, naročito 11a Kosovu, misli i delti Dimilrija Tucovića, daje osoben društveni i naučni značaj. Tako Sinan Hasani u knjizi "Kosovo: Istine i zablude23 između ostalog, smatra da je prodor srpske vojske preko sevemc Albanije, Tucović oštro osudio u knjizi "Srbija i Arbanija", podvlačeći: "da to nisu ambicije ćele Srbije i ukupnog njenog naroda". Hasani occnjujc ovaj opravdani protest i razuman glas i kao: "izraz one srpske napredne misli koja je kao dco najbolje jugoslovcnskc baštine ugrađena u same temelje jugoslovcnsko-albanskih odno­ sa". Ovu misao donekle nadopunjuje i shvatanje Živka Surčulije,24 0 Markovićevoj i Tucovićevoj misli kao snažnom sredstvu borbe protiv buržoaske hegemonije, sporazumevanja i nacionalizma: "temelju 11a kome se stvarao jedan novi socijalistički, marksistički program odnosa medu nacijama". Međutim, pojedini autori raspravljajući 0 nekim islorijskim aspektima kosovskog pitanja, a lime i srpsko-albanskih odnosa u današnje doba, ponovo se zalažu za uspostavljanje nekadašnjeg ideala srpske socijaldemokratske misli, kasnije politike Kominterne - "Federacija balkanskih naro­ da". Tako, 11a primer, Branko Horvat u seriji napisa u "Književnim novinama", (br. 730-732/87) 0 nekim savremenim aspektima kosovskog pitanja, nalazeći u raskoraku - "sukobu", između his­ torijskog pitanja osnov za islorijske okvire rešavanja kosovskog problema, ponovo ističe nekada aktuclnu ideju Kominterne, 0 fedraciji naroda na Balkanu "kojase u okviru Jugoslavije već stvara". Očito je da ovo isticanje kominternovskili koncepcija 0 rušenju Jugoslavije iz tridesetih godina, ima osnov i u nekim savremenim shvatanjima da u socijalističkoj (kon)fcdcrativnoj Jugoslaviji koja prerasta, "de facto", u balkansku federaciju treba da postoji mesto i za "autonomnu albansku državu", odnosno samostalnu "Albansku republiku". Drugi autori u svojim naučnim publicističkim 21

Misli se na neke stavove koji proističu iz prikaza studije "Knjiga o Kosovu", Škeljzena Malićija, objavljenog u časopisu "Thema", br. 5-6, Priština, 1986. godine. Interesovanjc naučnih, kulturnih, javnih, ali i društveno-političkih radnika na Kosovu, za ličnost i delo Dimilrija Tucoviča, i šire, socijaldemokratsku misao Srbije, veoma je izraženo poslednjih decenija. Brojni tekstovi i studije, uglavnom na albanskom jeziku, rečito govore o tome. Tako je 1984. godine Z. Cana na Univerzitetu "Kosovo” u Prištini, odbranio doktorsku tezu na temu: "Socialdemokracia Serb dhc ccshtje shqipnre 1903 - 1914.", a nedavno se na albanskom jeziku pojavila i studija: "Dimitrije Tucovići (Koha dhc vepra), Rilindja, Priština 1983. Ovi "naučni" rezultati naučnika sa Kosova, trebalo bi da budu dostupni široj jugoslovenskoj javnosti, a ne da jezik bude prepreka protoku informacija na cclokupnoin "jugoslovenskom političkom prostoru", a da time Kosovo postane "izdvojeni kulturni geto" samo naroda koji žive na ovom prostoru. 22

Janko Pleterski smatra da se ništa dobro ne može postići, "ako se Tucoviću prilazi sa stanovišta optužbe da je on svoje kritičke poglede na spoljnu politiku Kraljevine Srbije pozajmio od austrougarske socijaldemokrate. Teza o socijalizmu kao stranom importu u Srbiji, stara je koliko i sam socijalizam u Srbiji. Danas ta teza ima svoj nastavak u insinuacijama i prevashodnosti ulicaja zapadnih delova zemlje u koncepcijama jugoslovenskog razvoja i u njenim političkim redakcijama", "NIN", br. 1855, 20. jul 1986. Zagreb. 1986. str. 67. 24 "Ko vlada nacijom - Marksizam, nacija i (dez)integracija", Beograd, 1987, str. 90.

117

radovim a idu u drugu krajnost. Na prim cr, dr Ljuba Tadić u studiji MDa l i je nacionalizam naša sudbina" u stvari u ponovo štam panom tekstu: "Od 'Srbije na Istoku' do 'Srbije i A rbanije'" objavljenom prvi put u Časopisu "Sociološki pregled" 1971. godine, sm atra da u srpskom narodu postoje dve tradicije, jedna koja ga uljuljkuje u prošlosti, i dniga koja ga budi iz drem eža i samodovoljstva. U pravo zato, sm atra Tadić, odbacajući jasno i nedvosm isleno, u teoriji i praksi ugnje­ tačku tradiciju u svojoj istoriji: "nova generacija nem a više nikakvog razloga da na svoja leda prima bilo kakvu odgovornost za tu tradiciju, a ponajm anje da u svom narodu negujc osećaj krivice ili da ga ćutke podnosi ako bi joj ga netko liteo usadili ili nam cuiuti.25 Zanimljivo je da već u pomenutoj raspravi u "N lN ”-u (br. 1855 od 20. jula 1986. godine), Tadić posm atrajući "Šovinizamu vladajućoj naciji", ali i zbivanja na Kosovu, sm atra da već danas "srpsko nacionalno pitanje iskrsava kao problem ". 0 sličnim temama razm išlja i Milan KovaČcvić u Članku "Poruke Dimitrija Tucovića sa V rapčjeg b rd a ",26 gde kritički razotkriva pojam nacionalizm a kao "retrogradne " društvene pojave koja se javlja i u socijalizm u; odnosno, ponovo razm atrajući odnos klasnog i racionalnog u ovom delu Tucovićevom , uvodi u analizu, i jednu do sada nepoznatu kategoriju: "nije više reč o princi­ pim a, već o 'o kolnostim a'". V erovauio zbog toga, što tih "okolnosti pod kojima podrazum cva raznorazne uzroke: "kapitalistički stroj" ali i "nove strojeve" - "socijalističke", "birokratske", "eta­ tističke" zbog kojih se ljudi, narodi i čitave nacije i sukobljavaju, zaključuje o antidogmatskom karakteru društvene i političke misli Tucovića: "Na Vrapčjem brdu Tucovića je sve izdalo: nepo­ grešiva doktrina i ratna s re ć a ..." 0 dilemi klasno-nacionalno u radničkom pokretu Srbije za koju d r Veselili Đuretić smatra da je: "kao najsudbonosnija nam etnuta srpskim socijalistima u doba balkanskog i prvog svelskog rata", i da su ovi dosledno sprovodeći stavove svog p rogram a i D nige intem acionale glasali protiv kredita i odlučno krilikovali vladinu politiku prem a Albaniji, što im nije smetalo da se uključe u borbu protiv agresora, ipak treba primiti sa rezervom , je r, autor, zaključuje da usled nerazvijenosti radničkog pokreta i kao dio svog naroda: "oni su bili upućeni n a one putcve nacionalno oslobodilačke koje je dotadašnji razvitak afirm isao... U ovakvim uslovim a klasni interancionalizam srpske socijaldem o­ k r a t e išao je ispred društveno-političkog razvitaka",27 je r d r M. Đordević je u isticanju ove pro­ blem atike određeniji, je r sm atra da se srpska socijalna deinokralija izjašnjavala protiv turskog i ostalih sistem a, ali put uništenja nije bio onakav kakav je buržoazija priprem ila, već, jedna dem o­ kratska revolucija-garantija kako za srpsko nacionalno oslobođenje, tako i za ujedinjenje svili balkanskih naroda.28 Daleko smo od saznanja da ovakve i slične naučne stavove stavljamo u okvir trcnuuiili dru­ štvenih zbivanja, ali m oram o uvek imati na um u da istoriograflja, posebno novija politička istorija naroda na ovim našim prostorim a, koja obuhvata i oblast srpsko-albanskih odnosa, ne sine biti opterećena nacionalno-rom anličarskim motivima i dosegnuti sam o ravan tradicionalne istorijske Škole. M išljenja sm o da se u tcorijsko-m etodološkim spoznajam a socijalne istorije m ora tražiti onaj "prauzrok" i teorijski okvir, neophodan za razum evanjc društvenih procesa (u osnovi istorijskili korena) koji odslikavaju naše doba. Zbog postojanja realnih m ogućnosti za zajednički život srpskog i albanskog naroda, upravo na ovim prostorim a, krajem osamdesetih godina, kada čitava vascljcna 25 Dr Ljuba Tadić: "Da li je nacionalizam naša sudbina?", Bgd. 1986. 26 "Književne novine", br. 731/87 sir. 12: Milan Kovačević u radu: "Tucovićevi principi I "Književnost", 4-5/88, piše o biću buržoazije kao klase, polazeći od teza da je u "konsliluisanoj teleologiji buržoazije kao klase opšteljudski interes konačno podređen njenom posebnom interesu", (str. 664). U tom smislu sagledava i karakter balkanskih ratova, iz kojih je korist povukla samo buržoazija pobedničkih zemalja, dok su zaraćeni narodi propadali: "Iako je Srbija pobedila u ratovima, srpski radni narod nije time ništa dobio već samo izgubio, a najviše su izgubili upravo radnici i siromašni seljaci. Ništa nisu dobili ni Srbi u novooslobođenim krajevima, pošto im pod novom srpskom vlašću neće bili ništa bolje nego pod Turcima", (str. 665). 27 dr Veselin DURETIĆ "Koncepcije rješavanja nacionalnog pitanja u socijalističkom radničkom pokretu", u zborniku "Nacionalno pitanje i jugoslovenski federalizam", Beograd. 1983, str. 96. 28 "Specifičnosti postanka i razvitka jugoslovcnskih nacija", navedeni zbornik, str. 72.

118

ide u velike ekonomske, političke, kulturne integracije, (a bratstvo, religija i nacionalna tolerancija medu narodima postaje ttslov opšteljudskog bilisanja), neophodno je pronaći prava rešenja i prave odgovore.

8. 2. "Srbija i Arbanija " Dimilrija Tucovića - od osporavanja do mila

Odmah po izlasku iz Štampe, 20. januara (2. februara) 1914. godine, knjiga "Srbija i Arbanija" izazvala je interesovanje zbog kritike politike srpske vlade u Albaniji. Dušan Popović, u "Borbi" od 16. (29) februara 1914. godine, objavljuje prikaz pod naslovom "Jedna nova knjiga", ukazujući na dva pristupa koja postoje u srpskoj naciji prema albanskom problemu: "ali, uglavnom, sve Sto je u našoj javnosti pisalo o lome pitanju ima slabu vrednost. Ćela ta rpa literarnih sastava o lome problemu, koja se svakim danom pred nama sve viSc gomila, može se potpuno podeliti na ove dve kategorije: - bestidni pamfleti protiv Arbanije i Arbanasa, - vešle ili ncvcštc advokalskc odbrane Arbanije i Arbanasa, Ili su se neke slabosti ove zemlje i neke mane ovih ljudi generalisale i dovodile do paradoksa; ili su se po neke simpatične odlike te zemlje i toga naroda proširivale do preterane mcrc. Ili se psovalo, ili se u nebo uzdizalo... Tipičan predstavnik prve vrste jesu brošure Balkanikus i dr. Vladana; dok ova druga tendencija dobiju svog najpotpunijeg, najlepšeg i nažalost, čini mi se, jedinog izraza u pisanju 'Radničkih novina'za vreme balkanskog rata."29 Dva meseca kasnije, 16. (29) aprila, u listu "Borba" DimilrijcTucović je prinuđen da u članku; "Dogma ili teorija" polemiše sa stavovima izrečenim u "Srpskom književnom glasniku" od 1. aprila 1914. godine. Na primedbu nepotpisanog autora članka da: "Pisac za ljubav svojih dogmi često i olako prelazi preko interesa svoje zemlje i svoje nacije, zaboravljajući potpuno, koliko ne samo nacionalizma, već i imperijalizma ima u nemačkoj socijalnoj demokratiji. Više vođenje računa o stvarnosti, a manje o teorijama: više vođenja računa o sopstvenim nacionalnim interesima, manje vrednosli Marksu, Engelsu i Kauckom - sve bi todoprinclo vrednosti ove inače interesantne knjige”, Tucović u pomenutom članku odgovara: "Mi smo privržcnici te teorije i njoj blagodarimo za sve čega bi dobroga u našem radu bilo, pa i za ono Što dobroga ima u našoj knjižici 'Srbija i Arbanija" pisanoj bez ikakvih velikih pretenzija... Koliko ima uglednih socijalističkih pisaca i socijalističkih organa, koji su o Arbaniji govorili sasvim drugačije nego mi, koji su arbansko pitanje sasvim drukčije zasnivali i o njemu Često puta direktno suprotne konzckvencc izvodili, nego naša partija. I loje sasvim razumljivo. Raspravljanje arbanskog pitanja moralo je dovesti do različitih rezultata i pri istom gledištu, prosto zbog toga, što se ima posla sa prilikama koje se lamo malo poznaju. "30 29 DuSan Popović: "Jedna nova knjiga". "Borba", broj 5,1914, str. 125. 30 Najznačajnije delo, "Srbija i Arbanija", nastalo je kao rezultat dugogodišnjeg interesovanja za takozvano "albansko pitanje", (Tucović još 1910. godine u članku: "Albansko pitanje" podržava borbu Albanaca za stvaranje nezavisne nacionalne države). Iz samog podnaslova knjige: "Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije", vidi se namera autora izrečena u predgovoru knjige: "Više obaveštenja o prilikama i sukobima interesa na tom kraju Balkana treba da posluži pravilnijem shvatanju prilika u Arbaniji i stvaranju boljih odnosa između srpskog i arbanskog naroda" (navedeno delo, str. 4, izdanje 1914. godine). Dušan Popović u "Borbi 1914. godine ističe razloge zbog čega ovo delo treba da izađe pred evropsku javnost: "Korisno bi bilo da drug Tucović izađe sa ovim svojim idejama i pred evropsku javnost. Po mom mišljenju knjiga bi se u tom slučaju mogla malo reformisati"... "Nije reč samo o protestu srpskog proletarijata protiv arbanske politike naše buržoazije, treba spašavati i ugled srpskog naroda pred kulturnim demokratskim evropskim svetom, ugled kome su Balkanikus i Dr. Vladan naneli težak udar izlazeći sa svojim brošurama pred evropsku javnost "Borba" broj 5,1914, str. 131.

119

G rađansko shvalanjc o nacionalnim odnosima naroda i nacija na Balkanu uglavnom sc svodilo na "istorijsku ulogu Srbije" u rešavanju balkanskog pitanja. Počevši od 1844. godine od NaČcrtanija i 1. Garašanina, preko ulicaja M ihailovc koncepcije "Velike Srbije", i kasnijih shvatanja Vladimira Jovanovića, i M ihaila Polit Desančića o istočnom pitanju i balkanskoj federaciji, razvija se građan­ sko shvatanje nacionalnih odnosa zasnovano na tradicionalnom shvatanju "srednjovekovne držav­ nosti" koja u novim islorijskim uslovim a opravdava osvajanje teritorija i teritorijalna proširenja. B uržoaski, građanski ideolozi novijeg doba: Vladan Dordević, Stojan Protić, produbljuju ranije stvorenu koncepciju, koja u tadašnjim m edunarodno-političkim uslovima i unutrašnjim zbivanjima dobija m ogućnost da sc konačno dcliinično i ostvari.31 Vladan Dordević u knjizi: "Arnauti i velike sile", sm atrajući da sam o sirana država m ože u Arbaniji uvesti reda i od Arnauta pokušali da napravi jedan narod, koji je m ešavina plemena bez zajedničkog jezika, tradicije kulture i političke zajedničke prošlosti. On je pisao: "Kako mogu ljudi bez svesti o lome da su ikada sastavljali naročiti narod, danas već važili kao takav? U politici, a naročito u m eđunarodnoj politici m ože biti sam o reči o narodim a i nacijam a, a to Arnauti još nisu. Na osnovu socioloških i državno-pravnih teorija ne mogu se danas Arnauti smatrati ni kao narod, tek narod čini političku Činjenicu. Arbanasi još stoje na stupnju prcistorijskog razvitka. Oni sc mogu sm atrati sam o kao singenetična grupa. Arnauti će m orati barem još sto god. Čekati na pravo da sc nazovu nacija."32 Ovakvi i slični stavovi podstiču Dim itrija Tucovića da napiše studiju "Srbija i A rbanija", značajnu i u današnje vreine za izučavanje istorijskih korena međunacionalnih odnosa na Balkanu. Objašnjavajući nepravilna shvatanja Vladana Đordevića: "za ekonomski razvitak Srbije njoj je izlaz na m ore bczuslovno potreban. I za veće i bogatije države nego S toje Srbija nije laka stvar biti odvojen, odsečen od m ora. Izlaz na m ore istinsko je životni uslov za S rbiju",33 Dimilrijc Tucović naglašava m eđunacionalni aspekt ovog problem a, sagledavajući ga kroz odnose srpskog i albanskog naroda u jednoj Široj istorijskoj dimenziji: "Sa politikom koja nije računala sa ljudima, sa plem enim a, sa narodom i prirodnom težnjom, da i Arbanija steče svoju sam ostalnost, Srbija je izgubila svaki dodir sa predstavnicim a albanskog naroda i njega odgurnula u očajnu m ržnju prema svemu srpskom !34 Ističući nacionalne osobenosti arbanskog naroda, plem ensku organizaciju, instituciju "krvne osvete", duhovni život naroda, ckonom sko-političke prilike između južne i severne Albanije, koje se vide i u verskoj pripadnosti, Dimitrije Tucović razotkriva shvatanja Vladana Đordevića, pogubna i za budućnost srpskog naroda: "Kao kulturniji narod mi imamo veće pravo da Arnaute napravim o našim sugrađanim a, da ih mi vodim o, naravno pod garancijom , koje daje svaka prosvećena admi­ nistracija svojim građanim a, nego što bi ga imali neobrazovani i u građanskim i političkim slobo­ dam a neuki Arnauti da oni uzm u Srbe pod svoju upravu".35 Brojne su bile i polem ike u građanskoj istoriografiji o odnosu klasnog i nacionalnog interesa, posebno kada je reč o takvoj ličnosti kao S toje Dimitrije Tucović. Slobodan Jovanović, istaknuti predstavnik građanske istoriografije, 1935. godine piše za D im itrija T ucovića d a je živeo u ovom

Vaša Čubrilović: “Stav građanskih pokreta i ljudi preina nacionalnom pitanju početkom XX veka", u: "Istorijn političke misli u Srbiji XIX veka", Beograd, 1955, str. 383; Dim itrije Tucovič 1913. godine u jednom od poznalij ih "Arbanskih pisama", objašnjava politiku Nikole PaŠića, posebno prema Albaniji, stavom da "našu vladu nisu ničemu naučili svi njeni skupi porazi u arbanskoj politici i d a je događaje na granici jedva Čekala da u nisku tih neuspeha unese jo š jedan, a broj srpskih i arnautskih grobova po A rbaniji uveča" ("Radničke novine", broj: 241, 242,1913. godine). 32 Dr Vladan Dordević: "Arnauti i velike sile", Beograd, 1913, str. 141. 33 Isto, kao i pod 2, str. 141. 34 D im itrije Tucović, "Srbija i Arbanija", str. 115. 35 Vladan Dordević: "A rnauti i velike sile", 1913, str. 177.

12 0

prriodu naše istorijc kada su nacionalna pitanja potiskivala sva druga, pa i socijalna: "On sc protivio podcli Albanije, koju su neki naši patrioti predlagali za vreme balkanskih ratova. On je osuđivao srpsko-bugarski rat od 1913. godine, kao bratoubilačko klanje. Na Balkanskoj socijalističkoj kon­ ferenciji 1909. godine, on je odbijao zahtev hrvatskih i slovenačkih izaslanika, da sc konferencija izjasni za jedinstvo jugoslovcnskih naroda, njemu sc pitanje nacionalnosti činilo od drugostepene važnosti.1,36 Prva knjiga koja sc značajnije bavila životom i dclom Dimilrija Tucovića, autora Nikole M. Popovića ("Dimilrijc Tucović - njegov život i delo", Beograd 1934. godine), izazvala je velike reakcije ondašnje javnosti. Sledeće godine izdala je posebna brošura: "Povodom jedne knjige o Tucoviću", autora Radovana Vukovića, gdc autor piše: "Svega da napomenemo onima koje interesuje Tucović i razvoj socijalizma u Srbiji, da knjigu treba čitati, ne kao marksističku studiju o tome, već kao običnu stvar kakve danas pišu liberalistički buržuji, koja nam može koristiti, ali samo ako umijemo da je čitamo. ”3637Autor naglašava da je po prvom: "nacionalnom, Tucović imao potpuno izgrađen stav, pripadajući onoj maloj grupi Marksovih učenika kojima je to pitanje bilo jasno... Znajući da proletarijat potlačenih nacija, pored klasne, robuje i nacionalno, on je svjestan da sc takav pokret mora pomagali, jer to je pokret širokih masa protiv ugnjctaiora. Naravno, njihov nacionalizam nije računski kao Stoje to slučaj kod njihovog vodstva, koje sc bori za vlast, a ne slobodu."3839 Veseliti Masleša u listu "Proleter" 1942. godine objavio je članak: "U čemu je smisao bratstva balkanskih naroda", suprotstavljajući socijalističko shvalanjc buržoaskim učenjima o mogućnosti rešavanja balkanskog pilanja, posebno međunacionalnim odnosima između naroda koji žive na ovim prostorima: "Kao protuteža Mihailovoj koncepciji o hegemoniji Srbije i srpske dinastije na Balkanu, Svetozareva koncepcija, uprkos svemu, otkriva prava stremljenja balkanskih naroda, koji će kasni­ je, u doba imperijalizma, kada sc nacionalno pitanje na Balkanu postavi u svojoj oštrini, da nade svoga naslednika u periodu pred prvi imperijalistički rat, u Dimitriju Tucoviću, koji u svojoj knjizi 'Srbija i Arbanija', demaskira velikosrpski imperijalistički stav prema Arbaniji, zalažući sc za jednu višu formu rešenja balkanskog pitanja - za Balkansku federaciju."3,3 U posleratnom razvoju brojna su istraživanja i naučna saznanja vezana za život i delo Dimilrija Tucovića. Tako, 1946. godine ponovo se štampa Tucovićeva knjiga: "Srbija i Arbanija". U pred­ govoru svoje knjige: "Članci 1941-1945", M. Dilas naglašava, 1946. godine: "Tucović nije bio slučajna pojava. On je nikao u borbi srpskog naroda za nacionalni opstanak, u vrijeme kada je čitav svijet bio obuhvaćen groznicom priprema imperijalističkog rata, a šire mase u Evropi, naročito siuia buržoazija, bila opijena i zapaljena šovinističkom propagandom. Tada su postojala dva puta kojima je mogao ići srpski narod: put kojim gaje vodila buržoazija - osvajanje ludih teritorija i porobljavanje drugih naroda uz 'podršku' imperijalističkih velesila, borba sa drugim državama oko podjele plijena koje je otet Turskoj i - put koji je predlagao Tucović - bratstvo i jedinstvo balkanskih naroda (na osnovu potpune ravnopravnosti) u borbi protiv imperijalističkih velesila, i za njih vezanih 'domaćih' imperijalističkih vlada".

36 Slobodan Jovanovie: "Portreti iz istorijc i književnosti", Beograd, Novi Sad, 1963, sir. 293, tekst iz 1935. godine. Radovan Vuković: "Povodom jedne knjige o Tucoviću", Beograd, 1935. str. 18. 38 Isto kao pod.br. 11, strana 18 39 Veselin Masleša: "U čemu je smisao bratstva balkanskih naroda", "Proleter", br. 16,1942. 121

M oša Pijadc, povodom 35-godišnjccc smrli Dimitrija Tucovića, ističe značaj njegovog slava da će m edubalkanska zajednica bili moguća tek kada sami balkanski narodi uzmu svoju sudbinu u svoje ruke: "Balkansku federaciju moći će balkanske države da ostvare samo onda, i tek onda, kad u njima bude u punoj meri vladala sloboda i dem okratija, kad narodi budu upravljali svojom sudbinom , a ne njihovi kapitalisti'1.40 Intcresovanje za Tucovićevo viđenje međunacionalnih odnosa na Balkanu u prvim posleratnim godinam a, kao i narednih godina ne jenjava, tako da se u časopisu "Republika" 1947. godine pojavljuje prikaz knjige Srbija i A rbanija.41 O stavovim a Dim itrija Tucovića vezanim za albansko pitanje, ipak, je pisano veoma malo. Postoji fond naučnoveriflkovanog saznanja uglavnom je nastao u prigodnim prilikam a, ili je sadržan' u stavovim a SSDP o ovom veom a važnom problem u. Jedna od retkili studija: "Srpski socijaldem o­ krati i nacionalno pitanje", autora Dušana Lukača, razm atra slučaj Dimitrija Tucovića, (ne samo kao političkog vode već i teoretičara), za shvatanje nacionalnih odnosa na Balkanu, naročito između srpskog i albanskog naroda: "Otkrivajući osvajačke aspiracije srpskog militarizma prem a Albaniji i pobijajući teorije buržoaskih srpskih teoretičara o životnoj nesposobnosti albanskih plemena da se uključe u civilizovani svet i da žive sam ostalno, Dim itrije Tucivić je neposredno pred I svetski rat napisao studiju "Srbija i A rbanija", u kojoj je dokazao nužnost i nem inovnost saradnje i pošto­ vanja srpskog i albanskog naroda kao preduslov njihovog zajedničkog opstanka i prosperiteta, naročito u prostranim područjim a, gde ova dva naroda žive izm ešano."42 U pogovoni knjige "Srbija i A rbanija", 1974. godine, Radoslav R atković, naglašavajući prin­ cipijelnost Dim itrija Tucovića, piše: "Tako on u Srbiji i Arbaniji optužuje Nikolu Pašića zbog spoljne politike, 'koja je dobila izraze u njegovoj sposobnosti da nešto hoće i neće u isto vrem e' i koja 'ostavlja, istina, njenom rukovodstvu otvorena vrata, na koja će se od najozbiljnije preuzetih koraka moći povući kao od pokušaja na koji se ozbiljno nije ni m islilo, ali te pokušaje srpski narod je skupo platio".43

40 "Borba", knjiga 1.1910, sir. 70: Moša Pijade; "Izabrani spisi", knjiga 5, tom I, str. 733. 41 Živojin Cvetković: "Primeri dijalektike kod Dimitrija Tucovića i D. Popovića u vezi sa Albanskim i Balkanskim pitanjem", "Republika" XIV, 1949, broj 194; Tucovićevo dijalektičko shvatanje makedonskog pitanja". “Repu­ blika" XVIII, 1951, br. 270. 42 Dr Dušan Lukač: "Srpska socijalna demokratija i nacionalno pitanje", Beograd, 1970, strana 32, SANU, Odeljenje društvenih nauka. Na naučnom skupu SANU 1970. godine o temi: "Razvoj socijalističke misli u Srbiji do 1919. god." dr Ali Hadri podneo je naučno saopštenje: "D. Tucović o albanskom pitanju". Autor naročito ističe da "Tucovićeva ocena albanskog nacionalnog pokreta (1878-1881) toliko je dragocena da predstavlja pravu riznicu za današnju istorijsku nauku, premda je savremena istoriografija znatno napredovala u rasvetljavanju ovog problema. Tucović ukazuje na to da je albanski pokret za autonomiju dostigao vrhunac u vreme prizrenske lige (1878-1871) i da su siromašni slojevi bili glavna snaga čitavog tog pokreta" (str.6). Verovatno iz tih razloga autor smatra: "U ovoj knjizi istorijski materijalizam je u srpskoj političkoj literaturi postigao jednu od prvih i najznačajnijih pobeda" (str. 4) 43 D. Tucović: "Srbija i Arbanija", Beograd 1974, reprint, str. 125. 122

8. 3. Istoriografske kontroverze Tucovićevih pogleda o albanskom nacionalnom pitanju*

Kada se razmatra doprinos srpskih socijalista, posebno socijaldemokrata razvoju revoluci­ onarne teorije i prakse KPJ, odnosno Saveza komunista Jugoslavije, kada je reč o nacionalnom pitanju, pažnju zavređuje nekoliko pitanja, čiji pojedini segmenti zadiru i u današnje doba. Naime, neophodno je kritički revalorizovati naslede srpskih socijaldemokrata, kada je reč o ideji klasne i nacionalne emancipacije naroda na Balkanu, ideju i realnost balkanske federacije, ponovo preispitivati i objektivno naučno valorizovati pojmove o navodnom postojanju "srpskog imperijalizma", koji će krajem tridesetih godina prerasti u komintcrnovsko-boljšcvičku kategoriju"vclikosrpski hegemonizam i imperijalizam", ali i spoznati stvarne teorijsko-poliličke domete Tucovićcvog dela, pogotovu kada je reč o kritici austromarksističke teorije nacije i rešavanja naci­ onalnog pitanja. Ali, i čitav korpus i danas otvorenih pitanja koja se dotiču srpsko-albanskih odnosa, kako ili neki neprincipijelno i tendenciozno poimaju u propagandnim publicističkim spisima, kao na primer, u brošuri: "Srbi i Albanci", sa podnaslovom: "Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878-1914", publikovanoj u Ljubljani 1989. godine. Ovakav razgovor već unapred isključuje ideološko viđenje socijalne istorije, kao i njoj saobraznih društvenih i naučnih zadataka istoriografije. Naprotiv, zaliteva objektivnu istorijsku sintezu, gde u prvom planu stoji naučna istina, pa tek onda još uvek aktuelan (istina u sve manjim dozama) i jedino legitiman govor i kominternovsko-boljševički politički diskurs izražen kroz monopol poli­ tičkog voluntarizma i revolucionarnog subjekta u čijim se brojnim istorijskim verzijama, neretko, prepliće nauka i ideologija otuđenja i sputana ideologijom, reducirana istorijska svest, ideologizirana misao i zatomljena istorija. Na nekoliko primera nakon ovih polaznih polit-istorijskih metodoloških napomena želimo da pokažemo Tucovićev teorijsko-polilički opus, kao i teorijsko naslede srpskih socijaldemokrata i danas podleže teorijskoj i neideologiziranoj kritičkoj revalorizaciji. Ne samo zato što to navodno "nameće trenutak u kome se nalazimo" (kako često čujemo sa političkih govornica i novinskih napisa) već kao potreba za istinom, koja kao i kritička, socijalna istorija, neopterećena ideološkim nalsagama, (da ne kažemo u jedino dozvoljenim marksističkim pogledima na svet" a time i naučnim, kako govore i pričaju neodogmati) postaje egzistencijalna potreba, ne samo kao do juče - klase i partije, već i pojedinca, građanina, kao masovnog potrošača i subjekta istorije. Tucoviću su polit-istorijsku kategoriju "srpski imperijalizam", koja se, inače u knjizi: "Srbija i Albanija" nigde ne spominje, imputirali Milovan Đilas, u uvodnom delu posleratnog izdanja knjige "Srbija i Albanija", gde krilikuje imperijalizam srpske buržoazije, koji po njegovim rečima sputava nacionalni razvoj albanskog preporoda, i Ali Hadri, bivši istoričar iz Prištine, koji je na naučnom skupu 1970. godine, posvećenom razvoju socijalističke misli u Srbiji, u Tucovićcvom delu jedino video njegov pravilan prilaz albanskom nacionalnom preporodu, i Prizrenskoj ligi. Oni su nekritički ukazivali na "imperijalizam” srpske buržoazije, i potrebu da se albanski narod zaštiti od zavojevačke "na momente i krvave" politike srpske buržoazije. Njihovo pisanje o srpskom imperijalizmu, potvrda je krajnjih komintemovskih teza o hegemoniji Srba. Ovaj relikt prošlosti, postao je istorijski argument više albanskim nacionalistima u njihovom separatističkim političkim zahtevima i decenijskom genocidu nad Srbima i Crnogorcima na Kosovu. Dominanuio pitanje u Tucovićevom odnosu prema naciji i nacionalnom pitanju, pogotovu albanskom pitanju, često se postavlja kao niz dilema: d aje "pogrešio u oceni albanskog pitanja", "daje izdao srpsku nacionalnu stvar u pitanju srpsko-albanskih odnosa". Mora se, ipak, priznati, daje studija: "Srbija i Albanija" ipak pisana iz praktično-političkih razloga jedne opozicione poli­ tičke partije radničke klase, koja je delovala u srpskom građanskom društvu i u parlamentu se borila za političku vlast, odnosno, zalagala se za socijalnu revoluciju. Pri tumačenju Tucovića ide se Čak I

* Ovaj rad štampanje u časopisu: "Marksistička misao", Beograd, br. 2/90

I

123

i dotle da se poziva na novinske članke Trockog o strahotama koje je srpska vojska počinila u toku balkanskih ratova iz 1912-13. godine, (koji je kasnije redigovao i sam autor, u autobiografiji iz 1929. godine), a nerado se gleda i na onu drugu, istina manje poznatu i obimnu stranu iz Tucovićevog bogatog stvaralačkog nasleda, gde on piše i o egzodusu Srba sa Kosova, (nazivajući ga "Starom Srbijom ", znači, iskonskom svetom "srpskom zem ljom "), ispred albanskog zuluma i vekovne tiranije jednog naroda, koji se na ove prostore doselio iz Albanije, ili, pak, usled metanastazičkih kretanja na Balkanu, spustio sa okolnih planina, iz stočarskih katuna. Tucović je u studiji "Srbija i Albanija" iz 1914. godine odslikao ova istorijska migraciona kretanja i euiičke procese slično Cvijiću, koji je proučavajući balkanske narode naslutio, ali i opisao, pa i predvideo neke euiičke procese na Kosovu. Naime, Tucović je pisao kako se "srpski element povlači severoistočno, dublje u unutrašnjost i bliže severnoj granici, ostavljajući u starim krajevima stare srpske spomenike, u sredini isključivo ili pretežno albanskog naroda", i to u studiji "Srbija i Albanija", što se do sada predviđalo i u tum ačenju stavljao naglasak na kritiku srpske buržoazije.44 Stoga, danas se ne mogu optuživati srpski socijaldemokrati, posebno D. Tucović, Dušan Popović, da su nekritički veličali nacionalni razvoj albanskog naroda, a zanem arili u ime doktrinam ili, kako je pisao Slobodan Jovanović, nacionalne interese sopstvene nacije. Današnji zagovor­ nici ideja ondašnje građanske Srbije, moraju imati u vidu izveštaj SSDP koji je upućen Internaci­ onalnom socijalističkom birou 7. septem bra 1912. godine. Naime, još ondašnju socijalističku de­ m okratsku evropsku javnost obavestili su baš srpski socijalisti d a je u: "Makedoniji i Staroj Srbiji nastalo strašno pustošenje sela i ubijanje u masi čipčija, sveta koji živi na spahijskom imanju." U pismu se dalje kaže, da su: "pak nastali širom M akedonije i Stare Srbije pokolji Čipčija, razoravanje i paljenje sela, da je neminovan ustanak stanovništva tih pokrajina". Čipčijc su, radi pojašnjenja, slovensko stanovništvo, tada još uvek u ropskim , feudalnim stegama. Stoga, oslobo­ đenje ovih čipčija, slovenskog i hrišćanskog stanovništva u balkanskim ratovim a, pre svega, od ropskog feudalnog položaja, ne može se proglašavati "srpskim osvajanjim a", tim pre, Stoje i Lenjin ove ratove okarakterisao kao napredne, dakle, oslobodilačke. Pojedine današnje nacionalne istoriografije, na prim er m akedonska, pa i albanska, stepen svoje naučne legitimnosti treba da nalaze u objektivnoj m arksističkoj sintezi istorijskih zbivanja, a ne da previđaju istorijske procese i zbivanja koja se ne sm eju proizvoljno tumačiti. Zato su u današnje doba indikativna tumačenja teorijsko-političkog opusa srpskih socijalista, posebno Dim itrija Tucovića. Osporavanje oslobodilačkog karaktera balkanskih ratova više nacionalnih istoriografija, na prim er u m akedonskoj, u funkciji je dnevno-političkih interesa, odnosno, nacionalnog određivanja m akedonske nacije. Isto tako, jednostrano tumačenje Tucovića u albanskoj istoriografiji Jugoslavi­ je , rezultat je neobjektivnog i nekritičkog sagledavanja teorijsko-političkog opusa Tucovićevog dela, pošto se sam o afirm išu oni stavovi koji govore o nacionalnoj afirmaciji albanske nacije i nacionalooslobođilačkiin pokretim a u prošlom veku. Jedna objektivnija istorijska analiza pokazala bi nacionalističku zaslepljenost albanske istoriografije, ali i nekih tumačenja u srpskoj istoriografiji u posleratnom periodu, koja vuku korene iz predratne boljševičko-kom internovske Tucovićeve spoznaje, na prim er u Krležinim radovim a.

44 Videti opširnije: Radojica Taulović: "Tucović i Kosovo", Beograd, 1988; Prikaz ove studije, autor je objavio u "Komunistu", 21. april 1989. pod naslovom: "Ponavljanje istorije".

124

Tucovićcva knjiga "Srbija i Albanija" na posredan način, akmclna je i u današnje doba. Brojne polemike i različita viđenja lijenili političkih i naučnih dometa, često su izrazitog idcjno-poliličkog naboja, i u službi dncvno-poliličkih zbivanja, što znatno opterećuje do sada postojeći naučni fundus istoriografskili occna.43

45 Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija, reprint izdanje 1974. godine, pogovor dr Radoslav Ralković, sir. 125. M. Krleža je još 1924. godine pisao povodom Tuco viče vc knjige o Arbaniji: "U kaotično vreme, kada je gotovo čitava Beogradska javnost zahtijevala da se Albanija osvoji, postavio je Tucović svoje neoborive protuteže. Njegova knjiga značila je u ono vrijeme, kada je napisana, smion i poštovanja vrijedan čin" (Panorama pogleda pojava i pojmova, 1924. godine). O nekim tumačenjima Krležinog odnosa prema socijaldemokratskom i radničkom pokretu Srbije, videti: Radojica Taulović: "Mrlje na barjaku, Miroslav Krlcža o albanskom pitanju", "Borba", 29-30. avgust 1987. str.8. Osporavanje Tucoviča i srpskih socijalista, postalo je sastavni deo gotovo svake rasprave o srpsko-albanskim odnosima. U raspravi povodom Bogdanovićevc "Knjige o Kosovu", u Filozofskom društvu Srbije, 22. aprila 1987. godine oglasio se i jcromonah, dr Atanasijc Jeftić, profesor Bogoslovskog fakulteta SPC u Beogradu. U prilogu-raspravi: "Dva kratka svedočanstva o Kosovu", dr Jeftić kaže, da ova knjiga "ima i drugih značajnijih momemata, svojih nesumnjivo naučnih zasluga, kao Što je, npr. tačna i stručna procena stanja na Kosovu u Srednjem veku, i za vreme turskog ropstva, pa zatim procena pravog karaktera "Prizrcnske lige", pa uloga kominternovske koncepcije o stavu Komunističke partije prema pitanju srpskog Kosova gde su sasvim dobro prikazani antisrpski stavovi socijaldemokrata i Dimitrija Tucoviča, i na kraju značajna kritika ocene razvoja kosovske autonomije." A. Jeftić: "Od Kosova do Jadovna", Beograd, 1987, str. 78. O genezi istorijske svesti o Albancima i Jugoslaviji, u nizu drugih, pisao je i slovenački pisac Taras Kermanuer. U "Šesnaestom pismu srpskom prijatelju" objavljenom u "Književnosti", (br. 1914,6. septembra) 1987. godine, piše, "daje o tome, kako su Kosovski Albanci za Srbe opasni, čuo veoma kasno, tek u drugoj polovini šezdesetih godina. Većina srpskih intelektualaca, koji su danas prvi govornici antialbanskih bedema, tada nije imala ni pojma o toj ugroženosti. Nisu hteli ni da čuju pesmicc o nacionalnim antagonizmima. Bili smo primeran jugoslovcnskc inteligencije. Misao mojih srpskih drugova bila je anacionalistička, levo marksistička, u dobroj tradiciji srpskog internacionalizma, recimo Tucoviča." (str. 20-21).

125

"Srbija i A rbanija", Dimitrija Tucovića, poslala je »sud našeg doba, a ponekad prom akne, kao fraginenat i u proznim delim a,46 ne ostavljajući ravnodušnim gotovo nikoga. S vrem ena na vreine u publicističkim napisim a Tucović ponovo izbija kao "neuništiva ptica feniks" i u naše doba, stalno nas podsećajući na duboke korene srpsko-albanskih odnosa u prošlosti, a posebno u sadašnjosti. O tuda i stalno preispitivanje stavova srpskih socijalista, posebno kada je reč o naciji, naci­ onalnom pitanju, a ponajviše nacionalnim odnosima naroda na Balkanu. O sporavanje Tucovićevog teorijskog opusa i političkog angažm ana, kao prvaka socijalističkog pokreta Srbije, u prvoj deceniji 20. veka, bilo je dvostrukog karaktera. Jedni su mu osporavali nacionalni karakter klasnog pokreta kom e je pripadao, a drugi, kao na priincr, Ante Ciliga, u "Borbi" 1923. godine, (slično su pisali D em etrović, a i Krleža u rom anu "Zastave"), čak su i njegove sledbenike u KPJ proglašavali za idejne sledbenike srpskog imperijalizm a, Stoje bio izraz negativ­ nog odnosa prem a socijaldem okratskim korenim a partije, i poslcdica uticaja Kominterne. I jedni i drugi, bilo d a je reč o građanskim , ili teoretičarim a m arksističke provenijencije, kod Tucoviča ne uviđaju jedinstvo klasnog i nacionalnog pitanja ispoljeno kroz istorijsku nužnost i neminovnost socijalne revolucije, ne sam o u Srbiji već i šire, na Balkanu, što je na izvornom tragu izvorno m arksističke Svetozarcve misli, o socijalnoj em ancipaciji Čoveka i nacija. Dom inanuio pitanje u Tucovićevom odnosu prem a naciji i nacionalnom pitanju, pogotovu albanskom pitanju, često se postavlja kao više dilema: d a je "pogrešio u oceni albanskog pitanja", " d a je izdao nacionalnu stvar u pitanju srpsko-albanskih odnosa", "Srbija i Arbanija", pisana je iz praklično-poliličkih razloga jedne opozicione političke partije radničke klase, koja je delovala u građanskom društvu, a ne na osnovu ugroženih egzistencijalnih interesa srpskog naroda". Pri tome se ide Čak dotle da se poziva na novinske Članke Lava Trockog o strahotama balkanskih ratova iz 1912. godine, koje kasnije redigovao sam autor47 a nerado se gleda i na onu drugu, istina manje poznatu i obimnu stranu iz Tucovićevog bogatog stvaralačkog nasleda na priincr, u studiji "Srbija i Arbanija" iz 1914. godine, kada piše i o seobi Srba sa Kosova zbog albanskog zulum a, i vekovnim pritiscim a na hrišćane za prelazak u m uham edansku veni. Uzroke ovim seobama starosedclaca Kosova, Tucović je video kao posledicu teškog položaja slovenskog stanovništva, kako piše "ne-

46 Tucović je dobra inspiracija i mnogim književnicima, pogotovo onim šio književna slova i ime, stekošc "obrađujući u prozi teme iz naše novije slavne istorije”. U romanu, "Knjiga o Milutinu",autora Danka Popovića, ("Književne novine", Beograd, 1986. godine, 16. izdanje) dobitnika nagrade "Isidora Sekulić", za 1985 godinu, glavni j unak Milutin Ostojić - Čeko, pripoveda: "... A Raka Trocki se uzmivo, krivo mu na Pavla. Brani Arnaute. Oni su kaže, ljudi nedužni, oni su narod siromašni, mlogo izrabljivani. Srbi su se grdno ogrešili o ovaj narod. 0 tome je knjigu napisao jedan naš prvak. U loj knjizi, veli Raka, grdno se osuđuje srpska vojska Što je olomlanc gušila arnautsku pobunu. Piše da su vojnici grdno postupali da su topovima tukli pobunjene Arnaute 1 njina sela..." (str. 28)... Raka se malo lecnu, a Pavle ga, vako, ŠCcpa za grudi. I opsova mu mater, tom Stoje piso knjigu o Srbiji i Arbaniji. Čuo sam ja za tu kuknjavu na ludom groblju - druže Pavle, psuje pisca te knjige, psuje njegove pristalice. Ta stranka je, veli Pavle, glasala protiv našeg ratnog budžeta i onda kad su Nemci nadirali prema Kraljevu", (str. 29) 47 Videti napis: Radojica Tautović: "Tucović protiv Horvata, Srbija i Arbanija nasuprot "Kosovskom pitanju", "NIN, br. 1965, 28. avgusta 1985, str. 33." Za Tucovića, ili "Protiv Tucovića", na ovim našim balkanskim i "balkanizovanim" geopolitičkim i naučnim prostorima, ponekad može značiti odbranu Tucovića od napada "savremenih građanskih teoretičara". Radojica Tautović "brani" Tucovića i u članku: "Tucović nije Branković". Na marginama knjige "Srbija i Arbanija", ("Borba", 16-17. januar 1988, str. 12) i piše o pokušajima žigosanja Tucovića, kao novog Brankovića: "Povod bi mogao da bude jedna greška u knjizi "Srbija i Arbanija". Načelno, Tucović je znao da se velike imperijalističke države razlikuju od malih kapitalističkih zemalja: prvi su kolonizatori, a druge - kolonije ili polikolonije. One prve vrše kolonizaciju putem izvoza kapitala. Ali, osuđujući okrutan način likvidaranja albanske pobune 1913. Tucović je zaboravio tu specijalnu razliku, pa je stoga pisao da onovremena Srbija može "već dostojno stupiti u vlasničko društvo Engleza, Holandana, Francuza, Nemaca, Talijana i Rusa". Jednom rečju, on je malu, agrarnu, prezaduženu Srbiju poistovetio sa velikim kolonizatorima, premda se tada nije moglo ni pomišljali na kolonizatorski eksport, srpskog kapitala. Ta greška nije dovoljan razlog da se pisac dela "Srbija i Arbanija" Žigoše kao novi Branković" 12 6

složnoga-suscdstva primilivnih, pljačkaških, neobuzdanih arnauLskih plemena, ili, čak njegovog gmbog pritiska", Stoje kulminiralo u godinama uoči balkanskih ratova 1912. godine.4" Kontroverze vezane za pojedine domete socijaldemokratske misli Srbije u istoriji srpskog naroda ponekad idu dotle daje u tumačenju istorijskih zbivanja čak prenaglašena istorija radničkog pokreta, na Sletu socijalno-poliličkih zbivanja u srpskom društvu, u periodu 1903-1914. godine, koji, pojedini autori smatraju za "najdemokratskijim u istoriji srpskog naroda". U nekim tekstovima, do sada zvanično nigde objavljenim, a naslalim u najvišim kulturnim i naučnim ustanovama srpskog naroda, konstalujc se da je demokratska građanska tradicija, za koju se Srbija borila i izborila u devetnaestom veku, zbog uskogrudnosti i neobjektivnosti zvanične istoriografijc, sve donedavno ostala potpuno u scnci srpskog socijalističkog i radničkog pokreta. ’ Ovo sužavanje islorijskc svesti, tradicije, i baštine srpskog naroda, iako tvrde autori ovog dokumenta koji do sada nije nigde zvanično publikovan, (izuzetak je publikovanjc takozvanog "Memoranduma" u Zagrebu: "MemorandiunSANU” (grupa akademika SANU o akluclnim društvenim pitanjima u našoj zemlji", objav­ ljeno u: "NaSc teine", br. 1-2/1989. str. 128-163) imalo je za rezultat tvrdnju da: "Čestiti i hrabri oslobodilački napori bosanskohcrcegovačkih Srba i čitave jugoslovenskc omladine, kojoj je pripa­ dala i Mlada Bosna, doživeli su sličnu sudbinu i pred islorijom bili potisnuli u drugi plan doprinosom klasne ideologije čiji su nosioci i tvorci bili austromarksisli kao osvedočeni protivnici nacionalnih oslobodilačkih pokreta". Nekritično svođenje klasne ideologije komunističkog i radničkog pokreta na ovim našim prostorima, isključivo na auslromarksisličku teorijsko-političku koncepciju, nije slučajno. Time se i želi, zapravo, pokazati daje socijalistička misao Srbije zasnovana isključivo na klasnim principima, i doktrini socijalizma, i gdc nema prostora za naciju i nacionalno pitanje, Sto je blisko predratnim occnama građanske istoriografijc o društvenim i političkim dometima misli Svetozara Markovića, (na primer, u redovima Slobodana Jovanovića*49 ili pak tada istaknutih srpskih socijalista. (Dimilrijc Tucović, Dušan Popović, Dragiša Lapčević). Međutim, u nekoliko radova, u stvari, publicističkih napisa u naše doba provejavajii mcsliinično i nešto drukčije occnc teorijskih dometa srpskih socijaldemokrata, posebno drušlvcno-poliličke misli Diinitrija Tucovića. Uglavnom se polazi od stava o suproistavljcnosii srpske i albanske istoriografijc, u smislu da jedni osporavaju pojedine segmente i političko-leorijske domete Tucovićcvog dela, a drugi ga nekritički veličaju, jer je to navodno u interesu njihove nacije. Polemika oko realnih istoriografskih problema prelazi na polje politike, i to one dnevno-poliličkog naboja, gdc prestaje važenje argume­ nata i valjanost naučne spoznaje, a istoriografija, bila ona srpska, albanska, Ui, ma koja druga, postaje sluškinja nacionalnih interesa i razbuktalih strasti, koje su daleko od racionalnog, pogotovu istorijskog prosuđivanja i vrednovanja ljudi i događaja.

Tucović u studiji "Srbija i Arbanijn", uzroke iseljavanja Srba sa Kosova i Metohije, vidi u: "prodiranju Arbanasa na Istok, u Staru Srbiju i Makedoniju", Stoje imalo utieaja na formiranje onog "poznatog arnautskog pojasa koji je vrlo vcrovalno. mogao biti jedan od uzroka Sto naša narodna revolucija 1804. nije otiSla dalje na jug". U viSc knjiga publikovana je istorijska grada koja se odnosi na srpsko-albanske odnose na području Kosova i Metohije krajem 19. i početkom 20. veka, a svedoči o nasrtajima povlašćenih albanskih begova i prvaka na hrišćansko stanovništvo, koje se zbog toga iseljavalo iz Stare Srbije i Makedonije. Opširnije o tome videti: Branko Perunčič: "Pisma srpskih konzula iz Prištine (1890-1900)", Beograd, 1985: Branko Perunčič: "Svedočanslva o Kosovu 1903-1913", Beograd, 1988; Tatomir Vukanovič: "Srbi na Kosovu". I, II. III, Vranje 1986. Milan Rakič: "Konzulska pisma" 1905-1911, "Prosveta", Beograd, 1985: NuŠič Branislav: "Kosovo" Prosveta, Beograd, 1986; Popovič Janičije: "Život Srba na Kosovu 1812-1912", Beograd. 1987: 49 Slobodan ^Jovanović istaknuli predratni pravnik i začetnik političke teorijske misli, u studiji: “Svetozar Marković", pisao je 1903. godine, da je Svelozarev "doktrinarizam učinio da se posumnja u njegov patriotizam, i za svoga života on je bio napadan kao nenacionalista, nego kao socijalista", i to samo zato, "Što je on toliko govorio o političkom uređenju ujedinjenja srpstva, da se moglo misliti da je za njega važnije to uređenje, nego sam čin ujedinjenja" (navedeno delo, Beograd 1903, str. 127,133). a tridesetak godina kasnije, na tragu ove misli i mladalačkih dana, bio je još određeniji: "Tucoviču se pitanje nacionalnosti činilo od drugostepene važnosti". (Slobodan Jovanovič: "Pokreti iz istorije i književnosti", Beograd - N. Sad, 1963, str. 293).

127

0 kontraverzam a i isioriografiji oglasilo sc i nekoliko intelektualaca mlade generacije, iz redova albanske inteligencije. Jedan od njih, filozof iz Prištine, d r Skeljzen M aliči, mišljenja je da su razlozi zbog kojih su srpska i albanska istoriografija u sukobu sadržani i u neprekinutoj balka­ nizaciji istorijskih argum enata, počevši od dokazivanja ko ima više istorijskih prava na Kosovu, Čime se dolazi, kako piše M aliči, do ključnog pitanja: "Prvi cilj kam panje koju je pokrenula srpska istoriografija i srpska publicistika, jeste, dakle, osporavanje legitimnih prava albanske narodnosti u Jugoslaviju, islorijskim argum entim a".50 Smatram o da skorašnja kritička usm erenost srpske istoriografijc na preispitivanje dosadašnjih occna socijaldem okratske misli Srbije, o nacionalnim odnosima srpskog naroda, sa ostalim naro­ dim a na ovim našim "balkanizovanim" prostorim a, pa u tom smislu i teorijskog nasleda, rezultat je doslignutg stepena kritičke i naučne, istorijske svesti i spoznaje, koja za jedini kriterijum ima samo naučnu istinu, a ne ideološke postulate opravdavanja političke istorije. Stanje u današnjoj albanskoj isioriografiji u Jugoslaviji, pokazuje suproUiu tendenciju: i dalje se nastavlja tutorstvo naciokratske politike nad istoriografijom , a ono malo pravnih naučnih radnika, isloričara na Kosovu, ulaže m aksim alne napore da razbistri i otrgne se od nacionalno-rom antičarskih tumačenja iz istorije, kojima se raspiruje albanski nacionalizam i separatizam prem a slovenskom narodu već skoro dva­ deset godina na Kosovu i Metohiji. Imajući to u vidu, Tucovićeva studija "Srbija i Arbanija", pisana u potpuno drugačijim društveno-istorijskim okolnostim a, danas m ože, u pojedinim ocenam a i tvrdnjam a, izazvati i neke kontorverze, na prim er u shvatanju albanskog nacionalnog preporoda, uticaja stranih sila na nacionalni razvoj ovog euio-poliličkog kolektiviteta ali, i asocijacije na zavo­ jevačku politiku srpske buržoazije, a ne srpskog naroda, u godinam a koje su prethodile I svelskom ralu. M eđutim , upravo u onim delovim a studije, koji nose duboko hum anističke pontke, gde sc ističe bratstvo i m ogućnost zajedničkog življenja srpskog i albanskog naroda, njihova upućenost, u današnje doba, kada su porem ećeni nacionalni odnosi na Kosovu, na međusobno pom aganje versku i opšteljuđsku nacionalnu toleranciju, predstavljaju neprocenjive vrednosti je r, umesto krvi i m ržnje, nude drugačije m ogućnosti za nužnu emancipaciju Čoveka i naroda, o kojima je i M arko M iljanov, svojevrem eno, pisao: m eđusobno razum evanje, čojstvo i junaštvo, i tolerancija. 1 pored ovakvih nastojanja da nauka bude u službi opšte ljudske tolerancije, a ne ideologije dnevne politike, još uvek ima kontraver/nih tumačenja teorijskog nasleda srpskih socijalista, pose­ bno Tucovića i njegovog odnosa prem a albanskom pitanju. Najočiglcdnija zloupotreba političkih stavova Dimitrija Tucovića u tumačenju albanskog na­ cionalnog preporoda, i interpretiranju balkanskih ratova kao zavojevačkih, a ne oslobodilačkih za narode u staroj Srbiji i M ekodoniji, kao i uloge srpske vojske u suzbijanju albanske pobune 19121913. godine, učinili su dr Šukri Rahimi i dr Zekerija C ana, istoričari iz Prištine, u prilogu: "Albanski nacionalni preporod", u zborniku: "Albanci", objavljenom 1984. godine u Ljubljani. Autori nisu prezali da u prcdslvaljanju razvoja albanskog nacionalnog pitanja od početka 19. veka do stvaranja albanske nacionalne države 1912. godine ne uvažavajući naučne rezultate u srpskoj isioriografiji,51 proizvoljno tumače pojedina zbivanja vezana za položaj Albanaca u turskom car­ stvu, i njihovo tlačenje hrišćanskog naroda u staroj Srbiji i M akedoniji, radi čega su se ovi masovno iseljavali počevši od 1878. do 1912. godine, bežeći od albanskog zuluma u Srbiji.

Š. Maliči: "Balkanizacija istorijskog argumenta”. "Ideje", 5-6/87.

51

0 stanju albanske istoriografijc u Jugoslaviji, rečito pokazuju i polemika vodena na stranicama "Književne reči" između ("Isloriju danas mnogo zloupotrebljavaju", "Književna reč", br. 309, 10. II. 1987. br 310, 25. novembra 1987.) isloričara iz Prištine. Na kritičke reči prof. dr. Emina Plane o pseudonaučnom karakteru kosovske (albanske) istoriografije koji prevladava u radovima nekih isloričara (na primer o etnogenezi), ali 1 zbivanjima iz naše novije istorije (Albanski nacionalni preporod, Prizrcnska liga, NOB-a, poslcralni razvoj), reagovao je prof. dr Zcf Mirdita: "Audiluer et alter paks" ("Književna reč", br. 313,10.1 1988.).

128

U lom pogledu, manipulisali su Jelom Dimiirija Tucovića, naslalim prc sedamdeset godina, pošlo je "nedopustivo u nauci služili sa occnama iz dela nastalog u političkim borbama i zbog polemike (sa srpskom vladom i njenom politikom izlaska na Jadransko more preko Albanije) iz sasvim pragmatičkih potreba dnevno-poliličke borbe, umesto podacima i rezultatima iz obima naučne literature. Delo Dimiirija Tueoviea, izuzetno vredno i sadržajno, sa mnogim lačnim zapa­ žanjima, nastalo je u sasvim drugačijim okolnostima i nije bilo naučnoislraživačkog karaktera”.52 U korišćenju Tueoviea za dokazivanje teze kako su Srbi ugnjetavali Albance, rušeći sela i ubijajući nezaštićene žene i dccu, sve u funkciji traženja islorijskih korena današnjeg terora nad Srbima i Crnogorcima na Kosovu, još dalje od svojih kolega iz Prištine, otišao je zagrebački akademik dr Branko Horvat, u knjizi "Kosovsko Pitanje". (Zagreb 1989. godine). Povezujući prošlost i sadašnjost, došao je do saznanja kako se "mlada srpska država našla u prošlom stoljeću između dvije imperije, olomanske i austrougarske. Egzistencijalni razlozi zahtije­ vali su širenje, a ekonomski izlaz na more. Cijela vanjska trgovina odvijala se preko Austro-Ugarske, Sto je značilo kolonijalnu zavisnost. Socijalist Dimilrije Tucović doveo je oba državna rezona u pitanje"53 pri tome, nemilosrdno se oslanjajući na napise Trockog i Dimiirija Tucovića o "zverstvima" srpske vojske nad albanskom sirotinjom. Horvat se u polemici sa dr Brankom Petranovićem, na pitanje da li zna za neki sličan primer, gdc su pripadnici naroda bili izloženi takvom pritisku, nasilju, kao što je to slučaj u poslednje dve decenije sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu,54 u polemičkom odgovoru usuđuje da ovo stanje na Kosovu, krajem osamdesetih godina, poredi sa 1913. godinom i ondašnjim srpskim nasiljem nad Albancima, rečima: "Na svoju, i našu civilizacij­ sku sramotu, moram da kažem da sličan primjer znam. Primjer je, na žalost, još mnogo gori. Radi se o pljački, nasiljima i ubijanju Albanaca, uključiv žena, djece, i staraca, nakon osvajanja Kosova od strane srpske i crnogorske vojske. O tome je kao rauii dopisnik izvještavao poznali nam ruski socijalist Lav Trocki. 0 lome je pisao i naš domaći, srpski socijalist Dimilrije Tucović. Postoje i drugi izvori".55 U nastojanju da korene današnjih sukoba između Srba i Albanaca na Kosovu pronađe u nekom "istorijskom svođenju računa između dva naroda", navodnoj "srpskoj grešnosti prema Albancima", Horvat namerno zaboravlja i onu drugu stranu Tucovićevog opusa, gdc on piše 1909. godine, "unutrašnje raspre i kulturna zaostalost sprečavaju kod Albanaca pojavu jednog nacionalnog po­ kreta, kao Što je srpski ili bugarski", a zahvaljujući njihovoj surovosti i žudnji za pljačkom, sultan ili je eksploatisao, pretvarajući ih u sredstvo za suzbijanje pokreta medu hrišćanskim narodima.56 Horvat, takode, jednostavno tumači Tucovićev tekst "Albansko pitanje" iz 1910. godine, gdc se jasno uočava Tucovićev istorijski realizam u sagledavanju političkog značaja nacionalnih pokreta Albanaca, još od Prizrenske lige, jer, piše da su "Amauti i suviše malo kulturan elemenat da bi njihov utisak nosio karakter naprednoga narodnoga protesta protiv mladoturske politike. Kao naj­ manje kulturan deo stanovništva u Turskoj Amauti ne mogu biti tumači naprednih težnji niti se uzroci njihovog ustanka nalaze samo u nazadnosli mladoturkse politike...". Međutim, Tucović, iako donekle, uvažava saznanja tadašnjih, autora, (verovatno je bio upoznat sa memorandumom srpske vlade: "Prepiska o arbanaškim nasiljima u Staroj Srbiji 1898-1899) o stradanjima Srba na Kosovu i Metohiji i oceni Albanaca i u negativnom svetlu, ipak, "albanske navike za pljačkom 52 Dušan T. Batakovič "Nasilje nad istorijom", Povodom knjige "Albanci", Cankarjeva založba, Ljubljana 1984; "Književna reč". br. 249, 2 5.1 1985: Povodom ovog napisa, reagovali su autori iz Prištine, u članku: "Kritika bez naučnog osnova", "Književna reč", 10. IV 1985, na šta je Balakovič uzvratio još jednim tekstom: Talsifikovanje prošlosti", "Književna reč", 25.10.1985. Isto, str. 23. 54 "Književne novine", 1. IX 1987. 55 "Književne novine", 15. XI 1987. 56 D. Tucovič, "Klanje po Turskoj", Sabrana dela, III, Beograd, 1980, str. 41.

129

suscdnih plem ena i naroda", ne izvodi iz teorije rase, krvi i tla, već, kao formirani marksist iz "nekulturne turske vladavine", kako piše, "Oni su te navike mogli upražnjavati jedino zahvaljujući neprijateljskom raspoloženju turskih vlasti prem a drugom naprednijem delu stanovništva... Šlavišc, turski vlasnici su povlađivali ovakav život Arnaula dok god su im ovi prctorijanci bili potrebni za ukroćivanje ostalih narodnosti". Tucovićcvo zalaganje za ideju balkanske federacije, pojedini istoriografi tum ače tako što sm atraju da ako prolivurcči ideji o stvaranju jugoslovenskc države, znači da u današnje doba ide na ruku "antijugoslovenskom konceptu". Tucović j e bio protiv austrom arksističkog koncepta rešavanja nacionalnih pitanja u Austro­ u g arsk o j, koje je Demetrović 11a ljubljanskoj socijaldemokratskoj konferenciji ocrtao kao: "konfe­ deraciju austrougarskih naroda". Znači, Tucović se, nasuprot konceptu "austrougarske Jugoslavi­ je " , u to doba zalaže za federaciju slobodnih balkanskih naroda, znači, u okvirim a ideje stvaranja jugoslovenskc države. Najnoviji prim er propagandnog rala koji se vodi protiv Srbije, sve pod plaštom nauke i objek­ tivnih istorijskih činjenica, predstavlja knjižica "Srbija i Albanci", sa podnaslovom "pregled politike Srbije prem a Albancima od 1878. do 1914. godine", u izdanju "Časopisa za kritiko znanosti", (knjiga Prva, i D ruga, Ljubljana 1989. godine). Ne sporeći autentičnost navedenih istorijskih izvora koji su pobrojani i sistematizovani u knjizi, ipak ostaje sledeće otvoreno pitanje: Ako je osnovna nam era autora ove knjižice da dokažu "navo­ dnu genocidnost" Srba prem a Albancima i u jednom islorijskom periodu, odakle bi se crpili razlozi za "istorijski račun Albanaca prem a Srbima u današnje vrem e", otkuda onda uplitanje srpskih socijadcinokrata u tu nam eru, imajući u vidu njihove dosledne i principijelne m arksističke stavove 0 klasno-socijalnim pitanjima rata, osvajačkim težnjama srpske buržoazije koje se ne smeju poistovećivati sa nacionalnim interesim a srpskog naroda, kao i odnosu klasne i nacionalne emancipacije u srpskom građanskom društvu na osnovam a socijalističke revolucije. Očito je da nam era nije u naučnim, već u političkim pretenzijam a. Pokazati i dokazali da je sadašnja politika SR Srbije, u stvari, nastavak one "velikosrpske" politike građanske Srbije, koja je apsolutizovala nacionalni interes nad klasnim , a internacionalno žrtvovala zarad nekritične apsolutizacije nacionalnih interesa, uz aklualizaciju veom a teškog sadašnjeg slanja međunacionalnih odnosa na Kosovu. O va knjižica, sa tendencioznim , istaknutim citatima, koji izvan stvarnog istorijskog m iljea, nem aju vrednost validne istorijske činjenice, nego fluidnog prenapregnutog ideolo­ škog opravdanja, služi dnevno-političkim interesim a i ciljevima: u funkciji je albanskog nacionali­ zm a i separatizm a, i najbolja je pomoć albanskim nacionalistima u dezintegraciji Jugoslavije i SKJ. Autori ove knjige nisu se makli dalje od svojevrem enog dom eta Ali Hadrija, a ostali su u ravni jednog Cilige, D em ctrovića, austrom arksističke konfederativne varijante razbijanja federativne Jugoslavije. Srpski narod ne stidi se Tucovića, njegova dela slobodno se prodaju u Srbiji, Čitavi timovi naučnih radnika bave se proučavanjem socijadem okratskc misli, organizuju se naučni skupovi. Tucović živi u svesti srpskog naroda, posebno u socijalističkoj tradiciji na koju se naslanja i današnji Savez kom unista. Povrem ene rasprave sa ciljem da se Tucović objektivno i kritički valorizuje, a ne d a se koristi u dnevno-političke svrhe,57 najbolja je odbrana njegovog dela, koje može biti i inspiracija i u današnje vreme.

57 Povrem eno u Savezu kom unista, a i Sire u društvu, oživaljava rasprava o teorijskom nasledu srpskih socijalista. T o je pozitivno, pod uslovom d a je naučno utem eljeno, a ne jednostrano, isključivo i u službi dnevno-političkih interesa. P rim er nenaučnog i nekritičkog interpretiranja je tvrdnja d r Dušana Dragosavca na 25. sednici CK SK Jugoslavije, avgusta 1989. godine, povodom sve zaoštrenijih m eđunacionalnih sporova koji se reflektuju i na neke sporove u isloriografiji, kako je problem izm eđu ostalog i u lome: "što na našoj zastavi nije svuda u Savezu kom unista D im itrije Tucović, već u delu oni koje je on okarakterisao kao imperijaliste i hegemoniste". Videti osvrt ovog autora: Dragan Subolić: "Kako je D im itrije Tucović postao argum ent protiv srpskog naroda" "Politika", 4. avgust 1989. godine.

130

IX ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Problem odnosa srpskih socijalista prema nacionalnom pitanju i fenomen nacionalnih odnosa naroda i nacija na Balkanu, nisu ozbiljnije, celovilije i studioznije istraživani. Do sada objavljeni radovi sa ovom temom, uglavnom su imali ograničeni naučni domet i značaj, jer su obrađivali izdvojene logičko-sadržajne celine: odnos srpskih socijaldemokrata prema ratu, imperijalizmu, kolonijalizmu, militarizmu, balkanskim ratovima, makedonskom nacionalnom pitanju, albanskom nacionalnom pitanju, aneksiji Bosne i Hercegovine. Ovakvo stanje u istoriografskim istraživanjima, uslovljcno je iz više razloga: — Još uvek nije urađena celovita studija o Svetozaru Markoviću. Dometi građanske isloriografijc su nedovoljni, i one, marksističke provenijencije, još uvek, ne dostižu validnu istorijsku sintezu; — Slična situacija je i sa teorijskim nasledem Živojina Žujovića, Vaše Pclagića i Mite Ccnića, čije će misli o nacionalnom pitanju, nacionalnim odnosima naroda na Balkanu, još dugo biti nedos­ tupne stručnoj i široj Čitalačkoj javnosti; Usvojivši Erfurtski program srpski socijaldemokrati su težište praktično-poliličke aktivnosti stavili na polje klasne borbe, mada uočavanje dijalektičkog odnosa klasnog i nacionalnog ukazuje na povezanost ove dve kategorije; — Shvatanje nacije kao razvojne istorijske kategorije nastalo kao rezultat političkih zbivanja u Bosni i Hercegovini, pojavi oslobodilačkih pokreta u više južnoslovenskih zemalja, navodi srpske socijaldemokrate na povezivanje klasnog i nacionalnog oslobođenja, ne samo u međunacionalnim okvirima, već unutar svake nacije kao neophodan preduslov dobrih nacionalnih odnosa; — Elementi tradicionalno građanskog metodološkog, pristupa u biti dogadajne, (a ne socijalne) istorije ogledaju se i u današnje vreme, u pristupima pojedinih isloričara, koji nacionalne odnose medu narodima i nacijama na Balkanu ne proučavaju kao istorijski uzročno-posledični odnos u zavisnosti od društveno-istorijskih uslova, već kao izdvojeni, pozitivističko-funkcionalistički poli­ tički proces i statičnu polilistorijsku kategoriju; uglavnom kao političku istoriju srpske socijademokratske partije. — Marksistički pristup izučavanju fenomena nacije, nacionalnog pitanja i nacionalnih odnosa, posebno iz domena novije političke istorije, podrazumeva shvatanje nacionalnih odnosa između naroda i nacija u teorijskom nasledu socijaldemokrata kroz polit-istorijsko shvatanje osnovnih

131

kategorija narod , nacija", "narodnost", "nacionalno pitanje", ne i/.mcJu naroda i nacije čime se nesvesno prihvataju prevazidene kategorije "istorijskih" i "ncistorijskili naroda", već između nacija istorijski form iranih i onih u toku sazrevanja nacionalne samosvesti u jugoslovcnskim zemljama i, nacionalnih manjina koje nem inovno postoje u "mozaiku naroda" na Balkanu; — Izučavanje nacionalnih odnosa naročito nacionalnog pitanja naroda i nacija na Balkanu ograničeno sam o na socijalističku m isao, posebno socijaldem okratsko teorijsko naslede ne daje potpunu sliku istorijskih socijalnih i političkih zbivafija, "povijesne stvarnosti", bez uvida u shvatanja građanskih teoretičara i koncepcija koji koji obeležavaju političku, ekonom sku, kulturnu, nadasve, društvenu, socijalnu stvarnost Srbije do I svetskog rala. Shvatiti stavove srpskih socijalista o naciji i nacionalnom pitanju, odnosno socijaldem okrata o nacionalnim odnosima na Balkanu, nem oguće je bez sagledavanja dm štvcno-ekonom skih uslova, odnosa klasnih snaga, upravo onih socijalnih snaga koje su istorijski pozvane da izvode društvene prom ene; — Radnička klasa koja se u Srbiji ubrzano razvija krajem XIX veka i početkom XX veka, J o h iu ju ć i u Srpskoj socijaldem okratskoj partiji najbolje onide klasne borbe, predstavlja se istaknu:n i pojedincim a: D ragovićem , Tucovićcm , Lapčevićem , Popovičem, Kaclcrovićcm, najboljim 1/ Jjn eim a radništva Srbije, koje shvata, da klasno oslobođenje podrazum cva i nacionalno, ali ne usm ereno protiv drugih nacija i nacionalnosti ("nacionalno i nacionalitctno"); — Istraživanje teorijskih osnova nacionalnih odnosa u radovim a Svelozara M arkovića i Živojina Žujoviča, u suštini je neophodan metodološki zalilcv, kojim se uspostavlja veza u istraživanju, nacije, nacionalnog pitanja a posebno nacionalnih odnosa između naroda na Balkanu "u prošlosti i sadašnjosti”, što ima dvostruko značenje: a) Iznalaženje sociopolitičkih elemenata koji spajaju narode Balkana u jednoj široj istorijskoj retrospektivi, i b) Objašnjavanje nacionalnih odnosa na Balkanu, u uslovim a prodora imperijalizma i koloni­ jalizm a, koji u osnovi sadrže interese velikih sila - "zavojevačkih sila jevropskih"; — Srpski socijaldem okrati, suprotno tvrđenjim a pojedinih autora, počinju se zanimati za nacionalno pitanje još 1904. godine, povodom zbivanja u M akedoniji, dok posle aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, sam a politička zbivanja utiču na razm atranje nacionalne problematike u praklično-političkim i teorijskim aktivnostima srpskog socijaldem okratskog pokreta; — Zanim anje za nacionalnu problem atiku posle 1908. godine, znači proširenje problem a sa nacionalnog pitanja naroda u Bosni i Hercegovini, na nacionalno pitanje naroda u staroj Srbiji i M akedoniji, u okviru "buržoaskog program a nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja", Što podrazumeva drugačije shvatanje značaja i uloge društvenih, socijalnih snaga: monarhije u građanskoj političkoj misli radničke klase i fenomena revolucije i federacije na Balkanu u socijalističkoj misli Srbije; — Dijalektički odnos klasnog i nacionalnog u socijaldemokratskoj misli Srbije znači rešavanjc klasnih i nacionalnih suprotnosti između i unutar samih naroda na Balkanu, . Što u jednoj široj dim enziji, podrazum eva revolucionarno menjanje nepravednih društvenih odnosa i suprotstavljenosti rada i kapitala.

U

Posle Svetozara M arkovića, od sedamdesetih godina XIX veka, Tucović jasno pravi razliku između nacionalizm a kao progresivnog i regresivnog društvenog fenomena, odnosno nacionalizma liberalne epohe i onog koji se formira u vrem e imperijalizma i kolonijalizma u prvoj deceniji XX veka i dobija drugačiji društveni sadržaj i značaj: "porobljavanje i eksploatacija naroda, od već form iranih nacija ali istovrem eno i drugačiji društveni položaj radničke klase u klasnom dništvu".

132

Shvalanjc nacionalnog razvoja pojedinih naroda i njihovo prerastanje u naciju, podrazumeva drugačije shvalanjc nacionalnih pokrela u neoslobođenim krajevima u odnosu prema: nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju koje propagira zvanična Srbija, i stavova srpskih socijaldemokrata prema socijalnim i nacionalnim gibanjima naroda u Turskoj. Ovako postavljen problem poseduje unutra­ šnju i spoljašnju dimenziju. Prva bi obuhvalala borbu za pravedne životne i radne uslovc, radničko zakonodavstvo i političko predstavljanje u buržoaskom parlamentu, osvajanje političke vlasti, a druga, rešenje istočnog pitanja, odnosno balkanskog problema. Druga strana ove unutrašnje dimenzije obuhvalala bi medunarodno-polilička zbivanja između samih balkanskih naroda posebno u doba stvaranja bilateralnih i multilatcralnih političkih i vojnih saveza o podeli već "podcijenili interesnih sfera”. Ovo dvostruko delenje interesnih sfera na Balkanu od strane velikih sila, ali i buržoazija samih balkanskih država, zahteva razlikovanje i kategorije nacinalnog interesa, shvaćene kao "nacionalni i opštcnacionalni", u odnosu na postojanju radničke klase i birokralsko-inonarhističkog sloja u društvenoj strukturi balkanskih država. Ova "spoljašnja analiza" nacionalnih odnosa naroda i nacija na Balkanu obuhvatila bi, u okviru međunarodnog radničkog pokreta, i odnos prema teorijskim koncepcijama "austroinarksista", koji zastupaju suprotne koncepcije nacije i nacionalnog pitanja "kultumo-jczičkom autonomijom", a na njoj zasnovani nacionalni odnosi, očuvanje "status quo" unutar dvojne monarhije i njeno trajanje u srednjoevropskim razmerama. Popovićevo idejno neslaganje i čuveni referat na Sedmom kongresu SSDP, usmeren protiv kolonijalizma i imperijalizma, ali i austrijske socijaldcmokratije, značio je, posmatrano sjedne duže islorijskc distance, sagledavanje političkih zbivanja uočo 1 svelskog rata, posebno držanje socijal­ demokratskih, vodećih partija unutar Druge intcrnacionalc. Tucovićeva prepiska sa Kauckim, napisi u stranim časopisima o aneksiji Bosne i Hercegovine i držanje austrijskih marksista, osvetljavaju ne samo idejna strujanja unutar Druge intcrnacionalc, već i značaj tada "male partije" srpskog proletarijata" u evropskim razmerama, prema odnosu nacionalnog i internacionalnog, ratnim kreditima, militarizmu i ekspanzionizmu, ne samo velikih sila, već i malih balkanskih država. Shvatanjc srpskih socijaldemokrata o nacionalnim odnosima naroda i nacija na Balkanu, nas­ talo je, između ostalog, i kao rezultat političkih zbivanja unutar srpskog društva, nastajanja i jačanja socijaldemokratskog pokreta u Srbiji, ali i medunarodno-političkih zbivanja u širim sveLskim razmerama. Ideja balkanske federacije koju zastupaju srpski socijaldemokrati suprotna je po svojoj klasnoj suštini građanskom shvatanju. Nosioci ovog drugog shvalanja su birokratski krugovi koji narodima nude zavojevanja i eksploataciju "neistorijskih" naroda, nacionalne odnose zasnovane da razliko­ vanju "istorijskih" i "neistorijskih" naroda postojanje interesnih sfera i podclu Makedonije između Srbije, Grčke i Bugarske, podclu Albanije i osvajanje teritorije od sirane srpske buržoazije, radi "islorijskog izlaza na Jadransko more", nametanje posebnog pravnog režima u novooslobođenim krajevima, odnosno "Novoj Srbiji", negiranje nacionalne osobenosli i razvoja pojedinih naroda, netrpeljivost u nacionalnim odnosima, neravnopravnost, nacionalizam. SuproUio ovoj "građanskoj" Srbiji, ona socijaldemokratska, ističe drugačije, opšteljudske, humanističke ideje svojstvene nacionalnom biću, ne samo naroda u Srbiji, već i znatno Šire, radničke klase na Balkanu, Čiji klasni interes ne zna za "nacionalne ograde" i podclc po ma kome osnovu. Bratstvo i jedinstvo naroda na Balkanu sjedinjenih u "privrednoj i političkoj zajednici" ukazuje na istorijski, politički i privredni značaj "/.biranja snaga" svih naroda, koji jedino u zajedničkoj akciji mogu ostvariti slobodu i ravnopravnost. Federacija balkanskih naroda kao političko-pravni izraz potrebe za zajedničkim življenjem, podrazumeva prema srpskim socijaldemokratima, uviđanje nezavisnog nacionalnog razvoja svakog balkanskog naroda i njegov nezavistan, autonoman, ravnopravan položaj u federaciji. Kao oblik rešavanja nacionalnog pitanja biće prihvatljiva i u lncduratnom periodu pogotovu u praksi Komu­ nističke partije Jugoslavije, kada je reč o rešavanju nacionalnog pitanja na Balkanu.

133

///

Studija "Srbiju i Arbanija" koja već skoro osam decenija izaziva nedoum ice ne samo u gra­ đanskoj, već i u socijalistčkoj misli Srbije, indikator je i nekih današnjih podela i suprouiosti, na prim er, u srpsko-albanskim odnosima, u Jugoslaviji, krajem osamdesetih. Shvatili stavove srpskih socijaldem okrata o nacionalnim odnosima naroda i nacija na Balkanu, znači istovremeno i upoznati se sa teorijskim koncepcijam a Dimitrija Tucovića i os talili socijaldem okrata koji su lom pokretu pripadali. Razdvojiti ličnost od pokreta, pogotovo kod srpskih socijaldem okrata, skoro je nemoguće. S obzirom da se radilo o intelektualcima i političkim vodam a, ne isključivo partije već socijaldemo­ kratskog pokreta, koji je duboko bio vezan sa širokim partijskim članstvom , radničkim masama, osećao je klasno biće i istorijske interese radničke klase, ali i položaj radničkog pokreta u poroblje­ nim krajevim a, za čije se klasno i nacionalno oslobađanje borio. Zato i shvatanja položaja radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini i staroj Srbiji i M akedoniji, u socijaldemokratskoj misli Srbije ne razdvaja se od nacionalnih težnji Širokih narodnih m asa, koje žele, pored nacionalnog oslobođenja i radikalnu prom enu nepravednih klasnih, cksploatatorskih odnosa. Pojedine istraživače teorijskog nasleda i praktično političke delatnosti istaknutih pojedinaca socijaldem okratskog pokreta Srbije, zavara njihova ideja o balkanskoj federaciji, kao d rž av n o p ra v ­ nog oblika u rešavanju socijalnih i klasnih protivurečnosti u više građanskih društava 11a Balkanu, krajem XIX i početkom XX veka. M islimo da ova konstatacija zaslužuje dublje objašnjenje, koje ukazuje na suštinu problema. Spoznaja ideje sa form alnopravne strane, bez uviđanja njenog stvarnog istorijskog značaja za balkanske narode u uslovim a im perijalističkog ulicaja velikih sila i međusobnih razm irica uoči I svetskog rata znači površnu istorijsku analizu i njoj nužnu historiografsku sintezu koja ne uvida značaj uloge radničke klase da revolucionarnom akcijom dovede do društvenih prom ena. Takode obuhvata i značaj društveno-istorijskih zakonitosti koje vode smeni drušlvcno-ekonom skih forma­ cija i oblika drž av n o p ra v n o g i političkog organizovanja u nacionalnoj i međunacionalnoj ravni. D ruštveni i naučni značaj istraživanja pogleda srpskih socijalista, odnosno socijaldemokrata 0 nacionalnom pitanju i šire posm atrano 0 nacionalnim odnosima naroda na Balkanu krajem XIX i početkom XX veka, imajući u vidu različite kontroverze koje se danas javljaju u istoriografiji o ovom fenom enu, zaista je nesum njiv. Naročito u doba sve izraženijih drušlvcno-ekonom skih protivurečnosti, kada vaskrsavaju mitovi prošlosti, a iz društvene misli sve više se izvlači i afirmiše socijaldem okratska tradicija i baština srpskih socijalista odnosno socijaldem okrata na kojoj se izgra­ đivao napredni socijalistički i radnički pokret između dva rata i današnja Jugoslavija.

134

X IZVORI I LITERATURA (selektivna bibliografija)

I G ra d a

Arhiv Srbije: Zbirka dokumenata SSDS; Memoarski spisi TriŠe Kaclerovića Fondovi: D. Tucovića, Dragiše Lapčevića, Dušana Popovića, Triše Kaclerovića Lični fond Vladana Dordevića Objavljena arhivska grada: 1) "Srpska socijaldemokratska partija" zapisnici Beograd 1964 2) "Istorijski arhiv KPJ" tom III, Beograd, 1950. 3) Dimitrije Tucović "Prepiska", T. Užice, 1974. 4) Dušan Popović "Sabrana dela", Beograd, 1975. 5) Živojin Žujović "Sabrani spisi" I, Beograd, 1977. 6) Živojin Žujović "Sabrani spisi" II, Beograd, 1977. 7) "Radikali i naša nacionalna politika", Beograd, 1904. 8) "Dokumenti o spoljnoj politici kraljevine Srbije" SANU, 1983 9) Dimitrije Tucović "Sabrana dela" 1-X, Beograd, 1980. 10) "Radnički pokret u Srbiji do 1919" Izabrani radovi, Zagreb, 1959. 11) "Stenografske beleške Narodne skupštine", Beograd, 1909. Bibliografije: 12) Perović Radoslav "Prilog bibliografiji radničkog pokreta do 1919", Beograd, 1957. 13) Topalović Milenko "Hronologija" prilog bibliografiji srpskog radničkog pokreta, Beograd, 1957 14) Bibliografija radova D. Tucovića knj. X, Beograd, 1980.

135

O d a b r a n a lile r a t u r a i p r i r u č n i c i :

Zbornici radova: 15) "Srpska socijaledm okraiska partija", Naučni skup, 1964. Beograd 16) "Nacionalno pitanje i socijalizam", B eograd, 1982. 17) "Iz istorije Albanaca", Beograd. 1969. 18) "Košta Novaković u radničkom pokretu Srbije i Jugoslavije", Čačak, 1989. 19) "Velike sile i Srbija pred prvi svelski rat" SANU, B eograd, 1974. godine. 20) "Razvoj socijalističke misli u Srbiji do 1914", B eograd, 1974. 21) Svetozar M arković: "Izabrani spisi", Beograd, 1989. 22) "Kongresi Druge internacionalc", Beograd, 1956. knj. I 23) "Dušan Popović i radnički pokret Srbije", B eograd, 1986. 24) "Nacionalno pitanje u djelima klasika marksizma i dokum entim a i praksi KPJ/SKJ", Zagreb, 1978. 25) "Dimitrijc Tucovič i radnički pokret S rbije", T. Uzice, 1982. 26) "Pregled razvoja m edunarodno-pravnili odnosa jugoslovenskili zem alja od 1800 do d an as”, Beograd, 1953. 27) "Jugoslovcnsko-bugarski odnosi u XX veku" Zbornik radova I, Beograd, 1980. 28) "Auslrom arksizam " zbornik radova, Zagreb, 1982. 29) Filip Filipović "Sabrana dela", lom I-V, Beograd, 1987. 30) "Nastanak i razvoj srpske nacije", B eograd, 1978. 31) "Interesi, nacija, politika" II, Beograd, 1982. 32) "Srpski socijalisti 19 i 20 veka", Beograd, 1985. 33) "Dragiša Lapčcvič i radnički pokret Srbije" Zbornik radova sa naučnog skupa u U. Požegi, oktobra 1983. Izdanje iz 1985. Pregledane knjige i članci: 34) A nželar Eduard ’ M aćedonsko pitanje", Beograd, 1906. 35) Aleksić-Pejković Ljiljana "Odnosi Srbije sa Francuskom i Engleskom 1903-1914", Beograd, 1965. 36) "Balkanicus" "Arbanski problem , i Srbija i Austro Ugarska", Beograd, 1913. 37) Bauer Oto "Balkanski rat i nem ačka svetska politika", 1913. Beograd 38) Bogdanović M ira: "Srpski radnički pokret 1903-1914: Naličje legende", Zagreb, 1990. 39) Bogdanović Dimitrije: "Knjiga o Kosovu", Beograd, SANU, 1985. 40) Britovšek M aijan "Stavovi Druge intem acionale prem a ratu i kolonijalnom pitanju", Beograd, 1965. 41) Cvijić Jovan "Govori i članci", B eograd, 1924. 42) Cvijić Jovan "Prom atranja o etnografiji makedonskih slovena", Beograd, 1906. 43) Cvijić Jovan "Balkanski rat i Srbija", B eograd, 1913. 44) Cvijić Jovan "O nacionalnom radu", Dubrovnik, 1907. 45) Č ubrilović Vaša "Srbija od 1858 do 1903", B eograd, 1938. 46) Čubrilović Vaša "Istorija političke misli u Srbiji XIX veka", B eograd, 1958. 47) Čubrilović Vaša "Odabrani istorijski radovi", Beograd, 1983. 48) Čulinović Ferdo "Nacionalno pitanje u jugoslovenskim zem ljam a", Zagreb, 1955. 49) Dim itrijević Sergije "Radovan Dragović", Beograd, 1978. 50) Dim itrijević Sergije "Socijalistički radnički pokret u Srbiji 1870-1918", Beograd, 1982. 51) D ordević M iroslav "Pitanje sam ouprave Srbije 1791-1830" Beograd, 1972. 52) D ordević M iroslav "Sam ouprava u građanskoj i socijalističkoj misli Srbije", Svetozarevo, 1983. 53) D ordević M iroslav "Srpska nacija u građanskom društvu", Beograd, 1979.

136

54) Đordcvić Vladan "Evropa i Balkan", Beograd, 1912. 55) Đordcvić Vladan "Kuda si se uputila Austrijo", Beograd, 1913. 56) Đordcvić Vladan "Arnauti i velike sile", Beograd, 1913. 57) Đordcvić Miloš "Ideja narodnosti sa kullurno-istorijskoga pogleda", Beograd, 1872. 58) Đordcvić Dimitrijc "Carinski ral Auslro Ugarske i Srbije 1906-1911", Beograd, 1962. 59) Ernest Renan "Šla je nacija", Beograd, 1907. 60 ) Garašanin Ilija "Načertanije", 1844. 61) Gudač Žarko "Iz novije svetske političke islorijc", Beograd, 1975. 62) Grol Milan "Iz predratne Srbije", Beograd, 1939. 63) Hrislov T. Aleksandar "Stvaranje makedonske države (1893-1945), Beograd, 1982. 64) Inhcler Hans "Državno pravni položaj Bosne i Hercegovine", Beograd, 1893. 65) Ivančić Ivan "Maćcdoiiija i Mcćcdonci", Novi Sad, 1908. 66) Janković Dragoslav "Srbija i jugoslovcnsko pitanje 1914-1915", Beograd, 1973. 67) Janković Dragoslav "0 političkim strankama u Srbiji XIX veka", Beograd, 1951. 68) Janković M. Jovan "Borbe za narodno ujedinjenje 1903-1908", Beograd, 1977. 69) Janjić Dušan "Otvoreno pitanje nacije", Beograd, 1982. 70) Jovanović M. Jovan "Borbe za narodno ujedinjenje 1903-1908", Beograd,1938. 71) Jovanović Vladimir "Problem Blakana i Istočna Pan-Germanska opasnost", Beograd, 1909. 72) Jovanović Slobodan "Portreti iz islorijc i književnosti", Novi Sad, 1963. 73) Jovanović Slobodan "Političke i pravne rasprave", Beograd, 1931. 74) Joksić J. "Načelo narodnosti i njegovi uspesi XIX veka na Balkanu", Beograd, 1899. 75) Karić V. "Srbija i Balkanski savez", Beograd, 1893. 76) Kardelj Edvard "Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja", Beograd, 1976. 77) Katardžiev Ivan "Makedonsko nacionalno pitanje 1919-1930", Zagreb, 1893. 78) Kesić Stojan "Radnički pokret u jugoslovcnskim zemljama do 1914", Beograd, 1976. 79) Knilj Uroš "Politika i rasa", Sarajevo, 1925. 80) Krlcža Miroslav "Deste krvavih godina", Zagreb, 1975. 81) Lapčević Dragiša "Rat i srpska socijalna demokralija", Beograd, 1925. 82) Lapčević Dragiša "Islorija socijalizma u Srbiji", Beograd, 1922. 83) Lapčević Dragiša "Okupacija", Beograd, 1926. 84) Lenjin "0 kolonijalnom i nacionalnom pitanju", Beograd, 1958. 85) Lerotić Zvonko "Nacija-tcorijsko istraživanje društvenog temelja izgradnje nacije", Zagreb, 1977. 86) Marković Svetozar "Sabrani spisi", Beograd, 1966. 87) Marković Sima "Nacionalno pitanje u svcllosti marksizma", Beograd, 1923. 88) Mitrović Živan "Srpske političke stranke", Beograd, 1935. 89) Milojević Milan "Balkanska ravnoteža", Beograd, 1913. 90) M. O. "Stara Srbija i Arbanasi", Beograd, 1908. 91) Marks-Engels "Dela", tom 12, Beograd, 1975. 92) Milutinović Košta "Balkanska konfederacija i makedonsko pitanje", Novi Sad, 1958. 93) Novaković Stojan "Balkansko pitanje i manje istorijsko političke beleške 1896-1905", Beograd, 1906. 94) Naumović Milivoje "Dušan Popović-teoretski i politički rad", Kragujevac, 1978. 95) Nikašinović Božidar "Austrougaska politika na Balkanu i Kraljevina Srbija", Beograd, 1904. 96) Pantelić "Ideja nrodnosti u XIX veku", Beograd, 1903. 97) Perović Alek. Kostolac "Evropa i Balkanski savez", Beograd 1913. 98) Piroćanac N. S. "Međunarodni položaj Srbije", Beograd, 1892. 99) Popović Dimitrijc "Borba za narodno ujedinjenje 1908-1914", Beograd, 1938. 100) Popović K. Nikola "Dimitrijc Tucović-njegov život i rad", Beograd, 1934.

137

101) P iiić A . Dip T dcp narodnosti". B oognJ, 1931102) PriH ngcr Zorica ’Sip d a M r q iifrn rtr J |i ■ ancfcsioMj kriri 1908 g a t e * , Beograd, 1952. 103) F letaski Jaoko "RjdaHki p ab ct i nacionalno p ilane, klasna borin i socfristiO ka icvd u cja*. Beograd, 1977. 105) ft& ć Desanka ’Joggslonensfci kom andi i naTnadno pitanje 1919-1935”. Beograd, 1983. 106) Perović lafinfca "Srpski son p lid i 19 id u ’ , kaj. I-B, Beograd, 1985. 107) Prolić M iodrg "Stvaralac i paB fta*, Beograd, 1972. 108) Ralković Radodav "BaBUBraleo^a JuđromMtBaa”. Beograd, 1965. 109) R a n Kad "Država i nacija", 1899. 110) Redžić Enver "Vidan o narinoajanra p ita la ”, Sarajevo. 1963. 111) Stanovčić Vopdav ”Pkc^cd o s n o v i idejnA stajanja i radnHconr pokreta”, sv. 2 , Beograd, 1975. 112) S fcp ovvk AOmu "Srbi i Bogari a praOosti i sadUnjadi”, Beograd, 1913. 113) Savkevk Desanka D ia S tv a n i paG hda teorija i k r ilia ■ n do»iau P jajtr^ i

1903-1919”, Lcskovac, 1979. 115) Stojanović Kasta "Govori i rasprave”.

Beograd, 1956. 118) Sri^evk Kasnu "Nacknatnost rntrdinuni". Rijeka, 1981. 119) Suflaj M is i "Srbi i Arbanasi". Beograd, 1925. ido d » a s”. Beograd , 1978.

1972. b 1919-1927”.

Zagpcb.

130) Z op afik i Dcnko "© n U u n pokreti ■ Mafcedonp do B A a n d o g itaa". Beograd, 1951. 131) Ža|M & ć lOko "Maćedon^a iT tarin pnddera”, Beograd, 1903.

138

Pregledani časopisi i periodika:

"Radničke novine" organ SSDS izlazio od 1902 do 1914. Beograd "Socijaldemokrat", Beograd, 1895. "Borba" teorijski časopis SSDS Beograd 1910-1914. br. I-VII1. "Pijcmont" 1914-1915. "Ekonomist", Beograd, 1912. "Sloboda", Zagreb, 1902. "Balkan" 1913, Beograd. "Slobodna riječ", Zagreb, 1910. "Politika" 1931. "Radcnik", Kragujcvac, 1871. "Republika" 1947-1951. "Istorijski glasnik" 1947. "Pulevi revolucije" 1965-1975. "Sindikati" 1951. "Godišnjak arhiva Kosova" 1970. "Balkanika" 1974. "Tokovi revolucije" 1974-1975. "Pregled" 1954. "Niški zbornik" 1982. "Marksistička misao" 1982. "Sociološki pregled" 1972 "Gledišta" 1982 "Treći program" radio Beograda 1971 132) Bikar Fcdora "Razvoj odnosa između srpske i hrvatske socijalne demokratijc i pokušaj usladivanja njihovih koncepcija o nacionalnom pitanju od 1909-1914" Putevi revolucije III 1965. 133) Cvetković Živojin "Primeri dijalektike kod D. Tucovića i Dušana Popovića u vezi Albanskog pitanja", Republika, 1949 134) Dimitrijcvić Sergije "Učešće Balkanskih socijalista u Drugoj internacionali" Prilozi za istoriju socijalizma III, Beograd, 1966. 135) Dimitrijcvić Sergije "Balkanski socijalisti i prvi svetski rat" Prilozi za istoriju socijalizma, Beograd, 1960. 136) Hrabak Bogumil "Elaborat srpskog ministarstva inostranih dela o pripremama srpske okupacije seveme Albanije 1915" Godišnjak arhiva Kosova II-llI, Priština, 1970. 137) Đordević Miroslav "Rađanje i kraj jedne strategijske koncepcije" "Pregled", Sarajevo, 1954. 138) Đordević Miroslav "Tucovićev put u radnički pokret" "Marksistička misao" br. 5/83. 139) Đordević Miroslav "Klasno viđenje istorije Srbije" "Niški zbornik", maj 1982. 140) Jovanović Slobodan "Povodom knjige M. Popovića", Politika, 1935. 141) Dragović Jovan "Dimitrije Tucović - 20 godina od smrti" Srpski književni glasnik, 1934. 142) Guzina Ružica "Dništveno-ckonomska uslovljenost državno pravnih promena u Srbiji posle 2. maja 1903" Anali Pravnog fakulteta, Beograd, 1959 br. I 143) Kesić Stojan "Srpska socijaldemokratska partija prema radničkom pokretu Bosne i Hercegovine" Istorija radničkog pokreta", 1965. 144) Martić Miloš "D. Tucović o nacionalnom pitanju", Sindikati, 1951. 145) Masleša Veselin "U čemu je smisao bratstva Balkanskih naroda", Proleter, 1942.

139

146) Marjanović Jovan "Reforma ili revolucija na Balkanu' Juguslovcmki ki.»ijxki časopis’ , Beograd, 1975. br. 3-4. 147) M flntinović Kosla 'Razvoj federalističke mwii kod podunavskih naroda” N. s »h, rad vojvođanskih muzeja br. 4 separat 148) MButmović Kosla 'Socijalisti o ulazi Južnih Slovena u rešavanjn istočnog pitanja' GodBnjak istorijskog društva Bosne i Hercegovine, 1959. 149) Jakšić Bažidar 'Balkan u vizijama srpskih soegalisla” Zbornik 'Liberalizam i socijalizam *, Beograd, 1984. 150) Pašić Najdan 'Odnos klasnog i nacionalnog u istorijskoj retrospektivi'. Marksistička m isao, 1977. br. I. 151) Pepović Đorde 'M arksistički doprinos nacionalnom pitanju”. Komunist, 1974. 152) Pletetski Janko "Istorijska jšhodBta, osnova i smisao postojanja SFRJ' Neddja marksističkih rasprava 'Razvoj međunacionalnih odnosa” Izdavački centar Kommist, 1983. Beograd 153) Pletetski Janko 'Istorijski aspekti mednnacionalnih odnosa u Jugoslaviji' Zbornik radova 'Nacionalno pitanje i socijalizam ', Beograd, 1982. 154) Redžić Enver 'Stav srpske socijademokratske partije prema Balkanskom i Jngoslovenskom pitanju”. Tokovi revolucije X-XI, Beograd, 1974-1975. 155) Radovanović S. 'Tucovićeva Srbija i Arbanija”, Republika, 1947. 156) Stojančević Vladimir 'Politički pogledi M iloša Obrenovića na pitanje oslobođenja balkanskih naroda’ , Istorijski časopis knj. IX-X, Beograd, 1959. 157) Suad Nokto ’Dinritrije Tucović i aneksija Bosne i Hercegovine 1908”, Gledišta, 1982. br. 5-6. 158) Stanovčić Vpjislav ’Polinkologija i istorija” Treći program radio Beograda prateće, 1971. 159) Tomanović Priklmajer Zorica 'Srpski socijaldemokrati i nacionalno pitanje’ , Istorijski glasnik, Beograd. 1956. br. 3-4 160) Lončarević Jovan 'Interesi Austro Ugarske u Turskoj”, Ekonomist, br. 15, Beograd, 1912.

140

XI HRONOLOGIJA SRPSKE SOCIJALDEMOKRATSKE PARTIJE (1903-1918) - kratak pregled -

1903 2. avgust (20. jul) Beograd.

Održan osnivački kongres Srpske socijal-demokralske stranke i Ra­ dničkog Saveza Srbije. Usvojen je program i statut novoformirane partije. Za predsednike Glavne partijske uprave izabrani su: Dragiša Lapčević i Nikola Veličković. Sekretari SDSS poslali su: Košta Jovanović i Radovan Dragović. Luka Pavićević, izabran je za prcdsednika, a Stevan Vasiljević za sekretara Radničkog Saveza Srbije.

6. septembar (24. avgust) Beograd.

Održan zbor radnika i građana na kome je govoreno o slanju u Makedoniji i Staroj Srbiji. U Srbiji održani parlamentarni izbori. SSDP dobila je 1.641 glas, a dr Mihailo Ilić, izabran je za poslanika na listi u Kragujcvcu.

21. (8. septembar)

1904 10. januar (28. decembar) Beograd

Žensko radničko društvo održalo skupštinu radi izbora uprave. Od ove skupštine, nosi ime: "Žensko radničko društvo 'Svest".

11. i 12. april Beograd

Održan Drugi kongres Srpske socijaldemokratske stranke. Za predsednika su izabrani: Dragiša Lapčević i Nikola Veličković, a za sekretare: Radovan Dragović i Nikola Nikolić.

30. (17. decembar) Beograd

Na zajedničkoj sednici partijske komisije izabrane od Glavne partij­ ske uprave i Kontrolne komisije SSDS, isključena je iz partije grupa pokretača "Novog vremena" (Jovan Skerlić, Milorad Popović i Koš­ ta Jovanović)

141

1905 29. (16. januar) B eograd

O držan veliki radnički zbor povodom projekta Z akona o radnjam a. Doneta rezolucija kojom se traži neusvajanje ovog projekta zakona.

1. maj (18. april)

Na proslavam a prvog maja učestvovalo širom Srbije, oko 20.000 radnika. Inače, svake godine, pa čak i za vrem e Balkanskih ratova, u gotovo svim varošim a Srbije gdc ima socijal dem okrata, održavane su prvom ajske manirestacije.

18. i 19. (5. i 6. jun) Kragujevac

Održan Treći kongres socijaldem okratske stranke. Raspravljano o taktici i disciplini; o poslaničkim izborim a u okruzim a i radu posla­ ničkih delegata. Za predsednika SDSS izabrani su D ragiša Lapčević i Nikola Vcličković, a za sekretare: Radovan Dragović i Nikola Nikolić.

23. (10. jul) Beograd

Na poslaničkim izborim a SDSS dobila 2608 glasova i dva poslanička m andata. Na izborim a su izabrani: D ragiša Lapčević u B eogradu, i M ilan M arinković u P ir otu.

7. jan u a r (25. decem bar 1905)

Um ro R adovan D ragović, jed a n od osnivača SSDS i radničkog po­ kreta u Srbiji.

15. 16. i 17. (2. 3 .1 4 .) april Beograd

O držan IV kongres SSDS. Raspravljalo se o opštem pravu glasa i o proslavi Prvog maja. Za predsednike su izabrani: Nikola A. Veličković i M ilan J. Stojanović, a za sekretare: Ilija M ilkić i Negoslav Ilić.

2 4 .( 1 1 ) ju n Beograd

Na poslaničkim izborim a; SSDS dobila je sam o jedan mandat - D ra­ giša Lapčević dobio je u Kragujcvcu 541 glas.

15. (2.) m art Beograd

O držan pom en izginulim radnicim a u štrajku na Č ukarici 14 (1. m arta). U m anifestaciji učestvovalo 27 partijskih i sindikalnih orga­ nizacija i oko 3 .000 radnika.

2 3 ,2 4 . i 25. (10. 11 i 12) ju n Beograd

Održan Peti kongres SSDS na kom e su podneti; pored izveštaja o radu; i referati o: štam pi, o parlam entarnom radu, p opštem pravu glasa, kao i o radničkom zakonodavstvu.

1906

1907

Za predsednike Glavne partijske uprave izabrani su Dragiša Lapče­ vić i Nikola VeliČković; a za sekretare: T riša Kaclcrović i Tasa M ilojević. 1. decem bar (18. novem bar) B eograd

U Srbiji su održani opštinski izbori. Socijaldemokrati su dobili 22 odbom ička m esta, i to u: Beogradu, Kragujcvcu, Pirotu i Leskovcu.

m art

Dimitrije Tucović vratio se iz Berilna i preuzeo vodstvo u radničkom pokretu Srbije.

1908

142

26.-28. (13-15 april) Beograd

Održan Šesti kongres Srpske socijaldemokratske partije, na kome je bilo govora o zaštitnom radničkom zakonodavstvu^ o radničkom osiguranju. Za predsednike su izabrani: Nedeljko Košanin i Nikola Veličković, a za sekretare: Dimitrijc Tucović i Nikola Nikolić.

31. (18.) maj

U Srbiji su održani parlamentarni izbori na kojima je SSDS dobila 3.056 glasova. Za poslanika je izabran Triša Kaclcrović, kandidat u Kragujevcu.

5. avgusl (23. jul)

Na scdnici Glavne partijske uprave SSDS razmatran pretilog sekre­ tara Mcdiuiarodnc socijalističke mladeži da se i u Srbiji osnuje or­ ganizacija socijalističke mladeži. Odlučeno je da se ne osnuje.

27. (14.) avgust Beograd

Glavna partijska uprava objavila memorandum o teškom političkom položaju radničkog pokreta u Bosni i Hercegovini, koji je uputila Međunarodnom socijalističkom birou.

11. oktobar (28. septembar) Beograd

Uprava Srpske socijaldemokratske stranke organizovala veliki ra­ dnički zbor povodom aneksije Bosne i Hercegovine, na kome je govorio Dimitrije Tucović.

30, 31. maj i 1. jun (17.-19. maj) Beograd

Održan Sedmi kongres SSDS na kome je odlučeno da stranka dobije nov naziv: Srpska socijal-demokratska partija. Pored usvajanja izvešlaja i statuta, podneti susledeći referati: Dimitrije Tucović: "Jedna centralna instanca za sve opšte, klasne akcije pokreta"; Dušan Popović: "Kolonijalna politika i nacionalna pitanja"; Sava Kovačević: "O štampi"; DragiŠa Lapčević: "Komunalna politika" i "Agitacija i organizacija". Za predsednika Glavne partijske uprave izabrati je Dragiša Lapčević, a za sekretara Dimitrije Tucović.

7. 8. i 9. januar (25. 26. i 27. decembar 1909) Beograd

Održana Socijaldemokratska balkanska konferencija na kojoj su bile zastupljene socijaldemokratske partije: Srbije, Bugarske, Makedo­ nije, Turske, Hrvatske i Slavonije, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Rumunije. Na konferenciji je usvojena rezolucija kojom se zahteva stvaranje saveza slobodnih balkanskih naroda, i borba protiv militarizma balkanskih državica i uticaja velikih sila.

2. jun (20. maj) Beograd

"Radničke novine" izvestile da mesne organizacije stranke postoje u 45 mesta širom Srbije. Od toga; u Beogradu je bilo osnovano čak šest organizacija.

19.-21. (6.-8. jun) Beograd

Održan Osmi kongres Srpske socijaldemokratske partije. Pored izveštaja podneti su i referati: Pavle Pavlović: "Organizacija Širenja i materijalno obezbedenje partijske štampe"; Aca Pavlović: "Prva socijaldemokratska balkanska konferencija"; Dušan Popović: "Ak­ cija i taktika partije"; dr Nedeljko Košanin: "Međunarodni socijalis­ tički kongres u Kopenhagenu"; Živko Topalović: "Agrarno pitanje i socijalna demokratija"; Dragiša Lapčević: "Komunalna politika"; Dimitrije Tucović: "Jedna centralna instanca za sve opšte klasne akcije pokreta".

1909

1910

143

Za sekretaru Glavne partijske uprave izabran je Dimitrijc Tucović. 28. (15) avgust

Na O sm om kongresu socijalističke inlem acionale u Kopenhagenu, predstavnici srpskih socijaldcm okratafD im itrijc Tucović, T riša Kaclcrović i Ilija M ilkić kritikovali su stavove austrijskih socijalista prem a aneksiji Bosne i Hercegovine i nacionalnom pitanju.

22. (9) decem bar Beograd

Srpska socijaldem okratska partija i Glavni radnički savez objavili m em orandum upućen Narodnoj skupštini u kome se zahleva uvođe­ nje opšteg prava glasa i sloboda štampe.

1911 10. juri (28. maj) Beograd

O držana Prva zem aljska konferencija žena socijaldemokrata. U ime sekretarijata izveštaj podnela D raga Prcdojević; a Triša Kaclerović govorio je na temu: "Žensko pitanje i socijalna dem okratija".

11.-13. ju n (29.-31. maj) Beograd

O držan Deveti kongres Srpske socijaldem okratske partije. Pored usvojenog izveštaja, podneti su referati: DragiŠa Lapčcvić: "Naš pokret i rad na selu"; Luka Pavićcvić: "Naša izborna akcija". Na zajedničkoj scdnici partijskog i sindikalnog kongresa (VI kongres Glavnog radničkog saveza održan je od 13-15. juna u Beogradu) podneta su dva referata: Pavle Pavlović: "Prosvctni rad u našem pokretu", i "Socijalistička m ladež i socijalna dem okratija’ (referent Blagoje Bračinac). Z a sek retare p artije izabrani su: B lagoje B račinac i D im itrijc Tucović.

1912 11-13. fe b ru a r(29-31. januar) Beograd

Održan vanredni kongres SSDP na kom e su podneti referati: "Poli­ tička sitacija" (D ušan Popović); "Poskupljivanje životnih nam irni­ ca" (DragiŠa Lapćević); "Izmene zakona o radnjama" (Pavle Pavlo­ vić); "Novi vojni zakon" (Triša Kaclerović); "Novi zakon o štampi" (Dušan Popović); i "Izbori u 1912" (Dimitrijc Tucović). Kongres je izabrao novu upravu: Dimitrijc Tucović, DragiŠa Lapčević, Dušan Popović, Pavle Pavlović, d r Nedcljko Košanin, Dušan Veličković, Lazar-Stefanović, Milan Ilić i Luka Slcfanović. Za sekretara jc iza­ bran Dušan Popović.

5. oktobar (22. septem bar) Beograd

O držan zbor žena na kom e je govoreno o ratu, skupoći, kirijama. N a zb o ru su govorili R adoslava Ilić, Luka Pavićević i Dušan Popović.

oktobar

Obnovljen rad mnogih partijskih sindikalnih pododbora i mesnih organizacija širom Srbije.

2. novem bar Beograd

Pri socijalističkom narodnom dom u osnovana dečija grupa "Budu­ ćnost” sa zadatkom da okuplja i vaspitava proletersku dccu.

12, 13 i 14. februar (30. i 31. januar i 1. februar) Beograd

O držan Deseti kongres SSDP. Na kongresu jc podnelo više referata: Dimilrije Tucović: "Posle ratova"; Dušan Popović: "OpŠtc pravo glasa"; Živko Topalović: " 0 militarizmu"; Triša Kaclerović: "Izbo-

1914

144

20. (7. novembar) Vrapče brdo, Lazarevac

ri". Na kongresu je naročito došla do izražaja antiratna politika SSDP. U novu upravu, izabrani su; DimitrijcTucović, Dragiša Lapčević, Pavlc Pavlović, Ncdcljko Košanin, Miloš Timotić, Vlada Oslojič, Milan Ilić, Voja Pcković i Luka Pavićcvić. Na Vrapčcm brdu kod Lazarcvca, u Kolubarskoj bici, poginuo Dimitrijc Tucović, sekretar SSDP. 1915

7. jul (24. jun) Niš

U "Radničkim novinama" objavljen "Manifest radničkoj klasi i na­ rodima na Balkanu" u kome se zahteva stvaranje zajednice naroda na Balkanu i osuđuje ral. Manifest je potpisala i SSDP, pored soci­ jaldemokrata Rumunije i Grčke.

24-30. (11-17. april) Kintal; Švajcarska

Održana dmga konferencija Cimervaldskog udruženja socijalista, na kojoj se raspravljalo o načinima za okončanje rata. Triša Kaclcrović, inače jedan od predsednika konferencije izložio je gledište SSDP.

23-25. (10-25.) april Marsclj

Na konferenciji srpskih socijalista koji su se sklonili u Francusku, ili su lamo prebačeni sa Solunskog fronta gde je delovala grupa socijaldemokrata, osnovana je Radnička komora.

22. (9. jul) Pariz

Učinjen je pokušaj obrazovanja Komiteta SSDP u Parizu, od neko­ licine socijalista koji su se zatekli u Francuskoj. Između ovoga od­ bora i Dušana Popovića u Londonu, dugo je trajala prepiska i teorijsko-političko sporenje.

novembar

Dušan Popović i Triša Kaclerović, delegati SSDP za Štokholmsku konferenciju, predali su organizacionom komitetu Memorandum SSDP o ratu i miru, i Memorandum o slanju u okupiranoj Srbiji.

19. (6. januar) Pariz

Počeo da izlazi list "Budućnost", organ Komiteta Srpske socijalde­ mokratske partije i Opšteg sindikata srpskih radnika u Francuskoj.

8. novembar (26. oktobar) London

Umro Dušan Popović, sekretar SSDP. Sahranjen je groblju Hajgejt, pored groba Karla Marksa.

novembar-decembar Srbija

Obnavljaše rad mesnih odbora SSDP; iz kojih će aprila 1919godine biti osnovana Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komu­ nista).

1916

1917

1918

145

Đeleška o aulom

D ragan Subolić ro đ e n je 18. febm ara 1959.godine u Č ačku. Kao nosilac diplome "Svctozar M arković" upisao se 1978 godine na Fakultet političkih nauka u Beogradu, gdc je na m edunarodno-političkom sm eru diplom irao septem bra 1982 godine. Iste godine upisuje poslediplomske stu­ dije na Fakultetu političkih nauka (sm er Novija politička istorija) i m agistrira jula 1985 godine na temu: "M eđunacionalni odnosi naroda i nacija na Balkanu u socijaldemokratskoj misli Srbije do 1914. godine". Studirao je i na poslediplomskim studijama Pravnog fakulteta u Beogradu. Na predlog Instituta za istoriju radničkog pokreta Srbije u Beogradu, stekao je naučno zvanje istraživač-saradnik. Pred odbranom je doktorske disertacije na Fakultetu političkih nauka u Beogradu iz oblasti jugoslovcnskog federalizma. D oktoratu je i na Institutu za istoriju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu na temu iz posleratne islorijc Jugoslavije. Do sada je učestvovao na više naučnih skupova i savetovanja, i objavio preko 60 bibliografskih jedinica iz oblasti istorije radničkog pokreta Srbije, polilikologijc, sociologije religije i političke sociologije. Radio je kao novinar, bio sekretar sekcije u M arksističkom centru CK SKS, a trenutno je zaposlen u Stručnoj službi CK SK Srbije. Izvod iz bibliografije autora:

a ) R a d o v i u z b o n ic im a :

• • • • •

146

"DragiSa Lapčević u radničkom pokretu Srbije" (zbornik) prilog - diskusija, Užička Požega 1985. "Počeci političkog organizovanja radništva u Čačku krajem 19. i početkom 20. veka", "Zbor­ nik narodnog m uzeja", Č ačak, 1985. "Osnivanje Čačanskog radničkog društva 1903. godine u svedu idejnih strujanja u radničkom pokretu S rbije", "Izvornik", Č ačak, br. 3/85/ "Društvcno-ckonom ski položaj radničke klase i socijalistički pokret u Čačku od 1906. do 1910. godine", "Zbornik narodnog m uzeja", Č ačak, 1986. "Aktuelnost Cvijićcvih istraživanja odnosa geografije i politike u današnje doba", zbornik: "Idejne i društvene vrednosti geografske nauke", Beograd, CM UB, 1986.

•

• • • • • • • • •

"Marks i Engcls o istorijskim i ncistorijskim narodima i srpski socijalisti", zbornik: "Doprinos Engclsa razvoju ekonomske nauke i konslituisanju marksizma", "Godišnjak Ekonomskog fakulteta u Kragujevcu", Kragujcvac, 1987. "DclaUiost Diinitrija Tucovića u Klubu socijalista na Velikoj školi", "Užički zbornik", Titovo Uzice, br. 15/86. "Klasno i nacionalno pitanje u društvcno-poliličkoj misli Dušana Popovića do 1914. godine", zbornik: "Dušan Popović u radničkom pokretu Srbije", Beograd, 1986. "Neki savremeni aspekti Svetozarcvog poimanja radničke klase", zbornik: "Svclozarcvi su­ sreli", Svetozarevo, 1987. "Radnički pokret u Čačku uoči Prvog svetskog rala", "Zbornik narodnog muzeja", Čačak, 1987. "Radnički pokret u Takovskom kraju 1903-1915", "Zbornik narodnog muzeja", Čačak, 1988. "Prisutnost Jovana Skerlića i grupe profesora Beogradskog univerziteta u socijalističkom po­ kretu Srbije", zbornik: "Ideje i pokreti na Beogradskom univerzitetu", II, Beograd, 1989. "Košta Novaković o ideji Balkanske federacije", zbornik: "Košta Novaković u radničkom pokretu Srbije i Jugoslavije", Čačak, 1989. "Milcva Pelković-Lazović u radničkom pokretu Srbije"; "Zbornik narodnog muzeja", Čačak, 1989. "Ideja Balkanske federacije u svetlu nacionalnog pitanja u delu Filipa Filipovića", zbornik: "Aktuclnost stvaralaštva Filipa Filipovića", Kragujcvac, 1990.

b) R a d o v i u ča so p isim a :

• • • • • • •

"Dimilrije Tucović i srpska socijaldemokratska partija", "Gledišta", Beograd, br. 5.6/82. "Elementi socijalne politike u radovima srpskih socijaldemokrata", "Socijalna politika i soci­ jalni rad", Beograd, br. 1/84. "Radnički tribun", "Vojno-polilički informator", Beograd, br. 5/85. "Srpski socijaldemokrati o srpsko-albanskim odnosima", "Marksistička misao", Beograd, br. 6/85. "Dvc teze o srpsko-albanskim odnosima u građanskoj i socijalističkoj misli Srbije", "Ideje", Beograd, br. 1/87. "Svctozar Marković o religiji, tradiciji, naciji", "Marksističke teine", Niš, br. 2/87. "Istoriografskc kontroverze Tucovičevih pogleda o albanskom nacionalnom pitanju", "Mar­ ksistička misao", Beograd, br. 2/90.

Knjižnica TRAVNft

147

le k to r

LJILJANA TUBIN-LEM AIĆ

k o r e k to r

SNJEŽANA BREBERINA

te h n ič k o u r e đ e n je

M OM IR ĐOKOVIĆ

lik o v n a o p r e m a

STJEPA N MIM ICA

slog

lir a l

1000

šta m p a

16. MAJ, STARA PAZOVA